00-007 foreword glodowska, wach foreword it was our great pleasure to inaugurate our new bilingual bi-annual peer reviewed academic journal ‘international entrepreneurship’ (pm) earlier this year. the journal is a multi-disciplinary and multi-contextual journal, dedicated to serve as a broad and unified platform for revealing and spreading economics and management research focused on international business, international economics, and especially international entrepreneurship. for the first 2-3 years of our activity, we decided to use a double recognition. during this time, each issue will focus on a selected topic, forming a monograph with the isbn number (the articles will be considered as book chapters). parallel to that, we will consequently search for our own place on the publishing market and build our image as a journal dedicated to entrepreneurship. we will continue using the issn number for periodics. we do look forward to reaching international readers and gaining our own position among other journals through continuous efforts, commitment and dedication. the theme of the this issue is international business and global economy. it links economics with management by exploring global opportunities through particular businesses. we believe it is extremely important to recognise global opportunities, which have resulted from globalisation. the issue consists of 9 papers revealing various aspects of international business and its context. ireneusz janiuk, mirosław jarosiński and natalia ribberink, in their article, comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example of top polish meat exporters exploiting international opportunities, study the meat industry export from the netherlands and poland, and analyse interconnectedness of this industry in these two countries. vijay narayanan presents in-depth literature review on internationalisation of the firm in business studies. the paper provides not only reach overview of international literature but also its assessment and criticism. krzysztof wach, in the article entitled role of culture in international business: a synthetic review, presents main classifications and typologies of cultural behaviour in international business practice stated in the subject literature. ucha surmanidze investigates the influence of fdi inflow on local entrepreneurship as well as business climate and its impact on foreign investments in georgia. the time period of the analysis is as follows: 2005 – 2014. drago pupavac, helga pavlić skender and aleksander skendžić, in the article, employment in distributive trade: croatian experience and expectations, analyse relationship between gross domestic product (gdp), number of total employment and the number of distributive trade employees in croatia in years 2000 – 2001. 8 agnieszka głodowska, krzysztof wach leszek kwieciński presents qualitative scrutiny of factors that determine proinnovation processes in the european union. the author takes into consideration european as well as regional level. rasidat adejoke oladapo and abedakin simeon asaju describe position of market cycle in the quality of office property investment advice given by property managers in victoria island lagos in nigeria. strategic implications of voluntary disclosure and the application of the legitimacy theory by belle selena xia explores theoretical and empirical aspects of various dimensions of corporate disclosure. the last paper of the issue entitled: measuring growth of the firm: theoretical considerations by robert k. gruenwald consists of two section. the firs one describes basic measures of firms’ growth. the second one, presents particular case of growth – measures of high – growth and hyper growth. we do hope you will find these works of much interest and we invite you to participate in our academic conversation, for which we have set a stage in the form of our new journal. agnieszka głodowska krzysztof wach kraków, december 2015 #kj-11-191-salamaga s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : salamaga, m. (2017). wykorzystanie analizy conjoint do badania determinant polskich inwestycji bezpośrednich lokowanych poza obszarem unii europejskiej. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 191-200. wykorzystanie analizy conjoint do badania determinant polskich inwestycji bezpośrednich lokowanych poza obszarem unii europejskiej marcin salamaga uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział zarządzania katedra statystyki ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: salamaga@uek.krakow.pl streszczenie: celem artykułu jest hierarchizacja czynników decydujących o wyborze destynacji polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych zlokalizowanych w europie poza obszarem ue. przedmiotem badania są czynniki o charakterze kosztowym, społecznym, efektywnościowym, prawnym, rynkowym i politycznym, które mogą mieć znaczenie przy poszukiwaniu beneficjentów biz. podstawowym narzędziem badawczym wykorzystanym w opracowaniu jest analiza conjoint. jej zastosowanie umożliwiło oszacowanie użyteczności cząstkowych ankietowanych firm, dzięki czemu obliczono poziom ważności zmiennych reprezentujących determinanty wyboru destynacji biz. ponadto oszacowane użyteczności cząstkowe pozwoliły na segmentację przedsiębiorstw według zbliżonych preferencji wyboru czynników lokalizacyjnych biz.w artykule posłużono się danymi pochodzącymi z badania ankietowego przeprowadzonego wśród polskich przedsiębiorstw podejmujących biz lub planujących tę formę inwestowania. słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne; analiza conjoint; analiza wariancji; metoda k-średnich klasyfikacja jel: f21, c38 1. wstęp polska od wielu lat jest postrzegana jako atrakcyjny obszar do lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz). obecnie również polskie firmy coraz częściej poszukują możliwości inwestowania na rynkach zagranicznych. jest też rzeczą naturalną, że głównymi odbiorcami polskich biz są kraje unii europejskiej, której członkiem jest także polska. sprzyjają temu uwarunkowania prawne wypracowane w ue gwarantujące swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału, jak również położenie geopolityczne polski. z drugiej jednak strony wiele polskich firm szuka możliwości lokowania biz poza ob192 marcin salamaga szarem ue. wśród licznych przyczyn potencjalnej atrakcyjności takiej destynacji można wskazać chęć obniżenia kosztów produkcji, poszukiwanie nowych rynków zbytu, oraz inne uwarunkowania charakterystyczne dla poszczególnych krajów – beneficjentów biz. determinanty, bezpośrednich inwestycji zagranicznych są stosunkowo dobrze rozpoznane (dunning, 2004; fry, 1993; jun, singh, 1996; mottaleb, 2007; przybylska, 2001; salamaga, 2015; salamaga, 2016, wach, 2014; witkowska, 1996; wawrzyniak, 2010). wśród licznych motywów biz powtarzanych w literaturze przedmiotu stosunkowo często można znaleźć czynniki o charakterze kosztowym, rynkowym, handlowym oraz czynniki tworzące klimat inwestycyjny (ozawa & lukas, 1993; pilarska, 2005; rymarczyk, 2004). istnieje szereg teorii ekonomicznych wyjaśniających powody lokowania biz, jak teoria czynników lokalizacyjnych (ozawa & lukas, 1993; rymarczyk, 2004), rozwoju gospodarczego (dunning, 1981a), korzyści komparatywnych (kojima, 1978), dynamicznych przewag komparatywnych (ozawa 1992), eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej (dunning, 1981b; 1988) i inne. to właśnie teoria czynników lokalizacyjnych zainspirowała autora tego artykułu do przeprowadzenia badania empirycznego wśród polskich przedsiębiorców, którego celem jest wskazanie kluczowych czynników wyboru lokalizacji biz. analizę wykonano na podstawie danych pozyskanych z badania ankietowego przeprowadzonego wśród polskich firm inwestujących lub planujących inwestycje bezpośrednie za granicą. podstawowym narzędziem badawczym wykorzystanym w tej pracy jest analiza conjoint, dzięki której oszacowano cząstkowe użyteczności respondentów i obliczono poziom ważności zmiennych reprezentujących motywy podejmowania biz przez polskie firmy. ponadto oszacowane użyteczności cząstkowe pozwoliły na segmentację ankietowanych firm według zbliżonych preferencji w zakresie wyboru motywów podejmowania biz. wykonanie analizy conjoint w każdym z wyróżnionych segmentów dało możliwość szczegółowego opisu motywów podejmowania biz z uwzględnieniem ważności czynników decydujących o wyborze destynacji biz. wyniki przedstawione w artykule stanowią również przegląd aktualnych preferencji polskich przedsiębiorstw w zakresie pozaunijnych destynacji biz. 2. metoda badawcza w badaniu wykorzystano procedurę conjoint, która z zasady jest metodą klasyfikacji i analizy danych służących do pomiaru preferencji ankietowanych osób (walesiak & bąk, 2000). respondenci oceniają zbiór profilów opisanych wybranymi zmiennymi objaśniającymi (atrybutami). pozwala to na pozyskanie wiedzy o całkowitych preferencjach respondentów względem wyróżnionych profilów. w kolejnym etapie analizy conjoint obliczane są użyteczności cząstkowe poziomów atrybutów na bazie dekompozycji użyteczności całkowitych przeprowadzonej na podstawie wyników ocen preferencji (green & wind, 1975). w opracowaniu użyteczności ankietowanych firm zostały obliczone z wykorzystaniem ocen parametrów następującej funkcji regresji (walesiak & bąk, 2000). wykorzystanie analizy conjoint do badania determinantów polskich... 193 ��� = ��� + ∑ � � � + �� � (1) gdzie: �� zmienna wyrażająca ocenę preferencji k-tego respondenta reprezentującego ankietowaną firmę; ���, ���, ��� … ��� parametry równania regresji; �, �, … , � zmienne sztuczne reprezentujące poziomy atrybutów; � składnik losowy modelu. respondenci w ankietowanych firmach rangowali poszczególne profile, więc wartości zmiennej y są mierzone na skali porządkowej. w przeprowadzonym badaniu zmienne objaśniające miały charakter jakościowy i przyjmowały dwie kategorie, dlatego w modelu (1) wprowadzono zmienne sztuczne wyrażające wpływ każdego poziomu zmiennej na ocenę przypisaną profilom przez respondenta. konstrukcję zmiennych sztucznych z użyciem kodowania quasieksperymentalnego oraz sposób obliczenia użyteczności cząstkowych respondentów przedstawiono w tab. 1 (walesiak & bąk, 2000). tabela 1. quasi-eksperymentalne kodowanie zmiennej objaśniającej o dwóch stanach zmienna objaśniająca zmienna sztuczna �� użyteczności cząstkowe poziom i 1 ���� = ��� poziom ii -1 ���� = −��� źródło: (walesiak, bąk, 2000, s. 41). cząstkowe użyteczności umożliwiły też obliczenie relatywnej ważności każdej ze zmiennych objaśniających dla k-tego respondenta według następującego wzoru (walesiak & bąk, 2000). ��� = ����� ����� ! "#�$%�� ����� ! " ∑ &����� '���� ! (#�$%�� '���� ! ()*�+, ∙ 100% (3) natomiast do wyznaczenie średniej ważności j-tej zmiennej zastosowano wzór: �� = �1 ∑ ���1� � (3) 3. wyniki badania respondentami w badaniu motywów podejmowania biz byli przedstawiciele polskich firm, które lokowały bezpośrednie inwestycje za granicą lub też dysponowały potencjałem umożliwiającym taką formę inwestowania. badanie ankietowe było przeprowadzone w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. kwestionariusz anonimowej ankiety rozesłano do ok. 800 przedsiębiorstw działających w różnych branżach gospodarki, a po ostatecznej selekcji nadesłanych odpowiedzi w badaniu uwzględniono 436 kompletnie wypełnionych kwestionariuszy. 194 marcin salamaga respondenci oceniali zgodnie ze swoimi preferencjami czynniki decydujące o eksporcie biz do pozaunijnej destynacji na terenie europy. spośród różnych czynników, zdecydowano się ostatecznie na uwzględnienie sześciu grup czynników: kosztowych, społecznych, efektywnościowych, prawnych, rynkowych i politycznych (por. tab. 2). wybór tych czynników nie jest przypadkowy. długoterminowa forma lokowania kapitału, jaką stanowią biz powoduje, że inwestor poza czynnikami czysto ekonomicznymi musi brać też pod uwagę stabilność uwarunkowań politycznych i prawnych w docelowej destynacji biz, bo np. ewentualne przyszłe zawirowania społeczno-polityczne w kraju przeznaczenia biz mogą skutkować znacznymi stratami firmy inwestującej. rozpatrywanie pozaekonomicznych czynników jest szczególnie uzasadnione zwłaszcza wobec niestabilnej sytuacji gospodarczej i politycznej na świecie w ostatnich latach. tabela 2. determinanty podjęcia decyzji o wyborze biz nr zmiennej czynniki poziom zmiennej 1 kosztowe koszty pracy [a] ceny zasobów naturalnych [b] 2 społeczne kwalifikacje kadry pracowniczej [a] poziom zamożności społeczeństwa [b] 3 efektywnościowe kooperacja z lokalnymi firmami [a] modernizacja metod produkcji [b] 4 prawne polityka celna i podatkowa [a] prawodawstwo gospodarcze i administracyjne [b] 5 rynkowe nowe rynki zbytu [a] poszukiwanie niszy rynkowej [b] 6 polityczne stopień ingerencji państwa w gospodarkę [a] stabilność polityczna [b] źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. na podstawie 6 wyróżnionych zmiennych oraz odpowiadających im poziomów utworzono zbiór hipotetycznych wariantów wyboru profilów. spośród 64 profilów zaproponowano 10 wariantów, które poddano ocenie osób reprezentujących ankietowane przedsiębiorstwa. charakterystykę wybranych profili zawiera tab. 3. ankietowani respondenci porządkowali wymienione profile zgodnie ze swoimi preferencjami: od najmniej preferowanego (ranga 1) do najbardziej preferowanego (ranga 10). na podstawie ocen profilów dokonanych przez respondentów przeprowadzono estymację parametrów modelu (1) metodą najmniejszych kwadratów. czynniki przedstawione w tabeli 3 zostały wprowadzone do modelu z pomocą zmiennych sztucznych zgodnie z opisaną wcześniej procedurą kodowania quasi-eksperymentalnego. oszacowanie parametrów modelu (1) dla każdego z respondentów umożliwiło obliczenie użyteczności cząstkowych zgodnie ze wzorami zamieszczonymi w tab. 1. wyniki użyteczności cząstkowych respondentów oraz średnie użyteczności cząstkowe w analizie conjoint przedstawiono w tab. 4. wykorzystanie analizy conjoint do badania determinantów polskich... 195 tabela 3. profile wyboru destynacji biz profil czynniki określające preferencje wyboru destynacji 1 2 3 4 5 6 1 a a b b a a 2 a b b b a b 3 a a a a b b 4 a b a b a a 5 b a b a a b 6 b a a b a a 7 b b a b a b 8 b a b a b a 9 a a b b b b 10 a a a b a b źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. tabela 4. wyniki użyteczności cząstkowych w analizie conjoint czynniki poziom zmiennej nr respondenta średnia 1 2 .... 435 436 kosztowe koszty pracy 2,363 2,034 ..... 1,875 1,553 0,702 ceny zasobów naturalnych -2,363 -2,034 ..... -1,875 -1,553 -0,702 społeczne kwalifikacje kadry pracowniczej -0,654 0,914 ..... 0,875 1,957 0,197 poziom zamożności społeczeństwa 0,654 -0,914 ..... -0,875 -1,957 -0,197 efektywnościowe kooperacja z lokalnymi firmami 0,283 1,179 ..... 2,000 1,504 0,617 modernizacja metod produkcji -0,283 -1,179 ..... -2,000 -1,504 -0,617 prawne polityka celna i podatkowa 1,467 2,008 ..... 2,000 2,058 0,848 prawodawstwo gospodarcze i administracyjne -1,467 -2,008 ..... -2,000 -2,058 -0,848 rynkowe nowe rynki zbytu 1,896 1,526 ..... 1,375 1,995 0,747 poszukiwanie niszy rynkowej -1,896 -1,526 ..... -1,375 -1,995 -0,747 polityczne stopień ingerencji państwa w gospodarkę 0,621 1,970 ..... 1,125 0,726 0,615 stabilność polityczna -0,621 -1,970 ..... -1,125 -0,726 -0,615 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. z rezultatów przedstawionych w ostatniej kolumnie tab. 4 wynika, że dla polskich firm największe znaczenie wśród czynników decydujących o lokowaniu biz poza obszarem ue mają czynniki prawne i kosztowe. stosunkowo niewielkie znaczenie przy podjęciu decyzji o uruchomieniu biz mają czynniki efektywnościowe i polityczne. w tab. 5 przedstawiono wyniki relatywnej ważności atrybutów dla poszczególnych respondentów obliczone według wzoru (2) oraz średnią relatywną ważność zmiennych obliczoną według wzoru (3). 196 marcin salamaga tabela 5. relatywna ważność atrybutów (w %) w analizie conjoint czynniki nr respondenta średnia 1 2 .... 435 436 kosztowe 32,44 21,12 .... 20,27 15,86 20,95 społeczne 8,98 9,49 .... 9,46 19,99 12,28 efektywnościowe 3,89 12,24 .... 21,62 15,36 10,72 prawne 20,14 20,85 .... 21,62 21,02 25,02 rynkowe 26,03 15,84 .... 14,86 20,37 18,97 polityczne 8,52 20,45 .... 12,16 7,41 12,07 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. z rezultatów przedstawionych w ostatniej kolumnie tab. 5 wynika, że dla polskich firm największe znaczenie wśród czynników decydujących o lokowaniu biz poza obszarem ue mają czynniki prawne i kosztowe. stosunkowo niewielkie znaczenie przy podjęciu decyzji o uruchomieniu biz mają czynniki efektywnościowe i polityczne. cząstkowe użyteczności respondentów zamieszczone w tab. 5 odzwierciedlają ich reakcje na poszczególne oceniane profile (walesiak, bąk, 2000), co pozwala wykorzystać te użyteczności do przeprowadzenia segmentacji ankietowanych przedsiębiorstw według podobnych czynników decydujących o eksporcie biz. posłużono się tutaj metodą k-średnich, przy czym zdecydowano się na wyodrębnienie czterech jednorodnych grup przedsiębiorstw. utworzone segmenty zawierają następujące liczby firm (według kolejności skupień): 124, 156, 32, 124. analiza conjoint została następnie przeprowadzona osobno w każdym z wyróżnionych segmentów. aby określić zdolność poziomów czynników do segmentacji firm, wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji anova. przeciętne wartości użyteczności cząstkowych respondentów w poszczególnych segmentach wraz z wynikami analizy wariancji przedstawiono w tab. 6. z zawartości tab. 6 wynika, iż wszystkie warianty czynników statystycznie istotnie na poziomie istotności 0,05 (oraz 10 wariantów na 12 na poziomie istotności 0,01) różnicowały powstałe segmenty ankietowanych firm. średnią ważność zmiennych według wyróżnionych segmentów przedstawiono w tab. 7. w pierwszej grupie firm największe znaczenie przy uruchomieniu biz poza obszarem ue mają czynniki kosztowe a następnie prawne, a drugorzędne znaczenie mają czynniki efektywnościowe. w drugim segmencie szczególną wagę respondenci przywiązują również do czynników prawnych i kosztowych, a najmniejsze znaczenia mają tam czynniki społeczne. z kolei w trzeciej grupie ankietowanych firm największe znaczenie miał wybór czynników rynkowych oraz efektywnościowych, a najmniejsze znaczenia miały czynniki kosztowe. w czwartym segmencie respondentów największą wagę mają czynniki prawne, a najmniejsze znaczenie mają czynniki efektywnościowe. kwintesencją niniejszych badań jest powiązanie wyróżnionych segmentów przedsiębiorstw eksportujących biz z wyborem konkretnych destynacji wykorzystanie analizy conjoint do badania determinantów polskich... 197 tabela 6. wyniki segmentacji ankietowanych firm czynniki poziom zmiennej numer segmentu f w ar to ść p i ii iii iv średnia użyteczność cząstkowa kosztowe koszty pracy -1,941 1,814 0,359 2,040 203,861 0,000 ceny zasobów naturalnych 1,941 -1,814 -0,359 -2,040 203,861 0,000 społeczne kwalifikacje kadry pracowniczej 1,097 0,832 -0,995 -1,199 8,495 0,004 poziom zamożności społeczeństwa -1,097 -0,832 0,995 1,199 8,495 0,004 efektywnościowe kooperacja z lokalnymi firmami -0,013 1,438 1,146 0,086 5,789 0,015 modernizacja metod produkcji 0,013 -1,438 -1,146 -0,086 5,789 0,015 prawne polityka celna i podatkowa -2,300 2,137 0,542 2,460 43,980 0,000 prawodawstwo gospodarcze i administracyjne 2,300 -2,137 -0,542 -2,460 43,980 0,000 rynkowe nowe rynki zbytu -1,391 1,677 1,318 1,579 12,958 0,001 poszukiwanie niszy rynkowej 1,391 -1,677 -1,318 -1,579 12,958 0,001 polityczne stopień ingerencji państwa w gospodarkę -0,647 1,355 0,911 0,878 11,612 0,001 stabilność polityczna 0,647 -1,355 -0,911 -0,878 11,612 0,001 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. tabela 7. średnia ważność zmiennych według segmentów ankietowanych firm czynniki numer segmentu i ii iii iv średnia ważność zmiennych (w %) kosztowe 31,13 19,60 6,82 24,75 społeczne 14,85 8,99 18,87 14,54 efektywnościowe 0,17 15,55 21,74 1,05 prawne 26,27 23,09 10,28 29,85 rynkowe 18,82 18,13 25,00 19,16 polityczne 8,76 14,64 17,29 10,65 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. tabela 8. struktura wskazań wybranych destynacji według segmentów przedsiębiorstw (w %) destynacja numer segmentu i ii iii iv rosja 12,1 7,4 53 19,5 norwegia 2,8 52,7 8,5 3,5 ukraina 42,4 15,3 18,7 37 szwajcaria 15,6 11,6 11,3 15,9 inne 27,1 13 8,5 24,1 razem 100 100 100 100 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego w okresie od grudnia 2014 r. do kwietnia 2015 r. 198 marcin salamaga w europie leżących poza obszarem ue. w tab. 8 przedstawiono strukturę wskazań wybranych destynacji według 4 segmentów przedsiębiorstw. na podstawie tab. 8 można stwierdzić, że przedsiębiorstwa należące do segmentu pierwszego najchętniej wskazują ukrainę jako preferowaną destynację biz. dla firm w segmencie drugim optymalną destynacją biz jest norwegia, a najwięcej przedsiębiorstw w trzecim segmencie wybiera destynację rosyjską dla swoich biz. z kolei w czwartym segmencie dominują firmy nastawione na inną destynację niż norwegia, szwajcaria, rosja czy ukraina. reasumując można stwierdzić, że jeśli dla eksporterów biz ważne są czynniki kosztowe lub rynkowe, to najczęściej będą oni wybierać destynację w europie wschodniej. gdy natomiast istotne są czynniki prawne to wybór pada na norwegię lub inne destynacje niż norwegia, szwajcaria, rosja i ukraina. 4. podsumowanie lokowanie biz poza wspólnym rynkiem ue niesie ze sobą określonego rodzaju ryzyka, np. ryzyko polityczne, rynkowe, walutowe i inne, które muszą być brane pod uwagę przez przedsiębiorstwo działające długoterminowo na rynkach zagranicznych. zatem przemyślany wybór destynacji biz jest tu istotny, bo pozwala przynajmniej częściowo ograniczyć niektóre ryzyka towarzyszące międzynarodowej działalności gospodarczej firmy. w przedmiotowym badaniu najważniejsze przy wyborze destynacji biz na terenie pozaunijnych państw europejskich okazywały się czynniki prawne i kosztowe. raczej niski poziom ważności uzyskały natomiast czynniki polityczne, co może zastanawiać, np. w kontekście obecnej sytuacji na wschodzie europy. priorytetowe traktowanie czynników prawnych może oznaczać, że zainteresowanie części firm inwestycjami biz w postaci przepływów finansowych (tzw. kapitał w tranzycie). warto podkreślić, że przepisy prawne i podatkowe niektórych krajów goszczących biz stanowią zachętę do rejestrowania w nich spółek-córek, co także sprzyja „optymalizacji podatkowej”. połączenie wyników analizy conjoint z metodą grupowania k-średnich pozwoliło na wyodrębnienie jednorodnych segmentów firm i szczegółową prezentację preferowanych przez nie czynników decydujących o uruchomieniu biz. dynamicznie zmieniającą się sytuacja geopolityczna i rynkowa zarówno w europie, jak i na świecie będzie zapewne generowała zmiany zarówno w zakresie preferowanych destynacji biz jak i w ocenie determinantów wyboru tych destynacji. dlatego też konieczne wydaje się powtarzanie tego typu badań. pozwoli to na bieżąco aktualizować kombinacje determinantów wyboru destynacji biz, jak i weryfikować ich poziom ważności. literatura dunning, j.h. (1981a). explaining the international direct investment . position of countries: towards a dynamic or developmental approach, weltwirtschaftliches archiv, 117(1), 30-64. dunning, j.h. (1981b). international production and the multinational enterprise, london: g. allen&unwin,. wykorzystanie analizy conjoint do badania determinantów polskich... 199 dunning, j.h. (1988). the eclectic paradigm of international production: a restatement and some possible extentions, journal of international business studies, 19(13), 1-31. dunning, j.h. (2004). determinants of foreign direct investment: globalization-induced changes and the role of policies. w: n. stern, i. kolstad (ed.), toward pro-poor policies. aid, institutions and globalization. washington: world bank. fry, m. (1993). foreign direct investment in a macroeconomic framework: finance efficiency, incentives and distortions. working paper wps, 1141. green, p.e., & wind, y. (1975). new way to measure consumers’ judgments. harvard business review, 53, 107-117. jun, k.w., & singh, h. (1996). the determinants of foreign direct investment in developing countries. transnational corporations, 5(2), 67-106. kojima, k. (1978). direct foreign investment. a japanese model of multinational business operations. london: croom helm. mottaleb, k. (2007). determinants of foreign direct investment and its impact on economic growth in developing countries. mpra paper, 9457. ozawa, t. (1992). foreign direct investment and economic development. transnational corporation, 1(1), 27-54. ozawa, t., & lukas, r. (1993). on the determinants of direct foreign investment: evidence from east and southeast asia. world development, 21, 391-406. pilarska, cz. (2005). bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii. kraków: wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. przybylska, k. (2001). determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej. empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w czechach, polsce i na węgrzech. zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, seria specjalna: monografie, 144. rymarczyk, j. (2004). internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, warszawa: pwe. salamaga, m. (2015). wielowymiarowa analiza statystyczna motywów podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych przez polskie firmy. przegląd statystyczny, 62(4), 415-433. salamaga, m. (2016). identyfikacja determinantów wyboru destynacji polskich inwestycji bezpośrednich poza obszarem ue. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, 2(950), 41-55. wach, k. (2014). the role of knowledge in the internationalisation process: an empirical investigation among polish businesses. in: d. kiendl-wendner, & k. wach (eds), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives. graz: fachhochschule joanneum. walesiak, m., & bąk, a. (2000). conjoint analysis w badaniach marketingowych. wrocław: wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu. wawrzyniak, d. (2010). determinanty lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. gospodarka narodowa, 4, 89-111. witkowska, j. (1996). bezpośrednie inwestycje zagraniczne w europie środkowowschodniej. próba interpretacji na gruncie teorii bezpośrednich inwestycji i teorii integracji. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. 200 marcin salamaga an application of conjoint analysis to study determinants of polish direct investment located outside the european union abstract: the purpose of this article is to identify main factors determining the choice of polish foreign direct investment (fdi) destination outside the eu. the research includes the cost factors, market factors, efficiency factors, law factors, social factors, and political factors, which may be important in the search for the beneficiaries of fdi. the basic research method used in the paper is the conjoint analysis. its application allows to estimate the respondents’ utilities, which enabled calculating the relative importance of each variable representing the determinants of the choice of polish fdi destinations. in addition, estimates of the partial utility values, led to segmentation of the companies according to similar preferences of the selection of fdi location factors. in the analysis was used data from a survey conducted among companies investing in fdi or planning this form of investing. keywords: foreign direct investment; conjoint analysis; analysis of variance; k-means method jel codes: f21, c38 #kj-32-493-zysk s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : zysk, w. (2017). o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 493-504. o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów wojciech zysk uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: zyskw@uek.krakow.pl streszczenie: celem artykułu było zaprezentowanie wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród studentów kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze. ankietowani byli pytani o zagadnienia związane z problematyką handlu zagranicznego, ze szczególnym naciskiem na obszar sprzedaży oraz oczekiwania dydaktyczne związane z przekazywaniem wiedzy w przedmiotowym zakresie. przyjętą metodą badawczą była autorska, krótka ankieta. autor artykułu szczegółowo omawia uzyskane odpowiedzi i dzieli się przemyśleniami związanymi ze związkami między ideą tradycyjnego uniwersytetu a wymaganiami studentów, które płyną z rynku pracy. zdefiniowano następującą hipotezę badawczą: w programach nauczania młodzieży akademickiej na kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze na uniwersytecie ekonomicznym w krakowie należy uwzględniać więcej aspektów praktyki gospodarczej, w tym nauczania realizowania sprzedaży jako specjalistycznej wiedzy. rozważania autora bazują na wynikach 127 ankiet, które były przeprowadzone w trakcie zajęć dydaktycznych o tematyce sprzedaży zagranicznej. podkreślać jednak należy, iż pomimo zidentyfikowania oczekiwań studentów dotyczących większego nacisku prowadzących zajęcia dydaktyczne na praktyczne aspekty wybranych procesów handlu zagranicznego uniwersytet nie powinien przekształcić się w podmiot z elementami kultury korporacyjnej, ukierunkowany na stricte zawodowe kształcenie absolwentów. słowa kluczowe: handel zagraniczny; nauczanie sprzedaży; rynek pracy; oczekiwania studentów klasyfikacja jel: f10, a23 * publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp określenie roli współczesnego uniwersytetu ekonomicznego nie jest łatwym zadaniem. w literaturze przedmiotu można odnaleźć głosy akcentujące konieczność wsłuchiwania się w potrzeby dynamicznie zmieniającego się rynku pracy, wręcz nawet świadczenia usług przygotowywania kadry dla biznesu (shavit i muller, 494 wojciech zysk 2000, s. 29-50; hillmert i jacob, 2003, s. 319-334; sułkowski, 2013, s. 23-31; gwarek, samitowska i smoguła, 2014, s. 127-142; sztompka, 2014, s. 7-18; zysk, 2016, s. 335-344), z drugiej jednak strony podkreśla się stanowisko trwania przy tradycyjnym modelu uniwersyteckim opartym na koncepcji humboldta (nybom, 2003, s. 141-159; cwynar, 2005, s. 46-59; zakowicz, 2012, s. 62-74; marody, 2014, s. 27-32; sztompka, 2016, s. 54-58). celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań ankietowych (127 ankiet) przeprowadzonych wśród studentów kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze oraz próba podzielenia się przemyśleniami dotyczącymi tematyki prowadzenia zajęć dydaktycznych z szeroko pojętej problematyki handlu międzynarodowego – ze szczególnym naciskiem na zagadnienia sprzedaży zagranicznej. w programach ekonomicznego kształcenia uniwersyteckiego możemy odnaleźć wiele obszarów czysto teoretycznych, co na kierunku msg oznacza zapoznawanie studentów z teoriami handlu zagranicznego, modelami wymiany międzynarodowej, teorią integracji gospodarczej czy międzynarodowych stosunków gospodarczych. z doświadczeń autora artykułu wynika jednak, iż studenci (zwłaszcza studiów zaocznych, ale też coraz częściej dziennych) – w mniej lub bardziej zawoalowany sposób – domagają się, aby tematyka zajęć w bardziej zdecydowany sposób nawiązywała do tzw. praktyki gospodarczej. interesują ich praktyczne aspekty działalności biznesowej w skali międzynarodowej, które spotykają w swojej pracy zawodowej – gdyż często mimo stosunkowo młodego wieku już pracują, są na stażu lub mają kontakt z osobami, które są aktywne zawodowo. w artykule zdefiniowana została następująca hipoteza badawcza: w programach nauczania młodzieży akademickiej na kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie należy uwzględniać więcej aspektów praktyki gospodarczej, w tym nauczania realizowania sprzedaży jako specjalistycznej wiedzy. na potrzeby weryfikacji tej hipotezy badawczej została przeprowadzona wspomniana ankieta na próbie liczącej 127 studentów. poniżej zostaną przedstawione wyniki badań ankietowych (każdego z 10 pytań) oraz próba ich interpretacji. 2. wyniki badań ankietowych i ich interpretacja ankieta zawierała 10 autorskich pytań, niektóre z nich były jednokrotnego wyboru (pytania 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10), a niektóre wielokrotnego wyboru (pytania 4, 5). studenci byli ankietowani po ostatnich zajęciach dydaktycznych, część z nich to obcokrajowcy (ukraina, rosja, białoruś, mongolia, kazachstan). pierwsze pytanie ankiety dotyczyło płci studentów, którzy wybrali studia na kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze. na wykresie 1 widzimy, iż spośród 127 badanych osób 73 to kobiety (ok. 58%), a 54 – mężczyźni (ok. 42%). obserwujemy zatem nieznaczną większość kobiet. co ciekawe – według danych głównego urzędu statystycznego na uniwersytecie ekonomicznym w krakowie (stan na 30.11.2016 r.) studiuje 19.671 osób, z czego 12.743 to kobiety – czyli ok. 65% (gus, 2017). w badanej grupie 127 osób na kierunku msg kobiet było procentowo mniej niż ogólnie na naszej alma mater. o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów 495 drugie pytanie badania dotyczyło wielkości miejscowości pochodzenia ankietowanych osób. na wykresie 2 zaprezentowano odpowiedzi studentów. rysunek 1. płeć badanych studentów, próba 127 osób źródło: ankietowe badania własne. rysunek 2. miejscowość pochodzenia – liczba mieszkańców źródło: ankietowe badania własne. 38% badanych pochodziło z miast powyżej 100.000 mieszkańców, 31% z miejscowości poniżej 10.000, 19% z miast liczących pomiędzy 10.000 a 50.000, a najmniej osób – bo 13% z ośrodków pomiędzy 50.000 a 100.000 mieszkańców. można zatem zaryzykować twierdzenie, iż badani studenci pochodzili w większości albo z dużych miast bądź z małych miejscowości. trzecie pytanie brzmiało: „co zdecydowało o wyborze studiów ekonomicznych?”. oprócz trzech proponowanych odpowiedzi (opinia znajomych, presja rodziców, perspektywy zawodowe) można było wybrać opcję „inne powody; jakie?” i opisać inne motywy podjęcia studiów na uek. na wykresie 3 widzimy, że aż 80 osób za 127 badanych wskazało perspektywy zawodowe jako motyw wyboru naszej uczelni. 73 54 0 10 20 30 40 50 60 70 80 kobieta mężczyzna 39 24 16 48 0 10 20 30 40 50 60 poniżej 10.000 10.000 a 50.000 50.000 a 100.000 powyżej 100.000 496 wojciech zysk rysunek 3. co zdecydowało o wyborze studiów ekonomicznych? źródło: opracowanie własne. 32 osoby wybrały opcję „inne powody” i były to najczęściej zainteresowania problematyką ekonomiczną – 17 wskazań, dalej chęć poznania zjawisk ekonomicznych, plany rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej w skali międzynarodowej, chęć zarabiania dużych pieniędzy, prestiż uczelni, chęć poznawania innych krajów czy uniwersalność kierunku1. jedna ankietowana osoba napisała „ciekawi wykładowcy i wise”. 12 ankietowanych osób wskazało, iż o wyborze studiów ekonomicznych zdecydowała opinia znajomych, a tylko 3 osoby uległy presji rodziców – co można skomentować, że jest to stosunkowo niski odsetek studentów niesamodzielnie decydujących o własnej przyszłości. kolejne pytanie – czwarte – było wielokrotnego wyboru, czyli można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź (dlatego ilość odpowiedzi jest większa niż 127). studenci odpowiadali na ważne z puntu widzenia katedry handlu zagranicznego pytanie „co zdecydowało o wyborze kierunku studiów związanych z handlem międzynarodowym?”. na wykresie 4 zaprezentowano odpowiedzi ankietowanych osób. zdecydowana większość badanych studentów (86 głosów) wskazała na zainteresowania powiązane z tematyką handlu międzynarodowego jako główny czynnik decydujący o profilu podjętego kształcenia uniwersyteckiego. 51 osób wskazało na możliwość pracy za granicą, a 47 zauważa, iż na kierunku msg można rozwinąć znajomość języków obcych. dodatkowo jedna osoba dopisała ręcznie obok pytania nr 4 ankiety, iż „uczelnia wybrała za mnie”, co oznacza zapewne wpisanie jej przez władze uek na listę studentów opisywanego kierunku. po wstępnych pytaniach pozwalających na zapoznanie się z ogólnymi cechami charakteryzującymi badaną próbę w części piątej – bardzo ważnej z punktu widzenia niniejszego opracowania – sformułowano zapytanie następującej treści: „jak kojarzy się tobie sprzedaż eksportowa?”. intencją pytającego 1 jedna ankietowana osoba nie udzieliła żadnej odpowiedzi, a jedna napisała, iż zdecydowała „rozmowa z dr. wojciechem zyskiem na dniach otwartych uek”. można to żartobliwie skomentować, iż autor artykułu musi popracować jeszcze nad skutecznością rozmów rekrutacyjnych. 12 3 80 31 0 20 40 60 80 100 opinia presja perspektywy inne o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów 497 było uzyskanie odpowiedzi, czy tematyka sprzedaży (jednego z kierunków handlu zagranicznego) w opinii studentów nasuwa skojarzenia związane z akwizycją (rozumianą bardzo często w powszechnym odbiorze społecznym w sposób pejoratywny), czy raczej ma związek z tzw. sztuką sprzedaży nazywaną w biznesie „art of sales” (broughton, 2013; hopkins, jamison, 2017) oraz wymaga specjalistycznego przygotowania i wiedzy. na wykresie 5 zaprezentowano rezultat badania, można było udzielić więcej niż jednej odpowiedzi. rysunek 4. co zdecydowało o wyborze kierunku związanego z handlem międzynarodowym? źródło: ankietowe badania własne. zdecydowana większość pytanych (aż 95 głosów) zaznaczyła, iż sprzedaż eksportowa wymaga specjalistycznej wiedzy, co można skomentować jest jednoznaczny wyznacznik oczekiwań studentów. 40 studentów wskazało, iż działania eksportowe nasuwają skojarzenia z trudną i wymagającą „art of sales”, co – zdaniem autora artykułu – może prowadzić do postawienia ważnego pytania, czy rzeczywiście w czasie realizowania procesów dydaktycznych zajmujemy się problematyką identyfikowania, oceniania i rozwijania umiejętności sprzedażowych. tylko trzem osobom eksport skojarzył się z akwizycją. rysunek 5. co zdecydowało o wyborze kierunku związanego z handlem międzynarodowym? źródło: ankietowe badania własne. 86 51 47 0 20 40 60 80 100 zainteresowania możliwość pracy za granicą rozwijanie języków 3 40 95 0 20 40 60 80 100 akwizycja art of sales wymaga wiedzy specjalistycznej 498 wojciech zysk kluczowe pytanie z punktu widzenia celu artykułu sformułowano w kolejnej części ankiety i brzmiało ono tak: „czy w trakcie studiów chciałabyś/chciałbyś mieć więcej przedmiotów związanych z praktyczną wiedzą sprzedażową?”. można było udzielić tylko jednej, konkretnej odpowiedzi: tak, nie lub to bez znaczenia. na wykresie 6 zamieszczono wyniki badań. zdecydowana większość ankietowanych osób, bo aż 109 głosów (czyli 86% studentów) zaznaczyło pozytywną odpowiedź, 12 osób (ok. 9%) uznało, że to „bez znaczenia”, a tylko 6 osób (ok. 5%) udzieliło odpowiedzi „nie”. można zatem wnioskować, iż wśród braci studenckiej istnieje silne oczekiwanie związane z potrzebą edukowania się w zakresie praktycznych umiejętności sprzedażowych. należy wziąć pod uwagę tego rodzaju głosy i sygnały płynące od studentów przy przyszłym projektowaniu planu studiów dla kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze i opracować kilka przedmiotów powiązanych z realiami biznesowymi i gospodarczymi (np. „organizacja i zarządzanie sprzedażą eksportową” czy „art of export sales”). w dokumencie ministerstwa rozwoju rp „plan na rzecz odpowiedzialnego rozwoju” powszechnie nazywanym „planem morawieckiego” wskazano, iż ekspansja zagraniczna polskich przedsiębiorstw, w tym rozwój eksportu ma być jednym z pięciu podstawowych filarów rozwoju naszej gospodarki, a jego promocja będzie priorytetem polskiego rządu2. co więcej, prezes korporacji ubezpieczeń kredytów eksportowych marek czerski zaznaczył, że „dynamicznie rozwijająca się nasza gospodarka przechodzi transformację z gospodarki zorientowanej na import w kierunku gospodarki zorientowane ja eksport”3. tym bardziej – zdaniem autora artykułu – należy rozważyć wariant przyszłej modyfikacji modułów kształcenia na kierunku msg uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. rysunek 6. czy w trakcie studiów chciałabyś/chciałbyś mieć więcej przedmiotów związanych z praktyczna wiedzą sprzedażową? źródło: ankietowe badania własne. 2 https://www.mr.gov.pl/media/14840/plan_na_rzecz_odpowiedzialnego_rozwoju_prezentacja.pdf, data dostępu 26.06.2017. 3 http://www.kuke.com.pl/aktualnosci/kuke-strategicznym-elementem-planu-morawieckiego,9.html, data dostępu 26.06.2017. 109 6 12 0 20 40 60 80 100 120 tak nie to bez znaczenia o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów 499 kolejne cztery pytania ankiety dotyczyły planów zawodowych studentów, kwestii oczekiwanego rodzaju wynagrodzenia za realizowanie sprzedaży eksportowej i na koniec pytanie o najtrudniejszy – zdaniem ankietowanych – etap transakcji eksportowej. na wykresie 7 zaprezentowano odpowiedzi na pytanie „czy zamierzasz w trakcie studiów podjąć staż w firmie handlowej?”. 58 osób wybrało odpowiedź pozytywną (ok. 47%), co można interpretować w taki sposób, iż prawie połowa badanych zamierza mieć związek z handlem, w tym zapewne cześć z wymianą międzynarodową. 45 ankietowanych (ok. 36%) zaznaczyło „nie wiem”, a tylko 21 badanych nie zamierza iść na staż do firmy handlowej. 3 osoby dopisały ręcznie informację, że „już pracują” w firmie handlowej (dlatego dane liczbowe na wykresie nie sumują się do 127). analizując powyższe odpowiedzi można założyć, że zdobycie w czasie studiów praktycznej wiedzy dotyczącej procesów sprzedażowych mogłoby przydać się już w trakcie odbywania staży przez studentów. ósme pytanie dotyczyło planów zawodowych po ukończeniu studiów. ankietowani mogli wybrać jedną odpowiedź. wyniki badania zamieszczono na wykresie 8. zdecydowana większość badanych, bo 58 osób (co oznacza ok. 46%) po ukończeniu uniwersyteckiej edukacji zamierza prowadzić własny biznes. 28 osób (ok. 22%) myśli o pracy w korporacji, 21 ankietowanych (ok. 17%) jeszcze zastanawia się, 12 osób (ok. 10%) planuje podjęcie pracy zawodowej w instytucji publicznej, a 6 osób (ok. 5%) będzie kontynuowało rodzinne tradycje biznesowe. 2 osoby dopisały ręcznie, że pracują już w małych firmach handlowych i chcą tam nadal pracować. odnosząc się do powyższych wyników warto nadmienić, iż bez praktycznej wiedzy czy to z obszarów zarządzania, czy organizacji działalności gospodarczej (w tym sprzedaży) osobom planującym założenie i prowadzenie własnej działalności gospodarczej może być niezwykle ciężko utrzymać się na wymagającym i wysoce konkurencyjnym rynku. rysunek 7. czy zamierzasz w trakcie studiów podjąć staż w firmie handlowej? źródło: ankietowe badania własne. kolejne, przedostatnie już pytanie dotyczyło modelu wynagradzania osoby zajmującej się sprzedażą eksportową. można było wybrać jeden z trzech wariantów: wynagrodzenie stałe plus prowizji, tylko wynagrodzenie stałe lub tylko prowizja. na wykresie 9 zamieszczono rezultaty badania. 58 21 45 0 20 40 60 80 tak nie nie wiem 500 wojciech zysk rysunek 8. gdzie zamierzasz pracować po studiach? źródło: ankietowe badania własne. aż 83% ankietowanych studentów (106 głosów) wskazało, że najkorzystniejszym modelem wynagradzania byłoby połączenie elementu stałego oraz prowizji, czyli uzależnienie części wynagrodzenia od osiąganych rezultatów4. 16 osób (ok. 13%) zaznaczyło tylko wynagrodzenie stałe, 4 osoby (niecałe 3%) chciałoby otrzymywać tylko prowizję (można domyślać się, że wysoką), a w 1 przypadku nie wybrano żadnej odpowiedzi. można wnioskować, że skoro łącznie ok. 96% ankietowanych wskazało prowizję od sprzedaży jako istotny bądź jedyny element wynagrodzenia – to liczą na osiąganie celów sprzedażowych. zdaniem autora ankiety bez praktycznego nauczania procesów sprzedażowych niezwykle trudno będzie studentom, którzy po zakończeniu edukacji zajmą się biznesem działać efektywnie na nasyconym przecież i konkurencyjnym rynku towarów i usług. rysunek 9. jaki model wynagradzania za sprzedaż eksportową? źródło: ankietowe badania własne. dziesiąte, ostatnie badanie dotyczyło próby uzyskania odpowiedzi na pytanie: „który element procesu sprzedażowego za granicę uważasz za najtrudniejszy?”. można było wybrać tylko jedną odpowiedź. uzyskane wyniki zaprezentowano na wykresie 10. jak widzimy powyżej 68 osób (ok. 54%) zaznaczyło „poszukiwanie i analiza klientów”, 34 osoby (ok. 27%) wybrało „negocjacje”, a najmniej, bo tylko 25 osób 4 jest to system wynagrodzenia mieszanego, uznawany za najbardziej motywujący i sprawiedliwy, gdyż powiązany z nagradzaniem rzeczywistych wyników sprzedaży oraz dodatkowo zapewniający stały, bezpieczny dochód. 58 28 6 12 21 0 20 40 60 80 własny biznes korporacja rodzinna instytucja jeszcze nie wiem 106 16 4 1 0 50 100 150 stałe i prowizja stałe prowizja brak odpowiedzi o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów 501 (ok. 20%) za najtrudniejsze uznało „przygotowanie dokumentacji”. można zastanowić, się czy w trakcie przebiegu studiów na kierunku msg poświęcamy jako nauczyciele akademiccy wystarczającą ilość godzin dydaktycznych na tematykę związaną z tzw. prospectingiem, czyli skutecznym poszukiwaniem nowych klientów na rynkach zagranicznych, a następnie analizą możliwości zakupowych (choćby przygotowanie up-sellingu, cross-sellingu czy budowanie optymalnego docelowego portfela klientów). z drugiej strony łącznie prawie połowa badanych wskazała negocjacje i przygotowanie dokumentacji, a takie zagadnienia są wykładane na zajęciach. rysunek 10. który element procesu sprzedażowego za granicę uważasz za najtrudniejszy? źródło: ankietowe badania własne. 3. podsumowanie w dokumencie ministerstwa nauki i szkolnictwa wyższego z 30 września 2015 roku pod tytułem „program rozwoju szkolnictwa wyższego i nauki na lata 20152030” możemy przeczytać, iż: „kluczowe znaczenie będzie miało rozwinięcie studiów o profilu praktycznym, szeroko dostępnych, wyspecjalizowanych i mocno osadzonych w realiach rynku pracy. w związku z tym potrzebna jest inwestycja w kadry o innym profilu: biegłe w technologii i w obszarach objętych kształceniem, ekspertów i innowatorów, liderów potrafiących zarazić pasją i solidnych „rzemieślników” w zakresie wymagającym specjalistycznej wiedzy i umiejętności”5. taki zapis oznaczać może dążenia władz ministerialnych oraz uczelnianych do rozwoju umiejętności zawodowych studentów, dopasowanie celów i jakości kształcenia do potrzeb rozwijającej się i internacjonalizującej się w coraz większym stopniu polskiej gospodarki, czyli bezpośrednio do rynku pracy. zaprezentowane w artykule wyniki przeprowadzonych badań ankietowych pozwalają stwierdzić, iż zidentyfikowano jednoznaczne oczekiwania studentów kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze odnośnie większej ilości zajęć dydaktycznych powiązanych z praktycznymi elementami w zakresie sprzedaży za 5 http://www.nauka.gov.pl/aktualnosci-ministerstwo/program-rozwoju-szkolnictwa-wyzszego-i-nauki-na-lata2015-2030.html, data dostępu 26.06.2017. 68 25 34 0 20 40 60 80 poszukiwanie i analiza klientów przygotowanie dokumentacji negocjacje 502 wojciech zysk granicznej. zatem hipoteza badawcza, iż w programach nauczania młodzieży akademickiej na kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie należy uwzględniać więcej aspektów praktyki gospodarczej, w tym nauczania realizowania sprzedaży jako specjalistycznej wiedzy została potwierdzona w zebranym materiale ankietowym. realizacja studenckich oczekiwań może oznaczać przenikanie się założeń uniwersyteckiego kształcenia ogólnego opartego na umiejętności krytycznego myślenia, poszukiwaniu prawdy o świecie, gwarancji wolności myślenia i przygotowywaniu absolwentów mających służyć społeczeństwu oraz elementów tzw. „kultury korporacyjnej” bazującej na przygotowywaniu fachowców (choćby w zakresie sprzedaży). podkreślać jednak należy, iż pomimo tak jasno określonych oczekiwań studentów nasza alma mater nie powinna przekształcić się w podmiot ukierunkowany na stricte zawodowe kształcenie absolwentów i nie będzie postępowała erozja tradycyjnie rozumianej idei uniwersytetu, przeciwnie – zachowa on swoją tożsamość i misję. według autora badań można zaryzykować twierdzenie, iż liczyć się jednak należy z innego rodzaju zagrożeniem dla kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze. otóż jeżeli powstanie na uek kierunek bardziej akcentujący przydatność przekazywanej wiedzy w praktycznych realiach handlowych (np. „biznes międzynarodowy w praktyce” lub podobne) – może to skutkować odpływem przynajmniej części studentów na inne, konkurencyjne specjalności. rozważyć zatem należy warianty przyszłej modyfikacji modułów kształcenia na kierunku msg uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. przeprowadzona ankieta dotyczyła tylko jednego kierunku handlu: sprzedaży eksportowej. autor celowo wybrał do ankietowania to właśnie zagadnienie, gdyż w raporcie „rynek pracy specjalistów w 2016 roku” znanego portalu pracuj.pl zamieszczono wyniki badań dotyczące ilości ogłoszeń dla różnego rodzaju fachowców6. najwięcej ofert pracy – 93.420 dotyczyło branży „handel i sprzedaż” i było to aż 20% wszystkich ogłoszeń o pracę w polsce w roku 2016 (486.146). oczywiście nie wszystkie były związane z poszukiwaniem kandydatów do pracy w sprzedaży zagranicznej, niemniej to interesujący rynkowy trend. kolejne badania można poświęcić drugiemu kierunkowi handlu, czyli zagadnieniom importowym. w pierwszej kolejności zbadano sprzedaż, gdyż (oprócz informacji o dużej liczbie ogłoszeń pracodawców) w opinii autora artykułu – doświadczonego menedżera sprzedaży powiązanego od lat z praktyką gospodarczą – jest to trudniejszy obszar procesów handlowych niż dokonywanie zakupu (importu z zagranicy7). 6 http://www.pracuj-dla-mediow.pl/pr/342023/rynek-pracy-specjalistow-w-2016-r-raport-pracuj-pl, data dostępu 26.06.2017. 7 mówi się w świecie biznesu, że „łatwiej kupić, niż sprzedać”. w realiach samego handlu zagranicznego nie zawsze jest to tak klarowne, gdyż w wielu przypadkach przygotowanie, zawarcie, realizacja i rozliczenie (i kontrola) transakcji importowej jest procesem trudnym, obarczonym szeregiem ryzyk i wymagającym wiedzy specjalistycznej. o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów 503 literatura broughton, p.d. (2013). the art of the sale: learning from the masters about the business of life. penguin. cwynar, k.m. (2005). idea uniwersytetu w kulturze europejskiej. polityka i społeczeństwo, 2, 46-59. gwarek, a., samitowska, w., & smoguła, m. (2014). zderzenie pokoleń a rynek pracy. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego. ekonomiczne problemy usług, rola kapitału ludzkiego w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, 114, 127-142. hillmert, s., & jacob, m. (2003). social inequality in higher education. is vocational training a pathway leading to or away from university? european sociological review, 19(3), 319-334. hopkins, t., & jamison, w. (2017). how to master the art of selling. made for success. marody, m. (2014). o społecznym zakorzenieniu kultury uniwersytetu. nauka, 2, 27-32. nybom, t. (2003). the humboldt legacy: reflections on the past, present, and future of the european university. higher education policy, 16(2), 141-159. shavit, y., & muller, w. (2000). vocational secondary education. european societies, 2(1), 29-50. sułkowski, ł. (2013). transformacje kulturowe współczesnych uczelni wyższych. zarządzanie w xxi wieku. menedżer innowacyjnej organizacji, część i, 23-31. sztompka, p. (2014). uniwersytet współczesny; zderzenie dwóch kultur. nauka, 1, 7-18. sztompka, p. (2016). uniwersytet w przestrzeni społecznej. zarządzanie publiczne, 2, 54-58. www.kuke.com.pl www.mr.gov.pl www.nauka.gov.pl www.pracuj-dla-mediow.pl zakowicz, i. (2012). idea uniwersytetu wilhelma von humboldta – kontynuacja czy zmierzch? ogrody nauk i sztuk, 2, 62-74. zysk, w. (2016). uniwersytet czy uczelnia zawodowa? uwagi o nauczaniu sprzedaży. horyzonty wychowania, 15 (35), 335-344. 504 wojciech zysk teaching sales: dilemmas of student education abstract: the aim of the article was to present the results of a survey conducted among students in the field of international economic relations. respondents were asked about issues related to foreign trade, with particular emphasis on the sales area and didactic expectations related to the transfer of knowledge. the research method was the author’s short survey. the author discusses in detail the answers he has received and shares his thoughts on the relationship between the idea of a traditional university and the demands of the students which come from the labor market. the following research hypothesis has been defined: in academic programs for young people studying in the field of international economic relations at cracow university of economics, more aspects of economic practice should be taken into account, including the teaching of sales as specialized knowledge. the author’s reflections are based on the results of 127 surveys that were conducted during didactic workshops on foreign sales. however, it should be emphasized, that despite the identification of students’ expectations for more attention on teaching activities on the practical aspects of selected foreign trade processes, the university should not be transformed into an entity with elements of „corporate culture” aimed at the strict vocational training of graduates. keywords: foreign trade; sales teaching; labor market; student expectations jel codes: f10, a23 #kj-23-365-nakonieczna-kisiel s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : nakonieczna-kisiel, h. (2017). główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci w xxi wieku. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 365-374. główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci w xxi wieku* halina nakonieczna-kisiel uniwersytet szczeciński aleja papieża jana pawła ii 22a, 70-453 szczecin e-mail: hakisiel@wp.pl streszczenie: w artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytania, w jakim zakresie są realizowane funkcje pieniądza światowego przez waluty narodowe oraz jaki jest zakres spełnianych kryteriów przez gospodarki je emitujące w latach 2000-2016. z badań wynika, że w wymienionym okresie dominującą pozycję we wszystkich funkcjach pieniądza światowego zachował tylko dolar, rola euro była coraz mniejsza, funta i jena również niewielka, natomiast frank szwajcarski utracił dotychczasową piątą pozycję i został zastąpiony przez juana. przekształcenia powyższe były głównie odzwierciedleniem rosnącej roli stanów zjednoczonych i chin w gospodarce światowej oraz handlu międzynarodowym. ograniczająco na emisję pozostałych walut narodowych wpływały małe rozmiary i nieprawidłowa struktura rynku finansowego, niedostateczna skuteczność polityki makroekonomicznej po wybuchu kryzysu finansowego oraz brak niezbędnych uregulowań w systemie politycznym. słowa kluczowe: pieniądz światowy; waluta międzynarodowa; funkcje pieniądza światowego; uwarunkowania kreacji klasyfikacja jel: f3, f31 * uaktualniona wersja większej całości (nakonieczna-kisiel, 2017). 1. wstęp międzynarodowa pozycja pieniądza danego kraju jest z jednej strony kształtowana przez funkcje jakie pełni na rynku światowym, natomiast z drugiej przez warunki jakie musi spełniać gospodarka emitująca ten pieniądz. w literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy funkcje pieniądza światowego: miernik wartości, środek płatniczy i środek akumulacji (cohen, 1971; kennen, 1983; oręziak, 2001, 2005, 2008; pszczółka, 2010, 2011). funkcje te muszą być realizowane zarówno w sferze prywatnej jak i oficjalnej. do uwarunkowań zaś, którym musi sprostać kraj aspirujący do internacjonalizacji pieniądza krajowego należą: wysoka pozycja zajmowana w gospodarce światowej, duży udział w handlu międzynarodowym, duże rozmiary rynku finansowego, prawidłowo prowadzona polityka makroekonomiczna oraz prawidłowe rozwiązania prawno-polityczne (de grauwe, 2003; oręziak, 2001, 366 halina nakonieczna-kisiel 2003; nbp, 2011). kryteria te muszą być spełnione jednocześnie, jeżeli waluta danego kraju ma być pieniądzem światowym. celem opracowania jest weryfikacja po pierwsze, zakresu realizowanych funkcji pieniądza światowego przez waluty krajowe oraz po drugie, zakresu kryteriów (uwarunkowań) spełnianych przez gospodarki emitujące waluty międzynarodowe1. ma ono wyłącznie charakter empiryczny, a metodą badawczą wykorzystaną do realizacji jego celów była analiza porównawcza i opisowa danych statystycznych pochodzących z baz mfw, ecb oraz unctad, które uzupełniono analizą literatury przedmiotu. badaniami objęto okres 2000-2016, jednak ze względu na brak lub niekompletność danych statystycznych, przedział czasowy w obu problemach badawczych zawężono do wybranych lat oraz najważniejszych aspektów (postaci) pieniądza światowego w poszczególnych funkcjach i uwarunkowań jego kreacji. również ze względu na szeroki zakres analizy zrezygnowano z prezentacji wyników badań w formie tabel i wykresów. 2. wyniki badań poniżej zaprezentowano wyniki badań dotyczące celu pierwszego, czyli weryfikacji zakresu realizowanych funkcji pieniądza światowego przez waluty narodowe. w funkcji pierwszej, czyli miernika wartości, pieniądz światowy wykorzystywany jest przez sferę prywatną do wyceny towarów i usług jako waluta fakturowania i wyceny instrumentów finansowych jako waluta denominacji (cohen,1971, s.31-34: kenen,1983, s.16). w badanym okresie najważniejszą walutą fakturowania był dolar amerykański. w 2013 r. jego udział w transakcjach handlu międzynarodowego wynosił ponad 81% i był aż około 30 p.p. wyższy niż w początkach obecnego stulecia (oręziak, 2001; dane swift, cyt. za skopiec, 2015). wskazuje to na bardzo duży wzrost zakresu wykorzystania dolara jako waluty fakturowania, zwłaszcza w kontekście euro, którego zakres został ograniczony przez juana. w 2013 r. udział chińskiej waluty wynosił bowiem 8,7%, natomiast euro 6,6%. na dalszych pozycjach znajdowały się jen japoński, którego odsetek (1,4%) był prawie pięć razy mniejszy niż euro, oraz frank szwajcarski i funt brytyjski, których udziały były wręcz symboliczne i wynosiły odpowiednio 0,26% i 0,25% (swift, cyt. za skopiec, 2015). dolar był również najważniejszą walutą denominacji na międzynarodowym rynku papierów dłużnych. w 2015 r. jego udział w wartości emisji ogółem wynosił około 53% wykazując wzrost w porównaniu z 2002 r. o 5 p.p., odsetek euro pozostawał na niezmienionym poziomie (28%), natomiast jena zmniejszył się ponad 3 razy (z 7,8% do 2,4%) (ecb, 2016). odnotowano również wzrost udziału innych walut (do około 17%) wykorzystywanych do denominacji papierów wartościowych. był to rezultat powszechnej liberalizacji obrotów kapitałowych umożliwiającej ich emisję nie tylko na rynku krajowym, ale również międzynarodowym. 1 pojęcia pieniądz światowy i waluta międzynarodowa stosowane będą zamiennie (por. białecki, januszkiewicz, oręziak, 2007, s. 200 i 295). główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci... 367 w funkcji miernika wartości sfera oficjalna wykorzystuje pieniądz światowy do ustalania kursów walutowych jako walutę referencyjną (odniesienia). jej wybór często determinują warunki geograficzne i instytucjonalne. w 2014 r. 43 państwa członkowskie mfw z ameryki środkowej, południowej oraz azji, powiązało swoje reżimy kursowe z dolarem, natomiast 26 z euro (imf, 2014). kraje wybierające wspólną walutę łączyła chęć kandydowania do członkostwa w ue lub przeszłość kolonialna i dlatego zlokalizowane były głównie w europie i afryce. wskazuje to, że zakres dolara jako waluty odniesienia był nie tylko blisko dwa razy większy niż euro, ale znacznie szerszy geograficznie i bardziej zróżnicowany. walutami odniesienia były również jen, funt a od października 2016 r. juan. znajdują się one bowiem w koszyku sdr. jednak aby waluta chin mogła zaistnieć w nowym koszyku, każda z czterech dotychczasowych walut musiała zmniejszyć swój udział. w porównaniu z 2015 r. najwięcej straciło euro, bo aż 6,5 p.p., funt 3,2 p.p., jen 1,1 p.p., a najmniej dolar, bo jedynie 0,2 p.p. (imf, 2016). wprowadzenie juana do koszyka sdr oznacza, że został on uznany za piątą walutę rezerwową świata. w funkcji środka płatniczego sfera prywatna wykorzystuje pieniądz światowy do rozliczania transakcji handlowych i finansowych jako walutę płatności (transakcyjną) i do wymiany jednej waluty na inną – bardziej płynną – jako walutę przejścia. w badanym okresie najważniejszą walutą transakcyjną w płatnościach globalnych był dolar amerykański. w 2016 r. jego udział wynosił 43%, ale w porównaniu z rokiem 2012 wzrósł aż o ponad 13 p.p. (ecb, 2016). zakres wykorzystania euro został ograniczony z 44% w 2012 r. do 29% w roku 2016, czyli aż o 15 p.p., natomiast funta pozostawał bez zmian (w granicach 8-9%). mimo dominacji wymienionych trzech walut w płatnościach globalnych, zauważalny jest wzrost pozostałych walut (z około 17% w 2012 r. do blisko 19% w 2016 r.), w tym zwłaszcza juana. od 2014 r. jego udział kształtował się w granicach 1,8-2%, czyli praktycznie zrównał z poziomem jena (ecb, 2016). odzwierciedla to rosnącą rolę waluty chińskiej w gospodarce światowej, w tym przede wszystkim w płatnościach krajów azji. wykorzystaniu juana jako waluty transakcyjnej sprzyjały (skopiec, 2015): rozszerzenie zakresu rozliczeń handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich w tej walucie, rozwój centrów offshore dla juana nie tylko w hong kongu, ale również poza obszarem azji, zawieranie przez bank chin swapów walutowych z innymi bankami centralnymi, w tym również z krajów wysoko rozwiniętych. w obecnym wieku dolar był również najczęściej wykorzystywaną walutą przejścia. w 2016 r. jego udział w średnim dziennym obrocie na rynku walutowym wynosił 88%, czyli był tylko o 2 p.p. mniejszy niż w 2001 r. (bis, 2016). drugą walutą przejścia było euro (31%), ale jego udział w 2016 r. był aż o 7 p.p. mniejszy niż w 2001 r. spadek znaczenia tej waluty na rynku walutowym wynikał z jednej strony, z utrzymującego się kryzysu zadłużeniowego w strefie euro, z drugiej zaś, ze wzrostu udziału walut krajów wschodzących, w tym zwłaszcza juana i peso meksykańskiego (kowalewski, 2017). poszukiwanymi walutami przejścia były jeszcze jen japoński i funt brytyjski. w 2016 r. udział jena na rynku walutowym wynosił 22% i był o 5 p.p. wyższy niż w 2007 r., z kolei udział funta kształtował się na poziomie 13%, ale o 3 p.p. niższym niż w 2004 r. 368 halina nakonieczna-kisiel zwiększony popyt na jena, mimo wysokiego strukturalnego zadłużenia publicznego japonii oraz spadku jego wartości po rozpoczęciu w 2013 r. przez bank centralny akcji luzowania ilościowego, zgłaszały głównie kraje dłużnicze ze względu na niskie stopy procentowe w tym kraju oraz inwestorzy prywatni, którzy traktowali jena jako tzw. bezpieczną przystań walutową (bis, 2016; kowalewski, 2017), czyli jako walutę umacniającą się w warunkach globalnych turbulencji finansowych. pozycję funta podtrzymywała z kolei rola londynu jako światowego centrum handlu walutami, która po brexicie przypuszczalnie zmaleje, a wzrośnie usa i azji. nieobecność franka szwajcarskiego w grupie 5 najważniejszych walut przejścia budzi zdziwienie. od 2010 r. walutę tę wyprzedzał bowiem dolar australijski z udziałem w granicach 7-9% w rynku walutowym, a tuż za nim w 2016 r. znajdował się juan (4%) (bis, 2016). o przyczynach zmiany zakresu wykorzystania franka szwajcarskiego jako waluty przejścia będzie mowa w dalszych rozważaniach. przez władze monetarne pieniądz światowy w funkcji środka płatniczego wykorzystywany jest do interwencji na rynku walutowym jako waluta interwencji. interwencji dokonują banki centralne głównie z powodu wybuchu kryzysów walutowych i najczęściej interweniują w dolarach oraz euro. jest to konsekwencja dominacji tych walut jako walut referencyjnych. przykładowo od 2005 r. interwencje w dolarach przeprowadzają chiny, ale nie z powodu wybuchu kryzysu walutowego, lecz w celu przeciwdziałania aprecjacji juana i presji inflacyjnej wywoływanej ciągłym wzrostem rezerw walutowych. po wybuchu ostatniego kryzysu finansowego interwencje walutowe przeprowadzały banki japonii i szwajcarii, by zapobiec aprecjacji jena i franka szwajcarskiego; walutą interwencji były odpowiednio dolar i euro. w latach 2010-2013 interweniował też nbp, ponieważ złoty ulegał na ogół deprecjacji. sprzedawał głównie euro (interwencje walutowe, 2017). największy prestiż mają jednak waluty, które spełniają funkcję środka akumulacji i służą władzy monetarnej do gromadzenia należności zagranicznych jako waluta rezerwowa. w 2016 r. udział dolara w rezerwach walutowych świata był wprawdzie dominujący, gdyż wynosił około 64%, jednak w porównaniu z 1999 r., w którym wprowadzono euro zmniejszył się o 7 p.p. (imf, 1999; 2009; ecb, 2016). z kolei rosnące od 1999 r. zastosowanie euro jako waluty rezerwowej ograniczył wybuch kryzysu finansowego. jej odsetek w latach 2009-2016 zmniejszył się bowiem odpowiednio z blisko 28% do około 20%. zakres wykorzystania dwóch kolejnych walut był mało znaczący. w 2016 r. na funta i jena przypadało po około 4% globalnych rezerw, jednak rola funta rosła, a jena malała. wynikało to głównie z bardzo dobrze rozwiniętej infrastruktury przystosowanej do globalnych rozliczeń w funtach oraz roli londynu jako największego centrum finansowego, natomiast w odniesieniu do jena, z kłopotów gospodarczych japonii, których wyrazem było od lat utrzymujące się niemal zerowe tempo wzrostu, ogromny wzrost zadłużenia publicznego ponad dwukrotnie przekraczający wartość pkb i aż siedmiokrotnie dochodów budżetowych (sulmicki, 2014). do roli walut rezerwowych awansowały dwie „nietradycyjne” waluty, a mianowicie dolar kanadyjski i dolar australijski. w 2016 r. ich udziały wynosiły główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci... 369 wprawdzie po około 2%, ale i tak wyeliminowały franka szwajcarskiego. w rezultacie przestał on być uznawany „za wielką walutę małego kraju” (gostomski, 2011). przyczyną był spadek zaufania inwestorów oficjalnych do stabilności tego pieniądza po wybuchu kryzysu finansowego. silna wówczas aprecjacja franka – szczególnie wobec euro – spowodowała, że bank szwajcarii rozpoczął w 2009 r. program interwencyjnego drukowania franków bez pokrycia, za które skupowano euro w celu utrzymania sztywnego kursu, płacąc tylko 1,2 chf za 1 euro. jeżeli chodzi o cel drugi, czyli weryfikację zakresu kryteriów spełnianych przez kraje emitujące pieniądz światowy, to w wyniku przeprowadzonej analizy empirycznej otrzymano następujące wyniki. w 2015 r. największą gospodarką na świecie były stany zjednoczone, ponieważ ich udział w globalnym produkcie brutto (gpb) wynosił 24,5%, podczas gdy drugiej gospodarki, czyli strefy euro 15,6%. w porównaniu z 2005 r. zarówno stany jak i euroland odnotowały jednak spadek udziałów (odpowiednio o 3,2 p.p. i 6,5 p.p.) (unctad). spektakularny z kolei, bo blisko pięciokrotny wzrost wartości pkb miał miejsce w chinach. udział tego kraju w gpb zwiększył się więc z 4,8% w 2005 r. do 15% w 2015 r., przez co niemal zrównał się z odsetkiem notowanym w strefie euro. w latach 2005-2015 zmniejszył się również udział japonii i w. brytanii w gpb, odpowiednio z 10% do 5,9% i z 5,3% do 3,9%. szwajcaria z kolei wykazywała ustabilizowaną pozycję w gospodarce światowej, ale nie spełniała analizowanego kryterium, gdyż w wymienionym okresie jej udział w gpb był mniejszy niż 1%. ta mini gospodarka nie dysponowała więc odpowiednim potencjałem, który mogłaby na szerszą skalę wykorzystać do emisji własnego pieniądza jako waluty międzynarodowej. o pozycji kraju w gospodarce światowej świadczy również jego udział w handlu międzynarodowym. im jest on wyższy tym większe są możliwości podaży pieniądza jako waluty światowej. w latach 2005-2016 niekwestionowanym liderem pod tym względem była strefa euro, mimo iż jej udział w obrotach wykazywał tendencję malejącą (odpowiednio w eksporcie z 30,4% do 26,1% oraz w imporcie z 29% do 23,7%) (unctad). kolejne pozycje w światowych obrotach nie były jednoznaczne: w 2016 r. drugie miejsce w eksporcie miały chiny (13,1%), ponieważ ich udział wzrósł prawie dwukrotnie w stosunku do roku 2005 (7,3%), a trzecie usa z odsetkiem wprawdzie również rosnącym, ale tylko z 8,6% do 9,1%. w imporcie na drugiej pozycji w 2016 r. znajdowały się z kolei stany zjednoczone z udziałem 13,9%, czyli o 2,2 p.p. niższym niż w 2005 r., a na trzecim chiny, w których odnotowano podobną tendencję (9,8% w 2016 r. i 6,1% w 2005 r.). udziały japonii i w. brytanii w handlu światowym były zdecydowanie mniejsze. w latach 2005-2016 udział japonii w globalnym eksporcie zmniejszył się odpowiednio z 5,7% do 4%, zaś w. brytanii z 3,6% do 2,6%. udziały obu krajów w imporcie były porównywalne i wynosiły w 2016 r. po około 3,9%. szwajcaria natomiast znajdowała się w 2016 r. na odległym, bo 16. miejscu jako importer i 17. jako eksporter z udziałem po około 1,8% (wto, 2016). dowodzi to, że 370 halina nakonieczna-kisiel kraj ten nie spełniał kolejnego warunku emisji pieniądza światowego, nie rozpatrywano go więc w dalszej analizie. od rozmiarów (sumy kapitalizacji) rynku finansowego, jego dostępności dla rezydentów i nierezydentów, liczby instytucji finansowych podlegających władzy monetarnej oraz atrakcyjności instrumentów finansowych, zależy płynność realizowanych transakcji z wykorzystaniem pieniądza danego kraju, a zatem i zakres jego emisji jako waluty międzynarodowej. kryterium kapitalizacji rynku finansowego lepiej spełniają stany zjednoczone niż strefa euro. w 2013 r. udział usa w globalnej wartości tego rynku wynosił 25,4%, podczas gdy eurolandu był o 2,3 p.p. mniejszy. udziały pozostałych emitentów waluty międzynarodowej, czyli japonii i chin były w wymienionym roku ponad 2 razy niższe, wynosząc odpowiednio 10% i 9,6% (imf, 2015). z punktu widzenia możliwości pełnienia przez walutę danego kraju funkcji środka akumulacji, najważniejszym warunkiem jej emisji jest istnienie odpowiednio dużego rynku papierów wartościowych. kryterium to w najszerszym zakresie spełniały stany zjednoczone. w 2013 r. ich udział w emisji akcji i papierów dłużnych wynosił po około 36%, natomiast eurolandu był odpowiednio prawie 3 i 1,5 razy mniejszy, japonii 5 i 3 razy mniejszy, a chin aż ponad 6 i 8 razy mniejszy. wynikało to z odmiennego modelu finansowania działalności przedsiębiorstw, które w usa i japonii pozyskiwały środki finansowe głównie na rynku kapitałowym, natomiast w strefie euro (jak również w chinach) przede wszystkim na rynku kredytowym. przed wybuchem kryzysu finansowego skuteczność polityki pieniężnej w kontrolowaniu inflacji była największa w japonii. z powodu niskich stóp procentowych i stagnacji płac, ogólny wzrost cen (cpj) w latach 2006-2007 kształtował się w tym kraju w granicach 0,1-0,2%. wyraźnie większe, ale również stabilne stopy inflacji notowano w tym okresie w strefie euro (około 2,2%), w. brytanii (2,3%) oraz usa (3%), natomiast w chinach wykazywały one tendencję rosnącą (z 1,6% do 4,8%) (unctad). po wybuchu w 2008 r. kryzysu finansowego skuteczność tej polityki pogorszyła się we wszystkich krajach, jednak w największym stopniu w japonii. w latach 2009-2015 stopa inflacji była w tym kraju ponownie na ogół niższa niż w pozostałych analizowanych, ale charakteryzowała się większymi wahaniami i często przechodziła w deflację (rzędu -0,3-1,4%) (unctad). oczywiście wpływało to na wartość jena, stabilność jego siły nabywczej, a tym samym i na rozmiary kreacji jako waluty międzynarodowej. dla krajów emitujących pieniądz światowy ważnym kryterium prawidłowo prowadzonej polityki makroekonomicznej – oprócz polityki pieniężnej zwalczającej inflację – jest realizacja stabilnej polityki fiskalnej, której wyrazem jest umiarkowany poziom deficytu budżetowego i długu publicznego. od nich zależy bowiem wiarygodność kraju na rynku finansowym, w tym głównie kapitałowym i kredytowym. do wybuchu kryzysu finansowego relacja długu publicznego do pkb w usa, strefie euro i wielkiej brytanii nie przekraczała 70% (imf, 2009). wybuch światowego kryzysu doprowadził jednak do znacznego pogorszenia ich wiarygodności finansowej. w celu ochrony instytucji finansowych przed bankructwem, rządy wymienionych państw dokonywały wielkich transferów środków główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci... 371 budżetowych. doprowadziło to do szybkiego wzrostu długu publicznego, którego poziom w 2015 r. wzrósł do około 106% w usa i 93% w strefie euro (imf, 2016). najbardziej zadłużona była jednak japonia, gdyż od 2009 r. jej dług publiczny przekraczał ponad 2 razy, a w 2015 r. był o 148% wyższy od pkb. pogarszało to wiarygodność finansową kraju, a zarazem ograniczało możliwości większej kreacji jena na potrzeby podmiotów uczestniczących w wymianie międzynarodowej. wzrost długu publicznego wymienione kraje finansowały napływem zagranicznych inwestycji portfelowych, głównie z chin posiadających największe nadwyżki kapitałowe. stąd dług publiczny tego kraju (relatywnie bardzo mały), zwiększył się tylko z około 30% w 2009 r. do 43% w 2015 r. wysokie poziomy długu publicznego będące skutkiem pogłębiających się deficytów budżetowych, od 2009 r. wykazywały jednak tendencję malejącą. w rezultacie w 2015 r. relacja deficytu budżetowego do pkb zmniejszyła się w usa prawie czterokrotnie (z -13,3% do -3,5%), w strefie euro do minus 2%, zaś w japonii dwukrotnie (z -10,4% do -5,2%) (imf, 2016). pozytywnego przełożenia na poprawę sytuacji finansowej działania te nie znalazły jednak w żadnym z wyżej wymienionych państw. ograniczenie deficytu budżetowego osiągnięto bowiem w wyniku zwiększenia dodruku „pustego pieniądza” przez banki centralne (sulmicki, 2014). skutkowało to wzrostem inflacji, a co za tym idzie spadkiem siły nabywczej walut (z wyjątkiem dolara). jedynie w chinach zarówno dług publiczny jak i deficyt budżetowy nie przekraczały granic stabilności akceptowanych w polityce fiskalnej. stwarzało to pomyślne perspektywy dla emisji juana jako pieniądza światowego. jeśli chodzi o odpowiednie rozwiązania prawne, które tworzą podstawy harmonijnego funkcjonowania państwa, to kryterium to w pełni spełniały zarówno stany zjednoczone jak i w. brytania oraz strefa euro. w gospodarkach tych władza monetarna nie zależy od władzy wykonawczej, struktury organizacyjne systemu bankowego są podobne, dolar i wspólna waluta charakteryzują się pełną wymienialnością oraz płynnymi kursami walutowymi. po ostatnim kryzysie finansowym zaufanie do tych walut zostało jednak ograniczone z powodu niedostatecznego nadzoru władzy monetarnej i silnego zaangażowana banków w przygotowanie emisji i nabywanie toksycznych instrumentów (tzw. pochodnych instrumentów kredytowych) (kusy, 2009). uregulowania polityczne są z kolei bardziej stabilne w usa i w. brytanii niż eurolandzie. wprawdzie w podmiotach tych istnieje system trójstopniowego sprawowania władzy i są przestrzegane prawa jednostki, ale w odniesieniu do strefy euro trudno zagwarantować, że w ciągu najbliższych lat nie rozpadnie się, głównie z powodu braku spójnego zarządzania politycznego oraz niepełnej koordynacji polityki zagranicznej. wyżej wymienionych uwarunkowań prawno-politycznych nie spełniają natomiast chiny (huang, wang, fan, 20014). bank centralny tego kraju nie posiada bowiem pełnej autonomii, wymienialność juana jest ograniczona do obrotów bieżących, obowiązuje stały kurs walutowy oraz dominuje własność państwowa. system polityczny ma z kolei autorytarny charakter, pozbawiający rząd niezależności i nie uznający praw jednostki. 372 halina nakonieczna-kisiel 3. podsumowanie z przeprowadzonych badań empirycznych wynika, że w xxi wieku: 1. dolar zachował dominujący udział w każdej funkcji pieniądza światowego, szczególnie wysoki i praktycznie niezmienny był jako waluty przejścia, rosnący jako waluty fakturowania, denominacji i referencyjnej, malejący zaś jako waluty rezerwowej. gospodarka stanów zjednoczonych miała jednak największy udział w gpb i handlu międzynarodowym, charakteryzowała się największym i najbardziej płynnym rynkiem finansowym, bo zdominowanym przez rynek akcji i papierów dłużnych. kreacji dolara sprzyjały również rozwiązania prawno-polityczne, mimo niskiej skuteczności polityki makroekonomicznej po wybuchu kryzysu finansowego. 2. euro utrzymało status drugiej waluty międzynarodowej we wszystkich jej funkcjach, ale jego wykorzystanie jako waluty fakturowania, płatności, przejścia oraz rezerwowej było coraz mniejsze, stabilne jako waluty denominacji, a jako waluty odniesienia ograniczone głównie do krajów europejskich. euroland był wprawdzie drugą gospodarką świata pod względem pkb i udziału w handlu międzynarodowym, ale charakteryzował się mniejszą kapitalizacją rynku finansowego, którego płynność ograniczały depozyty bankowe ulokowane w bankach krajów członkowskich zróżnicowanych pod względem prawnym, językowym i kulturowym. kreacji euro nie sprzyjały również mała skuteczność polityki makroekonomicznej po wybuchu kryzysu finansowego oraz brak wspólnych uregulowań politycznych. 3. funt i jen, zajmując trzecią lub czwartą pozycję, były w niewielkim zakresie wykorzystywane we wszystkich funkcjach pieniądza światowego (z wyjątkiem waluty płatności i przejścia). kraje będące ich emitentami charakteryzowały się zdecydowanie mniejszym zaangażowaniem w gpb i handlu międzynarodowym, ponadto japonia była krajem silnie zadłużonym i z przedłużającą się recesją, a przyszłość w. brytanii po brexicie trudno zdefiniować. 4. frank szwajcarski utracił dotychczasową piątą pozycję waluty międzynarodowej, ponieważ jako waluta fakturowania i płatności miał symboliczne zastosowanie, niewiele większe jako waluta przejścia, a jako waluta referencyjna i akumulacyjna przestał być notowany. szwajcaria jako „mini gospodarka” nie spełniała warunków emisji pieniądza światowego, a ponadto jej waluta mocno straciła na wartości i zaufaniu po wybuchu kryzysu finansowego. 5. juan chiński odnotował niewielki wzrost udziału w funkcjach pieniądza światowego, w tym zwłaszcza jako waluty fakturowania, przejścia, transakcyjnej, referencyjnej oraz rezerwowej. było to głównie odzwierciedleniem rosnącej pozycji chin w gospodarce światowej i wymianie międzynarodowej. szersze wykorzystanie juana w rozliczeniach międzynarodowych warunkują jednak niezbędne reformy, które usuną skostniały system polityczny i zwiększą wartość oraz płynność rynku finansowego. główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci... 373 literatura białecki, k., januszkiewicz, w., oręziak, l. (2007). leksykon handlu zagranicznego. warszawa: pwe. bis (2016) triennial central bank survey; http//www.bis.org.statistics (02.05.2017) cohen, b.j. (1971). the future of sterling as an international currency. london: macmillan. de grawe, p. (2003). unia walutowa. warszawa: pwe. ecb (2016). the international role of the euro, june. gostomski, e. (2017). frank szwajcarski – waluta świata: pożegnanie franka, https://alebank.pl>nbp2011/12 (2.05.2017). huang, y., wang, d., fan, g. (2014). paths to a reserve currency: internationalization of the renminbi and its implications. tokyo: asian development bank institute. imf (2009). word economic outlook database. washington: european economic forecast. imf (2014). annual report on exchange arrangements restriction. washington. imf(2015). global financial stability report, statistical appendix, april. imf (2016). annual report. imf (2016), word economic outlook database. washington: european economic forecast, spring. interwencje walutowe, http://www.money.pl (12.05.2007). kenen, p.b. (1983). the role of the dollar as an international currency. group of thirty. occasional paper, 13, new york. kowalewski, p. (2017). słabość euro wykorzystuje dolar i renminbi, hpps://www.obserwatorfinansowy,pl (8.05.2017). kusy, r. (2009). toksyczne instrument finansowe jako przyczyna kryzysu finansowego. w: w. małecki (red.), globalny kryzys finansowy a polska gospodarka. warszawa: wizja press@it. nakonieczna-kisiel, h. (2017). wykorzystanie walut krajowych w funkcjach pieniądza światowego, cz. 1, studia i prace wneiz us 2017, 49/1. nakonieczna-kisiel, h. (2017). uwarunkowania kreacji pieniądza międzynarodowego, cz. 2, studia i prace wneiz us 2017, 49/1. nbp (2011). międzynarodowa pozycja euro, iii, departament integracji ze strefą euro. https://www.nbp. pobrano 26.03.2017. oręziak, l. (2001). główne waluty międzynarodowe. bank i kredyt, „bankowe abc”, 76. oręziak, l. (2003). euro, nowy pieniądz. warszawa: 2003. oręziak, l. (2005). dolar i euro jako waluty międzynarodowe. bank i kredyt, 3. oręziak, l. (2008). euro – pieniądz międzynarodowy. bank i kredyt, 1. pszczółka i. (2010). euro a integracja europejskich rynków finansowych. warszawa: cedewu. pszczółka i. (2011). współczesne waluty międzynarodowe. warszawa: cedewu. sulmicki, j. (2014). nadmierne zadłużenie krajów rozwiniętych gospodarczo. gospodarka narodowa, 4. 374 halina nakonieczna-kisiel swift (society for worldwide interbank financial telecomunication), za a. skopiec (2015). rola specjalnych praw ciągnięcia we współczesnym międzynarodowym systemie walutowym. gospodarka narodowa, 5. unctad. pobrano z http://unctad.org. 25.06.2017. wto (2016). trade statistics and outlook, press 768, 7 april, press releases. main national currencies in the functions of world currency and their leading issuers abstract: the article attempts to answer the question to what extent the functions of world currency are performed by national currencies and what is the scope of complemented criteria by world currencyissuing economies in 2000-2016. the research shows, that in the analysed period only the u.s. dollar kept leading position in all functions of world currency, the position of the euro was smaller, as well as the pound sterling and the japanese yen, whereas the swiss franc lost its fifth position and was replaced by the yuan. above changes reflected the growing role of united states and china in the wold economy and international trade. the position of other national currencies was reduced because of the small size and incorrect structure of financial market, insufficient effectiveness of macroeconomic policy after financial crisis and the lack of necessary regulations in political system. keywords: international currency; world currency; functions of world currency; conditions of creation jel codes: f3, f31 #kj-17-289-garlinska-bielawska,folfas s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : folfas, p., & garlińska-bielawska, j. (2017). długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście członkostwa zjednoczonego królestwa w unii europejskiej. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 289-297. długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście członkostwa zjednoczonego królestwa w unii europejskiej* paweł folfas szkoła główna handlowa w warszawie kolegium gospodarki światowej, instytut ekonomii międzynarodowej ul. madalińskiego 6/8, 02-513 warszawa e-mail: pfolfa@sgh.waw.pl joanna garlińska-bielawska uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra międzynarodowych stosunków gospodarczych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: garlinsj@uek.krakow.pl streszczenie: wystąpienie wielkiej brytanii z unii europejskiej (brexit) wpłynie także na kraje trzecie, w tym afrykańskie. celem analizy przeprowadzonej w tekście jest odpowiedź na pytanie, czy i jak zmienią się relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa po brexicie. z analizy literatury przedmiotu oraz badania empirycznego wynika, że handel między wielką brytanią a rpa zmieni się zarówno pod względem wartości, jak i struktury towarowej. w krótkim okresie, najbardziej prawdopodobne wydaje się zmniejszenie eksportu nieprzetworzonych artykułów rolnych pochodzących z rpa, które po brexicie napotkają wyższe niż dotychczas brytyjskie cła. jednakże nie należy wykluczać, że w długim okresie nastąpi zwiększenie intensywności relacji handlowych między wielką brytanią a rpa. słowa kluczowe: handel międzynarodowy; wielka brytania; rpa; brexit klasyfikacja jel: f14, f15 * publikacja została dofinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału naukowego. artykuł stanowi polską wersję referatu przedstawionego w języku angielskim na xxiii międzynarodowej konferencji naukowej pgv network, zorganizowanej w dniach 14-16 września 2017 r. w casablance (maroko) przez université internationale de casablanca. 1. wstęp decyzja wielkiej brytanii o wystąpieniu z unii europejskiej (brexit) odbiła się szerokim echem na całym świecie. nie ulega wątpliwości, że to wydarzenie będzie 290 paweł folfas, joanna garlińska-bielawska miało zarówno polityczne jak i ekonomiczne skutki dla samej wielkiej brytanii, jej dotychczasowych partnerów z ugrupowania, jak również krajów trzecich. dotyczy to szczególnie krajów słabo rozwiniętych, w tym afrykańskich, dla których oba podmioty są ważnym partnerem handlowym, inwestycyjnym a także rozwojowym (np. w kontekście negocjowanych i wdrażanych w życie, umów o partnerstwie gospodarczym economic partnership agreement, epa). rzeczywiste skutki ekonomiczne brexit są ex-ante bardzo trudne do oceny, jednak dość powszechny jest pogląd, że będą one niekorzystne (spowolnienie wzrostu gospodarczego) dla części krajów afrykańskich, poprzez osłabienie się więzi handlowych, inwestycyjnych i w konsekwencji wzrost bezrobocia (martin, 2016; tan 2016; kuno & kazeem, 2016). z uwagi na fakt, że republika południowej afryki (rpa) jest zarówno historycznie naturalnym jak i największym partnerem handlowym wielkiej brytanii w afryce, za cel analizy przeprowadzonej w artykule, przyjęto odpowiedź na pytanie, czy i jak zmieni się wymiana towarowa między wielką brytanią niebędącą już państwem członkowskim ue a rpa, czyli chodzi o zbadanie potencjalnych konsekwencji brexit dla handlu pomiędzy wielką brytanią a republiką południowej afryki. postawiono tezę, że brexit osłabi relacje handlowe wielkiej brytanii z rpa. w artykule zastosowano metodę analityczno-opisową na bazie dostępnej literatury przedmiotu a także przeprowadzono badania empiryczne w długiej perspektywie czasowej (lata 1962-2015). zakres czasowy badań został wyznaczony z jednej strony, przez rok po proklamowaniu niepodległości przez rpa, z drugiej strony natomiast, przez dostępność aktualnych danych pochodzących z bazy organizacji narodów zjednoczonych (un comtrade database). do wyliczenia intensywności handlu prowadzonego przez wielką brytanię z republiką południowej afryki a co za tym idzie oceny potencjalnych skutków brexit wykorzystano wskaźnik intensywności handlu, zaproponowany przez srivastavę i greena (1986, s. 623-640). 2. ogólna charakterystyka handlu między wielką brytanią a rpa wielka brytania od lat prowadzi działania mające na celu budowanie sieci ścisłych powiązań zarówno gospodarczych jak i politycznych z państwami afrykańskimi, co pozwala jej, mieć wpływ na kształtowanie stosunków w regionie (szerzej: willliams w: taylor, williams 2004, s. 41-60; abrahamsen w: adar, ajulu, 2002, s. 307-328; zajączkowski 2012, s. 133-180). w sferze handlu, w sposób naturalny więc, najsilniejsze powiązania łączą wielką brytanię z jej byłymi koloniami (wyjątek algieria). największym partnerem handlowym królestwa w afryce, od lat pozostaje republika południowej afryki, pomimo faktu, że wartość wzajemnego handlu w ostatniej dekadzie znacząco spadła (tabela 1). wartość eksportu rpa do wielkiej brytanii w 2015 r. wyniosła 5,9 mld usd. drugim eksporterem była algieria, której wartość eksportu była jednak już o połowę mniejsza (2,7 mld usd), a trzecim nigeria (1,5 mld usd). w imporcie również dominowała rpa, której wartość dostaw z wielkiej brytanii długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście… 291 w 2015 r. wyniosła 3,4 mld usd, następnie nigeria (1,6 mld usd) oraz egipt 1,5 mld usd (trade data analysis, 2017). tabela 1. wartość handlu między wielką brytanią a rpa w latach 2006-2015, mln usd handel 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 eksport rpa/import wielkiej brytanii 9437 10562 14577 11842 9574 10330 9939 4732 6026 5904 import rpa/eksport wielkiej brytanii 4027 4342 5721 3375 4690 6848 5500 4056 3920 3367 bilans handlowy wielkiej brytanii -5410 -6220 -8856 -8467 -4884 -3482 -4439 -676 -2106 -2537 źródło: opracowanie własne na podstawie: (trade data analysis, 2017). głównymi towarami, które są dostarczane na rynek republiki południowej afryki przez wielką brytanię, są paliwa, samochody, alkohole oraz lekarstwa (tabela 2.). tabela 2. eksport kluczowych produktów (grupy produktowe hs4) z wielkiej brytanii do rpa, w latach 2010-2015, mln usd l.p. grupa produktowa opis grupy produktowej 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1. ‘2710 oleje ropy naftowej inne niż surowe 215,9 337,8 187,5 158,6 297,0 411,0 2. ‘8703 samochody osobowe włącznie z samochodami osobowo-terenowymi 511,4 631,5 591,7 573,1 315,9 349,0 3. ‘2208 wódki, likiery i pozostałe napoje spirytusowe 288,5 297,2 283,0 283,8 253,9 215,9 4. ‘3004 leki pakowane w odmierzone dawki z wyłączeniem sekcji 3002, 3005, 3006 193,5 189,5 181,8 140,4 169,6 157,4 5. ‘8548 elektryczne części maszyn lub urządzeń 6,2 7,3 6,3 15,1 0,4 112,0 6. ‘4901 książki, broszury, ulotki i podobne materiały drukowane 96,1 106,0 92,2 88,8 81,3 73,6 7. ‘8517 aparaty telefoniczne 68,2 64,0 48,4 34,4 41,9 60,2 8. ‘8411 silniki turboodrzutowe, turbośmigłowe oraz inne turbiny gazowe 42,4 57,3 51,8 70,2 116,8 59,2 9. ‘8708 części i akcesoria samochodowe) 67,1 88,7 92,1 79,8 73,2 58,9 10. ‘3002 krew ludzka i zwierzęca, szczepionki, produkty immunologiczne) 44,9 79,8 75,5 34,7 50,1 5,6 źródło: opracowanie własne na podstawie: (trade data analysis, 2017). wśród towarów importowanych z rpa przez wielką brytanię pod względem wartości od 2012 r. dominuje nieprzetworzone złoto (blisko połowa wartości importu) oraz platyna. następnie ciężarówki, samochody oraz owoce: winogrona i cytrusy świeże oraz suszone (tabela 3). w stosunkach dwustronnych utrzymuje się ujemny bilans handlowy wielkiej brytanii, którego najwyższa wartość (ponad 8 mld usd) przypadła na lata 20082009, tj. na czas najostrzejszej fazy ostatniego kryzysu gospodarczego. nie dziwi to, z uwagi iż we wzajemnym handlu dominują towary bardzo podatne na fluktuacje cen na rynkach światowych (paliwa, złoto, platyna). 292 paweł folfas, joanna garlińska-bielawska tabela 3. import kluczowych produktów (grupy produktowe hs4) do wielkiej brytanii z rpa, w latach 2010-2015, mln usd l.p. grupa produktowa opis grupy produktowej 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1. ‘7108 złoto w stanie surowym lub półprzetworzonym 0,1 0,4 770,9 1161,9 2342,5 2332,4 2. ‘7110 platyna w stanie surowym lub półprzeworzonym 809,8 722,2 602,6 793,2 936,9 1216,6 3. ‘8704 pojazdy silnikowe do transport towarów 202,2 280,8 239,4 202,7 216,7 220,9 4. ‘8703 samochody osobowe włącznie z samochodami osobowo-terenowymi 1,2 18,2 3,4 81,6 174,6 185,9 5. ‘0806 winogrona świeże lub suszone 129,6 12,7 123,7 150,4 181,6 156,1 6. ‘0805 owoce cytrusowe świeże lub suszone 129,3 119,3 124,7 150,8 149,9 153,7 7. ‘2204 wino ze świeżych winogron 273,8 195,3 160,6 182,6 175,0 147,5 8. ‘8421 wirówki włącznie z suszarkami wirówkowymi, urządzenia do filtrowania i oczyszczania 168,3 293,5 165,3 178,1 167,0 139,7 9. ‘2616 rudy i koncentraty metali szlachetnych 231,2 335,8 341,9 239,0 137,9 130,5 10. ‘0808 jabłka, gruszki i pigwy, świeże 130,3 124,9 140,0 173,5 113,9 121,8 źródło: opracowanie własne na podstawie: (trade data analysis, 2017). 3. intensywność relacji handlowej wielkiej brytanii i rpa w latach 1962-2015 w celu wyliczenia intensywności handlu prowadzonego przez wielką brytanię z republiką południowej afryki, wykorzystano wskaźnik zaproponowany przez r. k. srivastavę i r. t. greena (1986, s. 623-640). jest on równy rzeczywistej wartości handlu między krajami i oraz j podzielonej przez oczekiwaną wartość handlu między tymi krajami. na przykład, jeżeli wartość eksportu kraju i stanowi 10% wartości światowego eksportu, a wartość importu kraju j stanowi 5% wartości światowego importu, to oczekiwana wartość eksportu z kraju i do kraju j wynosi 0,5% (0,1·0,05 = 0,005) światowego eksportu. jeśli rzeczywista wartość eksportu z kraju i do kraju j wynosi 0,8% światowego eksportu, to indeks intensywności handlu między krajami i oraz j (liczony z puntu widzenia eksportera, czyli kraju i) równy jest 1,6. jeżeli wartość wskaźnika intensywności handlu zaproponowanego przez srivastavę i greena jest większa od 1, to oznacza, że relacja handlowa między krajami i oraz j jest silniejsza niż wynika to z udziałów tych krajów w światowym handlu. z kolei wartości wskaźnika poniżej 1 oznaczają relację słabszą niż oczekiwana. przeprowadzone badanie pozwoliło na wyodrębnienie kilku podokresów wzajemnego handlu o różnej intensywności, w których okres, przed akcesją wielkiej brytanii do wspólnot (1962-1972), charakteryzował się większą intensywnością dwustronnego handlu niż po (średnia wartość wskaźnika 4,05). generalnie członkostwo wielkiej brytanii we wspólnotach i zintegrowanie się z europą kontynentalną, zaowocowało osłabieniem się jej relacji handlowych z rpa, którego apogeum przypadło na lata 80 xx w. (w 1980 roku, wartość wskaźnika osiągnęła najniższą wartość w całym badanym okresie, 0,92) tendencja ta została przerwana długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście… 293 tylko krótkimi okresami większej intensywności wzajemnego handlu, przypadającymi na okres światowego spowolnienia gospodarczego początku xxi w. oraz na rok 2009, będący najostrzejszą fazą ostatniego kryzysu (wtedy to wskaźnik osiągnął najwyższą wartość w całym badanym okresie, 6,15). pozwala to na ostrożne wysnucie wniosku, iż pod pewnymi warunkami bez unii europejskiej relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa, mogą być silniejsze, a nie odwrotnie. tabela 4. intensywność handlu między wielką brytanią (eksporter) a rpa (importer) w okresie 1962-2015, liczona wskaźnikiem srivastavy i greena rok wskaźnik rok wskaźnik rok wskaźnik rok wskaźnik rok wskaźnik 1962 3,47 1973 2,43 1984 1,41 1995 1,27 2006 3,56 1963 3,66 1974 1,96 1985 2,39 1996 1,48 2007 3,90 1964 3,93 1975 3,29 1986 2,06 1997 1,61 2008 4,76 1965 4,91 1976 3,68 1987 1,49 1998 1,94 2009 6,15 1966 4,99 1977 5,20 1988 1,73 1999 2,76 2010 4,07 1967 5,53 1978 3,54 1989 1,66 2000 3,83 2011 3,44 1968 5,48 1979 2,55 1990 1,81 2001 5,07 2012 3,28 1969 5,35 1980 0.92 1991 1,67 2002 4,04 2013 1,33 1970 2,53 1981 1,13 1992 1,76 2003 4,01 2014 1,43 1971 2,18 1982 1,43 1993 2,05 2004 4,01 2015 1,49 1972 2,48 1983 1,62 1994 1,54 2005 3,53 źródło: obliczenia własne na podstawie: (un comtrade database, 2017). należy w tym miejscu podkreślić, że po oficjalnym wycofaniu się z ue, wielka brytania nie będzie już stroną żadnej z umów handlowych do tej pory obowiązujących pomiędzy ue a jakimkolwiek krajem czy ugrupowaniem integracyjnym (cer, 2014). tak więc w stosunkach dwustronnych przestaną obowiązywać także umowy zawarte przez ugrupowania, których republika południowej afryki jest członkiem. są to: południowoafrykańska unia celna (south african customs union, sacu) oraz wspólnota rozwoju afryki południowej (ang. southern african development community, sadc)1. istotną rolę w kształtowaniu stosunków gospodarczych między wielką brytanią a rpa odgrywa obowiązująca od 2000 r., umowa o handlu, rozwoju i współpracy (trade, development and cooperation agreement, tdca) oraz stosunkowo nowe (2016) porozumienie o partnerstwie gospodarczym sadc epa2. porozumienie to zapewnia botswanie, lesotho, mozambikowi, namibii i suazi, dostęp do rynku ue bez ceł i kontyngentów natomiast, rpa gwarantuje dostęp do nowych obszarów rynku, w stosunku do tych, gwarantowanych przez tdca. nowy dostęp obejmuje lepsze warunki handlowe głównie w zakresie rolnictwa 1 sadc ma status strefy wolnego handlu, a jej członkami są: angola, botswana, dr kongo, lesotho, malawi, mauritius, mozambik, namibia, rpa, seszele, suazi, tanzania, zambia i zimbabwe. sacu jest subugrupowaniem wewnątrz sadc obejmującym: rpa, botswanę, lesotho, suazi i namibię, o statusie unii celnej. 2 umowy epa dotyczą sześciu regionalnych obszarów na świecie, w tym czterech w afryce. są to: afryka środkowa, afryka zachodnia, afryka wschodnia i południowa, wspólnota rozwoju afryki południowej (sadc). ich zakres, nie do końca pokrywa się z zakresem terytorialnym ugrupowań integracyjnych na tym kontynencie (szerzej: czermińska, garlińska-bielawska 2016, s. 197-208). 294 paweł folfas, joanna garlińska-bielawska i rybołówstwa, w tym dla win, cukru, owoców konserwowych, kwiatów i produktów rybołówstwa. unia europejska uzyskała natomiast znaczącą poprawę dostępu do rynku południowoafrykańskiej unii celnej dla takich produktów jak: pszenica, jęczmień, sery, masło i produkty mięsne (european commission, 2017). proces dostosowania wzajemnego handlu po brexit nie będzie natychmiastowy. wielka brytania będzie musiała ustanowić nowy, własny system handlu i taryf oraz rozpocząć negocjacje w sprawie renegocjacji umów handlowych ze swoimi partnerami, z których jednym z wielu będzie republika południowej afryki. szacuje się, że proces ten potrwa około dwóch lat (tan, 2017). dodatkową trudnością będzie wynegocjowanie obopólnie zadawalających warunków współpracy, z uwagi na artykuł 31 układu 2002 southern african customs union (sacu) agreement. gwarantuje on utrzymanie w mocy umów preferencyjnych obowiązujących przed jego wejściem w życie, ale jednocześnie zastrzega, że nowe umowy handlowe nie mogą być już negocjowane jednostronnie, tylko wspólnie przez wszystkich członków sacu (sacu, 2002). przejście z umowy preferencyjnej tdca na zasady ogólne (mfn) będzie oznaczało znaczący wzrost stawek celnych we wzajemnym handlu, o co najmniej 5 p.p. (the industrial development corporation of south africa limited, 2016, s. 10). przykłady zmian stawek celnych dla towarów eksportowanych z rpa na rynek brytyjski przedstawiono w tabeli 5. tabela 5. towary południowoafrykańskie najbardziej zagrożone utratą udziału w rynku brytyjskim w przypadku przejścia z umowy tdca na zasady ogólne mfn l.p. opis grupy produktowej różnica taryfowa (%) stawka tdca (%) stawka mfn (%) udział uk w całości eksportu sa do eu (%) 1. preparowane owoce, orzechy i inne jadalne części roślin 16,1 2,1 18,2 38,4 2. morele, wiśnie, śliwki, brzoskwinie, tarnina (świeże) 13,9 0,0 13,9 47,2 3. ciężarówki, pojazdy mechaniczne do przewozu towarów 13,5 0,0 13,5 25,1 4. garnitury męskie lub chłopięce, kurtki, blezery, spodnie 12,0 0,0 12,0 93,1 5. świeże lub schłodzone warzywa 11,1 0,7 11,8 52,6 6. inne owoce (świeże) 7,0 0,0 7,0 48,8 7. wina 6,8 3,4 10,2 30,1 8. winogrona 6,7 0,0 6,7 29,9 9. owoce (suszone) 6,6 0.0 6,6 62,8 10. kwiaty cięte i pąki kwiatowe 6,0 2,7 8,7 6,0 źródło: opracowanie własne na podstawie: (the industrial development corporation of south africa limited, 2016, s. 10). globalnie, największy wzrost stawek celnych dotyczyłby owoców importowanych pod różnymi postaciami. stawki celne na preparowane owoce, orzechy i inne jadalne części roślin wzrosłyby z 2,1% aż do 18,2%, natomiast na świeże: morele, wiśnie, śliwki, brzoskwinie i tarninę wyniosłyby 13,9%, a na winogrona 6%, zamiast aktualnych 0,0%. wzrosłyby też stawki celne na import do wielkiej długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście… 295 brytanii owoców suszonych z 0,0% do 6,6%, których rpa dostarcza na rynek brytyjski ponad 60% całości eksportu do unii europejskiej. potencjalnie niższy (z 0,0% na 13,5%) byłby wzrost stawek na importowane ciężarówki, który jednak może być bardzo dotkliwy, gdyż ten towar jest trzecim pod względem wartości towarem eksportowym rpa na rynek brytyjski (tabela 3). południowoafrykańscy eksporterzy odzieży zapewne odczuliby również wzrost do 12% stawek celnych na garnitury męskie, chłopięce, blezery, kurtki, spodnie, szczególnie, że rynek brytyjski jest dla nich wiodącym, na który kierują ponad 90% swojego eksportu do ue. dodatkowo, pozostaje także do uregulowania problem ograniczeń ilościowych i barier technicznych we wzajemnym handlu. 4. podsumowanie bez wątpienia, brexit będzie miał odczuwalny wpływ zarówno na gospodarkę wielkiej brytanii jak i jej partnerów gospodarczych w tym gospodarkę rpa. podstawowymi kanałami przenoszenia się konsekwencji brexit będą przepływy handlowe i inwestycyjne. przedmiotem artykułu uczyniono efekty handlowe, z uwagi na to, iż są one najwcześniej dostrzegalnymi skutkami, po zmianach w rzeczywistości integracyjnej na świecie. choć wartość wzajemnego handlu rpa-wielka brytania maleje w ostatnich latach, to rpa pozostaje największym partnerem handlowym wielkiej brytanii w afryce a rynek wielkiej brytanii pozostaje znaczącym rynkiem eksportowym dla rpa. we wzajemnym handlu dominują towary bardzo podatne na zmiany cen na rynkach światowych: paliwa, złoto, platyna oraz wrażliwe takie jak żywność i odzież. długookresowa analiza intensywności handlu pomiędzy wielką brytanią a rpa z wykorzystaniem wskaźnika zaproponowanego przez srivastavę i greena prowadzi do wniosku, iż w okresie przed przystąpieniem wielkiej brytanii do wspólnot intensywność wzajemnego handlu była większa niż po. dodatkowo intensywność ta wzrastała w sytuacjach światowego spowolnienia gospodarczego, a słabła w okresach dobrej prosperity w gospodarce światowej. pozwala to na ostrożne odrzucenie tezy, że brexit osłabi relacje handlowe wielkiej brytanii z rpa, gdyż równie prawdopodobne jest, iż będzie odwrotnie. zakładając, że część strumieni handlu wielkiej brytanii powróci do stanu sprzed okresu jej akcesji do wspólnot (trade reversion), a okres bezpośrednio po brexit będzie okresem znacznej niepewności, są duże szanse, że relacja handlowa między wielką brytanią oraz rpa będzie silniejsza niż wynika to z udziałów tych krajów w światowym handlu. w sytuacji gdy wielka brytania wystąpi z ue, nie odziedziczy dwustronnych umów handlowych tego ugrupowania tylko będzie musiała je renegocjować. w przypadku rpa, jako partnera handlowego, można się spodziewać, że proces ten będzie względnie trudniejszy i bardziej czasochłonny niż w przypadku wielu innych partnerów, z uwagi na jej członkostwo w dwóch ugrupowaniach integracyjnych, sacu i sadc. sacu jest unią celną wewnątrz sadc i wymaga negocjacji umów ze wszystkimi partnerami jako blokiem handlowym, a samo sadc ma świeżo wynegocjowaną umowę w ramach epa, która wydaje się być obustronnie 296 paweł folfas, joanna garlińska-bielawska korzystną, choć stroną teraz jest ue skupiająca 28 krajów a więc posiadająca znacznie silniejszą pozycję przetargową niż sama wielka brytania. wiele będzie więc zależało od okresu zaraz po brexit. jeśli uda się wprowadzić ustawodawstwo, które zapewni system taryfowy, odzwierciedlający epa, przynajmniej do czasu wynegocjowania ustaleń trwałych, to zapewni to zarówno brytyjskim jak i południowoafrykańskim eksporterom porównywalne warunki handlu co w ramach ue i zarazem zmniejszy niepewność w dostępie do rynków. jeżeli nie, to przy przejściu na minimalne stawki celne wynikające z mfn dla sporej ilości eksporterów rpa na rynek brytyjski stawki celne wzrosną o ponad 5 p.p. będzie to szczególnie dotkliwe dla eksporterów owoców i warzyw, ciężarówek oraz odzieży. tym samym odpowiedź na postawione we wstępie pytanie badawcze brzmi, że handel między wielką brytanią a rpa zmieni się zarówno pod względem wartości, jak i struktury towarowej. najbardziej prawdopodobne wydaje się zmniejszenie łącznej wartości wymiany towarowej między rpa oraz wielką brytanią, w szczególności zmniejszenie eksportu nieprzetworzonych artykułów rolnych pochodzących z rpa, które po brexicie napotkają wyższe niż dotychczas (przynajmniej w krótkim okresie) brytyjskie cła. jednakże nie należy wykluczać (zwłaszcza w długim okresie) zwiększenia intensywności relacji handlowych między wielką brytanią a rpa, np. na skutek nowej zagranicznej polityki ekonomicznej zjednoczonego królestwa względem afryki. autorzy zdają sobie sprawę, że przedstawione w niniejszym artykule badania uwzględniają tylko wybrane mierniki i stanowią wyłącznie wstęp do badań nad rzeczywistym rozwojem wzajemnego handlu pomiędzy wielką brytanią oraz rpa po brexicie, które mają zamiar prowadzić w przyszłości. dlatego też odpowiedź na postawione pytanie badawcze nie jest jednoznaczna. literatura abrahamsen, r., & willliams, p. (2002). britain and southern africa: a third way or business as usual? w: k. adar, r. ajulu (red.), globalization and emerging trends in african states. foreign policy making process, aldershot by ashgate, 307-328. cer (2014). the economic consequences of leaving the eu, the final report of the cer commission on the uk and the eu single market, czerwiec, 34. czermińska, m., & garlińska-bielawska, j. (2016). znaczenie porozumień o partnerstwie gospodarczym (epas) dla integracji regionalnej w afryce subsaharyjskiej, international business and global economy, no. 35/1, 197-208. kuno, l., & kazeem, y. (2016). brexit will be terrible for africa’s largest economies, ouartz africa, 26 czerwca, www.qz.com, 15.04.2017. srivastava, r.k., & green, r.t. (1986). determinants of bilateral trade flows, journal of business, no. 4, 623-640. martin, w. (2016). africa will be the secret victim of brexit, www.businessinsider.com, 12.04.2017. sacu (2002). 2002 southern african customs union (sacu) agreement, www.sacu.int 25.04.2017. tan, a. (2016). africa after brexit, www.un.org, 10.01.2017. długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście… 297 the industrial development corporation of south africa limited (2016). economic report: analysis of the potential impact of the united kingdom’s exit from the european union on the south african economy, 1-16. trade data analysis (2017). uk-africa trade data, www.tralac.org, 18.04.2017. un comtrade database (2017). www.comtrade.un.org 16.01.2017. willliams, p. (2004). britain and africa after cold war: beyond damage limitation w: i. taylor, p. williams (red.), africa in international politics. external involvment on the continent, routledge, london and new york, 41-60. european commission (2017). www.ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/regions/sadc/ 22.04.2017. zajączkowski, k. (2012). wielka brytania w afrykańskiej rzeczywistości międzynarodowej przełomu xx i xxi wieku (1990-2007), forum politologiczne tom 13, inp uwm olsztyn, 133-180. long-term trade relationship between the uk and south africa before and during membership of uk in the eu, and after brexit abstract: it is beyond all doubt that britain’s exit from the eu (brexit) will bring consequences also for third countries, including african ones. the analysis in text is aimed at the answering question about changes in trade between the uk and south africa after brexit. literature study and empirical research bring conclusion about changes in value and commodity structure of trade between the uk and south africa. in short period the most likely is reducing south african exports due to higher british tariffs imposed after brexit on agriculture commodities. in long period, intensity of trade relationships between the uk and south africa can be enhanced. keywords: international trade; the united kingdom; republic of south africa; brexit jel codes: f14, f15 ier-08-01-05-pp065--2066-vacu,odhiambo 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.05 examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach1 nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo a b s t r a c t objective: this study estimates the determinants of import demand in tanzania using time-series data for the period from 1985 to 2015. research design & methods: the study applied the ardl approach on tanzania’s time-series data to examine the key drivers of import demand. the study used both aggregate import demand model (i.e., model 1) and disaggregated import demand models, i.e., model 2 (for consumer goods), model 3 (for intermediate goods) and model 4 (for capital goods) to examine this linkage. findings: the study found that in model 1, aggregate imports in tanzania are positively influenced by investment and exports, and negatively determined by trade policy. in model 2, it was found that imports for consumer goods are positively influenced by consumer spending and foreign reserves, but negatively influenced by trade policy. in model 3, imports for intermediate goods were found to be positively influenced by exports in the long run. finally, in model 4, the study found imports for capital goods to be positively influenced by exports (in the shortand long-run), but negatively influenced by investment (in the short-run). implications & recommendations: the study recommends that policymakers in tanzania should strengthen their macroeconomic policies to ensure that their imports are not consumption-based and have an enhancing effect on the country’s economic activities. contribution & value added: the study contributes to the empirical body of knowledge by incorporating various components of disaggregated import demand. this is an aspect that is scant in the existing literature as most previous studies only focused on aggregate import demand. article type: research article keywords: aggregate imports; disaggregated imports, tanzania, ardl, error correction model jel codes: f14, c20 received: 25 november 2021 revised: 21 february 2022 accepted: 1 march 2022 suggested citation: vacu, n.p., & odhiambo, n.m. (2022). examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach. international entrepreneurship review, 8(1), 65-75. https://doi.org/10.15678/ ier.2022.0801.05 introduction both theoretical and empirical literature confirm a strong link between total trade and growth in developing and developed countries. the role of total trade in growth is stimulated by the increased interdependence between countries (huang & chang, 2014; mishra, 2012). trade openness enables economies to explore potential benefits of the increasing returns to scale through specialisation (alesina & la ferrara., 2000; bond et al., 2005 cited in zahonogo, 2016). tanzania is one of the developing economies that benefit significantly from trade. over the period 1985 to 2016, tanzania’s total trade as a share of economic growth has increased rapidly from 13% to 42%, respectively. this is driven by the participation in different trade agreements at country level, regional level and globally, and the gradual implementation of different reforms and trade liberalisation policies (msaraka & hongzhong, 2015). according to busse and koeniger (2012), trade policies 1 the study is based on the phd thesis written by nomfundo portia vacu at the university of south africa. international entrepreneurship review ri e 66 | nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo promote improved resource allocation, allow accomplishment of economies of scale and competition in international markets. tanzania’s participation in trade has been predominantly on the import side, resulting in a constant recording of trade deficits. over the period from 1985 to 2016 the country experienced a general increase in imports as a share of economic growth from 9% to 23%, respectively ( united nations conference on trade and development database , 2015). literature provides no consensus on the imports-growth nexus, as some argue that imports are detrimental to economic growth and the country’s balance of payments (bop), while others argue that, depending on the nature of the imported goods, imports may have positive effects on economic growth (bakari & mabrouki, 2017). according to bakari and mabrouki (2017), imports are considered to be a source of economic growth if they include hardware and electronic equipment to help and contribute to the increase and improvement of the investment. according to world bank (2016) tanzanian imports are dominated by manufactured good and fuels, accounting for an average of 68% and 15.3%, respectively. this raises questions on the key drivers of the country’s import demand, as it is dominated by manufactured goods, which may have no influence on economic development. although numerous studies have examined the determinants of import demand in various countries, most of those studies only examined the determinants of aggregate import demand. the current study, therefore, aims to analyse the main drivers of import demand in tanzania and contributes to the body of knowledge by examining both aggregate and disaggregated import demand. the remainder of the study is organised as follows: the literature review section provides an overview of previous studies that have been conducted on the key determinants of import demand in various countries. the methodology section deals with model specification, estimation techniques and empirical analysis. the final section (conclusion) concludes the study. literature review numerous studies on the imports have been carried out for both developing and developed countries. these studies found different factors depending on the type of imports used as a dependent variable. this includes studies such as that by narayan and smyth (2005), who analysed the drivers of import demand in brunei darussalam during the 1964-1997 period. the explanatory variables used in the study includes gdp, exchange rate, petroleum price and population. the study confirmed that population and exchange rate are the main drivers of import demand, while gdp and petroleum price have no significant effect. adam et al (2011) emphasised the importance of inequality for import demand. to validate this, they assessed the effect of inequality on aggregate import demand for 59 selected developed and developing countries. for empirical analysis the authors used ols on panel data during the period from 1970 to 1997. the results revealed a highly significant impact of inequality on import demand. also, a negative impact in low-income countries and a positive link in high income countries were found. the study asserts that the nature of the impact of income inequality is also determined by a country’s level of development. arize and malindretos (2012) studied the link between foreign exchange reserve and import demand in five asian countries. to estimate this, the study applied ols on quarterly data during the period 1973-2005. the findings of the study shows that foreign exchange reserve, relative prices and income do matter for import demand. in 2012, hameed and arshad employed the ardl-bounds test to estimate the import function for palm oil in five leading countries, that is, india, china, bangladesh, pakistan and the usa. the study used data from the period from 1979 to 2010 for bangladesh, 1978 to 2010 for pakistan and 1977 to 2010 for the rest of the countries. the import demand for these countries was specified as a function of income, palm oil price, and the price of a substitute oil. the results from the study showed that the palm oil and its substitute prices are major determinants of palm oil demand in the studied countries, except for india. on the other hand, gdp was found to be an important determinant of palm oil demand in india. trade liberalization policies, exchange rates and health concern-induced government rules were also found to be among the main drivers of import demand for palm oil in the studied countries. examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach | 67 yahia (2015) evaluated libya’s import demand function using data from 1975 to 2008. the model expressed imports as a function of economic performance (gdp), relative import prices, investment spending, managerial spending, population size and fluctuations in oil prices. the findings showed that the main determinants of libyan imports include the gdp, oil price fluctuations and partial adjustment of imports. furthermore, the author emphasised the need to consider the structure break problems and long-term relationship in estimating the import function. mansi and nteegah (2016) studied the main determinants of import demand in nigeria using data for the period 1980-2014. the authors used the ordinary least squares and ecm to estimate the effects of income, exchange rate, external debt, investment spending, price level and trade openness. the results confirmed that income, price level, exchange rate, trade openness and external debt are the key determinants of import demand in nigeria. based on these findings, the study further recommended an increase in income and trade restriction, and a review of investment climate to stimulate growth in the nigerian economy. hossain et al. (2019) examined the impact of gross domestic product, relative prices, and exchange rate on import demand using three panels of eight frontier countries, eight emerging countries, and ten developed countries from 1980 to 2016. the study employed panel cointegration tests and the results confirmed that import demand is determined by gross domestic product, relative prices, and exchange rate, both in the long run and the short run. other studies that have examined the key drivers of imports in african countries include studies such as razafimahefa and hamori (2005) for the case of madagascar and mauritius; chimobi and ogbonna (2008) for the case of nigeria; bathalomew (2012) for the case of sierra leone; narayan and narayan (2010) for south africa and mauritius; fatukasi and awomuse (2011) for the case of nigeria; and omoke (2012) for the case of nigeria, among others. research methodology this study estimates the key determinants of aggregate and disaggregated import demand in tanzania. the general import demand model as follows2: imd = f (fer invs exp rip gs cs tp) (1) where: imd = aggregate imports (model 1), imports of consumer goods (model2), imports of intermediate goods (model3) and imports of capital goods (model4); fer = foreign exchange reserves; invs = investment spending; exp = exports; rip = relative import price; cs = consumer spending; gs = government spending; tp = dummy (for trade liberalisation policy). stationarity test although the ardl approach does not require all variables to be i(1), it is necessary to first perform the stationarity test to ascertain whether all variables are either i(0) or i(1). to test for stationarity, the study employs the df-gls, phillips-parron and kpss tests. 2 see also yahia (2015), dutt and ahmend (2004), anaman et al. (2001), among others 68 | nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo table 1. definition of key variables variable description foreign exchange reserves (fer) fer refers to foreign currency deposits held by a country’s central bank. consumer spending (cs) cs is measured as total private spending. government spending (ge) gs is measured as total public spending. investment spending (invs) invs is measured through gross domestic fixed capital formation. exports of goods and services (exp) exp is measured through spending on exports. trade liberalisation (tp) tp is measured through a dummy, where ‘1’ represents a period where there was an import policy change, while ‘0’ is used where there was no policy change. relative import price rip this variable is measured through import price as a share of domestic price imports of capital goods (imdcp) imdcp includes imports of machinery and other capital equipment, and transport equipment, etc. consumption goods (imdcon) imdcon includes imports of consumer goods such as food and beverages for household consumption, non-industrial transport, and other consumer goods. intermediate goods this includes goods such as food and beverages for industry, fuel and lubricants, parts and accessories for capital goods and other industrial supplies. source: own study. the ardl bounds test the ardl method is preferred in this study because, unlike the other normally used econometric cointegration methods, it does not require all the series be of the same order of integration. based on the ardl approach, the general model specified in equation 1 can be reparametrized as follows: ∆����� = + ∑ � ∆������� � �� + ∑ �� ∆������� � �� + ∑ �� ∆�������� � �� + ∑ �� ∆������� � �� + ∑ �� ∆��� � �� + ∑ �� ∆� ���� � �� + ∑ !� ∆������� � �� + ∑ "� ∆#���� � �� + ω ������ + ω������� + ω�������� + ω������� + ω������ + ω�� ��� + ω!������ + ω"#��� + %� … (2) where: ∆ = 1st difference; i = number of lags; l = logarithm; ut = error term; = constant; − " = long-run coefficients; ω − ω" = short-run coefficients. the general error correction model (ecm) of the general model in equation 1 can be presented as: ∆����� = + ∑ � ∆������� � �� + ∑ �� ∆������� � �� + ∑ �� ∆�������� � �� + ∑ �� ∆������� � �� + ∑ �� ∆��� � �� + ∑ �� ∆� ���� � �� + ∑ !� ∆������� � �� + ∑ "� ∆#���� � �� + � ����� + %� … (3) data sources the data on disaggregated import variables was obtained from the world bank database and quantec easy data, while the data on aggregate imports, consumer spending, foreign reserves, investment, government spending and exports were collected from the unctad database. results and discussion table 2 gives a summary of the unit root test results. the results from the unit root tests confirm that the variables included in models 1, 2, 3 and 4 are either i(0) or i(1), which permits the use of the ardl approach to analyse the key drivers of imports in the studied countries. table 2. stationarity tests variable df-gls pp kpss level difference level difference level difference no trend trend no trend trend no trend trend no trend trend no trend trend no trend trend lfer -2.732** -5.907** – – -5.884 -11.089** – – 0.397 0.156** – – linvs 0.481 -1.698 -4.329** -4.348** -0.837 -1.797 -4.097** -4.070** 0.403 0.146** 0.130** – lexpp 0.026 -3.552 -6.572** -6.949** -2.610 -4.582** -5.331** _ 0.409 0.169** 0.307 – lcs -0.704 -1.991 -3.293** -3.337** -1.332 -1.790 -2.923** -2.977 0.408 0.173** 0.287** – lgs 1.818 -1.741 -2.365** -2.776** 0.799 -1.147 -2.913** -3.253 0.385 0.167** 0.161** – lrip -0.425 -1.055 -3.411** -3.324** -4.843** -4.326** – – 0.413 0.250** 0.304 – laimd -0.068 -2.792 -4.830** -5.247** -1.527 -2.334 -4.666** -4.934** 0.406 0.157** 0.214 – limdint -1.899 -4.542** -5.322** – -2.164 -4.135** -8.653** – 0.379 0.203** 0.385 – limdcon -0.209 -1.714 -3.109** -3.256** -0.251 -2.498 -3.320** -3.321** 0.340** 0.150** – – limdcp -1.107 -3.016 -4.716** -4.860** -0.764 -2.909 -6.467** -6.553** 0.385** 0.179** – – note: ** denoted statistical significance at the 5% level. pp – phillips-perron. source: own study. 70 | nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo cointegration test the cointegration results for all the models are presented in table 3. table 3. co-integration results – ardl bound test3 model description f-statistic conclusion model1 aimd = f(aimd|fer invs exp cs gs rip tp) 6.658*** co-integrated model2 imdcon = f(imdcon| fer invs exp cs gs rip tp) 8.302*** co-integrated model3 imdint = f(imdint| fer invs exp cs gs rip tp) 3.832*** co-integrated model4 imdcp = f(imdcp| fer invs exp cs gs rip tp) 3.947*** co-integrated note: ***indicates statistical significance at the 1% level. source: own study. the cointegration results show that all the variables included in all the four models, i.e., models 1,2,3 and 4 are cointegrated. the f-statistics for model 1-4 are 6.658, 8.302, 3.832 and 6.658, respectively. these f-tests have been found to be greater than the upper bound critical values provided by pesaran et al. (2001). short-run and long-run results table 4 presents the short-run and long-run results for models 1-4. the results for model 1 (reported in table 4) show that exports (lexp) and investment (linvs) have a positive impact on aggregate imports, while trade policy (tp) has a negative impact. it is found that a one percent increase in lexp and linvp results in a 0.54 percent and 1.16 percent long-run increase in aggregate imports, respectively, while a one percent increase in tp results in a 0.52 percent decrease. the results also show that, in the short run, a one percent increase in dlexp and dlinvs results in a respective 0.35 percent and 0.78 percent increase in aggregate import demand, while a one percent increase dtp results in a 0.35 percent decrease. in the case of model 2, the results suggest that imports for consumer goods are positively influenced by consumer spending (lcs), foreign reserves (lfer) and lagged imports (limcon1) and negatively influenced by trade policy (tp). the results show that in the long run, a one percent increase in lcs and lfer results in a 1.71 percent and 0.64 percent increase in imports for consumer goods, respectively, while a one percent increase in tp results in a 1.31 percent decrease. in the short run, the results show that a one percent increase in dlcs, dlfer and dlimcon1 results in a 1.24 percent, 0.44 percent and 0.63 percent increase in the demand for consumer goods, respectively, while a one percent increase in dtp results in a 0.97 percent decrease. in the case of model 3, the findings confirm that the demand for imported intermediate goods is positively related to exports (lexp) and lagged imports for intermediate goods (dlimdint1), but negatively related to trade policy (tp). the findings show that a one percent increase in lexp and tp result in a 0.91 percent increase and 0.32 percent decrease in imports, respectively. the short-run coefficients presented in panel b confirm that a one percent increase in dlimdint1 and dtp respectively results in a 0.63 percent increase and 1.23 percent decrease in imports for intermediate goods. for model 4, the findings show that capital goods are positively determined by exports (lexp) in the short run and in the long run, but negatively influenced by investment (dlinvs) in the short run. in the long run, one percent increase in lexp results in a 1.12 percent increase in imports for capital goods. the short-run results, however, reveal that a one percent increase in dlexp leads to a 0.82 percent increase in capital goods imports, while a one per cent increase in dlinvs results in a 1.34 percent decrease. 3 the critical values used in this analysis were obtained from pesaran et al. (2001). examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach | 71 table 4. long-run results panel a: long-run results regressor model 1 model 2 model 3 model 4 lcs -0.435(-1.022) 1.795(1.824)* -0.612(-0.676) 0.175(0.142) lexp 0.536(3.557)*** -0.080(-0.149) 0.999(1.934)* 1.119(2.277)* lfer 0.198(0.871) 0.635(2.064)* 0.087(0.282) -0.244(-0.296) lgs -0.318(-0.998) -0.109(-0.231) -0.410(-1.245) -0.040(-0.034) linvs 1.157(3.165)*** 0.717(1.049) 0.341(0.795) 0.569(1.175) lrip -0.227(-0.571) -0.897(-0.887) 0.342(0.604) 0.922(0.651) tp -0.520(-1.856)* -1.397(-2.734)** -1.320(-2.838)* -1.189(-1.281) inpt -1.032(-0.292) -14.781(-2.133)** 7.345(0.884) -9.364(-1.246) panel b: short-run results dlimdcon1 – 0.627(4.537)*** – – dlimdint1 – – 0.634(4.266)*** – dlcs -0.292(-1.135) 1.240(1.755)* -0.583(-0.740) 0.127(0.140) dlexp 0.359(3.688)** 0.304(0.847) -0.025(-0.085) 0.815(2.351)** dlexp1 – – -0.418(-1.423) – dlfer -0.087(-0.928) 0.439(2.132)** -0.114(-0.462) 0.414(1.273) dlgs 0.273(1.442) -0.075(-0.231) -0.391(-1.151) -0.177(-0.300) dlinv 0.776(3.723)** 0.175(0.402) 0.324(0.750) -1.342(-1.741)* dlrip 0.012(0.032) -0.620(-0.951) 0.326(0.624) 0.671(0.620) dtp -0.349(-2.082)* -0.965(-2.855)** -1.257(-3.360)*** -0.866(-1.429) ecm(-1) -0.671(-5.333)*** -0.691(-5.441)*** -0.728(-4.409)*** -0.728(-4.409)** r-squared 0.901 0.850 0.896 0.705 dw-statistic 1.760 1.969 1.977 1.604 f-statistics 20.5059 [0.000] 10.7362 [0.000] 13.7970 [0.000] 5.9651[0.000] serial correlation 0.706[0.401] 0.458[0.499] 0.003[0.958] 1.813[0.178] functional form 4.070[0.044] 8.271[0.004] 0.770[0.380] 11.459[0.001] normality 0.425[0.808] 0.007[0.996] 1.211[0.546] 1.317[0.518] heteroscedasticity 0.008[0.929] 0.172[0.990] 0.464[0.983] 1.168[0.280] source: own study. based on these results, it can be concluded that import demand in tanzania is positively determined by exports of goods and services, foreign exchange reserves, investment spending and consumer spending, but negatively determined by trade policy. the positive impact of these variables on import demand is supported by theory and is in line with the results from previous studies, such as those by fukumoto (2012), agbola (2009), and bartholomew (2010). furthermore, the positive impact of these variables implies that economic policies regulating these variables in tanzania encourage imports. however, it is recommended that, to address the negative impact of investment spending on capital good, the government should design fiscal policies in a manner that encourages import substitution, boosts domestic production capacity, and discourages consumption-oriented imports. the negative effect of trade policy is inconsistent with theory; however, it is supported by findings in previous studies, such as narayan and narayan (2005) and samuel (2015). figure 1 shows the results of cusum and cusumsq tests. the results of cusum and cusumsq confirm that the four import demands models estimated in this study are stable. 72 | nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo aggregate imports (model 1) plot of cumulative sum of recursive residuals plot of cumulative sum of squares of recursive residuals imports of consumer goods (model 2) plot of cumulative sum of recursive residuals plot of cumulative sum of squares of recursive residuals imports of intermediate goods (model 3) plot of cumulative sum of recursive residuals plot of cumulative sum of squares of recursive residuals imports of capital goods (model 4) plot of cumulative sum of recursive residuals plot of cumulative sum of squares of recursive residuals figure 1. the cusum and cusumsq tests source: own elaboration. conclusions in this study, the key drivers of import demand in tanzania are examined for the period 1985-2015 using the ardl approach. the study used both aggregate (model 1) and disaggregate imports (models 2, 3 and 4) to examine this linkage. the disaggregated imports include import demand for consumer goods – model 2, intermediate goods – model 3 and capital goods – model 4. the estimated determinants include foreign reserves (fer), investment (invs), exports (exp), government spending (gs), consumer spending (cs), import price (rip), and trade policy (tp). the results for model 1 confirmed that aggregate imports are positively influenced by exports and investment, but negatively influenced by trade policy. for model 2, consumer spending and foreign reserves were found to have a positive impact on consumer goods imports, while trade policy was found to have a negative effect. examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach | 73 in the case of model 3, the findings show that imports for intermediate goods are is positively influenced by exports in the long run, but negatively influenced by trade policy in the short run. in model 4, the results suggested that imports for capital goods are positively influenced by exports both in the shortand long-run, but negatively influenced by investment in the short run. overall, the results confirmed that exports and trade policy are the main drivers of import demand in tanzania. the results further confirm that each of these variables significantly affect import demand in at least two models and exports appear to be more influential. although efforts have been made to ensure that the study is empirically defensible – our study like other previous studies – still suffers from some limitations. the main limitation of our study mainly relates to data unavailability. for example, annual time series data was used in the study, which has been found to have some weaknesses for some variables when compared to quarterly data. also, the study covered the period from 1985 to 2015, which translates to only 30 observations. the use of annual data and the selection of this period was based on data unavailability. this has also affected the proxies used for each of the employed variables. future studies on this subject can examine the determinants of import demand for tanzania or other countries using data covering a longer period when data becomes available. it would also add value to compare the results from those studies with the findings in this study. also, the study examined the key determinants of import demand, and did not examine the causality between import demand and its determinants, as that was beyond the scope of the current study. future studies may explore this analysis further and may examine whether there is a feedback effect between import demand and its determinants. references adam, a., katsimi, m., & moutos, t. (2011). inequality and the import demand function. oxford economic papers, 10(1), 367-384. doi:10.2307/41683139 agbola, f. w. 2009. aggregate imports and expenditure components in the philippines: an econometric analysis. indian economic review, 44 (2), 155-170. https://www.jstor.org/stable/29793938 alesina, a., & la ferrara, e. (2000). participation in heterogeneous communities. quarterly journal of economics, 115 (3), 847-904. https://doi.org/10.1162/003355300554935 anaman, k. a., & buffong, s. m. (2001). analysis of determinants of aggregate import demand in brunei darussalam for 1964 to 1997. asian economic journal 15(1), 61-70. https://doi.org/10.1111/1467-8381.00123 arize, a. c., & malindretos, j. (2012). foreign exchange reserves in asia and its impact on import demand. international journal of economics and finance, 4(3), 21-32. http://dx.doi.org/10.5539/ijef.v4n3p21 bakari, s., & mabrouki, m. (2017). impact of exports and imports on economic growth: new evidence from panama. journal of smart economic growth, 2(1), 67-79. bathalomew, d. (2012). an econometric estimation of the aggregate import demand function for sierra leone, journal of monetary and economic integration, 10(4), 5-24. budha, b. (2014). the role of expenditure components in nepal’s import from india. south asia economic journal, 15(1), 37-54. https://doi.org/10.1177%2f1391561414525720 busse, m., & koeniger, j. (2012). trade and economic growth: a re-examination of the empirical evidence. ssrn electronic journal. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2009939 chimobi, o. p., & ogbonna, b. b. c. (2008). estimating aggregate import-demand function in nigeria: a co-integration approach. journal of research in national development, 6(1), 170-182. doi:10.4314/jorind.v6i1.42411 dutta, d., & ahmed, n. (2004). an aggregate import demand function for india: a co-integration analysis. applied economic letter, 11(10), 607-613. http://dx.doi.org/10.1080/1350455042000271134 fukumoto, m. (2012). estimation of china’s disaggregate import demand functions. china economic review, 23(2), 434-444. https://doi.org/10.1016/j.chieco.2012.03.002 fatukasi, b., & awomuse, b. o. (2011). determinants of import in nigeria: application of error correction model. centrepoint journal, humanities edition, 14 (1), 52-72. hossain, s., sen, k. k., abedin, t., & chowdhury. m. s. r. (2019). revisiting the import demand function: a comparative analysis. dynamic econometric models, 9, 5-27. doi:10.12775/dem.2019.001 74 | nomfundo portia vacu, nicholas mbaya odhiambo huang, l. c., & chang, s. h. (2014). revisit the nexus of trade openness and gdp growth: does the financial system matter? the journal of international trade & economic development, 23, 1038-1058. https://doi.org/10.1080/09638199.2013.830638 mishra, p. k. (2012). the dynamics of the relationship between imports and economic growth in india. south asian journal of macroeconomics and public finance, 1(1), 32-45. doi:10.1177/227797871200100105 msaraka, s. s., & hongzhong, z. (2015). economic growth and trade performance in tanzania. developing country studies 5(18), 142-149. narayan, p., & smyth, r. (2005). the determinants of aggregate import demand in brunei darussalam: an empirical assessment using a cointegration and error correction approach. the singapore economic review, 50(2), 197-210. https://doi.org/10.1142/s0217590805001974 narayan, s., & narayan, d. (2010). estimating import and export demand elasticities for mauritius and south africa. australian economic papers, 49(3), 241-252. https://doi.org/10.1111/j.1467-8454.2010.00399.x mansi, n., & nteegah, a. (2016). analysis of factors influencing import demand in nigeria. international journal of arts humanities and social sciences, 1(5), 33-42. omoke, p. c. (2012). aggregate import demand and expenditure components in nigeria. audce, 8(1), 150-163. pesaran, m. h., & pesaran, b. (2009). time series econometric using microfit 5.0. oxford university press: oxford. pesaran, m. h., shin, y., & smith, r. j. (2001). bounds testing approaches to the analysis of level relationships. journal of applied econometrics, 16(3), 289-326. https://doi.org/10.1002/jae.616 razafimahefa, i. f., & hamori, s. (2005). import demand function: some evidence from madagascar and mauritius. journal of african economies, 14(3), 411-434. http://dx.doi.org/10.1093/jae/eji014 samuel, g. m. (2015). trade liberalization and disaggregated import demand in uganda. modern economy, 6(3), 317-337. http://dx.doi.org/10.4236/me.2015.63030 united nations conference on trade and development database (2015). retrieved from http://www.unctadstat.unctad.org, october 2018. world bank (2016). world bank indicators. retrieved from http://www.worldbank.org/indicators, september 2017. yahia, a. f. (2015). an econometric estimation and evaluation of the import function in the libyan economy. journal of economics, business and management, 3(10), 995-998. http://dx.doi.org/10.7763/joebm.2015.v3.322 zahonogo, p. (2016). trade and economic growth in developing countries: evidence from sub-saharan africa. journal of african trade, 3(1-2), 41-56. https://doi.org/10.1016/j.joat.2017.02.001 examining the determinants of import demand in tanzania: an ardl approach | 75 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. nomfundo portia vacu lecturer at the university of south africa (south africa). her research interests include international economics, macroeconomics, and public economics. correspondence to: dr nomfundo portia vacu, department of economics, university of south africa, p. o. box 392, unisa,0003, pretoria, south africa, e-mail: vacunp@unisa.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0003-4518-7764 nicholas mbaya odhiambo professor of economics & head: macroeconomic policy analysis (mpa) programme, university of south africa. his research interests include development economics, macroeconomics, international economics, and monetary economics. correspondence to: prof. dr. nicholas mbaya odhiambo, department of economics, university of south africa, p.o. box 392, unisa,0003, pretoria south africa, e-mail: odhianm@unisa.ac.za or nmbaya99@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0003-4988-0259 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-02-06-pp079--2088-loan 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.06 the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention le thi loan a b s t r a c t objective: the present study aims to investigate the role of institutional support structure in shaping intention to form a social business using the model of mair and noboa (2006). research design & methods: this study utilized structural equation modelling with a sample of 516 students in vietnam to examine the hypotheses. findings: the finding shows that institutional support structure is positively associated with empathy, social entrepreneurial self-efficacy and perceived social support. in addition, institutional support structure also increases social entrepreneurial intention through enhancing empathy, social entrepreneurial selfefficacy and perceived social support. implications & recommendations: policymakers need to develop a complete legal framework, and policies to support potential social entrepreneurs to start a business such as tax support, competitiveness, and loans... to help increase self-efficacy, empathy and perceived social support for those who wish to become social entrepreneurs. contribution & value added: this study highlight the interesting role of institutional support structure in increasing intention to form a social business. the results of this study contribute to the social entrepreneurship literature in understanding factors that lead to social entrepreneurial intention. article type: research article keywords: institutional support structure; social entrepreneurial intention; empathy; social entrepreneurial self-efficacy; perceived social support; moral obligation jel codes: l26 received: 12 may 2022 revised: 29 may 2022 accepted: 1 june 2022 suggested citation: thi loan, l. (2022). the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention. international entrepreneurship review, 8(2), 79-89. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.06 introduction nowadays, rapid social development leads to many negative impacts such as environmental pollution, climate change, natural disasters, epidemics, unequal access to public health and education, and income inequality. therefore, social enterprises are established as a way to help society deal with these hazards. social enterprises are a mixed model using business activities to achieve social goals. its mission is to solve social problems and drive social change (bui ngoc tuan & pham, 2020; zaremohzzabieh et al., 2019). it creates new products and new markets, meets the needs of marginalized groups in society, or solves socio-environmental issues. for these reasons, social entrepreneurship is a topic which attracts more and more attention from academics and politicians, as the entrepreneurial ecosystem, the widely understood business and political environment, should be in favour of stimulating entrepreneurship (nowiński et al., 2020; wach & bilan, 2021). studying entrepreneurial intention is a key issue to understand entrepreneurship (doanh & bernat, 2019; fayolle & liñán, 2014; wach & bilan, 2022). thus, the entrepreneurial intention is the most discussed topic in entrepreneurship in the past decades. however, gawell (2012) argues that there is a difference between the factors that form the intention to establish commercial enterprises and social international entrepreneurship review ri e 80 | le thi loan enterprises. furthermore, there are also significant differences in motivation to establish social enterprises between countries, especially between developed and developing countries. one of the reasons is that developed countries have more active institutional and cultural support compared to developing countries (gem, 2019). therefore, it is necessary to produce social entrepreneurial intention research in various contexts to have a holistically understanding of social entrepreneurship (lacap et al., 2018). in addition, current studies have not yet fully explored the determinants of social entrepreneurship, so factors (both individual and contextual) that affect social entrepreneurial intentions still need to be explored further (canestrino et al., 2020; kedmenec & strašek, 2017). the current study contributes to social entrepreneurship literature by examining social entrepreneurial intention of students in emerging economies, taking vietnam as a case. vietnam is a developing country with the 4th largest economy in southeast asia in terms of gdp. besides, currently, vietnam has more than 22.1 million people between the age of 16-30, accounting for about 22.5% of the country’s population. this young generation is strongly inclined towards entrepreneurship because they are risk-free, deeply interested in innovation, and need achievement (altinay et al., 2012). this study examines the factors shaping intention to establish a social enterprise and investigates the linkage between institution support structure, empathy, moral obligation, social entrepreneurial self-efficacy, perceived social support and social entrepreneurial intention. the results of this study would be helpful for both academicians and politicians to promote social entrepreneurship. literature review and hypotheses mair and noboa (2006) are known as pioneers in providing a theoretical perspective on factors affecting intention to form a social business. their argument was developed on the entrepreneurship event model of shapero and sokol (1982) and especially the theory of planned behaviour of ajzen (1991). ajzen (1991) argued that an individual’s intention is influenced by three determinants: attitude toward behaviour (atb), subjective norm (sn) and perceived behavioural control (pbc). attitude toward behaviour refers to the degree to which a person has a good or bad assessment of performing a specific behaviour. subjective norm reflects the perceived social pressure in terms of executing or not executing a particular behaviour. perceived behaviour control refers to a person’s perception of easiness or difficulty in carrying a behaviour. in addition, ajzen (2002) stated that perceived behavioural control includes two types of internal and external behavioural control, the first of which is generally known as a person’s self-efficacy while the last refers to the belief of a person about the support or objection they will face in the environment (hockerts, 2015). due to some specific and distinctive features of social entrepreneurship, mair and noboa have adjusted the traditional measures used in the tpb by using the variables empathy, moral obligation, social entrepreneurial self-efficacy and perceived social support as proxies for attitude toward behaviour, subjective norm, internal behavioural control and external behavioural control, respectively. empathy is a factor that substitutes the first component of ajzen’s (1991) tpb. while attitude towards behaviour relates to actual behaviour, empathy is considered as an attitude towards another person. particularly, empathy can be seen as an instinct to understand others’ feelings and emotions through witnessing his/her situation or simply visualising it (decety & jackson, 2004). mair and noboa (2006) also defined empathy as the capacity to acknowledge and share the emotions or feelings of others. moral obligation is proposed as a proxy for subjective norms. moral obligation refers to the degree to which a person feels morally obligated to address the problems of socially marginalized groups (hockert, 2018). haines et al. (2008) stated that after making a moral judgment, moral obligation occurs as a secondary decision-making process before forming a moral intention. social entrepreneurial self-efficacy refers to his/her perception of the ability to solve societal problems (hockert, 2017). mair and noboa (2006) argue that a person with high self-efficacy will find it feasible to create a social venture, thus positively influencing behavioural intention formation. in addition, hockert (2015) stated that people often see social issues as something so massive that they cannot solve at all, so self-efficacy plays a very important role in promoting them to establish a social enterprise. the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention | 81 perceived social support refers to a person’s beliefs about the support he or she will receive from the surrounding environment when performing a particular behaviour. the support from society is another essential factor of intention formation (birley, 1985; honig & davidsson, 2000). mair and noboa (2006) also emphasize that “social support is needed […] to trigger the formation of an intention to start a social enterprise”. factors influencing social entrepreneurial intention (sei) – the antecedents from mair and noboa’s (2006) model up to now, there have been many empirical studies demonstrating the relationship between the four antecedents in mair and noboa’s model (2006) on the intention to start a social venture (e.g. hockerts, 2017; lacap et al., 2018; sousa-filho et al., 2020). mair and noboa (2006) argued that empathy and moral obligation are known as necessary conditions for a person to form an intention to start a social enterprise. it has also been suggested that high moral obligation (lacap et al., 2018) and rich empathy are qualities of social entrepreneurs. in addition, self-efficacy and social support are sufficient conditions to establish intention to become a social entrepreneur. a person who has high self-efficacy and finds positive support from around will have a high intention to form a social business (mair & noboa, 2016). however, the impact magnitudes of four antecedents from the model of mair and noboa were inconsistent. the results of these relationships depend on the particular research context. therefore, this article applies mair and noboa’s model in the context of a developing country – vietnam. we expect to see the positive linkage between these antecedents and intention to establish social enterprise as suggested by mair and noboa. thus, the following hypotheses were proposed: h1: empathy has a positive impact on social entrepreneurial intention. h2: moral obligation has a positive impact on social entrepreneurial intention. h3: social entrepreneurial self-efficacy has a positive impact on social entrepreneurial intention. h4: perceived social support has a positive impact on social entrepreneurial intention. institutional support structure it is argued that the institutional theory is of great relevance to social entrepreneurship because social entrepreneurship is seen as an economic behaviour associated with the institutional environment of society, communities or nation (aldrich & fiol, 1994). and behaviour of social entrepreneurs can be affected by many social, economic, cultural and political factors. the institutional theory assumes that the public and private institutional structures of a country create the rule of the game for an organization and shape individual behavioural processes and beliefs (north, 1990). institutional support structure refers to various policy support systems, including support from national and financial institutions, and rapid access to needed information and resources (nicholls, 2010). the institutional support structure effects to individual’s willingness, self-efficacy and vision. therefore, it plays an important role in fostering social entrepreneurship. many studies have found that a supportive institutional environment can make a person have a positive attitude toward entrepreneurship and social norms, enhance their knowledge about entrepreneurship and self-efficacy, and therefore improve their intention to form a business venturing (mustafa et al., 2016). in terms of social entrepreneurship, we expect a similar effect of institutional support structure on four antecedents: empathy, moral obligation, social entrepreneurial self-efficacy and perceived social support. therefore, the following four hypotheses were proposed: h5a: the institutional support structure has a positive impact on empathy. h5b: the institutional support structure has a positive impact on moral obligation. h5c: the institutional support structure has a positive impact on social entrepreneurial self-efficacy. h5d: the institutional support structure has a positive impact on perceived social support. the proposed conceptual framework is described in figure 1. 82 | le thi loan figure 1. conceptual framework source: own elaboration. research methodology data collection and sample it has been suggested that undergraduate students tend to prefer entrepreneurship and are the ones with the highest intention to start a new business (guerrero et al., 2016; reynolds et al., 2002), so the data set used in this study was collected from university students in viet nam. the method of convenience sampling was utilized to collect data through online-based survey. after distributing 550 questionnaires to the students, we obtained 516 qualified questionnaires to be used for further analysis. in our sample, there are more males (54.3%) than females (45.7%). the main range of respondents’ age was between 21 and 24 years old, accounting for 76.7%. more than 50% of respondents study economics, and 74.8% of respondents have not taken part in any entrepreneurial course. table 1. demographic statistics variables frequency percent (%) gender male 280 54.3 female 236 45.7 age 18-20 53 10.3 21-24 396 76.7 >24 67 13 fields of study economics 253 49 non-economics 263 51 did you used to take part in an entrepreneurship course no 386 74.8 yes 130 25.2 note: n=516, f: frequency, %: percent source: own study. analyses to test the hypotheses, we use structural equation modelling (sem). a three-step process was utilized to analyze the data supported by imp spss amos 22.0 software. firstly, the scales are preliminarily evaluated through two main tools (1) cronbach’s alpha and (2) exploratory factor analysis (efa). cronbach’s alpha was utilized first to remove inappropriate variables. variables with item-correlation institutional support structure empathy moral obligation social entrepreneurial self-efficacy perceived social support social entrepreneurial intention the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention | 83 less than 0.3 or cronbach’s alpha value less than 0.6 will be eliminated. next, efa was employed to examine the total variance explained (>50%) and remove variables with factor loading less than 0.5 (gerbing & anderson, 1988). secondly, we implemented confirming factor analysis (cfa) to access the construct validity. finally, the correlation coefficients for hypotheses were estimated by sem. furthermore, we employed the process macro approach to estimate the indirect effect of the institutional support structure on social entrepreneurial intention. bootstrapping method with a 5,000 sample and 95% confidence interval was implemented. bootstrapping is understood as an iterative-replaced sampling method, where the initial sample acts as the crowd. in terms of practice, the study of mediating effects is the study of the influence of an independent variable on a dependent variable through one or more mediators. when the study sample is large, the sobel test method can be applied to test such intermediate effects (sobel, 1986). however, if the original data is available, bootstrapping is a much better alternative (preacher & hayes, 2008). measures this study examines six variables: empathy, moral obligation, social entrepreneurial self-efficacy, perceived social support, institutional support structure, and social entrepreneurial intention. all scales used in this study were adapted from previous research. to measure the responses, we used a fivepoint likert scale for all the measures, starting from “strongly disagree” to “strongly agree”. specific, the measure of empathy, including three items, was adopted from hockert (2017). the scales of moral obligation (three items), social entrepreneurial self-efficacy (three items) and perceived social support (three items) were also inherited from hockert (2017). these scales have been used and tested experimentally in many previous studies (eg. sousa-filho et al., 2020, lacap et al., 2018). in addition, the four-item scale measuring institutional support structure was borrowed from farashah (2015). and the measure of social entrepreneurial intention was adopted from mair and noboa (2006) (the first three items) and liñán and chen (2009) (the last item). results and discussion cronbach’s alpha and exploratory factor analysis (efa) firstly, the reliability of the scales was assessed through cronbach’s alpha. the results show that all scales were higher than 0.687, so all scales were within accepted values. thus, the internal consistency reliabilities of all constructs were confirmed (browne & cudeck, 1993). after that, we conducted efa to test the convergence and discriminant validity of variables. the result of efa exhibits that kmo = 0.819, sig. (bartlett’s test) = 0.000 < 0.005, eigenvalues = 1.104. the rotation matrix results show that 20 observed variables are grouped into 6 factors, all observed variables have factor loading greater than the cut-off value of 0.5. the results of cronbach’s alpha, efa and descriptive analysis are illustrated in the following table. confirmatory factor analysis (cfa) after assessing the reliability and validity of scales, the measurement model was analyzed by performing the confirmatory factor analysis (cfa). the full measurement model included six latent variables and all 20 indicator variables. the analysis result generally shows a good level of fit: χ2 (155) =304.819, χ2/df = 1.967, p = 0.000 < 0.001. other fit statistics were cfi = 0.969, gfi = 0.945, tli = 0.962 > 0.9, rmsea = 0.043. in addition, gerbing and anderson (1988) suggested that construct reliability should be reassessed after confirmatory factor analysis. whereby the estimated loadings for each indicator, composite reliability (cr) and average variance extracted measure (ave) were assessed. the results show that all the crs values were higher than 0.7 (hair et al., 2010), and almost the ave values of variables were higher than 0.5 which is within the accepted level (hair et al., 2010). although the ave of iss only achieved 0.494, ertz et al. (2016) suggested that this value could be accepted. 84 | le thi loan table 2. the results of cronbach’s alpha, efa and descriptive analysis (n = 516) constructs and the scale items mean sd cronbach’s alpha factor loadings empathy (emp) 0.793 – emp1 3.69 1.216 0.754 0.701 emp2 4.07 1.181 0.687 0.814 emp3 3.80 1.211 0.713 0.826 moral obligation (mo) 0.872 – mo1 2.37 1.313 0.868 0.866 mo2 2.54 1.365 0.802 0.891 mo3 2.50 1.366 0.785 0.899 social entrepreneurial self-efficacy (ses) 0.862 – ses1 2.56 1.385 0.848 0.826 ses2 2.76 1.431 0.789 0.865 ses3 2.78 1.423 0.779 0.889 perceived social support (pss) 0.863 – pss1 3.98 1.127 0.855 0.837 pss2 4.09 0.994 0.761 0.877 pss3 4.05 1.016 0.810 0.863 institutional support structure (iss) 0.786 – iss1 4.01 1.169 0.733 0.793 iss2 4.17 1.083 0.732 0.812 iss3 3.69 1.197 0.697 0.820 iss4 3.60 1.306 0.784 0.687 social entrepreneurial intention (sei) 0.872 – sei1 3.52 1.303 0.863 0.701 sei2 3.21 1.363 0.826 0.840 sei3 3.41 1.355 0.834 0.803 sei4 3.39 1.338 0.820 0.852 source: own study. figure 2. the results of confirmatory factor analysis (standardized estimates) source: own elaboration. the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention | 85 table 3. construct validity factor cr ave msv maxr(h) iss emp mo ses pss sei iss 0.795 0.494 0.039 0.806 0.703 emp 0.794 0.562 0.403 0.795 0.197 0.750 mo 0.874 0.699 0.041 0.890 0.059 -0.105 0.836 ses 0.864 0.680 0.151 0.872 0.105 0.250 0.202 0.825 pss 0.869 0.690 0.168 0.893 0.197 0.408 0.007 0.260 0.831 sei 0.874 0.634 0.403 0.879 0.181 0.635 0.039 0.389 0.410 0.796 source: own study. structural model analysis the estimated results of the theoretical model are reported in. table 4. although the research model has χ2 = 418.5162 with 162 degrees of freedom (p= 0.000 < 0.001), and cmin/df= 2.583, the other indicators show that the model achieve a good level of fit: gfi= 0.925, cfi= 0.948, tli=0.938 and rmsea = 0.055. these indicators have proved that the research model provided a profound understanding of factors that lead to social entrepreneurial intention. thus, the initial model was used to examine the hypothesized linkages. table 4. the results of hypotheses test hypotheses estimate standard error critical ratios p label h1 emp -> sei 0.640 0.062 10.276 *** supported h2 mo -> sei 0.036 0.037 0.979 0.328 not supported h3 ses -> sei 0.215 0.038 5.672 *** supported h4 pss -> sei 0.250 0.055 4.562 *** supported h5a iss -> emp 0.264 0.068 3.902 *** supported h5b iss -> mo 0.095 0.084 1.138 0.255 not supported h5c iss -> ses 0.209 0.086 2.433 0.015 supported h5d iss -> pss 0.242 0.059 4.119 *** supported note: n=516; *** < 0.001 source: own study. the estimated results support six hypotheses and do not support other two hypotheses. first, the results confirmed that all antecedents from mair and noboa’s model were positive predictors of intention to form a social venture, except for moral obligation. especially, social entrepreneurial intention was most strongly affected by empathy (β = 0.640; p = 0.000 < 0.001), thus, h1 is supported from the data. perceived social support also positively impacts on social entrepreneurial intention (β = 0.250; p = 0.000 < 0.001); lending support to h4. the results also provided support for h3 confirming that social entrepreneurial self-efficacy was positively associated with intention to start a social business (β = 0.215; p = 0.000 < 0.001). the path from moral obligation to social entrepreneurial intention is 0.036, as our expectation for h2, however, this path is not significant (p = 0.328 > 0.05). therefore, h2 is not supported. second, as expected, empathy was positively influenced by institutional support structure (β = 0.264; p = 0.000 < 0.001). thus, h5a is supported by the data. besides, the results also show that institutional support structure had a significantly positive impact on social entrepreneurial self-efficacy, lending support for h5c. in addition, the results also confirmed that institutional support structure was positively associated to perceived social support (β = 0.242; p = 0.000 < 0.001). therefore, h5d is strongly supported. meanwhile, unlike our expectation, institutional support structure was not significantly positive related to moral obligation (β = 0.095; p = 0.255 > 0.05). thus, h5b is not supported by the data. the bootstrapping method with a 95% confidence interval was utilized to estimate the indirect coefficients. the results are shown in table 5 which indicated that institutional support structure has an indirect impact on social entrepreneurial intention via empathy (βindirect effect = 0.0822, p < 0.05). 86 | le thi loan in addition, institutional support structure also increases intention to start a social business by improving social entrepreneurial self-efficacy (βindirect effect = 0.0263, p < 0.05) and perceived social support (βindirect effect =0.0314, p < 0.05). however, there is no statistical evidence that moral obligation mediates the effect of institutional support structure on social entrepreneurial intention (p > 0.05). table 5. indirect effects indirect paths indirect effects standard errors 95% confidence interval lower level of confidence interval upper level of confidence interval iss -> emp -> sei 0.0822* 0.0247 0.0749 0.2139 iss -> mo -> sei 0.0030 0.0039 -0.0033 0.0125 iss -> ses -> sei 0.0263* 0.0124 0.0046 0.0532 iss -> pss -> sei 0.0314* 0.0127 0.0103 0.0595 note: *p < 0.05. source: own study. conclusions the present study extends the mair and noboa’s model (2006) by including institutional support structure as an additional variable affecting antecedents. through this study, the author expects to contribute new knowledge to social entrepreneurship literature and practices. firstly, students’ intention to form a social enterprise in vietnam is influenced by empathy, social entrepreneurial selfefficacy and perceived social support. however, there is no evidence that moral obligation has an impact on social entrepreneurial intention. this finding contrasts with the original statement of mair and noboa (2006) but is in line with the results of hockert’s study (2017). secondly, the results of our study also show that institutional support structure has a direct positive impact on empathy, social entrepreneurial self-efficacy and perceived social support. third, this study found that institutional support structure affects indirectly social entrepreneurial intention through empathy, social entrepreneurial self-efficacy and perceived social support. in other words, when institutional structure supports social entrepreneurship, it will increase empathy, self-efficacy and perceived social support of a person, thereby increasing the intention to form a social business. along with the efforts to develop the country’s economy, many socio-environmental problems have arisen. the countries face many social challenges such as poverty, income inequality, pollution, and so on. therefore, social enterprises are established as a way to help governments deal with these burdens. several researchers have suggested that it is necessary to create studies about intention to form a social business in asia context to have a holistic knowledge of social entrepreneurship (lacap et al., 2018; liang et al., 2017). thus, this article was produced in an emerging economy context which is quite different when compared to previous studies. this study provided a new point about the role of institutional support structure in shaping students’ intention to establish a social venture. this finding could be useful for politicians. it implies that policymakers need to develop a complete legal framework, and policies to support potential social entrepreneurs to start a business such as tax support, competitiveness, and loans... so that social enterprises can operate more effectively as well as increase self-efficacy, empathy and perceived social support for those who wish to become social entrepreneurs. despite providing new knowledge to social entrepreneurship literature, this study remains some limitations that may take several directions for further studies. first, this study did not include demographic factors like age, education background, … which have been demonstrated to have effects on students’ entrepreneurial intention. further studies could incorporate these variables into the research model to test the linkage between institutional support structure and intention to start a social enterprise. second, the convenience sampling method could not determine sample error, thus further research could utilize a random sample approach to increase the significance level of data. finally, further research should extend the research model by examining new factors to enrich the knowledge about social entrepreneurship. the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention | 87 references ajzen, i. (1991). the theory of planned behavior. organizational behavior and human decision processes, 50(2), 179-211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t ajzen, i. (2002). perceived behavioral control, self-efficacy, locus of control, and the theory of planned behavior. journal of applied social psychology, 32(4), 665-683. https://doi.org/10.1111/j.1559-1816.2002.tb00236.x aldrich, h.e., & fiol, c.m. (1994). fools rush in? the institutional context of industry creation. the academy of management review, 19(4), 645-670. https://doi.org/10.1007/978-3-540-48543-8_5 altinay, l., madanoglu, m., daniele, r., & lashley, c. (2012). the influence of family tradition and psychological traits on entrepreneurial intention. international journal of hospitality management, 31(2), 489-499. https://doi.org/10.1016/j.ijhm.2011.07.007 birley, s. (1985). the role of networks in the entrepreneurial process. journal of business venturing, 1(1), 107117. https://doi.org/10.1016/0883-9026(85)90010-2 browne, m.w., & cudeck, r. (1993). alternative ways of assessing model fit. sage publications. bui ngoc tuan, a., & pham, m. (2022). the role of mindfulness and perceived social support in promoting students’ social entrepreneurial intention. entrepreneurial business and economics review, 10(1), 145-160. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100110 canestrino, r., ćwiklicki, m., magliocca, p., & pawełek, b. (2020). understanding social entrepreneurship: a cultural perspective in business research. journal of business research, 110, 132-143. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.01.006 decety, j., & jackson, p.l. (2004). the functional architecture of human empathy. behavioural and cognitive neuroscience reviews, 3(2), 71-100. https://doi.org/10.1177/1534582304267187. doanh, d.c., & bernat, t. (2019). entrepreneurial self-efficacy and intention among vietnamese students: a metaanalytic path analysis based on the theory of planned behavior. procedia computer science, 159, 2447-2460. https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.09.420 ertz, m., karakas, f., & sarigöllü, e. (2016). exploring pro-environmental behaviors of consumers: an analysis of contextual factors, attitude, and behaviors. journal of business research, 69(10), 3971-3980. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2016.06.010 farashah, a.d. (2015). the effects of demographic, cognitive and institutional factors on development of entrepreneurial intention: toward a socio-cognitive model of entrepreneurial career. journal of international entrepreneurship, 13(4), 452-476. https://doi.org/10.1007/s10843-0150144-x fayolle, a., & liñán, f. (2014). the future of research on entrepreneurial intentions. journal of business research, 67(5), 663-666. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2013.11.024 gawell, m. (2012). social entrepreneurship: action grounded in needs, opportunities and/or perceived necessities?. voluntas: international journal of voluntary and nonprofit organizations, 24(4), 1071-1090. https://doi.org/10.1007/s11266-012-9301-1 gem global entrepreneurship monitor (2019). entrepreneurial framework conditions. retrieved september 15, 2019 from https://www.gemconsortium.org/data. gerbing, d.w., & anderson, j.c. (1988). an updated paradigm for scale development incorporating unidimensionality and its assessment. journal of marketing research, 25(2), 186. doi:10.2307/3172650. guerrero, m., urbano, d., & fayolle, a. (2014). entrepreneurial activity and regional competitiveness: evidence from european entrepreneurial universities. the journal of technology transfer, 41(1), 105-131. https://doi.org/10.1007/s10961-014-9377-4 haines, r., street, m.d., & haines, d. (2008). the influence of perceived importance of an ethical issue on moral judgment, moral obligation, and moral intent. journal of business ethics, 81(2), 387-399. https://doi.org/10.1007/s10551-007-9502-5 hair, j.f., black, w.c., babin, b.j., & anderson, r.e. (2010). multivariate data analysis: international version. pearson education. hockerts, k.(2015). the social entrepreneurial antecedents scale (seas): a validation study. social enterprise journal, 11(3), 260-280. https://doi.org/10.1108/sej-05-2014-0026 88 | le thi loan hockerts, k.(2017). determinants of social entrepreneurial intentions. entrepreneurship theory and practice, 41(1), 105-130. https://doi.org/10.1111/etap.12171 honig, b., & davidsson, p. (2000). the role of social and human capital among nascent entrepreneurs. academy of management proceedings, 1, b1-b6. doi:10.5465/apbpp.2000.5438611 kedmenec, i., & strašek, s. (2017). are some cultures more favourable for social entrepreneurship than others?. economic research-ekonomska istraživanja, 30(1), 1461-1476. https://doi.org/10.1080/1331677x.2017.1355251 lacap, j.p.g., mulyaningsih, h.d., & ramadani, v.(2018). the mediating effects of social entrepreneurial antecedents on the relationship between prior experience and social entrepreneurial intent: the case of filipino and indonesian university students. journal of science and technology policy management, 9(3), 329-346. https://doi.org/10.1108/jstpm-03-2018-0028 liang, c., chang, c.-c., liang, c.-t., & liu, y.-c. (2017). imagining future success: imaginative capacity on the perceived performance of potential agrisocio entrepreneurs. thinking skills and creativity, 23, 161-174. https://doi.org/10.1016/j.tsc.2016.12.007 liñán, f., & chen, y.w. (2009). development and cross-cultural application of a specific instrument to measure entrepreneurial intentions. entrepreneurship theory and practice, 33(3), 593-617. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2009.00318.x mair, j., & noboa, e. (2006). social entrepreneurship: how intentions to create a social venture are formed. palgrave macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230625655_8 mustafa, m.j., hernandez, e., mahon, c., & chee, l.k. (2016). entrepreneurial intentions of university students in an emerging economy. journal of entrepreneurship in emerging economies, 8(2), 162-179. https://doi.org/10.1108/jeee-10-2015-0058 nicholls, a. (2010). the legitimacy of social entrepreneurship: reflexive isomorphism in a pre-paradigmatic field. entrepreneurship theory and practice, 34(4), 611-633. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2010.00397.x north, d. (1990). institutions, institutional change and economic performance. cambridge university press. nowiński, w., haddoud, m., wach, k., & schaefer, r. (2020). perceived public support and entrepreneurship attitudes: a little reciprocity can go a long way! journal of vocational behavior, 121, 103474. https://doi.org /10.1016/j.jvb.2020.103474 preacher, k.j., & hayes, a.f. (2008). asymptotic and resampling strategies for assessing and comparing indirect effects in multiple mediator models. behavior research methods, 40(3), 879-891. doi:10.3758/brm.40.3.879 reynolds, r.w., rayner, n.a., smith, t.m., stokes, d.c., & wang, w. (2002). an improved in situ and satellite sst analysis for climate. journal of climate, 15(13), 1609-1625. https://doi.org/10.1175/15200442(2002)015<1609:aiisas>2.0.co;2 shapero, a., & sokol, l. (1982). the social dimensions of entrepreneurship. in c.a. kent, d.l. sexton, & k.h. vesper (eds.), encyclopedia of entrepreneurship (pp. 72-90). prentice-hall. sobel, m.e. (1986). some new results on indirect effects and their standard errors in covariance structure models. sociological methodology, 16, 159. https://doi.org/10.2307/270922 sousa-filho, j.m. de, matos, s., da silva trajano, s., & de souza lessa, b. (2020). determinants of social entrepreneurial intentions in a developing country context. journal of business venturing insights, 14, e00207. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2020.e00207 wach, k., & bilan, s. (2021). public support and administration barriers towards entrepreneurial intentions of students in poland. administratie si management public, 36(1), 67-80. https://doi.org/10.24818/amp/2021.36-04 wach, k., & bilan, s. (2022). creativity of students in favour of their entrepreneurial intentions: empirical evidence from poland. creativity studies, 15(2). zaremohzzabieh, z., ahrari, s., krauss, s.e., samah, a.a., meng, l.k., & ariffin, z. (2019). predicting social entrepreneurial intention: a meta-analytic path analysis based on the theory of planned behavior. journal of business research, 96, 264-276. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.11.030 the role of institutional support structure in shaping social entrepreneurial intention | 89 author loan le thi phd student in business and management (2020, national economics university, vietnam). her research interests include entrepreneurship, social entrepreneurship and green consumption. correspondence to: loan le thi, phd student, faculty of business and management, national economics university, 207 giai phong, hanoi, vietnam, e-mail: leloan.neu@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-1882-2865 acknowledgements and financial disclosure the author would like to express gratitude to the blind reviewers for their insightful and constructive comments that helped improve the final draft of this paper. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-20-323-grottel s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : grottel, m. (2017). nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu celnego. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 323-334. nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu celnego monika grottel uniwersytet gdański wydział ekonomiczny instytut handlu zagranicznego ul. armii krajowej 119/121, 81-824 sopot e-mail: monika.grottel@wp.pl streszczenie: zapewnienie bezpieczeństwa międzynarodowych łańcuchów dostaw, przy jednoczesnym wdrażaniu systemu uproszczeń i ułatwień w procesie obsługi celnej ładunków w handlu międzynarodowym jest celem strategicznym administracji celnych wszystkich krajów członkowskich wto oraz głównym wyznacznikiem dla porozumień i wytycznych opracowywanych na forum światowej organizacji celnej (wco, 2015). globalną wykładnię dla standardów bezpieczeństwa w handlu międzynarodowym oraz dokumentów strategicznych określających szczegółowe zasady organizacji i realizacji zadań ustawowych administracji celnych we wszystkich krajach członkowskich wto stanowi dokument „wco safe framework” (wco, 2007). na jego podstawie opracowany został system obsługi rzetelnych przedsiębiorców – authorized economic operator aeo, przyjęty przez niemal 70 krajów i wzajemnie uznawany na podstawie stosownych umów dwustronnych1 (wco, 2016). rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 z 9 października 2013 r. (ukc, 2013), ustanawiające nowy unijny kodeks celny wprowadziło istotne zamiany do systemu aeo w ue, szczególnie w zakresie kryteriów i korzyści wynikających dla przedsiębiorców z posiadania statusu aeo. w artykule przeprowadzono szczegółową analizę tych zmian. ma ona stanowić podstawę do dalszych badań, w tym nad ich praktycznym i ekonomicznym uzasadnieniem oraz oceną przez przedsiębiorców aeo. w artykule zastosowano następujące metody badawcze: analiza aktów prawnych, literatury naukowej i dokumentów urzędowych, wtórna analiza statystyczna i synteza informacji. słowa kluczowe: upoważniony przedsiębiorca; pozwolenie aeo; administracja celna; obsługa celna; unijny kodeks celny klasyfikacja jel: f13, k23 1 zgodnie z danymi opublikowanymi przez wco, w 2016 r. podpisanych było 39 mra’s (mutual recognition arrangements) tj. dwustronnych umów o uznawaniu systemów aeo (wco, 2010), a w fazie negocjacji było 31 takich porozumień. program aeo, bądź programy oparte na założeniach zgodnych z aeo, przyjęło 69 państw aeo założeniach, przyjęło 69 państw, a w 16 kolejnych mają być one wkrótce uruchomione (wco, 2016). 324 monika grottel 1. wstęp system aeo ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa międzynarodowego łańcucha dostaw oraz ułatwienie przedsiębiorcom legalnej działalności handlowej na rynku międzynarodowym. jest on otwarty dla wszystkich uczestników łańcucha dostaw. fundamentem dla systemu aeo jest partnerstwo między przedsiębiorstwami i organami celnymi. przedsiębiorcy aeo dobrowolnie spełniają szczegółowe kryteria dotyczące sposobu prowadzenia działalności gospodarczej oraz współpracują z organami celnymi w celu zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowych łańcuchów dostaw. podstawową zasadą w relacjach partnerskich między organami celnymi a przedsiębiorcami aeo jest wzajemna poprawność, przejrzystość, sprawiedliwość i odpowiedzialność. organy celne oczekują od przedsiębiorców aeo działania zgodnego z przepisami prawa celnego oraz informowania o wszelkich nieprawidłowościach i trudnościach w zakresie przestrzegania prawa. z drugiej zaś strony, organy celne zobowiązują się do zapewnienia wsparcia w realizacji tego celu. celem artykułu jest zbadanie czy nowe regulacje dotyczące aeo wprowadzone przepisami unijnego kodeksu celnego (ukc) usprawnią funkcjonowanie systemu aeo i zwiększą jego skuteczność w zakresie podwyższania bezpieczeństwa międzynarodowego łańcucha dostaw, a także czy poszerzą zakres ułatwień i uproszczeń w obsłudze celnej przedsiębiorców aeo i jednocześnie zwiększą ich dostępność dla upoważnionych przedsiębiorców. 2. geneza programu aeo w unii europejskiej głównym celem opracowania i wdrożenia systemu aeo była potrzeba zwiększenia bezpieczeństwa międzynarodowego łańcucha dostaw oraz ułatwienie rzetelnym przedsiębiorcom legalnej działalności handlowej na rynku międzynarodowym. podstawę dla programu aeo stanowią wytyczne „wco safe framework” (wco, 2007, 2012) opracowane przez światową organizację cła (wco – world customs organization) po zamachach terrorystycznych w nowym jorku 11 września 2001 r. głównym przesłaniem „wco safe framework” było zwiększenie bezpieczeństwa w handlu międzynarodowym i ochrona międzynarodowego łańcucha dostaw przed atakami terrorystycznymi. w ramach standardów wco sformułowane zostały narzędzia, które zwiększają zaangażowanie administracji celnych w tworzenie ekonomicznego i społecznego bezpieczeństwa poszczególnych państw oraz umożliwiają upraszczanie obsługi legalnego obrotu towarowego i większą efektywność pracy poszczególnych jednostek organizacyjnych administracji celnych. standardy wco stały się podstawą dla zintegrowanego systemu zarządzania graniczną kontrolą celną. nałożyły na administracje celne obowiązek wdrożenia spójnych systemów wymiany informacji, które pozwalają na prowadzenie analizy ryzyka wystąpienia zagrożeń w procesie realizacji transakcji handlowych, opartej na pełnych i prawidłowych bazach danych oraz eliminowanie czasochłonnych i powielanych w kilku krajach kontroli celnych (grottel, 2013a, s. 73-82). ”wco safe framework” stały się globalną wykładnią dla standardów bezpieczeństwa w handlu międzynarodowym oraz dokumentów strategicznych nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu… 325 określających szczegółowe zasady organizacji i realizacji zadań ustawowych administracji celnych. przyczyniły się do opracowania i wdrożenia programów partnerstwa przedsiębiorstw i administracji celnych. ue implementowała pakiet zmian rekomendowany przez wco do przepisów wspólnotowego kodeksu celnego (wkc, 2005, rw wkc, 2006), określając go jako „poprawka bezpieczeństwa” (grottel, 2013b, 97-113). przepisy powołujące instytucję aeo na obszarze ue oraz wskazujące na warunki i kryteria, jakie powinien spełniać podmiot wnioskujący o nadanie statusu aeo weszły w życie 1 stycznia 2008 r. system aeo jest otwarty dla wszystkich uczestników łańcucha dostaw, w tym: producentów, eksporterów i importerów, spedytorów i przewoźników, przedsiębiorców prowadzących składy i miejsca składowe, agentów i przedstawicieli celnych, i przedsiębiorstw pakujących przesyłki. status aeo nadawany jest na wniosek przedsiębiorcy, po przeprowadzeniu przez uprawnione do tego organy celne szczegółowego audytu jego działalności gospodarczej. należy podkreślić, że nie jest przyznawany jego partnerom handlowym. pozwolenie aeo może być przyznane każdemu przedsiębiorcy, bez względu na rolę, jaką odgrywa w międzynarodowym łańcuchu dostaw, który na podstawie przeprowadzonego audytu wewnętrznego został uznany za podmiot wiarygodny i wypłacalny, którego organizacja, infrastruktura, stosowane zabezpieczenia systemów informatycznych i miejsc składowania towarów oraz wykorzystywane środki transportu, zapewniają bezpieczeństwo tych miejsc towarów, jak również chronią je przed nieuprawnionym dostępem osób trzecich (grottel, 2013b 97-113). 1 maja 2016 r. unia europejska wprowadziła w życie przepisy nowego unijnego kodeksu celnego (ukc, 2013), które wraz z regulacjami zawartymi w aktach wykonawczych (rw ukc, 2015) i aktach delegowanych (rd ukc, 2013) w istotny sposób zmieniły zasady przeprowadzania audytu oraz warunków przyznawania statusu upoważnionego przedsiębiorcy. dodatkowo poszerzony został katalog korzyści przysługujących przedsiębiorcom aeo. 3. zmiany wprowadzone do programu aeo przepisami ukc zgodnie z przepisami unijnego prawa celnego, obowiązującymi od 1 maja 2016 r., status upoważnionego przedsiębiorcy obejmuje trzy rodzaje pozwolenia aeo: 1. pozwolenie aeoc – upoważniony przedsiębiorca w zakresie uproszczeń celnych, które umożliwia mu korzystanie z niektórych uproszczeń w prowadzeniu działalności gospodarczej określonych przepisami prawa celnego; 2. pozwolenie aeos – upoważniony przedsiębiorca w zakresie bezpieczeństwa i ochrony, które uprawnia do korzystania z ułatwień dotyczących bezpieczeństwa i ochrony; 3. pozwolenie aeof – połączone pozwolenia aeoc/aeos. do maja 2016 r. status aeo mógł otrzymać przedsiębiorca, posiadający siedzibę w ue, spełniający wszystkie, spośród czterech, określonych przepisami prawa celnego, kryteria (gwardzińska, 2014, s. 507-517), tj.: 326 monika grottel 1. przestrzeganie wymogów celnych; 2. system zarządzania ewidencjami handlowymi i, w razie koniczności, ewidencjami transportowymi, który umożliwia właściwą kontrolę celną; 3. udokumentowana wypłacalność; 4. odpowiednie standardy bezpieczeństwa i ochrony. nowe przepisy unijnego prawa celnego (art. 39, ukc, 2013) nałożyły na przedsiębiorców aeo, w zależności od wnioskowanego rodzaju pozwolenia, koniczność uzyskania pozytywnej oceny w każdym z pięciu obszarów działalności poddanych audytowi wewnętrznemu (rys 1): 1. przestrzeganie przepisów prawa – potwierdzone brakiem poważnego naruszenia lub powtarzających się naruszeń przepisów prawa celnego i przepisów podatkowych, oraz brak skazania za poważne przestępstwo karne związane z działalnością gospodarczą osoby wnioskującej o nadanie statusu aeo; 2. odpowiedni system zarządzania ewidencjami – umożliwia wnioskodawcy wykazanie, że posiada wysoki poziom kontroli swoich operacji i przepływu towarów zapewniony poprzez system zarządzania ewidencją handlową, a w określonych sytuacjach również ewidencją transportową, co umożliwia przeprowadzanie właściwych kontroli celnych; 3. wypłacalność finansową – pozwala wnioskodawcy na wypełnianie zobowiązań wobec budżetu państwa oraz stosownych instytucji, zgodnie z rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej; 4. standardy kompetencji lub kwalifikacji zawodowych – dotyczy aeoc – spełnienie praktycznych standardów w zakresie kompetencji lub kwalifikacji zawodowych pracowników, bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością; 5. standardy bezpieczeństwa i ochrony – dotyczy aeos – wyposażenie w odpowiednie środki mające na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa i ochrony międzynarodowego łańcucha dostaw, w tym w obszarze odnoszącym się do integralności fizycznej i kontroli dostępu, procesów logistycznych, procesów związanych z postępowaniem z określonymi rodzajami towarów, w obszarze odnoszącym się do kadry pracowniczej, jak również identyfikacji partnerów handlowych. tabela 1. warunki i kryteria przyznawania statusu aeo warunki i kryteria aeoc aeos 1. przestrzeganie przepisów prawa celnego i prawa podatkowego, brak wykroczeń w prowadzonej działalności gospodarczej x x 2. system zarządzania ewidencjami x x 3. wypłacalność finansowa x x 4. standardy kompetencji lub kwalifikacji zawodowych x 5. standardy bezpieczeństwa i ochrony x źródło: european commission, authorised economic operator (aeo), dostęp on line: http://ec.europa.eu/taxation_customs/general-information-customs/customs-security/authorised-economic-operator-aeo/authorised-economic-operator-aeo_en#benefits nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu… 327 istotną zmiana wprowadzoną do warunków i kryteriów przyznawania statusu aeo z perspektywy przedsiębiorcy jest: 1. konieczność wykazania, że spełnia standardy kompetencji lub kwalifikacji zawodowych kadry pracowniczej, określonych przepisami prawa celnego; 2. rozszerzenie kryterium przestrzegania przepisów prawa o przepisy prawa podatkowego; 3. brak skazania osoby wnioskującej o nadanie statusu aeo za poważne przestępstwo karne związane z działalnością gospodarczą. kryteria przyznawania statusu aeo zostały szczegółowe dookreślone w art. 24-28 rw ukc (rw ukc, 2015). wprowadzone przepisami ukc zmiany nałożyły na organy administracji celnej konieczność ponownej oceny dotychczas przyznanych pozwoleń aeo (art. 250 i art. 251 rd ukc, 2013). w tym celu przedsiębiorcy aeo zobowiązani są do złożenia pisemnego wniosku o przeprowadzenie ponownej oceny do jednostki administracji celnej właściwej ze względu na siedzibę prowadzonej działalności gospodarczej, w przypadku niezłożenia wniosku, ocena będzie przeprowadzona z urzędu. pozwolenia aeo wydane przed wejściem w życie nowych przepisów pozostają ważne do momentu przeprowadzenia ponownej oceny, która zgodnie z art. 345 rw ukc, powinna zakończyć się z dniem 1 maja 2019 r. (taxud/b2/031/2016). 4. korzyści wynikające ze statusu aeo status aeo oznacza dla upoważnionych przedsiębiorców możliwość korzystania z uproszczeń określonych przepisami prawa celnego i z ułatwień w zakresie kontroli celnej. zakres korzyści, podobnie jak kryteria i warunki przyznawania statusu, uzależniony jest od rodzaju posiadanego statusu (tab 2). tabela 2. korzyści wynikające z systemu aeo dla posiadaczy pozwoleń aeoc i aeos rodzaj korzyści aeoc aeos 1. łatwiejszy dostęp do uproszczeń celnych x 2. uprzednie powiadomienie o kontroli fizycznej i dokumentów: a) gdy dotyczy ona bezpieczeństwa i ochrony b) gdy dotyczy ona innych środków przewidzianych prawem celnym x x 3. mniejsza liczba kontroli ładunków i dokumentów: a) w zakresie bezpieczeństwa i ochrony b) w zakresie innych środków prawa celnego x x 4. priorytetowe traktowanie przesyłki w przypadku wytypowania do kontroli x x 5. wybór miejsca kontroli x x 6. korzyści pośrednie x x 7. umowy o wzajemnym uznaniu aeo zawarte z państwami trzecimi x źródło: european commission, authorised economic operator (aeo): aeo benefits, dostęp online: http://ec.europa.eu/taxation_customs/general-information-customs/customs-security/authorised-economic-operator-aeo/authorised-economic-operator-aeo_en#benefits 328 monika grottel zgodnie z ogólną zasadą odnoszącą się do wszystkich rodzajów statusu aeo, do czerpania korzyści, które z tego pozwolenia wynikają uprawniony jest przedsiębiorca, któremu wydane zostało pozwolenie aeo, a nie, jak mogło by się to wydawać, jego partnerzy biznesowi. z łatwiejszego dostępu do uproszczeń celnych korzystać mogą posiadacze pozwolenia aeoc. zgodnie z treścią art. 38, ust. 5 ukc (ukc, 2013), jeśli przedsiębiorca składający wniosek o możliwość korzystania z konkretnego uproszczenia w ramach obsługi celnej obrotu handlowego, jest przedsiębiorcą aeoc, wówczas organy celne nie poddają tego przedsiębiorcy kontroli warunków, które kontrolowane były w ramach postępowania audytowego w procedurze nadawania statusu upoważnionego przedsiębiorcy. pozwolenie aeoc niezbędne jest w celu skorzystania z następujących uproszczeń: 1. obniżenie wysokości zabezpieczenia generalnego w odniesieniu do ewentualnych długów celnych i innych należności związanych z obrotem towarowym z zagranicą, przewidzianych odrębnymi przepisami (art. 95, ust. 3 ukc, 2013), 2. odprawa scentralizowana2 (art. 179, ust.2 ukc, 2013), 3. wpis do rejestru zgłaszającego bez obowiązku przedstawiania towarów organom celnym (art. 182, ust. 3 ukc, 2013), 4. samoocena/ samoobsługa celna3 (art. 185 ukc, 2013, art. 151 rd ukc, 2013). kryteria przyznawania statusu aeo są równoważne z kryteriami koniecznymi do spełnienia w przypadku wnioskowania o możliwość korzystania z uproszczenia w obsłudze celnej, w tym: 1. pozwolenia na prowadzenie magazynu czasowego składowania (art. 148, ust.2 i ust.4 ukc, 2013), 2. pozwolenia na stosowanie procedur specjalnych (art. 211 ust. 3; art. 214, ust. 2; art. 223, ust. 2 ukc, 2013). do uproszczeń, dla których wybrane kryteria stosowania przez przedsiębiorców zostały objęte kryteriami stosowanymi przy nadawaniu statusu aeo zakwalifikowano: 1. świadczenie usług przedstawicielstwa celnego na terenie całej unii celnej, bez względu na to, w którym państwie członkowskim przedstawiciel celny ma swoją siedzibę (art. 18, ust. 3 ukc, 2013); 2. stosowanie uproszczonego systemu ustalania wartości celnej (art. 71 rd ukc, 2013); 3. obniżenie wartości zabezpieczenia generalnego dla istniejącego długu celnego, należności wynikających z istniejącego długu celnego i innych należności celnych, które mogą powstać (art. 95, ust. 3 ukc, 2013); 2 odprawa scentralizowana umożliwia przedsiębiorcy uzyskanie pozwolenia w jednym państwie ue na wszystkie operacje przywozowe i wywozowe w ramach obszaru całej unii. umożliwia to przedsiębiorcom centralizację księgowości oraz płatności należności celnych tytułem wszystkich transakcji w ramach państwa członkowskiego wydającego pozwolenie, chociaż kontrola fizyczna i zwolnienie towarów będzie mieć miejsce w innym państwie członkowskim.( mf, 2017). 3 samoobsługa celna upoważnia aeoc do przeprowadzenia pewnych formalności celnych, które powinny być przeprowadzone przez organy celne, w celu określenia należnej kwoty należności celnych przywozowych i wywozowych oraz realizacji określonej kontroli pod dozorem celnym (art. 185 ukc, 2013, art. 151-152 rd ukc, 2013, art. 237 rw ukc, 2015, taxud/a2/31/03/2016). nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu… 329 4. stosowanie tymczasowo zakazanego zabezpieczenia generalnego (art. 96, ust. 2 ukc, 2013); 5. przedstawianie towarów w innym miejscu niż urząd celny (art. 115 rd ukc, 2013); 6. pozwolenie na prowadzenie regularnej linii żeglugowej (art. 120 rd ukc, 2013); 7. dokonywanie zgłoszeń celnych w trybie uproszczonym (art. 145 rd ukc, 2013); 8. pozwolenie na stosowanie wpisu do rejestru zgłaszającego (art. 150 rd ukc, 2013); 9. pozwolenie na prowadzenie działalności w zakresie ważenia bananów. (art. 155 rd ukc, 2013); 10. pozwolenie na wystawianie potwierdzeń statusu celnego (art. 128 rd ukc, 2013); 11. status upoważnionego odbiorcy karnetu tir (art. 187 rd ukc, 2013); 12. pozwolenie na stosowanie uproszczeń w tranzycie towarów (art. 191 rd ukc, 2013). ponieważ kryteria stosowane przy nadawaniu statusu aeo pokrywają się z katalogiem kryteriów wydawania pozwoleń na stosowanie uproszczeń w ramach obsługi celnej, organy celne unikają powielania działań i procedur kontrolnych, przez co skraca się czas realizacji odprawy celnej i oczekiwania na ostateczną decyzję organu celnego. uprzednie powiadomienie o kontroli fizycznej lub kontroli dokumentów zapewnia posiadaczom pozwolenia aeo tzw. korzyść logistyczną, co oznacza, że przedsiębiorcy mają możliwość bardziej efektywnego planowania oraz optymalizacji procesów transportowych i logistycznych. prowadzi to do minimalizowania czasu opóźnień i ograniczenia kosztów w transporcie. przedsiębiorcy aeo składający deklarację do czasowego składowania towaru lub zgłoszenie celne zgodnie z art. 171 ukc, w przypadku, gdy organ celny przyjmujący deklarację lub zgłoszenie celne, podejmie decyzję o wyborze zgłaszanej przez aeo przesyłki do kontroli celnej, zostają o tym fakcie powiadomieni zanim towar zostanie przez nich przedstawiony organom celnym (art. 38 ukc, 2013, art. 24 rd ukc, 2013). podkreślić należy, że w przypadku, gdy kontrola przesyłki związana będzie z bezpieczeństwem i ochroną, uprzednie powiadomienie otrzyma tylko przedsiębiorca aeos. przedsiębiorca aeoc zostanie powiadomiony o kontroli z wyprzedzeniem czasowym, gdy dotyczyć ona będzie innych środków przewidzianych przepisami prawa celnego. ponadto, posiadacz statusu aeos, w przypadku złożenia przywozowej deklaracji skróconej zostanie powiadomiony o wyborze jego przesyłki do kontroli fizycznej przez urząd celny pierwszego wprowadzenia przesyłki na obszar celny ue, przed jej przybyciem na obszar celny unii. warunkiem uzyskania takiego powiadomienia jest podłączenie aeo do informatycznych systemów celnych (art. 24 rd ukc, 2013). szczególna korzyść z uprzedniego powiadomienia wynika dla przedsiębiorców aeo prowadzących działalność w dużych portach morskich, ponieważ umożliwia ona odpowiednie zaplanowanie kontroli i zminimalizowanie ewentualnych kosztów z nią związanych. przedsiębiorcy aeo podlegają mniejszej liczbie kontroli fizycznych ładunków i mniejszej liczbie kontroli dokumentów w ramach kontroli celnej niż pozostali przedsiębiorcy, zgodnie z rodzajem przyznanego pozwolenia (art. 38 ukc, 2013, 330 monika grottel art. 24 rd ukc, 2013). oznacza to, że przedsiębiorca aeos korzysta z przywileju mniejszej liczby kontroli w zakresie bezpieczeństwa i kontroli, z kolei przedsiębiorca aeoc poddawany jest mniejszej liczbie kontroli ładunków i dokumentów uwarunkowanych innymi środkami przewidzianymi przepisami prawa celnego. w celu korzystania z przywileju mniejszej liczby kontroli należy zastosować wobec przedsiębiorców aeo niższą punktację ryzyka i obniżony poziom kontroli, co wynika z faktu, że organy celne zbadały szczegółowo, pod kątem ryzyka wystąpienia określonych zagrożeń systemy i procedury wewnętrzne wdrażane przez te podmioty w ramach postępowania audytowego. status aeo działa zatem zawsze na korzyść przedsiębiorcy, należy jednak mieć na uwadze, że wartość o jaką obniżona zostanie punktacja ryzyka może być różna dla poszczególnych przedsiębiorców, w zależności od ich roli i obowiązków realizowanych w łańcuchu dostaw. przykładowo, gdy przewoźnik składający przewozową deklarację skróconą posiada pozwolenie aeos, jest automatycznie uprawniony do korzystania z niższej punktacji ryzyka i obniżonego poziomu kontroli, ponieważ organy celne dokonały już audytu i oceny, stosowanych przez tego przewoźnika, systemów i procedur bezpieczeństwa transportu, współpracy z partnerami handlowymi i pracownikami. organ celny może jednak podjąć decyzję o kontroli ładunku należącego do przedsiębiorcy aeo w przypadku zaistnienia ryzyka wystąpienia szczególnego zagrożenia dla bezpieczeństwa obrotu handlowego lub, gdy wskazują na to obowiązki kontrolne przewidziane innymi przepisami unijnymi. w przypadku, gdy przesyłki zgłoszone do odprawy celnej przez przedsiębiorcę aeo zostaną, na podstawie przeprowadzonej analizy ryzyka, wytypowane do kontroli fizycznej lub kontroli, może on skorzystać z przywileju priorytetowego traktowania przesyłki w przypadku wytypowania do kontroli. przywilej ten dotyczy zarówno przedsiębiorców posiadających pozwolenie aeoc, jak i aeos. rozporządzenia delegowane do ukc stworzyły możliwość przeprowadzania, na wniosek przedsiębiorcy aeo, kontroli celnej w miejscu innym, niż miejsce przedstawienia towarów organom celnym. tu rodzi się wątpliwość, czy takie udogodnienie nie będzie prowadziło do nadużyć ze strony przedsiębiorców. mając na uwadze, że jest ono możliwe wyłącznie dla przedsiębiorców, którzy udowodnili swoją wiarygodność zarówno w zakresie standardów bezpieczeństwa i ochrony (aeos), jak również rzetelność w przestrzeganiu przepisów prawa celnego (aeoc), należy domniemać, że nie ma uzasadnionego podejrzenia ryzyka popełnienia przez te podmioty wykroczeń celno-skarbowych w zakresie wyboru miejsca kontroli celnej. do korzyści pośrednich, które wynikają z posiadania pozwolenia aeo zaliczone zostały te, które nie mają bezpośredniego związku z obsługą celną przedsiębiorców aeo. mają jednak istotny wpływ na ich pozycję konkurencyjną w różnych obszarach aktywności biznesowej, ponieważ w znaczny sposób ograniczają jej koszty oraz prowadzą do oszczędności czasu. do najistotniejszych, z perspektywy przedsiębiorcy korzyści pośrednich statusu aeo zaliczyć należy: 1. uznanie za partnera handlowego gwarantującego bezpieczeństwo i ochronę; 2. poprawę relacji z organami celnymi i innymi organami państwowymi; 3. inne korzyści pośrednie: nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu… 331 − ograniczenie przestępczości, w tym kradzieży i wandalizmu; − mniejsza liczba opóźnionych przesyłek; − usprawnienia w procesie planowania; − usprawnienia procesu obsługi klientów; − wzrost lojalności klientów; − bardziej efektywne zarządzanie zapasami; − większe zaangażowanie pracowników w procesy realizowane w przedsiębiorstwie; − spadek liczby zagrożeń w obszarze „bezpieczeństwo i ochrona”; − niższe koszty kontroli dostawców; − lepsze warunki współpracy z kontrahentami; − poprawa bezpieczeństwa i komunikacji między partnerami w międzynarodowych łańcuchach dostaw. podsumowując, wykaz korzyści dla posiadaczy aeo został rozszerzony poprzez przypisanie niektórych przywilejów przedsiębiorcom posiadającym status aeo. należy do nich odprawa scentralizowana (art. 179 ukc, 2013) oraz zwolnienie z obowiązku przedstawienia towarów w przypadku procedury uproszczonej w formie wpisu do rejestru (art. 182 ukc, 2013). ponadto wprowadzone zostały ułatwienia, które dostępne są wyłącznie dla posiadaczy statusu aeo, w tym: 1. świadczenie usług przedstawicielstwa celnego w innym państwie członkowskim, które reguluje dostęp do wykonywania zawodu agenta celnego, ze zwolnieniem z obowiązku przedstawienia dowodu „spełnienia praktycznych standardów w zakresie kompetencji lub kwalifikacji zawodowych” (art. 18 ust. 3 ukc, 2013); 2. zabezpieczenie generalne w obniżonej wysokości – w przypadku długu celnego oraz innych należności, które już powstały (art. 95 ust. 3 ukc); 3. udzielenie pozwolenia na samoobsługę celną (art. 185 ukc). z kolei, w przypadku konieczności udzielenia pozwolenia na korzystanie z zabezpieczenia generalnego (art. 95 ust. 1 i 2 ukc), prowadzenie magazynu czasowego składowania (art. 148 ust. 2 lit b i ust. 4 akapit trzeci ukc) oraz na stosowanie procedury specjalnej (art. 211 ust. 3 lit b ukc), uznaje się, że status aeo jest tożsamy z uzyskaniem takiego pozwolenia. istotną, w kontekście współpracy handlowej z partnerami zagranicznymi, korzyścią wynikającą z posiadania pozwolenia aeo jest wzajemne uznawanie partnerskich programów aeo w ramach dwustronnych umów między ue i z państwami spoza unii4. umowy te przewidują mniejszą liczbę kontroli w obszarze bezpieczeństwa i ochrony, priorytetowe traktowanie podczas obsługi celnej, mechanizm ciągłości działania, na wypadek zamknięcia granic, klęski żywiołowej lub innych okoliczności, które mogą zakłócić obsługę celną na przejściach granicznych, przyszłe korzyści będące efektem współpracy administracji celnych i organizacji handlowych krajów będących stronami ww. umów. 4 ue realizuje umowy o wzajemnym uznawaniu aeo zawarte z japonią, usa, chinami, norwegią, szwajcarią, andorą i tajwanem (wco, 2016). 332 monika grottel zgodnie z założeniami nowego unijnego kodeksu celnego, aktów wykonawczych i delegowanych, korzyści wynikające dla podmiotów aeo mają zapewnić skuteczną kontrolę przepływu towarów od producenta do konsumenta, w tym bezpieczeństwo transportu towarów, wybór dostawców i partnerów biznesowych, najwyższe standardy bezpieczeństwa i ochrony w ramach łańcuchów dostaw, bezpieczeństwo pracowników zaangażowanych zarówno w procesy produkcyjne, jak również w transport i magazynowanie towarów, efektywne lokowanie środków finansowych w inwestycje podwyższające konkurencyjność przedsiębiorców na rynku międzynarodowym oraz większą wiarygodność przedsiębiorców na arenie międzynarodowej. 6. podsumowanie analiza zmian wprowadzonych do systemu aeo rozporządzeniem parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 jednoznacznie dowodzi, że nowe regulacje i wynikające z nich korzyści dla upoważnionych przedsiębiorców w istotny sposób mogą wpłynąć na obniżenie kosztów działalności gospodarczej prowadzonej przez unijne przedsiębiorstwa, a także oddziaływać na administracje celne państw członkowskich ue w zakresie dostosowania metod kontroli i pełnionych funkcji do oczekiwań przedsiębiorców i otoczenia rynkowego. nowe rozwiązania, w tym poszerzony zakres kryteriów dla podmiotów ubiegających się o nadanie statusu aeo oraz szeroka oferta uproszczeń w obsłudze celnej obrotu towarowego z zagranicą, z których korzystać mogą upoważnieni przedsiębiorcy proceduralnie wpłynie na realizację podstawowego celu ukc, jakim jest poprawa funkcjonowania unii celnej oraz zacieśnienie współpracy między podmiotami gospodarczymi a administracją celną. z prawnego i teoretycznego punktu widzenia można mówić o innowacyjnych standardach systemu aeo i zupełnie nowej jakości zarówno w kontekście wiarygodności i zaufania ze strony administracji publicznej względem aeo, jak i wpływu posiadanego statusu na wizerunek przedsiębiorców aeo w otoczeniu biznesowym. przeprowadzona analiza nie pozwala jednak ocenić bezpośredniego wpływu nowych regulacji na funkcjonowanie przedsiębiorców aeo. czy wprowadzone zmiany faktycznie wpłyną na ich konkurencyjność na rynku międzynarodowym i w jakim zakresie, czy zwiększą bezpieczeństwo międzynarodowego łańcucha dostaw? czy dzięki nowym rozwiązaniom poprawi się efektywność współpracy organów administracji celnej z operatorami transakcji handlowych? aby odpowiedzieć na te pytania konieczna jest obserwacja procesu wdrażania do praktyki gospodarczej zmian przewidzianych przepisami ukc, w tym aktów delegowanych i wykonawczych, jak również przeprowadzenie badania jakościowego wśród przedsiębiorców na temat praktycznego i ekonomicznego uzasadnienia dla wprowadzanych zmian. literatura european commission, authorised economic operator (aeo), http://ec.europa.eu/taxation_customs/general-information-customs/customs-security/authorised-economicoperator-aeo/authorised-economic-operator-aeo_en#benefits. nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu… 333 grottel, m. (2013a). rola światowej organizacji ceł w dobie globalizacji i liberalizacji handlu międzynarodowego. w: m. bartosik-purgat, j. schroeder (red.), trendy rozwojowe w gospodarce światowej: 73-82. poznań: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu. grottel, m. (2013b). instytucja upoważnionego przedsiębiorcy – nowa jakość obsługi celnej podmiotów gospodarczych. w: k. bałandynowicz-panfil (red.), biznes międzynarodowy w gospodarce globalnej 2013, nr 32: 97-113. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. gwardzińska, e. (2014). pozycja konkurencyjna przedsiębiorców aeo na rynku unijnymi międzynarodowym. w: k. bałandynowicz-panfil (red.), international business and global economy 2014, nr. 33: 507-517. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. mf (2017). odprawa scentralizowana realizowana pomiędzy co najmniej dwoma państwami ue. wytyczne dla przedsiębiorców. ministerstwo finansów, departament ceł, kwiecień 2017. rd ukc (2013). rozporządzenie delegowane komisji (ue) 2015/2446 z 28 lipca 2015r. uzupełniające rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 w odniesieniu do szczegółowych zasad dotyczących niektórych przepisów ukc (dz. urz. ue l nr 343/2015 z 29 grudnia 2015 r.). rw ukc (2015). rozporządzenie wykonawcze komisji (ue) 2015/2447 ustanawiające szczegółowe zasady wykonania niektórych przepisów rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 ustanawiającego ukc (dz. urz. ue l nr 343/2015 z 29 grudnia 2015 r.). rw wkc (2006). rozporządzenie komisji (we) nr 1875/2006 zmieniające rozporządzenie (ewg) nr 2454/93 ustanawiające przepisy w celu wykonania wspólnotowego kodeksu celnego (dz. urz. we l 360 z 19.12.2006 r.). taxud/a2/31/03/2016. uproszczenia – tytuł v ukc/ „wytyczne dla państw członkowskich i przedsiębiorców”. komisja europejska, dyrekcja generalna ds. unii podatkowej i celnej, bruksela 2016. taxud/b2/031/2016. ponowna ocena pozwoleń aeo w kontekście ukc i jego przepisów wykonawczych. komisja europejska, dyrekcja generalna ds. unii podatkowej i celnej, bruksela 27 kwietnia 2016. ukc (2013). rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 z 9 października 2013 r. ustanawiające ukc (dz. urz. ue l 269 z 10 października 2013 r.). wco (2007). wco safe framework of standards to secure and facilitate global trade, 2007, world customs organization, june 2007, http://ec.europa.eu/taxation_customs/resources/documents/customs/policy_issues/customs_security/normes_wco_en.pdf. wco (2010). aeo implementation guidance how to develop an aeo programme, world customs organization, may 2010, http://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/ topics/facilitation/instruments-and-tools/tools/safe-package/safe_package_iii.pdf?la=en. wco (2012). safe framework for standards to secure and facilitate global trade 2012 edition, june 2012, http://www.wcoomd.org wco (2015). wco safe package. wco tools to secure and facilitate global trade, http://www.wcoomd.org/topics/facilitation/instrument%20and%20tools/tools/ safe_package%20for%20new%20site. 334 monika grottel wco (2016). compendium of authorized economic operator programmes, aeo 2016 edition, http://www.wcoomd.org/~/media/wco/public/global/pdf/topics/facilitation/ instruments-and-tools/tools/safe-package/aeo-compendium-en--2016-(1).pdf. wkc (2005). rozporządzenie (we) nr 648/2005 parlamentu europejskiego i rady z dnia 13 kwietnia 2005 roku zmieniające rozporządzenie rady (ewg) nr 2913/92 ustanawiające wspólnotowy kodeks celny (dz. urz. ue l 117 z 4 maja 2005 r.). new aeo standards in the context of the provisions of the eu customs code abstract: ensuring the security of international supply chains while implementing the system of simplification and facilitation in the process of customs clearance in international trade is a strategic objective of the customs administrations of all member countries of the wto and the main determinant of the agreements and guidelines developed by the world customs organization (wco, 2015). the “wco safe framework” (wco, 2007) document is a global interpretation of standards for international trade security and strategic documents defining the detailed rules for the organization and implementation of customs regulatory tasks in all wto member countries. based on this, a reliable authorized economic operator (aeo) system has been developed, adopted by almost 70 countries and mutually recognized by customs administrations on the basis of relevant bilateral agreements (wco, 2016). regulation of the european parliament and of the council (eu) no 952/2013 of 9 october 2013. (ukc, 2013), establishing a new eu customs code introduced important conversion for the aeo system in the eu, especially in terms of the criteria and the benefits for businesses of having status aeo. the article analyzes these changes in detail. it is meant to be the basis for further research, including their practical and economic justification and the assessment by aeo entrepreneurs. the following research methods were used in this article: analysis of legal acts, scientific literature and official documents, secondary statistical analysis and information synthesis. keywords: authorized economic operator; aeo authorisations; customs administration; customs service; eu customs code jel codes: f13, k23 #kj-08-143-rymarczyk s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : rymarczyk, j. (2017). modele biznesu międzynarodowego. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 143-158. modele biznesu międzynarodowego jan rymarczyk wyższa szkoła bankowa w poznaniu ul. powstańców wielkopolskich 2, 61-874 poznań e-mail: jan.rymarczyk@ue.wroc.pl streszczenie: postęp w procesach wytwarzania dóbr i usług spowodował zmiany w ich organizacji i zarządzaniu. odzwierciedleniem tego jest pojawienie się różnych modeli biznesu tj. abstrakcyjnych koncepcji jego funkcjonowania. modele biznesu mogą mieć często teoretyczny charakter tzn. stanowić propozycję rozwiązania problemu tworzenia wartości przez firmę. jeśli one dotyczą ekonomiczniej aktywności w wymiarze szerszym niż krajowy to nazywane są międzynarodowymi lub globalnymi. w tym artykule prezentowane są podstawowe modele biznesu międzynarodowego tj. międzynarodowy łańcuch wartości, międzynarodowy klaster, globalny łańcuch dostaw, globalna sieć biznesu, globalna organizacja wirtualna i ekosystem globalnego biznesu. ostatnio wymieniony model wydaje się być najlepszą koncepcją organizacji ekonomicznej działalności firm we współczesnej globalnej rzeczywistości. słowa kluczowe: modele biznesu; łańcuch wartości; łańcuch dostaw; sieci biznesu; wirtualna organizacja; ekosystem biznesu klasyfikacja jel: f23 1. wstęp postęp procesów produkcji dóbr i usług spowodował zmiany w ich organizacji. ich odzwierciedleniem są różne modele biznesu, czyli abstrakcyjne koncepcje jego funkcjonowania. modele biznesu mogą mieć również charakter czysto teoretyczny tzn. stanowić propozycję rozwiązania problemu tworzenia wartości przez firmy. jeśli dotyczą działalności gospodarczej prowadzonej w wymiarze ponadkrajowym, to jej modele określa się jako międzynarodowe lub globalne. celem artykułu jest prezentacja podstawowych modeli biznesu międzynarodowego, do których należą: międzynarodowy łańcuch tworzenia wartości firmy, międzynarodowy klaster, globalny łańcuch dostaw, globalna sieć biznesu, globalna organizacja wirtualna i ekosystem biznesu. autor stawia tezę, że każdy z tych modeli przyczynił się do lepszego zrozumienia procesów funkcjonowania firm oraz zwiększenia ich efektywności. jednakże wskutek skomplikowania warunków prowadzenia biznesu we współczesnej, zglobalizowanej gospodarce wcześniejsze rozwiązania przestały wystarczać dla odniesienia 144 jan rymarczyk przewagi konkurencyjnej. odpowiedzią na nowe wyzwania jest pojawienie się modelu ekosystemu biznesu. artykuł oparty został na studiach literaturowych, w tym wcześniejszych opracowaniach jego autora. zastosowano takie metody i narzędzia badawcze jak modelowanie, klasyfikacja, weryfikacja, opis, analiza i synteza oraz wnioskowanie indukcyjne. 2. pojęcie modelu biznesu podobnie jak inne kategorie ekonomiczne model biznesu posiada liczne definicje. najczęściej i najkrócej jest on definiowany jako abstrakcyjna koncepcja przedstawiająca sposób w jaki firma tworzy wartość i osiąga z niej korzyści, czyli jest to logika kreacji i komercjalizacji wartości. szerzej można model biznesu określić jako sposób w jaki przedsiębiorstwo dostarcza wartość dla klientów, skłania ich do zapłaty za te wartość i zamienia zapłatę w zysk (tecce, 210, s. 172-173). holistyczne ujęcie modelu biznesu stanowi połączenie strategii biznesu, organizacji biznesu i systemów biznesu (rys. 1). rysunek 1. model biznesu firmy źródło: na podstawie: osterwalder a. pigneur y., tucci ch.l. (2005, s.9). strategia biznesu wyraża długookresowe cele firmy oraz środki niezbędne do ich realizacji. organizacja biznesu to jego podział na jednostki, określenie ich kompetencji i zadań oraz koordynacja i kontrola ich działalności i efektów. natomiast systemy biznesu są to spójne sposoby działania podejmowane przez firmę w celu osiągnięcia konkretnego efektu. w modelu biznesu można wyróżnić dziewięć podstawowych elementów składowych (bloków) konstytuujących jego zakres (tab. 1) konstruowane modele biznesu mogą być mniej lub bardziej szczegółowe tj. prezentować większą dezagregację poszczególnych elementów składowych. należy zaznaczyć, że aktualny model biznesu musi uwzględniać zmiany jakie nastąpiły we współczesnej zglobalizowanej ekonomii, takie jak rozwój gospodarki opartej na wiedzy, komunikacji internetowej, e-commerce, outsourcingu i offshoringu konkurencja otoczenie prawne popyt klientów otoczenie społeczne zmiany technologii strategi a biznesu organizacja biznesu systemy biznesu modele biznesu międzynarodowego 145 oraz pojawienie się nowych rodzajów, niekiedy bardzo skomplikowanych i ryzykownych instrumentów finansowych i sposobów finansowania transakcji. tabela 1. elementy składowe modelu biznesu filary bloki biznesu opis produkt proponowana wartość ogólna prezentacja produktu i usług firmy płaszczyzna klientów docelowi klienci opisy segmentów klientów, którym firma chce oferować wartość. kanały dystrybucji opisy różnych sposobów kontaktowania się z klientami. relacje z klientami objaśnienie związków łączących firmę z różnymi segmentami klientów infrastruktura zarządzania konfiguracja wartości opis kompozycji działań i zasobów firmy. podstawowe kompetencje przedstawienie kompetencji niezbędnych do realizacji modelu biznesu firmy. sieć partnerów opis sieci kooperacyjnych powiązań z innymi firmami niezbędnych do efektywnego oferowania i komercjalizacji wartości finansowe aspekty struktura kosztów konsekwencje pieniężne systemów zastosowanych w modelu biznesowym. model dochodów opis sposobów w jaki firma uzyskuje środki pieniężne z różnych strumieni dochodów. źródło: na podstawie: osterwalder a. pigneur y., tucci ch.l. (2005, s.9). 3. internacjonalizacja jako kryterium klasyfikacji modeli biznesu jednym z podstawowych kryteriów klasyfikowania modeli biznesu jest stopień umiędzynarodowienia firmy. wpływa on na jego złożoność tzn. im większy jest stopień internacjonalizacji firmy tym model biznesu jest bardziej złożony. wypływa z tego prosty wniosek, że najbardziej złożony model biznesu związany jest z globalną sferą działalności gospodarczej. można zatem wyróżnić następujące podstawowe rodzaje modeli biznesu międzynarodowego: − międzynarodowy łańcuch tworzenia wartości firmy (international value chain), − międzynarodowy klaster (international claster), − globalny łańcuch dostaw (global supply chain), − globalna sieć biznesu (global business network), − globalna organizacja wirtualna (global virtual organisation), − ekosystem biznesu (business ecosystem). 4. model łańcucha wartości konstrukcja modelu łańcucha wartości przypisywana jest m. e. porterowi, który dokonał podziału czynności firmy na segmenty ze względu na rolę, jaką pełnią w tworzeniu wartości firmy. wyróżnił on dziewięć segmentów, w tym cztery pomocnicze, czyli infrastrukturę przedsiębiorstwa, zarządzanie zasobami ludzkimi, 146 jan rymarczyk rozwój technologiczny oraz zaopatrzenie i pięć podstawowych tj. logistykę wewnętrzną, operacje, logistykę zewnętrzną, marketing i sprzedaż oraz obsługę posprzedażową (rys. 2). poszczególne fragmenty połączone są wzajemnie licznymi związkami a zmiany w jednym segmencie wywołują często zmiany w kosztach lub efektywności innych segmentów (rymarczyk, 2012, ss. 326 i n.) infrastruktura przedsiębiorstwa (struktura organizacyjna, zarządzanie finansami, planowanie, system informacyjny, controlling itp.) z ys k zarządzanie zasobami ludzkimi (rekrutacja, szkolenia, system wynagrodzeń i motywacji itp.) rozwój technologiczny (b+r), projektowanie produktów i procesów, testowanie, badanie materiałów i rynków itp.) logistyka wewnętrzna (przyjęcie materiałów, magazynowanie, kontrola zapasów i ich przekazywanie do sfery operacyjnej itp.) operacje (produkcja, montaż, testowanie, pakowanie itp.) logistyka zewnętrzna (magazynowanie, obsługa zamówień, wysyłka do klientów itp.) marketing i sprzedaż (obsługa sprzedaży, promocja, reklama itp.) obsługa posprzedażowa (instalacje u klientów, konserwacja i naprawy, reklamacje itp.) czynności przedproduktowe czynności poproduktowe czynności podstawowe rysunek 2. model łańcuchów wartości przedsiębiorstwa źródło: na podstawie: a. v. phatak i in. (2005, s. 199). efektem czynności składających się na łańcuch wartości jest produkt finalny lub usługa, które po nabyciu przez klienta powinny przynieść wartość dodaną, czyli zysk równy dochodowi ze sprzedaży pomniejszonemu o koszty wytworzenia. model łańcucha wartości firmy międzynarodowej polega na uwzględnieniu rozmieszczenia poszczególnych segmentów działalności firmy w różnych krajach (rys. 3). o ich rozmieszczeniu będą decydowały przede wszystkim przewagi lokalizacyjne poszczególnych krajów. na przykład badania i rozwój lokalizowane są w krajach przodujących w zakresie nowoczesnych technologii, w których występuje odpowiednie zaplecze kadrowe i materialne dla tych celów, natomiast produkcja masowa, taśmowa, niewymagająca wykwalifikowanej siły roboczej w krajach rozwijających się, w których cena jej jest bardzo niska. lokalizacja zakładów firmy na różnych rynkach zapewnia im bliski kontakt z klientami i umożliwia szybkie reagowanie na zmieniające się ich gusty. bliskość rynków jest brana także pod uwagę przy produkcji zaspokajającej specyficzne potrzeby klientów np. uwarunkowane kulturą lub tradycją lub związanych ze środowiskiem określonych usług. ważną role odgrywają także koszty transportu, zwłaszcza w przypadku wyrobów o wielkiej wadze i niskiej wartości jednostkowej (np. cukier, cement, produkty naftowe itd.). odpowiednia międzynarodowa konfiguracja segmentów działania firmy pozwala uzyskać efekt skali i uczenia się a równocześnie uniknąć ceł i barier celnych oraz podatków przy wykorzystaniu mechanizmu cen transferowych. modele biznesu międzynarodowego 147 rysunek 3. podstawowe warianty modelu konfiguracji łańcucha wartości przedsiębiorstwa międzynarodowego źródło: kutscher m. schmid s. (2005, s. 973). 5. model klastra międzynarodowego koncepcja modelu funkcjonowania przedsiębiorstw w formie klastra również przypisywana jest m. e. porterowi aczkolwiek wiele do jej powstania wniosły badania a. marshalla i p. krugmana. według portera klaster jest to geograficzna koncentracja wzajemnie powiązanych firm danej branży lub pokrewnych, instytucji uniwersytetów, instytutów badawczych, organizacji pozarządowych, samorządów itp., które równocześnie współpracują i konkurują ze sobą1. struktura klastra składa się z jądra, które tworzą firmy odgrywające kluczowa rolę tj. wytwarzające produkty lub usługi typowe dla niego i decydujące o jego nazwie (rys. 4). ich działalność oparta jest na koopetycji tzn. jednocześnie współpracują z sobą w formie kooperacji produkcyjnej, wspólnego korzystania z określonych urządzeń, wyników badań, informacji, środków wsparcia itd. oraz konkurują, ponieważ wytwarzają takie same lub podobne produkty lub usługi (rymarczyk, 2012, ss. 581 in.). drugim elementem składowym klastra są przedsiębiorstwa dostarczające surowce, materiały i różne komponenty do produkcji oraz świadczące usługi w zakresie marketingu, dystrybucji, spedycji, ochrony, księgowości, informatyki i finansów. tworzą one tzw. infrastrukturę bezpośrednią kastra. 1 problematyka klastrów podejmowana była przez m.e. portera w różnych opracowaniach m.in.: the competitive advantage of nation, macmillan, london 1990,: on competition, harvard business review book, boston 1998. kraj macierzyst y kraj goszczący 1 kraj goszczący 2 kraj goszczący 3 badania i rozwój produkcja zaopatrzenie dystrybucja warianty modelu model koncentracji (centralizacji) model mieszany model rozproszenia (decentralizacji) 148 jan rymarczyk trzeci element struktury klastra to tzw. infrastruktura pośrednia, czyli instytucje wspierające działalność, klastra, takie jak uniwersytety, instytuty badawcze, samorządy i różne organizacje gospodarcze. funkcjonowanie w klastrze zwiększa efektywność, konkurencyjność i innowacyjność jego uczestników. powstają efekty synergii, przepływ informacji jest szybszy i pełniejszy, efekty spill – over większe a bezpośrednie kontakty pomiędzy dostawcami, producentami, konkurentami i odbiorcami pozwalają na szybką reakcję na zmieniające się technologie wytwarzania i gusty konsumentów. należy zaznaczyć, że klastry mogą tworzyć międzynarodowe sieci produkcyjne (modular production network) lub być ogniwami sieci biznesowych korporacji transnarodowych (ktn). w ich skład mogą wchodzić firmy lub ich filie z różnych krajów świata, co również decyduje o ich międzynarodowym charakterze. najlepszym przykładem klastra międzynarodowego jest najsłynniejszy na świecie klaster higtech w silicon valley w kalifornii. rysunek 4. struktura międzynarodowego klastra źródło: d. cernavin „i in” hrsg.. (2005, s. 39). 6. globalny łańcuch dostaw łańcuch dostaw jest to system organizacji dostaw producentów, hurtowników i dostawców, którzy realizują funkcje zaopatrzenia, produkcji magazynowania i dystrybucji towarów. ich działania mają na celu przekształcenie surowców, materiałów i komponentów w produkt finalny i dostarczenie go końcowemu odbiorcy. w przypadku usytuowania ich w różnych krajach tworzą oni międzynarodowy lub globalny łańcuch dostaw (rys. 4). zarządzanie łańcuchem dostaw (suppy chain management: scm) można określić jako aktywną formę współpracy niezależnych firm, która obejmuje wspólne planowanie na poziomie sieci, koordynację przepływów oraz wspólne infrastruk tura bezpośre dnia (np. dostawcy, usługodawcy) jądro klastra (kluczowi aktorzy – przedsiębiorst wa sfery produkcyjnej) modele biznesu międzynarodowego 149 wykorzystanie posiadanych zasobów w celu uzyskania efektów synergii w realizacji celu integrującego ich działalność tj. dostarczanie produktów klientowi (rymarczyk, 2012, ss. 334 i n.). ważną częścią łańcucha dostaw jest logistyka, czyli czynności planowania, wdrażania i kontrolowania sprawności przepływu dóbr i usług oraz związanych z nimi informacji z miejsca ich pochodzenia do miejsca ich użytkowania. efektywne zarządzanie łańcuchem dostaw zwiększa elastyczność zaopatrzenia, produkcji i dystrybucji, lepiej je synchronizuje, przyspiesza ich obrót, eliminuje zbędne zapasy, obniża koszty, lepiej zaspokaja potrzeby klientów a w konsekwencji zmniejsza ryzyko podejmowanych działań i zwiększa zyski uczestników łańcucha dostaw. niezwykle ważnym dla prawidłowego działania łańcucha dostaw jest odpowiedni przepływ informacji. współcześnie w tym celu powszechnie wykorzystuje się elektroniczny system wymiany danych (edi), pakietowe technologie informacyjne znane jako planowanie zasobów firmy (erp) i ecommerce z zastosowaniem internetu. rysunek 5. różne warianty modelu konfiguracji międzynarodowego łańcucha warstw źródło: macharzina k. oesterle m.j. (2002, s. 952). kompleksowość modelu międzynarodowego łańcucha dostaw związana jest z geograficznym rozproszeniem jego elementów składowych oraz rosnącymi wymaganiami w zakresie koordynacji jego czynności (np. wymóg dostaw just in time). muszą być uwzględnione w nim takie czynniki jak możliwość powstania zakłóceń z przyczyn gospodarczych, politycznych, społecznych, naturalnych i innych. inne uwarunkowania to zróżnicowane odległości i klimat, różny poziom infrastruktury transportowej w poszczególnych krajach, otoczenie politycznoprawne, taryfowe i nie taryfowe bariery przepływów, ryzyko kursowe, zagrożenia wynikające z międzynarodowego terroryzmu i piractwa. kraj a kraj b kraj c kraj d k raj e kraj a kraj b k raj a kraj b kraj a suro wie c półprodukty mon taż zbyt kli enc i częśc i 150 jan rymarczyk 7. model globalnych sieci biznesowych żadna firma nie może funkcjonować samoistnie – jej egzystencja i rozwój zależy od zasobów kontrolowanych przez inne firmy. dostęp do nich uzyskuje poprzez nawiązywanie więzi ekonomicznych, technicznych, badawczo – rozwojowych, prawnych, administracyjnych, społecznych itp. z innymi przedsiębiorstwami, zlokalizowanymi w różnych krajach (rymarczyk, 2012, ss. 173 i n.). abstrakcyjnym obrazem tych powiązań jest model globalnych sieci biznesowych. podczas gdy model łańcucha wartości i łańcucha dostaw zakłada pewną sekwencję przepływów gospodarczych w ramach sieci, to model globalnych sieci biznesowych zakłada istnienie ciągłej interakcji przepływów opartych na wzajemnych zależnościach firm bez określenia wyraźnych ich granic i struktury. sieci powiązań biznesowych między firmami mogą mieć charakter formalny i nieformalny oraz bezpośredni i pośredni tj. występujący za pośrednictwem innej firmy natomiast cała sieć nie przedstawia formalnej organizacji. jej struktura w każdym przypadku będzie miała indywidualny charakter, determinowany zasobami firmy i charakterem otoczenia. sieci biznesu tworzone są w poprzek branż i sektorów i na ogół maja charakter długotrwały. wejście nowej firmy do sieci będzie uzależnione od tego czy pozostali uczestnicy mają motywy skłaniające ich do nawiązania interakcyjnych powiązań z newcomers. pomiędzy uczestnikami sieci istnieją związki kooperacyjne ale także w pewnym zakresie konkurencja, która powoduje ciągłe zmiany w sieci, jej dynamiczny rozwój lub stagnację i zanik oraz pojawienie się nowych partnerów i znikanie dotychczasowych. firma podejmuje decyzję o wejściu do jednej lub kilku sieci biznesu jeśli istniejące w nich systemy powiązań będą sprzyjały jej efektywności. będzie wtedy skłonna zmienić rozmiary i ewentualnie asortyment swojej produkcji, stosowaną technologię, systemy sprzedaży i marketingu itd. dostosowując je do oczekiwań innych uczestników sieci. model globalnych sieci biznesowych implikuje założenie, że znaczenie firmy zależne jest nie tylko od posiadanych zasobów ale także od zakresu i jakości sieci powiązań. posiadanie licznych sieci powiązań z własnymi podmiotami (spółkami córkami) oraz innymi niezależnymi na całym świecie lub przynajmniej w triadzie (usa, ue, daleki wschód) oznacza, że firma ma charakter globalny i zaliczana jest do elity podmiotów gospodarczych na świecie (rys. 6). nie tylko zakres ale i jakość sieci biznesu posiada podstawowe znaczenie dla firmy. szczególnie cenne jest posiadanie przez nią wysoko wyspecjalizowanych ośrodków b+r, powiązań z klastrami hi-tech, lokalnymi ośrodkami naukowo – badawczymi i uniwersytetami oraz wspierającymi ja organizacjami rządowymi. występujące w sieci związki pomiędzy firmami mogą mieć charakter aliansów strategicznych, joint venture, franchisingu, leasingu, kontraktu menedżerskiego, kontraktów itd. modele biznesu międzynarodowego 151 rysunek 6. model globalnej sieci biznesu źródło: na podstawie: hollensen s. (2001, s. 62). 8. model globalnej organizacji wirtualnej rozwój technologii informacyjno – komunikacyjnej (information and communication technologies: itc) a przede wszystkim pojawienie się internetu oraz postęp procesów globalizacji umożliwiły przekazywanie wielu funkcji przedsiębiorstwa do realizacji przez zewnętrznych partnerów zlokalizowanych na całym świecie. w ten sposób powstały organizacje stanowiące wirtualne sieci powiązań, których celem jest realizacja specyficznych celów o ograniczonym horyzoncie czasowym (rymarczyk, 2004, ss. 273 i n.). organizacje te cechuje w szczególności (albers, & wolf (hrsg.), 2003, s. 8; krystek & zur (hrsg.), 2002, ss. 863-867): − sieć prawnie i gospodarczo samodzielnych przedsiębiorstw, − czasowa forma współpracy zorientowana na projekt, − połączenie kluczowych kompetencji uczestników, kraj a (macierz ysty ) kraj b kraj d k raj c poddostawcy centrali organizacja rządowa bank centrala organizacja rządowa poddostawcy filii filia produkcyjna kraj e kraj f agent filia handlowa klienci klienci bank 152 jan rymarczyk − istnienie intensywnych dwui wielostronnych powiązań, − organizacja, w której centralne funkcje zarządzania nie występują w formie zinstytucjonalizowanej, a lokalizacja uczestników nie odgrywa żadnej roli, − sieć oparta na intensywnym zastosowaniu nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, − współpraca, w której kontrakty zostały zastąpione przez luźne umowy oparte na wzajemnym zaufaniu, − organizacja ukierunkowana na indywidualizację produktów i o wysokiej orientacji na klienta. poszczególne firmy dobierane są do uczestnictwa w wirtualnej organizacji wg kluczowych kompetencji (core competence). ich integracja umożliwia wytwarzanie wysokiej jakości produktów i usług, dostosowanych do zmieniających się gustów konsumentów po względnie niskich w porównaniu do tradycyjnej organizacji, kosztach. ogromne znaczenie ma elastyczność i szybkość działania sieci, ponieważ w warunkach „nowej ekonomii” cykl życia produktów ulega stałemu zmniejszaniu się i istnieje ryzyko wyprzedzenia przez konkurentów. do organizacji szybko mogą być włączane nowe firmy, dysponujące najnowocześniejszymi technologiami produkcji, know how w zakresie marketingu, rozbudowanymi efektywnymi kanałami dystrybucyjnymi oraz zasobami i technikami finansowania projektów. wielkość jej oraz formy powiązań ulegają zmianom. współpraca partnerów oparta jest na zaufaniu i rzetelności i jest realizowana głównie bez wiążących umów, aczkolwiek może także występować w formie kontraktu, umowy kooperacyjnej, franchisingu itd. regulowana ona jest jednak dokładnymi zasadami postępowania, które muszą być bezwzględnie akceptowane. tylko jeśli istnieje zaufanie, że partner będzie przestrzegał niepisanych reguł gry i powstrzymywał się od działań oportunistycznych, tzn. realizacji własnych korzyści kosztem innych, to możliwe jest współpraca na podstawie porozumień niemających formy prawnej. jest to jedna z najważniejszych przewag organizacji wirtualnej, minimalizująca koszty transakcyjne i zapewniająca szybkość i elastyczność działania (rymarczyk, 2012, ss. 539 i n.). w organizacji wirtualnej nie ma na ogół instytucjonalnego kierownictwa, ale dla podjęcia i koordynacji danego przedsięwzięcia wymagane jest jednak istnienie inicjatora spełniającego również funkcje kierownicze dla danego projektu czyli tzw. brokera sieci (network broker). model organizacji wirtualnej będzie zatem składał się z brokera sieci i połączonych z nim oraz wzajemnie wirtualnymi więzami firm wyselekcjonowanych dla realizacji projektu z baz internetowych (rys. 7). stopień wirtualizacji organizacji może być różny. istnieją organizacje całkowicie zwirtualizowane tzn. funkcjonujące tylko w cyberprzestrzeni (fuks, 2012, s. 42). są to tzw. wydrążone organizacje (hallow organization); np. amazon.com i allegro.pl. drugi rodzaj to organizacje częściowo wykorzystujące cyberprzestrzeń, np. integracja zakupów usług transportowych z wykorzystaniem platformy internetowej timocon. trzeci rodzaj to organizacje, które tylko w stopniu podstawowym korzystają z cyberprzestrzeni; np. facebook.pl oraz firmy tworzące i prowadzące działalność w internetowych portalach branżowych. modele biznesu międzynarodowego 153 rysunek 7. model organizacji wirtualnej źródło: opracowanie własne. model organizacji wirtualnej można byłoby nazwać modelem quasi-klastra. w odróżnieniu jednak od klastra organizacje wirtualne nie posiadają lokalizacji – występują w cyberprzestrzeni. jednakże takie cechy jak koopetycja, przekazywanie wiedzy i łączenie kluczowych kompetencji w celu realizacji określonego przedsięwzięcia, wysokie standardy przestrzegania przyjętych reguł gry, odformalizowanie relacji oparte na zaufaniu, płaska struktura i brak hierarchii w wysokim stopniu upodabniają je do klastra. 9. model ekosystemu biznesu wzrost kompleksowości, turbulentności i nieprzewidywalności otoczenia biznesu we współczesnym świecie, stwarza wiele nowych wyzwań dla firm. nasilająca się konkurencja i nowe jej formy powodują, że pojedyncze, nieskoordynowane ich działania przestają być skuteczne. korporacje konfrontowane są z rosnącymi wymaganiami klientów, zgłaszającymi popyt raczej na kompleksowe, zintegrowane rozwiązania aniżeli standardowe produkty i usługi. homogenizacja gustów konsumentów po osiągnięciu pewnego poziomu nasycenia standardowymi produktami zanika a rośnie zapotrzebowanie na zdywersyfikowane produkty niekiedy o wysokim stopniu skomplikowania. firmy są konfrontowane z wyzwaniami gospodarki opartej na wiedzy, potrzebami innowacyjności i kastemizacji produktów, elastyczności i szybkości reakcji na zmiany w popycie a jednocześnie pozostają pod presją konieczności stałego obniżenia kosztów. wszystko to rodzi potrzebę podejmowania skoordynowanych działań, łączenia potencjałów i zróżnicowanych kompetencji w celu wspólnego rozwoju i zdolności radzenia sobie z wyzwaniami globalnej gospodarki xxi w. biuro rachunkowe w rfn firma marketingowa w rfn broker sieci instytut badawc zorozwojowy w usa przedsiębiorstwa produkcyj ne na dalekim wschodzie firmy hand lowe (komitenci) w rfn, usa, japonii , francji i polsce 154 jan rymarczyk potencjalnym rozwiązaniem w/w problemów jest koncepcja ekosystemu biznesu (business ecosystem) zaproponowana przez j. f. moore pod koniec xx w. według niego i innych autorów rozwijających tę koncepcję, ekosystem biznesu jest to zbiorowość dużej liczby firm i innych organizacji pozostających we wzajemnych, wielostronnych związkach o charakterze kooperacyjnym i konkurencyjnym wykorzystywanych dla wytwarzania dóbr, usług i technologii pożądanych przez klientów. ekosystem biznesu tworzą główni uczestnicy, do których należą kluczowi gracze (keystone), dominatorzy (dominatons) i gracze niszowi (niche players) (rys.8). kluczowi gracze a wśród nich lider grupy odgrwają najważniejszą rolę w ekosystemie, a która polega na: − zapewnieniu efektywności ekosystemu, − monitorowaniu i podejmowaniu działań sprzyjających sprawności jego funkcjonowania, − zapewnieniu odporności i stabilności ekosystemu oraz pobudzanie jego uczestników do aktywnej działalności, − przyjmowaniu nowych członków, − zapewnieniu innowacyjności i stałego wzrostu tworzonych wartości. rysunek 8. model ekosystemu biznesu źródło: moore, j.f. (1966, s. 27). agencj e rządowe i inne rządowe organizacje inte resariusze, w tym inwestorzy i właściciele firm, stowarzyszenia handlowe i związki zawodowe konkurencyjne organi zacje posiadające produkty i usługi o wspólnych cechach, procesy biznesowe i organi zacyjne porozumienia standa rdowi uczestnicy dostawcy dostawców bezpo średni klienci klienci klientów klientów bezpośredni główni ka nał y dostawcy uczestnicy dystrybucji ekosystem biznesu podstawowy biznes firmy zewnętrzne modele biznesu międzynarodowego 155 drugą grupę stanowią dominatorzy, czyli duże firmy integrujące się w celu uzyskania kontroli nad najważniejszymi aktywami i przejęcia możliwie największej wartości. do trzeciej najliczniejszej grupy należą gracze niszowi posiadający specjalne zasoby i umiejętności. koncentrują się oni na wąskiej domenie rozwijając swoje kompetencje we współpracy z kluczowymi graczami. piąta grupa to klienci i klienci klientów. szósta grupa to różnego rodzaju dostawcy, czyli przede wszystkim bezpośredni dostawcy, dostawcy dostawców i dostawcy komplementarnych produktów i usług. siódma grupa obejmuje agencje rządowe i quasi – rządowe organizacje. ósmą grupę stanowią interesariusze (stockholders) w tym inwestorzy, właściciele firm, stowarzyszenia handlowe i związki zawodowe. ostania, czyli dziewiąta grupa to konkurencyjne organizacje, procesy biznesowe i organizacyjne porozumienia. podobnie jak w przypadku organizmów i systemów biologicznych oraz produktów, firm i organizacji można w ekosystemie biznesu wyróżnić fazy cyklu jego życia (rong k., y. shi 2015, ss. 225-226), a mianowicie fazy: powstanie (emerging), ekspansja (expansion), konwergencja (converging), konsolidacja (consolidation) i przedłużenie (renewing) (rys. 9). rysunek 9. cykl życia ekosystemu biznesu źródło: rong, k., & shi, y. (2015, s. 25). w fazie powstania centralna firma (leader ecosystem) we współpracy z klientami i dostawcami definiuje propozycję stworzenia innowacyjnej wartości i inicjuje utworzenia łańcucha dostaw w celu dostarczenia jej na rynek. w fazie ekspansji, tworzona jest platforma w celu łatwiejszej interakcji pomiędzy partnerami, nowa wartość jest nie tak faza 1 faza 2 faza 3 faza 4 faz a 5 powstanie ekspansja konwergenc ja konsolidacja przedłużenie wspólna wizja wprowa dzanie rozwiąza nia wspólne projekto wanie możliwe zróżnico wane rozwiązan ia formowa nie końcowej wizji wybrane rozwiąza nie skons olido wana platforma ulepszenie finalnego rozwiązania spadek inicjow anie i realizac ja idei niszy wspomag ający partnerzy budowa platformy zachęcani e partnerów wybrani partnerzy wspólna projekcja platformy zintegrow ani partnerzy reorganizacja par tnerów rozpoczęcie nowego c yklu życia 156 jan rymarczyk rozwijana, różnicowana i wprowadzana na szeroki rynek. partnerzy i dostawcy są zachęcani do zwiększania zaangażowania w celu osiągnięcia maksymalnego pokrycia rynku określonym produktem lub usługą. w fazie konwergencji następuje ustalenie końcowej wizji wartości i stabilnej sieci partnerów skupionych wokół wyspecjalizowanych rynków. w fazie konsolidacji ma miejsce integracja sieci partnerów, konsolidacja platformy i ulepszanie finalnego rozwiązania. w ostatniej fazie tj. przedłużenia podejmowana jest współpraca z innowatorami w celu wniesienia nowych idei do dojrzałego ekosystemu i przygotowanie do rozpoczęcia nowego cyklu. implementacja modelu ekosystemu do praktyki działania biznesu wydaje się być strategią, która jest w stanie zapewnić większe prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu aniżeli w przypadku innych omówionych tu wcześniej rozwiązań (williamson, p.j., & de meyer, a. 2012, ss. 30-33). po pierwsze ze względu na ograniczone środki wiele firm zmuszone jest do koncentracji na podstawowej działalności. jest to sprzeczne z wymaganiami klientów, którzy rosnąco żądają dostarczenia złożonych produktów i usług, ich kombinacji często w pakietach dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb. wyjściem jest podział aktywności pomiędzy różne podmioty, co zapewnia współpraca w ramach ekosystemu biznesu. po drugie w warunkach rosnącego znaczenia wiedzy i jej udziału w wytwarzanych produktach jej indywidualne generowanie jest często niemożliwe lub zbyt kosztowne. integracja wiedzy i umiejętności bardzo dużej liczby partnerów w ekosystemie biznesu pozwala na uzyskanie efektu synergii, stwarza warunki do rozwoju innowacyjności produktów poprzez łączenie potencjałów i wzajemne uczenie się. po trzecie funkcjonowanie w ramach ekosystemu ogranicza rosnącą w warunkach globalizacji niepewność. elastyczna współpraca w ramach luźno koordynowanych sieci może zmniejszyć ryzyko niepowodzenia w większym stopniu aniżeli ma to miejsce w zhierarchizowanych lub subkontraktowych relacjach, gdzie warunki dostaw są precyzyjnie i z góry określone a struktury znacznie trudniejsze do rekonfiguracji. po czwarte dzięki zaawansowanym technologiom informacyjnym i komunikacyjnym ecosystem biznesu może integrować zróżnicowane zasoby i wiedzę rozproszone w różnych częściach świata. oznacza to możliwość bardziej kompleksowego ich wykorzystania i bardziej efektywnego skomercjalizowania przy pomocy globalnych kanałów dystrybucji. jednocześnie globalny arbitraż i wspólna infrastruktura obniżają koszty działalności. po piąte różnorodność firm uczestniczących w ekosystemie wielkich i małych zapewnia osiągnięcie zarówno efektu skali jak i efektu niszy rynkowej. po szóste luźna forma rozwiązań i otwartość ekosystemu biznesu umożliwia łatwą jego restrukturyzację – wyłączenia niektórych dotychczasowych uczestników i przyjęcie nowych, którzy mogą wnieść nowe idee i zapoczątkować nowy cykl jego życia. 10. podsumowanie przedstawione w artykule model biznesu międzynarodowego w żadnym wypadku nie wyczerpują istniejących i możliwych do skonstruowania rozwiązań organizacyjnych działalności w skali globalnej. w szczególności funkcjonują i mogą być modele biznesu międzynarodowego 157 tworzone najrozmaitsze teoretyczne i praktyczne rozwiązania hybrydowe. gwałtowne zmiany w otoczeniu o charakterze ekonomicznym, politycznym i społecznym stwarzają zapotrzebowanie na rozwiązania w sferze organizacji i strategii bardziej adekwatne do realizacji celów firmy tj. zwiększenia jej wartości aniżeli dotychczasowe. zaostrzająca się konkurencja i nowe jej formy wymagają nowoczesnego i kompleksowego podejścia do sposobu prowadzenia biznesu. przede wszystkim zaś zdolności do wykorzystania niekodyfikowanej wiedzy i otwartych innowacji oraz przyspieszenia ich wdrażania. firmy stają przed dylematem w jaki sposób dostarczyć bardziej kompleksowe rozwiązania wymagane przez klientów przy ograniczonych zasobach i rosnących kosztach b+r. zwiększająca się niepewność działania w turbulentnym otoczeniu pogłębia ten dylemat. pewną odpowiedzią na te problemy jest poszukiwanie modelu biznesu, który odpowiadałby wyzwaniom opartej na wiedzy gospodarki globalnej xxi w. prezentowane kolejno modele tj. międzynarodowego łańcucha tworzenia wartości, międzynarodowego klastra, globalnego łańcucha dostaw, globalnych sieci biznesu, organizacji wirtualnej i ekosystemu biznesu świadczą o dużej inwencji i zdolności firm do przezwyciężania ograniczeń i dostosowania się do wymogów otoczenia przy zachowaniu imperatywu osiągania odpowiednich zysków. wydaje się, że ostatni z omawianych modeli tj. ekosystemu biznesu posiada znaczne przewagi w stosunku do pozostałych. łączy on w sobie niekiedy dość przeciwstawne cechy takie jak fragmentaryzację, wzajemną integrację, kooperację, konkurencję, zdolność do elastycznej rekonfiguracji swoich aktywów kompetencji oraz umiejętne wykorzystanie wiedzy i innowacji dla kreacji wartości odpowiadającym indywidualnym i zmieniającym się gustom konsumentów. wydaje się, że ten model biznesu jako najbardziej odpowiadający fundamentalnym zmianom w jego otoczeniu będzie odgrywał coraz większą rolę w globalnej gospodarce. literatura albers, s., & wolf, j. (hrsg.) (2003). management virtueller unternehmen, deutscher universitäts – verlag, wiesbaden. cernavin, d. (hrsg.) (2005). cluster und wettbewerbsfähigkeit von regionen, duncker & humblot, berlin. fuks, k. (2012). wirtualne klastry przedsiębiorstw dla pozyskania zasobów na rynkach elektronicznych. praca doktorska. uniwerstet ekonomiczny w poznaniu. katedra logistyki i transportu, poznań. hollensen, s. (2001), global marketing, pearson education limited, harlow. krystek, u., & zur, e. (hrsg.) (2002). handbuch internationallisierung, springer verlag, berlin – heidelberg. kutscher, m., & schmid, s. (2005). internationales management, r. oldenburg verlag, münchen. macharzina, k., & oesterle, m.j.(2002). handbuch intenationales management. gabler verlag, wiesbaden. moore, j.f.(1996). the death of competition. leadership & strategy in the age of ecosystems, john wiley & sons, chichester i in. 158 jan rymarczyk osterwalder, a., pigneur, y., & tucci, l. (2005). claryfaing business models: origins, present and future of the concept. communications of the association for information systems, 16. phatak, a.v. (2005). international management, mcgraw – hill, irvin, boston. porter, m.e.(1998). on competition, harvard business review book, boston. porter, m.e.(1990). the competitive advantage of nation, macmillan, london. rong, k., & shi, y. (2015). business ecosystem, palgrave macmillan, london. rymarczyk, j. (2004), internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, pwe, warszawa. rymarczyk, j. (2012). biznes międzynarodowy, pwe, warszawa. teece, d.j. (2010). models, business strategy and innovation „long range planning” nr 43. williamson, p.j., & de meyer, a. (2012). ecosystem advantage: how to succesfully harness the power of partners. singapore management university. models of international business abstract: advance in processes of goods and services caused changes in their organisation. their reflection are the various models of business, i.e. the abstract conception its function. models of business can be also a pure theoretical character, that means to be a proposition a solution of the problem a value creation by a company. if they concern economic activity conducts in the dimensuion larger than national, then are called international or global models. in this paper were presented tha basic models of international business that are international value chain, international claster, global supply chain, global business network, global virtual organisation and business ecosystem. the last mentioned model i.e model of business ecosystem seems to be the best solution for organisation of economic activity of firms in the contemporary global reality. keywords: international business models; value chain; supply chain; business network; virtual organization; business ecosystem jel codes: f23 ier-07-03-05-pp061--2027-batz,siegfried 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.05 complexity of culture and entrepreneurial practice kerstin bätz, patrick siegfried a b s t r a c t objective: the objective of the article highlight the significance of culture in the entrepreneurial landscape and provides entrepreneurs and (project) managers with a guidance tool to overcome previously unconsidered stumbling blocks while operating in the intercultural setting. research design & methods: the following article was prepared based on a critical study review devoted to existing approaches to intercultural impact in business life and used the archival technique from 19902020. the study review reflects on the identification of existing literature gaps in the implementation of a subcultural business environment. it addresses these by designing an appropriate model to bypass the apparent pitfalls of intercultural business communication and co-existence, if possible. findings: culture impacts diverse sets of society and businesses, including entrepreneurship. this article underpins which pitfalls are advisable to consider when encountering the intercultural and entrepreneurshipdriven workplace. implications & recommendations: based on the study review, startups, as well as big corporate companies’ projects of a creational nature, are advised to reconsider their perception and handling of culture applying the building of cultural and entrepreneurial force. contribution & value added: the added value of this article is to be found in the solid analysis of cultural essentialism, anti-essentialism, and implications to beware of in the managerial and entrepreneurial context related to the building of intercultural and entrepreneurial force that intends to ease to co-work of intercultural teams. article type: research article keywords: culture; essentialism; anti-essentialism; entrepreneurship; cultural perception; cultural innovation; work cultivation; intercultural teams jel codes: b55, f00, f53 received: 27 april 2021 revised: 10 june 2021 accepted: 12 june 2021 suggested citation: bätz, k. & siegfried, p. (2021).complexity of culture and entrepreneurial practice. international entrepreneurship review, 7(3), 61-70. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.05 introduction this paper attempts to explore the interaction between culture and entrepreneurship. entrepreneurship is increasingly being recognized as an important factor for economic growth. some cultures are more conducive for entrepreneurship than others, considering the different cultural heritages and dimensions. the significance of different cultural aspects and their effect on entrepreneurship has been noted in a number of studies (cf. wach, 2015). therefore, as culture is a relatively unconscious framework based on a shared understanding that can vary, the objective of the article is to highlight the significance of culture in the entrepreneurial landscape to provides entrepreneurs and (project) managers with a guidance tool to overcome previously unconsidered stumbling blocks while operating in the intercultural setting (cf. bartha et al., 2018; kaasa et al., 2013), providing this article with sufficient novelty. thus, the assumptions on which this article is based on are as follows: international entrepreneurship review ri e 62 | kerstin bätz, patrick siegfried a1: the anti-essentialist approach disregards entrepreneurship. a2: existing cultural approaches do not yet provide entrepreneurship with a framework to leverage its intercultural setting. culture can provide a system of commonly shared meaning, interpretation, and values (primecz et al., 2009; cf. hall, 1959, 1976; holliday, 2011; søderberg & holden, 2002; trompenaars & hampdenturner, 1997). according to søderberg and holden (2002), culture is related to the notion of social constructivism. in that case, it is a collective and relational construct that can be defined and redefined by those participating. thus culture is based on a mutable construction. “culture used to be a way to describe, generalize and explain what a person was doing. itis not so easy – maybe even impossible – to do that anymore” (agar, 2002, p. 15). the complex and dynamic construct of a culture built upon interpersonal communication processes, co-existence, and behavior does not remain consistent in its values and practices since it is a negotiable social process of change (cf. bartha et al., 2018; kaasa et al., 2013). that proceeding tends to happen on a presumably unconscious level. the relational construct refers to the interaction of people who belong to the same particular culture. simultaneously these people are catalysts for a new emergent contextual setting of visions, aspirations, and change (cf. olwig, 1997; contra. hall, 1959, 1976; hofstede, 1980; søderberg & holden, 2002; trompenaars & hampden-turner, 1997). consequently, culture can adapt and integrate novelty, unifying the old and new practices (cf. clausen, 2010; fischer et al., 2014; flitzsimmons, 2013; hannerz, 1996; joy & poonamallee, 2013; primecz et al., 2009; søderberg & holden, 2002; contra. hall, 1959, 1976). similar to culture, business, especially entrepreneurship, is a never stagnant process – culture is in continuous progress, a related structure can be found in entrepreneurship. however, this circumstance in the entrepreneurial context is not only driven by desirable states of cultural diversity but also much more by the competitive nature and accompanying innovation in a business world that is increasingly vuca: volatile, uncertain, complex, ambiguous (bennett & lemoine, 2014; cf. kim & mauborgne, 2015). “entrepreneurship necessarily takes place within culture, it is utterly shaped b culture, and it fundamentally consists in interpreting and influencing culture. consequently, the [entrepreneur] can understand it only if he is willing to immerse himself in the cultural context in which the entrepreneurial process occurs”(lavoie 1991, p. 36). in particular, entrepreneurs with the will to make progress accessible to entire economies use creative diversity, skill sets, and in the same process, acquire an awareness of the significance of cultural diversity. thus, multidisciplinary teams are increasing in frequency, as they are said to meet not in their weaknesses but complementarily in their strengths (bartha et al., 2018; weinberg, 2019). multidisciplinary teams promote the learning of cooperativeness and solution-oriented action and openness and exposure to new ideas (weinberg, 2019; cf. di cristini et al., 2003; lewrick et al., 2018; pearce, 2003). multidisciplinarity, however, expands to the analysis of hard and soft skills, but cultural diversity simultaneously. a variance of this kind may not only result in a holistic go-to-market strategy of an emerging startup but also indicate unavoidable knowledge about global markets and their particular characteristics (cf. nathan, 2014). ignoring these characteristics could negatively impact a born global in the market entry phase and its market power (contra. habermann, 2008; kaplan, 1966; rumelt, 2011; voloshinov et al., 1973). therefore, shared leadership (di cristini et al., 2003; pearce, 2003; cf. myers, 1962) and flat or no hierarchies are beneficial in startups with the desire to be competitive (cf. weinberg, 2019), as collaborative team working for and with the same vision (sinek, 2009) is critical to the breakthrough entrepreneurial success of a founding team. literature review and theory develoment reviewing culture’s complexity even though practiced with superb intentions, approaching cultural otherness in the entrepreneurial context of a multidisciplinary, intercultural team (cf.; kaasa et al., 2013; weinberg, 2019) can cause complexity of culture and entrepreneurial practice | 63 frictions unconsciously. the rather one-dimensional approach to categorizing the complex dynamic and mutable construct of culture implies the potential of becoming increasingly tricky in its utilization (primecz et al., 2009; cf. clausen, 2010; hannerz, 1996; søderberg & holden, 2002; contra. hall, 1976) since culture is inappropriate to perceive as nation-based (contra. hofstede, 1980). cultural diversification is inextricably related to the notion of vastly growing globalization (cheung & chan, 2009; cf. szromnik, 2020) and its diverse microcultures’ facets. “the world is full of confrontations between people, groups, and nations who think, feel, and act differently. at the same time these people, groups, and nations, […] are exposed to common problems that demand cooperation for their solution“ (hofstede &minkov, 2010, p. 10).consequently, national cultures appear to emancipate themselves automatically from standardized norms – against essentialists’ assumptions (contra. hofstede, 1980) – and similar to innovation-driven startups. respectively, the anti-essentialism paradigm underpins that culture extends beyond the standstill. the opposite would imply that neither further development nor learning in a mental framework would occur, which can be seen from an anthropologist’s and behaviorist's perspective on culture, as invalid as well (cf. kahn, 2001; contra. hofstede, 1980; hall, 1959). generalizing individuals from a presumably shared cultural background as practiced by cultural essentialists can imply the apparent risk of educational convenience. the result of mental impartiality may lead to the prevention of intercultural progress and efforts (cf. bartha et al., 2018; kaasa et al., 2013). that can harm a respectful – even face-maintaining – co-existence in an emergent company that is reliant on its internal functionality (bond, 1991; hu, 1944; mao, 1994; pan, 2000, spencer-oatey, 2002; cf. gorski, 2013; contra. wendt & gone, 2011). resultantly, disrespectful social interactions (contra. bartha, gubik & bereczk, 2018) in the entrepreneurial setting are accompanied by the jeopardy of preventing the progress of cultural sensitivity (cf. bennett, 2017; contra. earley & mosakowski, 2004). as startups often lack this internal stability based on cultural mindfulness due to the novel and never experienced an overall situation, team-internal problems reported causing 23% of startups’ failure (cf. startupwissen, 2020; t3n, 2016). contrastingly, cultural sensemaking and the desire to gain a richer understanding of cultures distinct from the familiar can make a valuable contribution to economic progress (bennett, 2017; cf. weinberg, 2019). therefore, cultural sensemaking can be appreciated as it may result in the ability to acquire causality and a broader understanding of the counterpart’s behavioral practice. that includes the change of cultural perspective (bhatti et al., 2020; hassan et al., 2021) and ethnorelativism: the existence of numerous viable possibilities for perceiving culture’s reality (bennett, 2017; cf. hannerz, 1996). additionally, by categorizing and generalizing culture and individuals, principles of cultural ontology are likely to be violated as the essentialist paradigm links identity to the broader concept of national origin and measures national-geographical criteria (sayer, 1997; contra. hofstede, 2002) predominantly. that essentialist’s approach practice could work counterproductively on the self-fulfillment needs and the cultural self-awareness beliefs of those the generalizing conversation’s part encounters (deardorff et al., 2012; cf. maslow, 1943; contra. sayer, 1997). gorski (2013) claims that the anti-essentialism approach regards political, interpersonal, and ethnographical mindfulness. the usage of stereotypes is said to disregard gender and the ethnicity of individuals that might refer to a hybrid ethnical background (cf. friedman, 1994; scollon & scollon 2001; contra. hall, 1976). “the need to make sustained and serious progress toward ethnic and racial justice is clear” (mckinsey & company, 2020, p. 2). this statement is increasingly important considering the currently ongoing black lives matter movement that fights for societal equality for all ethnic groups, aiming to combat ethnic-based injustice (cf. de genova, 2016; swart & maralack, 2020; taylor, 2016). by focusing on cultural complexity, the anti-essentialist statements above emphasize the relevance of ethnic variety in entrepreneurship (hassan et al., 2021; lauring et al., 2018; cf. clausen, 2010; contra. hofstede, 1980). hence, it is advisable to perceive culture as a continuously and socially constructed process (søderberg & holden, 2002; cf. bartha et al., 2018; sayer, 1997; contra. hofstede, 2002). also, emergent companies should recall the consciousness that culture can be a reassessed and redesigned, reinforcing the emergence of a negotiated culture, even in an economic 64 | kerstin bätz, patrick siegfried setting (clausen, 2010; søderberg & holden, 2002; sayer, 1997; contra. hall, 1959). that knowledge of cultural otherness can encourage intercultural encounters to create a shared cultural complexity similar to shared leadership where every participant is accountable for the outcome. more clearly: shared leadership and cultural complexity have in common that culture is a mutually accountable process (cf. pearce, 2003). thus, not only culture, but global entrepreneurship too (cf. hassan et al., 2021), move towards a global melting pot of shared ideas (mckinsey & company, 1993; søderberg & holden, 2002; cf. gorski, 2013; contra. hofstede, 2002). ostensibly, the likelihood of unintendedly disrespecting the set of norms and values individuals refer to increases. it must be underpinned that global togetherness is not equal to emancipating the self from the individual set of societal expectations of politeness, education, or language taught. as a result, the promising melting of cultures implies potential pitfalls, reinforcing the urgency to examine blind spots evident in the entrepreneurial intercultural setting (cf. hassan et al., 2021). building intercultural and entrepreneurial force it is known that entrepreneurship is increasing in its popularity. “the decision to start a venture has both cultural and economic [reasons]“ (radziszewska, 2014).visionaries, game-changers, and challengers demand and foster the change of entire industries (cf. christensen, 2016). however, interculturality is a topic relevant to an entrepreneur’s success and harmonious business excellence either as elaborated above. international business partners can access globalized networks – obviating a born global’s economic jeopardy of running the liability of outsidership (cf. cheung & chan, 2009; johanson & vahlne, 2009; singh et al., 1986; wach, 2016). operating interculturally is respectively an essential element for born global startups (mckinsey & company, 1993). additionally, referring to the current political movement black lives matter, mutual understanding and efforts towards cultural alterations demand severe overdue changes (cf. bennett, 2017; de genova, 2016; taylor, 2016; contra. hofstede, 1980). nevertheless, strategic but interpersonal and intercultural skills should increase to maximize international entrepreneurial prosperity (bennett, 2017; radziszewska, 2014; cf. earley & mosakowski, 2004; hassan et al., 2021). however, as merely addressing the significance of practicing cultural inclusion in the media instead of providing the economy guidance on how to shed light on the examination of cultural otherness to be leveraged, perform an entrepreneur’s managerial duty (drucker, 2006) fashionably. the following model on the building of intercultural and entrepreneurial force serves as a tool for economic, cultural game-changers to help realize their anticipated success. the fundament builds upon the vision. it is built through a diverse team that engages in creating a socially constructed genre (cf. bartha et al., 2018). for this, the project’s participants should employ cultural intelligence to enable the emergence of common ground: the first attempt of a negotiated multi-culture. further, communicating and agreeing on shared values enhance the likelihood of a sociologically empathetic mindful working environment, fostering commercial and entrepreneurial success (earley & mosakowski, 2004; pearce & conger, 2002; cf. hassan et al.,2021; sinek, 2011; contra. hall, 1959). however, for the vision’s unambiguous interpretation, it should be considered that interpretations may differ due to the culture’s complexity and variety. evading misinterpretations should be reinforced by clear communication to achieve the common economic goal with the shared vision (cf. bargiela-chiappini & nickerson, 1999; clausen, 2010; lauring et al., 2018; usunier, 2011). additionally, an in-depth examination of the vision’s and communication’s meaning is advisable as proximity breeds mindfulness whereas distance breeds failure (cf. startupwissen, 2020; t3n, 2016; contra. earley & mosakowski, 2004; habermann, 2008; kaplan, 1966; pearce & conger, 2002; voloshinov et al., 1973). complexity of culture and entrepreneurial practice | 65 figure 1. the building of intercultural and entrepreneurial force source: own elaboration. the three pillars encourage interculturality in an entrepreneurial scope, catalyzing mutual intercultural understanding efforts. the pillars provide information on how to grow together to become a successful intercultural team: − self-reflection of intercultural sensitivity (ethnorelativism): reassess ethnorelativism. one should remember to remain open-minded towards cultural otherness for the shared success. − emancipation from linear thought patterns (non-essentialism): approaching the intercultural encounter as diversity is an enrichment in its excellence. there are numerous viable realities of intercultural entrepreneurship. − encountering interculturality sociologically (intercultural sensitivity): showing cultural absorptive capacity through mirroring gestures and customs distinct is beneficial. nonetheless, one should not forget about their cultural background. showing sociological empathy is advisable. notwithstanding, the emergence of one key issue should be addressed: generalizing not only one’s national culture but work practices (contra. hall, 1959, 1976; hofstede, 1980; trompenaars & hampden-turner, 1997). here, the judgmental thinking in a working environment (contra. gorski, 2013) that is as dynamic and vulnerable due to its novelty can decrease performance. thus, an unbiased and explorative mindset cannot only increase the harmonious working atmosphere but creativity, too (cf. earley & mosakowski, 2004; festinger, 1957; primecz et al.,2009; contra. hofstede, 1980). after the three pillars, reaching the operational realization stage of the startup is economically promising and fruitful as it enables the scaling stage to begin shortly after. resultantly, throughout the entire process that is presumably never-ending, a new negotiated startup culture with the project’s 66 | kerstin bätz, patrick siegfried unique genre that all participants constructed emerge (clausen, 2010; søderberg & holden, 2002; contra. hall, 1959). it might find its reliable structures with first economic success as real-life circumstances are experienced for the first time. those reliable structures can create a feeling of togetherness and increase the inevitable working efficiency (cf. ries, 2014). in contrast, it should be taken into account that individuals might differ in their understanding of togetherness in the new contextual setting (cf. olwig, 1997). hence, they might still perceive the new emergent culture as part of the occupation only, reflecting the failure on the vision’s relevance (contra. sinek, 2011). conclusions summary of results in summary, it was identified that the essentialist approach to culture is not contemporary with the ever-changing context of economic growth, which is mainly driven by the upward trend of entrepreneurship. the stylistic approach of arranging individuals of a geographically arranged culture does not consider the nuances and hybrid histories of individuals but tends to generalize people, contrary to the nature of being. although the anti-essentialist approach on culture criticizes and tries to overcome these very stumbling blocks of the essentialist approach by emphasizing the individual, this approach, although an advance of the initial approach, is not yet sufficient in the entrepreneurial context, since here not only the subjective culture but also the subjective perception of culture and work meet. in order to create a symbiosis of both, the building of intercultural and entrepreneurial force is intended to serve entrepreneurs and (project) managers, but generally, all those who want to participate in the growth of the cognitive maturation process in a business landscape, as a thinking aid for self-reflection towards progress. managerial implications as practical and managerial implications of this study review, it can be deduced that (project) managers – especially entrepreneurs – who are constantly facing new challenges have to deal with their composition and dynamics of the team. thus, this process starts with the team’s most senior member by acquiring the awareness and the need for understanding cultural otherness. that cognitive process should be complemented by an open feedback culture but must be separated from reproachful jargon. in addition, the process of critical self-reflection should go beyond the self and address the perceptions of the wider participating team members. the transformation to culturally aware work can only happen through shared cognition and sensitivity. at the same time, open, respectful communication and the ability of self-reflection are sharpened. however, it must be remembered that patience and tolerance for error are as ready for this process as acknowledging and understanding cultural otherness itself. emphasizing error feeds further errors. fixing errors through patience and mutual understanding paves the way for sustained, effective co-work. the building of intercultural and entrepreneurial force serves as a guideline for visionaries, enabling them to engage in societal and economic change, contributing in a promising way as not only startups but those demanding cultural thought pattern change can leverage their inherent power towards closing the gap of ethical and economic injustice. research limitations this article reaches its limits of expressiveness as existing literature regarding approaches to cultural other concepts were reflected. no confirmed case study was conducted to prove or disprove the findings of this article. furthermore, the building of intercultural force is arguably not a linear tool that provides predictive insight into behaviors (cf. olwig, 1997; contra. hofstede, 1980) and business success-due to the complex and dynamic nature of culture rooted in the interactive communication of processes of individuals, and the increasingly vuca (volatile; uncertain, complex, ambiguous) (bennett & lemoine, complexity of culture and entrepreneurial practice | 67 2014). a business landscape with its drive for radical innovation does not stand still but strives for the unpredictable richness of continuous change. neither a framework, nor a model, nor an analytical tool introduced to the robust entrepreneurial mindset guarantees a higher, validated degree of certainty, as the prosperity state of success is subject to practitioner application. suggestions for further research further research should be directed towards underpinning the present article with sufficient real life cases that either prove or refute the building of intercultural force’s academic expressiveness. additionally, future research should consider the team’s internal interculturality, and the country-specific distribution should ideally take place across all continents on a random basis so that representative results can support the study review. only in this way can it be determined whether the identified gaps in the existing literature have been served. references agar, n. (2002). agar’s review of katz. biology & philosophy, 17 (1), 123-139. bargiela-chiappini, f.,& nickerson, c. r. (1999). writing business: genres, media, and discourses. longman. bartha, z. s., gubik, a., & bereczk, a. (2018). the social dimension of the entrepreneurial motivation in the central and eastern european countries. entrepreneurial business and economics review, 7(1), 9-27. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070101 bennett, j. m. (2017). developmental model of intercultural sensitivity. john wiley & sons. bennett, n., & lemoine, j. (2014). what vuca really means for you. harvard business review, 92 (1), 27-28. bhatti, a., rehman, s. u., & rumman, j. (2020). organizational capabilities mediates between organizational culture, entrepreneurial orientation, and organizational performance of smes in pakistan. entrepreneurial business and economics review, 8(4), 85-103. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080405 bond, m. h. (1991) beyond the chinese face, insights from psychology. oxford university press. cheung, m. w.-l.,& chan, w. (2009). a two-stage approach to synthesizing covariance matrices in meta-analytic structural equation modeling. structural equation modeling a multidisciplinary journal,16 (1), 28-53. https://doi,org/10.1080/10705510802561295 christensen, m.c. (2000). the innovator’s dilemma: when new technologies cause great firms to fail.harvard business school press. clausen, l. (2010). moving beyond stereotypes in managing cultural difference: communication in danish–japanese corporate relationships. scandinavian journal of management, 26 (1), 57-66. deardorff, d. k.; trompenaars, f.,& berardo, k. (2012). building cultural competence: innovative activities and models. stylus publishing. de genova, n. (2016). the “migrant crisis” as racial crisis: do black lives matter in europe?. ethnic and racial studies, 41 (10), 1765-1782. di cristini, a., gaj, a., labory, s. & leoni, r. (2003). flat hierarchical structure, bundles of new work practices and firm performance. journal of the italian economic association, 8 (2), 313-328. drucker, p. f. (2006). innovation and entrepreneurship. harper business. earley, p. c.,& mosakowski, e. (2004). cultural intelligence. harvard business review, 10 (1), 57-62. festinger, l. (1957). a theory of cognitive dissonance. stanford university press. fischer, r., ferreira, c. m., assmar, e. m. l., baris, g., berberoglu, g.,dalyan, f., wong, c. c., hassan, a., hanke, k. & boer, d. (2014). organizational practices across cultures: an exploration in six cultural contexts. international journal of cross cultural management, 14 (1), 105-25. fitzsimmons, s. (2013). multicultural employees: a framework for understanding how they contribute to organizations. academy of management review, 38, (4), 525-49. friedman, j. (1994). cultural identity & global process. sage publications. gorski, p. (2013). reaching and teaching students in poverty. strategies for erasing the opportunity gap. teachers college press. 68 | kerstin bätz, patrick siegfried habermann, f. (2008). der homo oeconomicus und das andere: hegemonie, identität und emanzipation.nomos: baden-baden. hall, e. t. (1959). the silent language. doubleday & company. hall, e. t. (1976). beyond culture. doubleday & company. hannerz, e. (1996). performing punk. palgrave macmillan. hassan, z., lashari, m., & basit, a. (2021). cultivating entrepreneurial culture among students in malaysia. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 119-135. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090108 hofstede, g. j. (1980). culture’s consequences: international differences in work-related values. sage publications. hofstede, g. j. (2002). dimensions do not exist: a reply to brendan mcsweeney. human relations, 55 (11), 13551361. d o i : 1 0 . 1 1 7 7 / 0 0 1 8 7 2 6 7 0 2 5 5 1 1 0 0 4 hofstede, g. j. & minkov, m. (2010). cultures and organizations: software of the mind: intercultural cooperation and its importance for survival. mcgraw-hill. holliday, a. (2011).intercultural communication and ideology. london. hu, h.c. (1944). the chinese concept of face. american anthropologist, 46 (1), 45-64. johanson, j.,& vahlne, j.-e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 40 (1), 1411-1431. joy, s.,& poonamallee, l. (2013) cross-cultural teaching in globalized management classrooms: time to move from functionalist to postcolonial approaches?. academy of management learning & education, 12 (3), 396-413. kaasa, a.,vadi, m., & varblane, u. (2013). european social survey as a source of new cultural dimensions estimates for regions. international journal of cross cultural management, 13 (2), 137-57. kahn, j. s. (2001). anthropology and modernity. current anthropology, 42 (5), 651-680. kaplan, r. b. (1966). cultural thought patterns in inter-cultural education. reprinted in k. croft (ed.) readings on english as a second language for teachers and teacher trainers. cambridge ma: winthrop. kim, c. w., & mauborgne, r. a. (2015). blue ocean strategy: how to create uncontested market space and make the competition irrelevant. harvard business review press. lauring, j., bjerregaard, t., & klitmøller, a. (2018). understanding culture in international management: functionalism, constructivism, and the emerging practice turn. international studies of management & organization, 48(3), 264-276. https://doi.org/10.1080/00208825.2018.1480869 lavoie, d. (1991). economics and hermeneutics. routledge. lewrick, m., link, p.,& leifer, l. (2018).the design thinking playbook. wiley. mao, r. l. (1994). beyond politeness theory: ‘face’ revisited and renewed. journal of pragmatics, 21(1), 451-486. maslow, a. h. (1943). a theory of human motivation. psychological review, 50(4), 370-396. mckinsey & company (1993). born global. the mckinsey quarterly, 4 (1), 45-63. mckinsey & company (2020). problems amid progress: improving lives and livelihoods for ethnic minorities in the united kingdom. mckinsey global publishing. myers, i. b. (1962). the myers-briggs type indicator: manual (1962). consulting psychologists press. nathan, g. (2014). multi-stakeholder deliberation for (global) justice: an approach from modern civic republicanism. in s. schepers, a. kakabadse (eds.) rethinking the future of europe: a challenge of governance (pp. 10-27).palgrave macmillan. olwig, f. k. (1997). introduction and cultural sites: sustaining a home in a deterritorialized world. in f.k. olwig & k. hastrup (eds.), siting culture: the shifting anthropological object ( pp.23-47). routledge. pan, y. (2000). politeness in chinese face-to-face interaction. ablex publishing. pearce, c. l. (2003). the future of leadership: combining vertical and shared leadership to transform knowledge work. academy of management perspectives, 18 (1), 47-57. pearce, c. l.,& conger, j. a. (2002). shared leadership: reframing the hows and whys of leadership. sage publications. primecz, h., romani, l., & sackmann, s. (2009). cross-cultural management research: contributions from various paradigms. international journal of cross cultural management, 9(3), 267-274. complexity of culture and entrepreneurial practice | 69 radziszewska, a. (2014). intercultural dimensions of entrepreneurship. journal of intercultural management, 6(2), 35-47. https://doi.org/10.2478/joim-2014-0010 ries, e. (2012). lean startup: schnell, risikolos und erfolgreich unternehmen gründen. redline. rumelt, r. (2011). good strategy bad strategy: the difference and why it matters (4th ed.). profile books. sayer, a. (1997). essentialism, social constructionism, and beyond. sage journals, 45(3), 453-487. scollon, r.,&scollon, s. (2001). discourse and intercultural communication. in d. schiffrin, d. tannen, & h. e. hamilton (eds.), the handbook of discourse analysis (pp.538-547). blackwell publishers. schumpeter, j. a. (1942). capitalism, socialism, and democracy. harper. sinek, s. (2009). start with why. penguin lcc us. singh, j. v., tucker, d. j.,& house, r. j. (1986). organizational legitimacy and the liability of newness. administrative science quarterly, 31 (2), 171-193. søderberg, a. m.,& holden, n. (2002). rethinking cross cultural management in a globalizing business world. international journal of cross cultural management, 2 (1), 103 121. spencer-oatey, h. (2002). ‘managing rapport in talk: using rapport sensitive incidents to explore the motivational concerns underlying the management of relations. journal of pragmatics, 34 (5), 529-545. start up wissen (2020). warum scheitern startups? die 20 häufigsten gründe. retrieved 18.02.2021 from https://startupwissen.biz/daran-scheitern-die-meisten-startups/ swart, k.,& maralack, d. (2020). black lives matter: perspectives from south african cricket. sport in society: culture, commerce, media, politics, 23 (11), 1-16. szromnik, a. (2019). market and marketing within the concept of functioning and development of cultural heritage sites. international entrepreneurship review, 5(3), 79-94. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.06 t3n (2016). warum startups scheitern: das sind die 20 häufigsten gründe. retrieved from https://t3n.de/news/startups-scheitern-20-569194/ on 27.01.2021. taylor, k.-y. (2016). from #blacklivesmatter to black liberation. haymarket books. trompenaars, a.,& hampden-turner, c. (1997). mastering the infinite game: how east asian values are transforming business practices. capstone. usunier, j.-c. (2011). language as a resource to assess cross-cultural equivalence in quantitative management research. journal of world business, 46(3) 314-319. voloshinov, v. n., matejka, l.,&titunik, i. r. (1973) (original 1929). marxism and the philosophy of language. seminar press. wach, k. (2015). impact of cultural and social norms on entrepreneurship in the eu: cross-country evidence based on gem survey results. zarządzanie w kulturze, 16(1), 15-29. https://doi.org/10.4467/20843976zk.15.002.3037 wąsowicz-zaborek, e. (2018). influence of national culture on website characteristics in international business. international entrepreneurship review, 4(3), 421-442. retrieved from https://ier.uek.krakow.pl/index.php/pm/article/view/1783 on 27.01.2021. wendt, d. c., & gone, p. j. (2011). rethinking cultural competence: insights from indigenous community treatment settings. sage journals, 49 (2), 206-222. weinberg, u. (2019). design thinking: vom innovationsmotor zum kulturtransformator. in von engelhardt, s. &petzolt, s. (eds.), das geschäftsmodell toolbook für digitale ökosysteme (pp. 36-49).campus. 70 | kerstin bätz, patrick siegfried authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. kb – conceptualisation, literature writing, ps – methodology, calculations, discussion. kerstin bätz graduate student at the international school of management in frankfurt (germany). correspondence to: ms. kerstin bätz, international school of management, germany, e-mail: kerstin.baetz.2019@student.ism.de orcid http://orcid.org/0000-0002-6345-5104 patrick siegfried professor of supply chain management and logistics at the international school of management (ism) in frankfurt (germany). guest professorship for entrepreneurship at the szent istván university in gödöllö (hungary). he has professional experience as a ceo of various logistics companies and as a commercial manager for an international distribution centre. his research focuses is on strategic management and innovation management in startups. correspondence to: prof. dr patrick siegfried, international school of management, mörfelderlandstraße 55, 60598 frankfurt am main, germany, e-mail: patrick.siegfried@ism.de orcid http://orcid.org/0000-0001-6783-4518 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to express their gratitude to dr. vivien zhou and dr. nick pilcher for their valuable knowledge delivery on linguistics and culture in the managerial context, pascal schaarschmidt for critically reflecting on the draft version of this paper, and nathalie schwarzkopf for her inspiration. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-09-02-04-pp049--2136-trojak,hojda,roszkowska 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.04 study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska a b s t r a c t objective: the study undertook an assessment – unique in polish conditions – of the factors related to higher education differentiating the group of graduates of the jagiellonian university (ju) in terms of their professional activity in the context of taking up employment or starting self-employment. research design & methods: lazear’s theory was applied to find study-related entrepreneurship determinants. the study attempted to determine the factors influencing the employment of jagiellonian university graduates or their self-employment. the following explanatory variables were used during the study: scientific discipline and students’ faculty, professional activity or possibly running a business by the student, mode of study (full-time versus part-time), and scientific and non-scientific activities such as volunteering, undertaking studies abroad, and internships. the analyzes were based on data collected during the alumni career paths research of more than 6000 graduates who completed their studies between 2015 and 2019. findings: the mann-whitney test and parametric t-student tests showed that graduates of the ju who started a business, as opposed to those who work as employed persons, already set up a business during their studies and then continued it or started other types of business activity. regarding the two analysed groups of students, there were significant differences in the completed faculty, study mode (full-time versus part-time), student internships, studies, internships abroad, and volunteering. implications & recommendations: the results of the analyses can be used by several groups of beneficiaries. firstly, they can be useful for high school graduates intending to start higher education, as they indicate such disciplines and fields of study, after which the chances of professional success are the highest. the second group interested in the results of this work might be university students, who, based on its results, may undertake additional academic and non-academic activities that could increase their chances of professional success. thirdly, the management of universities can use the results of research when preparing an educational offer that would be best suited to the needs of the labour market. contribution & value added: the subject of factors differentiating the professional attitudes of university graduates, especially in countries undergoing systemic transformation, is insufficiently explored. deficiencies in quantitative research based on large sets of data are particularly visible. this article fills this gap by pointing to the factors that significantly affect self-employment or hired work by graduates of the oldest and one of the most renowned universities in poland. article type: research article keywords: graduates’ entrepreneurship; graduates’ employment; lazear’s theory; jagiellonian university; poland jel codes: i23, l26, j24 received: 23 november 2022 revised: 14 february 2023 accepted: 16 february 2023 suggested citation: trojak, m., hojda, p., & roszkowska, s. (2023). study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship. international entrepreneurship review, 9(2), 49-60. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.04 introduction one of the most important life decisions that young people make is to start their professional career as an employed person or as an entrepreneur. often, these decisions are related to the decision to start university studies. it is worth paying attention to the global trend which is the systematic increase international entrepreneurship review ri e 50 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska in the percentage of people undertaking higher education. today, tertiary education is, on average, the most common attainment level among 25-34-year-olds in oecd countries and constitutes 45%; in poland, it is 43% (oecd, 2022). according to the eu policy, universities should support entrepreneurial activities and hence positively influence economic and social progress (european commission, 2006). as we know, almost half of the population between 25 and 34 years old take up tertiary education, hence, entrepreneurial support at universities becomes important. the study attempted to analyse the factors related to studies that differentiate graduates of jagiellonian university (the oldest and one of the most respected universities in poland) in terms of the type of professional activity after graduation. the study was based on data from the careers service of the centre for academic support ju. the research contributes to the entrepreneurship literature by empirically testing lazear‘s hypothesis using a sample of ju graduates in the period 2014-2019 and narrowing the determinants to those related to students’ academic activities. according to sułkowski (2016), one of the basic conditions for the development of entrepreneurship is an appropriate educational process, carried out at all levels of education, including higher education. for this reason, this study attempted to identify significant studies-related determinants that affect the decision made by graduates of jagiellonian university to take up employment or start their own businesses. many researchers focus on the issues of motivation and factors determining the decision of university graduates to start a business. a popular psychological approach is a theory of planned behaviour (tpb) developed by ajzen (1991). it assumes that intentions are a significant determinant of human social behaviour. in his model, ajzen indicates that the intended results from the expectations of a given person regarding the benefits of a given behaviour – attitude, the perception of the correctness of this behaviour from the point of view of social norms – subjective norms, and additionally from the assessment of the difficulty of a given behaviour: perceived behavioural control (wasilczuk, 2021; wach & bilan, 2021). concerning this theory, a person can have the feeling of having control over life and taking up self-employment can be a manifestation of this ability to control. such an approach, however, seems to be insufficient to fully explain entrepreneurial attitudes based on social psychology. the alternative entrepreneurial intention model is called shapero’s entrepreneurial event (see). initially, it was developed by shapero (1975), then developed by sokol (1982), and finally, kruger contributed to it with important findings (1993). according to the see model, individuals’ intentions are guided by inertia until something disturbs or displaces them (krueger & brazeal, 1994). such displacement is an initial factor that causes a change in human behaviour (shapero & sokol, 1982). such a change can push an individual into risky behaviour connected with starting up a business. according to ayob, yap, sapuan, and rashid (2013), displacement can be negative like the lack of job satisfaction, or positive such as rewards. noteworthy, the see model stresses that desirability, feasibility, and a propensity to act are the major factors that control an individual’s intention to create a new venture (ahuja, akhtar, & wali, 2019). perceived desirability refers to a situation in which an individual starts a company, and perceived feasibility is the recognition by an individual that he or she can establish such a company, while the perception of attractiveness is influenced by personal attitudes, values, and feelings that result from the individual’s social environment, such as family, friends, and colleagues. factors such as knowledge and human and financial resources influence the perceived feasibility (shapero & sokol, 1982). it is worth mentioning that entrepreneurial activities are risky, and risk is the central part of entrepreneurial intention (zhang, wang, & owen, 2015). many researchers proved that a positive attitude towards risk or a willingness to bear uncertain results is associated with entrepreneurial intention (douglas & shephard, 2002). wach indicates that the environment and experience of the family business has a positive effect on entrepreneurial intentions, making students with family entrepreneurship background more entrepreneurial than those that do not have such experience (wach, 2015). the intention to become an entrepreneur is not a sufficient condition to start a business. according to piróg (2014), there are external and internal determinants that create four groups of factors interacting with each other. these are individual/personal characteristics of an individual, social capital/social conditions, potential/competence, qualification capital (education and experience), and external condistudy-related determinants of university graduates’ entrepreneurship | 51 tions (macroeconomic context). this approach is coherent with lazear’s ‘jack-of-all-trades’ theory, according to which the choice between self-employment and paid employment shows that having a background in many different roles increases the probability of becoming an entrepreneur (lazear, 2002). university education and university-related additional activities deliver a lot of various competencies to the students. in turn, it may influence the choice of an individual graduate to become self-employed or paid employed. in this research, lazear’s model was applied to identify study-related determinates which have an impact on ju graduates to search for paid employment or start their own businesses. the rest of the paper is organized as follows. section 2 briefly reviews the evolution of university graduates’ entrepreneurship and develops our hypotheses. in section 3, we describe our sample and research design. next section provides the results of the distributions’ comparison of hired and self-employed graduates. finally, the last section concludes and gives some insights on policy implications of the study. literature review and hypotheses development lazear’s ‘jack-of-all-trades’ theory was verified by many researchers. a big sample data set of 29 transitional post-communist countries was meant to verify the hypothesis of the negative impact of university education on the probability of being self-employed. to create a set of entrepreneurship determinates lazear’s model was applied and empirical analysis was conducted. it was proved that a university education does not support entrepreneurship. however, the research proved that individuals with some experience and a more balanced portfolio of human and social capital can lead to taking up a decision to set up a business, which supports the ‘jack-of-all-trades’ theory (habibov et al., 2016). lazear’s hypothesis was also supported by schutzer, who proved that a balanced skill set is important for making progress in venture creation. this set of skills comes from the innate entrepreneurial talent of an individual and prior managerial and entrepreneurial experience, early interest in an entrepreneurial career, and further investments in entrepreneurial education (stuetzer et al., 2013a). however, silva tested lazear’s hypothesis using two different methods for the italian working population. when cross-sectional techniques were used the theory seemed to be valid. however, when the panel technique was used, the results showed that a spread of knowledge across different fields does not increase the probability of becoming an entrepreneur (silva, 2007). in the german case, a large representative sample of the german population was used to evaluate the validity of the balanced skills concept and its influence on choosing own business rather than paid employment. in this study, nascent entrepreneurs were compared to people who decided to continue their paid work. the article leads to the conclusion that lazear’s theory is backed by german data (wagner, 2006). another german study conducted on innovative (technology-oriented or knowledge-based) new firms showed that the traditional human capital indicators individually have little or no influence on entrepreneurial skills. however, consistent with lazaer’s theory those entrepreneurs who have got a varied set of work experience have higher entrepreneurial skills relevant to starting and growing a firm (stuetzer et al., 2013b). using a data set of canadian entrepreneurs and individuals who were paid/employed, åstebro and thompson (2011) tried to find the set of characteristic skills and triggers that pushes people towards risky occupations which are connoted with setting up a business. the article tested the jacks-of-all-trade and the so-called ‘test for variety’ hypothesis. these two theorems are not mutually exclusive, but they imply distinctive interpretations of the cause and effects of occupational variety. in this research, it was proven that the ‘test for variety’ dominates the effects of lazear’s theory. however, both theorems seem to be true (åstebro & thompson, 2011). similar conclusions come from the work of chung and parker, who proved that the ‘test for variety’ is a key driver of entrepreneurship decisions of college graduates (chung & parker, 2020). in the polish case, lazear’s hypothesis was tested too. the research of kurczewska and mackiewicz positively verified lazear’s concept proving that in polish conditions, individuals with a broader educational and professional background are more likely to start a business. additionally, the level of education has a negative influence on the chances of survival as an entrepreneur, but at the same time, the number of fields studied has a strong impact on success (kurczewska & mackiewicz, 2020). the same authors did another piece of research focusing on the determinates 52 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska which increase the probability of business survival. they found out that the breadth of education impacts the propensity to start a business, but it also increases the chances of business survival. the breadth of professional experience turned out to have a significant impact on business survival, but this result did not hold for extensive managerial experience (kurczewska & mackiewicz, 2020). according to the work of gano and łuczka (2020), polish students have insufficient knowledge in the field of running their own business, therefore providing them with appropriate qualifications in this regard should increase entrepreneurial intentions. hence, not directly, lazear’s concept is supported, because a proper skill set is a stimulant of nascent entrepreneurship. research methodology higher education institution (hei) data in poland, two methods are used to monitor the professional careers of graduates of universities and other higher education institutions. one of the tools is the nationwide system for monitoring the economic fate of university graduates (the so-called ela), which has been run in a centralized manner since 2014. in this study, particular importance was given to employment and wages as economic outcomes of higher education. the data contained in the ela come from two sources: the pol-on system, developed and implemented by the ministry of education and science and the social insurance institution. the second method of examining the professional career of graduates is research conducted individually and separately by universities. an example of such a study are the activities undertaken by ju since 2008. the ju intends to systematically collect data on the entire population of graduates. accordingly, graduates are invited to participate in this study at different time intervals (0.5 years, 3 years, and 5 years after graduation). the effectiveness of this study is astonishingly high and averages between 55% and 65% of returns. in the current study, the results of the ju’s studies were used, because they are much more accurate and include non-economic parameters that are missing in the ela study. sample characteristics this study used data from surveys conducted among graduates of master‘s studies from 2015, 2016, 2017, 2018, and 2019. due to the high convergence of survey questions conducted in individual years, it was possible to build a uniform database based on which it was possible to conduct research of a quantitative nature. we used a graduates’ survey to compare hired and self-employed workers. the comparative analysis was built based on data obtained in the last four editions of the survey, i.e. for 2015, 2016, 2017, 2018, and 2019 vintages. in the end, 7675 observations were included in the database. the following table shows the number of records (survey responses) by year. table 1. sample size in the ju graduates survey academic year no. of responses share of the whole sample 2014/2015 1935 25.21% 2015/2016 1651 21.51% 2016/2017 1391 18.21% 2017/2018 1070 13.94% 2018/2019 1628 21.21% source: own study. the table below presents the distribution of graduates by present-day (up to six months after graduation). it turns out that more than half of ju graduates were not continuing their studies but working. a quarter of ju graduates combined work and study and 15% did not work. the proportion of graduates taking up paid jobs and those studying has been relatively stable over time. on average, every year between 2015 and 2019 around 6% of all working graduates were self-employed. study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship | 53 table 2. distribution of ju graduates by post-graduation status, 2015-2019 vintages post-graduation status number share i am working and not continuing my education 4256 55.45 i am working and pursuing my studies 1927 25.11 i am not working, but continuing my education 688 8.96 i am not working and i am not continuing my education 542 7.06 no answer 262 3.41 total 7675 100.00 source: own study. table 3. distribution of working graduates by employment and activity, 2015-2019 vintages year category numbers percentage 2015 hired 1423 93.25 own business 103 6.75 2016 hired 1229 95.05 own business 64 4.95 2017 hired 1058 95.23 own business 53 4.77 2018 hired 791 93.5 own business 55 6.5 2019 hired 1314 93.39 own business 93 6.61 total 2015-2019 hired 5815 94.5 own business 368 5.95 source: own study. study-related variables in the following analysis, we wanted to determine whether the fact that graduates start their own businesses or take up employment depended on certain characteristics related to the period of study. furthermore, we tested the set of hypotheses if the distributions of those two groups differ due to these characteristics. among the variables were mainly those related to the faculty completed, the scientific discipline, and the type of study divided into the full-time and part-time programs. self-employment and running own business were the most popular among graduates from the faculty of management and social communication (31% of them started running a business), the faculty of law and administration (17.7%), and the faculty of philosophy (approximately 10%). on the other hand, the least popular faculties (from each faculty less than 10 graduates started a business in the analyzed period) were the faculty of biochemistry, biophysics and biotechnology (three people), faculty of chemistry (five people), and the faculty of polish studies (nine people). the structure of those self-employed and hired by faculty translates into the structure of these groups by discipline. the social sciences discipline was dominant (61-62% of graduates in both groups can be assigned to this discipline), while the interdisciplinary sciences discipline was the least popular. the sciences and natural sciences, on the other hand, were marginally more popular among the business group than among the salaried employees. a feature that differentiates the two groups is the mode of study. in the case of salaried employees, the vast majority have completed full-time studies (around 82%), while among those who were selfemployed, only 7% declared having completed full-time studies. 54 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska table 4. distribution of working graduates by faculty, discipline, and programme completed, 2015-2019 vintages category hired self-employed # % # % by faculties faculty of biochemistry, biophysics and biotechnology 133 2.29 3 0.82 faculty of biology, faculty of biology and earth sciences, faculty of geography and geology 339 5.83 17 4.62 faculty of chemistry 198 3.4 5 1.36 faculty of history 261 4.49 16 4.35 faculty of international and political studies 442 7.6 21 5.71 faculty of law and administration 1043 17.94 65 17.66 faculty of management and social communication 1582 27.21 114 30.98 faculty of mathematics and computer science 240 4.13 21 5.71 faculty of philology 543 9.34 29 7.88 faculty of philosophy 586 10.08 38 10.33 faculty of physics, astronomy and applied computer science 127 2.18 29 7.88 faculty of polish studies 308 5.3 9 2.45 inter-faculty interdisciplinary studies 13 0.22 1 0.27 by disciplines humanities 1220 20.98 65 17.66 interdisciplinary studies 13 0.22 1 0.27 science and natural sciences 1018 17.51 75 20.38 social sciences 3564 61.29 227 61.68 by programme type full-time programme 4818 82.85 26 7.07 part-time programme 951 16.35 238 64.67 source: own study. variables related to non-study activity the structure of hired and self-employed graduates is different when considering activities during their studies. looking at the activities related to the field of study, one can note that graduate entrepreneurs already started their own businesses during their studies (almost 22% of them), while in the group of graduates who are employees, this amounts only to 1%. differences of several percentage points between the two groups can also be noticed in the case of work placements at home and abroad. in the case of non-degree-related activities, a difference in structure is also apparent, in particular the significant prevalence of self-employment among graduate entrepreneurs and the dominance of casual work among employed graduates. table 5. distribution of working graduates by activity undertaken during their studies, 2015-2019 activity activities matched to the studies activities unmatched to the studies hired self-employed hired self-employed # % # % # % # % full-time employment 1412 24.28 104 28.26 1398 24.04 71 19.29 own business 57 0.98 81 22.01 124 2.13 101 27.45 occasional work 908 15.61 67 18.21 2353 40.46 105 28.53 volunteering 1511 25.98 77 20.92 874 15.03 52 14.13 internship in the country 3279 56.39 157 42.66 296 5.09 17 4.62 internship abroad 2594 44.61 122 33.15 250 4.30 17 4.62 studying abroad 760 13.07 29 7.88 – – – – note: % refers to the entire group of hired and self-employed. source: own study. it is also worth considering the number of activities broken down by those related and unrelated to the study process and by graduate entrepreneurs and those in paid employment. study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship | 55 among activities unrelated to the field of study, it can be seen that generally, the majority undertook no more than one activity. two activities were undertaken by several per cent of respondents in both groups. three or more activities involved only a few per cent of graduates. the distribution of the number of activities consistent with the completed field of study was similar in both groups of graduates with a slight difference for two activities, which also predominated among graduates taking up paid employment. among graduate entrepreneurs, on the other hand, the lack of activities related to the field of study was predominant (about 27 declared cases). looking at total activities, the distribution was very similar among the employed and self-employed. between two and four activities were undertaken by around 85-87% of respondents in both groups. table 6. distribution of working graduates by the number of activities undertaken during their studies, 2015-2019 no. of activities hired graduates percentage no. of activities self-employed graduates percentage activities unmatched to the completed field of study 0 2299 39.54 0 154 41.85 1 2241 38.54 1 128 34.78 2 917 15.77 2 48 13.04 3 237 4.08 3 23 6.25 4 97 1.67 4 8 2.17 5 23 0.4 5 4 1.09 6 1 0.02 6 3 0.82 activities matched to the completed field of study 0 1431 24.61 0 100 27.17 1 1216 20.91 1 84 22.83 2 1543 26.53 2 80 21.74 3 1133 19.48 3 65 17.66 4 404 6.95 4 27 7.34 5 84 1.44 5 11 2.99 6 4 0.07 6 1 0.27 total activities 0 263 4.52 0 9 2.45 1 1249 21.48 1 92 25 2 1237 21.27 2 79 21.47 3 1442 24.8 3 82 22.28 4 1136 19.54 4 63 17.12 5 465 8 5 35 9.51 6 23 0.4 6 8 2.17 source: own study. results and discussion comparison of the distributions of hired and self-employed graduates to compare the distribution of employed and self-employed graduates, many statistical tests were carried out. the null hypothesis states that two independent samples are drawn from a population with the same distribution using the wilcoxon rank sum test, also known as the mann-whitney twosample statistic (wilcoxon, 1945; mann & whitney, 1947). to compare the structure of the two groups, many parametric tests were also carried out (the table below shows the results of the student’s t-test, but the tests were carried out with modifications such as rejecting the assumption of the equality of variance in the two groups or the welch test). using 5% as a cut-off significance level, it should be concluded that the distributions of graduates who were hired and self-employed differ due to several characteristics. firstly, differences were evident in the faculty completed and the full-time or part-time programme (dolton & silles, 2001; jasiński et al., 2017). looking at activities during the studies in line with the field of study, we found that the distributions of entrepreneurial graduates and employed graduates differ in terms of work internships, studies 56 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska abroad, and volunteering. moreover, own a business, irrespective of its matching with the field of study, is an element of differentiation between the two groups; self-employed graduates already start their own business during their studies and then continue it or enter into new types of these activities. further differentiating factors were occasional work or full employment during studies unmatched in the field of study. in this case, graduates in paid employment were more likely to be interested in these activities (pinto & pereira, 2019; odlin et al., 2022). interestingly, the distribution of graduates by the number of activities undertaken during the studies was statically the same. table 7. results of the non-parametric mann-whitney test and the parametric student’s t-test (assuming different variances) for equality of the distributions of hired and self-employed variables mann-whitney test student’s t-test test statistics p-value test statistics p-value faculty -2.695 0.007 -2.7729 0.0058 discipline -0.591 0.5544 -1.1521 0.2499 programme (full or part-time) -3.159 0.0016 -1.9146 0.0563 study abroad 2.893 0.0038 3.5199 0.0005 number of activities unmatched to the studies 0.016 0.9876 -1.2147 0.2252 number of activities matched to the studies 0.804 0.4212 0.3505 0.7261 total number of activities -0.202 0.8402 -0.6429 0.5207 employment during studies matched to the field of study -1.72 0.0853 -1.6464 0.1005 activities during studies matched to the field of study -26.484 0 -9.7068 0 occasional work matched to the field of study -1.323 0.1859 -1.2521 0.2112 volunteering matched to the field of study 2.155 0.0312 2.3005 0.0219 internships matched to the field of study 5.139 0 5.1554 0 foreign inter matched to the field of study 4.294 0 4.5063 0 employment during studies unmatched to the field of study 2.075 0.038 2.2241 0.0267 activities during studies unmatched to the field of study -25.146 0 -10.8313 0 occasional work unmatched to the field of study 4.535 0 4.8831 0 volunteering unmatched to the field of study 0.469 0.6391 0.4791 0.6321 internships unmatched to the field of study 0.399 0.6896 0.4155 0.678 foreign intern abroad matched to the field of study -0.293 0.7694 -0.2841 0.7765 source: own study. conclusions this article provided empirical evidence that two analysed groups of working university graduates, i.e. those hired and entrepreneurs differed in terms of some characteristics. these were degree-related variables (faculty and full-time vs. part-time studies) and variables defining activities during studies (such as internships, volunteering, internships abroad and studying abroad, employment, occasional work, and own business taken during studies). the results of the mann-whitney statistics met partially the assumptions of lazear’s theory, which refers to entrepreneurs’ pre-experience in a variety of areas. undertaking many different activities during studies is an example of such preparation. in this way, individuals acquire sufficient skills and knowledge to run their businesses. the null hypothesis can be rejected as stated that there is no difference between medians of the above-mentioned variables. the distributions in the two groups of working graduates differed significantly. the main limitation of the analysis presented in this article is that connected with the variables’ availability, the collected data relates only to some aspects of the jagiellonian university graduates’ entrepreneurship or activities. as regards other research limitations, one should bear in mind that analysed data were collected from one specific polish university. firstly, it implies that the results should be interpreted only in the context of poland and secondly, in the context of a region with a specific labour market such as malopolskie voivodship. at the same study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship | 57 time, this limitation suggests an important future research question: are there any specific characteristics of the labour market in this region which encourage or discourage young people to undertake own businesses? this question can also be confronted with a discrepancy between students’ plans and the real proportion of graduates running their businesses. surveys carried out among students demonstrate that this career path is often declared. over two-thirds of polish students (73.2%) perceived themselves as entrepreneurial persons. almost half of the students (42.3%) had an innovative idea for the business and 26.9% declared to choose this career path after studies (kunasz, 2008). however, there is a lack of data that verifies the level of putting these declarations into practice. generally, in poland, the percentage of fresh alumni starting their own business after graduation is calculated at around 2-10% and is varied depending on the type of heis. furthermore, the article was based on data collected before the covid-19 pandemic, when the labour market was completely different, particularly for individuals running their businesses. finally, we cannot forget that data in the vast majority related to young entrepreneurs, who are the most vulnerable to various crises. for this reason, the presented analysis should be revised after the pandemic. the direction of future research may consist in including the differences between various heis. it might be applied by using and comparing data from polish graduates tracking system. another area for developing future research is including some macro-level variables (such as the unemployment rate or this directly connected with entrepreneurship ‘climate,‘ i.e. doing business indicators). the third new research field is a trial to confront country data with some international students’ or graduates’ surveys (e.g. eurostudent) in terms of entrepreneurship. the most practical implication is that the analysis results can be used when preparing the university’s educational offer to provide students with some entrepreneurial skills. the differences between faculties should be considered. additionally, university careers advisors are provided with knowledge of entrepreneurship’s determinants. however, in interpreting the data and results presented in this article, it is important to remember that there are many determinants of choosing an entrepreneur’s career. the role of the hei diploma has not been proven to be the most important in this process (greene & saridakis, 2008). references ahuja, v., akhtar, a., & wali, o.p. (2019). development of a comprehensive model of social entrepreneurial intention formation using a quality tool. journal of global entrepreneurship research, 9, 1-27. https://doi.org/10.1186/s40497-019-0164-4 ajzen, i. (1991). the theory of planned behavior. organizational behavior and human decision processes, 50, 179-211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t åstebro, t., & thompson, p. (2011). entrepreneurs, jacks of all trades or hobos?. research policy, 40(5), 637-649. issn 0048-7333, https://doi.org/10.1016/j.respol.2011.01.010 ayob, n., yap, c.s., sapuan, d.a., & rashidd, z.a. (2013). social entrepreneurial intention among business undergraduates: an emerging economy perspective. gadjah mada international journal of business, 15, 249-267. https://doi.org/10.22146/gamaijb.5470 chung, d., & parker, s. (2020). why do generalists become entrepreneurs? revisiting the jack of all trades theory. academy of management, https://doi.org/10.5465/ambpp.2020.12751abstract dolton, p., & silles, m. (2001). over education in the graduate labor market: some evidence from alumni data (no. 9). centre for the economics of education, london school of economics and political science. douglas, e.j., & shepherd, d.a. (2002). self-employment as a career choice: attitudes, entrepreneurial intentions, and utility maximization. entrepreneurship theory and practice, 26(3), 81-90. https://doi.org/10.1177/104225870202600305 european commission. (2006). recommendation 2006/962/ec on key competencies for lifelong learning. retrieved from https://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2006:394:0010:0018:en:pdf on october 20, 2022. gano, e., & łuczka, t. (2020). determinanty intencji przedsiębiorczych studentów. przedsiębiorczość-edukacja, 16(1), 31-44. https://doi.org/10.24917/20833296.161.3 58 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska green, f., & saridakis, g. (2008). the role of higher education skills and support in graduate self-employment. studies in higher education, 33, 653-672. https://doi.org/10.1080/03075070802457082 habibov, n., afandi, e., & cheung, a. (2016). what is the effect of university education on chances to be self-employed in transitional countries?: instrumental variable analysis of a cross-sectional sample of 29 nations. international entrepreneurship and management journal, 1-14. https://doi.org/10.1007/s11365-016-0409-4 jasiński, m., bożykowski, m., chłoń-domińczak, a., zając, t., & żółtak, m. (2017). who gets a job after graduation? factors affecting the early career employment chances of higher education graduates in poland. edukacja quarterly, 143(4), https://doi.org/10.24131/3724.170402 krueger n.f. (1993). the impact of prior entrepreneurial exposure on perceptions of new venture feasibility and desirability. entrepreneurship theory and practice, 18(1), 5-21, https://doi.org/10.1177/104225879301800101 krueger, n.f., & brazeal, d.v. (1994). entrepreneurial potential and potential entrepreneurs. entrepreneurship theory and practice, 18(3), 91-104. https://doi.org/10.1177/104225879401800307 kurczewska, a., & mackiewicz, m. (2020). are jacks-of-all-trades successful entrepreneurs? revisiting lazear’s theory of entrepreneurship. baltic journal of management, 15, 411-430. https://doi.org/10.1108/bjm-072019-0274 kunasz, m. (2008). zachowania przedsiębiorcze studentów w świetle badań ankietowych. gospodarka narodowa. the polish journal of economics, 222(3), 65-86. https://doi.org/10.33119/gn/101316 lazear, p. (2002). entrepreneurship. nber working paper no. w9109. retrieved from https://www.nber.org/papers/w9109 on october 20, 2022. mann, h.b., & whitney, d.r. (1947). on a test of whether one of two random variables is stochastically larger than the other. the annals of mathematical statistics, 50-60. https://doi.org/10.1214/aoms/1177730491 odlin, d., benson-rea, m., & sullivan-taylor, b. (2022). student internships and work placements: approaches to risk management in higher education. higher education, 83(6), 1409-1429. https://doi.org/10.1007/s10734021-00749-w oecd. (2022). education at a glance 2022. retrieved from https://gpseducation.oecd.org/content/eagcountrynotes/eag2022_poland.pdf on october 20, 2022. pinto, l.h., & pereira, p.c. (2019). ‘i wish to do an internship (abroad)’: investigating the perceived employability of domestic and international business internships. higher education, 78(3), 443-461. http://doi.org/10.1007/s10734-018-0351-1 piróg, d. (2014). determinants of entrepreneurship of higher education graduates: theoretical assumptions vs. reality. przedsiębiorczość–edukacja, 10. retrieved from https://p-e.up.krakow.pl/article/view/1762/1518 on october 7, 2022. shapero, a. (1975). the displaced, uncomfortable entrepreneur. psychology today, 9, 83-88. shapero, a., & sokol, l. (1982). the social dimensions of entrepreneurship. encyclopedia of entrepreneurship (pp. 72-90). englewood cliffs: prentice-hall. silva, o. (2007). the jack-of-all-trades entrepreneur: innate talent or acquired skill?. economics letters, 97(2), 118-123. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2007.02.027 stuetzer, m., obschonka, m., davidsson, p., & schmitt-rodermund, e. (2013a). where do entrepreneurial skills come from. applied economics letters, 20(12), 1183-1186, https:// doi.org/10.1080/13504851.2013.797554 stuetzer, m., obschonka, m., & schmitt-rodermund, e. (2013b). balanced skills among nascent entrepreneurs. small bus econ, 41, 93-114, https://doi.org/10.1007/s11187-012-9423-2 sułkowski, ł. (2016). accountability of university: transition of public higher education. entrepreneurial business and economics review, 4(1), 9-21. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040102 tyrowicz, j., smyk, m., & liberda, b. (2017). talent workers as entrepreneurs: a new approach to aspirational self-employment. bank i kredyt, 48(6), 571-592. retrieved from https://bankikredyt.nbp.pl/content/2017/06/bik_06_2017_03.pdf on october 17, 2022. wach, k. (2015). środowisko biznesu rodzinnego jako stymulanta intencji przedsiębiorczych młodzieży akademickiej. przedsiębiorczości i zarządzanie, xvi(7/iii), 25-40. wach, k., & bilan, s. (2021). public support and administration barriers towards entrepreneurial intentions of students in poland. administratie si management public, 36, 67-80. https:// doi.org/10.24818/amp/2021.36-04 study-related determinants of university graduates’ entrepreneurship | 59 wasilczuk, j. (2021). przedsiębiorczość cyfrowa oparta na blogu – wiwisekcja. e-management. tom i. digitalizacja procesów biznesowych, 75-90. retrieved from https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/278590/kopera_e-management_t-1_2021.pdf on october 20, 2022. wagner, j. (2006). are nascent entrepreneurs ‘jacks-of-all-trades’? a test of lazear’s theory of entrepreneurship with german data. applied economics, 38(20), 2415-2419. https://doi.org/10.1080/00036840500427783 wilcoxon, f. (1945). some uses of statistics in plant pathology. biometrics bulletin, 1(4), 41-45. https://doi.org/10.2307/3002011 zhang, p., wang, d.d., & owen, c.l. (2015). a study of entrepreneurial intention of university students. entrepreneurship research journal, 5(1), 61-82. https://doi.org/10.1515/erj-2014-0004 the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 60 | mariusz trojak, paulina hojda, sylwia roszkowska authors the contribution share of authors is equal and amounts to 33% for each of them. mt – conceptualisation, literature writing, conclusions, ph – conceptualisation, literature writing, conclusions, sr– methodology, calculations, conclusions. mariusz trojak phd, assistant professor at the institute of economics, finance and management jagiellonian university. mariusz trojak is a lecturer and researcher in economics and finance. his main research focus is on the micro and macroeconomics efficiency and determinants of regional and local economic development. correspondence to: dr mariusz trojak, institute of economics, finance and management jagiellonian university ul. prof. s. łojasiewicza 4, 30-348 krakow, poland, e-mail: mariusz.trojak@uj.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8367-6249 paulina hojda graduated from the institute of sociology at the jagiellonian university (ma) and master’s programme in political sociology at hőgskolan dalarna in sweden. she is a student at the doctoral school of social sciences at the university of łódź. she works at the careers service centre for academic support at jagiellonian university and has fifteen years of experience in conducting quantitive research in the area of quality of teaching (university graduates’ transition to the labour market). correspondence to: ms. paulina hojda, centre for academic support, jagiellonian university, ingardena 6, 30060 kraków, poland, e-mail: paulina.hojda@uj.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8158-4690 sylwia roszkowska associate professor at the university of łódź. her research fields include labour market economics, educational economics, regional economic development and macroprudential policy. she is an expert in econometric modelling using not only macro-level data but also large individual datasets. she gained experience in conducting analyses on modelling economic trends in narodowy bank polski and several research projects. correspondence to: dr hab. sylwia roszkowska, department of economic mechanisms, ul. rewolucji 1905 no. 41, 90-214 lodz, poland, e-mail: sylwia.roszkowska@uni.lodz.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6043-8210 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the funds granted to jagiellonian university and the university of lodz. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland ier-08-01-02-pp023--2055-court,arikekpar 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.02 entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on global entrepreneurship monitor database timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar a b s t r a c t objective: the aim of the study is to examine the nexus between entrepreneurial ecosystem and nascent entrepreneurship in sub-saharan africa. research design & methods: the study employed a quantitative methodology and consequently, the variables and data were drawn from the global entrepreneurship monitor (gem) survey ranging from 2004-2019. the sample observations of the study were eight countries across sub-saharan africa. the country-level data were analyzed through the application of least square regression to determine the nexus between the financing environment, government support policy, physical and service infrastructure and entrepreneurial start-ups. findings: the study findings demonstrate that entrepreneurial financing had positive effect on nascent entrepreneurship; government support policy had positive effect on entrepreneurial start-ups; infrastructure had positive effect on early entrepreneurial activity. implications & recommendations: the paper recommends that there should be a renewed commitment on the part of governments to support and initiate intervention programmes to build entrepreneurial ecosystem and promote entrepreneurial activity but such programme design and implementation should look into contextual specifics and consider the covid-19 related factors. contribution & value added: in this paper, we have offered significant contribution to the existing body of scholarship in small business management and entrepreneurship from the prisms of global health emergency and that building a friendly entrepreneurial ecosystem stimulates prevalence and sustainability of nascent entrepreneurship in countries. article type: research article keywords: entrepreneurial ecosystem; early entrepreneurial activity; start-ups; economic recession and africa jel codes: l26, r11, g38 received: 13 october 2021 revised: 6 january 2022 accepted: 20 january, 2022 suggested citation: court, t.o., & arikekpar, o.a. (2022). entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on global entrepreneurship monitor database. international entrepreneurship review, 8(1), 23-33. https://doi.org/10.15678/ ier.2022.0801.02 introduction there is overwhelming empirical evidence that entrepreneurship is the engine of economic growth and job creation across economies of the globe (adusei, 2016; gittell, et al., 2014; kumar & raj, 2019; mcmullen, 2011; peprah& adekoya, 2020). as such, governments all over the world focus on entrepreneurial policy, institutional frameworks and activities to grow developed and developing economies (baumol & strom, 2007; holcombe, 1998; valliere & peterson, 2009). however, the outbreak of coronavirus (covid-19) and the lockdown of social and economic life resulted in a recession of primary, secondary and tertiary sectors of the world economy (nicola et al., 2020). fernandes (2020) asserted that full-scale lockdown of sectors of economies led to a decrease in international entrepreneurship review ri e 24 | timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar consumption and stoppage of production, stating that the global supply chain was truncated. from the statistics of ifm and oecd, the global economy plummeted by 2.4% and economic growth slowdown at 0.1 percentage point. furthermore, it is documented that due to the disruption of societies, businesses and economies, about 10,0000 participants in a survey of which 50 per cent of individuals experienced colossal losses of usd5,293 and usd33,482 of income and wealth respectively while aggregate consumption expenditure nosedived by 31 log percentage point in the u.s (coibion et al., 2020). although the immediate health impact of covid-19 is evolving, the african continent is not the worst hit of the pandemic as most african countries recorded fewer than 50,000 cases (worldometer, 2020). from the economic perspective, microeconomic units and macroeconomic aggregates have been affected in connection with income loss, productivity losses, gdp, unemployment and inflation rates. in specific terms, africa incurred a loss of us$400m from african airlines only (ataguba, 2020; ozili, 2020). considering unprecedented exogenous shocks of society, economies of africa in particular and the world arising from the covid-19 pandemic, governments across the world need to build friendly entrepreneurial ecosystems to stimulate entrepreneurial start-ups (kuckertz et al., 2020). from the australian and global spectrum, maritz et al. (2020) also underscored entrepreneurship as the means to salvage and rebound the economy from crisis due to the covid-19 pandemic. they asserted that the health emergency has a devastating impact on the entrepreneurial ecosystem emanating from social distancing and lockdown of sectors of the economy and that the economy is currently under recession. in their view also, there is need to build friendly entrepreneurial ecosystems for opportunity-focused and necessity-based entrepreneurs to engage in start-ups and the creation of entrepreneurial ventures. in support of the aforementioned debate, johnson et al. (2006), argue that nascent entrepreneurship is consequential for economic buoyancy. nascent entrepreneur “is somebody who is alone or with others currently trying to start a new business, expect to be an owner or a part-owner of a new firm and have been trying a new firm for 12 months” (johnson et al., 2006, p.1). thus, nascent entrepreneurship refers to an early entrepreneurial activity or start-up and is the propensity to start a new business or early venture creation and existence of a new venture for one year. further, start-ups are referred to as baby and infant firms that offer novel products and services with recent cutting edge technologies in the market space (korpysa, 2019). as recorded in past crisis events like the september 11 attack and the present covid-19 global health crisis with attendant sudden structural change in operational activities of businesses, ketchen and craighead (2020) assert that young entrepreneurial firms and entrepreneurs undergo turbulent times to acquire goods, distribute supplies, render services due to preventive protocols. accordingly, we contend that this circumstance requires adequate funding, policy directions and entrepreneur-based infrastructural support to ease burdens associated with entrepreneurial start-ups immediately after the pandemic. early entrepreneurial activity differs across african countries, developed economies, individual entrepreneurs and the variation is accounted for by several factors (alon et al., 2016) and one of such factors that affect entrepreneurial start-up, new venture creation is the entrepreneurial ecosystem (ee). ee is conceptualized as the interplay of entrepreneurial mechanisms that influence early entrepreneurial activity and firm creation in regions and countries. the ee consists of institutional, economic, political and cultural factors that hamper or foster nascent entrepreneurship. ee focuses on generic system-based entrepreneurial support rather than a firm-specific approach and external business environment (mack & mayer, 2016; nicotra et al., 2018). the objective of the study is to explore the relationship between entrepreneurial ecosystem and start-up in sub-sharan africa, applying data set from gem. the examination of predictors to entrepreneurial start-ups has been a fundamental and recurring theme in extant literature. empirical evidence of previous studies devoted scholarly attention to factors leading to venture creation (davidsson & honig, 2003; stuetzer et al., 2014). in addition, some scholars evaluated the unemployment of individuals (nikiforou et al., 2019) and availability of opportunities (edelman & yli-renko, 2010) and psychological factors as determinants of entrepreneurial activity (laguna, 2013). a few studies investigate ee and early entrepreneurial activity (eea). sussan and acs (2017) explored the digital ecosystem. in building a conceptual framework, attempts were made to distinguish the digital entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on… | 25 economy from an entrepreneurial ecosystem and integrated the two constructs as a digital entrepreneurial ecosystem in their review. in applying a conceptual model, acs et al. (2017) examine the actors and factors that make up the environment of entrepreneurs and entrepreneurship, which affect the performance of entrepreneurial firms and start-ups in a particular region. in concluding, the scholars proposed frameworks for measuring and testing causal links between eco-factors and eco-outputs. in another related study, hechavarria and ingram (2019) assessed entrepreneurial ecosystem conditions and gendered-entrepreneurial activity from a country-level context. the findings of the study demonstrated that the predominance of women entrepreneurship arose from the entrepreneurial ecosystem with a low level of barriers, government support policy among several factors. the empirical evidence from prior studies in entrepreneurship scholarship germane to start-ups and the entrepreneurial ecosystem remain underexplored. the aforementioned studies reviewed only possible measures without empirical examination for ee except for the study of hechavarria and others. accordingly, we attempt to fill the knowledge vacuum. the remainder of this paper is structured as follows. the first section focuses on conceptual clarification of entrepreneurial ecosystem and start-up. secondly, we review literature for theory and hypothesis development. the third section is to explain the methodology employed. the fourth section centres on data analysis. the fifth part is to discuss the results and the final section presented limitations and directions for further studies. literature review (and hypotheses development) with the lockdown measures to contain the spread of covid-19, business start-ups have been adversely affected by the stoppage of cash inflows (kuckertz, et al., 2020). consequently, governments and nations need to ease the burden on entrepreneurial start-ups by building the ecosystem to alleviate the pressure and stimulate early entrepreneurial activity. the entrepreneurial ecosystem refers to communities of actors and factors that influence the friendly external environment of business for the survival and growth of entrepreneurial start-ups (hechavarría & ingram 2019; kuckertz, et al., 2020). the concept of ecosystem originated from biology which means elements and their natural environment. an ecosystem consists of all living organisms and the physical environment which function interdependently. from the management and business dimension, moore (1993), iansiti and levien (2004) state that business ecosystem refers to the role of actions and interactions of their collective properties. from this definition, oecd conceptualizes entrepreneurial ecosystem as consisting of regulatory frameworks, market condition, and access to finance among other factors. in the view of hechavarría and ingram (2019), an entrepreneurial ecosystem is made up of factors such as entrepreneurial finance, government support policies, legal and commercial infrastructure and others. early entrepreneurial activity of countries is a function of an entrepreneurial ecosystem. as supported by world bank (2017), ecosystem means environment and by extension, an entrepreneurial ecosystem consists of environmental factors of government policy, access to finance, culture, human capital and infrastructural support and these variables are presented in our framework for the review of the literature. in consideration of entrepreneurial ecosystem factors and the start-ups, relevant literature is reviewed for the development of hypotheses. access to finance and entrepreneurial start-ups access to entrepreneurial finance is a key to business startups (brown et al., 2020). a good number of entrepreneurs are encumbered with the challenge of accessibility to finance leading to the inability to succeed and survive (block et al., 2018). following the covid-19 pandemic, many start-ups are struggling due to the associated costs of the lockdown and preventive measures (kuckertz et al., 2020). in addition, brown et al. (2020) from their research evidence asserted that the market for entrepreneurial finance, activity and nascent entrepreneurial start-ups have been disrupted following the lockdown as a consequence of the covid-19 health crisis around the world. therefore, governments in the different nations across africa need to re-engineer their financial architecture 26 | timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar to promote accessibility to finance for a resurgence of entrepreneurial start-ups and activity to compensate for the short-run and long-run shocks of the pandemic. research has shown that: policymaker attention has inevitably, and quite understandably, centred on the immediate effects the covid-19 crisis has for existing small and medium-sized enterprises (smes) in terms of their ability to maintain staffing levels, avoid cash-flow problems and prevent widespread bankruptcies in the wake of the lockdown (organization for economic co-operation and development (oecd), 2020). empirical work from around the world shows that as many as half of all small firms have temporarily ceased trading since the lockdown and as many as 60% of smes are at risk of running out of their cash reserves. (brown et al., 2020, p.1) naude et al. (2008) explained regional determinants of entrepreneurial start-ups in developing countries. the report from their study indicates that access to formal bank finance among others as a key determinant of the rate of regional start-ups. in a related study, paulson and townsand (2004) investigated constraints associated with entrepreneurial activity in thailand. their investigation shows that financial constraints play an important role in shaping the pattern of nascent entrepreneurship and the likelihood of households to start business and become confronted with a few economic hardships. this accounts for creating an enabling financial environment to stimulate nascent entrepreneurial start-ups to face the challenges of the covid-19 pandemic. in assessing government policy towards entrepreneurial finance, cumming (2007) stated that the innovation investment fund programme of the australian government facilitated investments in startups, early-stage air high tech firms. by extension, the research evidence underscores the need for governments in africa to fashion out unique financial policy frameworks to stimulate entrepreneurial startups and promote economic growth. the issue of obstacles to accessing finance and start-up decision making among women was investigated by roper and scott (2009) and their findings indicated that a stronger perception of financial barriers affected the start-up decision of women in the uk to establish businesses. given the argumentations arising from the literature review, we hypothesize that h1: financial environment positively affects early entrepreneurial activity. government policy support and entrepreneurial startups cumming (2007) explains that governments at all levels come up with entrepreneurial support programmes to promote entrepreneurial activity. the current covid-19 crisis requires programmes in the sub-saharan region to resuscitate early-stage entrepreneurial firms and foster the formation of new ventures. sternberg (2014) examined the ecosystem in a regional context and regional government support programmes. from the study, regional characteristics had more impact on start-ups than government support programmes for early entrepreneurial activity. this calls to question of providing government support programmes in line with unique regional characteristics and factors to influence start-ups. in assessing the effectiveness of government entrepreneurial support programmes towards start-ups, yusuf (2010) in his study demonstrated that entrepreneurs’ assistance programmes of governments were effective using data from the u.s. panel study of entrepreneurial dynamics. the study demonstrated the features of nascent entrepreneurs’ support needs and the value attached to such programmes. innovation is a key to entrepreneurial success, buffart et al. (2020) wrote on how government entrepreneurial programmes support innovation ventures. the study evaluated the benefits of such government programmes to innovative entrepreneurial ventures. from the results, the scholars demonstrated that government-sponsored programmes in the us become beneficial depending on the challenge of participants to learn in collaboration and socialization of the entrepreneurs’ growth objectives with business advisors. following the literature development, we hypothesize that h2: government support programmes are positively associated with entrepreneurial start-ups. entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on… | 27 physical and service infrastructure and entrepreneurial start-ups early entrepreneurial activity and start-up formation to a large extent depend on the availability of infrastructural facilities of regions and countries. most nascent entrepreneurs with new ventures face a huge challenge of utility cost due to a lack of adequate infrastructure to support their business (tan et al., 2000). infrastructure refers to a set of facilities that are critical in helping individuals and organizations and such facilities are universities, research institutes, telecommunication technologies that stimulate entrepreneurial activity (bliemel et al., 2019). bliemel et al. (2019) in their argument, stated that the start-ups’ infrastructural development process is endogenous or a scenario consisting of several actors in entrepreneurial clusters. in addition, agboli and ukaegbu (2006) in their study of the business environment and entrepreneurial activity, argue that physical infrastructure of roads, electricity supply, telecommunications, cost of security and transport services can inhibit or facilitate the entrepreneurial activity of a nation depending on the state of infrastructure at a given period. the research evidence from the southeast of nigeria by the report of the authors provided that small business owners and managers included inadequate infrastructural facilities as one major obstacle to successful entrepreneurial activity. in line with the literature review, we hypothesize that h3: physical and service infrastructure is positively associated with entrepreneurial start-ups. research methodology this research adopts a survey design in line with a sample and data of eight african countries drawn from the global entrepreneurship monitor (gem) survey of the national expert survey (nes) and adult population. based on earlier works done on the subject, a model was drawn up for this study. the model helps to verify the relationship between entrepreneurial ecosystem and entrepreneurial start-up in eight (8) sub sahara african countries. limitations in data collection, as well as missing data, restricted our sample from all the sub-sahara african countries to eight countries which include: egypt, morocco, sudan, senegal, uganda, ghana, nigeria and ethiopia. we compile these eight countries level data from the gem database, which comprises 48 observations over the years 2004-2019 (see table 1). table 1. summarized data set for 2004-2019 s/n countries y e a rs e n tr e p re n e u ri a l fi n a n c e g o v e rn m e n ta l su p p o rt a n d p o li c ie s p h y si c a l a n d s e rv ic e s in fr a st ru c tu re t o ta l e a rl y -s ta g e e n tr e p re n e u ri a l a c ti v it y (t e a ) t h e p o p u la ti o n o f th e l a b o u r f o rc e g d p i n u s d o ll a r 1 egypt 8 2.43 2.43 3.77 13.79 30828413 3.03e+11 2 morocco 5 2.26 2.3 3.93 14.18 12067484 1.19e+11 3 senegal 2 2.1 2.65 4.2 14.18 4255475 23578084052 4 ghana 3 2.34 2.55 3.01 35.39 12917053 66983634224 5 nigeria 3 2.07 1.93 2.91 22.66 59873566 4.48e+11 6 sudan 1 2.33 1.66 2.99 22.17 12410692 1.89e+10 7 ethiopia 1 24 3.54 3.33 36.52 53195214 9.61e+10 8 uganda 6 2.31 2.44 3.31 24.94 16658774 3.44e+10 source: global entrepreneurship monitor 2019 (averaged scores) and world bank. 28 | timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar dependent variable entrepreneurial start-up (total early entrepreneurial activity). the measure is a percentage of the adult working-age of 18-64 and to identify individuals who were about to start a business. the respondents were asked whether they are alone or with others or currently trying to start a business or have started a business for the past 24 months. this includes self-employment. independent variables we captured the entrepreneurial ecosystem using some variables: (1) financial environment (access to entrepreneurial finance); (2) government policy and support (government support and policies for entrepreneurship); (3) physical and services infrastructure. control variables (1) population of the labour force and (2) gross domestic product (gdp) are our control variables which we capture from world bank. the percentage of the labour force is within the age bracket of 18-64 years while gdp is measured in current us dollar per capita. these variables are standardized scales based on responses to multiple items in the nes as listed in the appendix. data analysis in the method of data analysis, descriptive and inferential test statistics were used for the analysis of the data gathered. for the descriptive analysis, we use mean and standard deviation while multiple linear regressions of ordinary least squares (ols) were used for the inferential statistics. the hypotheses formulated were tested. the data analysis was aided with stata software version 13. model specification the objective of this section is to formulate models that assist in achieving our stated hypotheses. the econometric technique is used to establish a model of the entrepreneurial ecosystem and entrepreneurial start-up in eight (8) sub sahara african countries. the gross domestic product (gdp) which captures the outputs level of these selected countries in the stated period and the variables which represents the entrepreneurial ecosystem could be represented as follows: �� = �(���, ��,���,� �, ��) (1) the ols linear regression equation based on the above functional relation is: �� = ������ + �� ��� + ������ + �� ��� + ��� �� + �� (2) where: dependent variable �� entrepreneurial start-up (total early entrepreneurial activity); ��� financial environment (access to entrepreneurial finance); �� government policy and support (government support and policies for entrepreneurship); ��� physical and services infrastructure; �� gross domestic product measured in terms of economic growth in usd; � � population of the labour force; �� − �� parameters � error term. results and discussion the data analysis begins with a preliminary presentation of descriptive statistics of means, standard deviations and intercorrelation of the variables of the study. the second part is regression analysis to determine the effect of explanatory variables on the dependent variable. entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on… | 29 table 2 presented the descriptive statistics of means, standard deviations and intercorrelations. the results show that business start-ups positively related to entrepreneurial finance, government support policy, infrastructure, labour force and gross domestic product with the corresponding mean and standard deviations. table 2. means, standard deviations and intercorrelation matrix of the variablesstudied s/n variables 1 2 3 4 5 6 1 start-ups (su) 1.00 2 finance(enf) 0.61 1.00 3 policy(gsp) 0.46 0.80 1.00 4 infrastructure(psi) 0.66 -0.09 0.29 1.00 5 labour (plf) 0.35 0.53 0.24 0.43 1.00 6 gross domestic product(gdp) 0.20 0.12 0.24 0.19 0.23 1.00 mean 22.97 4.93 2.44 3.43 2.53 1.39 standard deviations 9.11 7.71 0.56 0.48 2.08 1.55 source: stata computed output presented by the authors, 2020. table 3 above presents the results of the regression analysis. results indicated that the r square of 0.94 suggests that 94% variation in entrepreneurial activity is accounted for by a friendly entrepreneurial ecosystem and the model is a good predictor (f 25.89, p < 0.03). further, the predictors indicated that (1) access to entrepreneurial finance had positive but no significant relationship with entrepreneurial start-up (β = 0.10, p > 0.819) (2) government support policy had significant positive relationship with early-stage entrepreneurial activity (β = 0.83, p < 0.047) (3) physical and service infrastructure had significant positive relationship with entrepreneurial start-up (β = 1.07, p < 0.021). table 3. regression output for an entrepreneurial start-up with other predictor variables model 1: dependent variable is entrepreneurial start-up(su) r2 = 0.98, ra2 = 0.94, f = 25.89, p>f 0.037 variables coefficients unstandardized (b) standardized (β) s. e t p>/t/ constant 62.48 – 10.91 5.72 0.029 finance(enf) 0.12 0.10 0.46 0.26 0.819 policy(gsp) 13.63 0.83 3.06 4.45 0.047 infrastructure(psi) 20.20 1.07 2.97 6.80 0.021 labour force(plf) -0.00 -0.45 0.00 -0.83 0.494 gross domestic product(gdp) 0.00 0.12 0.00 0.29 0.799 source: stata computed output presented by authors, 2020; reject h0: if p value < 0.05, accept h0: if p value ≥ 0.05. the main aim of the study was to examine the nexus between an entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa with particular emphasis from the lens of the covid-19 health emergency. we have offered important contributions to small business and entrepreneurship literature from our study. we asserted that several factors account for entrepreneurial start-ups and new venture creation such as psychological factors, human capital and availability of opportunities (davidsson & honig, 2003; edelman & yli-renko, 2010, lagunna, 2013) but in the light of our findings, building friendly entrepreneurial ecosystem stimulates prevalence and sustainability of nascent entrepreneurship in countries. given the economic conditions across african countries due to the covid-19 pandemic, many africans are thrown out of jobs and will become necessity-based nascent entrepreneurs and engage in new entrepreneurial activity for survival. this is why building friendly entrepreneurial ecosystem factors of government support policies, access to finance and infrastructure is crucial for promoting early-stage entrepreneurial activity and new venture creation for selfemployment and employment generation for others in africa. 30 | timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar the result from hypothesis one (h1) indicated that financial environment had positive but no significant effect on entrepreneurial start-up. thus, hypothesis was rejected. financial inaccessibility has been the bane of entrepreneurial start-ups and new venture creation. the finding was not in agreement with the prior study of hechavarría & ingram (2019) who demonstrated that financial environment had negative effect on total early entrepreneurial activity. the reason for the variance of the findings could be accounted for the passage of time, coverage and gendered focus as against start-up activities of both male and female entrepreneurs. our finding suggests that the financial environment needs to be overhauled as finance was not a significant predictor of new venture creation and this has the implication that most start-ups in sub saharan africa still struggle with the challenge of inaccessibility to sufficient funds (denis, 2004). in view of losses suffered by microeconomic units and start-ups from the pandemic, there is an absolute need for a policy framework to retooling the financial environment and come up with programmes at country and regional levels by financial stakeholders, intermediaries and institutions to cushion the effects of loss and promote new venture creation to boost the economy. the result from hypothesis two (h2) demonstrated that government support programmes were positively associated with entrepreneurial start-up. accordingly, the hypothesis was supported. in other words, our empirical evidence supported the postulation that government support policy programmes impacted positively on new venture creation. the finding is consistent with the work of hechavarría & ingram (2019) which indicated that government policy and programmes had positive effect on total early entrepreneurial activity. this means that there should be a renewed commitment on the part of governments. more of such support and intervention programmes should be initiated and executed to promote entrepreneurial activity and economic development but such programme design and implementation should look into contextual specifics and consider the covid-19 related factors (hechavarria & ingram, 2019). the result from hypothesis three (h3) was supported that physical and service infrastructure was positively associated with entrepreneurial start-ups. from the empirical evidence, physical and service infrastructural facilities had a significant effect on early-stage entrepreneurial activity in africa. on account of the findings of the study, we thus recommend that various stakeholders in the public and the business policy sectors should provide entrepreneurial service infrastructure to promote entrepreneurial activities among nascent entrepreneurs in the african economy. conclusions from the findings of the study, we conclude that building a friendly ecosystem is consequential to stimulating nascent entrepreneurship in the economies of sub-saharan africa. in specific terms, financial access, government support policy and physical and the provision of entrepreneurship-centric infrastructure serve as a catalyst to early entrepreneurial activity in emerging economies. we recommend that there should be policy and institutional frameworks for the financial environment, government support programmes and physical facilities at country and regional levels to foster and promote new venture creation to boost the economy. although the study made significant contributions to the entrepreneurship literature and ecosystem studies, there are shortcomings. the entrepreneurial ecosystem is made up of a large number of actors and factors which could not be captured in a single study. furthermore, the study was confined to africa as an emerging economy. accordingly, caution is required in making generalisations to advanced economies in the world. in line with the limitations of the study, future studies should focus on other variables left out in this paper. references acs, z. j., stam, e., audretsch, d. b., & o’connor, a. (2017). the linkages of the entrepreneurial ecosystem approach. small business economics, 49(1), 1-10 https://doi.org/10.1007/s11187-017-9864-8 adusei, m. (2016). does entrepreneurship promote economic growth in africa? african development review, 28(2), 201-214. https://doi.org/10.1111/1467-8268.12190 entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on… | 31 agboli, m., &ukaegbu, c. c. (2006). business environment and entrepreneurial activity in nigeria: implications for industrial development. journal of modern african studies, 44(1), 1-30. https://doi.org/10.1017/s0022278x05001394 alon, i., lerner, m., &shoham, a. (2016). cross-national cultural values and nascent entrepreneurship: factual versus normative values. international journal of cross cultural management, 16(3), 321-340. https://doi.org/10.1177/1470595816674744 ataguba, j. e. (2020). covid-19 pandemic, a war to be won: understanding its economic implications for africa. applied health economics and health policy, 18, 325-328 https://doi.org/10.1007/s40258-020-00580-x baumol, w. j., & strom, r. j. (2007). entrepreneurship and economic growth. strategic entrepreneurship journal, 1(3-4), 233-237. https://doi.org/10.1002/sej.26 bliemel, m., flores, r., de klerk, s., & miles, m. p. (2019). accelerators as start-up infrastructure for entrepreneurial clusters. entrepreneurship & regional development, 31(1-2), 133-149. https://doi.org/10.1080/08985626.2018.1537152 block, j. h., colombo, m. g., cumming, d. j., & vismara, s. (2018). new players in entrepreneurial finance and why they are there. small business economics, 50(2), 239-250. https://doi.org/10.1007/s11187-016-9826-6 brown, r., rocha, a., & cowling, m. (2020). financing entrepreneurship in times of crisis: exploring the impact of covid-19 on the market for entrepreneurial finance in the united kingdom. international small business journal, 38(5), 380-390. https://doi.org/10.1177/0266242620937464 buffart, m., croidieu, g., kim, p. h., & bowman, r. (2020). even winners need to learn: how government entrepreneurship programs can support innovative ventures. research policy, 49(10), 1-19 https://doi.org/10.1016/j.respol.2020.104052 world bank (2017). innovation and entrepreneurship ecosystem diagnostic, the world bank working paper series no. 120865, pp. 1-60. coibion, o., gorodnichenko, y., & weber, m. (2020). the cost of the covid-19 crisis: lockdowns, macroeconomic expectations, and consumer spending, national bureau of economic research (nber) working paper series w27141 https://www.nber.org/papers/w27141 cumming, d. (2007). government policy towards entrepreneurial finance: innovation investment funds. journal of business venturing, 22(2), 193-235. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2005.12.002 davidsson, p., & honig, b. (2003). the role of social and human capital among nascent entrepreneurs. journal of business venturing, 18(3), 301-331.https://doi.org/10.1016/s0883-9026(02)00097-6 denis, d. j. (2004). entrepreneurial finance: an overview of the issues and evidence. journal of corporate finance, 10(2), 301-326.https://doi.org/10.1016/s0929-1199(03)00059-2 edelman, l., & yli-renko, h. (2010). the impact of environment and entrepreneurial perceptions on venturecreation efforts: bridging the discovery and creation views of entrepreneurship. entrepreneurship theory and practice, 34(5), 833-856. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2010.00395.x fernandes, n. (2020). economic effects of coronavirus outbreak (covid-19) on the world economy. 1,1-26 iese business school working paper no. wp-1240-e, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3557504 hechavarría, d. m., & ingram, a. e. (2019). entrepreneurial ecosystem conditions and gendered national-level entrepreneurial activity: a 14-year panel study of gem. small business economics, 53(2), 431-458. https://doi.org/10.1007/s11187-018-9994-7 holcombe, r. g. (1998). entrepreneurship and economic growth. the quarterly journal of austrian economics, 1(2), 45-62. gittell, r., sohl, j., & tebaldi, e. (2014). do entrepreneurship and high-tech concentration create jobs? exploring the growth in employment in u.s. metropolitan areas from 1991 to 2007.economicdevelopmentquarterly,28(3),244-253. https://doi.org/10.1177/0891242414530467 iansiti, m., &levien, r. (2004). keystones and dominators: framing operating and technology strategy in a business ecosystem. harvard business school, boston, (03-061), 1-82. johnson, p. s., parker, s. c., &wijbenga, f. (2006). nascent entrepreneurship research: achievements and opportunities. small business economics, 27(1), 1-4. https://doi.org/10.1007/s11187-006-9004-3 ketchen jr, d. j., & craighead, c. w. (2020). research at the intersection of entrepreneurship, supply chain management, and strategic management: opportunities highlighted by covid-19. journal of management, 46(8), 1330-1341. https://doi.org/10.1177%2f0149206320945028 32 | timinepere ogele court, obaima ateibueri arikekpar korpysa, j. (2019). enterpreneurial orientation of startups: research results. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 3751. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.03 kuckertz, a., brändle, l., gaudig, a., hinderer, s., reyes, c. a. m., prochotta, a., ... & berger, e. s. (2020). startups in times of crisis-a rapid response to the covid-19 pandemic. journal of business venturing insights, 13, 113 https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2020.e00169ge kumar, r., & raj, t. (2019). role of entrepreneurship in boosting economic growth and employment in india. sedme (small enterprises development, management & extension journal), 46(4), 273-281. https://doi.org/10.1177/0970846419894750 laguna, m. (2013). self-efficacy, self-esteem, and entrepreneurship among the unemployed. journal of applied social psychology, 43(2), 253-262. https://doi.org/10.1111/j.15591816.2012.00994.x mack, e., & mayer, h. (2016). the evolutionary dynamics of entrepreneurial ecosystems. urban studies, 53(10), 2118-2133. https://doi.org/10.1177/0042098015586547 maritz, a., perenyi, a., de waal, g., & buck, c. (2020). entrepreneurship as the unsung hero during the current covid-19 economic crisis: australian perspectives. sustainability, 12(11), 1-9 https://doi.org/10.3390/su12114612 mcmullen, j. s. (2011). delineating the domain of development entrepreneurship: a market-based approach to facilitating inclusive economic growth. entrepreneurship theory and practice, 35(1), 185-215. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2010.00428.x moore, j.f., (1993). predators and prey: a new ecology of competition. harvard business review, 71 (3),75-86. naude, w., gries, t., wood, e., &meintjies, a. (2008). regional determinants of entrepreneurial start-ups in a developing country. entrepreneurship and regional development, 20(2), 111-124. https://doi.org/10.1080/08985620701631498 nicola, m., alsafi, z., sohrabi, c., kerwan, a., al-jabir, a., iosifidis, c., & agha, r. (2020). the socio-economic implications of the coronavirus and covid-19 pandemic: a review. international journal of surgery. 78. 185193 https://doi.org/10.1016/j.ijsu.2020.04.018 nicotra, m., romano, m., del giudice, m., & schillaci, c. e. (2018). the causal relation between entrepreneurial ecosystem and productive entrepreneurship: a measurement framework. the journal of technology transfer, 43(3), 640-673. nikiforou, a., dencker, j. c., & gruber, m. (2019). necessity entrepreneurship and industry choice in new firm creation. strategic management journal, 40(13), 2165-2190. https://doi.org/10.1002/smj.3075 ozili, p. k. (2020). covid-19 in africa: socioeconomic impact, policy response and opportunities. policy response and opportunities (april 13, 2020) https://doi.org/10.1108/ijssp-05-2020-0171 paulson, a. l., & townsend, r. (2004). entrepreneurship and financial constraints in thailand. journal of corporate finance, 10(2), 229-262. https://doi.org/10.1016/s0929-1199(03)00056-7 peprah, a. a., & adekoya, a. f. (2020). entrepreneurship and economic growth in developing countries: evidence from africa. business strategy & development, 3(3), 388-394. https://doi.org/10.1002/bsd2.104 roper, s., & scott, j. m. (2009). perceived financial barriers and the start-up decision: an econometric analysis of gender differences using gem data. international small business journal, 27(2), 149-171. https://doi.org/10.1177%2f0266242608100488 sternberg, r. (2014). success factors of university spin-offs: regional government support programs versus regional environment. technovation, 34(3), 137-148.https://doi.org/10.1016/j.technovation.2013.11.003 stuetzer, m., obschonka, m., brixy, u., sternberg, r., & cantner, u. (2014). regional characteristics, opportunity perception and entrepreneurial activities. small business economics, 42(2), 221-244. sussan, f., &acs, z. j. (2017). the digital entrepreneurial ecosystem. small business economics, 49(1), 55-73 https://doi.org/10.1007/s11187-017-9867-5 tan, t.-m., tan, w.-l., & young, j. e. (2000). entrepreneurial infrastructure in singapore: developing a model and mapping participation. the journal of entrepreneurship, 9(1),1-33. https://doi.org/10.1177/097135570000900101 valliere, d & peterson, r. (2009). entrepreneurship and economic growth: evidence from emergingand developed countries, entrepreneurship and regional development, 21(5/6), 459-480. https://doi.org/10.1080/08985620802332723 entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on… | 33 worldometer(2020).covid19coronaviruspandemic.availableat:https://www.worldometers.i nfo/corona virus/.accessed august 10 2020 yusuf, j. e. (2010). meeting entrepreneurs’ support needs: are assistance programs effective? journal of small business and enterprise development. 17(2),294-307. https://doi.org/10.1108/14626001011041283 authors the contribution share of timinepere ogele courtis 60% and the contribution share of arikekpar, obaima ateibueri is 40%. timinepere ogele court phd in management, he is a senior lecturer in the department of business administration, university of africa, toru-orua, bayelsa state, nigeria. he has research interest in organisational behaviour, human resource management and entrepreneurship. correspondence to: dr timinepere ogele court, department of business administration, faculty of social and management sciences, university of africa, toru-orua, bayelsa state, nigeria, e-mail: timi2k2002@gmail.com; timinepere.court@uat.edu.ng phone +234,8066933764 orcid http://orcid.org/0000-0001-8731-2047 obaima ateibueri arikekpar principal lecturer in the department of business education, isaac jasper boro college of education, sagbama, bayelsa state, nigeria. she is a phd student/scholar with the niger delta university, wilberforce highland, bayelsa state and researches in corporate finance and entrepreneurship. correspondence to: ms. obaima ateibueri arikekpar, isaac jasper boro college of education, sagbama, bayelsa state, nigeria, e-mail: obaimaa@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0002-4617-6840 acknowledgements and financial disclosure we sincerely appreciate the authors whose works were consulted and global entrepreneurship monitor consortium for their data for this study. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-07-03-06-pp071--2034-adelowo,ilevbare,surujlal 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.06 do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among undergraduates? evidence from a developing country caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal a b s t r a c t objective: entrepreneurship education offers plausible policy options to curtail the consistent rise in youth unemployment in nigeria. understanding students’ entrepreneurial characteristics will assist university administrators, policymakers, scholars and practitioners to deliver contents that stimulate their entrepreneurial propensity. this study examines students’ entrepreneurial characteristics and how it, together with entrepreneurship education, shapes start-up potential among them in nigeria. research design & methods: the study adapts the personal entrepreneurial characteristics (pecs) scale developed by management systems international. data were collected from three thousand two hundred and seventy-seven (n=3 277) students from six nigerian universities. descriptive and binary logistic regressions were used to estimate important pecs that influenced entrepreneurial interest among the students. findings: the results show that majority of the students (92%) are interested in starting a business, while 36% of them are already running one form of enterprise. the level of entrepreneurship interest is also high. generally, the mean/average score for the entire personal entrepreneurial characteristics is high, and specific means were computed for each element of pecs including opportunity seeking, risk-taking, information seeking, systematic planning and monitoring, persuasion and networking, commitment, persistence, demand for efficiency and quality, goal-setting and self-confidence. binary logistic regression was adopted to examine the influence of pecs on the start-up potentials among the students using the mean scores computed from the pecs as the independent variables. the results show that students with high goal-setting characteristics and opportunity recognition characteristics are highly predisposed to entrepreneurship. the results further showed that students whose parents run businesses and attended entrepreneurship courses are significantly and highly likely to venture into business. although persuasion and networking, risk-taking and persistence predispose the students to entrepreneurship, the variables were not significant. implications & recommendations: entrepreneurship education in the country should therefore be re-designed such that students are adequately profiled to determine the kind of ee best suited for them. for those already practising entrepreneurship, the university administration could establish innovation hubs or labs, as well as business incubators, and organise annual innovation competition to help improve entrepreneurship education outcomes. contribution & value added: the paper adopts personal entrepreneurial characteristics (pecs) as novel lenses to understand entrepreneurial inclinations among undergraduates in a developing country. paying particular attention to pec is important for policymakers and university administrators to improve the policy outcomes of entrepreneurship education policy. article type: research article keywords: entrepreneurial characteristics, education, undergraduates, job creation, youth jel codes: l26, l38 received: 31 may 2021 revised: 20 july 2021 accepted: 24 august 2021 suggested citation: adelowo, c.m., ilevbare, o.e., & surujlal, j. (2021). do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among undergraduates? evidence from a developing country. international entrepreneurship review, 7(3), 71-82. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.06 international entrepreneurship review ri e 72 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal introduction youth unemployment in nigeria is a serious national concern. with a population of approximately 206 million (nbs, 2020), nigeria is described as a country with abundant human and natural resources; however, bedevilled with poverty, hunger, as well as stunted economic growth and development. nigeria currently records 0.36 points and ranks 152 out of 157 countries in the world bank group’s human capital index (hci), and was once described as the global capital of poverty despite being acclaimed as the largest economy in africa (world bank, 2020). one of the major challenges confronting african countries (nigeria inclusive) is the high unemployment rate among the youth. kigotho (2015) revealed that one out of every four university graduates from africa is unemployed. specifically, the national bureau of statistics (nbs) reported over 16 million unemployed youth (nbs, 2018) in nigeria. the nbs further puts unemployment estimates at 23.13% during the third quarter of 2018, suggesting a consistent increment from 18.80% in the third quarter of 2017 to 22.73% in the second quarter of 2018 and to 23.1% in 2019 (nbs, 2020). the estimate implies that over 21 million nigerians were unemployed in 2018, and given the population growth rate of the country, 30 million new jobs will be needed by 2030 (world bank, 2019). it is evident that the majority of this unemployed population are youth, as they make up approximately 46% of the nigerian population (nbs, 2018). in a structured region, the large youth population could translate to national assets as they comprise dynamic individuals with vast knowledge, strength and tenacity to drive desirable scientific and technological change in a society. the youth are characterised as techno-savvy, possessing up-to-date skills, innovative prowess, and inventive abilities capable of driving sustainable development. however, in nigeria, the situation has not been a blessing, but rather a challenge for government and policymakers. this is evident from the number of youth engaged in social vices such as banditry, kidnapping, internet fraud and acts of terrorism (adebayo, 2013). entrepreneurship is a proven strategy to engage the unemployed; this includes not only educated youth, but also the uneducated minds who have the ability to innovate, create ideas, and take on opportunities for economic benefits (pinelli, 2015). more so, siyanbola (2011) opined that the wide involvement of youth in entrepreneurial activities is fundamental to stimulating wealth creation, socioeconomic growth and development. start-ups have been documented to be a game-changer and have the ability to transform a nation from an agrarian community to an industrialised economy. entrepreneurship has been one of the great management revolutions in recent decades, especially with a focus on innovation and growth of start-ups, science parks, accelerators and incubators, among others. entrepreneurial activities have been described as a crucial strategy for maintaining economic competitiveness and for achieving long-term economic success. it has also helped to create jobs, improve standards of living, create wealth and pathways to sustainable development (igwe et al., 2013). as part of the national strategies of developed countries, such as united states and emerging economies like china and other asian tigers, to boost their economy, the energy of their youth was harnessed and channelled to encourage self-reliance, innovativeness, as well as scientific and technological breakthroughs for sustainable development. in achieving the aforementioned, governments in lieu ensure the following are in place to provide support, namely provision of a stimulating business environment, adequate and modern infrastructures, facilitation of tech-hubs, start-up capital and grants to budding entrepreneurs as well as entrepreneurial mentoring mechanisms. from the fore-going, promoting entrepreneurship is critical to achieving the goal of the nigerian government in reducing youth unemployment and poverty, which will, in turn, help to curb so many societal vices. start-ups have a multiplier effect on the entrepreneur, employees and the nation as a whole. consequently, government, policymakers, captains of industries and stakeholders around the world are providing supports for young entrepreneurs and start-up firms while also promoting entrepreneurship culture among the youths through education and training. this strategy hopes to improve venture creation potentials through entrepreneurial activities as a way out of the menace of unemployment (wu & wu, 2008). to structure entrepreneurship education more appropriately, and to achieve the desired results, it is imdo entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among | 73 portant to identify and characterise potential entrepreneurs among youths in higher education institutions. characterising potential entrepreneurs in the system requires a systematic process of eliciting personal entrepreneurial characteristic information from target audiences and juxtaposing them with their entrepreneurial interest. although several studies have estimated the correlates of entrepreneurial intention among young undergraduates in nigeria, there appears to be a dearth of research investigating how personal entrepreneurial characteristics influence the behaviour. the purpose of this study is therefore to estimate the influence of personal entrepreneurial characteristics and compulsory entrepreneurship education on entrepreneurial intention among nigerian undergraduates. literature review personal entrepreneurial characteristics and entrepreneurship development researchers and policymakers have been keen on improving the entrepreneurship potential of the young population in both developed and developing economies to enhance national productivity, improve wealth creation and employment, and promote competitiveness. this has led to the development of several programmes and initiatives targeted at enlisting young people’s interest in entrepreneurship, including the introduction of entrepreneurship education in tertiary institutions and sometimes in secondary education to ‘catch them young’ (adelowo, joshua & ilevbare, 2018). efforts are also being made to improve local and national entrepreneurship ecosystems (gem, 2020). perhaps a more efficient way to better entrench entrepreneurship in the youth would be to profile their entrepreneurial characteristics and provide them with targeted theoretical and practical entrepreneurship education (ee). selection into the ee can then be based on their level of interest and captured entrepreneurial characteristics. entrepreneurial characteristics are traits and personal competencies that predispose an individual to become successful in venture creation. some of the several theories and perspectives for understanding and modelling entrepreneurial behaviours or potentials among youths include the theory of reasoned action (ajzen & fishbein; 2005), theory of planned behaviour (ajzen, 1991) and entrepreneurial orientation dimensions (lumpkin & dess, 1996). these theories have undergone several empirical validations in diverse areas of application, including health and entrepreneurship contexts. the kernel of discussion here is on ajzen’s theory of planned behaviour and its applications to shape entrepreneurship tendencies among the young population. the theory stipulates that intention to perform behaviour of any kind can be predicted accurately from attitudes towards the behaviour, subjective norms and perceived behavioural control (ajzen, 1991). ajzen (1991) also affirmed that intention, together with perception of behavioural control, accounts for considerable variance in actual behaviour. individuals’ entrepreneurial dispositions or intention are defined by social, environmental, psychological and physiological factors. the degree of belief that an outcome of a venture will be positive is a strong indication to gravitate an individual towards that behaviour, including entrepreneurship. furthermore, the subjective norms tend to strengthen the attitude towards a behaviour by providing justifiable and acceptable rationale/approval for the behaviour within a social context. for instance, the formulation of compulsory entrepreneurship education policy since 2006 and the recent provision of technical and financial inducement to young entrepreneurs in nigeria have reinforced the legitimisation of entrepreneurship and self-employment among young nigerians. entrepreneurship is further perceived as a way to overcome massive unemployment in the nigerian labour market. more so, government’s efforts to promote job creation in recent time have focused essentially on formal and informal entrepreneurship skills acquisition and empowerment. some recent initiatives of government to provide covid-19 palliatives and social safety nets for youth include npower, msme survival fund, conditional cash transfer, and free business registration, among others. these initiatives were developed to remove some business barriers and provide easy access to business registration with the ultimate aim of boosting entrepreneurship and wealth creation in the country. entrepreneurship is seen as a positive vibe in the society through these initiatives. the third component of the theory of planned behaviour is perceived behavioural control, which relates to how individuals perceive themselves to carry out the behaviour. this connects well with the entrepreneurial competence and capability of individuals to engage in venture creation. this is where entrepreneurship 74 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal education/training comes to play important roles in shaping potential entrepreneurs. training becomes critical to the development of potential entrepreneurs by exposing them to opportunities, how small businesses are managed and developing their marketing skills (adelowo, egbetokun & james, 2016; titley & anderson-macdonald, 2015). scholars have used personal entrepreneurial characteristics (pecs) or traits to describe and explain the entrepreneurship phenomena over decades (gartner, 1989; rauch & frese, 2012; holienka, holienková & gál, 2015). the psychological characteristics of entrepreneurs or enterprising individuals have been generally referred to as pecs. these characteristics tend to underpin the dispositional tendency to engage in entrepreneurial actions and can also be moderated by socio-cultural context, national values and general entrepreneurial ecosystems. early scholars have examined how pecs define entrepreneurial actions, particularly risk-taking (knight, 1921), innovativeness, orientation towards achievement, dominance (schumpeter, 1934; 1942), knowledge and entrepreneurial discovery (hayek, 1945), and achievement motivation (mcclelland, 1961). management system international and mcber and company, cited in reyes et al. (2018), constructed ten main characters of entrepreneurs as presented in table 1. these personal entrepreneurial characteristics were developed after studying the behaviours of many entrepreneurs in over forty (40) countries for more than five years (usaid, 2011). entrepreneurship education therefore plays critical roles in instilling/developing these key traits in student and better prepare them for future career. table 1. some major personal entrepreneurial characteristics authors the identified personal entrepreneurial characteristics ajzen (1991) attitude towards a behaviour, subjective norms and perceived behavioural control caird (1991; 2006) calculated risk-taking, creative tendency1, high need for achievement, high need for autonomy, and an internal locus of control. rauch and frese (2007; 2012) need for achievement, risk-taking, innovativeness, autonomy, locus of control and self-efficacy. management systems international (msi) cited in reyes et al., (2018) opportunity seeking, risk-taking, information seeking, systematic planning and monitoring, persuasion and networking, commitment, persistence, demand for efficiency and quality, goal-setting and self-confidence. source: own compilation. empirically, greene et al. (2015) have identified entrepreneurship education as one of the major channels to propagate entrepreneurial engagements among the most affected population ‘youth’ by policymakers and key stakeholders. entrepreneurship education is a major stride of the nigerian government in promoting entrepreneurial intention among the youth. to enforce this policy, entrepreneurial education was introduced in 2006 as a compulsory component of undergraduate course requirement in nigerian universities/tertiary institutions. more than a decade since the programme kicked off, there have been challenges and dissimilar views on the accomplishment of the policy. notable challenges include misrepresentation of entrepreneurship education in different institutions. some of tertiary institutions commonly presenting entrepreneurship education programmes within the context of vocational and technical education rather than developing the goal of stimulating entrepreneurship intent and interest in various disciplines. other challenges include the theory-based approach of teaching the course. despite the challenges, studies have reported wide acceptance and adoption of entrepreneurial education. for instance, ekundayo and babatunde (2014) argue that entrepreneurial education and programs increase the students’ attitudes and overall entrepreneurial intention among them. similarly, barba-sánchez and atienza-sahuquillo (2018) claim that exposing engineering students to entrepreneurial education has a positive influence on their intention towards entrepreneurship. further 1 creative tendency is the tendency to be imaginative, innovative, curious and versatile, which requires both quantity and quality of ideas, together with flexibility and innovation in thinking. do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among | 75 more, botha et al. (2007) found that the special women entrepreneurial programme (wep) was effective and positively influenced business start-up and venture creation among women in south africa. several authors have shown other factors as influencing entrepreneurial propensity among youths to include: entrepreneurial education (hahn et al., 2020; ayalew, 2020), supportive environment (walter & block, 2016), and parents’ entrepreneurial role (liñán & fayolle, 2015; olofinyehun, adelowo & egbetokun, 2018; hopp et al., 2019; moussa and kerkeni, 2021). among the hungarian students, gubik (2021) found that positive entrepreneurial attitudes and better knowledge about entrepreneurship process has the chance to positively influence them towards entrepreneurship career. also, sołek-borowsk and numprasertchai (2018) assert that entrepreneurship education positively reinforces students’ attitude towards entrepreneurship career choice in thailand and poland. the evaluation of entrepreneurship related courses and students’ participation in three countries, as demonstrated in gubik and baartha (2018), further confirms that providing more efficient entrepreneurial activities in the university could spur competitive drive among them. entrepreneurial education exposes young undergraduates to the nitty-gritty of business management and mentoring, where available. this equips them with better competence and confidence to take calculated business risk. the supportive environment includes the provision of entrepreneurship centres or tech hubs where business ideas can be nurtured to improve start-up potentials among them. parents’ entrepreneurial role/activity provides a justifiable ground for the offerings to become entrepreneurs, though not automatic. briefs on entrepreneurship ecosystem in nigeria in a bid to eradicate the menace of unemployment in nigeria, different government administrations have launched programmes/policies to address the situation. the programmes/policies are all targeted at improving the economy by empowering the nation’s undergraduates and youth to acquire entrepreneurial skills and become self-reliant and consequently employers of labour. some of the government’s initiatives and policies, through support agencies, include national directorate for employment (nde), national poverty eradication programme (napep), bank of industry (boi) entrepreneurship scheme, saed; n-power, sure-p, yes and youwin, business incubation centres, small, medium enterprises development agency (smedan), national office for technology acquisition and promotion (notap), raw materials & development council (rmrdc), as well as compulsory entrepreneurial education for undergraduates, among others. these initiatives are set up to facilitate the establishment of ventures and small businesses to defeat the menace of poverty and unemployment (akhuemonkhan, raimi & sofoluwe, 2013; emannuel, dazala & daniel, 2012). research methodology this study adopts a cross-sectional research design. a questionnaire was used to collect data from undergraduates in six selected universities in nigeria. this approach is deemed the most appropriate study design when study samples are multi-characterised and the sample size is large. a total of three thousand two hundred and seventy-seven (n=3,277) students in their second and fifth year from six universities participated in the study. the universities were purposively selected based on the depth of entrepreneurship programme they offer. for each university, six hundred copies of the questionnaire were administered across various disciplines. a single set of questionnaires, containing closedended questions, was deployed to elicit relevant information from the undergraduates. the personal entrepreneurial characteristics (pec) of students were captured using a validated scale developed by management system international in 2018 (reyel et al., 2018). the scale was adapted and used to assess the entrepreneurial characteristics of undergraduates. the scale provided information on ten key indicators of pecs, including opportunity seeking, risk-taking, information seeking, systematic planning and monitoring, persuasion and networking, commitment, persistence, demand for efficiency and quality, goal-setting and self-confidence. in all, the students were asked to describe their pecs by responding to fifty-five (55) questionnaire items, which were scored on a five-point likert scale ranging from 0 (never) to 4 (always). the scale validity produced a cronbach’s alpha of 0.918, suggesting superb 76 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal internal consistency and scale reliability. the mean scores were computed for analysis and a mean score above 2 is indicative of positive perception of students’ entrepreneurial characteristics. furthermore, demographic information was requested of the students. students were asked whether they had attended or taken an entrepreneurship education course as part of their undergraduate studies. this was a dichotomous response of either ‘yes’ or ‘no’. in order to measure the undergraduates’ entrepreneurial interest, a dichotomous question of whether they were interested in starting a business or not was included in the questionnaire. other important variables of interest included parents’ business experience and basic background information. data were analysed using descriptive and inferential statistics. weighted average mean scores were computed from the responses to pecs items. the mean scores were rated and ranked for each of the ten indicators. these ten indicators were later used as the independent variables for the binary logistic regression analysis conducted showing the extent to which the pecs defined entrepreneurial interest. the binary logistic regression provides deeper information about the degree and direction of influence of independent variables on the dependent variables. furthermore, some control variables were introduced to estimate how parental entrepreneurial activities and entrepreneurship courses taken by the students influence their entrepreneurial potential. these two variables tend to shape students’ entrepreneurial perspectives and behaviour. the results of the analyses are presented in tables and are discussed in the subsequent part of the paper. results and discussion the personal entrepreneurial characteristics of respondents are described using 10 entrepreneurial traits developed and validated by management system international, cited in reyes et al. (2018). using the mean score analysis, goal-settings (3.09), information seeking (2.88) and self-confidence (2.81) are revealed as the most occurring entrepreneurial characteristics among undergraduates of nigerian universities. while the least occurring personal entrepreneurial characteristics among the undergraduates are risk-taking (2.42), opportunity recognition (2.41) and demand for recognition (2.53). summarily, the majority of the undergraduates sampled scored high on the personal entrepreneurial characteristics scale with a mean score of 2.66, suggesting that the students’ trait/character could potentially predispose them to entrepreneurship. innate entrepreneurial characteristics serve as push factors in driving entrepreneurial engagement. similarly, traits such as risk-taking and self-confidence coupled with an enabling environment propel an individual to engage in entrepreneurial activities with the goal of self-actualisation and high need for self-fulfilment. to improve entrepreneurial thinking and encourage start-up potential among students, the low risk taking ability is one key area where attention is required. table 2. personal entrepreneurial characteristics of undergraduates in nigeria variables mean goal-setting 3.09 information seeking 2.88 self-confidence 2.81 systematic planning 2.62 commitment 2.60 persistence 2.65 persuasion and networking 2.63 demand for recognition 2.53 opportunity recognition 2.41 risk-taking 2.42 average mean 2.66 key: never=0, rarely=1, sometimes=2, usually=3 and always=4. source: own study. do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among | 77 binary logistic regression analysis was employed to test the dynamic relationship between personal entrepreneurial characteristics (pecs) and the start-up potentials among the students using the mean scores computed from the pecs as the independent variables. the results show that students with high goal-setting characteristics are more likely to engage in start-ups (or=1.79, p<0.001). this result suggests that students with great ability to set goals and pursue them have greater triggers for entrepreneurship potential. in fact, one critical quality of an entrepreneur is the ability to set realistic goals and pursue them. this trait can be placed within the perceived behavioural control of ajzen (1991), such that the confidence to succeed is demonstrated in the competence to set realistic goals, including entrepreneurial. the results corroborate those of reyes et al. (2018), who demonstrated through spearman’s rank correlation that goal-setting is a significant indicator of entrepreneurial intention among undergraduate students in the philippines. further results show that students with opportunity recognition abilities are more likely (or=1.36, p<0.1) to be predisposed to entrepreneurship activities. opportunity recognition potential has been established as the ground base for entrepreneurship, and therefore the potential to recognise opportunity in the midst of challenges and chaos is a critical trait of a potential entrepreneur. table 3. binary logistic regression showing relationship between start-up potentials among undergraduates and other explanatory variables variables exp (b) 95% confidence interval sig s.e risk-taking 1.146 0.829-1.584 0.411 0.165 opportunity recognition 1.360 0.956-1.933 0.087 0.180 commitment 0.750 0.530-1.060 0.103 0.177 persistent 1.068 0.743-1.535 0.723 0.185 demand for recognition 0.979 0.674-1.422 0.910 0.191 goal-setting 1.790 1.329-2.411 0.000 0.152 information seeking 1.103 0.795-1.532 0.557 0.167 systematic planning 0.943 0.662-1.344 0.747 0.181 persuasion and networking 1.160 0.836-1.611 0.374 0.167 self-confidence 0.983 0.708-1.363 0.916 0.167 parents’ business involvement 3.364 0.212-0.417 0.000 0.173 student’s entrepreneurial education 1.813 0.414-0.734 0.000 0.146 -2 log likelihood = 1429.64, nagerlkerke r square=0.093, hosmer and leshow test= 0.802. source: own study. cultivating this trait through entrepreneurship education tends to improve students’ locus of control and promote venture creation (bae et al., 2014; olofinyehun et al., 2018). other pecs such as persuasion and networking (or=1.16, p>0.1) and risk taking (or=1.146, p>0.1) also predispose the students to entrepreneurship interest; however, the results were not significant. persuasion and networking traits in students are seen to positively determine entrepreneurial interest from the analysis, justifying the self-motivation components of entrepreneurs. certain characteristics or traits of entrepreneurs are better expressed than explained, such is the persuasion that a particular course of action is strongly pursued based on personal conviction. moreover, the results further showed that students whose parents have business experience are highly more likely (or=3.364, p<0.001) to start a business and students who have taken entrepreneurship education are 81% more likely (or=1.813, p<0.001) to run a business even as undergraduates. the results corroborate the impacts of parental influence and entrepreneurship education on the entrepreneurial interest of the offspring/students (hahn et al., 2020; ayalew, 2020; moussa & kerkeni, 2021). shirokova et al. (2016) also showed how family background of students positively influenced their entrepreneurial inclinations. the logic is straightforward as individuals whose parents operate one form of business or the other tend to be exposed to such business from a tender age. in fact, some parents deliberately prepare their offspring for business succession at a tender age through appropriate mentoring schemes (see also liñán & fayolle, 2015; hopp et al., 2019). exposing students to entrepreneurship education tends to ignite the passion for entrepreneurship 78 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal in them; however, it has also been argued that ee is not a sufficient condition for promoting entrepreneurship within an ecosystem (rippa et al., 2020). conclusions this study has focused on a critically important question regarding the extent to which the personal entrepreneurial characteristics (pecs) of the youth in nigerian higher education institutions have influenced their entrepreneurial inclination. it further reinforced the established roles of entrepreneurship education and family influence on the entrepreneurial potential of the youth in the universities. previously, some key important correlates of entrepreneurial intentions among youths include age, gender, national entrepreneurial ecosystem, family support, ee, and more importantly mentoring process were not identified. in this study, some important personal characteristics of students at universities that serve as indicators to entrepreneurial development need to be adequately targeted if the entrepreneurship education policy will achieve its desire goals. the goal-setting and opportunity recognition potential ability of students need to be adequately built or sustained to enhance entrepreneurial performance among them. building students’ opportunity recognition potential is indeed important to the foundation of entrepreneurial development in developing countries, nigeria in particular. to develop opportunity-driven entrepreneurship is much more profitable for nations than what we currently experience in africa, where necessity-driven entrepreneurship is at the order of the day (global entrepreneurship monitor ((gem), 2019/2020). the growth potential of opportunity-driven entrepreneurship is identified to be far-reaching rather than necessity-driven. more so, the curriculum for entrepreneurship education in the country should be tailored towards building the critical skills necessary for stimulating entrepreneurship across all universities, including goal-setting and opportunity recognition. these two factors are highly significant and predispose them to entrepreneurship. introduction of practical business internship and mentoring processes into the ee have greater tendency to demonstrate real-life actions to sustain/improve students’ entrepreneurial interest. therefore, each university could modify the entrepreneurship education curriculum to accommodate practical or business simulation and venture mentoring processes. the establishment of innovation facilities such as business incubators, science parks, tech-hubs, and accelerators should be seriously pursued by the government and university administrators to promote and stimulate the entrepreneurship potentials of the students. for instance, most technopreneurs operating in the booming nigerian tech-hubs across the country are mostly graduates of higher institutions, who at some point must have been exposed to compulsory entrepreneurship education. furthermore, the ict cluster in lagos nigeria, popularly known as otigba, is another initiative to create a conducive atmosphere for businesses to thrive with spill-over effects on other sectors of the economy. today, the otigba computer village is renowned for huge icts activities to optimise production and adaptation. university administrators could replicate otigba in the university environment by creating clusters around areas of expertise to engage students with high entrepreneurial intentions and positive entrepreneurial characteristics. synchronising entrepreneurship education policy with science technology and innovation policy could further bolster entrepreneurship among students and faculties in the national research system thereby enriching the innovation ecosystem in the country. the study is not without limitation. a cross-sectional data was used in the study to estimate how pecs and ee influenced entrepreneurship propensity among the students. this interest may change over time and a longitudinal data would have provided a better analysis to really monitor how their pecs changes as ee becomes more intense. moreso, to better understand the impact of ee on entrepreneurial propensity, an experimental or quasi-experimental analysis would have provided a better result. in addition, context matter, therefore, the results should be carefully interpreted to avoid overgeneralisation. references adebayo, a.a. (2013). youth unemployment and crime in nigeria: implications for national development. international journal of sociology and anthropology, 5(8), 350-357. https://doi.org/10.5897/ijsa 2013.0452 do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among | 79 adelowo c.m., egbetokun, a.a., & james a.o. (2016). who wants to be an entrepreneur and why? a study of highly educated young nigerians. a paper presented during research workshop for grant holders organised by the centre for economic policy research (cepr) 14-15 march 2016, london. adelowo, c.m., joshua, a., & ilevbare, o.e. (2018). entrepreneurship potentials among undergraduates in nigerian universities: empirical evidence. amc indian journal of entrepreneurship, 1(2). ajzen, i. (1991). the theory of planned behavior. organizational behavior and human decision processes, 50 (2), 179-211. ajzen, i., & fishbein, m. (2005). the influence of attitudes on behaviour (pp. 173-221). in d. albarracín, b.t. johnson, & m.p. zanna (eds.), the handbook of attitudes. lawrence erlbaum. akhuemonkhan, i.a, raimi, l., & sofoluwe, a. (2013) entrepreneurship education and employment stimulation in nigeria. journal of studies in social sciences, 3(1), 55-79. ayalew, m. m. (2020). bayesian hierarchical analyses for entrepreneurial intention of students. journal of big data, 7(1), 1-23. bae, t.j., qian, s., miao, c., & fiet, j.o. (2014). the relationship between entrepreneurship education and entrepreneurial intentions: a meta-analytic review. entrepreneurship theory and practice, 38(2), 217-254. barba-sanchez, v., & sahuquillo, c.a. (2018). entrepreneurial intention among engineering students: the role of entrepreneurship education. european research on management and business economics, 24(1), 53-61. ben moussa, n., & kerkeni, s. (2021). the role of family environment in developing the entrepreneurial intention of young tunisian students. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 31-46. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090102 botha, m., nieman g., & vuuren, j. (2007). measuring the effectiveness of the women entrepreneurial programme on potential, start up and established women entrepreneurs in south africa. south african journal of economic and management sciences, 10 (2), 163-183. caird, s. (2006). general measure of enterprising tendency version 2 (get2). in t. mazzarol (ed.), entrepreneurship and innovation. prahran, vic: tilde university press, 247-266. caird, s., (1991), the enterprising tendency of occupational groups. international small business journal, 9(4), 75-81. ekundayo, b.b., & babatunde, e.d. (2014). the impact of entrepreneurship education on entrepreneurial intentions among nigerian undergraduates. international. journal of research in humanities, arts and literature, 2(11), 15-26. emmanuel, e.a., dazala, i.u., & daniel, j.d. (2012). entrepreneurship education and attitude of undergraduate students to self-employment in mubi, adamawa state, nigeria. journal of education and practice, 3(8), 95-97. gartner, w.b. (1989). who is an entrepreneurs? is the wrong question. entrepreneurship theory and practice, 12(2), 47-68. gem (2019). global entrepreneurship monitor report 2019/2020. london: global entrepreneurship research association. gem (2020). global entrepreneurship monitor report 2019/2020. london: global entrepreneurship research association, london business school. greene, p.g., brush, c.g., eisenman, e.j., neck, h., & perkins, s. (2015). entrepreneurship education: a global consideration from practice to policy around the world. a publication of world innovation summit for education, qatar. gubik, a.s. (2021). entrepreneurial career: factors influencing the decision of hungarian students. entrepreneurial business and economics review, 9(3), 43-58. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090303 gubik, a.s., & bartha, z. (2018). the role of university in influencing the entrepreneurial intention of university students. international entrepreneurship review, 4(3), 177-188. https://ier.uek.krakow.pl/index.php/pm/article/view/1770 gürol, y., & atsan, n. (2006). entrepreneurial characteristics amongst university students: some insights for entrepreneurship education and training in turkey. education + training, 48(1), 25-38. https://doi.org/10.1108/00400910610645716 hahn, d., minola, t., bosio, g., & cassia l. (2020). the impact of entrepreneurship education on university students’ entrepreneurial skills: a family embeddedness perspective. small business economics, 55 (1), 257-282. https://doi.org/10.1007/s11187-019-00143-y 80 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal hayek, f.a. (1945). the use of knowledge in society. american economic review, 35(4), 519-530. holienka m., holienková, j., & gál, p. (2015). entrepreneurial characteristics of students in different fields of study: a view from entrepreneurship education perspective. acta universitatis agriculturae et silviculturae mendelianae brunensis, 63(6), 1879-1889. hopp, c., minarikova, d., & speil, a. (2019). a chip off the old block? how parent-child interactions affect the intergenerational transmission of entrepreneurial intentions. journal of business venturing insights, 11, e00130. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2019.e00130 igwe c.n., adebayo, m.s., olakanmi, o. a., ogbonn, i.g., & aina, o.s. (2013). promoting wealth and job creation in nigeriareview of the role of entrepreneurship. journal of sustainable development studies, 3(1), 80-100. kigotho, w. (2015). producing unemployable graduates wastes time and money. university world news, 359, 1-3. knight, f.h. (1921). risk, uncertainty and profit. boston, ma: houghton mifflin. linan, f., & fayolle, a. (2015). a systematic literature review on entrepreneurial intentions, thematic analyses, and research agenda. international entrepreneurship and management journal, 11(4), 907-933. https://doi.org/10.1007/s11365-015-0356-5 lumpkin, g.t., & dess, g.g. (1996). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, 21(1), 135-172. http://dx.doi.org/10.2307/258632. lumpkin, g.t., & dess, g.g. (2001). linking two dimensions of entrepreneurial orientation to firm performance: the moderating role of environment and industry life cycle. journal of business venturing, 16(5), 429-451. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(00)00048-3 maina, r.w. (2011). determinants of entrepreneurial intentions among kenyan college graduates. kca journal of business management, 3(2), 1-18. https://doi.org/10.4314/kjbm.v3i2.65968 mclrelland, u.c. (1961). the achieving society. new york: new york free press nbs (2018). report, labour force statistics: unemployment and underemployment report q4 2017-q3 2018. national bureau of statistics. nbs (2020). labor force statistics: unemployment and underemployment report (q2 2020). national bureau of statistics, abridged labour force survey under covid-19. national bureau of statistics (nbs), abuja. retrieved from https://www.nigerianstat.gov.ng/pdfuploads/q2_2020_unemployment_report.pdf on 20 july 2021. olofinyehun, a., adelowo, c., & egbetokun, a. (2018). the supply of high quality entrepreneurs in developing countries: evidence from nigeria. science and public policy, 45(2), 269-282. olomi, d.r., & sinyamule, r.s. (2009). entrepreneurial inclinations of vocational education students: a comparative study of male and female trainees in iringa region, tanzania. journal of enterprising culture, 17(1), 103-125. pinelli, m. (2015). can entrepreneurship solve the youth unemployment crisis? retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2015/09/can-entrepreneurship-solve-the-youth-unemployment-crisis/ on 27 april 2021. rauch, a., & frese, m. (2007). let’s put the person back into entrepreneurship research: a meta-analysis on the relationship between business owners’ personality traits, business creation, and success. european journal of work and organizational psychology, 16(4), 353-385. https://doi.org/10.1080/13594320701595438 rauch, a., & frese, m. (2012). entrepreneurship as a key element in advancing the psychology of competitive advantage. industrial and organizational psychology, 5(1), 108-111. https://doi.org/10.1111/j.17549434.2011.01414.x reyes, g.u., mariano, r.a., herrera, m.n.q., manipol, n.e.p., & cabardo, j.j.s. (2018). personal entrepreneurial competencies and entrepreneurial intention of non-business students enrolled in an introductory entrepreneurship course. journal of economics, management and agricultural development, 4(1), 93-102. rippa, p., ferruzzi, g., holienka, m., capaldo, g., & coduras, a. (2020) what drives university engineering students to become entrepreneurs? finding different recipes using a configuration approach. journal of small business management, https://doi.org/10.1080/00472778.2020.1790291 schumpeter, j.a. (1934). the theory of economic development. harvard economic studies. schumpeter, j.a. (1942). capitalism, socialism and democracy. london: allen and unwin. shirokova, g., osiyevskyy, o., & bogatyreva, k. (2016). exploring the intention–behaviour link in student entrepreneurship: moderating effects of individual and environmental characteristics. european management journal, 34(4), 386-399. https://doi.org/10.1016/j.emj.2015.12.007 do entrepreneurial characteristics and education influence start-up potentials among | 81 siyanbola w.o, (2011). framework for technological entrepreneurship development: key issues and policy directions. american journal of industrial and business management, 1(1), 10-19. https://doi.org/10.4236/ajibm.2011.11002 souitaris, v., zerbinati, s., & al-laham, a. (2007). do entrepreneurship programmes raise entrepreneurial intention of science and engineering students? the effect of learning, inspiration and resources. journal of business venturing, 22(4), 566-591. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2006.05.002 sołek-borowska, c., & numprasertchai, h. (2018). exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective. international entrepreneurship review, 4(3), 357-372. retrieved from https://ier.uek.krakow.pl/index.php/pm/article/view/1779 on 1 august 2021. titley, j., & anderson-macdonald, s. (2015). when entrepreneurship training matters most. international growth centre blog. retrieved from https://www.theigc.org/blog/when-entrepreneurship-training-matters-most/ on 8 february 2021 usaid (2011). the entrepreneurship toolkit successful approaches to fostering entrepreneurship. business growth initiative publication. walter, s.g., & block, j.h. (2016). outcomes of entrepreneurship education: an institutional perspective. journal of business venturing, 31(2), 216-233. https://doi.org/10.1016/jjbusvent.2015.10.003. world bank (2020). the human capital index 2020 update: human capital in the time of covid-19. washington, dc: world bank. https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/3443 world bank (2019). nigeria economic update: accelerating economic expansion, creating new job opportunities. retrieved from https://www.worldbank.org/en/country/nigeria/publication/nigeria-economic-update-accelerating-economic-expansion-creating-new-job-opportunities on 20 july 2021. wu, s., & wu, l. (2008). the impact of higher education on entrepreneurial intentions of university students in china. journal of small business and enterprise development, 15(4), 752-774. https://doi.org/10.1108/14626000810917843 82 | caleb m. adelowo, oluwatosin e. ilevbare, jhalukpreya surujlal authors all three authors were jointly responsible for drafting the manuscript. c.m. adelowo and o. ilevbare obtained, analysed and interpreted the data. j. surujlal critically revised the manuscript for submission. caleb m. adelowo phd in technology management (2017) obafemi awolowo university, nigeria; msc technology management (2014), obafemi awolowo university; master’s degree in intellectual property (2010), africa university, zimbabwe, bsc accounting (2008) obafemi awolowo university, nigeria. his research interests include entrepreneurship and innovation management, intellectual property management, technology transfer and commercialisation, organisational behaviour. correspondence to: dr. caleb m. adelowo, postdoctoral fellow, faculty of economic and management sciences, north-west university, potchefstroom, south africa, e-mail: caleb.adelowo@nacetem.gov.ng; calebakinrinade@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0002-4578-5708 oluwatosin e. ilevbare phd in psychology (2018), obafemi awolowo university, nigeria; msc psychology, (2013), obafemi awolowo university, nigeria; bsc psychology, (2007), obafemi awolowo university, nigeria. her research interests include health behaviour, entrepreneurial studies and adoption of innovation. correspondence to: dr. oluwatosin e. ilevbare, national centre for technology management, ile-ife, nigeria, e-mail: psytosin@yahoo.com orcid http://orcid.org/ 0000-0001-6263-6758 jhalukpreya surujlal phd in sport management (2003), university of johannesburg, south africa; master’s in public administration (mpa), university of kwazulu-natal, south africa; bcom, university of south africa (unisa). his research interests are human resource management, sport management, marketing and entrepreneurship. correspondence to: dr. jhalukpreya surujlal, faculty of economic and management sciences, north-west university, potchefstroom, south africa, e-mail: babs.surujlal@nwu.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0003-0604-4971 acknowledgements and financial disclosure the authors acknowledged pedl research team (erg#3155) for making the data available to the authors. data used were collected by the team (adelowo, egbetokun and james) in 2016. conflict of interest the authors declare no conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-05-091-neldner s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : neldner, j. (2017). ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw członkowskich unii europejskiej na przykładzie polski, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 91-106. ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw członkowskich unii europejskiej na przykładzie polski, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016 julia neldner uniwersytet marii curie-skłodowskiej w lublinie wydział ekonomiczny pl. m. curie-skłodowskiej 5, 20-031 lublin e-mail: julia_n@onet.eu streszczenie: celem artykułu jest analiza i ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych krajów członkowskich unii europejskiej na przykładzie gospodarek polski, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016. badane lata obejmują okres przedakcesyjny, kryzys i recesję gospodarczą oraz lata słabej koniunktury postkryzysowej. podstawą oceny są mierniki konkurencyjności eksportu, przede wszystkim: udział w eksporcie światowym, udział eksportu w pkb oraz wskaźnik pokrycia importu. wykorzystane zostały także mierniki oceny poziomu innowacyjności gospodarek: nakłady na badania i rozwój, syntetyczny wskaźnik innowacyjności (summary innovation index), liczba patentów triady oraz udział eksportu produktów high-tech w eksporcie ogółem. analiza ma charakter porównawczy. źródłami danych statystycznych są bazy danych banku światowego, unctad oraz oecd. słowa kluczowe: europa środkowo-wschodnia; konkurencyjność; innowacyjność klasyfikacja jel: f14, f41, o30, o31 1. wstęp po ii wojnie światowej zapoczątkowany został proces integracji europejskiej na gruncie politycznym i gospodarczym. lata 50. i 60. xx wieku to okres dynamicznego rozwoju gospodarczego i wzrostu dobrobytu w krajach członkowskich wspólnot europejskich. państwa europejskie, pozostające poza we, podjęły starania o akcesję. istotne w procesach decyzyjnych stały się nie tylko czynniki gospodarcze, lecz również polityczne (kubin, 2016, s. 65-66). w latach 2004-2013 przystąpiło do ue 13 nowych krajów. akcesja objęła między innymi kraje wyspiarskie i europę środkowo – wschodnią (cypr, estonia, litwa, malta, polska, czechy, słowacja, słowenia, węgry, łotwa – 2004, bułgaria, rumunia – 2007, chorwacja – 2013). rozszerzenie z 2004 roku było największe w historii we/ue. obecnie ue liczy 28 członków (unia europejska, 2017). 92 julia neldner przystąpienie do we/ue wiąże się z szeregiem reform politycznych, społecznych i gospodarczych, które państwo kandydujące zobowiązuje się przeprowadzić (kubin, 2016, 70-72). aby państwo członkowskie we/ue w pełni wykorzystało szansę rozwoju, niezbędna jest prowadzona w odpowiedni sposób polityka makroekonomiczna. opiera się na optymalnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych, zapewnieniu równowagi gospodarczej oraz umożliwieniu podejmowania inwestycji i innowacji. prowadzona w ten sposób polityka makroekonomiczna skutkuje wzrostem zdolności uczestników wspólnego rynku do konkurowania, w efekcie ulega poprawie także pozycja handlowa danego kraju na rynku wewnętrznym ue oraz rynku globalnym (mucha-leszko, 2014, s. 9). korzyści wynikające z akcesji do we/ue zdecydowanie przewyższają koszty spełnienia warunków przedakcesyjnych i kryteriów konwergencji. korzyści o charakterze politycznym, wynikające z przystąpienia do we/ue, obejmują: 1) wzmocnienie ustroju demokratycznego państwa, 2) podniesienie jakości wymiaru sprawiedliwości i administracji oraz 3) zwiększenie stopnia ochrony praw jednostki. korzyści gospodarcze wynikają z eliminacji ceł i ograniczeń pozataryfowych, przyłączenia nowych rynków oraz wzrostu wymiany handlowej, skutkując zwiększeniem tempa wzrostu gospodarczego oraz wzrostem poziomu dobrobytu społeczeństwa (kubin, 2016, 70-72). do przyczyn wzrostu zainteresowania integracją krajów słabo i średnio rozwiniętych należą: 1) potrzeba zwiększania siły konkurencyjnej krajów ugrupowania integracyjnego w sytuacji rosnącej otwartości gospodarczej i liczby uczestników globalnego rynku, co jest efektem intensyfikacji procesów globalizacyjnych oraz 2) zmniejszanie różnic rozwojowych w celu przyspieszenia procesu konwergencji (mucha-leszko, 2014, s.15). według oecd konkurencyjność jest zdolnością kraju do wytworzenia dóbr i usług, które (zakładając wolny i rzetelny handel) są uznawane na rynku globalnym. jednocześnie następuje utrzymanie i wzrost dochodów realnych mieszkańców kraju. konkurencyjność w tym aspekcie odnosi się do stanu pożądanego i jest terminem wartościującym (lubiński i in., 1995, s.6-11). zwiększenie konkurencyjności kraju nie następuje kosztem innych uczestników wymiany na rynku globalnym. handel międzynarodowy powinien przynosić korzyści wszystkim jego uczestnikom. konkurencyjność międzynarodowa kraju odnosi się do zdolności wytwarzania i sprzedaży na rynkach zagranicznych dóbr i usług, które są tańsze i/lub lepsze niż towary oferowane przez innych uczestników wymiany (budnikowski, 2006, s. 26-29). innowacyjność gospodarki oznacza ciągłość procesów wprowadzania zmian do systemów społeczno-gospodarczych, które skutkują zwiększeniem użyteczności produktów, usług, procesów technologicznych i systemów zarządzania (białoń, werner, 2014, s. 34-35). innowacyjność odnosi się do sposobu realizacji i wdrażania nowych pomysłów (michalski, 2014, s. 78). determinuje rozwój społeczny i rozwój gospodarczy (krawczyk sokołowska, 2014, s. 19), jednakże jest jedynie czynnikiem wspomagającym a nie warunkującym wzrost gospodarczy (oleksiuk, 2011, s. 55). celem opracowania jest analiza i ocena pozycji konkurencyjnej i poziomu innowacyjności gospodarek europy środkowej i wschodniej na przykładzie gospodarki polski, rumunii i bułgarii, dokonana z wykorzystaniem zestawu mierników jakościowych. ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 93 2. od układu stowarzyszeniowego do członkostwa – akcesja polski, rumunii i bułgarii do unii europejskiej kraje europy środkowej i wschodniej, których akcesja do unii europejskiej miała miejsce w 2004 i 2007 roku, charakteryzowały się niską wydajnością pracy, słabym wyposażeniem w kapitał rzeczowy i niską całkowitą produktywnością czynników produkcji (tfp). czynniki te doprowadziły do powstania luki rozwojowej w stosunku do pozostałych państw członkowskich ue (mucha-leszko, 2014, s. 23). jednakże, należy nadmienić, że kraje europy środkowej i wschodniej w ciągu ostatnich 25 lat przeszły proces głębokiej transformacji gospodarczej – od gospodarek centralnie planowanych (nakazowo-rozdzielczych) do gospodarek funkcjonujących w warunkach rynkowych. współczesna luka rozwojowa wynika z niskiego tempa wprowadzania zmian i ich efektywności, szczególnie w zatrudnieniu i udziale danych sektorów w tworzeniu wartości dodanej brutto (białowąs, 2014, s. 45). w latach 90. xx wieku kraje europy środkowej i wschodniej, które kandydowały do we/ue, zawierały układy stowarzyszeniowe z we/ue. były to układy mające na celu stopniową integrację ekonomiczną i przygotowanie krajowych systemów administracyjnych do wymogów europejskich. układy stowarzyszeniowe rumunii i bułgarii (w przeciwieństwie do układów polski, węgier i czechosłowacji) zawierały postanowienia dotyczące przestrzegania praw człowieka, respektowania zasad demokracji i gospodarki rynkowej (denca, 2009, s. 95). współpraca państw kandydujących z we/ue w ramach układów stowarzyszeniowych obejmowała aspekty ekonomiczne i polityczne, w szczególności odnosiła się do swobodnego przepływu towarów i pracowników, współpracy gospodarczej oraz reform ustawodawczych w kierunku zbieżnym ze standardami unijnymi (olejarz, 2009, s.12). integracja polski ze wspólnotami europejskimi rozpoczęła się w 1988 roku (ówcześnie: europejską wspólnotą gospodarczą i polską rzeczpospolitą ludową) w ramach nawiązania stosunków dyplomatycznych. rok później podpisana została umowa w sprawie handlu i współpracy handlowej i gospodarczej. okres zmian ustrojowych i reform w polsce skutkował niekorzystną sytuacją gospodarczą (1989-90), wskutek czego, aby pakiet reform wolnorynkowych mógł zostać wprowadzony, niezbędna była zagraniczna pomoc finansowa. układ stowarzyszeniowy między we a polską został podpisany w 1991 roku. układ ten zapewniał polsce ramy dialogu politycznego, podstawy udzielania pomocy finansowej i technicznej. umożliwiony został również dalszy rozwój stosunków gospodarczych. mimo, iż układ ratyfikowano w 1994 roku, w 1992 roku zaczęły obowiązywać jego postanowienia odnośnie swobodnego przepływu: towarów, usług, osób i kapitału. sytuacja ta wymogła na polskich przedsiębiorcach wprowadzanie modernizacji i innowacji, ze względu na presję konkurencyjną przedsiębiorstw zagranicznych. intensyfikacji uległa wymiana handlowa (chruściel, kloc, 2013, s. 92-93). rumunia była specyficznym krajem układu warszawskiego, gdyż jako jedyny kraj starała się prowadzić niezależną (w pewnym stopniu) politykę zagraniczną (denca, 2009, s. 91). współpraca rumunii z ue rozpoczęła się w 1993 roku 94 julia neldner podpisaniem układu stowarzyszeniowego. określone zostały zasady i reformy, które musiały zostać przeprowadzone aby rumunia mogła stać się członkiem unii europejskiej. w 1992 roku wyeliminowane zostały ograniczenia ilościowe i celne, które objęły import towarów przemysłowych z rumunii (z wyłączeniem wyrobów hutniczych i włókienniczych), zmniejszono także cła na produkty rolne eksportowane przez rumunię do ue (opris, 2009, s. 36-37). władze bułgarii podpisały układ stowarzyszeniowy w 1993 roku, natomiast dwa lata później, wraz z rządem rumunii, złożono wniosek o akcesję do ue (żelazo, 2003, polski instytut spraw międzynarodowych, dostęp: 23.06.2017). w 1994 roku polska złożyła wniosek o członkostwo w unii europejskiej (chruściel, kloc, 2013, s. 94). rozpad bloku wschodniego umożliwił dalsze rozszerzenie we/ue, jednakże związane było to z koniecznością przeprowadzenia wewnętrznej reformy instytucjonalnej ugrupowania. w związku tym, w październiku 1997 roku podpisano traktat amsterdamski, ponadto opracowano dokument agenda 2000. została określona strategia dalszych rozszerzeń ue o między innymi kraje europy środkowej i wschodniej, strategia wzrostu konkurencyjności i zasad finansowania w przyszłości (gniadek, 2015, s. 20). komisja europejska w 1997 roku opublikowała oceny krajów stowarzyszonych kandydujących do ue. zaproponowano rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych między innymi z polską (olejarz, 2009, s.17-20). każda kandydatura była rozpatrywana przez ue oddzielnie, w związku z czym osłabiona została pozycja wyjściowa państw kandydujących z europy środkowej i wschodniej. polska gospodarka i możliwości modernizacyjne były w dużym stopniu uzależnione od stopnia otwartości i dostępności europejskich rynków zbytu i pomocy finansowej. polski rynek narażony był na presję konkurencyjną, której w wielu sektorach nie udało się sprostać. priorytetem strony polskiej w negocjacjach akcesyjnych stała się derogacja i okresy przejściowe na obszarach nieprzygotowanych do działania konkurencji zagranicznej. polska była ówcześnie największą i najprężniej rozwijającą się gospodarką wśród gospodarek państw kandydujących z obszaru europy środkowo – wschodniej. wynegocjowano najdłuższy okres przejściowy – 12 lat (chruściel, kloc, 2013, s. 94-96). mimo wielu trudności, gospodarka polska została oceniona bardzo pozytywnie – doceniono wysiłek, jaki został włożony w przeprowadzenie reform gospodarczych, społecznych i systemowo-politycznych. polska została uznana za funkcjonującą gospodarkę rynkową, która gotowa była sprostać presji konkurencji i siłom rynkowym ue. w aspektach, w których polska nie spełniała wymogów (np. edukacja, b+r, polityka celna) uznano, że w ciągu najbliższych kilku lat bez problemu wprowadzone zostaną wymagane reformy (willa, 2007, s. 91-92). bułgaria i rumunia zostały ocenione jako kraje niewystarczająco przygotowane do rozpoczęcia negocjacji. w rumunii zwrócono uwagę na niestabilność systemu prawnego oraz wysoki poziom upolitycznienia gospodarki. istniało zagrożenie, że rumunia (na ówczesnym poziomie rozwoju gospodarczego) nie sprostałaby panującej w ue wolnej konkurencji ze względu na zbyt przestarzały przemysł, zacofane rolnictwo i znikome nakłady na badania i rozwój. bułgaria została oceniona jako kraj również niebędący w stanie sprostać konkurencji na wolnym rynku ue, ponadto problemem stał się opóźniony sektor prywatny, wolne tempo ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 95 wprowadzania reform oraz niestabilność ekonomiczna. rumunia i bułgaria wprowadziły szereg reform oraz wzmocniły współpracę w ramach układów stowarzyszeniowych, skutkiem czego negocjacje akcesyjne rozpoczęły się w lutym 2000 roku (olejarz, 2009, s.17-20). po 2000 roku władze rumunii starały się ograniczyć interwencjonizm państwowy, jednakże nadal widoczne były wpływy rządowe w procesach prywatyzacji spółek handlowych o wybitnej roli w zwiększaniu produktu krajowego brutto (opris, 2009, s. 40). w lutym 2001 roku został podpisany traktat nicejski, który reformował instytucje unijne. reforma była niezbędna, by zapewnić sprawne funkcjonowanie w kolejnych latach po przeprowadzeniu planowanych rozszerzeń. do negocjacji przedakcesyjnych przystąpiło 12 krajów (np. z byłego bloku socjalistycznego). kraje te były bardzo zróżnicowane gospodarczo (gniadek, 2015, s. 20). polska zakończyła negocjacje w 2002 roku, stając się pełnoprawnym członkiem ue w 2004 roku. uzyskała tym samym dostęp do największego na świecie rynku wewnętrznego, umocniła się pozycja gospodarcza i polityczna kraju. wraz z przystąpieniem do unii europejskiej nie zakończył się proces dostosowawczy do wymogów i standardów unijnych (chruściel, kloc, 2013, s. 99-100). w 2006 roku komisja europejska przygotowała raport oceniający gospodarkę bułgarii i rumunii. odroczono decyzję dotyczącą daty wejścia krajów do ue, co miało na celu wywarcie presji szybszego wprowadzania reform (w bułgarii w szczególności w aspektach: ochrony danych osobowych, szarej strefy, rynku alkoholi i rynku wołowiny, przepisów weterynaryjnych i fitosanitarnych). ocena bułgarii była nieco niższa niż rumunii (woźnica, 2012, s.223). wraz z przystąpieniem do unii europejskiej w 2007 roku, bułgaria i rumunia przyjęły politykę handlową ue w aspekcie importu z krajów trzecich. przyjęta została wspólna taryfa celna, preferencyjne porozumienia handlowe ue oraz system środków ochronnych oraz antydumpingowych. władze państw ograniczają poziom regulacji rynków i bezpośrednią ingerencję ze strony władz (także lokalnych) w działalność gospodarczą (kępka, 2015, s. 97). 3. pozycja konkurencyjna polski, rumunii i bułgarii pozycja konkurencyjna wskazuje udział kraju w handlu międzynarodowym, natomiast zdolność konkurencyjna jest terminem definiowanym jako zdolność gospodarki do konkurowania na arenie międzynarodowej (bieńkowski, 1995, s. 32). kraje konkurują między sobą na czterech głównych płaszczyznach – technologicznej, zasobowej, strukturalnej i cenowej. konkurencyjność kraju poddawana jest ocenie również w oparciu o zdolność dopasowania struktury eksportowej do kształtu popytu importowego partnerów handlowych (misala, 2011, s. 72). przewaga konkurencyjna, osiągana przez kraje na arenie międzynarodowej, ma charakter nietrwały i przejściowy, ze względu na obecne w gospodarce globalnej mechanizmy rynkowe (bossak, bieńkowski, 2004, s. 132). do oceny konkurencyjności eksportu wykorzystywany jest miernik dynamiki zmian eksportu, miernik struktury eksportowej (czajkowski, gomułka, 96 julia neldner 2010, s. 50-51) oraz miernik udziału rynkowego w globalnym eksporcie towarów i usług (białowąs, 2012, s. 139). w tabeli 1. zostały zawarte dane dotyczące udziału eksportu dóbr i usług w pkb oraz roczna zmiana procentowa eksportu polski, rumunii, bułgarii i ue w latach 2003-2015. tabela 1. udział eksportu dóbr i usług w pkb oraz roczna zmiana procentowa eksportu polski, rumunii, bułgarii i ue w latach 2003-2015. dane w procentach rok udział eksportu w pkb roczna zmiana procentowa eksportu polska rumunia bułgaria ue polska rumunia bułgaria ue 2003 33,39 34,54 34,53 32,86 14,10 9,28 6,46 1,73 2004 34,26 35,64 41,06 34,24 4,89 14,05 24,51 8,12 2005 34,61 32,91 42,60 35,57 9,87 7,58 9,09 5,99 2006 37,86 32,06 47,08 37,67 15,56 10,44 7,66 9,44 2007 38,56 29,15 51,97 38,28 10,04 7,84 19,62 6,28 2008 37,86 26,94 52,30 38,88 7,06 -3,16 2,48 1,32 2009 37,18 27,37 42,42 34,66 -5,95 -5,32 -11,72 -11,72 2010 40,06 32,30 50,18 38,34 13,07 15,23 17,19 10,61 2011 42,56 36,85 59,07 41,01 7,86 11,89 12,58 6,60 2012 44,44 37,46 60,80 42,21 4,58 0,99 2,04 2,36 2013 46,32 39,75 64,65 42,34 6,08 19,68 9,64 2,21 2014 47,59 41,19 65,01 42,66 6,68 8,02 3,13 4,43 2015 49,55 41,09 64,11 43,93 7,69 5,51 5,74 6,41 źródło: exports of goods and services (% of gdp), bank światowy. z danych zawartych w tabeli 1. wynika, że wszystkie analizowane kraje zwiększyły udział eksportu dóbr i usług w pkb o ponad 10 punktów procentowych od momentu akcesji do ue w 2004 (polska) i 2007 roku (rumunia, bułgaria). wzrost udziału eksportu w pkb nastąpił: w polsce o 15,29 pkt. proc., w rumunii o 11,94 pkt. proc., w bułgarii o 12,14 pkt. proc. jedynie w bułgarii miernik przekroczył wartość 50,00% (2010) i panowała tendencja wzrostowa w ciągu całego analizowanego okresu. w polsce i rumunii miał miejsce spadek udziału eksportu dóbr i usług w pkb po 2007 roku wskutek wybuchu globalnego kryzysu finansowego. niekorzystny trend trwał do lat 2009 (rumunia) – 2010 (polska). udział eksportu w pkb ue wykazywał tendencję wzrostową w ciągu analizowanego okresu, z wyjątkiem roku 2008. polska i rumunia wykazywały zbliżony poziom udziału eksportu w pkb, jedynie bułgaria znacząco przewyższała wartości średnie ue. w latach 2008-2009 miał miejsce gwałtowny spadek eksportu we wszystkich analizowanych krajach – wskaźnik procentowej zmiany eksportu rocznie spadł poniżej wartości 0,00 (zaznaczone kolorem czerwonym – pogrubionym). mimo istotnej poprawy wskaźnika w 2010 roku, wielkość eksportu dóbr i usług nie ustabilizowała się i jedynie w polsce po 2013 roku utrzymuje się na względnie stabilnym poziomie. roczna zmiana procentowa eksportu unii europejskiej kształtowała się na zbliżonym poziomie do grupy analizowanych krajów do 2011 roku. od 2012 ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 97 roku wartości dla ue są niższe niż analizowanych państw (z wyjątkiem rumunii w 2012 i 2015 roku oraz bułgarii w latach 2014-2015). kraje członkowskie ue są bardzo zróżnicowane, również w dziedzinie handlu międzynarodowego. dobra pozycja unii europejskiej na arenie międzynarodowej wynika z przewagi konkurencyjnej krajów członkowskich o wysokich nadwyżkach w wymianie dóbr i usług (niemcy, holandia, austria). nowe kraje członkowskie ue charakteryzują się trwałym deficytem na rachunku obrotów bieżących. w związku z kryzysem finansowym i gospodarczym z 2008 roku, zmniejszyła się rozbieżność na rachunkach obrotów bieżących między „starymi” krajami członkowskimi a nowymi. znacząco zmniejszył się eksport państw generujących nadwyżki oraz import krajów deficytowych (mucha-leszko, kąkol, 2012, s. 294). światowy kryzys gospodarczy (2008) niekorzystnie wypłynął nie tylko na tempo wzrostu gospodarczego bułgarii, lecz także na obroty w handlu zagranicznym i na wielkości bezpośrednich inwestycji zagranicznych (kępka, 2015, s. 89). ponad połowa obrotów handlowych bułgarii (blisko 60%) jest obrotami intra-ue. bułgaria eksportuje swoje towary głównie do niemiec, turcji, włoch, rumunii, grecji, francji, belgii, chin, rosji i hiszpanii, importuje natomiast z: rosji, niemiec, włoch, rumunii, grecji, turcji, hiszpanii, austrii, węgier i holandii (kępka, 2015, s. 92). prawie 70% eksportu rumunii to eksport intra-ue. głównymi odbiorcami są: niemcy, włochy, francja, turcja, węgry, wielka brytania, bułgaria, holandia, rosja i hiszpania. import intra-ue stanowi w 75% import ogólny rumunii. głównymi importerami są niemcy, włochy, węgry, francja, rosja, chiny i turcja (gniadek, 2015, s. 109-111). eksport intra-ue stanowi 88% eksportu całkowitego polski. głównymi odbiorcami polskich produktów są niemcy, czechy, wielka brytania, francja i włochy oraz stany zjednoczone, rosja i chiny. import intra-ue stanowi 74% całkowitego importu polski. importowane produkty pochodzą z rosji, usa, niemiec, włoch, francji, czech i wielkiej brytanii (raport o stanie handlu zagranicznego, 2015, s. 43-45). pozycja kraju na rynku globalnym odzwierciedlona jest przez jego udział w handlu światowym, w szczególności w eksporcie. zmieniająca się struktura uczestników eksportu światowego obrazuje wszelkie zmiany zachodzące w zdolnościach konkurencyjnych państw biorących udział w wymianie handlowej (bieńkowski, 1995, s. 80). w tabeli 2. zostały zawarte dane dotyczące udziału eksportu polski, bułgarii i rumunii w eksporcie światowym w latach 2003-2016. z danych zawartych w tabeli 2. wynika, że od początku analizowanego okresu postępował wzrost udziału eksportu badanych państw w eksporcie światowym, z wyłączeniem lat 2009 w rumunii, 2010-2012 w bułgarii i polsce, 2012 w rumunii oraz lat 2013-2015 w bułgarii. największa zmiana została odnotowana w polsce – wzrost o 0,561 pkt. proc. w rumunii udział w eksporcie światowym wzrósł o 0,165 pkt. proc, natomiast w bułgarii – o 0,064 pkt. proc. udział eksportu unii europejskiej w eksporcie światowym wykazywał tendencję spadkową do 2007 roku (o 13,36 pkt. proc.). kolejne dwa lata to dynamiczny wzrost, z ponownym 98 julia neldner załamaniem od 2010 roku (kryzys zadłużenia strefy euro). udział eksportu ue w eksporcie światowym charakteryzuje się niskim tempem wzrostu (od 2012 roku). tabela 2. udział eksportu polski, rumunii i bułgarii w eksporcie światowym w latach 2003-2016. dane wyrażone w % rok polska rumunia bułgaria ue 2003 0,708 0,233 0,099 41,59 2004 0,814 0,255 0,108 40,88 2005 0,852 0,264 0,112 38,79 2006 0,913 0,268 0,124 37,94 2007 1,000 0,289 0,132 28,23 2008 1,056 0,307 0,138 36,77 2009 1,087 0,323 0,130 36,70 2010 1,044 0,324 0,135 33,88 2011 1,029 0,344 0,154 33,22 2012 1,002 0,313 0,144 31,40 2013 1,082 0,347 0,156 32,06 2014 1,158 0,367 0,154 32,40 2015 1,208 0,367 0,154 32,68 2016 1,269 0,398 0,163 33,68 źródło: merchandise: total trade and share, percentage of total world, unctad. w tabeli 3. zostały zawarte dane dotyczące eksportu polski, rumunii i bułgarii w ramach ue (eksport intra-ue) w latach 2003, 2009 i 2015. zastosowaną jednostką są miliardy euro. tabela 3. wartość (mld euro) eksportu intra-ue polski, rumunii i bułgarii rok polska rumunia bułgaria 2003 8 4 2 2009 20 7 4 2015 37 14 8 źródło: intra-eu trade in goods, eurostat. wszystkie analizowane kraje wykazywały tendencję wzrostową eksportu intraue, jednakże największy wzrost wartości miał miejsce w polsce (o 29 mld euro), natomiast najmniejszy w bułgarii (6 mld euro). największy potencjał eksportowy wykazuje gospodarka polski, rumunia i bułgaria pozostają na zbliżonym poziomie. kolejnym wskaźnikiem służącym ocenie pozycji konkurencyjnej kraju jest wskaźnik pokrycia importu przez eksport, tj. w jakim stopniu wpływy uzyskane z eksportu pokrywają wydatki związane z importem (wołodkiewicz-donimirski, 2006, s.3). tabela 4. zawiera dane dotyczące eksportu, importu oraz pokrycia importu eksportem w polsce, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016. polska jest jedynym z analizowanych krajów, w którym wskaźnik pokrycia importu eksportem przekracza 100,00% (od 2012 roku) – z wyjątkiem rumunii ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 99 w latach 2003-2004, co oznacza, że odpływy związane z importem są całkowicie pokryte przez wpływy z eksportu. od momentu przystąpienia polski, rumunii i bułgarii do unii europejskiej, wskaźnik pokrycia importu systematycznie zwiększa się (z wyłączeniem roku 2008). tabela 4. eksport i import (miliony dolarów amerykańskich) oraz wskaźnik pokrycia importu eksportem (procent) polski, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016 r ok polska rumunia bułgaria im p or t (m ln u s d ) e k sp or t (m ln u s d ) w sk . p ok ry ci a im p or tu e k sp or te m ( % ) im p or t (m ln u s d ) e k sp or t (m ln u s d ) w sk . p ok ry ci a im p or tu e k sp or te m ( % ) im p or t (m ln u s d ) e k sp or t (m ln u s d ) w sk . p ok ry ci a im p or tu e k sp or te m ( % ) 2003 116 912 115 068 98,42 32 304 35 145 108,79 16 041 14 451 90,09 2004 126 402 120 699 95,49 39 429 40 083 101,66 20 251 17 992 88,84 2005 134 318 132 607 98,73 45 746 43 123 94,27 23 157 19 627 84,76 2006 158 655 153 243 96,59 56 104 47 625 84,89 26 842 21 131 78,72 2007 183 705 168 629 91,79 72 248 51 360 71,09 32 913 25 278 76,80 2008 201 205 180 536 89,73 72 374 49 739 68,72 34 514 25 904 75,05 2009 176 288 169 800 96,32 57 373 47 094 82,08 27 090 22 869 84,42 2010 201 570 191 993 95,25 64 583 54 266 84,03 26 838 25 396 94,63 2011 213 279 207 087 97,10 71 155 60 717 85,33 29 504 28 590 96,90 2012 212 693 216 580 101,83 69 878 61 318 87,75 31 142 29 172 93,67 2013 216 268 229 753 106,24 76 022 73 385 96,53 32 486 31 984 98,45 2014 237 916 245 089 103,01 82 645 79 272 95,92 34 162 32 984 96,55 2015 253 637 263 946 104,06 90 240 83 557 92,59 36 022 34 876 96,82 2016 276 266 287 745 104,16 98 670 89 867 91,08 37 032 36 851 99,51 źródło: trade in goods and services, oecd, obliczenia własne. wskutek kryzysu finansowego i gospodarczego (2008) zmniejszył się znacząco import nowych państw członkowskich (2009, tab. 3), co spowodowane było również zmniejszeniem eksportu krajów generujących nadwyżki na rachunkach obrotów bieżących, które są głównymi partnerami handlowymi analizowanych krajów (mucha-leszko, kąkol, 2012, s. 294). wzrosła również wartość eksportu i importu – odpowiednio 2,5 oraz 3 krotnie w porównaniu do okresu przedakcesyjnego. 4. innowacyjność polski, rumunii i bułgarii innowacyjność oznacza zdolność tworzenia nowych rozwiązań oraz usprawniania już istniejących procesów, systemów i produktów (marciniak, 2010, s.27). w skład syntetycznego wskaźnika innowacyjności wchodzą trzy parametry (potencjał innowacyjności, innowacyjna działalność przedsiębiorstw, efekty innowacyjnej działalności). wśród wymienionych parametrów wyszczególnione są wskaźniki cząstkowe obejmujące np. kapitał ludzki, zasoby badawcze, wsparcie 100 julia neldner i finansowanie innowacji, inwestycje (wojtas, 2014, s. 129). na podstawie wartości wskaźnika sii wydzielono cztery grupy krajów zgodnie z poziomem innowacyjności. pierwsza grupa to liderzy innowacyjności (sii większy niż 120% średniej ue), druga grupa – doganiający (sii w przedziale 90-120% średniej ue), trzecia grupa obejmuje innowatorów umiarkowanych (sii w przedziale 50-90% średniej ue), natomiast ostatnia grupa to skromni innowatorzy (sii poniżej średniej ue). jest to grupa państw o najniższym stopniu zaangażowania w procesy tworzenia innowacji (białowąs, 2012, s.136). w tabeli 5. zawarte zostały dane dotyczące wskaźnika sii dla polski, rumunii i bułgarii w latach 2010-2016. dane wyrażone w procentach, przy założeniu, że średnie ue-28 w 2010 roku to 100%. tabela 5. syntetyczny wskaźnik innowacyjności sii polski, rumunii i bułgarii w latach 2010-2016. dane w procentach (średnia ue-28 z 2010r. = 100%) rok polska rumunia bułgaria 2010 53 48 47 2011 53 49 50 2012 51 44 40 2013 51 42 45 2014 51 34 45 2015 52 32 46 2016 55 34 47 źródło: european innovation scoreboard 2017, s. 43, 62, 64. z danych tabeli 5. wynika, że jedynie polska jest w grupie innowatorów umiarkowanych. bułgaria i rumunia kwalifikują się do grupy skromnych innowatorów. od początku analizowanego okresu, wskaźnik sii rumunii i bułgarii nie przekroczył wartości granicznej 50,00%. jednocześnie, wskaźnik sii nie obniżył się poniżej tej wartości w przypadku polski, mimo że w latach 2011-2014 wskaźnik utrzymywał się na poziomie 51,00%. w rumunii wskaźnik sii osiągnął najniższe wartości z grupy analizowanych krajów (32% w 2015r.), jednocześnie był to jedyny kraj, w którym spadek wartości wskaźnika sii był tak duży (rozstęp 17 pkt. proc). mocne strony gospodarki polski pod względem innowacji są w inwestycjach przedsiębiorstw, środowisku przyjaznym inwestycjom oraz w zatrudnieniu. słabe strony to nikłe powiązania między innowatorami i przedsiębiorcami oraz brak atrakcyjności systemów badawczych (european innovation scoreboard 2017, s. 62). atutami gospodarki rumunii są: środowisko przyjazne inwestycjom, sektor sprzedaży oraz zasoby ludzkie. wady obejmują niski poziom inwestycji przedsiębiorstw oraz kwestie finansowania i wsparcia badań i rozwoju (european innovation scoreboard 2017, s. 64). bułgaria jako skromny innowator powinna zwiększyć nakłady finansowe na badania i rozwój oraz atrakcyjność systemów badawczych. atutami są zasoby intelektualne i zasoby ludzkie (european innovation scoreboard 2017, s. 43). ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 101 grupa umiarkowanych innowatorów obejmuje 14 państw członkowskich ue. polska zajmuje miejsce 13. natomiast grupę skromnych innowatorów tworzy bułgaria i rumunia (european innovation scoreboard 2017). w ocenie poziomu innowacyjności gospodarki istotne są efekty powstające wskutek wykorzystywania określonych nakładów. najczęściej wykorzystywany jest wskaźnik liczby patentów. indeks ten jest o tyle istotny, że informuje w jakim stopniu kraj ma możliwość wykorzystania nowych rozwiązań technologicznych (brocka – palacz, bil, 2010, s. 434). tabela 6. zawiera dane dotyczące liczby patentów triadowych w polsce, rumunii, bułgarii i ue w latach 2000-2014 oraz nakładów na badania i rozwój (jako udział procentowy w pkb). patenty triady to grupy patentów, które chronią te same wynalazki w różnych krajach. dotyczy patentów zarejestrowanych w european patent office, japan patent office i united states patent and trademark office (traidic patent families, oecd, www.data.oecd.org, dostęp: 25.06.2017). tabela 6. liczba patentów jako triadic patent families i wydatków na b+r (% pkb) w polsce, rumunii, bułgarii i ue w latach 2000-2014 rok polska rumunia bułgaria ue liczba patentów wydatki na b+r liczba patentów wydatki na b+r liczba patentów wydatki na b+r liczba patentów wydatki na b+r 2000 9,3 0,642 0,3 0,36 1,7 0,50 17 711 1,67 2001 14,6 0,623 0,4 0,39 3,4 0,45 17 272 1,69 2002 19,7 0,56 0,9 0,38 2,7 0,46 17 338 1,70 2003 15,8 0,54 4,4 0,38 6,1 0,47 17 324 1,69 2004 23,9 0,56 3,2 0,38 5,1 0,47 18 093 1,66 2005 18,1 0,57 7,0 0,41 6,6 0,44 18 393 1,66 2006 17,8 0,55 1,6 0,45 3,3 0,44 16 678 1,69 2007 25,1 0,56 4,4 0,52 3,7 0,47 15 102 1,69 2008 37,6 0,60 6,2 0,57 1,2 0,44 14 734 1,76 2009 31,8 0,67 7,7 0,46 1,2 0,50 14 446 1,84 2010 61,7 0,72 5,9 0,45 1,6 0,57 13 209 1,84 2011 63,4 0,75 8,7 0,49 2,0 0,54 13 278 1,88 2012 68,1 0,88 13,7 0,48 8,1 0,61 13 098 1,92 2013 77,9 0,87 15,7 0,39 8,4 0,64 13 289 1,93 2014 87,8 0,94 17,2 0,38 8,4 0,80 13 457 1,95 źródło: research and development, triadic patent families, oecd, research and development expenditure (% of gdp), bank światowy. na początku analizowanego okresu polska wykazała największą liczbę patentów z grupy badanych krajów. w 2010 roku liczba zgłoszonych w polsce patentów triadowych zwiększyła się dwukrotnie do roku poprzedniego i do końca analizowanego okresu utrzymywała tendencję wzrostową. po akcesji do ue (2004) liczba ta zmalała, wzrastając po 2007 roku. wzrost nakładów na badania i rozwój nie korespondował z liczbą patentów – wykazywał trend odwrotny w latach 2000-2002, 2005, 2009. polska wydatkowała najwięcej na b+r w grupie badanych krajów. 102 julia neldner wzrost liczby patentów w rumunii był stały (z wyłączeniem roku 2006 i 2010). tendencja uległa poprawie po przystąpieniu do unii europejskiej. po akcesji do ue zmalały natomiast wydatki na badania i rozwój – do 2008 roku panowała tendencja wzrostowa, która po kryzysie finansowym i gospodarczym uległa odwróceniu i trwa do końca analizowanego okresu. w latach 2000-2011 w bułgarii liczba zgłaszanych patentów triady miała charakter zmienny, normując się po 2012 roku (8,1-8,4). również wydatki na badania i rozwój do 2010 roku kształtowały się na zbliżonym poziomie, nie przekraczając przedziału 0,40-0,50% pkb. w ciągu 4 lat (2010-2014) nastąpił wzrost wydatków na b+r o 0,224 pkt. proc. pkb (0,795% pkb). udział patentów i wydatków na b+r polski, rumunii i bułgarii w unii europejskiej jest cząstkowy. najwięcej patentów zostało zarejestrowanych w ue w latach 2004-2005. od 2006 roku panuje tendencja spadkowa, w przeciwieństwie do wydatków na badania i rozwój – od 2006 roku postępuje stopniowy wzrost. struktura eksportu danego kraju lub grupy krajów obrazuje poziom zaawansowania technologicznego oferowanych na rynku globalnym towarów i usług. jest to istotna informacja w procesie oceny poziomu innowacyjności gospodarki kraju (czajkowski, gomułka, 2010, s. 50-51). eksport produktów wysokich technologii jest istotnym wskaźnikiem – obrazuje efekty działań innowacyjnych (wojtas, 2014, s. 139-140). produkty wysokiej technologii to towary, które zostały wytworzone przy wykorzystaniu dużych nakładów na badania i rozwój (high technology export, bank światowy). sektory produktów wysokiej technologii obejmują branże: farmaceutyczną, optyczną, elektroniczną oraz sektor kosmonautyczny (śledziewska, 2015, s.11). tabela 7. zawiera dane dotyczące eksportu produktów high-tech w polsce, rumunii i bułgarii w latach 2000-2015. dane wyrażone w procentach jako udział eksportu produktów wysokich technologii w eksporcie całkowitym danego kraju. do 2011 roku włącznie rumunia była krajem, który eksportował najwięcej produktów wysokiej technologii. w 2012 roku nastąpił spadek o ponad 3 pkt. proc., skutkiem czego rumunia znalazła się na ostatnim miejscu wśród badanych krajów. poziom wydatków na b+r nie miał większego wpływu na eksport dóbr wysokiej technologii – rósł on systematycznie, jednakże był najniższy w grupie badanych państw (tab. 5). zdecydowanie poprawiła się sytuacja polskiego eksportu produktów high-tech – od 2011 roku systematycznie wzrasta. związane jest to ze wzrostem wydatków na badania i rozwój (tab. 5). do 2013 roku eksport dóbr zaawansowanych technologicznie bułgarii zdecydowanie przewyższał eksport polski (najwyższy wskaźnik w 2009 roku na poziomie 8,15%). w badanym okresie wydatki na b+r utrzymane były na stabilnym poziomie (z niewielkimi widełkami wahań) i wykazywały tendencję odwrotną do trendu eksportu (tab. 5). od 2010 roku wydatki na badania i rozwój wzrastają, co nie znajduje odzwierciedlenia w eksporcie dóbr zaawansowanych technologicznie (spadek indeksu o 1,08 pkt. proc. w 2014 roku w stosunku do 2013 roku). w latach 2000-2004 eksport dóbr zaawansowanych technologicznie w unii europejskiej wykazywał tendencję spadkową. kolejne lata, aż do końca ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 103 analizowanego okresu, to cykle spadkowe (2007-2008, 2011, 2014) i wzrostowe (2005-2006, 2009-2010, 2012-2013, 2015). okresy wzrostu znajdują odzwierciedlenie w wydatkach na badania i rozwój. tabela 7. eksport produktów high-tech jako udział procentowy w eksporcie całkowitym polski, rumunii, bułgarii i ue w latach 2000-2015 rok polska rumunia bułgaria ue 2000 3,36 5,87 2,87 21,41 2001 3,17 6,14 2,89 20,77 2002 2,88 3,80 4,11 19,26 2003 3,07 3,97 4,44 17,92 2004 3,34 3,73 4,06 17,78 2005 3,79 3,84 4,77 18,20 2006 3,74 4,83 6,12 18,58 2007 3,04 3,48 5,97 14,13 2008 4,32 6,69 6,55 13,70 2009 6,10 9,11 8,15 15,28 2010 6,69 10,95 7,91 15,43 2011 5,87 10,18 7,47 15,01 2012 6,95 6,38 7,75 15,55 2013 7,81 5,72 7,96 15,64 2014 8,70 6,45 6,88 15,47 2015 8,78 7,50 7,65 16,86 źródło: high-technology exports, bank światowy. udział eksportu produktów high-tech w eksporcie ogółem badanych krajów, biorąc pod uwagę ich poziom innowacyjności (sii, tab. 5), nie przyjmuje wartości krytycznych. wykazywany jest ogólny trend wzrostowy i potencjał innowacyjny. nie są to spektakularne wyniki na tle średniej ue (szczególnie do 2007 roku), jednakże od 2010 roku wartości miernika ulegają systematycznej poprawie. 5. podsumowanie wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że gospodarka polski wyróżnia się poziomem konkurencyjności i innowacyjności w grupie badanych krajów. jest jedynym krajem, który od 2012 roku generuje nadwyżki na rachunku obrotów bieżących. wskaźnik pokrycia importu eksportem zbliża się do wartości 100,00% w bułgarii. udział eksportu dóbr i usług w produkcie krajowym brutto przewyższa wartość 60,00% w bułgarii, w polsce natomiast wynosi blisko 50,00%. rumunia i średnia ue pozostają na zbliżonym poziomie 40-44%. w polsce nastąpił nagły wzrost (o 29 mld euro) eksportu intra-ue w ciągu 12 lat (2003-2015). w rumunii i bułgarii również odnotowany został wzrost, odpowiednio o 10 i 6 miliardów euro. polska, jako jedyna z analizowanych państw, zakwalifikowana została do grupy umiarkowanych innowatorów, zgodnie z systematyką wskaźnika sii. bułgaria i rumunia są jedynymi krajami w unii europejskiej o tak niskim poziomie in104 julia neldner nowacyjności. są jedynymi członkami grupy skromnych innowatorów (sii). klasyfikacja ta znajduje odzwierciedlenie w liczbie zarejestrowanych patentów. w polsce, w skali roku, jest to ponad 80 patentów, natomiast w rumunii i bułgarii – odpowiednio 17 i 8. należy jednak wspomnieć, że wykazywana jest tendencja wzrostowa. wzrastają także wydatki na badania i rozwój jako udział w pkb w polsce i bułgarii, maleją natomiast w rumunii. udział eksportu produktów wysokiej technologii w eksporcie ogółem jest na zbliżonym poziomie w grupie badanych krajów i kształtuje się w przedziale 7,50% (rumunia) – 8,80% (polska). wartości mierników i wskaźników zaprezentowanych w pracy dla polski, rumunii i bułgarii, kształtują się na poziomie poniżej średniej unii europejskiej (z wyjątkiem udziału eksportu w pkb), jednakże widoczny jest potencjał konkurencyjny i innowacyjny państw. niezbędne są dalsze reformy i zmiany, aby potencjał ten mógł zostać w pełni wykorzystany. literatura białoń, l., werner, e. (2014). zarządzanie działalnością innowacyjną w kontekście społecznej świadomości innowacyjności. w: a. kamińska (red), innowacyjność. uwarunkowania, strategie, wyzwania, warszawa: wydawnictwo placet. białowąs, t. (2012). zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich unii europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1955-2011. w: p. misztal, w. rakowski (red), przyszłość integracji europejskiej. uwarunkowania rozwoju gospodarczego unii europejskiej, warszawa: wydawnictwo cedewu. białowąs, t. (2014). zmiany strukturalne w gospodarce. w: b. mucha – leszko (red), pozycja gospodarcza polski w unii europejskiej, lublin: wydawnictwo marii curie – skłodowskiej. bieńkowski, w. (1995). reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. bossak, j. w., bieńkowski, w. (2004). międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw. wyzwania dla polski na progu xxi wieku, warszawa: szkoła główna handlowa. brocka – palacz, b., bil, i. (2010). analiza studium przypadku: niemcy. w: w. bieńkowski, m. a. weresa, m. j. radło (red), konkurencyjność polski na tle zmian gospodarczych w krajach oecd, warszawa: szkoła główna handlowa. budnikowski, a. (2006). międzynarodowe stosunki gospodarcze, warszawa: pwe. chruściel, m., kloc, k. (2013). polska w unii europejskiej – proces akcesyjny i priorytety polskiej polityki w ramach ue, poliarchia, kraków: wydział studiów międzynarodowych i politycznych uniwersytetu jagiellońskiego, 1, s. 89-108. czajkowski, z., gomułka, m. (2010). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki: metodologie pomiaru. w: w. bieńkowski, m. a. weresa, m. j. radło (red), konkurencyjność polski na tle zmian gospodarczych w krajach oecd, warszawa: szkoła główna handlowa. denca, s. (2009). orientacja proeuropejska w rumuńskiej polityce zagranicznej po 1989 roku. w: k. p. marczuk (red), dwie dekady zmian: rumunia 1989-2009, warszawa: wydawnictwo difin. ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw… 105 gniadek, j. (2015). kraje unii europejskiej – ogólna charakterystyka. w: h. kępka, j. gniadek (red), rynki zagraniczne dla polskiego biznesu. unia europejska. bułgaria, rumunia. wybrane aspekty, warszawa: instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur. gniadek, j. (2015). współpraca gospodarcza polski z rumunią. w: h. kępka, j. gniadek (red), rynki zagraniczne dla polskiego biznesu. unia europejska. bułgaria, rumunia. wybrane aspekty, warszawa: instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur. kępka, h. (2015). współpraca gospodarcza polski z bułgarią. w: h. kępka, j. gniadek (red), rynki zagraniczne dla polskiego biznesu. unia europejska. bułgaria, rumunia. wybrane aspekty, warszawa: instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur. krawczyk sokołowska, i. (2014). regionalne uwarunkowania innowacyjności przedsiębiorstw, nowe życie gospodarcze, 1-2, s. 19 lubiński, m., michalski, t., misala j. (1995). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. pojęcie i sposób mierzenia, warszawa: instytut rozwoju i studiów strategicznych. marciniak, s. (2010). innowacyjność i konkurencyjność gospodarki, warszawa: wydawnictwo c. h. beck. michalski, e. (2014). czynniki determinujące innowacyjność przedsiębiorstwa. handel wewnętrzny, 6, s. 78-87. misala, j. (2011). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, warszawa: pwe. mucha – leszko, b. (2014). pozycja gospodarcza polski w unii europejskiej, lublin: wydawnictwo marii curie – skłodowskiej. mucha – leszko, b. (2014). wzrost gospodarczy i proces konwergencji oraz średnio i długoterminowe perspektywy zmniejszania luki rozwojowej. w: b. mucha – leszko (red), pozycja gospodarcza polski w unii europejskiej, lublin: wydawnictwo umcs. mucha – leszko, b., kąkol, m. (2012). pozycja i rola unii europejskiej w globalnym układzie sił gospodarczych, wyzwania gospodarki globalnej. gdańsk: instytut handlu zagranicznego uniwersytetu gdańskiego, 31, s. 276-296. olejarz, t. (2009). bułgaria i rumunia we wspólnocie europejskiej. aspekty prawne i polityczne procesu akcesji, lublin: instytut europy środkowo – wschodniej. oleksiuk, a. (2011). innowacje jako czynnik rozwoju gospodarki światowej w świetle strategii innowacyjności oecd, optimum studia ekonomiczne, 1, s. 53-63. opris, p. (2009). transformacja rumuńskiej gospodarki: lata 1989-2009. w: k. p. marczuk (red), dwie dekady zmian: rumunia 1989 – 2009, warszawa: wydawnictwo difin. śledziewska, k. (2015). ocena zmiany konkurencyjności eksportu państw ue po kryzysie 2008/2009, warszawa: instytut ekonomiczny, narodowy bank polski, 316. willa, r. (2007). droga do członkostwa w unii europejskiej – przykład polski, dialogi polityczne. polityka filozofia społeczeństwo – prawo, toruń: wydawnictwo naukowe uniwersytetu mikołaja kopernika, 8, s. 83-99. wojtas, m. (2014). innowacyjność gospodarki. w: b. mucha – leszko (red), pozycja gospodarcza polski w unii europejskiej, lublin: wydawnictwo umcs. wołodkiewicz – donimirski, z. (2006). kondycja sektora eksportowego na tle sytuacji polskiego handlu zagranicznego w trzech pierwszych kwartałach 2005 roku, kancelaria sejmu biuro studiów i ekspertyz, wydział analiz ekonomicznych, 1185. woźnica, r. (2012). bułgarska polityka wewnętrzna a proces integracji z unią europejską, kraków: księgarnia akademicka. 106 julia neldner źródła internetowe european innovation scoreboard 2017, www.ec.europa.eu, dostęp: 25.06.2017. exports of goods and services (% of gdp), bank światowy, www.data.worldbank.org, dostęp: 25.06.2017 high technology export, bank światowy, www.data.worldbank.org, dostęp: 26.06.2017. high-technology exports, bank światowy, www.data.worldbank.org, dostęp: 26.06.2017 intra-eu trade in goods, eurostat, www.ec.europa.eu, dostęp: 25.06.2017 merchandise: total trade and share, percentage of total world, unctad, www.unctadstat.unctad.org, dostęp: 25.06.2017 research and development expenditure (% of gdp), bank światowy, www.data.worldbank. org, dostęp: 25.06.2017 trade in goods and services, oecd, www.data.oecd.org, dostęp: 23.06.2017, traidic patent families, oecd, www.data.oecd.org, dostęp: 25.06.2017. unia europejska, kraje członkowskie unii europejskiej, www.europa.eu/europeanunion/about-eu/countries/member-countries_pl, dostęp: 21.06.2017. www.pism.pl/index/?id=5c572eca050594c7bc3c36e7e8ab9550, dostęp: 23.06.2017. żelazo, a. (2003). stosunki unii europejskiej z bułgarią i rumunią, polski instytut spraw międzynarodowych. raporty raport o stanie handlu zagranicznego, polska 2015, warszawa: ministerstwo gospodarki, departament strategii i analiz. bazy danych bank światowy, www.data.worldbank.org eurostat, www.ec.europa.eu/eurostat/data/database oecd, www.data.oecd.org unctad, www.unctadstat.unctad.org evaluation of the competitive and innovative position of the new member states of the european union on the example of poland, romania and bulgaria in 2003-2016 abstract: the aim of the article is to analyze and evaluate the competitive position and innovativeness of the new member states of the european union on the example of the polish, romanian and bulgarian economies between 2003 and 2016. research were made during the pre-accession period, the economic crisis and recession, and the post-crisis economic downturn. measures of competitiveness of exports are based on, in particular: share in world exports, export share in gdp and import coverage ratio. the expenditures on r&d, summary innovation index, numer of triad patents and share of high-tech exports in total exports were used to evaluate the level of innovation in researched economies. the analysis is comparative. statistical data sources are the world bank, unctad and oecd databases. keywords: east central europe; competitiveness; innovation jel codes: f14, f41, o30, o31 #kj-14-227-moron,zebala s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : maroń, j., & zębala, d. (2017). szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 227-245. szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów jolanta maroń1, dominika zębala2 uniwersytet ekonomiczny w krakowie 1 doktorantka – centrum językowe / 2 absolwentka ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: 1 zajacjol@uek.krakow.pl; 2 zebala.d@gmail.com streszczenie: artykuł traktuje o aktualnej sytuacji polskich startupów oraz ich wpływie na gospodarkę krajową, a szczególnie eksport. wiele firm będących obecnie potentatami, jak uber czy amazon, zaczynało jako startupy. często zanim stały się firmami międzynarodowymi były wspierane, między innymi przez aniołów biznesu, a następnie fundusze venture capital. natomiast w polsce startupy finansują się same, a jeśli korzystają z pomocy to jest to przede wszystkim pomoc unijna. jednak polskie startupy są obecnie młode; prawie 80% z nich znajduje się na pierwszym lub drugim etapie rozwoju. oznacza to, że dopiero formują zespoły, tworzą prototypy i zaczynają intensywne prace nad nowymi produktami. ponadto ponad połowa polskich startupów to innowacyjne firmy tworzące całkiem nowe produkty. tego typu przedsięwzięcia zdecydowanie koncentrują się w warszawie, podczas gdy inne miasta pozostają daleko w tyle. jednocześnie około połowa polskich startupów produkuje na rynki zagraniczne, co może poprawić wielkość i strukturę polskiego eksportu. część z nich to firmy typu born global, które od razu funkcjonują na rynkach międzynarodowych. słowa kluczowe: startup; innowacje; anioł biznesu; venture capital klasyfikacja jel: m13 1. wstęp w dobie obecnego systemu gospodarki światowej a także coraz większej konkurencji rynkowej wielu młodych przedsiębiorców szuka możliwości utworzenia własnego biznesu, jak również znalezienia „błękitnego oceanu”1 czyli takiej przestrzeni rynkowej, w której nie działa jeszcze żadne inne przedsiębiorstwo. obecnie coraz bardziej popularną formą prowadzenia bądź też wykreowania własnego biz 1 strategia błękitnego oceanu (ang. blue ocean strategy), jest to koncepcja polegająca na stałym poszukiwaniu nowych, niezajętych jeszcze przez konkurencję miejsc na rynku. zamiast walki z rywalami, a także zajmowania tych rynków, które są już zajęte (czyli strategia czerwonego oceanu, ang. red ocean strategy ) lepszym rozwiązaniem jest szukanie takiego, którym nie trzeba się dzielić. autorami pojęcia są w. chan kim oraz rene mauborgne a opisane zostało ono w wydanej 2005 roku książce pt. blue ocean strategy. 228 jolanta maroń, dominika zębala nesu stają się startupy. co więcej są one rzeczywiście istotnym elementem gospodarki, który niewątpliwie decyduje o stopniu jej innowacyjności. można powiedzieć, że startupy, są pewną formą eksperymentu, szczególnie dla tych przedsiębiorców, którzy mają interesujący pomysł, lecz nie posiadają ani doświadczenia w prowadzeniu biznesu, ani funduszy pozwalających na utworzenie firmy. obecnie, największa liczba startupów znajduje się w dolinie krzemowej, ale warto również dodać, iż kolejnym dość istotnym miejscem ich występowania jest tel-awiw. przykładami startupów, które osiągnęły ogromny sukces, a także przekształciły się w prawdziwy biznes mogą być firmy: amazon, google czy też bardzo popularny w ostatnich latach uber. 2. czym jest startup i jakie są źródła jego finansowania określenie startup funkcjonuje w naukowej terminologii dopiero od kilku lat. istnieje wiele różnych lecz mimo wszystko podobnych do siebie definicji wyjaśniających czym tak naprawdę jest. dla jednych startup jest przedsiębiorstwem w początkowej fazie rozwoju, dla innych zaś jest to mała firma, która ściśle powiązana jest z branżą technologiczną. jednakże jedną z najbardziej rozpowszechnionych definicji startupu jest określenie go jako tymczasowej organizacji, która poszukuje rentownego, skalowanego i powtarzalnego modelu biznesowego. jej autorem jest steve blank2, autor „podręcznika budowy startupu” (blank, 2013). inne definicje dodają również, iż organizacje te cechują się przede wszystkim krótką historią istnienia a także tym, że znajdują się one w tzw. fazie rozwojowej. ponadto, co istotne, ciągle prężnie i aktywnie poszukują nowych rynków, na które mogłyby rozszerzać swoją dotychczasową działalność. za swoistego prekursora koncepcji startupów uznaje się amerykańskiego biznesmena erica riesa3 (ries, 2012). jest on autorem słynnego poradnika, który stał się swoistą biblią dla alumnów tej formy przedsiębiorczości. książka „metoda lean startup” znalazła się na liście bestsellerów prestiżowego, amerykańskiego new york timesa4. w publikacji tej, ries przedstawia swoją definicję tego pojęcia. według niego startup jest to ludzka instytucja stworzona z myślą o budowaniu nowych produktów lub usług w warunkach skrajnej niepewności. aby dogłębniej zrozumieć istotę tego określenia, należy przyjrzeć się jej poszczególnym elementom. niewątpliwie startup jest instytucją tworzoną, a także zarządzaną przez zespół ludzi, najczęściej uporządkowanych w swoistej hierarchii. co więcej, instytucja ta, jest tworem innowacyjnym, a więc takim, który nie ma swojego od 2 steve blank – przedsiębiorca doliny krzemowej i pracownikiem naukowym. spędził ponad 30 lat w przemyśle zaawansowanych technologii, współpracuje z 8 startupami. 3 eric ries – biznesmen tzw. ‘średniego pokolenia’ doliny krzemowej. obecnie zajmuje się prowadzeniem firmy, a także doradztwem biznesowym. co więcej, aktywnie udziela się w programie singularity university, a także prowadzi zajęcia na wielu amerykańskich uczelniach. pośród jego najważniejszych osiągnięć warto wspomnieć chociażby ogromny sukces odniesiony w związku ze startupem imvu, który osiągnięty został za pomocą nowej metody prowadzenia działalności tzw. metodzie lean startup. 4 http://4pm.pl/artykuly/lean-startup-co-to-jest szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 229 powiednika na rynku. tym właśnie, między innymi, różni się on od zwykłej działalności gospodarczej. warto dodać, iż startup może bazować na potrzebach konsumentów, które były już wcześniej dostrzeżone przez inne podmioty, jednakże musi podchodzić do nich w sposób nowatorski i odkrywczy. co istotne, startupy to instytucje działające w warunkach bardzo dużej niepewności. oznacza to, że ich praca opiera się w głównej mierze na przypuszczeniach czy też swoistym prawdopodobieństwie, że konkretny produkt bądź usługa znajdzie potencjalnego nabywcę. w tym wypadku raczej nie istnieją żadne gwarancje powodzenia. to również różni startup od tradycyjnej działalności, która oparta jest przede wszystkim na profesjonalnie przeprowadzanych analizach czy badaniach rynku. jednakże, co ciekawe, startupy cechują się potencjalnie wyższym zwrotem z inwestycji, w porównaniu do standardowych przedsięwzięć. istotne jest, iż mogą one powstawać w dowolnej gałęzi gospodarki. opierając się na różnorakich badaniach, można stwierdzić, iż najczęściej są one związane z branżą nowoczesnych technologii. warto również dodać, iż obecnie zdecydowana większość startupów rozwija się w sieci. w dobie globalizacji, a także powszechnego już dostępu do internetu, droga ta daje młodemu przedsiębiorcy większe szanse a także możliwości wypromowania swojej idei pośród jak największej liczby odbiorców. jednymi z najczęstszych kanałów informacyjnych są media społecznościowe. duża liczba znajomych, pozwala na rozpropagowanie swojego pomysłu wśród większego grona osób. dzięki temu kanałowi aktywności przedsiębiorca jest w stanie zaoszczędzić pieniądze na kosztownych akcjach promocyjnych i reklamowych. zaoszczędzone wówczas środki, może przeznaczyć na dalszy rozwój startupu bądź też unowocześnianie oferowanego produktu czy usługi. aby dany startujący biznes odniósł sukces, oprócz odrobiny szczęścia, innowacyjnego pomysłu, który poparty będzie przeprowadzanymi badaniami rynkowymi, niezbędny będzie również swoisty biznesplan, który może również pomóc w znalezieniu potencjalnych sponsorów oraz inwestorów. oczywiście część właścicieli startupów bazuje tylko i wyłącznie na własnym kapitale, jednakże znaczna ich część korzysta z różnorakich form wsparcia finansowego. co ciekawe w polsce, w oparciu o dane „raportu startup poland” z 2016 roku, połowa badanych tego typu aktywności biznesowych, finansowana jest z kapitału własnego, zaś druga połowa z innych źródeł (kruczkowska, skala, 2016). osoby finansujące swoje przedsięwzięcie z własnych środków, nazywane są bootstraperami. charakteryzują się one w głównej mierze tym, iż najczęściej nie zatrudniają innych pracowników, bądź też jeżeli zdarzy się taka sytuacja, to ich liczba jest minimalna (od 1 do 3 osób). dodatkowo, o wiele częściej niż pozostałe firmy, korzystają one z innych form zatrudnienia niż umowa o pracę. dużo ostrożniej podchodzą do wydatków, mających stały charakter – a więc na przykład wynagrodzeń. dzięki temu w szybszy sposób, są w stanie generować przychody, których istnienie warunkuje przecież ich rynkowy byt. 230 jolanta maroń, dominika zębala oprócz własnego finansowania startupów, istnieje również szereg innych form a także sposobów na pozyskanie funduszy na prowadzenie i rozwój działalności. jednymi z popularniejszych metod finansowania projektów jest pomoc „aniołów biznesu”, bądź też, na dalszym etapie korzystanie z funduszy venture capital. „aniołowie biznesu” (ang. business angels) to prywatni inwestorzy, zwykle posiadający doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa, którzy inwestują zarówno pieniądze, jak i doświadczenie w przedsięwzięcia będące w bardzo wczesnych fazach rozwoju, w zamian za pakiety udziałów. warto dodać, iż „aniołowie biznesu” zawsze inwestują swoje własne fundusze, w przeciwieństwie do venture capital. inwestowanie przez nich w startupy, jest więc obarczone dużym ryzykiem, dlatego też zwykle wymagają oni bardzo wysokich stóp zwrotu. już w 2008 roku w usa, stowarzyszenie inwestorów the angel capital association, ogłosiło, iż wówczas ponad 250 tys. „aniołów biznesu” zainwestowało w nowo rozwijające się przedsiębiorstwa ponad 25 miliardów dolarów. warto wspomnieć, iż z takiej pomocy korzystali niegdyś obecni światowi potentaci – amazon, google czy apple. cieszyć może fakt, iż w polsce grupa tego typu inwestorów stale się zwiększa i jest skupiona w tzw. „sieciach aniołów biznesu”. co ciekawe, bazując na danych stowarzyszenia kapitału aniołów biznesu, w pierwszych trzech latach działalności tak finansowane startupy zwiększają swoją wartość średnio 2,5 krotnie. jedynie około 7% z nich wartych jest po tym czasie dziesięciokrotność swojej wartości. drugim z popularnych sposobów finansowania startupów jest forma venture capital. są to wszelkiego rodzaju fundusze, które dokonują inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym. głównym celem inwestowania venture capital jest zysk, który wynika z wartości firmy, a więc nie z samej działalności usługowej bądź też produkcyjnej. inwestowanie to polega przede wszystkim na wsparciu kapitałowym powstającej spółki, które dzieje się poprzez objęcie udziałów bądź też akcji. warto dodać, iż oprócz wsparcia stricte finansowego, inwestor, często daje również możliwość wsparcia menadżerskiego. w ten sposób, może on mieć również wpływ na szeroko rozumianą działalność firmy. zwykle też, określany jest okres finansowania danego przedsięwzięcia, który zwykle trwa od trzech do siedmiu lat. jednym z najpowszechniejszych sposobów wyjścia z inwestycji jest odsprzedaż akcji bądź też udziałów w spółce innemu inwestorowi finansowemu, branżowemu bądź innemu venture capital. ponadto spółka może zostać również wprowadzona na giełdę papierów wartościowych. samo ‘uruchomienie’ startupów rozpoczyna się zwykle od budowy pierwszego, minimalnego produktu, a więc swoistego prototypu, w celu sprawdzenia poprawności oceny, a także opracowania nowych pomysłów bądź też koncepcji biznesowych. co więcej, założyciele danego przedsięwzięcia uruchamiają różne badania, aby pogłębić wiedzę na temat potencjału komercyjnego bądź też nowych możliwości technologicznych. mimo, iż startupowcy to z założenia osoby nie posiadające doświadczenia w biznesie, przyjmuje się, iż powinni oni posiadać trzy podstawowe cechy. pierwszą z nich jest mistrzowskie opanowanie dziedzin, na których bazować mają ich szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 231 startupy. jest to niewątpliwie dość istotna cecha, gdyż przedsiębiorca z oczywistych powodów winien być swoistym ekspertem w swojej działalności. drugi pożądany atrybut to; pracowitość, oraz pieczołowitość, bez których tak naprawdę nie jest możliwe przekonanie potencjalnych nabywców, iż ta konkretna inicjatywa jest dla nich najlepsza i że to właśnie z niej powinni korzystać. po trzecie pożądaną cechą dobrego przedsiębiorcy jest jeszcze spryt, oraz zmysł do biznesu, które pozwolą mu dogłębniej wykorzystać potencjał startupu. 3. startupy w polsce cieszyć może fakt, iż liczba startupów w polsce z roku na rok się zwiększa. w oparciu o dane „raportu startup poland” z roku 2016 wynika, iż obecnie w kraju działa ponad 2,7 tys. takich przedsiębiorstw (kruczkowska & skala, 2016, s. 8). co ciekawe, większość z nich związana jest z produkcją różnego rodzaju oprogramowania, które później kierowane jest jako produkty i usługi do zarządzania firmami. badania europejskie wskazują na to, iż polskie startupy należą do grupy najmłodszych firm tego typu w europie. w rankingu, z wynikiem poniżej dwóch lat, polska zajmuje zaszczytne trzecie miejsce. obecnie, wyprzedzają nasz kraj dwa inne: rumunia – około 1,3 roku, a także włochy – około 1,7 roku. co ciekawe polskie startupy określane są dodatkowo mianem narodowych, gdyż około 95,4% pracowników, a także 94,4% założycieli startupów to nasi rodzimi obywatele, co odróżnia nasze startupy od ich bardziej zinternacjonalizowanych zagranicznych odpowiedników. ponadto założyciele a także prezesi startupów, są osobami głównie w wieku od 20 do 30 lat, posiadają wyższe wykształcenie a także dość chętnie podnoszą swoje kwalifikacje. aby ocenić sytuację startupów na polskim rynku, należy nieco dogłębniej przeanalizować czynniki na nią wpływające. w oparciu o dane „raport startup poland” z 2016 roku wynika, iż zdecydowaną stolicą startupów w polsce, przede wszystkim pod względem ich liczebności jest warszawa (kruczkowska & skala, 2016, s. 18). tabela 1. metryka startupów miasto w ar sz aw a k ra k ów p oz n ań t ró jm ia st o w ro cł aw s zc ze ci n b ia ły st ok k at ow ic e l u b li n ł ód ź procentowy udział 27 11 9 9 7 3 2 2 2 2 źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016, s. 18). można śmiało stwierdzić, iż stolica, zostawiła dość mocno w tyle inne ośrodki, takie jak kraków, trójmiasto czy poznań. eksperci są nieco zaskoczeni tak znaczącą różnicą (aż 16%) pomiędzy warszawą a krakowem, szczególnie w sytuacji, gdy to w grodzie kraka powstało ostatnio najwięcej najlepszych polskich spółek technologicznych z globalnym potencjałem. warto również dodać, iż około 3% startupów zarejestrowana jest poza granicami polski. co istotne, polskie 232 jolanta maroń, dominika zębala startupy, mają również coraz bardziej ścisłe powiązania z zagranicą. prawie połowa z nich sprzedaje swoje produkty bądź usługi poza granicami kraju, a aż 1/3 powstała już z założeniem o zamiarze wejścia na rynki zagraniczne. warto jednak z optymizmem odnotować fakt, iż startupy zaczynają rozwijać się również poza głównymi ośrodkami biznesu, a więc w katowicach, białymstoku, łodzi czy też lublinie. niezwykle istotną rolę odgrywają tam parki technologiczne5, które oferują różne programy wsparcia, a także udostępniają swoją infrastrukturę. miejsca te, stają się więc obszarami, na których dużo łatwiej rozpocząć swoją przygodę z biznesem. ciekawie prezentuje się również kwestia etapów rozwoju startupów na polskim rynku. twórcy raportu, poprosili ankietowanych o określenie na którym etapie rozwoju obecnie się znajdują. zaproponowano wówczas cztery etapy, które zostały scharakteryzowane w następujący sposób: − etap problem – solution fit – czyli formułowanie założeń dla modelu biznesowego oraz tworzenia zespołu. w tej fazie rozwoju znajduje się 12% respondentów. − etap solution – product fit – czyli intensywne prace nad produktem, rejestracja firmy, prototypowanie, a także pierwsze przychody/użytkownicy. na tym etapie znajduje się około 39% startupów. − etap produkt – market fit – cechuje się stabilną sprzedażą, oraz bazą użytkowników, a także funkcjonującym modelem biznesowym. − etap ekspansji – charakteryzuje się szybko rosnącą liczbą klientów a także użytkowników oraz przychodów. ten etap osiągnęło 15% omawianych przedsiębiorstw. można śmiało zauważyć, iż prawie 80% z przeanalizowanych przedsiębiorstw znajduje się obecnie na dwóch pierwszych etapach rozwoju, które skupiają się przede wszystkim na intensywnych pracach nad rozwojem produktu a także testowaniem modeli przychodowych, jak i biznesowych. warto również przyjrzeć się poziomowi innowacyjności startupów w polsce, który przedstawia rysunek 1. badania potwierdzają, iż to produkt jest podstawowym nośnikiem innowacyjności w tej formie biznesu. ponad 50% respondentów badania stwierdziło, iż ich produkt jest nowy, a więc niespotykany wcześniej na rynku, a 43% ankietowanych uznało, iż o innowacyjności ich startupu świadczy fakt, iż ulepszają oni dotychczas wprowadzone rozwiązania. natomiast 4% przyznało, iż ich praca jest efektem kopiowania innego produktu bądź też usługi. warto również dodać, iż przedsiębiorcy, który udzielili odpowiedzi o tworzeniu nowego produktu, charakteryzują się również wysokimi wskaźnikami w innych elementach pojęcia innowacyjności, a więc; między innymi we współpracy z nauką czy patentowaniu swoich produktów. jako ciekawostkę, można dodać, iż około 20% założycieli startupów to naukowcy. warto przyjrzeć się również aspektom współpracy z nauką. około 42% badanych startupów deklaruje taką współpracę. około 25% respondentów współpracuje 5 parki technologiczne są to podmioty, których jednym z głównych celów, jest wspieranie rozwoju przedsiębiorstw, działających w głównej mierze w branżach innowacyjnych, a także tych, które w swojej ofercie posiadają zaawansowane technologicznie produkty bądź też usługi. szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 233 z uczelnią, podobna liczba zadeklarowała również współpracę z indywidualnym pracownikiem naukowym. około 10% startupów posiada za to własne laboratorium badawcze. współpraca ta wygląda różnie, w zależności od etapu rozwoju, na którym znajduje się dany startup. w fazie początkowej, kooperacja z jednostkami naukowymi jest dość niewielka. wyraźnie nasila się ona w drugim etapie, a więc w fazie rozwojowej, której podstawowym zadaniem startupu jest rozwój produktu a także jego współpraca z ośrodkiem badawczym w celu pozyskania dodatkowej i nowoczesnej wiedzy. spadek odnotowywany jest zwykle w kolejnej fazie, kiedy to przedsiębiorstwo zajmuje się pozyskiwaniem potencjalnych klientów, zaś od nowa rośnie na znaczeniu podczas ekspansji, szczególnie na rynki zagraniczne. rysunek 1. innowacyjność produktów w ocenie respondentów źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). warta zainteresowania pozostaje również sytuacja dotycząca patentów. w przeprowadzonych badaniach, około 85% ankietowanych przyznaje, iż nie posiadają oni ani nie są nawet w trakcie realizacji patentów. te jednostki, które je posiadają, a więc około 15%, bardzo często są uczestnikami wszelakich konkursów, korzystają z różnych form mentoringu a także są uczestnikami imprez networkingowych takich, jak chociażby aula polska6. co więcej startupy posiadające patenty o wiele rzadziej korzystają z finansowania własnego. warto dodać, że wiele z nich finansowanych jest poprzez krajowy fundusz venture capital, część z nich korzysta z pomocy „aniołów biznesu:, a jeszcze inni z dotacji unijnych. cechą charakterystyczną działalności startupowej jest ich krótki, lecz intensywny żywot. w związku z niedostateczną analizą rzeczywistych potrzeb klientów, wiele z nich kończy swoją działalność już po 2-3 latach. co ważne, założyciele startupów powoli uczą się wyciągać wnioski z porażek i często wkrótce rozpoczynają nowe przedsięwzięcia z nadzieją, iż tym razem osiągną sukces. obecnie na 100 startupów, zwykle około 15 osiągnie sukcesgłównie dzięki ciężkiej pracy połączonej z konsekwencją działania, oczywiście również przy odrobinie szczęścia. nie bez znaczenia w działalności startupowej jest również forma prawną, jaką mogą one przybierać. 6 aula polska – są to regularne spotkania branży internetowej, mające na celu pobudzanie do tworzenia nowych technologii, promowanie kultury przedsiębiorczości a także budowanie ekosystemu, który będzie sprzyjał rozwojowi młodych, innowacyjnych firm. 53% 43% 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% tworzymy całkiem nowy produkt ulepszamy istniejące rozwiązania kopiujemy istniejące rozwiązania 234 jolanta maroń, dominika zębala rysunek 2. forma prawna startupów w polsce w roku 2016 źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). bazując na danych pochodzących z raportu startup poland 2016, można zauważyć, iż ponad 2/3 z nich biorących udział w badaniu, przybiera formę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. może to świadczyć o tym, iż podmioty te dofinansowywane są przez różnorakie programy europejskie. co istotne, posiadanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jest jednym z głównych kryteriów otrzymania takiego dofinansowania. dla około 18% respondentów formą prowadzenia biznesu jest jednoosobowa działalność gospodarcza. dość interesująco przedstawia się również sytuacja źródeł finansowania polskich startupów. analizując powyższy wykres można zauważyć, iż największą popularnością cieszy się dofinansowanie pochodzące z unii europejskiej. jedną z możliwości uzyskania wsparcia, jakie oferuje wspólnota jest inicjatywa jeremie. jej działanie opiera się na udzieleniu niskoprocentowej pożyczki bądź też poręczeniu kredytów. można nimi sfinansować zakup maszyn czy środków transportu, wdrożyć nowe rozwiązania technologiczne oraz tworzyć nowe miejsca pracy. dość istotną szansą dla startupowców jest także program horyzont 2020, który pomaga i finansuje działalności naukowe jak i różnego rodzaju innowacje. ogólny budżet przewidywany tym programem wynosi prawie 80 mld euro. jego część, może być przeznaczona na dofinansowywanie startupów. kolejnym z dość istotnych elementów wspierania biznesu, jest inkubator przedsiębiorczości, który wspiera działalność i rozwój początkujących przedsiębiorców. w polsce działa już około 100 takich inkubatorów, które charakteryzują się zróżnicowanym zasięgiem terytorialnym7. co ciekawe, około 75% respondentów ma w planach aplikowanie właśnie o kapitał zewnętrzny. 7 https://spolecznosc.ingbank.pl/-/blog/startup-jak-zdoby%c4%87-dofinansowanie-z-unii-europejskiej/ba-p/736 68% 18% 11% 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% spółka z o.o. jednoosobowa działalność gospodarcza pozostałe spółka akcyjna szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 235 rysunek 3. źródła kapitału w startupach (wielokrotny wybór) źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). warto przyjrzeć się również strukturze zatrudnienia. największa liczba pracowników mieści się w granicach od 1-10 osób. na początku swojej działalności startupy zwykle nie zatrudniają dużej liczby osób bądź też nie zatrudniają pracowników w ogóle. sytuacja zmienia się wraz z ewentualnym rozwojem firmy. rysunek 4. zatrudnienie w startupach źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). jak widać na zamieszczonym powyżej wykresie, w około 60% badanych startupów, zatrudnienie wynosi od 1-10 osób, jedynie 22% ankietowanych nie zatrudnia nikogo. sytuacja może cieszyć z punktu widzenia krajowego bezro79% 24% 22% 17% 7% 6% 6% 2% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 22% 59% 19% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% brak pracowników 1-10 osób ponad 10 osób 236 jolanta maroń, dominika zębala bocia. tak więc omawiane tu formy biznesowe nie tylko cechują się innowacyjnością swoich produktów, a więc budują pozycję gospodarczą kraju, ale także tworzą miejsca pracy, mimo, że ich liczba nie jest duża. warto przyjrzeć się również strukturom zarówno modeli sprzedażowych, jak i kategorii klientów, co przedstawia rysunek 5. rysunek 5. modele sprzedażowe w startupach źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). rysunek 6. kategorie klientów w startupach (wielokrotny wybór) źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). 51% 26% 18% 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% b2b b2b i b2c tylko b2c inne 42% 16% 40% 39% 36% 30% 29% 23% 14% 0% 10% 20% 30% 40% 50% szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 237 największą popularnością wśród polskich startupów cieszy się model b2b (ang. business to business), czyli transakcje pomiędzy dwoma bądź też więcej podmiotami gospodarczymi. drugim kolejnym jest b2c czyli z ang. business to consumer. jest to relacja, która występuje między konkretną firmą a klientem końcowym. realizacja ta następuje zwykle za pomocą internetu. stroną, która w głównej mierze inicjuje transakcje jest właśnie firma. również dość ciekawie rozkłada się struktura klientów. startupy docierają i obsługują w głównej mierze klientów indywidualnych, a także firmy mikro i małe. natomiast najmniejszą popularnością cieszą się instytucje pozarządowe a także osoby pracujące w tak zwanych wolnych zawodach. analizując ich sytuację w polsce, dość istotne znaczenie ma również ranking top 10 startupów. tabela 2. top 10 startupów w polsce miejsce w rankingu krajowym nazwa miejsce w ogólnym rankingu 1 uxpin 133 2 antyweb 165 3 ideone 364 4 nozbe 424 5 mirillis 686 6 myapple.pl 699 7 estimote 829 8 base.com 858 9 dogry.pl 921 10 shoplo 1048 źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.wirtualnemedia.pl z dnia 21.05.2017. pierwsze miejsce na podium zajmuje firma uxpin, która powstała w roku 2010. zajmuje się ona w głównej mierze tworzeniem narzędzi do projektowania różnorakich aplikacji a także stron internetowych. co warte dodania, startup ten, jako pierwszy w historii pozyskał dofinansowanie w wysokości 5 mln od inwestora pochodzącego z doliny krzemowej8. dla porównania, warto przyglądnąć się również rankingowi top 10 startupów na świecie. tabela 3. top 10 startupów na świecie nazwa u b er a ir b n b m ed iu m h oo ts u it e 50 0p x q u or a g ip h y 9g a g b u ff er p re zi miejsce w rankingu światowym 27 11 9 9 7 3 2 2 2 2 źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.wirtualnemedia.pl z dnia 21.05.2017. 8 http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/polski-startup-uxpin-z-5-mln-dolarow-dofinansowania-od-true-ventures# z dnia 21.05.2017 238 jolanta maroń, dominika zębala w światowym rankingu pierwsze miejsce na podium zajmuje uber. obecnie jest on wart już ponad miliard dolarów. jest to przedsiębiorstwo zajmujące się świadczeniem usług quasi-taksówkarskich. określenie „quasi” jest tu używane, ponieważ w przeciwieństwie do normalnych korporacji taksówkarskich, każdy kierowca nie posiadający normalnej licencji, może przewozić pasażerów. co ciekawe, korzystanie z danej usługi, jest dość proste, gdyż odbywa się ono za pomocą modelu peer-to-peer a więc poprzez aplikację mobilną, płatność zaś realizowana jest dzięki dostępowi karty kredytowej danego użytkownika9. warto również przyjrzeć się strukturze i sprzedaży produktów działalności startupów. jak widać na poniższym wykresie około 50% tej sprzedaży realizowana jest zagranicą. co ciekawe respondenci badania odpowiadali, iż głównym kierunkiem ich działalności eksportowej są kraje unii europejskiej, w tym w szczególności wielka brytania (około 14%) oraz niemcy (9%). zaś co czwarty z eksporterów przekazuje swoje produkty do stanów zjednoczonych. rysunek 7. sprzedaż startupów realizowana zagranicą źródło: opracowanie własne na podstawie (kruczkowska, skala, 2016). bazując na wynikach raportu, możemy zauważyć, że około 47% wśród ankietowanych startupów to eksporterzy. co ciekawe podobny wynik był odnotowany również za rok 2015. warto wspomnieć, iż połowa eksporterów pozyskuje za granicą więcej, niż 50% swoich przychodów. ponad 60% eksporterów sprzedaje swoje produkty za granicę, już od chwili powstania działalności, zaś niecałe 40%, przekształciło swoją ekspansję dopiero po pewnym czasie. można więc śmiało stwierdzić, iż bardzo duża część ankietowanych startupowców, nastawiona była od razu na skierowanie swojej działalności poza granice polski. ponadto, wśród badanych eksporterów, co trzeci z nich traktuje sprzedaż zagraniczną jako dominujące źródło swoich przychodów (od około 80 do prawie 100% sprzedaży pochodzi właśnie z zagranicy). co ciekawe zarazem jednak, aż 40% eksportujących realizuje za granicą maksymalnie około 20% swojej sprze 9 http://www.brief.pl/artykul,3087,najbardziej_agresywny_ze_startupow_czyli_jak_lobbuje_uber.html 21% 26% 53% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% powyżej 50% poniżej 50% nie sprzedaję zagranicę szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 239 daży. do pierwszej z grup należą przede wszystkim startupy znajdujące się w dojrzałej fazie rozwoju. prawie 90% z nich to firmy, nazywane born global.10 co więcej, rynkiem ich docelowych usług, są stany zjednoczone (aż 60%). do drugiej grupy, zaliczane są natomiast firmy o charakterze mikro, które znajdują się na środkowych etapach rozwoju. większość z nich osiąga dość regularne przychody, które mają umiarkowany poziom wzrostu. co istotne, podmioty te, przez większość czasu po powstaniu, sprzedawały swoje produkty, głównie na rynku krajowym. kierunkiem ich działalności eksportowej jest zaś europa. powyższe dane świadczą niewątpliwie o istniejącym zjawisku polaryzacji grupy eksportujących startupów. pierwsza, dość liczna grupa, eksportuje bardzo dużo, natomiast druga niewiele. najmniejszą liczbę stanowią zaś eksporterzy, których sprzedaż jest równoważna zarówno na rynkach zagranicznych, jak i krajowych. co ciekawe dużą uwagę skupia się obecnie również na rosnącej potrzebie wypracowania odpowiednich przepisów pozwalających na zatrudnianie specjalistów pochodzących z krajów nie będących członkiem unii europejskiej. takie zmiany, obserwowane są nie tylko w polsce, ale i na świecie. wynikają one przede wszystkim z bardzo szybko rosnącego popytu na specjalistów działających w zakresie informatyki a także z braku odpowiednio wykwalifikowanej kadry mogącej wypełnić to zapotrzebowanie. na terenie europy obecnie w sektorach ict powstaje około 120 tysięcy nowych miejsc pracy. zgodnie z prognozami komisji europejskiej liczba ta w 2020 roku ma wzrosnąć do koło 800 tysięcy. warto wspomnieć, iż obecnie udział ict w tworzeniu polskiego pkb wynosi około 5%, zaś w 2020 roku przewiduje się wzrost do nawet 9-13%. coraz powszechniej stosowanym narzędziem są wizy dla startupów. w ciągu ostatnich kilku lat, na świecie powstało około 10 programów wizowych dla przedsiębiorców. programy wizowe dla startupów można podzielić na trzy typy: − enterpreneur visa – czyli nowa kategoria, która poszerza tradycyjne programy wiz dla przedsiębiorców, − fast-tracked general work visa – czyli przyśpieszona procedura wizowa, − incubation programs – czyli program inkubacyjny. formułowana jest polityka skierowana głównie do zagranicznych przedsiębiorców innowacyjnych, konieczne jest podjęcie decyzji dotyczących ewentualnych wymagań stawianych potencjalnej kadrze pracowniczej. 10 na 12 krajów, które zdecydowały się na wprowadzenie takowych programów wizowych, jako główny warunek wyznaczyło kryterium samodzielności finansowej przedsiębiorcy – czyli fakt iż dany przedsiębiorca posiada wystarczające zasoby na pokrycie pobytu w kraju przyjmującym. w większości krajów, w których wprowadzono taki program, stwierdzono, że cieszy się on dość duża popularnością wśród potencjalnych startupowców. 10 firma born global, to firma, która od momentu swojego powstania opiera przewagę konkurencyjną na wykorzystaniu międzynarodowych zasobów 240 jolanta maroń, dominika zębala 4. plusy i minusy startupów każde przedsięwzięcie wiąże się nieodłącznie z istnieniem zarówno plusów jak i minusów. do największych korzyści wynikających z takiej formy działalności, jaką jest startup, należą przede wszystkim niskie koszty jego działalności. przedsiębiorca zainteresowany założeniem startupu, nie musi posiadać ogromnego kapitału. ta cecha, jest niewątpliwie ważna przede wszystkim z punktu widzenia młodych przedsiębiorców, nie posiadających jeszcze na początku swojej kariery dostępu do pokaźnych środków finansowych. startup więc, jest można rzec, idealnym rozwiązaniem dla zarówno przedsiębiorczych, jak i kreatywnych osób, które chcą rozpocząć przygodę ze swoją własną działalnością, lecz nie stać ich na założenie klasycznej firmy. kolejną zaletą prowadzenia startupu, jest szansa uzyskania dość pokaźnego zwrotu zainwestowanych środków. jak wiadomo niewielkie inwestycje powodują, iż ryzyko ściśle związane z niepowodzeniami takiego przedsiębiorstwa jest małe. jednakże korzyści, które są możliwe do osiągnięcia w tej sytuacji, mogą być nieproporcjonalnie wielkie. startup, może być również dość interesującym pomysłem, z punktu widzenia chociażby osób, które nie posiadają bądź też posiadają dość niewielkie doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej. poprowadzenie startupu, może stać się dla właściciela doskonałym źródłem wiedzy, nawet jeżeli przedsięwzięcie to okaże się niepowodzeniem. co ciekawe, każdy dzień pracy w startupie, który różni się od poprzedniego, może być ciekawym doświadczeniem. ten rodzaj działalności wymusza bowiem konieczność wypracowywania efektywnych modeli biznesowych, co powoduje że dość prężnie musi się zmieniać. czasami zmiany te następują w odstępie kilku tygodni, bądź też nawet kilku dni. czasami taka zmiana konieczna jest ze względu na otrzymane dofinansowanie bądź też, na nierentowność samego modelu. dość istotnym punktem jest również możliwość otrzymania dość szybkiego awansu, głównie wynikającego z możliwości intensywnego rozwoju danego przedsiębiorstwa. zdarza się, że w ciągu kilku miesięcy takie przedsięwzięcie jest w stanie rozwinąć się z kilkunastoosobowego do kilkudziesięcioosobowego – szczególnie jeśli wspierane jest ono funduszami venture capital. zwykle kierownikami w takich przedsięwzięciach zostają osoby, które były w danej firmie od początku istnienia jej działalności. warto również dodać, iż w takich przedsiębiorstwach występuje dość duża rotacja pracowników. dlatego osoby, które wytrzymają kilka bądź też kilkanaście miesięcy często dostają awans na kierownicze, bądź też menedżerskie stanowiska. co więcej, startupie, każda osoba niewątpliwie musi uczyć się w dość szybkim tempie wielu nowych rzeczy, które czasami w danym momencie stają się niezbędne do prowadzenia dalszej działalności. warto zauważyć, iż na początku startup nie posiada takich zasobów pieniężnych, aby zatrudniać specjalistów, dlatego też to pracownicy muszą stać się specjalistami w maksymalnie wielu możliwych dla nich obszarach. szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 241 niewątpliwie startupy mają również swoje minusy. należą do nich przede wszystkim nieustające zmiany a także tempo pracy. oczywiście, są osoby, którym taki charakter pracy i możliwości za nim idące będą odpowiadały, jednakże wielu innych do takiej pracy się nie nadaje. wolą się one rozwijać w firmach o stabilnej pozycji a także rozpoznawalnej marce. co więcej, często też, startupy szukają osób o dość jasno sprecyzowanych cechach osobowościowych. ponadto praca w startupie niewątpliwie obarczona jest dość dużym ryzykiem niepowodzenia. nawet jeżeli założyciele firmy, jak i pracownicy są pewni swoich działań, a także uważają, że ich pomysł jest fantastyczny i swoiście rewolucyjny, to może również okazać się, iż pozostałe osoby czy rynek mają odmienne zdanie na ten temat. czy warto więc decydować się na prowadzenie startupu? odpowiedź na to pytanie, zależy w głównej mierze od tego, jaki dany przedsiębiorca posiada pomysł. oczywiście nie każda koncepcja czy też idea prowadzenia przedsiębiorstwa będzie odpowiednia dla takiego sposobu działania. 5. smart nanotechnologies sp. z o.o jednym z przykładów dość prężnie działających startupów na polskim rynku jest przedsiębiorstwo smart nanotechnologies sp. z o.o.. powstało ono, już w roku 2013 z inicjatywy alwernia s.a., avanu s.a., a także innych osób fizycznych. podstawowym przedmiotem działalności firmy, są prace prowadzące do opracowania a także wytwarzania i dalszej, niepohamowanej dystrybucji innowacyjnych komponentów chemicznych, głównie przy wykorzystaniu najnowszych osiągnięć z dziedziny chemii, fizyki a także inżynierii materiałowej. przedsiębiorstwo to, tworzy innowacyjne i autorskie rozwiązania, które są efektem wieloletnich prac wykwalifikowanej kadry naukowej. główną bazą ich działań, są najwyższej klasy laboratoria wyposażone w najnowocześniejsze urządzenia, służące głównie do prac b+r oraz produkcji nanokomponentów. firma ta, produkuje bardzo innowacyjne produkty, takie jak nanoproszki, nanokoloidy czy też nanokompozyty, które kierowane są głównie do dość szerokiego grona przedsiębiorców poszukujących przede wszystkim bardzo nowoczesnych rozwiązań, pozwalających na otrzymanie nowych, konkretnie pożądanych cech dla swoich produktów. w 2014 roku firma otrzymała dofinansowanie programu operacyjnego innowacyjna gospodarka w ramach działania ‘nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym’. głównymi produktami firmy smart nanotechnologies sp. z o.o. są: − sntnanocare – czyli ochrona mikrobiologiczna, − sntnanomat – czyli nanokompozyty, − sntnanophob – czyli hydrofobizacja. najpopularniejszym produktem firmy jest technologia sntnanocare. jest to nowatorski sposób permanentnej ochrony przeciwbakteryjnej oraz przeciwgrzybiczej. co istotne, technologia ta, stosowana jest ona w wielu branżach, takich jak: 242 jolanta maroń, dominika zębala − transport lądowy, powietrzny i morski – jako kierownice, manipulatory, materiały wykończeniowe czy też urządzenia sanitarne, − chemia przemysłowa, − meble – jako materiały wykończeniowe, obicia, forniry, − budownictwo – czyli ceramika ścienna, gresy, panele podłogowe itp., − elektronika, agd i zabawki – obudowy, klawiatury, okładziny, − chemia gospodarcza i kosmetyki – środki czystości, higieny, opakowania, folie, worki, − gastronomia – czyli powłoki elementów linii produkcyjnych, urządzeń do dystrybucji czy przechowywania i konfekcjonowania produktów. firma ta, mimo młodego wieku, może pochwalić się wieloma sukcesami. jednym z nich był udział w konkursie organizowanym przez puls biznesu oraz vpr. wzięło w nim udział ponad 160 mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, z różnych branż oraz sektorów gospodarki. co ważne, ich produkty cechowały się dużą innowacyjnością, oraz nowoczesnością. przedsiębiorstwo smart nanotechnologies sp. z o.o. dostało się do finału konkursu, w którym brało udział 7 wcześniej wybranych przedsiębiorstw. ponadto przedsiębiorstwo to zostało również laureatem godła promocyjnego „teraz polska” w kategorii : produkty. potwierdza to niewątpliwie znaczenie firmy, a także wysoką jakość wyrobów tej marki. nagrodzona linia wytworów silveco, to innowacyjne preparaty dezynfekujące o działaniu biobójczym, stosowane w celu utrzymania higieny weterynaryjnej a także jak najlepszych warunków zoohigienicznych. jak podkreśla firma, ta linia produktów jest efektem wieloletniej pracy zespołu naukowców, hodowców a także weterynarzy. rozpoczęto ją w odpowiedzi na zapotrzebowanie rynku a także na problemy, z jakimi musiał się on zmagać. sukces ten świadczy również o możliwościach firmy i o znalezieniu przez nią „błękitnego oceanu”, czyli niszy rynkowej. jak widać startup ten jest bardzo dobrym przykładem sukcesu. 6. general intelligent systems ltd drugim przykładem startupu, który dzielnie zmierza do osiągnięcia sukcesu jest bardzo młody general intelligent systems ltd. jest to dość prężnie i aktywnie działające przedsiębiorstwo, które zostało założone 13 lutego 2017 roku. jego główna siedziba mieści się w londynie, lecz swoją działalność praktykuje zarówno na rynku brytyjskim, jak i polskim. historia jego powstania dla wielu młodych przedsiębiorców może stać się motorem do działania. pomysł założenia przedsiębiorstwa zrodził się wśród studentów pracujących w kole naukowym robotyki i sztucznej inteligencji uniwersytetu jagiellońskiego, kiedy to nie udało się przeprowadzić zaplanowanych dla dzieci szkoleń z robotów lego. koło to miało pozyskać wówczas fundusze na zakup nowych robotów, a także umożliwić wyjazd na zagraniczną konferencję dla jego członków. wtedy to, nowy członek koła, widząc trudną sytuację, szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 243 w jakiej się znalazło, zaoferował swoją pomoc a także zaangażował w to swoich znajomych, co doprowadziło do powstania nowego startupu, działającego obecnie na dwóch rynkach – zarówno polskim, jak i brytyjskim. z racji tego, iż startup ten założony został na terytorium wielkiej brytanii, uzyskał osobowość prawną jako spółka limited o kapitale zakładowym wynoszącym wysokość jednego funta11. była to jednak z najtańszych i najkorzystniejszych możliwości dla początkującego przedsiębiorstwa. działalność, która prowadzona jest zgodnie z danymi rejestracyjnymi, kontynuowana jest równocześnie w anglii i w polsce. jednakże z uwagi na obecność praktykantów z grecji, firma rozważa ekspansję na tamtejszy rynek. niewątpliwie wiązałoby się to ze swoistym ryzykiem, głównie ze względu na istniejący kryzys gospodarczy. na chwilę obecną działalność przedsiębiorstwa obejmuje: − szkolenia it przeprowadzane we współpracy z doświadczonymi trenerami a także uczelniami wyższymi, takimi jak: uniwersytet jagielloński czy uniwersytet ekonomiczny w krakowie, − sprzedaż stron internetowych a także programów internetowych i układów elektronicznych w formie prototypów dla klientów indywidualnych, − prowadzenie szkoleń i warsztatów z robotyki zarówno w szkołach w polsce jak i w anglii (roboty na których przeprowadzane są zajęcia oparte są o klocki lego i program nauki przez zabawę), − produkcję prototypów przemysłowych. przedsiębiorstwo to posiada również dość ciekawą strukturę. jest ona typem organizacji wirtualnej, która komunikuje się przy wykorzystaniu zdobyczy współczesnych technologii. jednakże posiada ona wirtualne biuro w city of london, gdzie umożliwia spotkania z brytyjskimi klientami środowisku startupowym. ponadto w wielkiej brytanii, firma współpracuje z london business academy. wyniki finansowe general intelligent systems ltd na początku jej działalności nie były zbyt dobre. jednakże ujemny wynik finansowy wynika z dokonanych inwestycji a także sprzedaży softu. jednakże rozpoczęte niedawno prowadzenie działalności szkoleniowej zarówno na terenie anglii jak i polski spowoduje, iż wkrótce powinno osiągnąć ono zyski. co więcej, warto dodać, iż firma obecnie zatrudnia 3 praktykantów, a jej zarząd składa się z 4 osób. general intelligent systems ltd jest niewątpliwie bardzo dobrym przykładem startupu, który od początku swojej działalności, ukierunkowuje ją zarówno na rynek polski jak i brytyjski. posiada ona niewątpliwie ogromny potencjał, który przy dobrym zarządzaniu, może spowodować, iż odniesie ona sukces i dołączy do grona rodziny startupów, którym udało się przetrwać na rynku. 11 angielska spółka limited to odpowiednik polskiej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. spółki ltd. posiadają osobowość prawną. finanse firmy kapitałowej są odrębne od finansów właścicieli firmy. 244 jolanta maroń, dominika zębala 7. podsumowanie startupy niewątpliwie są dla młodych przedsiębiorców ogromną szansą na spełnieniu marzenia o prowadzeniu własnego biznesu. dzięki wielorakim możliwościom pomocy finansowej, nawet osoby nie posiadające kapitału mogą stać się znaczącymi podmiotami w swoich dziedzinach. odpowiednie wykorzystanie własnych możliwości, wykreowanie innowacyjnego produktu oraz łut szczęścia mogą przyczynić się do ogromnego sukcesu. na postawie badań przeprowadzanych w „raporcie startup polska” widać, iż jest to coraz popularniejsza forma działalności również w polsce. liczba takich nowatorskich przedsiębiorstw z roku na rok się zwiększa, powstaje coraz więcej innowacyjnych produktów i usług. startupy dają również nowe miejsca pracy, tak bardzo potrzebne w dobie utrzymującego się wciąż bezrobocia. co więcej, są one kluczem do poprawy zarówno sytuacji gospodarczej kraju, jak i podniesienia poziomu jego nowoczesności. cieszy również fakt, że część działalności startupowej przeznaczana jest za granicę, co może poprawić wielkość polskiego eksportu. literatura blank, s. (2013). podręcznik startupu: budowa wielkiej firmy krok po kroku, gliwice: helion. brzeziński, m. (red.). (2001). zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, warszawa: difin. evans, v., &tracy, b. (2015). niesamowity biznesplan: zdobądź fundusze na rozwój firmy lub startup, gliwice: helion. feld, b. (2013). społeczności startupowe, warszawa: fijorr publishing. gontarek, k., gontarek, k. (2017). gotowi na zabawę w biznes?: startup!, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. kałowski, a., & wysocki, j. (2017). startup a uwarunkowania sukcesu: wymiar teoretyczno-praktyczny, warszawa: szkoła główna handlowa – oficyna wydawnicza. kander, d. (2015) start up: postaw wszystko na jedną firmę, warszawa: wydawnictwo studio emka. konieczny, m., i inni. (2008). kompendium przedsiębiorczości, warszawa: ministerstwo pracy i polityki społecznej. kruczkowska, e., & skala, a. (2016). raport polskie startupy 2016, warszawa: fundacja startup poland. łopusiewicz, a. (2013). startup: od pomysłu do sukcesu, warszawa: edgard. mikołajczyk, k., & nawojczyk, d. (2013). startup po polsku: jak założyć i rozwinąć dochodowy e-biznes, gliwice: helion. ries, e. (2012). metoda lean startup. wykorzystaj innowacyjne narzędzia i stwórz firmę, która zdobędzie rynek, tłum. sałbut b. gliwice: wydawnictwo helion, senor, d., & singer, s. (2009). startup nation: the story of israel’s economic miracle, new york: twelve. thiel, s. (2010). rynek kapitałowy i terminowy, warszawa: komisja nadzoru finansowego. szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów 245 źródła internetowe www.brief.pl www.europa.eu/youth/pl www.gis-sys.com/ www.magazynvip.pl www.mr.gov.pl/ www.pi.gov.pl www.parp.gov.pl www.smartnanotechnologies.com.pl www.startuppoland.org/ www.twojstartup.pl/ www.wirtualnemedia.pl opportunities and threats of foreign cooperation of polish startups abstract: the article discusses the current situation of startups in poland and their impact on the national economy, especially concerning exports. many of today’s widely known companies like uber or amazon started as startups. often before they became large international companies they were supported by “business angels” and then by venture capital funds. in poland, startups are most often self-financing, and if they use external financing, this is primarily eu aid. however, polish startups are still young companies; almost 80% of them are in the first or second stage of development. this means that currently they form teams, create prototypes and start intensive work on new products. in addition, over half of polish startups are innovative companies that create completely new products. such ventures are highly concentrated in warsaw, while in other cities number of startups is much smaller. about a half of polish startups are exporters, which may improve the size and structure of polish exports. some of them are even “born global”, which means that from the beginning they are meant to operate in international markets. keywords: startup; innovation; business angel; venture capital jel codes: m13 #kj-29-449-molendowski s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : molendowski, e. (2017). dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie transformacji. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 449-465. dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie transformacji* edward molendowski** uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra międzynarodowych stosunkowa gospodarczych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: edward.molendowski@uek.krakow.pl streszczenie: problematyka szeroko pojętej dyplomacji gospodarczej jest – jak dotąd – rzadko poruszana w polskiej literaturze. w sytuacji, gdy organizacja dyplomacji już od co najmniej kilku dekad odgrywa istotną i coraz ważniejszą rolę w kształtowaniu międzynarodowych powiazań gospodarczych, uzasadnionym wydaje się spojrzenie na ten problem z polskiej perspektywy. w artykule podjęto próbę uporządkowania pewnego chaosu definicyjnego. ważną jego częścią wydaje się prezentacja najważniejszych wyników analizy zmierzającej do nakreślenia genezy oraz ewolucji modelu organizacyjnego dyplomacji gospodarczej w polsce, ze szczególnym uwzględnieniem okresu transformacji. w badaniu przyjęto hipotezę, że mimo podejmowanych wielu prób dopasowania modelu organizacyjnego, zadań i funkcji dyplomacji gospodarczej do wymogów współczesnego otoczenia gospodarczego, nadal trudno mówić o jej spójności organizacyjnej i wymiernej – z punktu widzenia biznesu – skuteczności. artykuł kończy zestawienie najważniejszych wniosków wynikających z przeprowadzonej analizy. słowa kluczowe: dyplomacja gospodarcza; dyplomacja handlowa; promocja eksportu; organizacja dyplomacji w polsce klasyfikacja jel: f18, f55, m10 * publikacja została dofinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. ** autor był w latach 1991-2001 kierownikiem wydziału ekonomiczno-handlowego ambasady rp w budapeszcie (początkowo w randze radcy handlowego, a od 1997r. – ministra pełnomocnego). 1. wstęp dyplomacja to jedna z najstarszych dziedzin działalności międzynarodowej, sięgająca swoimi korzeniami do początków cywilizacji ludzkiej. zrodziła ją konieczność obrony interesów, praw i pokojowego współżycia między państwami. jej formy, instytucjonalna organizacja, metody i narzędzia, choć uświęcone wielowiekową tradycją i praktyką, ewoluowały wraz z rozwojem państwa i złożoności środowiska międzynarodowego (molendowski & polan, 2007, s. 9). 450 edward molendowski współcześnie coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych odgrywa dyplomacja wielostronna, konferencyjna, a więc dyplomacja na forum wzrastającej liczby podmiotów działających w otoczeniu międzynarodowym, m.in. rządowych i pozarządowych organizacji międzynarodowych, czy też transnarodowych korporacji. jedną z konsekwencji tych zmian sytuacji międzynarodowej jest bez wątpienia nowa rola dyplomacji, dyplomatów i szerzej – służb zagranicznych. termin dyplomacja tradycyjna zastąpiło określenie dyplomacja publiczna. proces globalizacji stawiając przed służbą zagraniczną każdego państwa nowe wyzwania, stanowił istotny przyczynek do wyodrębnienia się z dyplomacji publicznej nowej formy dyplomacji – dyplomacji gospodarczej (economic diplomacy). w jej ramach poszczególne kraje regularnie i kompleksowo komunikują się ze sobą i maksymalizują narodowe korzyści w różnych obszarach i rodzajach działalności, jak handel, inwestycje i inne formy wymiany (rana, 2007; marchewka-bartkowiak & musiałkowska, 2015, s. 107). jednym z głównych priorytetów polityki gospodarczej i zagranicznej większości państw stało się wsparcie administracji publicznej dla przedsiębiorstw działających lub wchodzących na rynki międzynarodowe. tendencja ta, choć z dużym opóźnieniem, ujawniła się również w polsce. w polskiej literaturze brak jest (jak dotychczas) opracowań, w których teoretyczne aspekty związane z istotą i modelem organizacyjnym dyplomacji gospodarczej byłyby szerzej prezentowane. niewiele jest też publikacji na temat zmian i ewolucji jej kształtu organizacyjnego. celem niniejszego opracowania jest podjęcie próby uporządkowania istniejących już pojęć i definicji. w artykule zaprezentowano też najważniejsze wnioski z analizy zmierzającej do nakreślenia genezy oraz ewolucji modelu organizacyjnego dyplomacji gospodarczej w polsce, ze szczególnym uwzględnieniem okresu transformacji. 2. dyplomacja gospodarcza – narodziny i ewolucja integralną częścią współczesnych międzynarodowych stosunków gospodarczych jest handel, będący nośnikiem postępu ekonomicznego i to właśnie on jest podłożem genezy dyplomacji gospodarczej (określanej również terminem dyplomacji ekonomicznej). najwcześniejsza wzmianka o niej pochodzi już z roku 1453, przyjmowanym za moment, kiedy zabiegi dyplomatyczne po raz pierwszy zaczęły skupiać się również na sprawach gospodarczych. już wówczas miało miejsce zabezpieczanie interesów handlowych i zawieranie umów gospodarczych przez włoskie państwa-miasta, będące pośrednikami w wymianie towarów pomiędzy europą, bliskim i dalekim wchodem, a także afryką (pietkiewicz, 1990, s. 14-15). sokolnicki (1931, s. 450) uważa, że interes gospodarczy w polityce międzynarodowej pojawił się stosunkowo późno, gdyż dopiero na przełomie xix i xx w. za punkt przełomowy uważa on pierwsze zaangażowanie się stanów zjednoczonych w politykę sięgającą dalece poza kontynent amerykański w ostatnich latach xix wieku. oznaczało ono zerwanie z izolacjonistycznym podejściem, jakie zawarte było w doktrynie prezydenta j. monroe’a z roku 1823. j. m. hay – ówczesny dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 451 sekretarz stanu usa, wystosował w 1899 r. notę ogólną, w której domagał się handlowego dostępu do rynków azji wschodniej (w szczególności chin), popularyzując przy tym politykę otwartych drzwi na światowej arenie gospodarczej oraz brak ingerencji usa w sprawy państw europejskich i ich kolonii. od tego momentu znaczna ilość konfliktów wybuchających na świecie, a także zawieranych traktatów zaczęła być uwarunkowana podłożem gospodarczym. kresem tradycyjnego postrzegania stosunków międzynarodowych oraz priorytetowych celów polityki zagranicznej jest zakończenie zimnej wojny i upadek związku radzieckiego. to ostatnie wydarzenie spowodowało zachwianie przekonania, że o sile państwa i jego pozycji międzynarodowej decyduje potencjał militarny, a obowiązywać zaczyna opinia o sile państwa utożsamianej z potencjałem ekonomicznym (hryniewiecki & borońska, 2010, s. 111-122). znakomitym przykładem obrazującym postępujący we współczesnym świecie proces ekonomizacji polityki zagranicznej była polityka rządu stanów zjednoczonych w latach dziewięćdziesiątych xx w. niewątpliwie, jednym z największych osiągnięć ówczesnej administracji prowadzonej przez prezydenta b. clintona, był sukces w połączeniu amerykańskiej polityki zagranicznej z krajową gospodarką i polityką tworzenia miejsc pracy. analitycy oraz publicyści tak z europy, jak i ze stanów zjednoczonych zgodni są co do faktu, iż dyplomacja gospodarcza była jedną z najbardziej konsekwentnych strategii polityki prezydenta b. clintona. zadaniem nr 1 jego administracji było użycie wszelkich nacisków dyplomatycznych dla otwarcia nowych rynków dla amerykańskich produktów, w celu stworzenia nowych miejsc pracy oraz podźwignięcia gospodarki usa z recesji (paulsen, 1999, s. 45-54). tak więc pod koniec xx w. dyplomacja gospodarcza stała się, obok dyplomacji publicznej, jedną z podstawowych form współczesnej dyplomacji. czerpie z niej swoje główne narzędzia oraz środki realizacji zadań. stanowi także nową taktykę we wrażaniu strategii promocji interesów gospodarczych określaną przez cele i założenia polityki zagranicznej. odzwierciedla proces ekonomizacji i globalizacji stosunków międzynarodowych oraz wzrost znaczenia powiązań handlowych w budowie potęgi i wizerunku państwa na arenie międzynarodowej. warto przy tym nadmienić, że wyodrębnienie się tej formy dyplomacji nie jest rezultatem wprowadzanych sztucznie regulacji, lecz raczej wynikiem ewolucyjnego, nie narzuconego z góry, dynamicznego rozwoju powiązań handlowych i rozszerzenia zakresu międzynarodowych współzależności ekonomicznych (molendowski & polan, 2007, s. 41). 3. pojęcie i istota dyplomacji gospodarczej samo pojęcie dyplomacja nadal nie jest jednoznacznie definiowane, zarówno w teorii i praktyce, stale ewoluuje i wywołuje kontrowersje. generalnie uważa się, że dyplomacja jest to działalność organów państwa i jego przedstawicielstw za granicą w celu ochrony i realizacji jego interesów zewnętrznych w sposób pokojowy (sutor, 2000, s. 29). dyplomację traktuje się też szerzej jako mechanizm reprezentacji, komunikacji 452 edward molendowski i negocjacji pomiędzy państwami i innymi międzynarodowymi aktorami (podmiotowymi, instytucjami) prowadzącymi określoną działalność (cohen, 1999, s. 16-17). z kolei pojęcie dyplomacji gospodarczej pojawiło się w literaturze naukowej w odpowiedzi na potrzebę nazwania procesu ekonomizacji służby zagranicznej oraz działalności dyplomatów w obszarze gospodarczym. g.r. berridge i a. james (2001, s. 81) definiują dyplomację gospodarczą prowadzoną przez ministerstwo spraw zagranicznych oraz inne ministerstwa współodpowiedzialne za międzynarodową politykę ekonomiczną państwa jako: „dyplomację związaną z prowadzeniem i realizacją takich założeń polityki ekonomicznej jak np. działalność przedstawicielstw i delegacji państwowych przy międzynarodowych organizacjach gospodarczych (np. wto, oecd czy ue). dyplomaci gospodarczy monitorują również i składają odpowiednie raporty na temat polityki ekonomicznej w innych krajach oraz pełnią funkcję doradczą w zakresie kształtowania polityki gospodarczej swojego rządu”. w literaturze zagranicznej spotkać można także ujęcie, w którym dyplomacja gospodarcza obejmuje również, a nawet przede wszystkim, ekonomiczne instrumenty realizacji polityki zagranicznej, takie jak pomoc rozwojowa czy sankcje gospodarcze (pinder, 1976, s. 312-336). można również spotkać interpretację rozszerzającą w tym sensie, że podmiotami dyplomacji gospodarczej są nie tylko państwa, ale również korporacje transnarodowe (surmacz, 2008, s. 244). w polskiej literaturze przedmiotu funkcjonuje obok siebie kilka, znaczeniowo odmiennych, terminów, takich jak: „dyplomacja gospodarcza” (krzymiński, 2002, s. 171-174), „dyplomacja ekonomiczna” (gawin, 2008, s. 101-118) i „dyplomacja handlowa” (kunikowski, 2011, s. 28-29). niezależnie jednak od ich konkretnej treści i zakresu, wszystkie oznaczają dyplomatyczne instrumenty realizacji zagranicznej polityki ekonomicznej – metoda jest dyplomatyczna (polityczna), ale cele ekonomiczne1. pojawienie się tych pojęć jest związane ze wzrostem znaczenia czynnika ekonomicznego we współczesnych stosunkach międzynarodowych i koncepcjach bezpieczeństwa narodowego (orzechowski, 2002, s. 18-19). autorzy pierwszej w polsce monografii poświęconej temu zagadnieniu, definiują dyplomację gospodarczą jako „realizację działań zmierzających do polepszenia pozycji międzynarodowej państwa poprzez szeroko rozumianą promocję jego całościowych interesów gospodarczych (m.in. poprzez negocjację i podpisywanie porozumień i umów handlowych, członkostwo w międzynarodowych i regionalnych organizacjach gospodarczych, itp.) oraz partykularnych interesów jego poszczególnych podmiotów (poszukiwanie partnerów zagranicznych dla firm krajowych, promocja narodowych eksporterów i przyciąganie zagranicznych inwestycji) przez przedstawicieli państwa – profesjonalnych dyplomatów gospodarczych” (molendowski & polan, 2007, s. 64). 1 wg h. dumały (2013, s. 253) jest to rozumienie zakresowo ograniczone – w literaturze zagranicznej spotkać można także ujęcie, w którym dyplomacja ekonomiczna obejmuje również, a nawet przede wszystkim, ekonomiczne instrumenty realizacji polityki zagranicznej, takie jak pomoc rozwojowa czy sankcje gospodarcze. można również spotkać interpretację rozszerzającą w tym sensie, że podmiotami dyplomacji ekonomicznej są nie tylko państwa, ale również korporacje transnarodowe. dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 453 jest więc ona utożsamiana z działaniami promocyjnymi realizowanymi przez służbę dyplomatyczną na rzecz dwóch różnych podmiotów: (1) państwa i jego gospodarki oraz (2) przedsiębiorstw. instrumentami działań w pierwszym przypadku są m.in. negocjacje i zawieranie międzynarodowych porozumień (dwui wielostronnych) w zakresie handlu, ochrony i popierania inwestycji, unikania podwójnego opodatkowania, a także członkostwo państwa w organizacjach międzynarodowych o charakterze powszechnym (np. wto, oecd, bank światowy) i regionalnym (np. unia europejska). działania na rzecz przedsiębiorstw obejmują z kolei: poszukiwanie partnerów zagranicznych, wspieranie eksportu oraz przyciąganie zagranicznych inwestycji bezpośrednich. celem tak rozumianej dyplomacji jest rozwój gospodarczy, zwiększenie światowej konkurencyjności gospodarki, wzrost bogactwa oraz dobrobytu państwa i jego obywateli (dumała, 2013, s. 254). r. hryniewiecki oraz k. borońska (2010, s. 111-122) twierdzą, że wychodząc od fundamentów pojęcia dyplomacji, które stanowią, iż jest ona narzędziem realizacji polityki zagranicznej państwa oraz opierając się na post-modernistycznym, szerszym ujęciu dyplomacji uwzględniającym udział wielu podmiotów realizujących funkcje dyplomatyczne można dojść do wniosku, że dyplomacja gospodarcza jest narzędziem realizacji zagranicznej polityki ekonomicznej państwa pozostającego w trwałych interakcjach z innymi podmiotami pełniącymi funkcje dyplomatyczne na arenie międzynarodowej. takie rozumowanie skłania do sformułowania nowej definicji dyplomacji gospodarczej uwzględniającej specyfikę współczesnych stosunków międzynarodowych oraz istotę samej dyplomacji. dyplomacja gospodarcza rozumiana będzie zatem jako: „działalność wyspecjalizowanych struktur państwowych na rzecz realizacji zagranicznej polityki ekonomicznej państwa polegająca na promocji szeroko pojętych interesów gospodarczych i politycznych. areną tych działań jest środowisko przybierające postać swoistej sieci, w którym następuje przenikanie się sfery gospodarki i polityki, sektora państwowego z prywatnym, a także współwystępowanie wielu aktorów, którzy prezentują różne (czasem zbieżne) interesy” (hryniewiecki & borońska, 2010, s. 111-122). wysoką rangę dyplomacji gospodarczej podkreśla także a. krzymiński (2002, s. 171), traktując ją – z punktu widzenia nowoczesnego zarządzania państwem – jako równorzędną do dyplomacji międzynarodowych stosunków politycznych, czyli tzw. dyplomacji tradycyjnej. co więcej, ujmuje on dyplomację gospodarczą jako rodzaj behawioralnej sztuki, której celem jest budowa bogactwa narodu i dobrobytu wszystkich warstw społecznych, a która ma do spełnienia dwie podstawowe funkcje: 1. rozpoznawanie globalnego otoczenia gospodarczego państwa, jego obserwacja oparta o naukowe metody, logiczne myślenie i w oparciu o uporządkowane fakty i tendencje, sugerowanie kierunków zjawisk oraz projektowanie i realizacja strategii narodowej w szeroko pojętym kontekście gospodarki światowej, 2. dyskretne i jawne współuczestnictwo w realizacji strategii narodowej, w części zagranicznej chociażby poprzez negocjowanie optymalnych warunków instytucjonalnych i koniunkturalnych dla konkretnych działań przedsiębiorczych (handlowych i przemysłowych), wspieranie ich za granicą i po analizach – z różnych punktów widzenia – wysuwanie wniosków usprawniających i innowacyjnych. 454 edward molendowski niektórzy badacze zajmujący się dyplomacją gospodarczą wyróżniają dodatkowo pojęcie dyplomacji handlowej, czy też komercyjnej (commercial diplomacy). rządy wspierając wzrost gospodarczy pomagają i promują krajowych przedsiębiorców, np. poprzez politykę wspierania eksportu, doradztwo prawne czy też bezpośrednią pomoc przy zakładaniu oddziałów zagranicznych, a także poprzez promocję inwestycji zagranicznych. taki rodzaj działalności organów państwa na arenie międzynarodowej stanowi, według p. van bergeijka (1994, s. 81-82), podstawową dziedzinę właśnie dyplomacji handlowej. można ją więc zdefiniować, jako działalność misji dyplomatycznych i innych wyspecjalizowanych agend rządowych, mającą na celu wspieranie krajowego sektora biznesu i finansów w ich dążeniu do osiągnięcia sukcesu rynkowego, a przez to osiągnięcie wzrostu krajowego dochodu narodowego i lepszej pozycji konkurencyjnej kraju. dyplomacja handlowa, to także promocja handlu oraz napływu i odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. ważnym aspektem działalności dyplomatów handlowych jest informowanie i pomoc w wykorzystaniu możliwości eksportowych i inwestycyjnych za granicą oraz organizowanie misji handlowych dla przedsiębiorców z kraju, a także międzynarodowych imprez targowo – wystawienniczych. dyplomacja handlowa powinna więc być nakierowana na działalność w ramach polityki handlowej związanej z negocjacjami kontraktów handlowych, rozstrzyganiem sporów handlowych i usługami wsparcia biznesu (kostecki & naray, 2007, s. 4-42). r. saner, i l. yiu (2003, s. 2-31), podkreślają różnicę pomiędzy dyplomacją gospodarczą i handlową. z analizy przeprowadzonej przez ww. autorów wynika, iż głównym celem działalności dyplomatów gospodarczych jest wywieranie wpływu na międzynarodową politykę ekonomiczną poprzez koordynację działalności odpowiednich ministerstw, kształtowanie procesu negocjacji w międzynarodowych organizacjach gospodarczych oraz poprzez odpowiednią manipulację współudziałem pozapaństwowych podmiotów sceny międzynarodowej w realizacji obranej przez siebie strategii. natomiast głównym zadaniem dyplomatów handlowych jest otwieranie zagranicznych rynków dla krajowych przedsiębiorstw, współudział w realizacji rządowych programów rozwoju gospodarczego kraju (w tym zwłaszcza współpracy gospodarczej z zagranicą), zapewnienie efektywnej promocji i kompetentnej informacji o możliwościach rozwoju współpracy gospodarczej z poszczególnymi krajami i ugrupowaniami, podejmowanie działań na rzecz napływu inwestycji zagranicznych, a także, podejmowanie działań interwencyjnych na szczeblu administracji rządowej w interesie krajowych firm i instytucji. w polskim tłumaczeniu, termin „dyplomacja ekonomiczna” traktowana jest zamiennie z terminem „dyplomacja gospodarcza”, ale często odmiennie w stosunku do „dyplomacji handlowej”. ponadto w dokumentach ministerstwa spraw zagranicznych pojawiają się także takie zwroty, jak „ekonomizacja dyplomacji” czy „ekonomizacja polityki zagranicznej”. wydaje się, że dyplomacja ekonomiczna ma głównie wymiar makroekonomiczny (państwowy), a dyplomacja handlowa powinna realizować cele mikroekodyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 455 nomiczne (operacyjne). jak się jednak wyraźnie podkreśla, w praktyce zadania dyplomacji ekonomicznej i handlowej są często trudne do wyodrębnienia, dlatego konieczna jest ich ścisła koordynacja (marchewka, 2014, s. 2.). 4. dyplomacja gospodarcza w polsce początki polskiej dyplomacji gospodarczej dyplomacja ii rzeczypospolitej dobrze przysłużyła się krajowi, wykonując swe obowiązki i zadania z pełnym poświęceniem i zaangażowaniem, zarówno w dziedzinie kierowania sprawami i stosunkami polski w międzynarodowych uwarunkowaniach politycznych i gospodarczych. a. krzymiński wymienia takich znakomitych negocjatorów i menedżerów polskiej polityki zagranicznej, jak chociażby a.k. skirmunta, a. zaleskiego, czy j. becka. to właśnie oni – jako szefowie dyplomacji – w największym stopniu przyczynili się do wykształcenia, tak pochlebnej w gronie międzynarodowych ekspertów, opinii o sprawnie działającym aparacie służb zagranicznych i znakomitych reprezentantach narodu polskiego. warto przy tym nadmienić, iż wszyscy wyżej wymienieni ministrowie dbali o to, aby zadania gospodarcze resortu spraw zagranicznych i jego placówek miały zasadnicze znaczenie, zarówno w pracy centrali, jak i placówek. dynamiczny wzrost polskiego eksportu w tym okresie był efektem także bliskiej współpracy polskich sfer biznesowych z komórkami dyplomatycznymi msz. co więcej, radcowie handlowi, uważani wtedy za „prawe ręce” ambasadorów lub posłów, faktycznie przygotowywali korzystne warunki ramowe dla powiązań traktatowych i politycznych i skutecznych oddziaływań lobbies pro-polskich, lecz przede wszystkim organizowali zbyt wytworów rodzimych producentów (łossowski, 1992; krzymiński, 2002). głęboką zmianę wypracowanego modelu dyplomacji gospodarczej w polsce przyniosły lata powojenne i włączenie polski w orbitę oddziaływań zsrr. charakterystyczną cechą gospodarek byłych krajów socjalistycznych, także polski, było skupienie w rękach państwa gestii w zakresie wymiany handlowej z zagranicą. znalazło to swój wyraz w wykształceniu się specyficznych organów i instytucji powołanych do realizacji zasady tzw. państwowego monopolu handlu zagranicznego. jednym z najważniejszych organów tego typu, działającym w zakresie handlu zagranicznego, była instytucja radcy handlowego. to właśnie ten organ, niejako automatycznie przejął gros zadań związanych z kształtowaniem strumieni handlu zagranicznego. cały ciężar zagadnień związanych z realizacją zadań dyplomacji ekonomicznej skupiony został w rękach radcy handlowego i jego biura, które wchodząc formalnie w skład misji dyplomatycznej, merytorycznie, administracyjnie, i budżetowo podlegało resortowi handlu zagranicznego. podległość instytucji związanych z realizacją zadań dyplomacji gospodarczej przesunęła się w tym okresie w stronę resortu gospodarki, co w znacznym stopniu ograniczyło wiodącą rolę msz w kształtowaniu stosunków gospodarczych z zagranicą. 456 edward molendowski stan ten utrzymał się również w pierwszych latach po 1989 roku, gdyż w tym okresie żaden z rządów nie przyjął orientacji proeksportowej, a ministrowi k. skubiszewskiemu, kierującemu resortem spraw zagranicznych w latach 1990-1993, zarzucano wręcz zaniechanie konstruowania stosunków gospodarczych przez msz. dowodem tego było nienadawanie priorytetu dyplomacji ekonomicznej, brak strategii i struktur, a także deprecjonowanie jej znaczenia w urzędzie spraw zagranicznych iii rp (krzymiński, s. 177). reforma biur radców handlowych w 1999 r. i powołanie wydziałów ekonomiczno-handlowych zabiegi w zakresie większej koordynacji i współpracy pomiędzy placówkami dyplomatyczno-konsularnymi a handlowymi, które działały za granicą, zakończyły się pewnym sukcesem w 1999 roku. w warunkach tworzenia nowych podstaw funkcjonowania gospodarki po 1989 roku, doszło do rewizji roli i funkcji brh. w lipcu 1999 roku, na podstawie porozumienia ministra spraw zagranicznych i ministra gospodarki, określono nowe zasady i organizację placówek ekonomiczno-handlowych za granicą. zgodnie z nim, w miejsce dotychczas działających brh utworzono wydziały ekonomiczno-handlowe (weh), funkcjonujące w ramach przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych. przejęły one zadania w zakresie stosunków gospodarczych oraz ochrony i promocji interesów gospodarczych rp za granicą. weh, zgodnie z ustawą z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędzie ministra gospodarki, pozostały placówkami ekonomiczno-handlowymi podległymi merytorycznie właśnie temu resortowi. warto też podkreślić, że mając na względzie fakt, iż wydziały ekonomiczno-handlowe były placówkami dyplomatycznymi, ich kierownicy oraz pracownicy wchodzili w skład służby zagranicznej rp, zgodnie z uchwaloną 27 lipca 2001 roku ustawą o służbie zagranicznej. należy dodać, że nie było tutaj mowy o pełnej autonomii resortu gospodarki, gdyż pracownicy weh, wyjeżdżając na placówkę otrzymywali status i stopień dyplomatyczny za zgodą msz (szczepanik, 2002, s. 432-448). pod nadzorem ministerstwa gospodarki działało wówczas 81 wydziałów ekonomiczno-handlowych. merytorycznie, funkcjonalnie i kadrowo podlegały one nadzorowi resortu gospodarki, jakkolwiek ich pracownicy, jako urzędnicy państwowi wchodzący w skład polskiej służby zagranicznej, działając w kraju urzędowania, podlegali nadzorowi ambasadora. od momentu reformy brh w 1999 r. to właśnie wydziały ekonomiczno-handlowe polskich ambasad stanowiły już trzon polskiej dyplomacji gospodarczej. zgodnie z zarządzeniem nr 1 ministra spraw zagranicznych i ministra gospodarki z dnia 3 sierpnia 1999 r., do głównych zadań wyznaczonych dla weh w kraju przyjmującym zaliczono: − programowanie współpracy gospodarczej z państwem przyjmującym, − ochronę interesów gospodarczych rzeczypospolitej polskiej w państwie przyjmującym, − inicjowanie i udział w negocjowaniu umów i porozumień gospodarczych, dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 457 − monitorowanie stanu realizacji przez państwo przyjmujące zobowiązań wynikających z umów dwustronnych i wielostronnych oraz jego współpracy z regionalnymi ugrupowaniami gospodarczymi, − analizowanie polityki gospodarczej państwa przyjmującego, stanu i perspektyw jego gospodarki oraz zmian koniunktury gospodarczej, głównie pod względem ich wpływu na współpracę gospodarczą z polską, − działanie na rzecz zapewnienia dostępu polskich towarów, usług i kapitału do rynku państwa przyjmującego, − analizowanie regulacji prawnych państwa przyjmującego dotyczących problematyki gospodarczej, handlowej i finansowej, w tym prawa celnego, dewizowego, podatkowego, o inwestycjach zagranicznych oraz udzielania przedsiębiorcom pomocy publicznej i informacji z zakresu ingerencji państwa w poszczególne sektory gospodarki, − promocję polskiej gospodarki, polskich towarów i firm, − pomoc i wspieranie polskich eksporterów w państwie przyjmującym w tym zapewnianie informacji handlowej i rynkowej, − pozyskiwanie inwestycji zagranicznych dla polski. zadania wydziałów ekonomiczno-handlowych można więc określić jako działania na rzecz interesów gospodarczych polski na terenie kraju urzędowania. takie ogólne ich określenie obejmuje m.in. typową działalność o charakterze dyplomacji gospodarczej, w szczególności dotyczącej funkcjonowania polski w unii europejskiej, problematykę stosunków dwustronnych, czy też prowadzenie analiz ekonomicznych. należy przy tym pamiętać, iż określenie promocja eksportu jest bardzo pojemne i mieści w sobie cały wachlarz spraw i problemów dotyczących zarówno problematyki ochrony interesów polskich podmiotów gospodarczych na terenie kraju urzędowania, jak i promocję o charakterze mikro, polegającą nierzadko na kojarzeniu firm zainteresowanych prowadzeniem handlu, a także analizę rynkową, identyfikację nisz itd.2. działalność wydziałów ekonomiczno-handlowych polegała także na kreowaniu wizerunku polski jako atrakcyjnego partnera gospodarczego, miała zachęcać do inwestycji i wspierać eksport polskich towarów i usług na rynki zagraniczne. funkcjonowanie weh wpisywało się również w realizację takich podstawowych zadań administracji centralnej, jak np. utrzymanie wysokiego tempa rozwoju gospodarczego kraju, podniesienie konkurencyjności polskiej gospodarki i akcesja polski do unii europejskiej. 2 w zatwierdzonej w styczniu 2002 roku strategii gospodarczej rządu założono, że we wspieraniu interesów gospodarczych polski za granicą weźmie udział cała służba zagraniczna, a nie tylko służba handlowa, a głównym kryterium oceny jej działalności będzie skuteczność w promowaniu eksportu, pozyskiwaniu inwestycji zagranicznych oraz w obronie polskich firm przed restrykcjami i ograniczeniami w handlu. co więcej, za jedno z ważnych zadań placówek dyplomatycznych uznano stałe badanie, czy wobec eksportu naszych towarów i usług nie są stosowane bariery niezgodne z regułami handlu międzynarodowego lub zasadą wzajemności (ministerstwo gospodarki, 2002a: s. 2-3; kozerski, 2002, s. 3). 458 edward molendowski nowy model dyplomacji gospodarczej w świetle porozumienia ministrów spraw zagranicznych i gospodarki z lutego 2006 r. jak wspomniano wyżej, wprowadzony w polsce od 1999 r. model organizacji działalności placówek ekonomiczno-handlowych był wynikiem kompromisu zawartego pomiędzy resortami spraw zagranicznych i gospodarki. na czoło tej debaty przebijały się dwie koncepcje, lansowane przez obydwa resorty – spraw zagranicznych (środowisko dyplomatów) i gospodarki (środowisko gospodarcze). msz chciało przejąć znaczną część problematyki stosunków gospodarczych z zagranicą z resortu gospodarki oraz ostatecznie wcielić weh do struktur ambasad, zapewniając sobie wpływ na ich środki finansowe, obsadę kadrową i działalność merytoryczną. msz postulowało również oddzielenie funkcji „czysto” handlowych, którymi miałyby się zajmować instytucje samorządu gospodarczego, od funkcji o charakterze państwowo – dyplomatycznym, realizowanych przez profesjonalnych dyplomatów. teza ta zgodna była również z prezentowanym przez a. krzymińskiego poglądem, iż tzw. promocją eksportu winny zajmować specjalistyczne ośrodki, pracujące na własnym rachunku gospodarczym, np. na wzór japońskich jetro (krzymiński, 2002, s. 178-179). z drugiej jednak strony, mając na uwadze wcześniejsze, nieudane doświadczenia w tym względzie czech i węgier, eksperci resortu gospodarki twierdzili, iż pojawiająca się w dyskusji koncepcja prowadzenia promocji gospodarczej za granicą poprzez działające na zasadach rynkowych instytucje typu instytut lub agencja promocji eksportu nie zapewnią sprawnego i efektywnego funkcjonowania systemu wspierania polskich, w większości małych i średnich firm, w ich ekspansji na rynki zagraniczne. wynika to przede wszystkim z braku zainteresowania ze strony polskich podmiotów gospodarczych płatnymi usługami tego typu. w ich opinii, powinny być one świadczone nieodpłatnie, przez utrzymywane z publicznych środków ambasady i ich wydziały ekonomiczno-handlowe. powyższą argumentację uzasadniano także tym, iż kraje należące do unii europejskiej oraz usa3, finansują działalność promocyjną za granicą ze środków publicznych i utrzymują służby ekonomiczno-handlowe bądź w ramach ambasad lub wydzielonych biur radców handlowych czy przedstawicielstw krajowych instytucji ds. promocji. usytuowanie tych służb w poszczególnych krajach wskazuje, że istnieją różne modele ich funkcjonowania i podporządkowania, a na ich obsadę kadrową i działalność programową wpływ mają często ministrowie inni niż ci odpowiedzialni za sprawy polityki zagranicznej. są kraje, w których placówki działają w strukturze ambasad i podlegają w całości resortowi spraw zagranicznych. jednak w większości krajów służby te podlegają bezpośredniej dyspozycji resortów zajmujących się sprawami gospodarczymi (ministerstwo gospodarki, 2002b). 3 warto dodać, iż już w latach osiemdziesiątych xx w. administracja waszyngtońska zdecydowała wydzielić organizacyjnie amerykańskie ośrodki handlu (ang. american trade centers) spod nadzoru departamentu stanu i podporządkować je ministrowi handlu i przemysłu. decyzję tę argumentowano tym, iż tradycyjne służby dyplomatyczne pozostające w gestii sekretarza stanu nie będą w stanie przykładać należytej wagi do ochrony interesów gospodarczych usa, w szczególności do zagadnień promocji eksportu i interesów środowisk biznesowych. dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 459 specjaliści z ministerstwa gospodarki twierdzili, iż przy świadomości pewnych niedostatków organizacyjnych, jak i zmniejszonych środków budżetowych, nie jest możliwa, radykalna zmiana istniejącego w polsce systemu dyplomacji gospodarczej. powinien on podlegać doskonaleniu i stopniowej ewolucji, a nie arbitralnym decyzjom sprowadzającym się jedynie do kwestii podporządkowania placówek ekonomiczno-handlowych w kraju. jedną z recept na realizację postulatu ekonomizacji służb zagranicznych, rozumianego jako szeroki program podporządkowania pracy służb dyplomatycznych interesom gospodarczym kraju, miała być jeszcze większa integracja weh z pozostałymi służbami ambasad, np. w formie powoływania zespołów ds. promocji. jako pozytywne przykłady tego rodzaju współpracy wymieniano pracę zespołów ds. integracji w ramach ambasad rp w krajach ue, udział kierownictwa msz i wybranych ambasadorów w okresowych naradach radców handlowych, czy udział służb ministerstwa gospodarki w planowaniu i realizacji ramowego programu promocji akcesji rp do ue (ministerstwo gospodarki, 2002b; szczepanowski, 2003). podjęta na początku 2006 roku reorganizacja polskiego modelu dyplomacji gospodarczej oznacza, iż rząd skierował swoje działania w tym zakresie mając na uwadze trzecią, z zaznaczonych powyżej możliwości. główne założenia przeprowadzanych zmian określa porozumienie z dnia 7 lutego 2006 r. między ministrem gospodarki a ministrem spraw zagranicznych w sprawie ustanowienia dyplomacji ekonomicznej. w efekcie podjętych rządowych decyzji powstała dyplomacja ekonomiczna, która działając w strukturach ministerstwa spraw zagranicznych miała być odpowiedzialna za obsługę międzynarodowych potrzeb wszystkich ministerstw i agend rządowych zajmujących się szeroko pojętą gospodarką. jedną z konsekwencji porozumienia z 6 lutego 2006 r. miało być rozdzielnie różnych funkcji placówek zagranicznych: analitycznych – wykonywanych na rzecz administracji i czysto promocyjnych – na rzecz przedsiębiorstw i ich organizacji. porozumienie przewidywało więc powstanie dwóch typów jednostek wspomagających zagraniczną politykę gospodarczą polski: − wydziałów ekonomicznych (we), podlegających ministerstwu spraw zagranicznych, realizujących zadania ministerstwa gospodarki i innych resortów gospodarczych, istotne dla międzynarodowych interesów państwa; − wydziałów promocji handlu i inwestycji (wphi), podlegających ministerstwu gospodarki, działających w profesjonalny sposób na rzecz polskiego biznesu. na bazie uzgodnień podjętych w 2006 r. przez ministrów gospodarki oraz spraw zagranicznych większość funkcjonujących wcześniej wydziałów ekonomiczno-handlowych miało zostać przekształcone w wydziały ekonomiczne ambasad. natomiast z dniem 1 lipca 2006 roku stosownymi zarządzeniami w sprawie jednostek budżetowych, minister gospodarki powołał na bazie dotychczasowych weh 45 wydziałów promocji handlu i inwestycji (ich liczba w kolejnych latach ulegała niewielkim modyfikacjom). oznacza to, że zadania dyplomacji gospodarczej w placówkach zagranicznych będą realizowane przez wydziały podlegle dwóm odrębnym resortom, tj. ministerstwu spaw zagranicznych i ministerstwu gospodarki. 460 edward molendowski do głównych kompetencji wydziałów promocji handlu i inwestycji zaliczono (molendowski, 2007, s. 198-199): − przekazywanie informacji o sposobach, możliwościach i barierach w prowadzeniu działalności gospodarczej na rynku kraju urzędowania, − ocena sytuacji gospodarczej pod względem możliwości zwiększania obecności polskich przedsiębiorców na danym rynku, − analizowanie konkurencyjności polskich towarów i usług oraz opinii miejscowych odbiorców i konsumentów o polskich towarach, − umożliwianie kontaktów między partnerami handlowymi, − informowanie o możliwościach udzielenia wsparcia finansowego na realizację przedsięwzięć promocyjnych na rynku danego kraju. z kolei wśród głównych zadań wydziałów ekonomicznych wymienia się (dumała, 2013, s. 268-269): − identyfikacja problemów gospodarczych o znaczeniu strategicznym z punktu widzenia bezpieczeństwa ekonomicznego, − analiza współpracy handlowej i inwestycyjnej w ujęciu regionalnym, − budowanie relacji gospodarczych z krajami i regionami priorytetowymi (a jednocześnie nadal słabo rozpoznanymi przez przedsiębiorców), − obsługa negocjacji rządowych na forum dwui wielostronnym, − wspomaganie rozwiązywania konfliktów handlowych, − promocja ekonomiczna państwa i wspieranie interesów polskich przedsiębiorstw. ocena skutków tej reformy była skrajnie różna. kwestionowano podstawę prawną porozumienia ustanawiającego dyplomację ekonomiczną. zdaniem wielu rozdzielenie (instytucjonalne i funkcjonalne) instrumentów realizacji celów zagranicznej polityki ekonomicznej było sztuczne, a powstałe struktury „wielokrotnie powielają swoje działania, stwarzając w ten sposób nieuzasadnioną i nieracjonalną, wzajemnie konkurencyjną pozycję”. krytykujący porozumienie uważali, że „ustanowienie tzw. dyplomacji ekonomicznej sprowadza się do przekazania ministrowi spraw zagranicznych znacznej części majątku oraz etatów na placówkach zagranicznych”4, a pod hasłem „ekonomizacji polskiej dyplomacji praktycznie zniszczono [...] całą strukturę polskich przedstawicielstw za granicą” i doprowadzono do „niemal całkowitego paraliżu w działalności administracji promującej polskie interesy gospodarcze”. ich zdaniem, przyjęte rozwiązania wynikały z przesłanek politycznych, były „dla państwa szkodliwe i noszą wszelkie znamiona tzw. ruchów pozorowanych w celu formalnego ogłoszenia sprawnej realizacji programu politycznego rządu pis”. sformułowany został nawet bardzo poważny zarzut doprowadzenia do „postawienia korporacyjnych interesów urzędników msz ponad interesem państwa” (szerzej: dumała, 2013, s. 270-271). 4 warto dodać, że skutkiem decyzji o likwidacji weh było także przejęcie przez msz od mg: 307 stanowisk (tj. około 52% zasobów kadrowych), majątku zagranicznego (m.in. 9 działek z zabudową biurowo-mieszkalną, 2 budynki biurowe oraz 15 mieszkań własnościowych) oraz 38 mln zł przeznczonych na utrzymanie etatów przejętych pracowników (marchewka-bartkowiak, 2014, s. 2). dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 461 były także opinie odmienne. zdaniem k. szczerskiego (podsekretarza stanu w msz) „potwierdzeniem wysokiego zaangażowania dyplomacji w realizacji zadań związanych z reprezentacją i obroną interesów ekonomicznych rp za granicą jest jej znacząca aktywność w sferze analitycznej i informacyjnej oraz wspierania działań promocyjnych” (sejm rp, 2007). jak zapewniał r. wiśniewski, ówczesny wiceminister msz i pełnomocnik rządu ds. ekonomizacji służby zagranicznej i całościowej reformy systemu promowania kraju za granicą, w swoim wystąpieniu podczas konferencji „rola i zaangażowanie instytucji publicznych w promocję gospodarczą polski i regionów” w 2006 roku, ulokowana w msz służba ekonomiczna miała stopniowo wpływać na proces ekonomizowania całej służby zagranicznej, wprowadzając wątek gospodarczy do samego centrum decyzji dotyczących polskiej polityki zagranicznej. według wiceministra, dyplomacja ekonomiczna ma stać się – obok planowanej rządowej agencji promocji gospodarczej – jednym z dwóch podstawowych filarów realizacji międzynarodowych interesów gospodarczych polski. misją dyplomacji ekonomicznej ma być nie tylko sporządzanie teoretycznych analiz i wykresów. w wielu miejscach świata ma być ona forpocztą klasycznej promocji gospodarczej, której przedmiotem jest interes pojedynczego przedsiębiorstwa. podstawowym wyróżnikiem jest jednak to, że dla dyplomacji ekonomicznej zasadniczym punktem odniesienia jest interes narodowy i potrzeby polski, a partnerem – instytucje państwowe innych krajów. kierując się takimi przesłankami msz planuje o kilkanaście państw zwiększyć liczbę krajów, w których najpóźniej do końca roku 2006 pojawi się chociaż najmniejsza reprezentacja naszej dyplomacji ekonomicznej. w sumie takich państw będzie około 80 (wiśniewski, 2006, s. 4). reasumując, należy zgodzić się z opinią, iż poważnym problemem w praktycznej realizacji dyplomacji ekonomicznej w polsce jest niewątpliwie fakt, że reforma z 2006 r. jest niekompletna. jej istotnym elementem miała być bowiem agencja promocji gospodarki, która jednak nie została powołana. to właśnie tej agencji, miały podlegać utworzone wydziały promocji handlu i inwestycji, przekształcone docelowo w jej oddziały zagraniczne. jak podkreśla stowarzyszenie eksporterów polskich w opublikowanej w październiku 2008 r. strategii proeksportowego rozwoju gospodarki polskiej brak agencji powoduje, że działania promocyjne, które leżą w gestii wielu instytucji, są niezsynchronizowane, więc mniej skuteczne i efektywne a „pogłębiającą się atomizację” systemu promocji i wsparcia, przy jednoczesnym braku instytucji koordynującej całokształt działań, należy uznać za podstawową jego słabość (sep, 2008, s. 15-19). 5. podsumowanie dyplomacja gospodarza wykształcona w ramach nowoczesnej dyplomacji jest odpowiedzią na wyzwania współczesnych tendencji w gospodarce światowej. globalizacja stosunków międzynarodowych oraz wzrost znaczenia powiązań handlowych dla budowy pozycji i wizerunku państwa na arenie międzynarodowej wymaga odpowiednich narzędzi i instrumentów. fakt ten jest niemal powszechnie uwzględniany 462 edward molendowski w organizacji służb dyplomatycznych wszystkich państw świata. problematyka ta już od dłuższego czasu stała się przedmiotem wielu analiz, przeprowadzonych głównie przez ekspertów zagranicznych. również w polsce, obok pierwszej monografii (jak dotąd jedynej) na ten temat opublikowanej w 2007 r., zaczęły w ostatnich kilku latach ukazywać się bardzo wartościowe artykuły i opracowania z tego zakresu. w polsce sprawy gospodarcze były ważnym elementem działalności dyplomatycznej już w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. dynamiczny wzrost eksportu w okresie międzywojennym jest wyraźnym potwierdzeniem skuteczności działań wówczas podejmowanych. włączenie polski w orbitę oddziaływań zsrr po ii wojnie światowej znalazło swój wyraz w wykształceniu specyficznych instytucji (funkcjonujących również za granicą) odpowiedzialnych za realizację państwowego monopolu w zakresie handlu zagranicznego. brak strategii i struktur wspomagających proeksportową orientację gospodarki był też charakterystyczną cechą pierwszych lat okresu transformacji. zabiegi w zakresie większej koordynacji i współpracy pomiędzy zagranicznymi placówkami dyplomatycznymi zakończyły się pewnym sukcesem dopiero w drugiej połowie lat 90. ich rezultatem było utworzenie w ponad 80 krajach wydziałów ekonomiczno-handlowych ambasad rp. wydziały te funkcjonujące pod merytorycznym nadzorem ministerstwa gospodarki otrzymały szerokie uprawnieninia do podejmowania w krajach ich urzędowania wszelkich działań na rzecz promowania i wspomagania interesów gospodarczych polski. zaletą takiego rozwiązania (warto dodać – stosowanego w większości krajów ue oraz usa) było skupienie wszystkich zadań wchodzących w zakres dyplomacji gospodarczej w jednej instytucji za nie odpowiedzialnej. wprowadzony w 1999 r. model organizacji placówek ekonomiczno-handlowych był wynikiem kompromisu zawartego pomiędzy ministrami spraw zagranicznych i gospodarki. rozwiązanie to było później bardzo często kontestowane przez przedstawicieli obydwu ministerstw. również przedsiębiorcy wskazywali na potrzebę wprowadzenia usprawnień w tym zakresie. na początku 2006 roku podjęto decyzję o podziale kompetencji w zakresie szeroko pojętej dyplomacji gospodarczej pomiędzy resorty spraw zagranicznych oraz gospodarki. w ich rezultacie wydziały ekonomiczno-handlowe ambasad zostały zlikwidowane. na ich bazie utworzono w około 45 krajach wydziały promocji handlu i inwestycji, którym powierzono odpowiedzialność za bezpośrednią promocję gospodarki i wsparcie dla eksporterów. równocześnie minister spraw zagranicznych zobowiązał się do utworzenia ponad 80 wydziałów ekonomicznych, odpowiedzialnych za prowadzenie dyplomacji gospodarczej na poziomie makro. w tym celu z ministerstwa gospodarki „przejął” około 300 etatów oraz ponad 50% środków budżetowych wykorzystywanych przez weh. niestety, w ciągu kolejnych 10 lat minister spraw zagranicznych nie powołał takich wydziałów. w większości krajów funkcjonują obecnie tylko 1-2 osobowe referaty ds. ekonomicznych. nie zrealizowano też obietnicy powołania agencji rządowej, która miałaby zajmować się promocją polskiej gospodarki za granicą, rozwojem eksportu oraz wspieraniem inwestycji (zagranicznych w polsce oraz polskich za granicą). dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 463 pod koniec 2016 r. zapowiedziano w ramach „planu na rzecz odpowiedzialnego rozwoju” kolejną reformę organizacji dyplomacji gospodarczej w polsce. jednym z jej elementów ma być powołanie polskiej agencji inwestycji i handlu. agencja ta obejmie swoim nadzorem sieć zagranicznych biur handlowych (zbh) – docelowo ma być ich około 70. biura te powstaną na bazie dotychczas funkcjonujących wydziałów promocji handlu i inwestycji. zbh będą tworzone w krajach o największym potencjale rozwojowym dla polskich firm. ich główne zadanie to profesjonalna obsługa polskich przedsiębiorstw zainteresowanych ekspansją na rynkach zagranicznych. biura te będą jednak funkcjonować poza strukturą ambasad, nie będą więc mieć statusu dyplomatycznego. rozwiązanie to oznacza, że minister gospodarki wycofuje się z uczestnictwa w prowadzeniu dyplomacji gospodarczej. na tym polu pozostanie więc tylko ministerstwo spraw zagranicznych. w sytuacji, gdy przez ponad 10 lat nie zadbało ono o nadanie dyplomacji gospodarczej odpowiednej rangi, uzasadnioną wydaje się obawa, że polska po prawie 30 latach od rozpoczęci procesu transformacji, w najbliższym okresie nadal nie będzie mieć profesjonalnie i kompleksowo funkcjonującej dyplomacji gospodarczej. z zaprezentowanej w artykule analizy wynika jednoznacznie, że w okresie transformacji polska dyplomacja gospodarcza zaczęła odgrywać coraz większą rolę w funkcjonowaniu państwa. pociągnęło to za sobą szeroką dyskusję na temat jej zadań, kształtu, ram strukturalnych i organizacyjnych. co pewien czas podejmowano mniej lub bardziej skuteczne próby wprowadzenia spójnego i jak najbardziej skutecznego jej modelu. niestety, z zapowiedzi zmian podejmowanych w ostatnim okresie nie wynika, że mogą one oznaczać radykalną poprawę. literatura berridge g., james a. (2001). a dictionary of diplomacy. hampshire: palgrave macmillan. cohen r. (1999). reflections on the new global diplomacy: statecraft 2500 bc to 2000 ad. w: melissen j. (ed.) (1999). innovation in diplomatic practice. london: palgrave macmillan. dumała h. (2013). dyplomacja ekonomiczna rp – założenia i realizacja. w: surmacz b. (red. naukowa), nowe oblicza dyplomacji. lublin: wydawnictwo umcs. gawin g. (2008). kształtowanie się i rola dyplomacji ekonomicznej w polsce, „polski przegląd dyplomatyczny”, nr 3: 101-118). hryniewiecki r., borońska k. (2010), dyplomacja gospodarcza jako nowe narzędzie polityki zagranicznej państwa w: j. rymarczyk (red.), ekonomia 12 – problemy globalizacji: 111-122. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. kostecki m., naray o. (2007). commercial diplomacy and international business, discussion papers in diplomacy, april, 2007, netherlands institute of international relations „clingendael”, <http://www.clingendael.nl/sites/default/files/20070400_cdsp_diplomacy_kostecki_naray.pdf > (data odczytu: 10.07.2017.) kozerski p. (2002). uwagi na temat struktury i zadań placówek ekonomiczno-handlowych za granicą, warszawa: ministerstwo gospodarki. krzymiński a.h. (2002). dyplomacja gospodarcza. w: m. wilk (red.), dyplomacja, łódź: wyższa szkoła studiów międzynarodowych. 464 edward molendowski kunikowski j., turek a. (2011). bezpieczeństwo i dyplomacja: słownik terminów, warszawa: wyższa szkoła nauk społecznych. łossowski p. (1992). dyplomacja drugiej rzeczpospolitej: z dziejów polskiej służby zagranicznej. warszawa: wydawnictwo sejmowe. marchewka-bartkowiak k. (2014). dyplomacja ekonomiczna w polsce – organizacja, zadania i kierunki działalności. analizy bas nr 6 (110), s. 1-6. marchewka-bartkowiak k., musiałkowska i. (2015). dyplomacja handlowa w krajach unii europejskiej jako przykład współpracy administracji i przedsiębiorstw. studia bas, 1(41): 105-126. melissen j. (ed.) (1999). innovation in diplomatic practice. london: palgrave macmillan. ministerstwo gospodarki (2002a). rola polskiej dyplomacji w promocji interesów gospodarczych polski za granicą (materiały na posiedzenie komisji spraw zagranicznych sejmu rp, 26 lutego 2002). ministerstwo gospodarki (2002b). rola ministra gospodarki i służb ekonomiczno – handlowych (weh) w zagranicznej promocji polskiej promocji gospodarki. ekonomizacja polskiej polityki zagranicznej a system promocji gospodarczej. warszawa: ministerstwo gospodarki, departament integracji europejskiej i organizacji międzynarodowych. molendowski e., polan w. (2007). dyplomacja gospodarcza: rola i znaczenie w polityce zagranicznej państwa. kraków: wolters kluwer business. orzechowski m. (2002). nowoczesna dyplomacja (geneza, ewolucja, istota, charakter, rola), w: m. wilk (red.). dyplomacja. łódź: wyższa szkoła studiów międzynarodowych. paulsen t. (1999). economic diplomacy. die ökonomisierung der amerikanischen außenpolitik unter präsident clinton. wiesbaden: springer verlag. pen j. (1994). the weight of diplomacy: its impact on trade, w: p. van bergeijk, economic diplomacy, trade and commercial policy; positive and negative sanctions in a new world order. edward elgar pub.: 143-174. pinder j. (1976). economic diplomacy. w: j. n. rosenau, k. w. thompson, g. boyd (ed.), world politics. an introduction. new york: macmillan: 312-336. rana s.k. (2007). economic diplomacy: the experience of developing states w: bayne n., woolcock s. the new economic diplomacy. hampshire: ashgate publishing. saner r., yiu l. (2003). international economic diplomacy: mutations in post-modern times, discussion papers in diplomacy, no. 84, january 2003. netherlands institute of international relations „clingendael”, <http://www.diplomacydialogue.org/images/files/20030109-dp-dsp.pdf> (data odczytu: 10.07.2017.). sejm rp (2007). odpowiedź podsekretarza stanu w ministerstwie spraw zagranicznych – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 8904. <http://orka2.sejm.gov.pl/iz5.nsf/ main/33dd7a0f> (data odczytu: 10.07.2017.). sep (2008). strategia proeksportowego rozwoju gospodarki polskiej. warszawa: stowarzyszanie eksporterów polskich <http://eksporterzy.org.pl/documents/2009-0327_strategia/strategia%20proeksportowego%20rozwoju%20gospodarki%20polskiej .pdf> (data odczytu: 10.07.2017.). sokolnicki m. (1931). o podłożu gospodarczym dyplomacji współczesnej. sprawy obce 1930-1931, nr 2. dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie… 465 surmacz b. (2008). dyplomacja w późno westfalskim ładzie międzynarodowym. w: m. pietraś, k. marzęda (red.), późno westfalski ład międzynarodowy, lublin: wydawnictwo uniwersytetu marii curie-skłodowskiej. sutor j. (2000). prawo dyplomatyczne i konsularne. warszawa: wydawnictwa prawnicze pwn. szczepanik k. (2002). organizacja i funkcjonowanie służby dyplomatyczno-konsularnej. w: r. kużniar, k. szczepanik (red.), polityka zagraniczna rp 1989-2002, warszawa: wydawnictwo askon. szczepanowski m. (2003). promocja członkostwa polski w ue w roku 2002. sprawozdanie z realizacji programu ramowego promocji zagranicznej procesu akcesji rp do ue. warszawa: msz, departament promocji. wiśniewski r. (2006). rola i zaangażowanie instytucji publicznych w promocję gospodarczą polski i regionów, <http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=7520>. (data odczytu: 10.07.2017). economic diplomacy of poland: organization, main tasks during the transition period abstract: the issue of widely understood economic diplomacy has been – so far – rarely discussed in polish literature. in the situation where the organization of diplomacy has played a significant and increasingly important role in shaping international economic relationship for at least several decades, it seems reasonable to look at this problem from the perspective of poland. the article attempts to sort out the chaos in definition. an important part of the article is the presentation of the most important results of the analysis aiming to draft the genesis and evolution of the organizational model of economic diplomacy in poland, with particular emphasis on the period of transformation. the hypothesis assumes that despite many attempts to fit the organizational model, tasks and functions of economic diplomacy to the requirements of the modern economic environment, it is still difficult to talk about its organizational cohesion and measurable – from the point of view of business – efficiency. the most important conclusions of the analysis complete the article. keywords: economic diplomacy; trade diplomacy; export promotion; organization of diplomacy in poland jel codes: f18, f55, m10 2.2-brzozowska_zdziarski s u g g e s t e d c i t a t i o n : brzozowska, a., & zdziarski, m. (2016). review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory and practice’. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 93-107. review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory and practice’ agnieszka brzozowska1 michał zdziarski2 university of warsaw faculty of management ul. szturmowa 1/3, 02-678 warsaw, poland e-mail: 1 abrzozowska@wz.uw.edu.pl; 2 mzdziarski@wz.uw.edu.pl abstract: this article aims at presenting a systematic review of publications that verified the network theory and the theory of networks empirically, published in the entrepreneurship journal with the highest impact factor: “entrepreneurship theory and practice”. we present how publication frequency evolved over time, and classify papers into major streams of entrepreneurship research. our findings suggest the theory of networks is an under-researched area promising for further advancing the theory of entrepreneurship. we also find increasing publication frequency of network related research over time. results oriented research were most often present in reviewed articles, while relationship among network variables and innovation was only tested in two articles so far which suggests that more research is needed in this direction in the future. we belief that verification of theories of networks in entrepreneurship and verification of relationship between network variables and innovation within the network theory are most promising. the originality of this work lies in identification of research opportunities and dynamics of empirical verification of network studies in the field of entrepreneurship. keywords: network theory; theory of networks; literature review; entrepreneurship; network society jel codes: l26, d85 1. introduction entrepreneurs and organisations established by them operate in a complex mix of relationships. to explain antecedents of these relationships, find patterns that enable to understand their complexity, and inquire into consequences of observed patterns, entrepreneurship scholars increasingly use network theorizing. the study of entrepreneurship through network lenses has been increasingly visible, as indicated by earlier review of the filed (hoang & antoncic, 2003). this review identified 70 papers that have been published on the role of networks in the entrepreneurial context in scholarly journals specializing in entrepreneurship, sociology, and strategic 94 agnieszka brzozowska, michał zdziarski management already in 2003. since that time number of publications that use network approach in organization science has increased substantially, that enabled clarification on network related theorizing in social science (borgatti & halgin, 2011). building on advances in network theory we decided to apply two major categories of network theorizing: the theory of networks and the network theory in systematic review of network research in the leading journal in the field – entrepreneurship theory and practice. network theorizing raised out of a metaphor that was creatively used and turned into rigorous theoretical propositions, inter alia, by harrison white, the founder of harvard revolution in sociology, and bruno latour, the author of the actor-network theory. harrison white (1992) put forward a general sociological theory based on organisations (and individuals) seeking to control their identities through embeddedness in netdoms. bruno latour (1988) wrote that the network metaphor indicates concentration of resources in few network nodes. his actor-network theory treats both machines and humans as actors of social processes, emphasizing the key importance of their interactions in today’s organisations and societies. that theory anticipates phenomena that have been recently called the internet of things or the internet of everything, visions of a global network connecting not only people but also objects. in the world where hundreds of millions of internet users are constantly exchanging huge amounts of information, the network metaphor seems to be commonly comprehensible. thinking about social networks, we imagine the world entangled by relationships among exchange participants who use modern information technologies. the network metaphor usefulness is not confined to explaining the internet phenomena solely or even those that occur in social systems. the widespread existence of networks is evidenced by a growing number of studies and theoretical proposals developed by physicists, mathematicians, computer scientists, biologists and epidemiologists. also artists are interested in networks, as exemplified exquisitely by mark lombardi’s drawings collected by the museum of modern art (moma) in new york. understanding the rules of information and resources flow within a network structure also has crucial practical implications. for example, it allowed for designing google pagerank algorithm (brin & page, 1998), reducing costs and improving effectiveness of the fight against addiction to nicotine (christakis & fowler, 2008), detecting and combating terrorist networks (krebs, 2002), and effectively placing innovations in the market (valente, 1996). in institutional economics, powell (1990) points to networks as the third mechanism of economic organisation, along with markets and hierarchies. white (2001) and granovetter (1985) argue that markets are theoretical concepts separated from reality, whereas, in fact, economic processes unfold primarily in social networks of exchange and cooperation. granovetter’s (1985) theory of social embeddedness of economic processes contrasted with classical economic theories that disregarded the social aspect and were dominated by individualistic, transactional explanations of economic mechanisms. castells (1996) writes about an emerging network society that develops as modern communication technologies become review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 95 widespread and global actors become more and more interconnected. the network metaphor allows him to reveal a comprehensive picture of the organisation of modern societies that are being constantly reconfigured. the network society processes cannot be effectively regulated by national laws since the network extends beyond the borders of a single country. citizens of the network society smoothly switch between organisations, associations or coalitions of interests. in the network society, where interrelated individuals are involved in the exchange of resources and information, an entrepreneur’s success inevitably depends on his or her position and characteristics of the network in which he or she operates. position in the network structure determines opportunities and imposes restrictions on freedom of action. network characteristics govern dynamics and possibilities of exchange and access to resources and information. our article aims at presenting a systematic review of publications that verified the network theory and the theory of networks empirically and were printed in the entrepreneurship journal with the highest impact factor: “entrepreneurship theory and practice”. our literature review outlines key theoretical proposals for a network approach: the network theory and theory of networks. to introduce this theoretical approaches we briefly introduced their key assumptions and illustrated each by example of a seminal study conducted in these traditions. then, we introduce methodology of our study and present the results of our systematic literature review of “entrepreneurship theory and practice” publications in 1995–2015. resorting to the scopus database, we selected 71 articles published in the last 20 years that use the word “network” in their abstracts. subsequently, we divided the articles into those addressing theoretical proposals and those reporting empirical research to verify the theories. since our review seeks to establish how advanced empirical research into links between networks where entrepreneurs operate and their performance is, the next step left out articles aimed at examining other relationships. we do not analyse in detail theoretical articles that contain no empirical research results, either. we selected 38 articles for our final analysis, considering them as an attempt to verify two broad theoretical traditions that we introduced earlier. our literature review indicates popularity of these two approaches in the journal when mainstream entrepreneurship research is presented. we also describe changes in the number of publications in question in the studied period of 20 years. in conclusions, we identify promising areas of future research that strives to verify the network theories in the field of entrepreneurship. 2. network theory and the theory of networks the growing importance of the network approach in the organisation and management theory was mentioned by borgatti and foster (2003), who indicated that its popularity increased exponentially, as measured by the number of publications in scientific journals. a network may be made up of any set of objects connected by relationships that form analysable patterns. objects may be alternatively referred to 96 agnieszka brzozowska, michał zdziarski as actors, nodes or vertices, and their interrelations may be termed ties, lines, connections or edges of a network. a network analysis highlights the fundamental importance of relationship patterns that form the ground for explaining the phenomena addressed by social sciences and for the entrepreneurship theory developed based on such sciences. a social network analysis aims at clarifying links between the structure of relationships and connections and characteristics of the social system. it comprises two key aspects: mechanisms governing the formation of the social system and its characteristics, and consequences of network configuration (tsai & ghoshal, 1998; rowley, behrens & krackhardt, 2000). borgatti and halgin (2011, p. 1168) point to the distinction between those two theoretical network issues that are analytically separate, defining them as the theory of networks and the network theory. the theory of networks explains the origins and characteristics of an observed network, for example its non-scalability, i.e. the fact that the relationships between network nodes are distributed exponentially. such a distribution may result from preferential connections, namely the tendency of nodes to establish relationships with popular network objects (barabasi & albert, 1999). another research project, in line with the theory of networks, would define network properties, for instance its density as a measure of network relationships in proportion to all possible relationships. networks where entrepreneurs operate are expected to have different densities, depending on the culture of a country. if entrepreneurs tend to be driven by more individualistic values, the network density is expected to be low, resulting in slower dissemination of practices and innovation and greater differentiation of entrepreneurs’ attitudes. empirical studies under the theory of networks are, therefore, conducted as macro-analyses of entrepreneurship determinants described by measurements of global network properties. research under the theory of networks is also exemplified by analyses of the extent to which the structure examined has the characteristics of a small-world network. the concept of small-world network refers to the classical theoretical proposal put forward by milgram (1967), who stated that actors of even very extensive networks are separated by only a few direct connections, usually not more than six. a small-world network is a specific class of networks with many strongly interrelated subgroups and a relatively short path of connections between nodes (watts & strogatz, 1998). uzzi, amaral and reed-tsochas (2007) discussed the applications of small-world network research methods, pointing to the existence of such networks in a wide variety of organisational systems, for instance networks of relationships between musicians and actors, networks of alliances, research networks examined through mutual citations, inter-organisational networks built through personal relationships among board members, patent cooperation and energy networks. the fact that small-world networks prevail in different types of inter-organisational and personal networks proves high efficiency of network action coordination mechanisms and resilience of those systems to disruptions. the network theory aims at explaining the consequences of network variables such as centrality, operation in structural holes and characteristics of ties for the review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 97 performance of network participants (granovetter, 1973; freeman, 1979; burt, 1992). granovetter used the characteristics of ties to develop the theory of strength of weak ties (swt) (granovetter, 1973). he was directly inspired by research into the job seeking process that found that weak ties provide valuable information about job offers. it is the information from acquaintances weakly tied with job seekers, rather than from closely related friends, that increase the probability of success in the labour market. this is because persons closely related with job seekers live in the same environment and usually have access to similar information. valuable information is communicated by people who have access to multiple groups with different information. weak ties accelerate flows in a network and provide fast access to its remote parts. examination of links between the effects of action and the quality of relationships is also well illustrated by one of the most frequently cited scientific articles addressing networks (uzzi, 1997). its author investigated women’s fashion companies in new york and found that two distinctive types of relationships existed between those companies and their suppliers. those types are also included in the swt theory described above. respondents talked about them in different ways. the first type includes relationships marked by social embeddedness and called “close” or “special” by ceos of examined companies. such relationships are based on reciprocity, emotional involvement, intensive exchange of information, trust, joint problem solving and a longer time horizon. the second type comprises market transactions (arm’s length ties), individual agreements where suppliers were selected chiefly according to the lowest price criterion. uzzi stated that embeddedness was associated with saving time (economies of time), i.e. the ability to seize emerging market opportunities quickly. embeddedness also reduces transaction costs because partners having a long-term relationship tend to trust each other. he also highlighted that excessive embeddedness restricted access to information about changes outside the network of a company’s close relationships. the theory of structural holes is a perfect example of reasoning in the context of the network theory, which states that the positions of nodes affect their performance. it was developed by ron burt (1992) on the basis of research into issues similar to those that became the foundation for granovetter’s theory of strength of weak ties. burt focused on the impact of a diversified egocentric network structure, i.e. a network of people directly related with candidates, on the speed of promotion. he put forward the hypothesis that promotion is linked with structural holes in egocentric networks. holes also exist where two people tied with a candidate for promotion do not have mutual relationships. structural holes allow the candidate to control information flow between unrelated contacts and access knowledge from many sources. this affects his or her expert position and should be positively correlated with promotion likelihood, as confirmed by that author’s research. in his argumentation, he does not focus on the quality of relationships but on their structure and the position of candidates for promotion. we have drawn a distinction between the network theory and the theory of networks in this section. we introduced the essence of each of these theories and 98 agnieszka brzozowska, michał zdziarski discussed seminal studies that illustrate both. in order to achieve this we have chosen the most frequently cited works that examined network structures and effects of network actors’ positions. in the next chapter, we analyse those two types of theories in the entrepreneurship literature based on a review of texts published in “entrepreneurship theory and practice” during 20 years. we were curious how often in mentioned journal the issue of network was the topic of articles and, considering the entrepreneurship field, in what context it was analysed. the aim was to determine what areas were taken into consideration in the analysis of the network in etp. 3. materials and methods in this article, we report preliminary research that we want to develop into a systematic review of entrepreneurship literature. we intend to provide a comprehensive review of publications aimed at verifying network theories empirically. we would like to include more scientific journals addressing entrepreneurship and expand the scope of our analyses. at the present stage of preliminary research, we have chosen to analyse the entrepreneurship journal with the highest if: “entrepreneurship theory and practice”. based on the scopus database, we limited our selection of articles to 1995–2015. initially, we tried to look for texts addressing the network theory and the theory of networks. however, regardless of the search phrase, the results comprised the same 16 articles. we, therefore, decided to broaden our search and selected articles that contained the word “network” in their abstracts. this resulted in more texts, namely 71. thus, we were able to prepare a broader analysis of the issue in question and verify which theory is actually used for data analysis. following the initial selection, we rejected 9 thematically irrelevant articles that contained the word “network” in a meaning different from “a network of relationships” or that concerned, for example, citation links between entrepreneurship researchers (grégoire, noël, déry & béchard, 2006). one article covered a literature review of research into networks in entrepreneurship (slotte-kock & coviello, 2010). 23 publications presented studies on the impact of a network on a selected phenomenon. the objective of our review was to identify articles that verified empirically the network theory and the theory of networks described in the previous chapter. we wanted to find out how researchers analyse networks, what they research and what network characteristics are described, which helped us to outline the research programme in the conclusions. based on the review of abstracts and an overview of the methodology and methods of analysis of the collected data, we classified 38 articles for final analysis. when reviewing publications on networks, we wanted to answer the following questions: − which theory is mainly used to do research into networks in entrepreneurship (theory of networks vs. network theory)? review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 99 − in which context of entrepreneurship are networks most frequently researched? − which network characteristics are most often analysed in research into networks in entrepreneurship? we divided the selected articles according to the area researched, network theory used and the method of network analysis, and matched the articles to network characteristics that were described in the studies: size, density, relationship type, centrality, structure or content. we also identified 6 themes that were discussed in the articles in the entrepreneurship context of research: innovation, company development understood also as company growth, resources and resource accumulation, achievement understood also as the number of agreements concluded, effectiveness, etc., financing – all methods of financing, collaboration with banks, lending and cooperation including texts describing cooperation between companies, suppliers, entrepreneurs and institutions. above themes arose from the grouping of articles in the thematic area. reviewing articles enabled us to define the main topics which were discussed, and categorize them into thematic categories. our main analytical frame was to distinguish papers as either fitting concepts of network theory or theory of networks as proposed by borgatti and halgin (2011). at more detailed level we assigned papers according to specific measures and network concepts used by their authors. we have looked for commonly used network concepts such as: density, centrality, type of relationship, structure and content. some articles are classified in several categories as the use of concepts and measures is not mutually exclusive. 4. results and discussion the analysis of abstracts of 39 articles selected for review allowed us to classify them to two theoretical areas mentioned in the preliminary literature analysis and to one of 6 research area categories. we classified them independently, and when opinions differed, we read whole articles in order to assign them to appropriate categories. the results of our review are provided in table 1 below. it appeared that most studies – as many as 14 or 37% of all articles on network research published in the journal that we chose – focused on business achievements. as illustrated in table 1, researchers concentrated primarily on analysing the type of relationship and its impact on entrepreneurs’ achievements, hence used the network theory more frequently, although network structures and sizes were also examined. among the selected texts, the article by greve and salaff (2003) has most citations and describes networking patterns among entrepreneurs and their impact on business operations, exemplified for 4 different countries. the second most frequently cited article is that by louise, althanassiou and crittenden (2000), who presented the influence of the founder’s central position on strategic business management, and thus on company performance. based on the concept of social network and the founder’s central position, they developed a model for further examination of strategic business management. the third most often cited (150) text by 100 agnieszka brzozowska, michał zdziarski hite (2005) builds on case studies and analyses embeddedness of entrepreneurs in the context of recognising opportunities, seeking resources and effective management. the next most often cited (121 citations) study presents the network structure of academic entrepreneurs managing companies in various stages of development (mosey & wright, 2007). the research involved interviews with academic entrepreneurs who were asked to describe the structure, content and management of their networks at the beginning of the research and again after one year. in his text, cited 82 times, westhead (1995) addresses achievements depending on the type of hightechnology company managers and the type of their relationships. a quite often cited article (70 citations) by lester and cannella (2006) is about building social capital by family businesses and its impact on their survival. other articles in this group focused mainly on the type of relationships, type of persons in the network and their impact on achievements (godwin, stevens & brenner, 2006; wu, wang, chen & pan, 2008; huse & swartz, 2010; scarbrough et al., 2013; sautet, 2013; ebbers, 2014), also with reference to success achieved by transnational entrepreneurs (wenhong & tan, 2009). table 1. division of articles by area, theory and network analysis area a r e a n o. o f ar ti cl es n et w or k th eo ry t h eo ry of n et w or k s s iz e of n et w or k d en si ty of n et w or k t yp e of r el at io n sh ip in t h e n et w or k c en tr al it y s tr u ct u re of t h e n et w or k c on te n t of t h e n et w or k innovation 2 1 1 1 1 1 company development 4 2 2 1 3 1 1 resources 5 4 1 2 4 1 1 1 achievements 14 9 5 5 9 2 5 3 financing 7 6 1 6 3 1 cooperation 7 6 1 3 7 3 1 total 39 28 11 10 2 30 4 13 7 source: own elaboration. we assigned seven texts to the thematic area of cooperation and seven articles to the topic of raising funds by entrepreneurs. as regards articles describing research into the impact of networks on cooperation among entrepreneurs, investors etc., it can also be noted that the researchers concentrated chiefly on studying types of network relationships (webb et al., 2010; karra, tracey & phillips, 2006), then the network structure (ring, peredo & chrisman, 2010) and the network size (kuhn & galloway, 2015; patel & conklin, 2009). only one article used the theory of networks (ring, peredo & chrisman, 2010) and others employed the network theory (i.a. bartholomew & smith, 2006; daspit & long, 2014). review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 101 that was also the case for articles on the impact of networks on the search for financing by entrepreneurs where the authors also primarily analysed relationship types, chiefly using the network theory (i.a. chen & tan, 2009; du, guariglia & newman, 2015), with only one article resorting to the theory of networks (fiet, 1996). the research mostly concerned methods of building networks in order to gain easier access to loans (saparito, elam & brush, 2013; du, guariglia & newman, 2015) or generally to raise funds more effectively (jonsson & lindbergh, 2013; kreiser, patel & fiet, 2013). another group of five articles (13%) presented networks in the context of resource accumulation. again, what could be noticed was the popularity of network relationship type analyses with account being taken of those relationships that allowed for successful use of resources (haugh, 2007; khayesi, george & antonakis, 2014), then the popularity of network size analyses (semrau & werner, 2014), and finally centrality (keil, maula & wilson, 2010) and generally network structure and content (sullivan & ford, 2014). no article assigned to the topic of resources and their accumulation used the theory of networks. four articles were categorised as addressing company development and the fewest texts dealt with innovation (2 articles). in analysing networks in the context of company development, the first study examined the impact of relationship types on company operations in different stages of development (arregle et al., 2015), whereas the second one focused on the role played by networks and their densities in internationalisation of companies (musteen, datta & butts, 2014). in their research, de carolis, litzky and eddieston (2009) attempted to find out what type of networks and network relationships has a positive effect on company development. their research results are quite often cited – 70 citations. they analysed the types of people involved in entrepreneurs’ networks. hansen (1995) studied growing organisations with a focus on the types and frequency of interactions among their members. in the area of innovation, one article addressed network density and centrality and their consequences for business innovation (tan, zhang & wang, 2015). the authors of the second study analysed the type of network relationships and commercialisation of innovations (partanen, chetty & rajala, 2014). tan, zhang and wang’s (2015) publication used both network theory and theory of networks. to summarise, based on our analysis, we noticed that research into networks in entrepreneurship mostly concentrated on types of relationships and their effects on achievements, financing, cooperation and resource accumulation. the fewest studies addressed density, centrality and other network variables. researchers least frequently referred to studies related to the theory of networks, which means that there is a gap in the entrepreneurship literature. what we also found interesting was an analysis of the number of articles based on network research over the last 20 years, as presented in the table below. as can be observed, articles reporting network analyses are not very popular in “entrepreneurship theory and practice”. by 2005, only single or no texts were actually published. it was only after 2005 when we can notice an increased interest 102 agnieszka brzozowska, michał zdziarski in research into networks in the field of entrepreneurship. especially over the last 5 years, this subject seems to have been attracting more and more interest, although the number of publications has remained more or less the same since 2010. in recent years, roughly since 2006, such topics as cooperation, financing, search for resources have earned recognition, and since quite recently, innovation and company development have become more popular. table 2. distribution of 39 selected articles in 1995–2015 by year and popularity of the topic year/thematic area 19 95 19 96 20 00 20 03 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 13 20 14 20 15 innovation 1 1 1 company development 1 1 1 resources 1 1 3 achievements 1 1 1 1 2 1 1 2 1 2 1 financing 1 2 3 1 cooperation 2 1 2 1 1 total no. of articles 2 1 1 1 1 4 2 2 5 4 5 7 4 source: own elaboration. 5. conclusions our analysis allowed us to answer the questions that we asked. it turned out that research to verify the theory of networks empirically is much less frequently published in the entrepreneurship literature than research aimed at verifying the network theory. this offers a huge potential for exploring that scientific branch and looking at entrepreneurship from a different perspective than before. it is worth reflecting on projects intending to describe global network structures among entrepreneurs, examine network density and other characteristics and reasons for the formation of networks whose importance cannot be overemphasised in modern entrepreneurship. it seems interesting to study the differences in relationship types and other characteristics across individual countries and examine them in the context of cultural differences. cultural differences, for example individualism versus collectivism, should be relevant to the characteristics of networks of entrepreneurs operating in different countries. a promising research field should also cover analyses of transnational networks of entrepreneurs and their adaptation to various structures that determine dynamics of the flow and exchange of resources and information. it is notworthy that studies of embeddedness-initiated in economic sociology by granovetter (1973) are very promising in the field of entrepreneurship. in particular, exploring effects of weak and strong ties (granovetter, 1973; burt, 1992) on entrepreneurial behavior in different context and across geographies could extend our knowledge of determinants of success. studies based on the network theory are rarely published in the journal “entrepreneurship theory and practice”, although the dynamics of publications that we have presented indicates their growing popularity. particularly promising research review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 103 directions that will verify the importance of entrepreneurs’ position within networks seem to be those that will explore links between networks and innovation processes. network models explaining the dynamics of innovation spread indicate different roles of network nodes, depending on their position (valente, 1996). the small number of articles could be caused by the fact that that issue is still under researched. other reason could be that researchers from the entrepreneurship field consider this area as a not very suitable for entrepreneurship research. the biggest problem is that our review is narrowed to one journal and this topic could be not very suitable for the journal requirements. another promising direction of such research where we have seen relatively few publications so far is an analysis of correlations between constraints and opportunities for company development, ensuing from the position in the network structure. although researchers mostly paid attention to relationship types and their impact on achievements, that topic has not been exhausted. investigation done by uzzi (1997) should be useful for researchers in these area. few of the studies presented use standard measures of centrality, density and occurrence in structural holes that were operationalised as part of the social network analysis. this suggests that this discipline may be developed by applying social network analysis methods in entrepreneurship. the biggest limitation of our review is probably the focus on only one scientific journal. however, the goal of our article was to highlight the fact that network analysis is very useful and interesting and to indicate a possible direction for entrepreneurship research development. we are aware that the issue of networks in innovation may be more frequently addressed in journals focused primarily on innovation, hence the small number of texts on this topic, though perhaps network analyses are not conducted in that direction. this requires verification. a weakness of our analysis also lies in confining it mostly to reading abstracts, with hardly skimming whole articles. this makes information incomplete. nonetheless, it is a good suggestion for in-depth analyses. our literature review shows that the network theory and the theory of networks are becoming important approaches that make it possible to look at key and unchanged issues of entrepreneurship from a new perspective. in the network society, where the importance of relationships for the results achieved by individuals seems to be growing, we expect further dynamic expansion of entrepreneurship research resorting to theoretical perspectives discussed in this article. our classification of articles could be helpful in identifying areas where the network approach is rarely used. references arregle, j.-l., batjargal, b., hitt, m.a., webb, j.w., miller, t., & tsui, a. s. (2015). family ties in entrepreneurs' social networks and new venture growth. entrepreneurship theory & practice, 39(2), 313–344. doi: 10.1111/etap.12044. barabasi, l., & albert, r. (1999). emergence of scaling in random networks. nature, 286, 509-512. doi: 10.1126/science.286.5439.509. 104 agnieszka brzozowska, michał zdziarski bartholomew, s., & smith, a.d. (2006). improving survey response rates from chief execu-tive officers in small firms: the importance of social networks. entrepreneurship theory & practice, 30(1), 83–96. doi: 10.1111/j.15406520.2006.00111.x. borgatti, s.p., & foster, p. (2003). the network paradigm in organizational research: a review of typology. journal of management, 29, 991-1013. doi: 10.1016/s01492063_03_00087-4. borgatti, s., & halgin, d. (2011). on network theory. organization science, 22(5), 11681181. doi:10.1287/orsc.1100.0641. brin, s., & page, l. (1998). anatomy of a large-scale hypertextual web search engine. proceedings of the 7th international world wide web conference (107-117). brisbane, australia: elsevier science publishers b.v. ansterdam, the netherlands. doi:10.1016/s0169-7552(98)00110-x. burt, r. (1992). structural holes. cambridge, massechusets: harvard university press. chen, w., & tan, j. (2009). understanding transnational entrepreneurship through a network lens: theoretical and methodological considerations. entrepreneurship theory & practice, 33(5), 1079–1091. doi: 10.1111/j.1540-6520.2009.00335.x. christakis, n., & fowler, j. (2008). the collective dynamics of smoking in a large social network. the new england journal of medicine, 358(21), 2249-2258. doi: 10.1056/nejmsa0706154. daspit, j.j., & long, r.g. (2014). mitigating moral hazard in entrepreneurial networks: exam-ining structural and relational social capital in east africa. entrepreneurship theory & practice, 38(6), 1343–1350. doi: 10.1111/etap.12128. de carolis, d.m., litzky, b.e., & eddleston, k.a. (2009). why networks enhance the progress of new venture creation: the influence of social capital and cognition. entrepreneurship theory & practice, 33(2), 527–545. doi: 10.1111/j.15406520.2009.00302.x. du, j., guariglia, a., & newman, a. (2015). do social capital building strategies influence the financing behavior of chinese private small and medium-sized enterprises? entrepreneurship theory & practice, 39(3), 601–631. doi: 10.1111/etap.12051. freeman, l. (1979). centrality in social networks. conceptual clarification. social networks, 1, 215-239. doi: 10.1016/0378-8733(78)90021-7. ebbers, j.j. (2014). networking behavior and contracting relationships among entrepreneurs in business incubators. entrepreneurship theory & practice, 38(5), 1159– 1181. doi: 10.1111/etap.12032. fiet, j.o. (1996). fragmentation in the market for venture capital. entrepreneurship theory & practice, 21(2), 5-20. godwin, l.n., stevens, c.e., & brenner, n.l. (2006). forced to play by the rules? theorizing how mixed-sex founding teams benefit women entrepreneurs in maledominated contexts. entrepreneurship: theory & practice, 30(5), 623-642. doi: 10.1111/j.1540-6520.2006.00139.x granovetter, m. (1973). the strength of weak ties. american journal of sociology, 78(6), 1360-1380. review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 105 granovetter, m. (1985). economic action and social structure: the problem of embeddedness. american journal of sociology, 91, 481-510. doi:10.1086/228311 grégoire, d.a., noël, m.x., déry, r., & béchard, j.-p. (2006). is there conceptual convergence in entrepreneurship research? a co-citation analysis of frontiers of entrepreneurship research, 1981–2004. entrepreneurship: theory & practice, 30(3), 333-373. doi: 10.1111/j.1540-6520.2006.00124.x. hansen, e.l. (1995). entrepreneurial networks and new organization growth. entrepreneurship: theory & practice, 19(4), 7-19. haugh, h. (2007). community-led social venture creation. entrepreneurship theory & practice, 31(2), 161–182. doi: 10.1111/j.1540-6520.2007.00168.x. hite, j.m. (2005). evolutionary processes and paths of relationally embedded network ties in emerging entrepreneurial firms. entrepreneurship: theory & practice, 29(1), 113-144. doi: 10.1111/j.1540-6520.2005.00072.x. hoang, h., & antoncic, b. (2003). network-based research in entrepreneurship: a critical review. journal of business venturing, 18(2), 165-187. huser, e.a., & swartz, e. (2010). note to instructors for opt-e-scrip, inc. entrepreneurship: theory & practice, 34(2), 416-418. doi: 10.1111/j.1540-6520.2010.00380_2.x. jonsson, s., & lindbergh, j. (2013). the development of social capital and financing of entrepreneurial firms: from financial bootstrapping to bank funding. entrepreneurship theory & practice, 37(4), 661–686. doi: 10.1111/j.15406520.2011.00485.x. karra, n., tracey, p., & phillips, n. (2006). altruism and agency in the family firm: exploring the role of family, kinship, and ethnicity. entrepreneurship theory & practice, 30(6), 861–877. doi: 10.1111/j.1540-6520.2006.00157.x. keil, t., maula, m. v.j., & wilson, c. (2010). unique resources of corporate venture capi-talists as a key to entry into rigid venture capital syndication networks. entrepreneurship theory & practice, 34(1), 83–103. doi: 10.1111/j.15406520.2009.00366.x. khayesi, j.n.o., george, g., & antonakis, j. (2014). kinship in entrepreneur networks: per-formance effects of resource assembly in africa. entrepreneurship theory & practice, 38(6), 1323–1342. doi: 10.1111/etap.12127. krebs, v. (2002). unloaking terrorist networks. first monday, 7(4). doi:doi:10.5210/fm.v7i4.941. kreiser, p.m., patel, p.c., & fiet, j.o. (2013). the influence of changes in social capital on firm-founding activities. entrepreneurship theory & practice, 37(3), 539–568. doi: 10.1111/etap.12039. kuhn, k.m., & galloway, t.l. (2015). with a little help from my competitors: peer networking among artisan entrepreneurs. entrepreneurship theory & practice, 39(3), 571–600. doi: 10.1111/etap.12053. latour, b. (1988). science in action: how to follow scientists and engineers through society. boston: harvard university press. latour, b. (2010). splatając na nowo to, co społeczne. wprowadzenie do teorii aktora-sieci. kraków: wydawnictwo universitas. 106 agnieszka brzozowska, michał zdziarski lester, r.h., & cannella, a.a. (2006). interorganizational familiness: how family firms use interlocking directorates to build community-level social capital. entrepreneurship: theory & practice, 30(6), 755-775. doi: 10.1111/j.15406520.2006.00149.x. louise, k., althanassiou, n., & crittenden, w. (2000). founder centrality and strategic behavior in the family owned firm. entrepreneurship: theory & practice, 25(2), 27-42. milgram, s. (1967). the small world problem. psychology today, 2(1), 60-67. mosey, s., & wright, m. (2007). from human capital to social capital: a longitudinal study of technology-based academic entrepreneurs. entrepreneurship: theory & practice, 31(6), 909-935. doi: 10.1111/j.1540-6520.2007.00203.x. musteen, m., datta, d.k., & butts, m.m. (2014). do international networks and foreign market knowledge facilitate sme internationalization? evidence from the czech republic. entrepreneurship theory & practice, 38(4), 749–774. doi: 10.1111/etap.12025. partanen, j., chetty, s. k., & rajala, a. (2014). innovation types and network relationships. entrepreneurship theory & practice, 38(5), 1027–1055. doi: 10.1111/j.15406520.2011.00474.x patel, p.c., & conklin, b. (2009). the balancing act: the role of transnational habitus and social networks in balancing transnational entrepreneurial activities. entrepreneurship theory & practice, 33(5), 1045–1078. doi: 10.1111/j.15406520.2009.00334.x powell, w. (1990). neither market nor hierarchy: network forms of organization. research in organizational behavior, 12, 295-336. ring, j.k., peredo, a.m., & chrisman, j.j. (2010). business networks and economic development in rural communities in the united states. entrepreneurship theory & practice, 34(1), 171–195. doi: 10.1111/j.1540-6520.2009.00307.x rowley, b., behrens, d., & krackhardt, d. (2000). redundant governance structures: an analysis of structural and relational embeddedness in the steel and semiconductor industries. strategic management journal, 21(3), 363-386. doi: 10.1002/(sici)10970266(200003)21:3<369::aid-smj93>3.0.co;2-m. saparito, p., elam, a., & brush, c. (2013). bank–firm relationships: do perceptions vary by gender?. entrepreneurship theory & practice, 37(4), 837–858. doi: 10.1111/j.1540-6520.2012.00524.x. sautet, f. (2013). local and systemic entrepreneurship: solving the puzzle of entrepreneurship and economic development. entrepreneurship theory & practice, 37(2), 387–402. doi: 10.1111/j.1540-6520.2011.00469.x. scarbrough, h., swan, j., amaeshi, k., & briggs, t. (2013). exploring the role of trust in the deal-making process for early-stage technology ventures. entrepreneurship theory & practice, 37(5), 1203–1228. doi: 10.1111/etap.12031. semrau, t., & werner, a. (2014). how exactly do network relationships pay off? the effects of network size and relationship quality on access to start-up resources. entrepreneurship theory & practice, 38(3), 501–525. doi: 10.1111/etap.12011. review of network research in scientific journal ‘entrepreneurship theory … 107 slotte-kock, s., & coviello, n. (2010). entrepreneurship research on network processes: a review and ways forward. entrepreneurship: theory & practice, 34(1), 31-57. doi: 10.1111/j.1540-6520.2009.00311.x. sullivan, d.m., & ford, c.m. (2014). how entrepreneurs use networks to address changing resource requirements during early venture development. entrepreneurship theory & practice, 38(3), 551–574. doi: 10.1111/etap.12009 tan, j., zhang, h., & wang, l. (2015). network closure or structural hole? the conditioning effects of network-level social capital on innovation performance. entrepreneurship theory & practice, 39(5), 1189–1212. doi: 10.1111/etap.12102 tsai, w., & ghoshal, s. (1998). social capital and value creation: the role of intrafirm networks. academy of management journal, 41, 225-249. doi:10.2307/257085 uzzi, b. (1997). social structure and competition in interfirm networks: the paradox of embeddedness. administrative science quarterly, 42(1), 35-67. uzzi, b., amaral, l., & reed-tsochas, f. (2007). small-world networks and management science research: a review. nature, 4, 77-91. valente, t. (1996). social network thresholds in the diffusion of innovations. social networks, 18(1), 69-89. doi:0.1016/0378-8733(95)00256-1 watts, d., & strogatz, s. (1998). collective dynamics of 'small-world' networks. nature, 393, 440-442. doi: webb, j.w., kistruck, g.m., ireland, r.d., & ketchen, jr., d.j. (2010). the entrepreneurship process in base of the pyramid markets: the case of multinational enterprise/nongovernment organization alliances. entrepreneurship theory & practice, 34(3), 555–581. doi: 10.1111/j.1540-6520.2009.00349.x wenhong, c., & tan, j. (2009). understanding transnational entrepreneurship through a network lens: theoretical and methodological considerations. entrepreneurship: theory & practice, 33(5), 1079-1091. westhead, p. (1995). survival and employment growth contrasts between types of owner-managed high-technology firms. entrepreneurship: theory & practice, 20(1), 5-27. white, h. (1992). identity and control: a structural theory of social action. princeton, nj: princeton university press. wu, l.-y., wang, c.-j., chen, c.-p., & pan, l.-y. (2008). internal resources, external network, and competitiveness during the growth stage: a study of taiwanese hightech ventures. entrepreneurship theory & practice, 32(3), 529–549. author contributions the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% each of the authors: michał zdziarski prepared the literature review, while agnieszka brzozowska prepared the literature analysis. ier-08-02-05-pp067--2083-machaczka,stopa 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.05 the influence of remote work in particular during the covid-19 pandemic on changes in human behaviour patterns within organisations krzysztof machaczka, maciej stopa a b s t r a c t objective: the sudden occurrence of the sars-cov-2 pandemic, colloquially called covid-19, brought about the necessity of redefining all the existing organisational patterns within companies. this article carried out an analysis of selected important changes in employee individual behaviour patterns and changes taking place in organisational structure in the context of the transition to remote work in the home office system. additionally, threats stemming from that and challenges for the managerial staff were discussed. the analysis of changes in behaviour has been done on the basis of research carried out by external institutions studying changes in organisations, which have been caused by the transition to remote work mode. research design & methods: when working on this conceptual work, the authors analysed a few selected issues concerning the organisational changes caused by the covid-19 pandemic and implemented by external orgnisations or research departments of a company. they also performed a though analysis of the current publications concerning the change of the staff behaviour in a given organisation, and in a more general sense, the disappearance of the organisational culture. findings: the results of the analysis of the examined topic point out that the change of working style from an office work to a remote work will affect the organisational culture and change the staff behaviour. some staff members who worked on a remote basis could not take part in the creation of the current artefacts, values and basis objectives of the organisational culture, which will result in the fact that new, previously unknown behaviours, will appear in an organisation. implications & recommendations: as a result of the change of organisational culture and individual staff behaviours, and of the disappearance of the artefacts and organisational values caused by the outbreak of the covid-19 pandemic, an organisation’s management should strengthen the staff identification with the organisation and thus, perhaps, redefine common values shared by all the staff and organisation. in order to specify the scope of the lack of common identification and individual behaviours, some research should be carried out within an organisation, identifying the necessity of re-establishing the values and new behaviours within a company. contribution & value added: the paper presents possible changes within the area of organisational culture and individual behaviours of the staff, as these factors had never before been faced with such a great challenge of survival and had never before undergone such a large change as during the first months of the covid-19 pandemic and also later on, when organisations continued online work. the paper is the first attempt to analyse possible changes of individual organisational behaviours and to measure the effect of remote work on organisational culture. article type: conceptual article keywords: remote work; behaviour patterns within organisations; organizational culture; changes in behavioral patterns; entrepreneurship; covid-19 pandemic; teamwork, cooperation jel codes: a13, a14, m14 received: 14 january 2022 revised: 22 may 2022 accepted: 27 may 2022 suggested citation: machaczka, k., & stopa, m. (2022). the influence of remote work in particular during the covid-19 pandemic on changes in human behaviour patterns within organisations. international entrepreneurship review, 8(2), 67-78. https://doi.org/10.15678/ ier.2022.0802.05 international entrepreneurship review ri e 68 | krzysztof machaczka, maciej stopa introduction a sudden transition to remote work, also called home office mode, has emphasised the important role modern technologies play nowadays. these technologies, provided one has all the necessary tools, such as access to the global computer network (the internet), a computer, and a source of power, enable the execution of numerous tasks from practically any place in the world. as a result of the event of a discontinuous character which was the worldwide sars-cov-2 virus pandemic, many employees were sent away from offices to their homes so they could continue their everyday professional duties in conditions that provided relative safety and, above all, limited the risk of virus transmission. at that time, we had an opportunity to observe the incredibly quick process of transition from work thus far done in a “traditional” office environment to work done remotely (chapman, 2020; thomas et al., 2020; wells, 2020). apart from important issues such as ensuring adequate task organisation and control, and maintaining overall efficiency, we definitely entered not only a new dimension of organisation and work, but also a new dimension of carrying out work, connected with the place we did it from and the way we performed it. overnight, casual conversations made while carrying out everyday duties, although not connected with them directly, disappeared and so did the atmosphere created by people undertaking their tasks within the defined company strategies, which generated so-called team spirit (see wziętek-staśko & krawczyk-antoniuk, 2020). specific jargon – words describing situations, processes and activities, understood only by the employees of a given organisation, also started to quickly disappear from the office landscape. it appears that if the pandemic had lasted only a few months, not much would have changed in the area of communication, cooperation or – more broadly speaking – human behaviour in organisations (kansal, 2021). however, in the face of the protracted pandemic, it is now worth considering and conducting research into what will change or should change if the remote work model affecting a change in hierarchical systems stays with us for a longer time or – which seems highly probable – permanently. can the office really be “transferred” to employees’ homes? what will later be brought from homes to offices? what about organisational culture: can it be maintained in the “remote” mode all this time? does an employee working from their home office still create the same organisational culture or does it change to such a degree that the very same employee now takes part in creating a new culture within their employer’s organisation? this article attempts to find an answer to the question of how working in contemporary conditions, i.e. mostly in the home office system, will affect a change in important individual human behaviour within organisations. moreover, it is aimed at indicating the main trends pointing to major challenges organisations will have to face in order to maintain, among others, team coherence, the right employee motivation, the quality of their work, its efficiency, and, above all, those components which are included in every company’s team spirit. literature review and theory development the importance of a strong organisational culture in maintaining coherent employee behaviour from retrospective analyses of achievements and knowledge in the scope of meaning and types of organisational culture (among others cameron & quinn, 2015; collins & porras, 1994), we know that this culture plays a major role in shaping a company’s competitive advantage on the market (barney, 1986; muratović, 2013; naranjo-valencia et al., 2012). such crucial areas as strategy, a well-chosen market niche, technology, carefully selected skilled, educated and motivated staff, as well as capital, that generally speaking, all provide the potential for unique competitive advantages, are unarguably essential for the development of every company. however, it takes more than that for any given company to succeed. of key importance is the right approach to creating an original business model for the organisation – a specific mechanism allowing for the generation of indispensable added value which, in turn, is the effect of skilfully connecting all elements making up an organisation and providing it with the necessary cohesion in activity and the ability to constantly counteract the threat of entropy. the factors indispensable for creating the aforementioned cohesion include an appropriately shaped and strong the influence of remote work in particular during covid-19 on changes in human… | 69 organisational culture, as well as appropriately formed in its context human behaviours (raghuram, 2021). organisational culture and intra-organisational behaviour create a force which helps eliminate uncertainty by providing all participants with one system of interpretation thereby creating social order within a given organisational system through a clear definition of what is expected of people, and what the rules of communication, cooperation and participation are. such clarity of rules guarantees the continuity of operation and attitudes, laying the foundations of basic values and principles. around this solid framework, strong teams can identify with the organisation and engage in building a shared vision of the company’s future (cameron & quinn, 2015). nowadays, in the era of globalisation and the proliferation of organisations around the world, organisational culture should be understood as something more permanent than that which can be changed by the culture of a given country or its local norms and values. a healthy, permanent and universal organisational culture can represent such features, norms, attitudes and values which will always form a part of broadly understood social culture, and yet at the same time it will be open to the influence of the community in which it exists. therefore, it will be embedded in its employees’ culture and connected with it. this is how any culture should “behave” when it is thriving and consciously built by an organisation. science and organisational practice know ways to motivate employees and to create a positive and effective internal culture within the traditional system. now, during the pandemic, but probably also in the time after the pandemic, when most employees will still be working from home, creating a system which will continue to ensure high efficiency of the organisation and which will not, at the same time, neglect the crucial role of the human factor in creating the organisation of the future is becoming a serious challenge for organisations. at the end of 2020, ipsos (ipsos, 2021) carried out a survey among organisational employees for the world economic forum. the survey, which was conducted in 28 countries and among 12 823 employees, shows that the pandemic has already immensely influenced the mental state of active professionals. the selected results of the survey are presented in the figure below. figure 1. the results of ‘work during the pandemic’ ipsos survey source: own study based on survey results of (ipsos, 2021). currently, thanks to intensive research, we know that because of long-term exposure to functioning solely in remote working conditions, employees have experience serious crises. they are looking for their work-life balance. they are looking for new rules which will give them solid foundations for living in this new and different reality. therefore, how will the behaviour of employees change? will it be possible to maintain the right level of motivation to create, among others, innovative organisations? will the organisational culture created in the existing work system survive? and finally, should employees themselves influence the evolution of contemporary organisational culture or – looking at the 50% 32% 46% 50% 44% 49% had to work from home worked more than before of the surveyed reported lowered productivity of employees reported trouble finding work-life balance of the surveyed work unconventional hours – for example very early i the morning or late at night of employees working from home report feeling lonely and isolated 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70 | krzysztof machaczka, maciej stopa question from a different perspective – should it not be the organisations themselves who now take a particular effort to modify their systems of organisational culture to provide space for maintaining and developing the right patterns of employee behaviour? when referring to the role of organisational culture and, at the same time, looking for answers to the questions raised earlier, we should take a closer look at a definition of organisational culture, for example the one suggested by flamholtz and randle. according to the researchers, “it consists of the values, beliefs, and norms which influence the thoughts and actions (behaviour) of people in organisations” (flamholtz & randle, 2018, p. 28). the authors of this definition assume that “values are what the organisation considers to be the most critical in regard to its operations, its employees, and its customers” (flamholtz & randle, 2018, p. 28). taking into consideration that not all employees stay together in one building but work from their homes for many months and contact one another only when necessary – without casual interactions, they decide about their priorities and how they achieve their targets themselves – we can firmly propose that the present behaviour of people in organisations is going to change (vu et al., 2022). moreover, their beliefs and performance standards are going to change, and thus, organisational culture itself is going to also change. according to the definition of culture suggested by m. bower, it is “a way we do things which surround us” (kliber & wyrwicka, 2012, p. 31). therefore, the transition from offices to employees’ private spaces and changing one’s working environment has consequences in the form of changes in organisational culture and the basic behaviour of employees. the groundwork for organisational culture is most frequently laid by the founders of a given organisation (król & ludwiczyński, 2020) – as happened in walt disney’s studio, where, through his way of being and managing, the founder initiated a certain culture which later “spread” across the entire organisation. organisational culture might as well form gradually through overcoming difficulties and the building of a company – as was the case with coca-cola. it can also by consciously developed by the management – as was seen in google (cameron & quinn, 2015). obviously, one condition is that the culture should be accepted by the company employees, as it needs to equally resonate with their own values and behaviour. if the employees only “tolerate” what the managerial staff impose on them, their behaviour will not become part of the organisational culture. however, if the culture is accepted and harmonises with what the employees think and contribute, it becomes a permanent part of the organisation and its determinant. let us look at another definition of organisational culture: according to pocztowski, “it is an ingrained pattern, shared by members of a given organisation, of assumptions, values, norms, and methods of dealing with experiences which have been devised, discovered or created in the development of the culture and which are manifested in certain behaviour patterns of its members, and its components are: assumptions, values, norms, attitudes, myths, rituals, symbols, and a language” (pocztowski, 2018, p. 44). schein presented those components of organisational structure on three levels, shown in the figure below. analysing the three areas of realising organisational culture, we can observe that it includes permanent elements (basic cultural assumptions) as well as those which can change more quickly over time (artifacts and values). during the time when employees meet regularly and can form formal and informal relationships, their language, behaviour, and habits (physical artifacts), including language, behaviour and habits connected with the culture of a given organisation, are formed and enhanced, and all new and regular interactions will support those behaviour patterns. the culture of the entire organisation will form and develop thanks to those interactions. thanks to those organisational behaviours and all employees’ attitudes, which are indicative of their values, organisational culture will emanate and create a competitive advantage on the market. physical artifacts also include dress code (koźmiński et al., 2014), which is the way of dressing in each organisation. dress code is applicable in the office of a given organisation and in formal meetings. however, what will happen if all employees are locked up in their houses for many months? when employees only meet online, frequently with their web cameras turned off, the dress code will probably not be followed in accordance with the organisation guidelines because, after all, the employee is at home, not in the office. natural sustaining and escalation of a given artifact and part of the culture of the company will cease. eventually, also behavioural artifacts related to certain behaviours in meetings, for example, shaking hands, will also no longer be applicable. when the influence of remote work in particular during covid-19 on changes in human… | 71 a business moves meetings into an online space, organisations lose space for presenting their culture to other organisations. organisational culture until now emanating through those artifacts and behaviours (verbal, behavioural, physical), will begin to disappear. the present living organisational culture – made so by employees’ personal values and behaviours – will cease to intermingle with values represented by individual employees; the values written down by the organisation will become mere words which will not be enacted in space or in relationships between organisations. it should also be emphasised that the lack of regular office meetings will bring to an end all symbolic aspects of organisational culture artifacts understood in the context of a given organisation. moreover, an informal “network of meanings”, formed by the employees of a given organisation and described in a broader context of the entire culture by geertz (see wąchal, 2010), will cease to be created. artifacts espoused values basic underlying assumptions visible, yet hard to decipher elements of organisational structure (verbal, behavioural, physical) elements of organisational culture on a higher level of awareness, related to, among others, attitudes towards work, authority, status, customer, quality, profit, loyalty, and norms, i.e. the realisation of values. invisible, unconscious, taken-for-granted elements of organisational culture, related to, among others, the surrounding, truth, human nature, and social relations. figure 2. levels of organisational culture according to e.h. schein source: own study based on (schein, 2004). schein emphasises that organisational culture is created in the process of adapting an organisation to its surrounding and in the process of internal integration (pocztowski, 2018); therefore, as each day passes without the process of internal integration and escalation, there will be more and more attitudes and values represented by individual employees in organisational culture, and fewer and fewer of those distinguishing the given organisation. results and discussion the importance of work conditions and organisation for generating the behaviour patterns of employees norms and behaviours presented by employees in an organisation stem directly from what a given community appreciates and treats as appropriate and valuable (koźmiński et al., 2014). nevertheless, if employees do not meet frequently enough and have no opportunity to share their experiences, emotions and opinions because online meetings are limited to current tasks and duties, then it is virtually impossible to bring out what is really important and valuable for these people. everyday reality is limited to carrying out current tasks, but the space for expressing oneself and presenting what one values and respects and, by extension, what one lives by and what one’s values are, is lacking. due to the fact that the world of business has moved from offices to the online space, diversity is fading; electronic mail and virtual conversations (without webcams) resemble meetings of two robots acting similarly and having the same personalities, needs and attitudes. differences in spontaneity, openness to challenges, communication, or ways of preforming the same tasks are impossible to be found, as everyone 72 | krzysztof machaczka, maciej stopa carries them out individually and does not share their methods and adopted solutions with others. therefore, with every week of working in the home office system, organisation-specific behaviours disappear. everyday briefings, during which employees used to find out about their tasks for the day, also practically disappear. the manager does not need to say who was absent because the group can easily see that. in remote work, the team does not know who is in front of their computer and can actively participate in ongoing projects on a given day. the table below shows selected areas of changes in behaviour patterns as a result of employees’ transfer from offices to working in the home office system. table 1. changes in employees behaviour after switching to the remote work system source change in employee’s behaviour pattern lack of experiencing organisational culture by the employee every day decrease in organisation culture awareness and identification lack of contact with other employees in the office lack of business behaviour models, dress code style, benchmark for the risk taken, models of behaviour conducive to getting a promotion and pay rise onboarding of new employees in isolation from behaviour and relationships with the employees in the team and without interactions with other departments lack of opportunity to get to know the organisation culture, close relationships and other employees’ attitudes to their duties lonely remote work from home losing life-work balance, working extreme hours (early morning and late at night) loneliness-induced stress cutting costs in the organisation (because of the pandemic) stress connected with the risk of losing one’s job source: own study. looking closely at the changes which have and still are taking place in employees’ everyday behaviour as a result of converting their work to the dominating or sole model of remote work, we can see considerable challenges in this area for company management. one such challenge for managers will undoubtedly be maintaining the right balance of creativity and innovativeness in employees. a lack of office face-to-face meetings, a lack of feeling of solidarity and group strength, decreased trust (particularly towards people who have just joined the organisation and whom other employees have not had the chance to meet in informal circumstances apart from online meetings) will, beyond doubt, negatively affect growth in teams’ innovativeness (łużniak-piecha & bobrowska, 2020). extensive research entitled polish business in times of pandemic, concerning the behaviour of employees in organisations, was carried out by obłój and his team (obłój et al., 2021). the research clearly shows that over the long-term, remote work may lead to “the erosion of intra-organisational bonds, a decrease in creativity and innovativeness, a reduction of motivation and a limitation of learning possibility” (obłój et al., 2021). unfortunately, most companies are not optimistic about their future and for many leaders the pandemic has turned out to be one of the most difficult professional experiences. numerous companies observe the situation (the wait-and-see attitude) and do not take any significant strategic decisions which affect the employees’ fears about the future of their organisation. at the same, the surveyed emphasise the fact that they miss having a physical presence in the company and the social interactions associated with that. the attitudes mentioned above translate directly or indirectly into a decrease in the level of creativity and innovativeness in employees. another challenge for the managerial staff will be maintaining the right level of motivation in employees (becker et al., 2022). it is obvious that previously just the presence of a superior in the office was enough to keep the employees ready to carry out their duties. during the pandemic, “the boss” only shows up during a phone call or video call scheduled in advance. a major proportion of employees certainly work full time, although we can presume that not all of them do. this phenomenon arises from different levels of employee motivation. on the other hand, redundancies in companies, resulting from the poor financial situation brought about by the pandemic, make some employees work longer hours and with greater engagement. the influence of remote work in particular during covid-19 on changes in human… | 73 the behaviour of employees in an organisation stems from their mental and physical condition. an employee in a corporation or a big company can look after their physical health by taking advantage of gym or swimming pool (provided they are not closed due to epidemiological reasons) membership as well as access to private medical health care offered as part of the company’s benefit’s package. in times of pandemic, mental health turns out to be equally, if not more important than physical wellbeing. all possible forms of employee integration have disappeared; celebrating birthdays, team’s successes or other important events in the organisation used to provide the opportunity for relaxation, joy and spontaneity. they allowed stress levels to be lowered, private interests to be shared, and often provided an opportunity to meet members of employees’ families. not to mention going to the office and coming back home: every day, during the commute, employees experienced numerous social interactions. going to work through a park or going out to lunch with colleagues was natural. all these elements of everyday reality were eliminated overnight when the switch to remote work became necessary. in times of pandemic, it is down to an employee’s self-discipline whether they go for a walk, engage in a physical activity (e.g. running), go to a park or riverside etc. so as to lower their level of stress through exercise and contact with nature. if they do not do that, their mood will worsen, willingness to work will decline, stress will increase and extreme fatigue can and does occur, perhaps even accompanied by mental illnesses such as depression and sleeping problems. in an obvious way, those behaviours and challenges for the managerial staff will change in the course of time in the context of the ongoing pandemic and the employees being separated from the organisation. every year, pwc poland conducts surveys on employees’ feelings of happiness. as the recently collected data shows (pwc, 2021), employees are already aware of certain deficiencies in working only remotely, therefore 77% would choose hybrid work as a better form for their work in the future. only 14% would like to permanently go back to the office as it was before the pandemic. interestingly, the world happiness report 2021 (report, 2021) indicates that in the context of feeling happy, we are globally immune to the influence of the pandemic. the level of happiness in poland has even increased and poland has moved from 36th to 39th position in the list of surveyed countries. this probably results from being closer with families and spending more time with children, which, however, does not apply to all employees. will culture in every organisation change to the same degree and always lose its identity? in a social sense, culture is formed for generations and cannot be permanently changed during a pandemic. is this similar when it comes to organisational culture? to quote sathe (sathe, 1983), the strength of organisational culture can be measured with the degree of intensity of the following aspects: how clear, how universal and how deeply embedded it is. these three features will determine whether culture in an organisation is susceptible to periodical changes in the company or not. clarity defines how desirable certain behaviours are in an organisation. as sikorski writes: “the less doubt about their own cultural beliefs members of a given community have, the clearer those beliefs are” (sikorski, 2008, p. 40). the degree of universality is the level of agreement in a group on the type of culture defined and accepted in the organisation. the more shared behaviour patterns and ways of thinking there are in a given company, the stronger its culture is (sikorski, 2008). and lastly, the depth of embedding is the degree to which cultural patterns have been internalised. the better employees internalise those patterns, the more firmly organisational culture is fixed within a given company. based on the analysis of those feature, we can assume that not every culture in an organisation will be strong and deeply rooted among its employees, and neither will their behaviour. therefore, not every culture will be equally susceptible to changes in an organisation (li et al., 2021). consequently, there will be organisations which, through working in home office mode, will lose their culture and behaviour patterns after a short time. however, there will also be companies whose culture, despite the severalmonth-long “separation” of employees from the company office, will still be strong and deeply embedded in the awareness, way of working, activities and behaviour of their employees (spicer, 2020). in february 2021, nearly a year after the pandemic started, ricoh group published a survey entitled the pandemic and the organisational culture of a company, conducted among 632 european office workers of firms employing between 250 and 999 employees (ricoh, 2021). the survey included questions about changes in the organisational culture and how much the pandemic was 74 | krzysztof machaczka, maciej stopa changing everyday work. nearly half of those surveyed (42%) felt their company culture had suffered during the pandemic. employees miss working with colleagues face-to-face (65%), and 30% of european workers are feeling pressure to be online more while working remotely. 31% of the surveyed experience difficulties staying motivated due to a lack of good communication in the team and technological shortfalls. the study clearly shows that changes in employees’ current behaviour patterns are imminent, supposing they have not already started. challenges and directions of changes in the sphere of employee behaviour in the context of the increasing role of the home office model how will employee behaviour develop after such a sudden dispersal and the transition to home office mode? it seems inevitable that an organisation, and employee behaviour with it, should include many more elements brought in by workers themselves – there should be more values, attitudes, habits and ways of communicating contributed by employees, and fewer elements imposed by an organisation with its culture and accepted customs. definitely, not all organisations are ready to adopt only fulltime remote work. according to a study conducted by mckinsey global institute on 2000 activities, and 800 professions in 9 countries, over 20% of workers were able to work remotely from 3 to 5 days a week as efficiently as they would in the office. remarkably, this does not depend on the profession, but on tasks to be carried out and on specific forms of activity (lund et al., 2020). figure 3. results of mckinsey global institute research into percentage share of time spent working remotely by sector in the united states source: own study based on research (lund et al., 2020). as can be seen in the figure 3, the sectors with the greatest potential for remote work are finance and insurance, management, professional and scientific technical services and the it/telecommunications sector. fewer prospects for remote work are in the following sectors: agriculture, accommodation and food services and construction. 0 50 100 finance and insurance management professional, scientific, and technical… it and telecommunications education wholesale trade real estate government and administrative support utilities arts, entertainment, and recreation healthcare and social assistance retail trade mining manufacturing transportation and warehousing construction accommodation and food services agriculture total potential share of time spent working remotely by sector in the united states (%) theoretical maximum effective potential (no loss in productivity) the influence of remote work in particular during covid-19 on changes in human… | 75 therefore, the future probably lies in so-called hybrid work, which allows working from the office on some days of the week. nevertheless, depending on their sector, some teams will be able to remain working at their “private offices/desks” at their employees’ homes. these new employees, changed, different, will come back on some days to the offices in their organisations. will they find the same organisation they left before the pandemic, and will the organisation recognise the employees it has not “seen” for such a long time? employees with new behaviour patterns will not only create the atmosphere in the company, but also its new culture. thanks to the synergy of current behaviour accepted in the organisation and new ones brought in by workers coming back to their offices from time to time as well as natural amalgamation, this culture will probably become better and more efficient; employee bonding within a given organisation will be reinforced as every employee will have their own measurable contribution to creating the company’s values through creating its culture. in the case of a poorly developed organisational culture, the direct and stronger influence of employee behaviour could result in positive changes. the culture of an organisation will become more coherent and more closely connected with its creators – in this case employees – and with the right steering by the management it could become part of a great asset for the company. in deeply rooted cultures, it will be important to listen carefully to employees, and to whatever new they have brought into the company after the pandemic; to understand and identify their values or the expected new behaviour patterns, as well as to implement them into the organisation’s culture. summing up, it should be emphasised that the time of the pandemic shall greatly influence changes in organisational culture. the magnitude of that influence will depend on how strong the culture was to start with in a given company. where the organisation was only beginning to form, its culture – fresh and newly implemented – will be considerably modified and the influence of the employees’ values and beliefs will be strong. on the other hand, in companies with a robust culture created over decades, the only values which will change might be those which evolved among the employees. that said, bigger or smaller changes will undoubtedly come. those managers who closely watch how values and beliefs change in their employees, will find it easier to implement those changes. changes in organisations during and after the pandemic will probably be indispensable. as c. sikorski writes: “in order for an organisation to react flexibly to changes in its surrounding, its culture should be flexible and open, or, in short -weak” (sikorski, 2008, p. 46), as it is precisely culture, according to schein, that is responsible for resisting changes (mycielska, 2020). this is good news for those organisations which have not yet built a strong and deeply rooted culture. due to the worldwide pandemic, many new challenges and tasks have appeared directly connected with organising employees’ working time (iwashita, 2021). the managerial staff will most likely be faced with challenges concerning motivating those members of the organisation who work remotely, and creating space and opportunity for innovative teams whose members know and trust one another. moreover, it should be emphasised that during and after the pandemic, not every sector of the economy will be able to move to working online; yet, each of them is capable of singling out some tasks and forms of activity which can be done remotely. organisational culture, especially if not strongly embedded and still in the process of maturing, should undergo a transformation, as a result of which it will be founded more on employees’ values, and less on the occasionally imposed values of the organisation. some individual employees’ behaviour will also change. there will be fewer artifacts and behaviour from the organisational space, and many more brought in by individual employees. the managing staff should take special care to create a coherent organisational culture directed at the values of employees and the organisation itself. conclusions the worldwide pandemic connected with the spread of the sars-cov-2 virus already has and still will strongly influence individual employee behaviour and culture in organisations. some employees working remotely will not be able to participate, in person, in creating previous artifacts, values and basic assumptions of organisational culture, which will result in the appearance of new, previously unknown behaviour patterns in the organisation, as they will be contributed individually by the em76 | krzysztof machaczka, maciej stopa ployees. new challenges for organisations will include looking for new and more effective ways of motivating employees, creating a space for meeting new people, and building trust in order to foster innovative teams. analysing the research concerning the influence of remote work on employees presented in the article, it seems that it will be essential to take care of employees’ wellbeing, perhaps through offering them an opportunity to do sport or voluntary work during office hours, so that they can be relieved of their monotonous work and everyday routine tasks employees need to cope with alone, and consequently, encourage them to contact other people and give them space and motivation to leave their home offices. the article pointed to some selected changes in the area of individual staff behaviours and their effect on organisational culture. some further empirical research in this field will be necessary as it will definitely show the areas which have changed and will also change further under the influence of the long period of remote work. the managers of organisations should re-attempt to analyse the relevance of the values with which an organisation and its staff identify. even a larger challenge will be posed by the identification of the changes necessary to be introduced into the previous organisational culture, i.e. probably its re-defining, taking into consideration the new values and priorities brought into a company by the staff after their partial return to company offices after a long period of home office. at the times of lifting the restrictions resulting from the pandemic, it will definitely be necessary to introduce more flexibility, once the staff return to work in the companies’ offices. all these changes require extensive and profound empirical studies in specific organisations and economy sectors. it seems also that probably some of these sectors, such as financial or managerial (lund et al., 2020) , and, first of all, the it sector (nickson & siddons, 2012) have not been significantly affected by these changes, as these branches have been working on a remote basis for many years, whilst pandemic did not mean any greater changes in everyday work for the staff of the organisations active in this field. it must be also assumed that the remote work models, worked out in specific companies will become a permanent solution in the working model of the employee teams. therefore, remote work and its specifics, together with the necessary changes in the field of the values, culture and human relations will pose a significant challenge for the effectives for the management of organisations. references barney, j. b. (1986). organizational culture: can it be a source of sustained competitive advantage? academy of management review, 11(3), 656-665. https://doi.org/10.5465/amr.1986.4306261 becker, w. j., belkin, l. y., tuskey, s. e., & conroy, s. a. (2022). surviving remotely: how job control and loneliness during a forced shift to remote work impacted employee work behaviors and well-being. human resource management, 1. https://doi.org/10.1002/hrm.22102 cameron, k. s., & quinn, r. e. (2015). kultura organizacyjna – diagnoza i zmiana. model wartości konkurujących. wolters kluwer. chapman, b. (2020). big offices may be thing of the past after coronavirus lockdown is lifted, says barclays boss. retrieved 22 october 2021 from https://www.independent.co.uk/news/business/news/ barclays-offices-aftercoronavirus-ockdown-jes-staley-a9490291.html collins, j. c., & porras, j. i. (1994). built to last. successful habits of visionary companies. harpercollins. flamholtz, e. g., & randle, y. (2018). kultura firmy. ican institute. ipsos. (2021). praca w czasach pandemii to często lęk, stres i samotność. ipsos. retrieved 03.04.2021 from https://www.ipsos.com/pl-pl/praca_w_pandemii iwashita, h. (2021). the future of remote work in japan: covid-19’s implications for international human resource management. entrepreneurial business and economics review, 9(4), 7-18. https://doi.org/https://doi.org/10.15678/eber.2021.090401 kansal, m. (2021). the impact of covid-19 on organizational culture & employee engagement: an exploratory research on information technology (it) professionals in delhi/ncr (india). journal of xi’an university of architecture and technology 13(1), 68-77. the influence of remote work in particular during covid-19 on changes in human… | 77 kliber, m., & wyrwicka, m. k. (2012). analiza klimatu społecznego w wybranym przedsiębiorstwie handlowym. zeszyty naukowe politechniki poznańskiej. organizacja i zarządzanie, no. 58. koźmiński, a. k., jemielniak, d., & latusek-jurczak, d. (2014). zasady zarządzania. wolters kluwer. król, h., & ludwiczyński, a. (2020). zarządzanie zasobami ludzkimi. tworzenie kapitału ludzkiego. pwn. li, k., liu, x., mai, f., & zhang, t. (2021). the role of corporate culture in bad times: evidence from the covid-19 pandemic. journal of financial & quantitative analysis, 56, 2545-2583. https://doi.org/10.1017/s0022109021000326 lund, s., madgavkar, a., manyika, j., & smit, s. (2020). what’s next for remote work: an analysis of 2,000 tasks, 800 jobs, and nine countries. mckinsey global institute, 1-13. łużniak-piecha, m., & bobrowska, j. (2020). efektywne zarządzanie innowacyjnością pracowniczą w czasach covid-19, czyli jak w kryzysie wzmocnić potencjał innowacyjny członków organizacji. e-mentor 5 (87), 55-63. muratović, h. (2013). building competitive advantage of company based on changing organizational culture. economic review: journal of economics & business / ekonomska revija: casopis za ekonomiju i biznis, 11(1), 61-76. mycielska, m. (2020). praktyczny podręcznik zarządzania kulturą firmy. ican institute. naranjo-valencia, j. c., jiménez, d. j., & sanz-valle, r. (2012). ¿es la cultura organizativa un determinante de la innovación en la empresa?. cuadernos de economía y dirección de la empresa, 15(2), 63-72. https://doi.org/10.1016/j.cede.2011.07.004 nickson, d., & siddons, s. (2012). remote working. routledge. obłój, k., ciszewska-mlinarič, m., wąsowska, a., milancej, t., & wójcik, p. (2021). polski biznes w czasie pandemii. podsumowanie iv tury badań (październik). retrieved 10.08.2021 from https://www.kozminski.edu.pl/pl/review/polski-biznes-w-czasie-pandemii-podsumowanie-iv-tury-badanpazdziernik pocztowski, a. (2018). zarządzanie zasobami ludzkimi. polskie wydawnictwo ekonomiczne. pwc. (2021). happiness index prawdę ci powie o… zarządzaniu kapitałem ludzkim. 6 kluczowych wniosków z badań pwc. pricewaterhousecoopers. retrieved 03.04.2021 from https://www.pwc.pl/pl/artykuly/happiness-indexpwc-6-glownych-wnioskow.html raghuram, s. (2021). remote work implications for organisational culture. in p. kumar, a. agrawal, & p. budhwar (eds.), work from home: multi-level perspectives on the new normal (pp.147-163). emerald publishing limited. report, h. (2021). world happiness report 2021. retrieved 13.08.2021 from https://worldhappiness.report/ed/2021/happiness-trust-and-deaths-under-covid-19/ ricoh. (2021). pandemia a kultura organizacyjna firmy. retrieved 03.04.2021 from https://www.ricoh.pl/wiadomosci-wydarzenia/wiadomosc/pandemia-a-kultura-organizacyjna-firmy/ sathe, v. (1983). implications of organisational culture. organisation dynamics, 12. schein, e. h. (2004). organisation culture and leadership. jossey-bass. sikorski, c. (2008). o zaletach słabej kultury organizacyjnej. zarządzanie zasobami ludzkimi, 6, 63-78. spicer, a. (2020). organizational culture and covid-19. journal of management studies, 57(8), 1737-1740. https://doi.org/10.1111/joms.12625 thomas, d., morris, s., & edgecliffe-johnson, a. (2020). the end of the office? coronavirus may change work forever. retrieved 22 october 2021 from https://www.ft.com/content/1b304300-0756-4774-9263-c97958e0054d vu, t.-v., vo-thanh, t., nguyen, n. p., nguyen, d. v., & chi, h. (2022). the covid-19 pandemic: workplace safety management practices, job insecurity, and employees’ organizational citizenship behavior. safety science, 145, 105527. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ssci.2021.105527 wąchal, k. (2010). kultura jako tekst i kontekst w antropologii interpretatywnej clifforda geertza. principia, 53, 157-175. wells, j. (2020). after coronavirus: the office of the future is the office of the past. retrieved 22 october 2021 from https://www.cnbc.com/2020/04/27/after-coronavirus-the-office-of-the-future-is-the-office-of-the-past.html wziętek-staśko, a., & krawczyk-antoniuk, o. (2020). klimat organizacyjny jako narzędzie (de)motywowania pracowników. warszawa: cedewu. 78 | krzysztof machaczka, maciej stopa authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. krzysztof machaczka phd, habilitated doctor, associate professor of the cracow university of economics. he received a doctoral degree in 2005 at the cracow university of economics, whilst in 2019 the degree of doctor habilitated in social sciences within the field of management and quality science was bestowed upon him. he is a part of the academic staff in the chair of international management and the director of the department of brand and communication of the university of economics in cracow. his scientific interests include: company strategy, values and organizational culture. correspondence to: dr hab. krzysztof machaczka, prof. uek, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: machaczk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7345-122x maciej stopa since 2020 he has been a doctoral student the cracow university of economics. he is also a coach, real estate broker and manager and also a theologian (msc). his scientific interest comprise the management of organizational culture, new forms of management, including teal organizations and management through values. his professional activity involves commercial real estates; he is employed at the post of the director of real properties department in one of the polish nation-wide commercial network correspondence to: e-mail: stopa.mac@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-9171-8688 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 1.2-sidi ali s u g g e s t e d c i t a t i o n : sidi ali, r. (2016). feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 27-42. feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions rabi sidi ali university of leipzig ritterstr. 9-13, 04109 leipzig, germany e-mail: rabisidi@yahoo.com abstract: existing results suggest that entrepreneurs vary considerably in their intentions to grow their businesses; that men have more success in pursing growth than women. prior investigations on entrepreneurship also suggest female business owners might deliberately choose to keep their business from growing. however, these studies have been conducted in developed countries. diversity in context and theories could vary by gender, business sectors and regions of the world. scholars maintain that feminist perspectives theories are necessary to provide some insights in understanding the phenomena. the goal of this paper is to analyse research findings on the growth aspirations of the female entrepreneurs and offer alternative views of understanding, by employing feminist theories, in explaining why women behave differently in their adaptation of reduced growth intentions. in an attempt to understand the tendencies that might lead to reduced growth intentions in female entrepreneurship, literature was extensively reviewed on female entrepreneurship and growth intentions. the study uses a desk-based approach to data collection. an overview of the main issues concerning female entrepreneurs growth intentions is presented. the conclusions drawn from the literature provide foundations for policy measures assisting women to overcome their low growth aspirations and measures required to encourage women to grow their businesses. the paper identifies research gaps that continue to exist in female entrepreneurs growth intentions research with the aim of encouraging further research in this field. keywords: female entrepreneurs; growth intentions; feminist theories jel codes: d24, j7, j24, o1, l26 1. introduction research in oecd countries consistently shows that job growth in the entrepreneurial sector is higher than for established (corporate) organizations. implicitly, women play a significant part of this activity; recent business statistics identify women as the drivers of economic growth in many of the world’s economies (minniti et al., 2005). it is undisputable that when more women work, economies grow; women’s economic activity, managerial and entrepreneurial activity have a signif28 rabi sidi ali icant impact on economic growth and prosperity (global entrepreneurship monitor, 2004). countries with high total entrepreneurial activity rates are associated with high female entrepreneurial activity rates (verheul & thurik, 2004). since the 1970s and 1980s, there has been growing interest in studying women entrepreneurs mostly from united states and canada as a result of the high growth in the number of enterprises created by women (neider, 1987). the center for women’s business research (2006) of the united states offers some insights on the estimates of the impact of women enterprises on the economy of the united states. women’s enterprises contribute 1.9 million dollars in annual sales and hire 12.8 million people. majority of women-owned firms employ 9.2 million workers and generates 1.2 trillion dollars in sales revenues (national women’s business council, 2004). estimates of the total cost of salaries and wages in women’s enterprises was 546 billion dollars in 2006. between 1997 and 2006 women’s enterprises grew twice as fast as other enterprises (42.2% versus 23.3%) in united states. interestingly, in a more recent statistics self-employed females in canada increased from 513 300 to 953 000 between 1987-2011. that is an increase of 85 %. in a similar manner, in the u.s. female owned firms were estimated to have reached 7.8 million in 2007, representing 28% of the total number of companies across the nation. some investigations show the prevalence rates of female entrepreneurship tend to be relatively higher in developing than in developed countries (minniti & naùde, 2010). for instance studies in female entrepreneurship in latin america and caribbean countries found very high rates of female entrepreneurship in the poorest region estimated to be up to 35% in peru. global entrepreneurship monitor (gem) (2010) established that ghana is the only economy with more female than male in entrepreneurship, where women conduct 55% of entrepreneurial activity. this broad observation simply implies that women are important for growth and entrepreneurship. however, in other areas of the world few female entrepreneurs have indicated their aspiration to grow even when they have the abilities and knowledge (minniti & naùde, 2010). taking into account the potential role of women entrepreneurs in generating economic growth, investigating the relationship between female entrepreneurs and growth intentions seems to be highly recommended. the aim of the paper is to explore female entrepreneurship and in particular to understand the complexities that are related to reduced growth intentions of female entrepreneurs. the research is exploratory in nature and has used a desk-based approach to data collection. initially an overview of the issues concerning gender, entrepreneurship and female growth intentions was reviewed mostly from developed countries. however to have a more rounded perspective, research regarding developing countries was also reviewed. the feminist liberal and social theories were employed to provide an alternative perspective on why women behave differently in their adaptation of growth objectives. the paper further provides directions for further research, identifying the research gaps and provides recommendations for policy making. feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 29 2. overview of research literature growth of enterprises is generally perceived as a significant measure of success and a key driver to the creation of wealth, employment and economic development in every country (bosma et al., 2000). dobbs and hamilton (2007) asserted that growth is closely related to the creation of jobs and that rapidly growing small enterprises create employment opportunities in society, which is vital for the success of the economy. women entrepreneurs make a substantial contribution to national economic growth by their participation in entrepreneurism especially in high growth business, which boost the economies of most nations. previous studies on growth of entrepreneurial firms have mostly focused on the entrepreneur’s motives towards growth (davidsson et al., 2010) and literature on entrepreneur’s growth intention mostly directed on individuals and graduate students intent to start businesses (fatoki, 2013). this study includes feminist theory in this academic debate. 2.1. entrepreneurship and gender ahl (2006) identifies that financial growth with its inferred and expected contribution is the single most common rationale of entrepreneurship, and that entrepreneurship research is thus legitimized in the business and economic literatures. however the enactment of entrepreneurship as growth-oriented behaviour is culturally masculine specifically tied to particular forms of masculinity (galloway et al., 2015). different authors have identified masculinized approach most often taken in studies of entrepreneurship (petterson, 2004). if entrepreneurship requires the pursuit of growth then, successful entrepreneurship must be defined as business activity that has resulted in growth (galloway et al., 2015). however, this overwhelming direction on firm growth does not reflect most business activity as it occurs in reality. not only it ignores the diversity of business in the real world (hamilton, 2006; morris et al., 2006), but it also does not correspond with the majority of business experience, as most businesses are not growth oriented (ahl, 2006). furthermore, entrepreneurship understood as an individualized, growth-oriented activity marginalizes other ways in which entrepreneurship is enacted (ahl & marlow, 2012; petterson, 2004). it also limits entrepreneurship as a concept by limiting constructions of the entrepreneur despite the fact that most businesses are created and operated by partners or teams, and in fact in most countries the most common business model is family owned enterprise (drucker, 1995). in spite of this, the “entrepreneur” prevails as a construction, and has become normalized as male, he is the man who creates growth firm or what leads an organization to financial growth (franco & matos, 2013). 2.2. female entrepreneur’s characteristics given the important role of female entrepreneurs and their enterprises, it is noteworthy to understand female entrepreneurs characteristics as well as the motiva30 rabi sidi ali tions behind their entrepreneurial activity, for as much as it has been emphasized the success of an enterprise depends on the person’s initiatives to create a viable business (mitchell, 2004). hisrich and brush (1986) established that women-owned enterprises are more dissimilar than similar to those owned by men. they showed that women and men entrepreneurs have similar personalities and background, except for the fact that most women are older when they get involved in an entrepreneurial venture: 35 to 45 years old instead of 25-35 years old in the case of men. there are differences, however, in their motivations, the process of starting their enterprises, their administrative and entrepreneurial skills and professional background as well as the problems they face. brush (1992) observed that differences between male and female business owners have been found in educational and occupational background motivations for business ownership, business goals, business growth and approaches to business creation. other researchers have noted fundamental similarities between male and female entrepreneurs, most notably in terms of key motives, such as the desire for independence or self-achievement or the tendency to have an internal locus of control (sarri & trihopoulou, 2005). the most noteworthy difference is that female entrepreneurs may tend to face different domestic parallel to their entrepreneurial activity. despite their role as business owners and entrepreneurs, they are more likely to be “the primary parent, emotional nurturer and house keeper” (unger and crawford, 1992, p. 474). thus in most cultures being an entrepreneur is not an excuse for being relieved of her domestic responsibilities (goffee & scase, 1985). maybe that is why women business tends to be smaller, with less capital, has lower revenues and fewer employees and resides in lower profit industries (bird, 1989). zapalska (1997) studied women entrepreneurs in poland and found that they are significantly different to men in important dimensions; therefore they require assistance, plans especially developed for their specific needs. she found that there are significant differences in obstacles they face, the reasons they have to start a business, their goals and the factors they consider important for success. findings regarding to three countries (in africa), ethiopia, tanzania and zambia, noted that majority of the female entrepreneurs were pushed into business as a ‘no choice’ option for escaping from poverty (zwede & associates, 2002). this category of entrepreneurs is also referred as lifestyle entrepreneurs (oecd, 1998). much of the evidence supports the view that the majority of women in business are seen to be engaged as micro entrepreneurs and consequently have become the stereotype women entrepreneurs as observed in regions of africa (richardson et al., 2004). mitchell (2004) studied the motivation of women entrepreneurs in south africa and established that starting an enterprise involves a significant amount of risk and effort for an entrepreneur. for women, however, the risk is higher because they have problems related to the enterprises, but they also have to solve the problems of being a woman in society dominated by men. he concludes and suggests that modern research studies indicate that women face different problems to men entrepreneurs and that it is an imperative that a better understanding of women entrepreneurs and the specific constrains they face in starting and operating a business feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 31 is made, so as to develop appropriate assistance programs and policies. it is however argued that most of the knowledge on entrepreneurial activity is based on studies about men entrepreneurs (hisrich & brush, 1983). that theories on creation of organizations have been generalized and tested on men entrepreneurs, for men, these approaches do not necessarily reflect women’s processes and organizational styles because women and men manage their enterprises in different ways, they use different strategies and organizational structures. 3. the female entrepreneurs growth intentions growth of a business is widely recognized as a choice and most business owners choose not to grow (wkilund & shepherd, 2003). conversely, the intentions of the entrepreneur have been identified as “being the entrepreneur’s goals or aspirations for growth trajectory, he/she would like the venture to follow” (dutta & thornhill, 2008). the distinction between the actual growth of a business and growth intentions according to toivonen et al. (2006) are that intentions are only one of the fundamentals for small business growth. given the significance of growth intention in entrepreneurship and small businesses, the pursuit of growth is a deliberate individual decision of the entrepreneur, which depends upon his/her perceived opportunities, skills and the entrepreneur’s willingness to do so (wiklund & shepherd, 2003). so, it is possible to describe growth intention as a combination of what entrepreneur wants with what is possible given the critical resources and skills of the entrepreneur and available opportunities (terjesen & szerb, 2008). however, while some entrepreneurs are determined to grow their business into larger businesses and attain substantial growth (neneh & vanzyl, 2014), some small business-owners don’t aspire to grow or they deliberately refrain from pursuing growth (gundry & welsch, 2001; wiklund, davidsson, & delmer, 2003). sexton (1989) was of the view that growth of a new venture does not occur naturally but instead is determined by the owner of the business. those in control of the firm may initiate, foster, nurture or prune growth in accordance with their own prosperity for growth as the degree to which he/she can obtain resources and develop the organization. sexton (1989) further defines propensity for growth as an entrepreneur’s intent to expand the organization, and the ability to manage growth as the degree to which he/she can obtain resources and develop the organization. many studies indicated that men are assumed to have success in this regards (lerner et al., 1997; still & timms, 2000). some studies, mentioned women to be less effective in growing sales turnover and profitability and with deliberate reduced growth intentions (cliff, 1998; fasci & valdez, 1998), and that “women start and operate ventures that grow at a lower rate than those of men” (hisrich and brush, 1984). investigations on women-owned enterprises suggest that female business owners deliberately choose to keep their businesses small (goffee & scase, 1985; lee-gosselin, 1990) or have conservative growth expectations (chaganti, 1986; lee-gosselin, 1990). some studies suggest that expansion is at least partially determined by entrepreneur’s motivations and 32 rabi sidi ali intentions (bird, 1989; sexton, 1989; kolvereid, 1992; cooper, 1993). some scholars established that women are less likely to desire to grow their business since expansion may interfere with other aspects of their lives (cliff, 1998), while others argued that women in running their business would not wish the interest of their immediate family conflict with the interest of their business (carter & cannon, 1992). some of these views are considered as negative misconceptions concerning women entrepreneurs (brush et al., 2004) as some women entrepreneurs are portrayed as favouring life-style businesses, balancing work and family or seeking opportunities to supplement household income. while other researchers asserted that female entrepreneurs tend to be sole owners and have less managerial experience, lack self-confidence in their enterprises (hisrich & brush, 1983; birley, 1989), and their businesses are smaller on average, both in terms of sales, revenues, number of employees and resides in lower-profit industries (loscocco et al., 1991; bird, 1989), what is more, women-owned enterprises are also described to be especially affected by conflicts between the home and family demands which may advertently have implications on the growth of their business (stoner et al., 1990). several authors observed that differences also exist between male and female business owners in educational and occupational background, motivations for business ownership, business goals, business growth and approaches to business creation (brush, 1992; welter, smallbone & isakova, 2006). these differing observations and misconceptions concerning women entrepreneurs may lead to tendencies in ventures that might reduce their growth prospects. however, studies comparing the performance of male and female owned firms have noted some obstacles that are specifically experienced by females. some of these hindrances are attributable to the complexity of small business itself rather than the gender-based factors women face to enterprise growth and some are specifically self-imposed by culture (morris et al., 2006). the prominent reasons are associated with difficulties in accessing and obtaining institutional or venture capital due to negative perception. women are assumed to be less focused and lack the drive for success in business than their male counterparts (brush, 1992). such perceptions directed at womenowned ventures as, women are not as good in leadership and management of largescale ventures, and other generalized gender-based perceptions, can make it difficult for women-owned ventures to obtain growth capital (morris et al., 2006). however, brush et al., (2004), opined that these perceptions are due in theory to the way that data about women-owned ventures is presented and that the fact that women are later entrants to the entrepreneurial game. hisrich and brush (1984) and scott (1986) asserted that gender stereotypes along with limited access to networks and mentoring may create barriers to effectively run a business (still & timms, 2000). some studies also have shown that cultural imposed attitudes regarding gender remain constraining barriers for women in achieving financial rewards and status in business (calás et al., 1992). some scholars observed that female entrepreneurs find time with family as primary and ventures were sometimes specifically founded to allow for more quality time with family (gundry & welsch, 2001), attempted to feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 33 maintain equilibrium between economic goals such as profit and growth and noneconomic goals such as personal fulfilment and helping others (brush, 1992). these are all empirical studies, which offer insights into different situational variations that consistently bother the female entrepreneurs in starting and operating businesses. however, scarcities of other comparative investigations do exist. although these studies make up a consideration on literatures of female entrepreneurs, it is also important to note that there is virtually no empirical research on women in growth enterprises in africa, or if any research has in some way assess women enterprises similarity or it difference from that headed by male. few perspectives that are known on female business owners in most developing countries like africa are that most women do not have the same opportunity as men in job acquisitions, business contacts, and opportunities to accumulate savings as men. in spite of all development and organizational activities in favour of women over the past years, gender gap in women’s equality has not narrowed very much. the nature and scale of an enterprise growth and development is influenced and shaped by a range of traditional norms that are embedded in social, cultural and economic context (richardson et al., 2004). the prevailing social norms affect the ability of women-owned enterprises to function and grow bigger like the maledominated businesses do. these challenges with many others are rooted on the socialization processes for both sexes (black, 1989) and this one way or the other influences the kind of economic activities that women find themselves. for instance women in ghana are perceived as homemakers and therefore, cared and reared for home and childcare. this contributes to their low self-esteem. these factors and others tend to diminish the importance of women aspiration economically and socially. consequently, these impact on women’s enterprises negatively in varying degrees. in view of the fact that, findings and theories might not be totally applicable to all varied contexts, distinct differences exist between developed and developing countries regarding female entrepreneurs and their growth intentions. studies have found that the rate at which women are forming and operating indigenous, micro and small businesses has increased in developing countries (richardson et al., 2004; minniti & naùde, 2010). the few studies that were recorded from developing countries like africa, these studies apply small sample and there is no way of knowing to what extent their findings reflect the overall pattern of women’s entrepreneurship. given the important role of women as owners of various microand small business enterprises in developing countries (richardson et al., 2004) an attempt to identify their varying growth needs and its constraints will be particularly important. 4. feminism theories in explaining the systematic differences why female entrepreneurs adopt a reduced growth intention and the smaller size of their businesses we employ two theoretical perspectives, consistent with holmquist and sundin (2002). these are the liberal 34 rabi sidi ali and social feminism to explain why women behave differently in adaptation of the varying degree of growth aspirations. first, some scholars maintain that gender theory and feminist perspectives are necessary to understand this phenomena. secondly, others argued that differences and similarities between men and women should be considered within the conventional theories relating to entrepreneurship research field. holmquist and sundin (2002) conclude that contributions from both perspectives are needed to provide insights behind these imbalances of gender and entrepreneurship. feminist theoretical perspective address the questions of women’s subordination to men, how it arose, how and why it is perpetuated, how it might be changed and what life would be like without it. each perspective of the theories (social and liberal) offers differing views. the liberal feminist theory according to fischer et al. (1993), asserted that the liberal feminist tradition goes back to feminism‘s earliest days (the first wave of feminism) and argues for the necessity of social reform in order to give women the same status and opportunities as men. the fundamental basis of the liberal theory assumes that men and women are equal and that rationality not sex is the basis for individual rights. it emphasizes the existence of discriminatory barriers and systematic biases facing women (for example restricted access to resources, education, business experience), which must be eliminated. liberal feminism is outgrown of political views of equality, entitlement, and individual rights, the liberal feminist perspective has been the basis for many legal changes that have been used to bring about greater equality for women. liberal feminist theory in the articulation of this theory in the context of women’s entrepreneurship posits that if women had equal access to the opportunities available to men such as education, work experience and other resources, they would behave similarly (unger & crawford, 1992). social feminism theoryassumes that men and women are seen to be or have become different (ahl, 2006), social feminism emphasizes that there are differences between male and female experiences through the deliberate socialization methods from the earliest moments of life that results in fundamentally different ways of viewing the world (fischer et al., 1993). female’s socialization creates different perspectives, goals and choices for women (brush, 2006) and they choose their business field accordingly. the relationship between family and work has been stronger for women, rather than seeing their business as a separate economic unit in a social world. brush (1992) adds that women view their business as an interconnected system of relations (family, community and business). these differences do not imply that women will be less effective in business than men, but only that they may adopt different approaches which may not be equally as effective as the approaches adopted by men (watson & robinson, 2003). while the outcome of past findings is relevant to the question of if and how female and male entrepreneurs differ, there are still large gaps in knowledge. some scholars (kalleberg & leicht, 1991; cliff, 1998), have systematically explored whether or not potential differences related to discrimination or socialization affect business performance or growth intention. notwithstanding, the notion that differfeminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 35 ences do exist between male and female entrepreneurs, researchers fail to investigate uniquely female entrepreneur’s growth intentions of their enterprises. liberal and socialist theories provide socio-cultural reasons for expected gender differences. sexton (1989) argued that there are no psychological reasons to believe that female entrepreneurs will have lower propensity for business expansion. accordingly, there is suggestive evidence that factors associated with growth intention, may vary by gender. even if intent to grow does not vary by gender the process that leads to the decision may vary (orser & hogarth-scott, 2002). given the important role of female business owners and their different structural variations, it follows that women may make decision related to growth of their businesses using different process by weighing the social risk and reward differently from men. in view of these literatures, the liberal and feminist theories provide reasons for expecting gender differences and why female entrepreneurs and female business owners behave differently in their adaptation of low growth intentions. many studies that were explored (kalleberg & leicht, 1991; lee-gosselin & grise, 1990; cliff, 1998) identified female entrepreneurs to have less experience in managing employees, less industry experience, prior start-up experience in businesses. furthermore, women’s firm also was found to be smaller than men’s and have lower growth and income over some years, and to have lower sales per employee (kalleberg & leicht, 1991). cliff (1998) speculates that women who lack relevant experience may question their ability to manage quickly growing enterprises and may therefore purposely limit the expansion of their firms and these might contribute to their modest growth expectations (lee-gosselin & grise, 1990). female entrepreneurs growth intention may also differ in terms of attitudes and values. birley (1989) posit that sources of culture, behavioural norms, professional networks and family relationship all affect the attitudes of women entrepreneurs. most women held positive attitudes towards achievement and success, selfpreservation, self-worth expressiveness, freedom, health and education as well as to economic profits and growth (jacobson, 1993). empirical studies indicate that men tend to place a greater value on economic values and non-ambiguous measures of achievement and success such as status and wealth (unger & crawford, 1992). this offers us a compelling argument for anticipating gender differences in growth intentions. as noted further, female entrepreneurs’ position should not be generalized, as they are complicated with varied characteristics and motivations (sarri & trihopoulou, 2005). theories of motivation posit that values influence intentions (locke, 1991). the value placed on business expansion by female business owners will in no doubt contribute to their growth intentions. more specifically, it is expected that women will be less likely to express a desire to grow their enterprises, since expansion may interfere with other equally cherished goals (orser & hogarth-scott, 2002). female entrepreneurs have so many roles to play in their lives, and tend to face different domestic demands to their male counterparts and therefore may not follow the normal expected growth cycles based on stereotypical male-owned business cycles (still & timms, 2000). managing households may 36 rabi sidi ali significantly add to women’s capabilities in business (stevenson, 1986). but can also create demands on their life-styles, which would threaten the pattern of family and conjugal relationships (goffee & scase, 1985). thus, due to the many conflicting demands between female entrepreneurs businesses and their personal lives (buttner & rosen, 1992; stoner et al., 1990; goffee & scase, 1985), they may tend to adopt a reduced growth intention (cliff, 1998) in their businesses, despite the fact that female entrepreneurs are unique, have the skills and competencies to manage business effectively and intentionally (sarri &trihopoulou, 2005). moreover, it is perceived that female entrepreneurs have inadequate resources, specifically in terms of business and managerial experience and access to finance. lee-gosselin and grise (1990) added that female entrepreneurs deliberately adapt to this situational constraints by adopting lower growth expectations (cliff, 1998). 5. conclusions in summary the paper shed light on gender perspective in entrepreneurship, feminist theories and growth intentions of female entrepreneurs. the findings shows that most women entrepreneurs compared to their male counterpart are dissimilar than similar in their characteristics of their business endeavours. studies noted differences in their motivations in starting their enterprises, their administrative and entrepreneurial skills, and professional background and the problems they face. some of these identifiable differences concerning female entrepreneurs in their growth intention were explored in order to find out if they were related to discrimination or socialization process. according to analysed studies female entrepreneurs hold small, slow and modest expectations about their businesses and growth prospects are as a result of situational constrains. these were on account of differences in attitudes, different ways of thinking, the values place on growth and the socialization process. while others could be owing to the fact that they lack adequate resources specifically, in terms of business and managerial experience and access to finance (cliff, 1998), which are prerequisite of a growing entrepreneurial business and lacking such qualities and requirements may limit the expansion of female firms. more so, the desire to expand may interfere with other cherished goals for example family demands and conjugal life. these observed differences do not imply that women will be less effective in business than men, as affirmed by feminist theories that offer some perspectives to these variations. the liberal feminist view affirms that women entrepreneurs may adopt different approaches due to their lesser access to resources, education, business experience and as discriminatory should be eliminated. the social feminist theory posit that even though gender differences are recognized it should be acknowledged that it stems from the socialization process. in conclusion, women if given equal access to the opportunities available to men such as education, work experience and other resources they would equally grow their businesses. this research also identified that in developing countries there prevails paucity of research feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 37 on growth aspirations of women entrepreneurs. it has been identified that they face higher barriers to entry into the labour market. they are forced into entrepreneurship as an only option out of poverty and way out of unemployment. however, majority of the female entrepreneurs fail to express their growth expectations. to fully understand the importance of growth intentions of women entrepreneurs, and why they deliberately pursue a low growth expectations is critical. identifying ways and removing those barriers, and negative misconceptions that women face requires initiatives. it is imperative to understand that the essence of entrepreneurship is seeking growth and it must reflect as a business that has achieved growth. central to these issues is the suggestions by some studies that women entrepreneurs are unique. however, those who aspire to build high growth businesses require unique skills, competencies to manage effectively and intentionally. policy makers should also acknowledge and consider the growing number of businesses that wish to stay small and respond to both economic and personal motives of the entrepreneurs. the provision of sustainable business support infrastructure which might better meet the needs of these female entrepreneurs and which is appropriate to their needs should be provided. some of the female entrepreneurs slow growth orientation could change if assistance in coaching, training, experience, support service, information in business is provided. another barrier identified by reviewed studies is associated with difficulties in assessing and obtaining institutional finance due to negative perception. the attitude of bankers and business professionals towards these female entrepreneurs has to be positive and should be more cooperative. some institutions may not take enterprises of women seriously, considering they are not growth oriented. some constrains that are gender-based factors which women face to enterprise growth are also specifically imposed by culture. government policy and programs aimed at improving perceptions of aspiring women to grow their enterprises to higher growth and economic prosperity should be encouraged. there should be policies and programs in favour of women’s growth enterprises, which remove barriers in start-up and growth, improve access to resources, strengthen social protection and inclusion, foster a supportive culture and conducive environment for business growth. there should be capacity building of research and knowledge, consideration of the context, comparison of findings of both female entrepreneurs growth intentions in developed and developing countries. this is needed in order to determine, if these results are gender specific, socialization function or just discrimination. this would further benefit our understanding of both male and female entrepreneurship. growth of women’s enterprises is acknowledged to have positive impact on job creation and economic growth. this research has identified that in case of female entrepreneurs issues on how and why women create and manage their small business is still not well understood. small and stable business owned by female entrepreneurs is described as ‘good and real business’ (lee-gosselin & grise, 1990). most female entrepreneurs value the loose organization; the proximity to employees, customers, suppliers and obtain 38 rabi sidi ali mostly experiences offered by small organizations. these businesses stay small and respond to both economic and personal motive of the female entrepreneur. research is still not conclusive if intent to grow might vary by gender and why women entrepreneurs don’t aspire to grow their firms. however, we need some answers and understanding on women’s growth intentions. a greater consideration should be focused on developing economies, as its women entrepreneurs are indispensable for economic development. research in this direction will contribute and enhance the female entrepreneurship stream of research. in view of the fact that developing countries have limited access to affordable business development services, business management, technical training and operate within cultural environment that reflects stereotypes much work remains to be done both academically and policy wise. policy makers would benefit from new research results that are focused on eliminating barriers faced by women in their aspirations to grow their enterprise in a more demanding environment. references ahl, h. (2006). why research on women’s enterprise needs new direction. entrepreneurship, theory and practice, 30(5), 595-621. ahl, h., & marlow, s. (2012). exploring the dynamics of gender, feminism and entrepreneurship: advancing debate to escape a dead end. organization, 19(5), 543-562. black, n. (1989). social feminism. new york, ny: cornell university press. bosma, n., van praag, m., & de wit, g. (2000). determinants of successful entrepreneurship. research report. retrieved from: http://ondernemerschap.panteia.nl/pdfez/h200002.pdf (15.01.2016). bird, b.j. (1989). entrepreneurial behavior. glenview, il: scott foresman. birley, s. (1989). female entrepreneurs: are they really any different? journal of small business management, 27(1), 32-37. brush, c. (1992). research on women business owners: past trends and new perspective and future direction. entrepreneurship, theory and practice, 16(4), 5-30. brush, c., & bird, b. (2002). a gendered perspective on organizational creation. entrepreneurship theory and practice, 26(3), 41-66. brush, c. (2006). women entrepreneurs: a research overview. in: a. basu, m. casson, b. yeung & n. wadesdon (eds.), oxford handbook of entrepreneurship. oxford: oxford university press. brush, c.g., carter, n.m., gatewood, e.j., greene, p.g. & hart, m. (eds.), (2006). diana project international: growth oriented women entrepreneurs and their businesses. cheltenham: edward f. elgar. buttner, h., & rosen, b. (1992). rejection in loan application process: male and female entrepreneurs: perceptions and subsequent intentions. journal of small business management, 30(1), 59-65. calás, m. b., smircich, l., & bourne, k. a. (2009). extending the boundaries’ reframing ‘entrepreneurship as a social change through feminist perspectives. academy of management review, 34(3), 552-569. feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 39 galloway, l., kapasi, i., & sang, k. (2015). entrepreneurship, leadership and the value of feminist approaches to understanding them. journal of small business management, 53(3), 683-697. carter, s., & cannon, t. (1992). women as entrepreneurs. london: academic press center for women’s business research (2006). women-owned businesses in the united states. retrieved from: http://www.cfwbr.org/assets,factsheet/pdf (15.01.2016). chaganti, r. (1986). management in women-owned enterprises. journal of small business management, 24(4), 18-29. cliff, j.e. (1998). does one size fit all? exploring the relationship between attitudes towards growth, gender, and business size. journal of business venturing, 13(6), 523-542. cooper, a. (1993). challenges in predicting new firm performance. journal of business venturing, 8(3), 241-253. davidsson, p., achtenhagen, l., & naldi, l. (2010). small firm growth. foundations and trends in entrepreneurship, 6(2), 69-166. dobbs, m., & hamilton, r.t. (2007). small business growth: recent evidence and new directions. international journal of entrepreneurial behavior and research, 3(5), 296-322. drucker, p. (1995). managing in a time of great change. london: bca. dutta, d.k., & thornhill, s. (2008). the evolution of growth intention: toward a cognitive-based model. journal of business venturing, 23(3), 307-322. fasci, m., & valdez, j. (1998). a performance contrast of male and female owned small accounting practices, journal of small business management, 36(3), 1-7. fatoki, o.o. (2013). the determinant of immigrant entrepreneur’s growth expectation in south africa. journal of social science, 37(3), 209-216. fini, r., grimaldi, r., & sobrero, m. (2009). factors fostering academics to start-up new ventures. an assessment of italian founders’ incentives. journal of technology transfer, 34, 380-402. fischer, e.m., reuber a.r., & dyke, l.s. (1993). a theoretical overview and extension of research on sex, gender and entrepreneurship. journal of business venturing, 8(2), 151-168. franco, m., & matos, p. (2013). leadership styles in smes: a mixed-method approach. international entrepreneurship and management journal, 11(2), 425-451. global entrepreneurship monitor (2004). uk national report. retrieved from: www.gemoconsotium.org (15.01.2016). global entrepreneurship monitor (2011). the women’s report 2010. retrieved from: http://www.gmconsortium.org (15.01.2016). goffee, r., & scase, r. (1985). business ownership and women’s subordination: a preliminary study of female proprietors. sociological review, 31(4), 625-648. gundry, l.k., & welsch, h.p. (2001). the ambitious entrepreneurs: high growth strategies of women-owned enterprises. journal of business venturing, 16(5), 453-470. 40 rabi sidi ali hisrich, r.d., & brush, c. (1983). the woman entrepreneurs: impact on family, educational and occupational experience. in: j. hornaday, j.a. timmons & k. vesper (eds.), frontiers of entrepreneurship research. babson park, ma: babson college. hisrich, r.d., & drnovsek, m. (2002). entrepreneurship and small business research – a european perspective. journal of small business and enterprise development, 9(2), 172-222. holmquist, c., & sundin, e. (2002). företagerskan: omkvinnor och entreprenörskap. stockholm: sns förlag. jacobson, m. (1993). essential values and characteristics of entrepreneurial women formerly managers in a corporate setting. doctoral thesis, union institute, cincinnati, oh. kalleberg, a., & leicht, k. (1991). gender and organizational performance: determinants of small business survival and success. academy of management journal, 34(1), 136-161. kolvereid, l. (1992). growth aspirations among norwegian entrepreneurs. journal of business venturing, 7(3), 209-222. lee-gosselin, h., & grise, j. (1990). are women owner-managers challenging our definition of entrepreneurship? an in-depth study. journal of business ethics, 9(4/5), 423-433. lerner, m., brush, c., & hisrich, r. (1997). israel women entrepreneurs: an examination of factors affecting performance. journal of business venturing, 12(4), 315-339. locke, e. (1991). the motivation sequence, the motivation hub, and the motivation core. organizational behavior and human decision process, 50(2), 288-299. loscocco, k.a., robinson, j., hall, r.h., & allen, j.k. (1991). gender and small business success: an inquiry into women’s relative disadvantage. social forces, 10(2), 6585 minniti, m., arenius, p., & lagowitz, n. (2005). global entrepreneurship monitor: 2004 report on women and entrepreneurship. bobson park and london: bobson college and london business school. minniti, m., & naùde w. a. (2010). what do we know about the patterns and determinants of female entrepreneurship across countries? european journal of development research, 22(3), 277-293. mitchelle, b. (2004). motives of entrepreneurs: a case of south africa. the journal of entrepreneurship, 13(2), 167-193. morris, h.m., miyasaki, n., watters, c.e., & coombes, s.m. (2006). the dilemma of growth: understanding venture size choices of women entrepreneurs. journal of small business management, 44(2) 221-244. neider, l. (1987). a preliminary investigation of female entrepreneurs in florida. journal of small business management, 25(3), 22-28. neneh, b.n., & vanzyl, j. (2014). growth intention and its impact on business growth amongst smes in south africa. mediterranean journal of social sciences, 5(20), 172-182. oecd (1998). women entrepreneurs in small and medium enterprises. paris: oecd. feminist theory and its influence on female entrepreneur’s growth intentions 41 orser, b., & hogarth-scott, s. (2002). opting for growth: gender dimension of choosing enterprise development. canadian journal of administrative sciences, 19(3), 284300. petterson, k. (2004). masculine entrepreneurship-the gnösjö “discourse in a feminist perspective”. in: d. hjorth & c. steyaert (eds.), narrative and discursive approaches in entrepreneurship (pp. 177-193). cheltenham: edward elgar. richardson, p., howarth, r., & finnegan, g. (2004). the challenges of growing small businesses: insights from women entrepreneurs in africa. geneva: international labour office. sarri, k., & trihopoulou, a. (2005). female entrepreneur’s personal characteristics and motivation: a review of the greek situation. women in management review, 20(1), 24-36. scott, c.e. (1986). why more women are becoming entrepreneurs. journal of small business management, 24(4), 37-45. sexton, d. (1989). research in women business owners in: o. hajen, c. rivchun & d.l. sexton (eds.), women owned business. new york: praeger. steinholm, p. (2011). innovative behavior as a moderator of growth intention. journal of small business management, 49(2), 233-251. stevenson, l.a. (1986). against all odds: the entrepreneurship of women. journal of small business management, 24(4), 30-36. still, l.v., & timms, w. (2000). women’s business: the flexible alternative work style for women. women in management review, 15(6), 272-282. stoner, c.r., hartman, r.i., & arora, r. (1990). work/family conflict: a study of women in management. journal of applied business research, 7(1), 67-74. terjesen, s., & szerb, l. (2008). dice thrown from the beginning: an empirical investigation of determinants of firm level growth expectations. estudios de economia, 35(2), 153-178. toivonen, j., steinholm, p., & heinonen, j. (2006). different conditions of growth finnish smes in focus. in: j. heinonen (eds.), the nature and elements of growth (pp. 122-137). turku: turku school of economics. unger, r., & crawford, m. (1992). women and gender: a feminist psychology. new york: mcgraw-hill. university of dares salaam entrepreneurship center (2002). jobs, gender and small enterprises in africa: women enterprises in tanzania. a preliminary report, geneva ilo. ifp/ seed –wedge, october. verheul, i., risseeuw, p., & bartelse, g. (2001). gender differences in strategy and human resource management. international small business journal, 20(4), 443-476. verheul, i.a., & thurik, r. (2006). explaining female and male entrepreneurship at the country level. erasmus research institute of management. erasmus university, rotterdam. watson, j., & robinson, s. (2003). adjusting for risk in comparing the performance of male and female-controlled smes. journal of business venturing, 18(6), 773-788. 42 rabi sidi ali welter, f. (2006). women’s entrepreneurship in germany. in: c.g. brush, n.m. carter, e.j. gatewood, p.g. greene & m. hart (eds.), diana project international: growthoriented women entrepreneurs and their businesses. cheltenham: edward elgar publishing. welter, f., smallbone, d., & isakova, e. (2006). female entrepreneurship in transition economies: the case of lithuanian and ukraine. feminist economics, 13(2), 157183. wiklund, j., davidsson, p., & delmer, f. (2003). what do they think and feel about growth? entrepreneurship theory and practice, 27(3), 247-269. wiklund, j., & shepherd, d. (2003). aspiring for, and achieving growth: the moderating role of resources and opportunities. journal of management studies, 40(8), 19191941. zapalska, a. (1997). profiles of polish entrepreneurship. journal of small business management, april, 111-117. zwede and associates (2002). jobs, gender, and small enterprises in africa: women entrepreneurs in ethiopia. a preliminary report, geneva, ilo, ifd/seed-wedge. ier-08-04-04-pp057--2106-lisowski,mamcarczyk,proszowska,soler-porta 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.04 pro-environmental attitudes and behaviours of young adults in shaping the market offer in the international dimension robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta a b s t r a c t objective: the objective of the article is to identify selected pro-environmental behaviours (along with their determinants) of young adults from polish and spanish universities and to determine which of them should be taken into account in shaping the market offer of modern international companies. research design & methods: the basis for the conclusions was qualitative research conducted with the use of an online questionnaire. the survey covered students of polish universities, from whom 540 completed questionnaires were obtained, and students of a spanish university – 54 questionnaires. the analysis of crosstabulation in various sections was carried out using the pearson chi-square statistics, the contingency coefficient and cramer's v coefficient. findings: young adults from spain less often than respondents in poland believe that their lifestyle is environmentally friendly and are more critical of the intensity of involvement of modern people in pro-environmental activities. the positive opinion of polish students about themselves does not correlate with their behaviour – they participate in protest marches or monitor the network activity of pro-environmental organisations less often than spanish students. in the case of respondents from spanish university, essential determinants of their pro-environmental activity turned out to be the following variables: “a source of income” and “a form of study”, while for students from polish universities, these were “gender” and “a year of birth.” implications & recommendations: the pro-environmental elements of the product offer will be appreciated faster in the spanish market than in the polish market. at the same time, the offer with such elements will be more popular among younger people, women, and people from big cities. it will be easier to convince the spanish community of the restrictions on using private cars in urban spaces. the pro-environmental elements of the job offer will be essential only for almost 20% of candidates from spain and nearly 10% of applicants from polish universities. contribution & value added: describing the intensity of pro-environmental behaviour of young adults from selected universities in poland and spain. separating statistically significant relationships between selected pro-environmental behaviours of young adults from the polish and spanish markets and their demographic characteristics. article type: research article keywords: pro-environmental attitudes; consumer behaviour; young adults; the polish market; the spanish market jel codes: m31, q57, r58 received: 22 july 2022 revised: 30 october 2022 accepted: 21 november 2022 suggested citation: lisowski, r., mamcarczak, m., proszowska, a., & soler-porta, m. (2022). pro-environmental attitudes and behaviours of young adults in shaping the market offer in the international dimension. international entrepreneurship review, 8(4), 57-69. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.04 introduction climate issues, ecology, and the circular economy are terms that are increasingly present in today’s reality. they are so important that they affect all areas of modern human life. therefore, it becomes obvious that entrepreneurs are interested in whether and how to include them in shaping the market offer (kramarz et al., 2019). international entrepreneurship review ri e 58 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta the aim of the article was to identify selected behaviour (along with their determinants) of proenvironmental young adults from polish and spanish universities, as well as to determine the impact they can exert on shaping the market offer of modern enterprises in the international dimension. the basis for the conclusions drawn is literature studies and questionnaire surveys of young adults from poland and spain. the choice of the students as respondents was dictated by the assumption that they, as university graduates, would constitute the core of the managerial staff in the coming years and thus the most opinion-forming group in society (proszowska, 2021). it can be assumed that they will be the first to make highly innovative and socially responsible decisions, which may include considering proenvironmental aspects in market decisions. for this reason, analysing the determinants of their behaviour may prove helpful in forecasting the principles of creating future marketing strategies. the selection of the sample was non-random and purposeful (to reach the respondents considered to be the most opinion-forming). at the same time, it can be considered a convenient choice. the detailed research areas included, among others: the respondents’ attitude to the natural environment, their interest in the activity of pro-environmental organisations, the respondents’ attitude to restrictions in car use, the importance of the employer’s pro-environmental orientation and pro-environmental aspects of purchasing decisions. the analysis of the obtained results helped to determine, among others if demographic characteristics of young adults influence their pro-environmental behaviour. due to the qualitative nature of the analysed information, the χ2 (chi-square) test and cramer’s v coefficient was used in the analysis process. a number of multi-way tables were prepared from which the tables significant for the assumed test power were selected. the contingency coefficient was also used to assess the strength of the relationship. the original elements of this article, in comparison with available publications, include the description of the intensity of pro-environmental behaviour of young adults from selected universities in poland and spain and the separation of statistically significant relationships between selected pro-environmental behaviour of young adults and their demographic characteristics for the polish and spanish market. the paper consists of a literature review, a description of the methodology of the research process conducted, research results and conclusions. the research involved young adults from two polish universities (krakow) and one in spain (malaga). the main focus of the research was to identify differences between pro-environmental attitudes and behaviours of students studying in poland and spain. literature review (and hypotheses development) the growing awareness of the dangers associated with climate change and broadly understood environmental protection contribute to the change of human behaviour. certainly, they occur at different rates in different societies. this study concerns young adults, belonging to the “z” generation, who are born between 1995 and 2012 (herring, 2019). according to hatalska (2022), young adults are aware of pro-ecological behaviour and are ready to live this way. wierzbiński et al. (2021) point to a strong correlation between the ecological behaviour of young consumers and their ecological awareness. the academic community appears as the subject of research in the field of pro-ecological behaviour from the perspective of scientists’ behaviour: behaviour of academics (fawehinmi et al., 2020) and students (karimi, 2019) and the role of universities in shaping their pro-ecological behaviour (chakraborty et al., 2017.). ciążela (2019) also deals with the subject of pro-ecological behaviour of students of polish universities. the most frequently undertaken form of pro-ecological behaviour was “cleaning up the world” campaign. over 1/3 of the respondents signed a pro-ecological petition at least once. for escher and petrykowska (2015), actions taken by young consumers are not always consistent with their views. it is necessary to intensify the conducted environmental education to educate young consumers about pro-ecological views and to cause consistent behaviour with them (onwe et al., 2020). łęska and kuś (2018) present slightly different results. their group of respondents is characterised by a high level of environmental awareness and a sense of responsibility for the surrounding environment. the belief in individual influence is reflected in pro-ecological behaviour. pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 59 actions for protecting the natural environment were more often undertaken in rural areas than in cities (bednarek-gejo et al., 2012). according to janczarska-bergel (2019) the causes of the low resource of natural science knowledge and environmental awareness are multidimensional. they drew attention to the need for changes in environmental education. pro-ecological activities are mainly based on saving water and energy and segregating rubbish, but they are related to economic issues (nguyen, 2020), not conscious pro-ecological attitudes. few of the inhabitants work actively to protect the local environment. there is a need for wider promotion of pro-ecological behaviour and the role of education in this topic (kiryluk, 2015). it is confirmed by radzymińska et al. (2015). patrzałek (2016) writes about pro-ecological habits shaped in households in the form of economical use of water, energy or gas and refraining from buying excess products and products harmful to the natural environment. the students of the faculty of economic sciences of the warsaw university of life sciences point to the necessity of coercion in implementing and promoting pro-ecological behaviour (balińska et al., 2019). today’s students will be responsible for society’s decisions in the future, so their environmental education is of great importance for progress towards sustainable development (vicentemolina et al., 2013,). women are more inclined to engage in environmentally friendly activities. the promotion of pro-ecological attitudes and behaviour has been the subject of scientific studies for many years (aoyagiusui et al., 2003; félonneau & becker, 2008). eco-innovations are becoming more and more fashionable. jansson et al. (2010) pointed out that values, beliefs, norms and habits determine the will to reduce and adopt eco-innovation. the combination of factors connected with attitudes and practices has proven to be influential determinants of restrictive behaviour and the willingness to adopt eco-innovations (stanek-kowalczyk, 2021). according to tezel and giritli (2019), environmental protection, sustainable development, pro-ecological behaviour are topics that combine, complement and create a particular inextricable whole, determining changes and increasing the need for their appearance in various spheres, including sports. it is necessary to introduce new technological solutions enabling functioning in the changing climate (kellison & orr, 2021). the indication of the sports context is to show how many spheres are related to activities aimed at environmental protection. playing sports can also be pro-ecological behaviour because taking care of ourselves and our loved ones, we make fewer medical appointments and take fewer medications. at every step, you can see the influence of social media on everyday life, shopping, building relationships, and promoting various types of attitudes or behaviour, including pro-ecological ones (gupta & syed, 2022). online product review has both a direct and indirect impact on your intention to buy organic products (nguyen & nguyen, 2020). despite the significant increase in environmental and sustainable development challenges, environmental attitudes have not changed significantly over the 10 years (primc et al., 2021). working to disseminate pro-environmental attitudes in society should make this type of behaviour absolutely natural and obvious for future generations. based on the literature review, the aim of the research was defined. due to the qualitative nature of the research, no research hypotheses were set, but research problems and questions were posed, which are presented in the introduction to this article. research methodology the primary studies were conducted in the period from 15.12.2021 to 30.01.2022. the research was qualitative – it took the form of online questionnaire research – the students received a link to the questionnaire and filled it in on their own. the final version of the questionnaire was developed on the basis of the analysis of the available research results, the results of the authors’ own research and the summary of focus group interviews with selected groups of young adults, which helped to refine both the questions of the research questionnaire and clarify the selected answer proposals. 60 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta assumptions for the statistical analysis of the research results the data collected during the survey created thirty variables, including 21 dependent variables and nine grouping variables. the number of observations for students of polish universities was 540 and for the spanish university, 54. all the variables are qualitative variables, more specifically nominal ones. therefore, many kinds of statistical multivariate analyses cannot be performed. from among the methods that can be applied, the analysis of cross tabulation in various sections was selected. cross tabulation allows to identify relationships between the variables whose values are listed in it. the significance of the relationships found is tested using the pearson chi-square (χ2) statistic, which is the basis for the most common significance (or independence) test for qualitative variables (tibco, 2017). the chi-square test becomes significant as the deviation from this expected pattern increases. the value of the chi-square statistic and its significance level depend on the total number of observations and the number of cells in the table. the formula to calculate χ2 is as follows: χ� = �(o� − e�)�e�� � �� (1) where: o� the size observed for a given group; e� the size expected for a given group; k the number of groups. then determine the number of degrees of freedom should be determined (df): df = (p − 1)(r − 1) (2) where: r, p the sizes of the categories for the first and second variable. after calculating χ2and the degrees of freedom, the critical value χ2 for the adopted significance level p (assumed p = 0.05) should be read from the statistical tables. when the calculated value of χ2 is lower than the critical value, there is no reason to reject the null hypothesis about the independence of the studied variables. when the calculated value of χ2 is greater than the critical value, then we reject the null hypothesis in favour of the alternative hypothesis about the existence of a relationship between variables. the contingency coefficient is a measure based on chi-square statistic values of the relationship between two qualitative variables. its value is always between 0 and 1 (0 means independence of variables), its maximum value depends on the size of the table. the contingency factor can only reach 1 for an infinite number of categories (siegel, 1956; tibco, 2017). the formula for the contingency coefficient (c) is as follows: c = � χ�χ� + n (3) where: n the number of observations. cramér v factor defines the level of dependence between two nominal variables, at least one of which has more than two values. the coefficient takes values between 0 and +1 (inclusive), and the closer the score is to 0, the weaker the relationship between the examined features. the coefficients of contingency and v cramer can be interpreted only when the chi-square indicates the existence of a significant relationship between the variables. in order to verify whether the sample size is sufficient to detect the investigated relationships, a test from the group of tests based on χ2 – goodness of fit test for contingency tables was carried out. as a type of power analysis a post hoc compute achieved power test was chosen. the level of significance was assumed α = 0,05. the g*power 3.1 program was used for the calculations. pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 61 based on this, assuming the power of the test (1β) > 0,95, a limit number of degrees of freedom (different for different tables) was specified, which allows the above condition to be met. whereas, according to cohen (1992), the effect size is low if the value of r varies around 0.1, medium if r varies around 0.3, and large if r varies more than 0.5. table 1. analysis of test power χ² tests – goodness-of-fit tests: contingency tables analysis: post hoc: compute achieved power input: effect size 0.3 α err prob. 0.05 total sample size 540 df 67 output: noncentrality parameter λ 48.6 critical χ² 87.108 power (1-β err prob) 0.9515 source: own calculations in g*power,2022. as shown in table 1, the test power exceeding 95% is achieved with a maximum of 67 degrees of freedom, therefore, some cross tabulation was rejected. as part of the analysis of the research results for polish universities, based on 189 cross tabulations, taking into account the assumed significance level α (0.05 was assumed) and the number of degrees of freedom, 21 tables were selected for further analysis. for spain, the sample was only 54 observations; therefore, a similar power test (as in table 1) gave the results from several to several dozen per cent, assuming a small number of degrees of freedom and the effect size = 0,5. presentation of the studied populations the students of three universities took part in the study: the cracow university of economics (poland), the agh university of science and technology in cracow (poland) and the university of malaga (spain), both full-time and part-time studies. after the verification of the obtained results, the analysis process covered the answers contained in 540 questionnaires filled in by the students of the polish universities and 54 students of the spanish university. the main assumption of the conducted research process was to observe differences in the behaviour and attitudes of polish and spanish young adults. however, the different number of respondents in individual countries meant that a complete analysis of the research conducted in poland was carried out, and the spanish market research was considered a pilot study. the obtained results limit full inference but simultaneously make it possible to define preliminary assumptions and plan further detailed analysis. in the surveyed group (table 2) in poland, women constitute 55.93% of the respondents, while it is 68.51% among spanish university students. in poland, most of the respondents are first-cycle students (95.45%), both undergraduate and engineering, while the spanish respondents are mainly second-cycle students (92.59%). most of the respondents are dependent on their parents (in poland – 70.93%, in spain – 72.22%), for the rest their main source of income is their own professional work. more than half of the respondents (in poland – 52.22%, in spain – 59.26%) live in large cities (over 50,000 inhabitants). as for the nature of the place of residence, the largest group in poland lives in rented rooms or flats (45.18%), a large proportion of the respondents also live with their parents (31.30%), many fewer people live in a dormitory (15.37%), and the least of them declare living in their own apartment (8.15%). in spain, living with parents is the most popular (51.85%), while renting a room came second (38.89%). over three-quarters of the respondents from the polish universities (76.11%) study full-time, among the respondents from the spanish university there are as many as 94.44%. 62 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta table 2. general characteristics of the studied populations gender of the surveyed respondents women men other 68.51% 54.44% 31.48% 45.19% 0% 0.37% level of study of the surveyed respondents 1st degree (undergraduate studies) 1st degree (engineering studies) 2nd degree (master's degree) 1.85% 51.30% 5.56% 43.15% 92.59% 5.55% year of birth 1978-1999 2000-2004 42.59% 15.74% 57.41% 84.26% source of income for the surveyed respondents parents own professional work 72.22 70.93% 27.78 29.07% place of residence (a city) up to 5,000 inhabitants more than 5,000 and less than 50,000 inhabitants at least 50,000 inhabitants 7.41 29.26% 33.33 18.52% 59.26% 52.22% place of residence of the respondents (a form of ownership) the space under the management (or co-management) of the respondent space managed by external entities 55.56% 39.44% 44.44% 60.56% place of residence (details) own flat living with their parents dormitory rented flat (room) 3.70% 8.15% 51.85% 31.30% 5.56% 15.37% 38.89% 45.18% form of studies full-time studies part-time studies 94.44% 76.11% 5.56% 23.89% note: due to the large size of the table, some indications of the given results and the number of cases were omitted; the first numerical value given for a given answer is the percentage of indications for the research carried out at the university in spain, the second value is the percentage of indications of the research from the polish universities. source: own research, 2022. results and discussion the main goal of the research process carried out was to identify selected pro-environmental behaviour (together with their determinants) of polish and spanish young adults and to determine whether they should be taken into account in the process of shaping the market offer of modern international companies. as part of the online survey, the respondents answered questions concerning their selected proenvironmental attitudes and behaviour (table 3.). most of the respondents are convinced that their attitude towards the natural environment can be considered pro-environmental. they most often believe (73.33% of the respondents from spain and 59.26% of the respondents from the polish universities) that the level of environmental awareness and the intensity of involvement of modern people in pro-environmental activities is rather average (people are aware of the problems, but it is difficult for them to change their current habits). young adults do not feel the need to fight to improve the condition of the natural environment – more than half (59.26% – spain; 59.63% – poland) not only have never taken part in a demonstration to improve the climate, but it has not even occurred to them. they hardly monitor the activity of pro-environmental organisations on social media. limiting car traffic in city centres is considered necessary by slightly more than one-fifth (22.22%) of the polish universities and as many as 46.30% of the respondents from pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 63 spain. most surveyed young adults do not intend to quit working for a company with a negative ecological image (applying for a job with a non-ecological employer) – both from the polish universities and the spanish one. table 3. distribution of the respondents’ responses regarding their pro-environmental attitudes and behaviour do you think that your present lifestyle can be considered environmentally friendly? rather not sometimes yes, and sometimes not rather yes definitely yes 9.26% 6.30% 55.56% 44.07% 35.18% 44.26% 0% 5.37% how do you rate the level of environmental awareness and the intensity of involvement of modern people in pro-environmental activities? the little activity, people live as if they assumed that these activities are unnecessary, because nature can handle it by itself the low level of activity, people have more important problems and the environment has to wait the average activity level, people are aware of the problems, but find it difficult to change their habits the great commitment of the society is seen, but the financial outlays for these activities are still too low 7.41% 7.78% 14.81% 11.67% 59.26% 73.33% 18.52% 7.22% do you take part in marches and demonstrations for the benefit of the natural environment? no, it has never occurred to me no, but i post positive comments, e.g. under such information in social media i was planning to participate, but i have a lot of other activities and i haven't managed to do it i have participated in them (a few times at most) and for the company rather than for the real need to express my views yes, i often take part in such demonstrations 59.26 % 59.63% 18.52% 19.82% 11.11% 14.44% 9.26% 3.52% 1.85% 2.59% do you monitor the activity of pro-environmental organizations (people) in social media? no, i never do yes, i monitor some yes, i follow and actively comment on their entries yes, and i also run such a channel on social media 40.74% 48.89% 48.15% 49.26% 11.11% 1.67% 0% 0.18% would you accept a city center ban on private cars in your city? i will not agree to it in my life it will be very hard for me, but somehow i will accept it yes, i consider such a decision necessary for the benefit of the residents 22.22% 28.89% 31.48% 48.89% 46.30% 22.22% when choosing an employer, will you pay attention to their ecological image? i'm not going to pay attention to that i will look at this matter, but a negative ecological image will not prevent me from applying for a job definitely yes and i will not apply for a job in a company with a non-ecological image 20.37% 28.52% 61.11% 62.59% 18.52% 8.89% do you follow the producers' ecological approach to the production process when making purchasing decisions? i do not notice such markings and never take them into account i notice the existence of such information and markings, but do not take them into account i notice such information and i am pleased when i buy "bio" products, but it is not necessary only in the case of nutritional products, because it directly affects my health yes, i always look for such information and the lack of it means that i give up the purchase 0 16.30% 42.59% 20.55% 48.15% 40.37% 1.85% 18.89% 7.41% 3.89% note: due to the large size of the table, some indications of the given results and the number of cases were omitted; the first numerical value given for a given answer is the percentage of indications for the research carried out at the university in spain, the second value is the percentage of indications of the research from the polish universities. source: own research, 2022. 64 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta analysis of the research results of the respondents from the polish universities using the χ2 test for multiple-choice questions, a statistically significant relationship was found between the answer to the question of whether the respondent considers their lifestyle to be environmentally friendly and the declared age (χ2=10,29; p=0,02, v=0,14). older people (born 19781999) were more often convinced that they live ecologically than younger people (2000-2004). it may be a real reflection of the behaviour of both age groups or the greater awareness of young adults that makes them more critical of the same behaviour. by analysing the involvement in marches and demonstrations for the benefit of the natural environment, it was found that there is a statistically significant relationship between this variable and the variable “place of residence – a city” (χ2=17.81; p=0.01; v=0.13) and the variable “gender” (χ2=44.26; p=0.00; v=0.20). it has never occurred to take part in such a demonstration to: − 71.51% of the people living in towns of less than 5,000 inhabitants; − 72.95% of the men; − 48,64% of the surveyed women. there is a statistically significant relationship between the monitoring of the pro-environmental organisations’ social media by the respondents and the variable “gender” (χ2=37.75; p=0.00; v=0.19) and the variable “year of birth” (χ2=10.72; p=0.01; v=0.14). women most often declare that they follow several such profiles (60.20%), and men that they never look at such profiles (63.11%). among the people born before 2000, 62.35% never look at such profiles (this is their most common answer), and among people younger than them, the dominant response is “yes, i watch a few” (52.09%). a statistically significant correlation was observed between the answer to the question whether you would accept a ban on entering the city centre for private passenger cars in your city, and the variable “place of residence – a form of ownership” (χ2=36.17; p=0.00; v=0.12), the variable “a source of income” (χ2=17.51; p=0.00; v=0.12), the variable “gender” (χ2=23.77; p=0.00; v=0.15) and the variable “year of birth” (χ2=15.57; p=0.00; v=0.17). opponents of this restriction include, among others: − 42.60% of those living with their parents; − 35.05% of the people who make a living from their own professional work; − 26.37% of those dependent on parents; − 23.47% of the women; − 35.66% of the men; − 17,65% of the people born before 2000; − 30,99% of the persons born after 2000. the existence of a statistically significant correlation was also noted between the variable containing the answers to the question of whether, when choosing an employer, you will pay attention to their ecological image and the variables “gender” (χ2=51.97; p=0.00; v=0.22) and the variable “a source of income” (χ2=7.72; p=0.02; v=0.12). the following are not going to pay attention to the ecological image of the employer: − 16.33% of the women; − 43.44% of the men; − 36.94% of the people who make a living from their professional work; − 25.06% of the respondents are dependent on their parents. there is a statistically significant relationship between the answer to the question of whether, when making purchasing decisions, you follow the producers’ ecological approach to the production process and the gender of the respondents (χ2=42.46; p=0.00; v=0.20). it is the women who most often declare (49.66% of them) that they notice such information and are happy when the products they buy have such features. still, it is not necessary (29.51% of the men most often see the existence of such information but do not consider it). pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 65 when analysing literature sources in the field of pro-environmental attitudes and behaviour of young adults, a large number of publications on this topic can be observed, but at the same time they deal with slightly different areas of fundamentals and behaviour. the obtained research results on proenvironmental attitudes and behaviour of young adults concern a relatively narrow topic in this field, which makes a direct comparison with the results presented in the literature review difficult. at the same time, it should be noted that today’s changes in attitudes and behaviour are also a result of the impact of the covid-19 pandemic, which severely limits the possibilities for comparisons with research results from an earlier period. therefore, the authors of this article do not refer to earlier research results (treating them as a general background to their findings) but focus on comparing the study groups. analysis of the research results of the respondents from the spanish university for the spanish university students, only 54 completed questionnaires were obtained. the smaller group of responses resulted in a smaller number of relationships that could be observed. in the study of the behaviour of the young adults from the university in spain, four statistically significant relationships were distinguished (the χ2 test for the multiple-choice questions) between the answers to the following questions and the selected variables listed: − whether you monitor the activity of pro-environmental organisations (people) in social media and the variable “a form of studies” (χ2=8.35; p=0.01; v=0.40); − whether you would accept a ban on driving private cars in the city centre and the variable “a form of studies” (χ2=11.12; p=0.00; v=0.45); − whether when choosing an employer, you pay attention to their ecological image and the variable “a source of income” (χ2=9.33; p=0.01; v=0.42); − whether the ecological activity of producers influences the decision to purchase the products they offer and the variable “a source of income” (χ2=8.29; p=0.04; v=0.39). in this part of the research, the values of the cramer v coefficient deserve attention, which are higher than those obtained during the analysis of the responses of the respondents from the polish universities, which would suggest that the relationships identified in the studies of the spanish university students are stronger. the analysis of the research of the respondents from the polish universities allowed to distinguish the variables “gender” (six statistically significant relationships) and “a year of birth” (three relationships) as potential determinants of the differentiation of pro-environmental behaviour of young adults. for the respondents from the university in malaga, the most important variables were: “a form of studies” and “a source of income” (two statistically significant relationships each). the emerging differences may result from the fact that the spanish university students were clearly younger than those of the polish universities. based on this information, a thesis can be made that the behaviour of young adults is initially determined by their source of income (a very similar distribution of the responses from both the students of the university in malaga and the university in cracow), and only later the gender is important. the research process described here partly confirms the findings presented in the literature review. it can be assumed, following the cited authors, that climate and environmental well-being underlie many of the life decisions of the young adults surveyed and that this process is intensifying. the authors of this article confirm that the intensity of sensitivity to pro-environmental themes depends on various economic and political conditions and on the demographic characteristics of young adults, as detailed within the presentation of the research results. as indicated within the research results described, there are differences between the attitudes and behaviours of young adults from spain and poland. 66 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta conclusions as part of the realised research process, it was determined what the attitude of the selected young adults from the spanish university and their polish counterparts to selected pro-environmental behaviour have. it was found, among others, that students from the spanish university, compared to their colleagues from cracow universities, are more aware of the need to increase expenditure on pro-environmental activities. they are more critical about the assessment of the environmental performance of their lifestyle. it can be presumed that the need of a more intensive introduction of the pro-environmental aspects to both the offers for the sale of goods and the job offers will be noticeable in the first place on the spanish market. it will be crucial in relations with women from larger cities. men are less interested in ecological information than women. women are more willing to engage in various activities for the natural environment, and it can be assumed that they will look for such elements more often than men when making their market decisions. the spanish market research is subject to a higher degree of uncertainty due to the small size of the research sample from that market. the results obtained in this phase will be verified in subsequent studies. particular attention will be paid to the variables “gender”, “a year of birth”, and “a source of income”, as those that most often appeared as an element of statistically significant dependencies in the research process. the results obtained will be of great relevance to managerial decisions made in companies with regard to new product launches (particularly in international markets). the results obtained need to be confirmed on larger samples and using qualitative research methods such as ethnographic research, projective techniques and experiments. such research would enable a more accurate analysis of the actual behaviour of young adults and not just their declarations and attitudes—authors of the paper plan to continue and develop this research in this area. references aoyagi-usui, m.vinken, h., & kuribayashi, a. (2003). pro-environmental attitudes and behaviors: an international comparison. human ecology review, 10(1), 23-31. balińska, a., gabryjończyk, p., & zawadka, j. (2019). pro-ecological attitudes among students economic sciences for agribusiness and rural economy. in proceedings of the 2019 international scientific conference ‘economic sciences for agribusiness and rural economy’ no 3, warsaw, 5-7 june 2019 (pp.31-37). https://doi.org/10.22630/esare.2019.3.3 bednarek-gejo, a., mianowany, m., skoczylas, p., & głowacka, a. (2012). świadomość ekologiczna studentów (environmental awareness of students). hygeia public health, 47(2), 201-206. chakraborty, a., singh, m.p., & roy, m. (2017). a study of goal frames shaping pro-environmental behaviour in university students. international journal of sustainability in higher education, 18 (7),1291-1310. https://doi.org/10.1108/ijshe-10-2016-0185 ciążela, a. (2019). zachowania proekologiczne studentów polskich uczelni (proecological behaviors of students from polish universities). prakseologia, 161, 227-252. https://doi.org/10.7206/prak.00794872_2015_160_25 cohen, j. (1992). a power primer. psychological bulletin, 112(1), 155-159. escher, i., & petrykowska, j. (2015). proekologiczne zachowania młodych polskich konsumentów. handel wewnętrzny, 2(355), 128-141. fawehinmi, o., yusliza, m.y., mohamad, z., noor faezah, j., & muhammad, z. (2020). assessing the green behaviour of academics: the role of green human resource management and environmental knowledge. international journal of manpower, 41(7), 879-900. https://doi.org/10.1108/ijm-07-2019-0347 félonneau, m., & becker, m. (2008). pro-environmental attitudes and behavior: revealing perceived social desirability. revue internationale de psychologie sociale, 21, 25-53. gupta, m., & syed, a.a. (2022). impact of online social media activities on marketing of green products. international journal of organizational analysis, 30(3), 679-698. https://doi.org/10.1108/ijoa-02-2020-2037 pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 67 hatalska, n. (2022). hatalska.com. retreived 9 may 2022 from https://hatalska.com/2019/07/04/gen-z-jak-zrozumiec-dzis-generacje-jutra-raport/ herring, h. (2019). connecting generations: bridging the boomer, gen x, and millennial divide. rowman & littlefield. janczarska-bergel, k., (2019). niska świadomość ekologiczna studentów efektem niewystarczającego kształcenia przyrodniczego na wcześniejszych etapach edukacyjnych. studia geographica 12, 77-89, doi: 10.24917/20845456.12.6 lee, d., kang, s., & shin, j. (2017). determinants of pro-environmental consumption: multicountry comparison based upon big data search. sustainability, 9(2),183, 1-17. https://doi.org/10.3390/su9020183 jansson, j., marell, a., & nordlund, a. (2010). green consumer behavior : determinants of curtailment and eco innovation adoption. journal of consumer marketing, 27(4), 358-370. https://doi.org/10.1108/07363761011052396 karimi, s. (2019). pro-environmental behaviours among agricultural students: an examination of the value-belief-norm theory. journal of agricultural science and technology, 21(2), 249-263. kellison, t., & orr, m. (2021). climate vulnerability as a catalyst for early stadium replacement. international journal of sports marketing and sponsorship, 22(1), 126-141. https://doi.org/10.1108/ijsms-04-2020-0076 kiryluk, h. (2015). proekologiczne zachowania i aktywność społeczności lokalnych na obszarach recepcji turystycznej województwa podlaskiego. europa regionum, tom xxiv, 85-96, doi: 10.18276/er.2015.24-8 kramarz, p., dębski, m., & luty, l. (2019). trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students: conclusions from research conducted at the university of social sciences. international entrepreneurship review, 5(4), 25-39. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.02 łęska, m., & kuś, a. (2018). ecological awareness in the behaviour of young consumers – students of the faculty of economic and technical sciences of pope john paul ii state school of higher education in biała podlaska (świadomość ekologiczna w zachowaniach młodych konsumentów – studentów wnet państwowej szkoły wyższej im. papieża jpii w białej podlaskiej). economic and regional studies, 11(4), 119-129. https://doi.org/10.2478/ers-2018-0040 nguyen, t. (2020). the impact of access to finance and environmental factors on entrepreneurial intention: the mediator role of entrepreneurial behavioural control. entrepreneurial business and economics review, 8(2), 127-140. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080207 nguyen, y.t.h. & nguyen, h.v. (2020). an alternative view of the millennial green product purchase: the roles of online product review and self-image congruence. asia pacific journal of marketing and logistics, 33(1), 231249. https://doi.org/10.1108/apjml-10-2019-0612 onwe, c., ogbo, a., & ameh, a.a. (2020). entrepreneurial orientation and small firm performance: the moderating role of environmental hostility. entrepreneurial business and economics review, 8(4), 67-84. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080404 pacholski, m., & słaboń, a. (2001). słownik pojęć socjologicznych. wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. patrzałek, w. (2016). proekologiczne zachowania gospodarstw domowych. marketing i zarządzanie, 3 (44), 165. primc, k., ogorevc, m., slabe-erker, r., bartolj, t., & murovec, n. (2021). how does schwartz’s theory of human values affect the proenvironmental behavior model?. baltic journal of management, 16(2), 276-297. https://doi.org/10.1108/bjm-08-2020-0276 proszowska, a., (2021). directions of research on behaviours and purchasing decisions of contemporary consumers from in light of available research results. in proceedings of the 37th international business information management association conference (ibima): 30-31 may 2021, cordoba, spain, 10981-10988. radzymińska, m., jakubowska, d., & mozolewski, w. (2015). postawy i zachowania proekologiczne względem zagadnień środowiskowych. handel wewnętrzny, 2(355),346-356. siegel, s. (1956). nonparametric statistics for the behavioral sciences. mcgraw-hill. soyez, k. (2012). how national cultural values affect pro-environmental consumer behavior. international marketing review, 29(6), 623-646. https://doi.org/10.1108/02651331211277973 stanek-kowalczyk, a. (2021). sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland. international entrepreneurship review, 7(2), 67-83. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0702.06 tezel, e.,& giritli, h. (2019). understanding pro-environmental workplace behavior: a comparative study. facilities, 37(9-10), 669-683. https://doi.org/10.1108/f-12-2017-0134 68 | robert lisowski, mariola mamcarczyk, anita proszowska, mariano soler-porta tibco software inc. (2017). statistica (data analysis software system), version 13. http://statistica.io. wierzbiński, b., surmacz, t., kuźniar, w., & witek, l. (2021). the role of the ecological awareness and the influence on food preferences in shaping pro-ecological behavior of young consumers. agriculture, 11, 345. https://doi.org/10.3390/ agriculture11040345 wyss, a.m., knoch d., & berger, s. (2022). when and how pro-environmental attitudes turn into behavior: the role of costs, benefits, and self-control. journal of environmental psychology, 79, 101748. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2021.101748 vicente-molina, m.a., fernández-sáinz, a., & izagirre-olaizola, j. (2013). environmental knowledge and other variables affecting pro-environmental behaviour: comparison of university students from emerging and advanced countries. journal of cleaner production, 61, 130-138. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2013.05.015 zaikauskaitė, l., butler, g., helmi, n.f.s., robinson, ch.l., treglown, l., tsivrikos, d., & devlin, j.t. (2022). huntvitell’s general theory of marketing ethics predicts “attitude-behaviour” gap in pro-environmental domain. frontiers in psychology, 13, 1-19. doi=10.3389/fpsyg.2022.732661 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 28 % for 3 of them and 16% for mariano solerporta. rl, mm, ap – conceptualisation, literature writing, methodology, results and discussion, conclusions; msp – results and discussion. robert lisowski assistant professor at the department of enterprise management at the faculty of management of the agh university of science and technology in cracow. a graduate of the faculty of management at the agh in cracow. the doctor of economic sciences degree in the discipline of management science. correspondence to: dr inż. robert lisowski, agh university of science and technology, faculty of management, department of enterprise management, 30-067 kraków, ul. gramatyka 10, poland, e-mail: rlisowsk@zarz.agh.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-9697-1933 mariola mamcarczyk assistant professor at the department of economics of the cracow university of economics. a graduate of the faculty of economics and international relations at the university of economics in cracow, specialising in real estate management. she obtained a doctorate in economics in the field of economics in 2017. she focuses scientific activity on sport, the development of sports infrastructure and local development. correspondence to: mariola mamcarczyk, phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: mamcarcm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-0316-533x anita proszowska assistant professor in the department of enterprise management in the faculty of management, agh university of science and technology in cracow. a graduate of the faculty of management at the agh in cracow. the doctor of economic sciences degree in the discipline of management science. the main area of current scientific interests is the market behaviour of buyers. correspondence to: dr inż. anita proszowska, agh university of science and technology, faculty of management, department of enterprise management, 30-067 krakow, ul. gramatyka 10, poland, e-mail: aproszow@zarz.agh.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9208-367x pro-environmental attitudes and behaviors of young adults in shaping… | 69 mariano soler-porta associate professor in the department of accounting and management and in the master’s degree in business administration and management (mba) at the university of málaga (spain). expert in business innovation, entrepreneurship and comprehensive business management. degree in business administration and management. correspondence to: prof. mariano soler-porta, universidad de málaga, vda. cervantes, 2. 29071 málaga, spain, e-mail: mariano.soler@uma.es orcid http://orcid.org/0000-0002-7928-6536 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from the subsidy granted to the cracow university of economics – project nr 24/efr/2021/pot. this research was financially supported by the agh university of science and technology in cracow (publication financed by grants for the maintenance and development of research capacity; subsidy no: 16/16.200.396). conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-03-04-pp047--2048-milos 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.04 conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods celestyna miłoś a b s t r a c t objective: the objective of this article is to discuss the contemporary conditions for polish-chinese cooperation in the area of trade in high-tech goods and to identify barriers to the development of cooperation between the two countries in order to achieve tangible economic benefits. research design & methods: this study is based on two research methods, which made it possible to obtain and analyse qualitative and quantitative data. the methods used included desk research of existing data and research in the form of individual in-depth interviews (idis). the desk research was carried out on the basis of data on the conditions for trade exchange, while the idi survey was conducted on the basis of scenarios developed for this purpose, which were the basis for interviews with representatives of government. findings: the article presents research results on trade in high-tech goods with conclusions on the way forward. the result of the conducted research is the identification of the potential for the development of economic and political cooperation between poland and china, which lies in the possibility of increasing trade in high-tech goods. this can be realised by increasing the involvement of polish enterprises, especially start-ups, in export activities. implications & recommendations: poland and china have great potential for closer economic cooperation, which can bring economic benefits to each country. contribution & value added: the article compares quantitative data with qualitative data, which were obtained through in-depth interviews conducted with representatives of government administration. article type: research article keywords: poland; china; trade; international cooperation; high-tech jel codes: f02 received: 4 june 2021 revised: 13 august 2021 accepted: 24 august 2021 suggested citation: miłoś, c. (2021). conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods. international entrepreneurship review, 7(3), 47-60. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.04 introduction china is now the world’s largest economy, both in terms of gdp at $14,722 billion and population at 1.4 billion (world bank, 2021a). as recently as the 20th century, china was considered a producer of low-quality, low-cost goods, but today it is striving to become a leader in highly advanced technologies. these changes are occurring very rapidly in the chinese economy and are characterised by the government’s structured and consistently implemented actions, as exemplified by the assumptions of the current 14th five-year plan and the strategic programmes “made in china 2025” and “china standards 2035”. as society’s demand for mediumand high-tech goods is growing, a leading position in the field of manufacturing these goods is important for the chinese economy’s presence among global leaders. poland is a country that, like china, has undergone important economic and political transformations in recent decades. despite its smaller market of 37.97 million in terms of population (world bank, 2021b), it is an important part of the european market due to its location. taking into account the rapid economic development of china in terms of mediumand high-technology goods industries and the expansion of the international cooperation network in terms of trade international entrepreneurship review ri e 48 | celestyna miłoś exchange, this article examines the prospects for polish-chinese cooperation and the barriers in trade. these aspects depend on historical factors relating to the countries’ cooperation and technical aspects of trade such as tariff and non-tariff barriers. the topic has not been thoroughly researched from this angle so far, which is due to little political involvement in the polish-chinese relations, which are largely shaped by the european union’s external policy. because of the need to build the eu’s relations with two conflicting economic powers, which include the united states and china, these relations are not obvious. in practice, the eu trades extensively with china, but in terms of political relations the eu is more conservative. in view of the initially identified positive aspects of polish-chinese cooperation, this article aims to explore the directions of cooperation based on barriers. to this end, the research questions have been developed, which directly derive from the aim of the research article: rq1: to what extent is polish-chinese trade cooperation in the production of high-tech goods developed? rq2: what are the biggest barriers hindering the development of polish-chinese trade cooperation? rq3: which industries are the most promising for polish-chinese trade cooperation development? the study was based on statistical data on trade exchange. the study was also based on an individual in-depth interviews (idis) conducted with representatives of the public administration responsible for the development of polish-chinese relations. the article is organised according to a structure containing in turn a review of the literature on the formation of polish-chinese economic relations, followed by a detailed presentation of the research methodology and conclusions. literature review evolution of trade theory the concept of trade in theoretical terms is under constant development. this is due to the evolution of the world economy, which is constantly evolving in terms of organisation and technology, affecting changes in the way trade is conducted. this aspect is also dependent on the coexistence of different trade theories, theorems and paradoxes described so far, which are confronted and developed with each other. this allows the development of contemporary theories that are a better representation of trade theory than the classical theories. the direction of change in contemporary theories can be described as an effort to create a model that is as up-to-date as possible and that broadly encompasses the complexity of factors affecting international trade. it is worth noting that these factors also include new phenomena in the economy, such as increasing globalisation leading to the removal of trade barriers and lowering transport costs, global crises, or increased mobility of capital, goods and people (kundera, 2018, pp. 18-20). at present, theories, theorems and paradoxes are grouped in the literature according to the division into pre-classical, classical, neoclassical and modern theories, of which the first three are combined as traditional theories (świerkocki, 2004a, p. 18) or standard theories and new theories of international trade (wach, 2018, p. 64). the genesis of the process of developing theories on trade exchange took place during the renaissance. initially, they were primitive in nature and based on basic observations of economies. the psychosis of fear of shortage of goods is considered to be the first theory (olesiuk & vashchenko, 2001, p. 141). important in the process of development of economical thought in the field of international trade were the assumptions of mercantilism and physiocratism, which made it possible to capture the factors and directions of foreign trade. the classical theories, which include the absolute cost advantage theory of smith, the theory of comparative advantage of ricardo, torrens and mill, the real cost theory of viner and the opportunity cost theory of haberler, have had the greatest influence on the evolution of international trade theory. however, they are distinguished by major limitations imposed by the assumptions made. these include the use of only two countries in the models, the limitation of the number of products to two, the assumption conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 49 of a complete absence of trade barriers, a balanced trade balance and factor restrictions. these assumptions result in models that to a small extent reflect conditions actually prevailing in the world economy. neoclassical theories were enriched by the addition of further variables, which at the same time resulted in a more accurate representation of the real situation in economies by including in the model the difference between the cost of labour and the cost of capital required to produce a given good. the first neoclassical theory was the resource abundance theory, which accounted for the expansion of foreign trade motivated by the use of a more abundant factor of production. the later equilibrium theory of factor prices allows us to understand the process of equalization of prices in countries trading with each other. it occurs through a process of decrease in the price of a good in the country where the product was more expensive and a simultaneous increase in the price of the good in the country where the product was cheaper. this simultaneously leads to a change and equalisation of factor prices (świerkocki, 2004b, p. 23). contemporary trade theories include the technology gap theory of posner, which makes trade dependent on the different technological level of countries (posner, 1961, p. 332), the product life cycle theory of vernon, which states that there are different stages of market presence of a product in terms of popularity and price, the theory of economies of scale of krugman, which states that unit costs are decreasing with increasing production, and the theory of intra-industry trade of balassa showing trade within the same groups of goods. in the group of contemporary theories there is also linder’s hypothesis stating that exports are conditioned by production defined by domestic demand (borkakoti, 1998, p. 366). in the context of trade in technological goods, contemporary theories play an important role: linder and helpman. linder’s theory plays a very important role in the contact of technology-related products. this is because linder stated that countries with similar demand will create similar industries. helpman, on the other hand, showed that a larger share of trade between countries results in smaller differences in society’s income (panda, sethi & chaudhuri, 2016, pp. 2-3). institutional conditions of international cooperation after the end of the second world war, it was necessary to develop a new legal framework shaping international cooperation. to this end, states started talks on establishing a new order, including in the aspect of international trade. during the talks between representatives of the states, including at the bretton woods conference, attention was drawn to the need to create an international institution responsible for developing trade. after two years of negotiations, 23 countries concluded the general agreement on tariffs and trade (gatt) on 30 october 1947. initially, the agreement adopted was intended to be temporary, and the international trade organisation was to be set up as a result. work on its creation lasted from 1945, when the usa initiated the first talks with the allies, until 1948, when the so-called havana charter was drafted, establishing a new organisation in the field of trade and the international clearing union, but due to repeated rejection of the treaty by the american congress, the idea of opening an organisation was abandoned (bossche, 2005, pp. 80-81). the failure to establish an international organisation meant that the only aspect that cemented international trade was the gatt. therefore, it was decided to transform the agreement from a temporary solution to a permanent one. the change in the nature of the gatt resulted in the need to reorganise the operation of the agreement. hence, the so-called rounds were introduced, during which further improvements in international trade regulations were agreed. these rounds had a specific trade theme, which was negotiated by the members of the agreement within the framework of the round. the main focus was on the liberalisation of trade through tariff reductions and the elimination of trade barriers. as part of the uruguay round, the world trade organisation (wto) was established in 1995, replacing the gatt. during the eight rounds conducted so far, the average level of tariffs, taking into account the changes introduced by each negotiating round, was reduced from 40% in 1947 to 6.6% in 1994. (wto 2007, pp. 207-220). the wto has established rules in international trade that govern aspects of trade, including trade in high-tech goods. these include the information technology agreement (ita), which abolished tariffs on selected it and ict goods allowing greater accessibility to high-tech goods (portugal-perez, reyes & wilson, 2006, p.4). as part of its efforts to standardise trade in high-tech goods, the wto has also adopted the agreement on 50 | celestyna miłoś trade-related aspects of intellectual property rights (trips), which makes the protection of intellectual property rights among its members as uniform as possible (rasiah, 2002, p.9). in addition to the wto, which has had the most significant and global impact on international trade, many other organisations and regional integration groupings dealing with trade-related economic cooperation have been established since world war ii. the most important institutions established after world war ii include: (i) council for mutual economic assistance (comecom), whose main objective was to support the economic and scientific-technological development of the eastern bloc countries; (ii) organisation for economic cooperation and development (oecd), whose main objective is to promote economic development, liberalise capital flows and support the economic expansion of countries; and (iii) the commonwealth of independent states (cis), which aims to maintain cooperation between the former soviet union countries; (iiii) european coal and steel community/european economic community, which economically united the countries of europe (łoś-nowak, 2009, pp.380-384). the formation of integration groupings, the number of which started to increase significantly in the 1990s, causes disputes among members of international organisations, regional trade agreements (rtas) and experts. the impact of regional cooperation on the process of globalization and enhancing cooperation among all countries is a debatable issue, as privileged treatment of countries within a regional arrangement simultaneously results in discrimination against third countries. however, the wto has recognised that the impact of regional cooperation is not unequivocally negative towards the multilateral system and the liberalisation of world trade and, especially in the initial phase, has been supportive of the globalisation process. this is due to the actions taken by the rta, related to the general reduction of tariffs and multilateral market opening reducing discrimination (wto 2007, pp. 207-220). the major rtas established after world war ii include association of southeast asian nations (asean), european free trade association (efta), asia-pacific economic cooperation forum (apec), southern common market (mercosur), central european free trade association (cefta), european union (eu), united statesmexico-canada agreement (usmca), african union (białowas, 2006, p. 60). economic and political conditions of polish-chinese cooperation polish-chinese cooperation in the political, economic and scientific spheres has been ongoing since the mid-20th century. the beginning of contemporary relations dates back to the 1990s, which is associated with the building of international cooperation after the political changes in poland and the growing importance of china on the international arena. “china became the most significant partner in intraand inter-regional domestic value added trade in intermediate products. its role has grown not only in asia, but it can be said that it is becoming a world supply hub.” (nacewska-twardowska, 2020, p.75) since 1990 representatives of the polish government have taken steps to build and intensify cooperation between the countries. initially, these were diplomatic activities consisting of visits by representatives, which resulted in the conclusion of intergovernmental agreements on cooperation with parallel maintenance of cooperation at the level of ministries or independent organisations dealing with culture and scientific development (stec, 2013, pp. 76-78). the most important acts consolidating cooperation at the state level include an agreement on financial cooperation concluded in 2000 and a bilateral agreement on economic cooperation concluded in 2004, which indicated closer cooperation in sectors such as industry and mining, science and technology, energy, communications and transport. cooperation in the field of product certification and standardisation or the development of consulting, legal and banking services have been identified as tools leading to the development of cooperation (hołdak & konarzewska, 2007, pp. 282, 285). during the second decade of the 21st century, cooperation intensified, as evidenced by the establishment of the polish-chinese strategic partnership in 2011 and the subsequent upgrading of relations to the level of the all-party strategic partnership in 2016. this allowed the establishment of cooperation including regular intergovernmental committee meetings and the organisation of visits by top-level representatives (szczudlik-tatar, 2015, p.1). institutions, both governmental and non-governmental, are primarily influential in shaping the relationship. the most important government administration entities include the embassy of poland in conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 51 china, the consulate general of poland in hong kong, the consulate general of poland in guangzhou, the consulate general of poland in shanghai, the embassy of the people’s republic of china in poland, the consulate general of the people’s republic of china in gdansk. non-governmental institutions include chambers of commerce, chambers of commerce and industry, and business councils, which bring together representatives of enterprises and are active both in building political relations and creating a friendly business environment. the ongoing talks on cooperation between the countries are related to china’s strategic plans for economic development. one of the leading initiatives is the belt and road initiative (bri) (formerly the one belt one road, obor), which involves the expansion and creation of new road, rail and sea links across eurasia. together, these will provide transport links to 71 countries, which are home to 60% of the world’s population. the idea is that this will allow further development and acceleration of freight transport, strengthening the competitiveness of chinese goods. cooperation on the project largely concerns poland, which is to be one of the destination points for the new rail link running through kazakhstan, russia, belarus, poland and germany, with the main rail hub to be the one in łódź (brona, 2018, pp. 58-59). the most significant in terms of trade in high-tech goods is the made in china 2025 programme, established in 2015. in addition to identifying general strategic tasks, such as improving manufacturing innovation, expanding the industrial base, restructuring the manufacturing sector or internationalising production, the plan also sets specific objectives. these are plans to achieve the following economic results in 2025 (gacek, 2018, p.11): − increase the proportion of chinese components in final products by 30 p.p., to 70%, − to increase production of telecommunications equipment by 5 p.p. to 80% domestic market share and by 5pp to 40% global market share, − to increase production of mobile devices by 5 p.p., to 80% domestic market share and by 20 p.p., to 45% global market share, − to increase production of integrated circuits by 5 p.p. to 40% domestic market share and by 5 p.p. to 20% global market share, − to increase production related to the internet of things iot by 20 p.p., to 60% of the global market share, − to increase production related to robotics by 20 p.p., to a 70% share of the global market, − increase production related to electric vehicles by 15 p.p. to 20% of global market share. of the goals mentioned above, the most important is the aspect of semiconductor manufacturing, used in the production of electronics. this priority is supported by advances in the technology of chips necessary for information processing, which in turn become the basis of all modern intelligent systems (verwey, 2019, p. 13). the latest developments on the poland-china line also concern the comprehensive agreement on investment between the european union and china, which is intended to redress the growing asymmetry in foreign investment, consisting of broad access to the eu market while discriminating against european countries in the chinese market (amal, 2021, p. 2). this agreement was concluded in 2020, but due to incidents regarding the imposition of mutual sanctions on diplomatic representatives, it was frozen. this resulted in a deterioration of relations and a temporary halt to talks between representatives of the countries. challenges for economic cooperation between poland and china looking at the geopolitical determinants of economic cooperation, it is important to note the growing importance of poland in the international arena and especially in the european union, which, despite its location in the center of the continent and its title as a leader in the eastern european region, was not obvious (wnedt, 1997, p. 61). poland being a country located in central europe is of great economic importance due to its strategic location in terms of transport. at the same time, the country is the external border of the european union, bordering ukraine and belarus, which are not members of the community and are also former eastern bloc countries. poland’s foreign policy is characterised by 52 | celestyna miłoś strong relations built with the united states, mainly through cooperation within nato. in addition, despite a number of blockages, poland is also strengthening cooperation with members of the european union, with the greatest importance being placed on strengthening cooperation with central and eastern european countries, particularly within the visegrad group (lach, 2014, pp.17-19). strong cooperation with the countries of central and eastern europe is also a way to strengthen cooperation with china through the ‘16+1’ initiative. “one of such innovative approaches to regional cooperation, established in 2012, is the ‘16+1’; the initiative that serves china’s vision to increase its political influence in the world and on ceecs by promoting china-european union (eu) relations. the ‘16+1’ initiative is regarded by chinese as ‘one of the most important achievements of china’” (jaklič & svetličič, 2019, p. 84) determinants of cooperation with china are large extent conflict of interest regarding the alliance with the united states, as a result of the dispute between the two countries initiated by the suspicion of espionage by huawei. the tense relations between the two superpowers mean that poland’s foreign cooperation has to take a course in the development of diplomatic relations, the effects of which may affect long-term cooperation for years to come. on the one hand, the country has normalised relations with the us and its allies, while on the other, it has the opportunity to build relations with the rapidly developing middle kingdom, which is becoming known as a global leader in technology and innovation. based on the literature review, a hypothesis was formulated as follows: h1: there is a potential in polish-chinese cooperation in trade in high-tech goods, which is insufficiently exploited due to existing barriers. in order to confirm or reject the hypothesis, the research procedure was adopted and the following research questions were constructed (rq1, rq2, rq3 in the introduction). these questions will serve to determine the directions for the development of the countries’ economic cooperation. research methodology research approach both quantitative and quantitative methods were used to carry out the analysis in order to provide reliable answers to the research questions. both methods were used due to easier comparison of quantitative data, which are presented in a numerical form. it also allows trends to be identified and values to be forecast. the disadvantage of quantitative data is that it is not possible to capture all aspects. for this reason, the study also included qualitative data to allow an in-depth study of the situation. the choice of the two research methods required the research to be carried out on the basis of a plan covering successively: − for quantitative data: o review of available data sources, o structuring of data, o development of databases for research purposes, o development of graphs and tables, o data analysis, − for qualitative data: o development of research tools, o conducting data collection procedure, o arranging the data obtained, o data analysis. following the above procedures of the applied research approach, a comprehensive analysis of the quantitative and qualitative data was carried out, which allowed the study results to be compiled and conclusions to be drawn. conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 53 data the study used reliable quantitative data from databases containing information on trade and the economic situation of individual countries, so the mix of methodologies was applied. in the part based on quantitative data, the following statistics were selected for the study: data on the value of exports between the countries, the percentage value of polish exports to china and chinese exports to poland, the value of polish exports to china and chinese exports to poland in 2010 and 2020 by product groups classified as high-tech goods, the value of trade deficit and trade surplus in the exchange of goods between poland and china, the average percentage value of tariffs of china and poland. the above-mentioned data were obtained from the databases of the world trade organisation, the world bank, the united nations, the analysis and decision support system of statistics poland (gus) and the observatory of economic complexity. to maintain comparability of data, they have been reduced to the same units of measurement, and the period of data analysis has been taken as data from 2010. the research part using qualitative data was obtained directly for the analysis by interviewing government officials responsible for shaping polish-chinese economic relations. research methods the study used desk-research methods and descriptive statistics to analyse the data to develop conclusions. for this purpose, tools in the form of platforms constituting interactive databases and excel sheets with data developed for the study were used. the second research method used is individual in-depth interview (idi). the interviews for this study were conducted by the author of the study, having the necessary knowledge of the subject matter of the interview, the expertise of the respondents and the ethical principles of interviewing. the interviews were conducted between april and may 2021, in the form of video conversations lasting approximately 60 minutes conducted with the help of distance communication tools. in accordance with the standard for idis, the interviews were conducted on the basis of a scenario developed using a list of information sought in the context of the research topic. the script developed as a research tool is presented in table 1. table 1. script for an individual in-depth interview with government officials involved in cooperation with china thematic scope specific questions respondent’s characteristics which government authority is represented by the respondent? to what extent is the organisation involved in polish-chinese political and commercial relations? china-poland relations in terms of trade how has china’s policy towards polish-chinese trade changed over the past years from poland’s point of view, and are these changes rather positive or negative? if positive, then: o why? o does the positive nature of the changes apply to all stakeholders? if negative, then: o why? o are the changes negative for all stakeholders? what are the biggest barriers to polish-chinese trade from poland’s point of view? if they are: o which ones? o which ones seem to be insurmountable? o how have they changed in recent years? if none: o which aspects of trade cooperation with china, positive or negative, prevail? if positive, then: o which is the most important? if negative, then: o what is the most important? o how to fight them? source: own compilation. 54 | celestyna miłoś the selection of experts taking part in the interviews was made so as to enable verification of the quantitative research carried out and to make objective and reliable forecasts for the future. interviews were conducted with representatives of government administration dealing with co-operation between poland and china. the respondents were: − aleksander dańda – the consul general of the republic of poland in hong kong. − karol pęczak – the vice consul / head of the economic affairs, communication and public diplomacy department of the consulate general of the republic of poland in guangzhou. the purpose of interviewing separate groups was to find out two different perspectives on conditions such as trade barriers to mutual cooperation, support programmes or the involvement of entities in foreign activities. results and discussion desk-research the contemporary world economy is largely defined by the increasing number of links between countries. above all, this phenomenon relates to the liberalisation of the movement of people, capital and goods, which can be examined through data on the volume and direction of trade. considering the trade exchange between poland and china, the intensity and structure of trade exchange between the countries should be taken into account. the change in nominal value of polish export to china and chinese export to poland is presented in figure 1. data presented in figure 1 shows the growth dynamics of trade exchange between poland and china. in value terms the nominal growth of china’s export to poland is in indicated period much higher than the growth of export of goods from poland. in percentage terms, the value growth amounts to 154% in case of polish export to china and 222% in case of chinese export to poland. figure 1. nominal value of polish exports to china and chinese exports to poland of goods and services in 2010-2018 (billions of usd) source: own elaboration based on world integrated trade solution (2021). nominal value of trade exchange between poland and china shows high imbalance, which is reflected in the trade balance. its value is negative for poland and positive for china, which is equivalent to a surplus of imports from china over exports. the data presented in figure 2 shows poland’s growing trade deficit with china, which amounted to usd 18.442 billion in 2018 and shows a further upward trend. this relation proves the outflow of capital from poland and negatively influences the country’s balance of payments. 4 8 12 16 20 24 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 poland to china china to poland conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 55 figure 2. poland’s trade deficit with china in goods and services in 2010-2018 (billions of usd) source: own elaboration based on gus (2021). while examining the mutual trade of the analyzed economies, the percentage share of a country in the export structure should also be taken into account. for this purpose, figure 3 presents data on the percentage value of export from poland to china and from china to poland. this value refers to the total value of export of a given country and allows to illustrate the importance of mutual trade. the data presented in figure 3 at the end of the period amount to 1.1% share in the exports of both poland and china. the analysis of aggregated data shows a systematic increase of poland’s share in china’s export structure and in case of china’s share in poland’s export the values remain at an almost similar level. this means that mutual trade is for china, however it should be noted that for both countries the share of trading partner is relatively small. for example, in the case of china’s export structure, the united states is in first place, to which 19.30% of goods were exported in 2019, and poland with a value of 1.1% is in 25th place. in the case of poland’s export structure, which is much less diversified, the main partner is germany to which 28.15% of goods were exported and china with a value of 1.1% is in 29th position. figure 3. percentage share of polish export to china and chinese export poland in goods and services to in 2010-2018 source: own elaboration based on world integrated trade solution (2021). -20 -15 -10 -5 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0,00% 0,20% 0,40% 0,60% 0,80% 1,00% 1,20% 1,40% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 poland to china china to poland 56 | celestyna miłoś changes in trade values concerning high-tech goods were analysed on the basis of several product groups categorised according to the harmonised system commodity classification developed by the world customs organization. the comparison of values is presented in table 2. the table shows that in case of export of goods from china as many as six product groups have recorded an increase in trade exchange. the highest growth in percentage terms concerns group no. 88, while in value terms group no. 85. value of export of goods from poland to china is much smaller in value terms, and positive change of value was recorded in five product groups. the highest increase in percentage terms concerns group no. 89, and in value terms group no. 84. also, in case of trade exchange of high-tech goods distinguished in table 2, we can observe that percentage change of total export value shows higher increase in case of polish export to china in the analysed years. comparing the value of export of other european countries to the value of export of poland it should be noted that countries such as france, germany or great britain in 2020 exported to china in each of the mentioned product groups goods worth much more than poland. it should also be noted that the share of the above-mentioned product groups in the total value of trade recorded an increase during the studied period. it amounted on average to 22.8% in case of export of goods from china to poland and 7.7% of poland to china. table 2. value of polish export to china and chinese export to poland in 2010 and 2020 by product groups belonging to high-tech goods (in millions of usd) product group by hs code china to poland poland to china 2010 2020 change 2010 2020 change 84 nuclear reactors, boilers, machinery and mechanical appliances; parts thereof 2374.4 4606.9 94% 211.6 753.6 256% 85 electrical machinery and equipment and parts thereof; sound recorders and reproducers, television image and sound recorders and reproducers, and parts and accessories of such articles 2449.4 7505.2 206% 140.2 365.5 161% 86 railway or tramway locomotives, rolling stock and parts thereof; railway or tramway track fixtures and fittings and parts thereof; communication-signalling equipment of all kinds 4.2 29.4 606% 2.7 8.7 227% 87 non-rail vehicles and their parts and accessories 392.2 866.9 121% 59.9 116.6 95% 88 aircraft, spacecraft and parts thereof 0.21 31.9 15 133% 50.4 1.9 -96% 89 ships, boats and floating structures 226.3 7.3 -97% 1.0 6.2 517% 90 optical, photographic, cinematographic, measuring, checking, precision, medical or surgical instruments and apparatus; parts and accessories thereof 1195.5 1976.0 65% 29.2 10.0 -66% summary 6642.23 15023.8 126% 494.96 1262.60 155% source: own elaboration based on: united nations comtrade (2021). in terms of trade, tariff and non-tariff barriers are also very important. considering the tightening cooperation between countries, they should be mutually reduced. changes in the average level of tariffs on goods imported into the country are presented in figure 4. china has pursued a trade-friendly tariff policy since the early 2000s. in 2000, the average tariff rate was 14.67%, with the largest reduction occurring by 2004. in figure 4, it can be seen that the chinese tariff rate has been systematically reduced from 4.65% to the 3,39%. in the case of poland, where the level of rates has been low since the beginning of the analysed period, the value oscillated between 2.00% and 1.31% throughout the period and at the end of the analysed period it amounted to 1.69%. taking into account the difference in average duty rates between the countries, it should be noted that the rates on import in china are higher than in poland, which indicates a higher level of market protection and higher costs related to export from poland to china. conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 57 figure 4. average percentage rate customs duties on imports of goods by china and poland in 2010-2018 source: own elaboration based on the world bank (2021c). idi research interviews conducted with representatives of the government administration provided information on the current situation in the field of polish-chinese trade policy. in their assessment of the changes in relations between the countries, respondents qualified the changes as rather positive, although the relations are not shaped with much enthusiasm and commitment. their character depends primarily on the time perspective in which it is assessed and the parties. in the short term, an increase in trade intensity may have positive overtones due to possibly extensive cooperation also in terms of technological development. in the long term, however, it is worth noting that china as a strong player on the international market may lead economies to depend on its products and then use the position it has gained. the assessment of barriers to the trade process has been done in a very broad way. first of all, the attention was directed at the low involvement of entrepreneurs in the process of expansion on the chinese market. this is due to both the geographical and cultural distance that separates the two countries. polish entrepreneurs also more often decide on a simple alternative in the form of european markets, which are not so demanding in terms of involvement or knowledge of the rules of international trade. however, in the conducted interviews it was indicated that the companies often give up on the far east markets without taking into account the benefits they can derive from these markets. due to the number of consumers on the chinese market and a growing and capital-rich economy, engagement in the chinese market can bring benefits comparable to expansion in several european markets. this barrier, however, is assessed as surmountable, due to the great support of institutions such as the polish agency for enterprise development (parp) or the polish investment and trade agency (paih), which more and more often include export development programmes on the chinese market in their activities. the lack of recognition of polish brands was also mentioned as a barrier. this concerns both rapidly developing start-ups and traditional companies, e.g. from the food industry. this barrier is more difficult to overcome due to the need to commit large capital to compete with chinese market players in terms of promotion. however, polish companies often do not have sufficient capital or are not willing to spend it in the form of uncertain investments. the barriers mentioned above are of a permanent nature and have persisted for several years. in assessing aspects of trade cooperation, both respondents indicated that positive aspects predominate. such issues as the possibility to diversify polish exports, building a position in the international supply chain or the development of knowledge in the field of high-tech technologies were equally presented. the most important aspect is participation in the group of global leaders who create cooperation 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 import duty in poland import duty in china 58 | celestyna miłoś between countries at the international level. this aspect is particularly important in view of rapidly advancing globalisation, which marginalises countries not involved in trade and politics. table 3 presents the results of the survey, which show the barriers and challenges to building further trade relations. table 3. list of barriers and challenges to trade identified during the in-depth interview research barriers challenges large cultural differences between markets long-term dependence of polish economy on trade with china need for large financial commitment in the process of building business cooperation low attractiveness of chinese market for polish entrepreneurs in relation to european markets dependence of polish policy on european union uncertainty of relations between china, usa and eu source: own elaboration based on the interviews. conclusions the aim of the study was to review the current situation in the field of polish-chinese cooperation and to determine the prospects for this development together with its profitability in terms of achievable benefits. the study was carried out based on desk-research analysis of the found data and conducted in-depth interviews with the representatives of the government administration. based on data on trade between countries over the last ten years, it should be indicated that trade between countries is intensifying. this is indicated both by the nominal value of exports and by the changes in trade arrangements. in addition to the figures, the upward trend is also supported by expert opinion, which points to a wide range of possibilities for closer cooperation in areas other than just trade. in terms of prospects, it should be shown that due to the covid-19 pandemic, trends have been altered, but since the beginning of the epidemic many of the indicators have returned to their former levels and trend. in this regard, it should be noted that the directions of polish-chinese cooperation are directed towards further development of relations and exchanges. the possible directions of development, however, depend on political actions, which have not been characterized by great involvement so far, and on the business world, which is the basis for creating trade cooperation. the research makes it possible to determine the degree of development of trade cooperation in high-tech goods at a level that differs from other countries, such as europe. this proves that the potential of the chinese market is still untapped. this is largely due to barriers, which should be defined as the lack of sufficient involvement of entrepreneurs in activities related to expansion, which results from the distant location and cultural differences of the market. another important barrier is also the lack of brand recognition, understood both as individual product brands and brands understood as general good opinions about industries such as e.g. gaming or groceries. in terms of the greatest potential for growth, we can distinguish industries related to new technologies, which are part of the programmes implemented by the chinese government such as china standards 2035 or made in china 2025. these industries include automotive, especially focusing on the production of electric cars; it and ict, all industries related to renewable energy. the above results are in line with the literature, which on the development of cooperation concerning high-tech goods is assessed as perspective. conclusions of the study indicate that there is a large and untapped potential for polish-chinese cooperation. its development, which requires involvement from both the political and business sides, may have a positive impact on economic and social development. in order to examine the aspect of polish-chinese cooperation in more detail, the following areas of research have been determined: − narrowing the object of research to political cooperation in terms of trade – due to the large role of political determinants, this aspect will enable a thorough analysis of the development directions in this respect. conditions and challenges for polish-chinese trade cooperation in high-tech goods | 59 − narrowing the focus of the research to cooperation of business entities – taking into consideration diverse factors influencing international expansion, it is necessary to analyze which factors constitute the greatest barriers for entrepreneurs to carry out cooperation with the chinese market. references amal, m. (2021). eu-china comprehensive agreement on investment (cai): looking through the european union’s perspective. airlangga: airlangga university. gus (2021). obroty handlu zagranicznego według krajów i kontynentów. retrieved from http://swaid.stat.gov.pl/handelzagraniczny_dashboards/raporty_predefiniowane/rap_swaid_hz_3_10.aspx on 4 june 2021. białowas, t. (2006). rozwój handlu międzynarodowego po ii wojnie światowej. toruń: wyd. a. marszałek. borkakoti, j. (1998). the linder hypothesis. in international trade: causes and consequences. london: springer international publishing. https://doi.org/10.1007/978-1-349-27014-9_24 bossche, p. (2005). the law and policy of the world trade organization. cambridge: cambridge university press. brona, a. (2018). one belt, one road: new framework for international relations?. polish journal of political science, 4(2), 58-59. gacek, ł. (2018). nowe źródła wzrostu gospodarczego chin: wiedza i innowacje. humanities yearbooks, 66 (9), 11. hołdak, k., & konarzewska, a. (2007). relations of the european union with china. national security office. jaklič, a. & svetličič, m. (2019). china and central and eastern european countries within ‘16+1’: group or bilateral relations?. entrepreneurial business and economics review, 7(2), 83-100. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070205 kundera, j. (2018). współczesne teorie wymiany międzynarodowej. światowy handel po kryzysie 2008 r. in j. kundera (ed.), gospodarka światowa po kryzysie 2008 r. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego. lach, z. (2014). polska polityka w wymiarze subregionalnym. przegląd geopolityczny, 7, 17-19. łoś-nowak, t. (2009). organizacje w stosunkach międzynarodowych. istota – mechanizmy działania – zasięg. wrocław: wydawnictwo uniwersytety wrocławskiego. nacewska-twardowska, a. (2020). factories europe, asia, and north america as the main production centers in the 21st century. international entrepreneurship review, 6(1), 63-76. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.04 olesiuk, a., & vashchenko, m. (2001). międzynarodowe stosunki ekonomiczne – gospodarcze wyzwania xxi wieku. warszawa: key text. panda, r., sethi, m., & chaudhuri, s. (2016). changing paradigm in trade theories: a review and future research agenda. indian journal of science and technology, 9(46), 1-6. https://doi.org/10.17485/ijst/2016/v9i46/107291 portugal-perez a., & reyes j. d., & wilson j. s. (2009). beyond the information technology agreement harmonization of standards and trade in electronics. policy research working paper, 2. posner, m. (1961). international trade and technical change. oxford economic papers 13(3), 323-341. https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.oep.a040877 rasiah, r. (2002). trips and capability building in developing economies.tokyo: the united nations university. stec, g. (2013). „tradycyjna przyjaźń polsko-chińska” czy „niezłe perspektywy”? stosunki polsko-chińskie od 1989 roku. poliarchia, 1, 76-78. świerkocki, j. (2004a). zarys ekonomii międzynarodowej. warszawa: pwe. świerkocki, j. (2004b). zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych. radom: polwen. szczudlik-tatar, j. (2015). polsko-chińskie „strategiczne partnerstwo”: w oczekiwaniu na wymierne rezultaty. the polish institute of international affair, 101(1338), 1. united nations comtrade (2021). trade data. retrieved from https://comtrade.un.org/data/ on 4 june 2021. verwey, j. (2019). chinese semiconductor industrial policy: past and present. journal of international commerce and economics, 7, 13. wach, k. (2018). theoretical foundations for international entrepreneurship. in k. wach (ed.), internationalization of firms in the perspective of international entrepreneurship. warszawa: pwn, 63-95. 60 | celestyna miłoś wnedt, j. (1997). geopolityczne uwarunkowania rozwoju i zmian w przebiegu korytarzy tranzytowych w europie środkowej. przegląd geopolityczny, 28, 31-48. world bank (2021a). china. retrieved from https://data.worldbank.org/country/china on 4 june 2021. world bank (2021b). poland. retrieved from https://data.worldbank.org/country/poland on 4 june 2021. world bank (2021c). tax. retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/tm.tax.mrch.%20wm.ar.zs? locations=cn-pl on 4 june 2021. world integrated trade solution. (2021). top exporters and importers by country and region. retrieved from https://wits.worldbank.org/countryprofile/en/country/wld/year/2018/tradeflow/expimp on 4 june 2021. wto (2007). 2007 world trade report: six decades of multilateral cooperation, what have we learnt?. geneva: wto publications, 207-220. author celestyna miłoś master of international economics (2021, cracow university of economics, poland). her research interests include corporate internationalisation strategies, international business management and international marketing. correspondence to: mgr celestyna miłoś, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: celestynajuliamilos@gmail.pl or s200665@student.uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7596-1541 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank two anonymous reviewers and dr marta ulbrych for their comments and suggestions, which help to improve the final version of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 2.5-pilewicz s u g g e s t e d c i t a t i o n : pilewicz, t. (2016). entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages at regional investment markets: entrepreneurial organization model. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 129-146. entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages at regional investment markets: entrepreneurial organization model tomasz pilewicz warsaw school of economics al. niepodległości 162, 02-554 warszawa, poland e-mail: tomasz.pilewicz@gmail.com abstract: the objective of this paper is to present entrepreneurial activities of local regions represented by communes (local regions in poland) that enable to create competitive advantages at regional investment markets resulting in increase of local regions’ attractiveness for investors, tourists, and inhabitants. it was decided to perform multilayer research on 50 communes in poland: electronic audit research of official website portals and bulletins of public information of the communes; surveys with representatives of the communes using a structured questionnaire, mystery client research method, and case study method. 565 entrepreneurial activities of polish communes were identified within 50 electronic audits performed, 19 mystery client method replies received, 8 surveys filled in by communes’ representatives. identified activities were represented by communes of different type and investment resources. basing on identified activities an entrepreneurial organization model for local regions was proposed. the model indicates activities possible to implement by local regions of different location, size, administration type, potential investment attractiveness, and investment resources. the originality of this work lies in economically practical character of the research results, which might support local public administration. keywords: competitive advantage; competitiveness; local development; local government; public sector reform jel codes: h11, o38, r58 1. introduction the objective of the paper is to present entrepreneurial activities of local regions, represented in the study by polish communes that enable to create competitive advantages at regional investment markets resulting in an increase of local regions’ attractiveness for investors, tourists, and inhabitants. local development studies outline the role of competitive advantages needed for effective competition of territorial units such us local regions. competitive advantages of local regions enable them to stimulate internal resources and to attract external resources interested in 130 tomasz pilewicz regional investment market, what is the basic condition of local development process (osborne & gaebler, 1992; pollitt & bouckaert, 2011). to present entrepreneurial activities of local regions in the paper, a multilayer research on 50 communes in poland was performed with usage of both non-reactive and reactive research methods. methods included electronic audit research of official website portals and bulletins of public information of the communes; surveys with representatives of communes using a structured questionnaire; a mystery client research method, and the case study method. the first section presents state of the art literature that covers the discourse relating to public sector reform paradigms, transaction cost economics, new institutional economics, and aspects of local regions management deriving from private sector domain. later, empirical research methodology has been presented, describing the approach toward research sample selection and research performed in poland in years 2013-2014. results and discussion section provides synthesis of research performed presented in form of typology of entrepreneurial activities of local regions with concrete, possibly practical examples. paper concludes with implications of the study for the economic practice, and indications for further research. 2. literature review 2.1. public sector reform paradigms attracting resources by the local regions and impact of new investments on their development is the topic that gained on significance in recent decades due to increasing efforts of local regions in attracting new investors, tourists, and inhabitants to their locations. scott (1998) argues that contemporary local development requires the existence of a complex coordination and control system consisting of public sector representatives, private entities, non-government bodies, public-private, and public-social partnerships. pollitt and bouckaert (2011) elaborate on contemporary discussed public sector reform paradigms relating to local development, which in terms of competitiveness implies learning from the private sector practice. for example in the new public governance paradigm focus is on the stakeholder, and implementation of private sector operations method in public sector unit is underlined. in the neo-weberian state paradigm a particular focus is given to lean and modest approach in creation of formal rules and hierarchic organizational culture in order to respond to organization’s stakeholders effectively. networks and joining-up paradigm indicates on the need for participation in networks with other organizations representing various sectors of the economy to be flexible and inclusive in globalising world. the last – governance paradigm indicates that effective decision making process requires inclusion of wide spectrum of organization’s stakeholders. in the 21st century in order to achieve competitive advantages it is essential to be able to adjust to evolving organizational environment quickly, while minimizing organizational losses at the same time. this argument, made by doz and kosonen (2008), relates to private sector entities, and inspired questions whether entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 131 and how the local regions governed by public sector units can achieve competitive advantages while competing for investors, tourists, and inhabitants that will bring financial, and non-financial resources to the communes. 2.2. implications of transaction cost economics for local regions in the context of economics, local regions attracting new development resources such as external investors can be analysed within the transaction costs theory, also known as transaction costs economics, which is a modern economics school that had been developed, among others, by williamson (1979, 1981), klein, crawford and alchian (1978). within the transaction costs economics transaction costs are costs incurred in making economic exchange. they usually increase the total costs of transactions. transaction costs within this theory include costs of search and information, which relate to determination of availability, costs of goods and services looked for; costs of negotiations of the contract, which relate to establishing acceptable agreement by exchange parties; and costs of contract enforcement, which relate to securing fulfilment of the terms of the contract by transaction parties. considering the competition for development resources between local regions the theory has particular implications for new market entrance and search for new investment location by the investors. availability of information about costs of goods and services looked for by the parties of economic transaction is impacted by asymmetry, and imperfect nature of information for both sides of the transaction. such information disequilibrium impacts costs, time needed to finalize a transaction, and general attractiveness of the exchange. they might be equalized by an intermediary local government using traditional and modern information policy tools to communicate with external stakeholders, and to provide information looked for. level of transaction costs of economic entities in the local region depend on information management and approach toward public communication of local region administration. subjectmatter literature indicates internet as the main mean of communication of local region administration with local region stakeholders, because of its global reach, interactivity enabling two way communication and dialogue, low costs of usage, and speed (piotrowski et al., 2009). therefore entrepreneurial activities of local regions related to management of information need to be classified as one of the basic factors impacting creation of their competitive advantages. 2.3. implications of new institutional economics for local regions new institutional economics is a school that indicates the role of policy making process, public sector institutions, legal, and cultural system on economic development. north defines institutions in economics context as formal rules (including constitutions, laws, and property rights), but also informal constraints impacting economic exchange, such as sanctions, customs, traditions, or cultural taboos (north, 1991). new institutional economics extends the perspective of economics 132 tomasz pilewicz on institutions enumerated by north, and underlines that economic activity is impacted by institutions existing prior to circumstances and context of parties interested in economic exchange. it also opens a research ground for comparative institutional analysis focused on comparison on defined institutional aspects impacting potential transactions to formulate concrete recommendations for economy improvement (coase, 1960). in differentiation to classic economics, new institutional economics provide additional spectrum explaining transactions related to decision making process. in new institutional economics, the entities taking up decisions not always take only the rational, or effectiveness-related criteria into account. new institutional economics complements transaction costs economics, and explains that if the costs of access to information exceed the costs of economic entity operations, the economic activity can be stopped or ended. in that context new institutional economics examine the role of institutions in nurturing or preventing economic growth. in this paper, the institutions are intentionally narrowed down to domain of local region administration, including local policy making process, local legal and tax system, and public sector institutions per se, including its official website portals, which in the era of information are the first sources of information looked for by local region stakeholders. 2.4. competitive advantage at regional investment market contemporary literature on local development points out the role of competitive advantages in creation of competitive advantage at regional investments market. inflow of development resources is considered as the basic conditions of new investments, which initiate and contribute to local development process. development resources enabling new investments in local regions include: investors, tourists, inhabitants, and financial and non-financial capital they bring with them to local regions (olszewska, 2001). these resources create the supply side of the regional investment market, whereas the demand side is created by local regions creating advantages of a place in context of attracting investors, tourists and inhabitants (godlewska-majkowska et al., 2013). in such regional investment markets, local regions develop and demonstrate competition ability that is a long term ability to be able to match and outperform other regions (olczyk, 2008). modern public sector reform paradigms such as new public governance paradigm, neo-weberian state paradigm, networks and joining-up paradigm, or governance paradigm – outline the process of learning from private sector by the public administration, including the administration of local regions in context of their competition (pollitt & bouckaert, 2011). contemporary activities aimed at attracting investors, tourists, and inhabitants by local regions are additionally stimulated by preparation and publication of rankings benchmarking local regions toward their attractiveness for business activity, quality of life, or other measures. griffinger et al. (2010, p. 310) in the discourse of publication of rakings referring to local regions represented by cities argues that entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 133 “(…) it is highly recommended that cities should learn from cities that are relatively similar in their strengths and weaknesses.” rankings benchmarking local regions that are prepared and published in academic environment include “european competitiveness index” by university of cardiff, „europas attraktivstes metropolen fur manger” by university of mannheim, or “eu regional competitiveness index” prepared by joint research institute affiliated with the european commission. rankings benchmarking local regions that are prepared by business environment, which conduct the research with investments focus, include “the atlas of regional competitiveness” prepared by eurochambers, “european cities & regions of the future” by fdi intelligence, “hot spots” by economist intelligence¸ “how the world views its cities” by anholt city brands, and “canada’s most sustainable cities” issued by corporate knights – canadian magazine for responsible business (godlewska-majkowska et al., 2013). common quality of rankings prepared by both academic and business environment differs in research methods used and result in different position of the same local region in different rankings. although the empirical approach is far from consistent, rankings stimulate competitiveness at regional investment market, and might provide inspiration for redesigning the approach of local regions (giffinger et al., 2010). 2.5. entrepreneurial organization in the public sector the concept of entrepreneurial organization in public sector has emerged in the middle of 20th century. one of its definitions has been proposed by harbison, who calls entrepreneurial organization “an organization which comprises all of the people required to perform entrepreneurial functions (…) the functions of modern entrepreneurial organization, whether it be privately or publicly owned, may be categorized as follows: (1) the undertaking or managing of risk and the handling of economic uncertainty; (2) planning and innovation; (3) co-ordination, administration and control; and (4) routine supervision” (harbison, 1956: 365). the author suggests that entrepreneurial activity of local region administration focused on local development process exceeds its role and responsibility clearly defined by the legal domain. it is argued that local regions that undertake additional activities which are in line with legal regulations, but require additional, effort, and/or resources can widen the offer of local region toward its stakeholders, create competitive advantage needed to attract new resources for local development. in defining the role of institutions of local region administration in context of attracting new development resources, it is proposed to take from j. schumpeter, who defined entrepreneurial activity as showing initiative, searching and implementing solutions perceived as new, unconventional, or risky when compared to general solutions functioning in the reference group (schumpeter, 1934). the objective of taking up entrepreneurial activities by the local region administration is to achieve competitive advantage over other local regions; to become a more attractive place for investments, visits and accommodation. entrepreneurial activities of the local region should be referred to the sphere of local administration activities, not the local region itself, which as an abstract term, cannot be personified. 134 tomasz pilewicz the most important competitive advantages of local region for their stakeholders relate to (1) costs of setting up and conducting economic activity, (2) advantages of economy of scale (access to additional markets, and investment locations), and (3) advantages of economy of scope (access to goods, and services, and possibility of satisfaction of differentiated demand of many market participants). these are the classic, competitive advantages in the position school of strategy, and resources and competences school of strategy in the theory of organization that, because of competitive positions of local regions, can be related to them (obłój, 2007; porter, 1998). in relation to public sector reform paradigm, implications of transaction cost economics, and new institutional economics for the purpose of this study it was decided to search in local region activities for entrepreneurial activities of the following nature: (1) management of information and knowledge, (2) creation and promotion of investment, tourism and residential product, (3) stimulation of local entrepreneurship, and (4) support of cooperation and creation of network organizations resulting in emergence of competitive advantages at regional investment market. based on these measures a synthesis of researched entrepreneurial activities can form a model, which as a hypothetic, phenomena-simplifying construct can provide practical arguments on improving competitive position by local regions of different location, size, administration type, potential investment attractiveness, and investment resources. this study examines whether and how local regions, based on examples of polish communes, demonstrate the activities identified within public sector reform paradigms, attract development resources, and create own, unique competitive advantages. it is examined how in context of conclusions of transaction cost economics new institutional economics, and competition at regional investment markets local regions respond to market failures, and inefficiencies relating to its imperfect self-regulation mechanisms. 3. material and methods during the research the focus was given to local regions, which are nuts v level classification territorial units within the system of spatial hierarchy in european union. local regions are the smallest territorial units in spatial hierarchy of the european union. in poland they are represented by communes (in polish – “gminy”), in austria by “gemeinden”, in denmark by “sogne”, in portugal by “freugesias”, whereas in italy by “comuni”. by regional investment market are understood nuts ii level classification territorial units, which are called basic regions (in polish – “wojewodztwa” translated as voivodeships)1. in case of poland, there are 2479 local regions located within 16 regional investment markets. 1 system of spatial hierarchy in european union (in french nomenclatures des unites territoriales statistique) enumerates the following types of territorial units: (1) macroregions – (nuts i level), which are the biggest units of territorial division, (2) mezzoregions – (nuts ii level), which are also called basic regions, in case of poland the mezzoregions are voivodeships (16 major administrative territorial units), (3) submezzoregions – (nuts iii entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 135 it was decided to perform a multilayer selection of the research sample to identify local regions demonstrating entrepreneurial activities. therefore to narrow down the population of 2479 local regions in poland it was decided that two additional conditions were needed to be demonstrated by a local region to be included in the sample. each local region selected to the sample needed to cooperate and create networks with their stakeholders; and also create and promote its investment product, defined as location, and its advantages ready for inflow of investors looking for greenfield or brownfield investment possibilities. to perform above mentioned selection two external, central government databases registering local region 1. krakow 11. katowice 21. medyka 31. ujscie 41. ploty 2. strykow 12. wolin 22. pszczolki 32. zychlin 42. wysoka 3. pila 13. olsztyn 23. kamien pomorski 33. golczewo 43. lagow 4. bialystok 14. budzyn 24. gryfice 34. krosniewice 44. przemkow 5. rybnik 15. szczurowa 25. konskie 35. debica 45. jaslo 6. wegorzyno 16. nowogard 26. karnice 36. turosn koscielna 46. slubice 7. polkowice 17. drwinia 27. ilow 37. trabki wielkie 47. moszczenica 8. swinoujscie 18. ryki 28. przemysl 38. zblewo 48. bodzanow 9. kutno 19. jastrzebie-zdroj 29. dzialdowo 39. dabrowka 49. belzyce 10. krynica-zdroj 20. koszalin 30. brzezno 40. orly 50. przybiernow figure 1. research sample of polish local regions in their regional investment markets selected for the study level), which are also called subregions, (4) microregions – (nuts iv level), and (5) locoregions – (nuts v level), which are called local regions, their example in case of poland are communes. within the system units of higher rank include the units of lower rank. for example mezzoregion (nuts ii) includes several submezzoregions (nuts iii), (pilewicz, 2013). 136 tomasz pilewicz source: own elaboration based on research sample selection criteria. activities in poland were used: national information system of monitoring and financial control of structural funds and cohesion funds (nis simik) 2007-2013. nis simik registers all local regions undertaking investment projects with external funds of european funds, including partnership investments in particular. within the nis simik database it was looked for local regions that as of 30th of june 2013 had the status of being beneficiary of investment project delivered in form of local regions partnerships or local regions associations. at this stage 166 local regions fulfilling this criteria were identified. next it was decided to investigate which of those 166 local regions demonstrate activities related to creation and promotion of its investment product. for selection of such local regions the database of polish information and foreign investment agency was used. the database is of national character, and gathers non-clustered information on all available investment products of polish local regions to promote them among potential investors, including international investors, as the database is led in english. out of 166 local regions identified using first selection criterion, there were 50 local regions informing about at least one investment product as for 27th of august 2013. final research sample included 50 local regions fulfilling 2 indicated sample selection conditions. geographic distribution, and names of local regions in the sample are presented below (figure 1). in relation to the administration type of local regions within the research sample there were 18 rural, 18 urban-rural, and 16 urban local regions. considering the number of inhabitants, 30 local regions were of small size (up to 20 000 inhabitants), 14 local regions were of medium size (above 20 000 up to 100 000 inhabitants), and 6 local regions represented a large size category (above 100 000 inhabitants). in terms of potential investment attractiveness measured by potential investment attractiveness indicator prepared by college of business administration at warsaw scholl of economics, 20 local regions were of high, 21 of medium, and 9 of low potential investment attractiveness. details of the local regions in the sample had been presented in the below (table 1). a set of reactive and non-reactive research methods and techniques had been used. in relation to researching entrepreneurial activities of local regions i assumed that in the second decade of 21st century, the basic, comprehensive and trustworthy source of complex information for local region stakeholders is the official website of the local region, together with online bulletin of public information, which existence for each local region is required in poland by law. thus the electronic audit method basing on structured questionnaire for each official website of local region in the sample was applied (structured questionnaire consisted of 20 questions). content available at official websites of the communes was analysed, including archives of sections dedicated to commune current news for the period of 12 consecutive months prior to the day of the electronic audit. entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 137 table 1. name, size, functional type, and potential investment attractiveness category of local regions within the research sample no. name of local region size of local region as per local data bank of polish central statistical office functional type of local region as per teryt typology potential investment attractiveness class from a (for the highest) to f (for the lowest)* 1 krakow big urban a 2 strykow small urban-rural b 3 pila medium urban a 4 bialystok big urban a 5 rybnik big urban a 6 wegorzyno small urban-rural e 7 swinoujscie medium urban a 8 katowice big urban a 9 kutno medium urban a 10 wolin small urban-rural c 11 olsztyn big urban a 12 polkowice medium urban-rural a 13 krynica-zdroj small urban-rural a 14 nowogard medium urban-rural a 15 jastrzebie-zdroj medium urban a 16 kamien pomorski small urban-rural b 17 budzyn small rural c 18 szczurowa small rural e 19 ryki medium urban-rural c 20 koszalin big urban a 21 gryfice medium urban-rural c 22 drwinia small rural e 23 medyka small rural c 24 przemysl medium urban a 25 pszczolki small rural c 26 konskie medium urban-rural c 27 karnice small rural e 28 zychlin small urban-rural d 29 ilow small rural e 30 dzialdowo medium urban a 31 brzezno small rural d 32 ujscie small urban-rural c 33 golczewo small urban-rural d 34 debica medium urban a 35 turosn koscielna small rural d 36 trabki wielkie small rural d 37 zblewo small rural d 38 dabrowka small rural d 39 ploty small urban-rural d 40 krosniewice small urban-rural c 41 wysoka small urban-rural d 42 lagow small rural e 43 przemkow small urban-rural b 44 jaslo medium urban a 45 orly small rural c 46 slubice small rural e 47 bodzanow small rural e 48 bełzyce medium urban-rural c 49 moszczenica small rural d 50 przybiernow small rural e * indicator constructed by collegium of business administration at warsaw school of economics source: own elaboration based on research sample selection criteria, local data bank of polish central statistical office for 31st of december 2012, and data of collegium of business administration at warsaw school of economics. for 31st of december 2011. 138 tomasz pilewicz within the study mystery client method was also used in form of sending electronic communication to the local region public administration from the position of potential investor interested in setting up economic activity, asking specific questions and expecting support (electronic correspondence regarding investment offer, investment incentives available, factors distinguishing local region among other of similar size in regional investment market, and possibility of direct meeting). response time, and quality of the answers received were measured. another reactive research method was a survey questionnaire, sent to official representatives of local regions (questionnaire consisting of 8 open questions)2. timeline of research performed refers to the following stages: (1) electronic audit research of official website portals of communes and their bulletins of public information – 7th of october 2013 – 3rd of november 2013, (2) mystery client method research – 1st of september 2014 – 15th of september 2014, (3) survey with representatives of local regions using structured questionnaire – 25th of august 2014 – 3rd of november 2014. within electronic audit research all official websites of 50 local regions were analysed. in mystery client method research 19 letters of potential investor were replied3. in survey with representatives of local regions 8 surveys were filled in by local administration representatives. the research objective is to explore, classify and present entrepreneurial activities of local regions that might result in creation of competitive advantages at regional investment market of the following nature: (1) management of information and knowledge; (2) creation and promotion of investment, tourism, and residential product; (3) stimulation of local entrepreneurship, and (4) support of cooperation and creation of network organizations. it is planned to identify both cost-efficient and cost-intensive entrepreneurial activities and present them in the manner reflecting the costs absorption. 4. research findings as a result of the research on sample of 50 polish local regions following examples of entrepreneurial activities have been identified: (1) 145 examples of entrepreneurial activities related to informing about investment and development possibilities; (2) 122 examples of entrepreneurial activities related to creation and promotion of local investment, tourism and residential product; (3) 173 examples of entrepreneurial activities related to stimulation of local entrepreneurship; (4) 125 examples of entrepreneurial activities related to support of cooperation and creation of network organizations. detailed analysis of identified activities led to creation of entrepreneurial activities catalogues classifying activities possible from cost-effective to cost-inten 2 filled surveys were received from bialystok, katowice, krakow, kutno, olsztyn, pila, rybnik, and strykow. 3 replies in mystery client research method were sent by bialystok, bodzanow, debica, dzialdowo, kamien pomorski, koszalin, krakow, krosniewice, lagow, pila, przemysl, przybiernow, pszczolkik, rybnik, strykow, szczurowa, ujście, zblewo, and zychlin. entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 139 sive ones, which altogether create a model of entrepreneurial organization at regional investment market. 4.1. entrepreneurial activities related to management of information and knowledge entrepreneurial activities focused on management of information and knowledge aim at equalizing the asymmetry of information looked for by local regions stakeholders that impact transaction costs of the exchange at regional investment market, and therefore impact attractiveness of local regions. within this study the following frequently demonstrated activities of management of information and knowledge by local regions have been identified: − regular publication of information relevant for stakeholders of local region in official website of the local region, including information on events and initiatives taking place outside the location of the local region, but possibly relevant for the stakeholders, as in case of vocational trainings, or investment project’s financing initiatives. examples of local regions with more than 500 communicates published within 12 consecutive months at their official websites: swinoujscie, jastrzebie zdroj, krakow, polkowice, kamien pomorski, nowogard; − providing information to the stakeholders of the communes in reply to electronic correspondence sent by them in possibly time-effective, and contentwise manner. examples of local regions, which replied to electronic correspondence of potential investor in less than 5 working days, and were included content asked for: krakow, strykow, zblewo, bialystok; − providing electronic geographic information system (gis) supporting decisions related to new investments, tourism, or residential activity on official website of the local region. examples of local regions providing gis services for their stakeholders: rybnik (“rybnik geographical information system”), krakow (“the observatory”); − communication of local development plan or local development strategy through the official website of the local region (for example by locating electronic version of the document in official website of the local region). examples of local regions sharing their development plans or strategies with their stakeholders via their official websites: krakow (development strategy of krakow), przemysl (strategy of success of city of przemysl), krynica–zdroj (strategy of promotion of krynica-zdroj); − organization of initiatives supporting self-development of local region stakeholders, including usage of knowledge sourcing tools available in local region, for example by organization of information meetings on how to use resources (including knowledge sources) made available by the local region. example of local region organizing such initiatives – krakow; 140 tomasz pilewicz − organization of direct information meetings with potential investors in reply to their need for information related to potential investments, for example by initiation of direct meetings in reply to electronic correspondence sent by potential investor. examples of local regions engaging external stakeholders in that approach – bialystok pila, strykow, zblewo, kamien pomorski. kamien pomorski provided distinguished example on how to build and nurture the relationships with potential investors. although the local region did not have any investment land at the time of mystery client research, local administration proposed a direct meeting in order to learn the investor’s needs better, and to possibly propose an investment product in neighbouring location. 4.2. entrepreneurial activities related to creation and promotion of investment, tourism and residential product activities related to creation and promotion of investment, tourism, and residential product at local regions derive from private sector practice. in context of local region its basic good offered to its stakeholders is the location, which perceived qualities, and usefulness can be actively shaped by the local administration. number of regularly demonstrated activities related to creation and promotion of investment, tourism and residential product were identified. the catalogue of activities identified included: − identification and inventory of information on existing or future local investment, tourism, and residential product, and communicating it via official website of the local region. example of local region actively identifying, inventorying, and communicating their investment, tourism, and residential products for different type of stakeholders: katowice, pila; − providing information to stakeholders of local region in reply to electronic correspondence relating to investment, tourism and residential product, including attachment of promotion materials and local contact data. examples of local regions providing tailored investment offers in reply to electronic communication sent: krakow, bialystok, strykow, pila; − promotion of local region investment, tourism, and residential offer by dedicated place in official website of the local region, for example by dedicated sections. examples of local regions demonstrating this activity: grudziadz, krynica-zdroj, katowice, krakow; − promotion of local region investment, tourism, and residential offer through electronic profile of the local region in electronic social media, including popular at the time of research electronic social media facebook, youtube or twitter. examples of communes using social media for promotion of their investment, tourism, and residential products: swionoujscie, nowogard, olsztyn, pila, rybnik, szczurowa, zychlin, strykow; entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 141 − creation of individual local region promotion and stakeholder engagement products such as electronic post card, which local region stakeholders can send from the official website of the local region, virtual walks presenting the view of the location from perspective of location visitors from the level of official website of the local region, or own mobile applications engaging into discovery of local region created by the local region. examples of local regions creating own local region promotion and stakeholder engagement products: wegorzyno (electronic post card), koszalin (virtual walk), bialystok (mobile application); − promotion of the local region by professional public relations activity, including public relations dedicated section in the official website of the local region. example – strykow; − participation of local administration in national and international events promoting territorial units investment offers. examples of local regions actively exhibiting their investment, tourism, and residential offer within such event – swinoujscie, katowice, konskie, rybnik; − promotion activities using big format advertisements (such as billboards in promotion of tourism products). example of local region promoting their offer through billboards – rybnik; − activities focused on creation and promotion of the brand of local region, and the brand promise. examples of local regions creating, and promoting their brand and brand promise – kutno (brand “city of roses”). pila (brand “here visions assume concrete shape”), rybnik (brand “rybnik – city with spawn”), bialystok (brand “rising bialystok”), and krakow (brand “magic krakow”); − activities related to direct promotion adjusted to needs and expectations of local region stakeholders by creation of dedicated local region promotion unit within the local public administration structures. example: kutno, and activity related to delivery of bunches of fresh roses to women entrepreneurs by kutno promotion unit representatives at the occasion or international women’s day. 4.3. entrepreneurial activities related to stimulation of local entrepreneurship activities related to stimulation of local entrepreneurship by local region administration exceed their responsibilities (as it often is the domain of territorial units of higher rank), however they directly impact economic situation, created tax base, and therefore local development process of the local region. number of regularly demonstrated activities related to stimulation of local entrepreneurship was identified within the study. activities identified form the following catalogue: − promotion of information on job places created by economic entities located in the local region through official website of the local region (for example via dedicated section within the official website of the local region, and being 142 tomasz pilewicz a job intermediary by local region between employers and employees additionally to other job intermediation bodies). example of local region leading local region job portal – krakow, example of local region informing on local job offers and foreign internships for local students – polkowice; − organization of competitions promoting entrepreneurial attitude aiming at stimulation of local economic entities (for example through competitions for the best business plan). examples of local regions organizing such competitions – dabrowka, kamien pomorski, golczewo, medyka, pszczolki; − organization of trainings dedicated to founding, financing and increasing competitiveness of economic activity (often as a reward in competition promoting entrepreneurial attitude). examples of local regions providing trainings on above subject: pila, ryki, szczurowa; − activities relating to creation of local administration incentives for setting up and conducting economic activity – for example in form of creation and publication in official website of the local region a guidance on setting up and conducting economic activity, or provision of new investments advisor within the local region administration unit. example of local region demonstrating this kind of activity – krakow. 4.4. entrepreneurial activities related to support of cooperation and creation of network organizations activities focused on support of cooperation and creation of network organization are essential in one of modern public sector reform paradigms, which is networks and joining up paradigm. according to m. castells (pollitt & bouckaert, 2011) in economy basic on knowledge and times of rapid changes economic entities are able to function effectively if they function as network enterprises, build connections, and participate in networks enabling them to minimize economic risks and maximize their utility. within the entrepreneurial activities related to support of cooperation and creation of network organizations number of activities were identified within this study. activities identified include: − continuous identification of needs and expectations of local region stakeholders in order to react appropriately, for example in form of electronic survey, or pool available for local region stakeholders available in its official website. example of local region leading continuous survey, or pool on needs and expectations of their stakeholders: bodzanow, budzyn, drwinia, gryfice, ilow, konskie, koszalin, kutno, przemysl, strykow, swinoujscie; − organization of regular, specific-topic-dedicated meetings or by local region administration and stakeholders of specific needs, for example local investors. examples of local regions organizing regular investors’ needs dedicated meetings – pila, strykow; entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 143 − developing cooperation incl. exchange of knowledge, know-how,and best practices by local administration with local region stakeholders, for example in form of memoranda of understanding or declarations of cooperation with other local regions, economic entities or expert organization. examples of local region demonstrating such activity: pszczolki (declaration of educational cooperation with higher education institutions in gdansk for inhabitants of pszczolki), krynica-zdroj (declaration of educational cooperation with local public library on open foreign languages educational courses for inhabitants of krynica-zdroj); − developing cooperation based on declarations for pursuing common economic goal by local administration and its development stakeholders, for example by applying together with other local regions, or private stakeholders for external funds for investment of common interest. examples are trabki wielkie cooperating with local region uhlefeld from germany to increase the know-how of their crisis management authorities both on polish and german side, or polkowice cooperating with local region bischofschofen from germany to increase the know-how and qualifications of employees from poland working in germany. 4.5. entrepreneurial organization model of local region findings of this study are of novel character, as identified that studies of similar methodology approach (electronic audit, mystery client method), and research focus (local regions in poland) had not been performed before. entrepreneurial activities presented within this section enable to propose original, general entrepreneurial organization model, which might be supportive in diagnosis, planning and implementing of activities related to increasing attractiveness and competitiveness at regional investment market by local regions. the model has been presented below (figure 2). sets of detailed activities possible are enlisted together with examples of concrete local regions within detailed sub-sections of this section. 144 tomasz pilewicz figure 2. general model of creation of competitive advantages of local region at regional investment market source: own study. 5. conclusions analysed modern public sector reform paradigms, implications of transaction cost economics, and new institutional economy and contemporary literature in competition of local regions at regional investment markets led to conclusion that activities exceeding traditional role and responsibilities of local region public administration are justified. performed research proved that entrepreneurial activities, defined as additional activities of local regions in line with legal regulations, but requiring additional, internal effort are demonstrated by numerous local regions effectively. identification of 565 examples of entrepreneurial activities based on the research of 50 polish local regions (communes), including electronic audit, mystery client, survey, and case study method enabled to classify identified activities and propose typologies related to: (1) informing about investment and development possibilities, (2) creating and promoting local investment, tourism and residential product, (3) stimulating of local entrepreneurship, and (4) support of cooperation and creation of network organizations. identified entrepreneurial activities impact the costs of setting up and conducting economic activity, take advantage of economy of scale and advantage of economy of scope. in effect they increase perceived attractiveness of local region at regional investment market. identified activities were undertaken by local regions of different location, size, functional type and potential investment entrepreneurial activities of communes in creation of competitive advantages … 145 attractiveness proving that taking up additional activities by local administration is not determined by these factors. it has been observed that size of local region in terms of number of its inhabitants impacts on type of entrepreneurial activities demonstrated. in case of local regions of small size in terms of number of inhabitants the most popular entrepreneurial activities were related to informing about investment and development possibilities and stimulating of local entrepreneurship. in local regions of medium and big size in terms of number of inhabitants the most popular entrepreneurial activities were related to creating and promoting local investment, tourism and residential product support of cooperation and creation of network organization. the latter type of entrepreneurial activities is also more costintensive. each typology of entrepreneurial activities presented starts from the activities, which are cost-effective and end with the ones, which are cost-intensive, and which implementation might depend on additional resources of local region. the findings present both cost-efficient and cost-intensive entrepreneurial activities, starting from the cost-efficient and ending with cost-efficient one, what complemented the main objective of the research, which was to explore, classify and present entrepreneurial activities of local regions that might result in creation of competitive advantages at regional investment market. position school of strategy, and school of resources and competences provides an argument that in context of limited resources and lack of market leader status a local region should not focus on the all entrepreneurial activities possible, but rather concentrate on one or a couple of them to create competitive advantages and differentiate from local region of similar size, functionality type, and potential investment attractiveness at regional investment market. the proposed general model of creation of competitive advantages of local region at regional investment market together with detailed sets of activities possible might support both preparation and execution of strategy, and operations of local region administration aiming to improve their competitive position. basing on selection of the sample and entrepreneurial activities identified, results of the study might be particularly supportive for the local regions of small and medium size, as majority of them were represented in the study. due to the intentionally narrowed in the study types of examined entrepreneurial activities of local regions and major focus on non-reactive research method related to electronic audit of official website portals of local regions, and activities related to management of information, and knowledge further direction of the studies are proposed. in view of exploration of research theme of entrepreneurial activities of local regions require quantitative, and qualitative, in-depth studies focused on their effectiveness on attraction and maintenance over time development resources of local regions such as investors, tourists and inhabitants. it also seems to be justified to study the impact of entrepreneurial activities on potential, and also real investment attractiveness of local regions over time, reflected by new investments, inflow of tourists, and inhabitants, which might supported with official, and comparable statistical data. 146 tomasz pilewicz references coase, r.h. (1960). the problem of social cost. journal of law and economics, 3, 1-44. doz, y., & kosonen, m. (2008). fast strategy. how strategic agility will help you stay ahead of the game. great britain: pearson education limited. giffinger, r., haindlmaier, g., & kramar. h. (2010). the role of rankings in growing city competition. urban research & practice, 3(3), 299-312. godlewska-majkowska, h. (2013). regionalny rynek inwestycyjny a przedsiębiorczość. kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie, 1/2013(26), 15-29. harbison f. (1956). entrepreneurial organization as factor in economic development. the quarterly journal of economics, 70(3), 364-379. klein, b., crawford, r.g., & alchian, a. a. (1978). vertical integration, appropriable rents, and the competitive contracting process. the journal of law and economics, (21), 297-326. north, d.c. (1991). institutions. journal of economic perspectives, 5(1), 97-112. obłój, k. (2007). strategia organizacji. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. olczyk, m. (2008). konkurencyjność. teoria i praktyka. warszawa: cedewu. olszewska, j. (2001). strategia kreowania wizerunku gminy turystycznej. ekonomia, 3, 147-158. osborne, d., & gaebler, t. (1992). reinventing government, addison-wesley publ. co. pilewicz, t. (2013). the role of subregions in modelling regional competitiveness – a case study of the west subregion in śląskie voivodship. barometr regionalny. analizy i prognozy, 11(2), 77-87. piotrowski, s.j., zhang, y., lin, w., & yu, w. (2009). key issues for implementation of chinese open government information regulations. public administration review, supplement to volume 69: comparative chinese/american public administration, 129-135. pollitt, c., & bouckaert, g. (2011). public management reform. a comparative analysis – new public management, governance, and the neo-weberian state. new york: oxford university press. porter, m.e. (1998). the competitive advantage: creating and sustaining superior performance. new york: free press. schumpeter, j.a. (1934). the theory of economic development: an inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle. cambridge, ma.: harvard university press. scott, a.j. (1998). regions and the world economy: the coming shape of global production, competition and political order. new york: oxford unity press. williamson, o.e. (1979). transaction-cost economics: the governance of contractual relations. journal of law and economics, 22(2), 233-261. williamson, o.e. (1981). the economics of organization: the transaction cost approach. american journal of sociology, 87(3), 548-577. #kj-26-399-maciejewski s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : maciejewski, m. (2017). determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 399-417. determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej* marek maciejewski uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: marek.maciejewski@uek.krakow.pl streszczenie: w artykule dokonano próby oceny siły i kierunku oddziaływania wybranych czynników makroekonomicznych na saldo bilansu obrotów bieżących państw unii europejskiej. w pierwszej kolejności, w oparciu o przegląd literatury, wytypowano zbiór potencjalnych zmiennych, których wpływ na rachunek bieżący można uzasadnić na bazie teorii. następnie wykorzystując model funkcji regresji dokonano estymacji parametrów dla tych zmiennych w odniesieniu do grup krajów ue28, ue15 oraz ue13. dla wszystkich grup krajów analiza wykazała dodatni statystycznie istotny wpływ na saldo obrotów bieżących aktywów zagranicznych netto oraz oszczędności krajowych. ujemną zależność wykazano w odniesieniu do poziomu rozwoju gospodarczego oraz stanu krajowych inwestycji. słowa kluczowe: bilans obrotów bieżących; inwestycje; oszczędności; pkb; terms of trade klasyfikacja jel: f31, f32, f33 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. „konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp na kształt salda obrotów bieżących wpływ ma szereg elementów charakteryzujących gospodarkę danego kraju oraz stopień i formę jej powiązań z gospodarką światową. siła i kierunek oddziaływania poszczególnych zmiennych makroekonomicznych uzależnione są od poziomu rozwoju gospodarczego, struktury produkcji i wymiany oraz zagranicznej polityki ekonomicznej. upowszechnione w latach osiemdziesiątych xx wieku międzyokresowe podejście do rachunku obrotów bieżących zakłada, iż kraje rozwijające się korzystają z zasobów krajów rozwiniętych (obstfeld, rogoff, 1994), co pozwala im zwiększyć potencjał produkcyjny i zdynamizować wzrost gospodarczy. wobec niedo400 marek maciejewski boru własnych oszczędności, finansują one rozwój gospodarki wykorzystując oszczędności zagraniczne (bilewicz, nakonieczna-kisiel, 2016). w tym ujęciu, krótkookresowy deficyt obrotów bieżących nie stanowi zakłócenia równowagi zewnętrznej kraju (sobański, 2009) i nie wymaga podejmowania działań korygujących (czarny, śledziewska, 2013). stanowi różnicę pomiędzy krajowymi oszczędnościami i inwestycjami, wynika z wyrównywania konsumpcji w długim okresie przez podmioty krajowe. oznacza to, że jego poziom jest efektem zwiększonej bieżącej konsumpcji wobec oczekiwanego wzrostu dochodu w przyszłości, który pozwoli na spłatę zaciągniętych zobowiązań (landau, 2002). zakłócenia rynków finansowych, które w ostatnich latach dotknęły gospodarkę światową spowodowały jednak, iż równowaga zewnętrzna państw stała się przedmiotem badań i oceny pod kątem perspektyw stabilnego rozwoju, zwłaszcza w kontekście stanu salda rachunku obrotów bieżących. celem artykułu jest identyfikacja determinant salda bilansu obrotów bieżących oraz kierunków ich oddziaływania w odniesieniu do krajów unii europejskiej. wykorzystano model funkcji regresji dla ogółu państw ue28 oraz dla krajów ue15 i nowych państw członkowskich (ue13). badania obejmujące problematykę czynników determinujących bilans obrotów bieżących podejmowane były szeroko już w latach 80. i 90. xx wieku. zestawienie wyników tych badań odnaleźć można w pracach gotz-kozierkiewcz (2002) i mackiewicza (2003). teoretyczne podstawy do dyskusji wnosili sachs (1982) czy obstfeld i rogoff (1994). autorami empirycznych opracowań z punktu widzenia wyboru międzyokresowego byli m.in. sheriff i woo (1990), a estymacji wpływu wybranych zmiennych w oparciu o próby przekrojowe lub przekrojowo-czasowe dokonywali m.in. debell i faruqee (1996). badania empiryczne determinant salda bilansu obrotów bieżących zaczęły się szczególnie rozwijać w xxi wieku. przegląd tych badań odnaleźć można m.in. w pracy najlepszego i sobańskiego (2010), czarny i śledziewskiej (2013) oraz śledziewskiej (2016). w opisywanych badaniach autorzy przyjmowali do analizy wpływu na saldo obrotów bieżących m.in. takie zmienne jak stopa wzrostu gospodarczego, pkb per capita, współczynnik zależności demograficznej, stopa procentowa, saldo budżetu państwa, realny kurs walutowy czy terms of trade. wyniki ich badań nie zawsze dawały zgodne rezultaty i nie zawsze wskazywały na statystyczną istotność przyjętych zmiennych. 2. czynniki określające poziom salda obrotów bieżących w oparciu o przegląd literatury oraz analizę dostępności danych, w artykule zdecydowano się przeprowadzić analizę wpływu wybranych czynników na saldo obrotów bieżących krajów unii europejskiej. poziom dochodu narodowego zmiana poziomu dochodu narodowego odbija się na sytuacji płatniczej kraju za pośrednictwem wpływu na wielkość popytu globalnego, w tym popytu na import. determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 401 jeżeli zmiany dochodu są wynikiem wzrostu inwestycji krajowych lub wydatków rządowych, mogą one doprowadzić do deficytu wymiany z zagranicą, ponieważ wywołany wzrostem inwestycji lub wydatków rządowych wzrost dochodu spowoduje wzrost importu, a może również wpłynąć na ograniczenie eksportu, wskutek wchłonięcia części podaży eksportowej przez rynek wewnętrzny. inaczej wygląda sytuacja płatnicza danego kraju, gdy przyczyną wzrostu dochodu jest przyrost eksportu. wówczas o tym, czy bilans płatniczy pogorszy się, czy poprawi, zadecyduje relacja między początkowym przyrostem eksportu i rozmiarami importu pobudzonego przez wzrost dochodu (kamecki, sołdaczuk & sierpiński, 1971). dla charakterystyki procesów zachodzących na rachunku obrotów bieżących wskutek zmian w poziomie rozwoju gospodarczego uzasadnienie znaleźć można również na gruncie hipotezy etapów rozwoju (mackiewicz, 2003). dominujący wpływ przypisuje się tutaj zasobności gospodarki w kapitał. przyjmuje się, że niski poziom dochodu na jednego mieszkańca z reguły idzie w parze z niedoborem środków finansowych niezbędnych do osiągania wyższych stadiów rozwoju gospodarczego. zgodnie z tą teorią, kraje najsłabiej rozwinięte powinny się cechować średnio wyższymi stopami zwrotu z inwestycji. neoklasyczny model wzrostu wskazuje bowiem na to, że krańcowa produktywność kapitału jest wyższa tam, gdzie jest go relatywnie mniej. przyspieszony rozwój takiej gospodarki rozpoczyna się najczęściej od rosnącego otwarcia na świat i szybkiego napływu kapitału. napływ kapitału wywiera w takiej sytuacji presję na aprecjację realnego kursu waluty danego kraju, co w konsekwencji prowadzi do pogorszenia bilansu handlowego, a ostatecznie do deficytu obrotów bieżących. jednocześnie jednak inwestycje zagraniczne przyspieszają proces akumulacji i wzrostu gospodarczego, co sprawia, że kraj taki zaczyna zmniejszać dystans, jaki dzieli go od krajów rozwiniętych. akumulacji kapitału towarzyszy spadek stóp zwrotu i związany z tym stopniowy spadek atrakcyjności inwestycyjnej oraz ograniczenie napływu kapitału. zmniejszeniu nadwyżki obrotów kapitałowych towarzyszy poprawa salda obrotów bieżących, a ostatecznie uzyskanie nadwyżki na tym rachunku. stopniowo kraj taki, po osiągnięciu wystarczająco wysokiego poziomu rozwoju, z importera staje się eksporterem kapitału. a zatem zgodnie z tą hipotezą ewolucja salda obrotów bieżących w warunkach wzrostu gospodarczego, przebiegałaby zgodnie z kształtem litery u – saldo pogarsza się aż do określonego poziomu rozwoju gospodarczego, powyżej którego zaczyna się poprawiać. na przykład badania dotyczące grupy 52 krajów wysoko uprzemysłowionych i rozwijających się wskazały w latach 1971-1993, że punkt zwrotny stanowiło osiągnięcie poziomu pkb na jednego mieszkańca bliskiego 66 proc. dochodu w usa (debelle & faruquee, 1996). terms of trade do literatury przedmiotu pojęcie warunków wymiany, terms of trade, wprowadził j.s. mill. stwierdził on bowiem, że stosunek wymienny wyznaczają podaż i popyt na rynku międzynarodowym, natomiast korzyści z wymiany mogą być korygowane 402 marek maciejewski przez cenę zastosowaną w wymianie. termin terms of trade, stosowany jest do określania warunków wymiany między krajami, relacji cenowych i tendencji kształtowania się cen w eksporcie i imporcie między krajami, jak też do określenia warunków i relacji wymiany jednej grupy towarów na inną grupę towarów (budzowski, 2003). najczęściej wykorzystywany jest cenowy (nominalny) wskaźnik terms of trade, który wyraża relację zmian cen produktów eksportowanych przez dany kraj do zmian cen produktów przez ten kraj importowanych w określonym czasie. jeżeli wskaźnik cenowego terms of trade jest wyższy od jedności, to oznacza, że w badanym okresie, ceny produktów eksportowanych przez dany kraj rosły szybciej od cen produktów importowanych. przy danym fizycznym wolumenie eksportu oznacza to większe wpływy środków pieniężnych, które to nadwyżkowe środki mogą być wykorzystane bądź na zwiększenie importu, bądź na regulację zaległości płatniczych z wcześniejszych okresów, bądź wreszcie na powiększenie rezerw walutowych. inaczej jest gdy wskaźnik cenowego terms of trade kształtuje się na poziomie niższym od jedności. oznacza to bowiem, że ceny produktów eksportowanych przez dany kraj rosły w badanym okresie wolniej niż ceny produktów importowanych. przy danym wolumenie fizycznym eksportu, w wymiarze finansowym skutkuje to zmniejszonymi wpływami z eksportu. w tej sytuacji, aby zachować import na niezmienionym poziomie lub planując jego wzrost, należy zwiększać fizyczne rozmiary eksportu (jantoń-drozdowska, 2004). wskaźniki cenowego terms of trade informują zatem o kształtowaniu się i zmianach siły nabywczej eksportu danego kraju wyrażonej w cenach towarów importowanych. jeśli na przestrzeni lat cenowe terms of trade poprawiają się, oznacza to, że wzrasta siła nabywcza eksportu danego kraju, ponieważ za taką samą ilość eksportowanych przez ten kraj towarów, może on kupić za granicą więcej towarów. zmiana krajowego poziomu cen względem cen światowych będzie odbijać się na sytuacji płatniczej kraju przede wszystkim przez zmiany w bilansie handlowym, a także w bilansie usług. zmiany cen krajowych wpływają na bilans handlowy za pośrednictwem zarówno zmian terms of trade tego kraju, jak i rozmiarów wolumenu obrotów handlowych. oba te czynniki występują równocześnie, ale każdy z nich wpływa na bilans handlowy w różnym kierunku. zwyżka cen w danym kraju w porównaniu z cenami zagranicznymi, przy założeniu stałości kursu walutowego, prowadzi do poprawy terms of trade tego kraju, co z kolei przyczyni się do zwiększenia wpływów z tytułu wyeksportowania jednostki towaru. tym samym wystąpi tendencja do wzrostu wartości wywozu. z drugiej jednak strony, zwyżka cen krajowych towarów prowadzi do spadku ich konkurencyjności w porównaniu z towarami wytwarzanymi za granicą, wpływa zatem na ograniczenie rozmiarów fizycznych wywozu, a jednocześnie na rynku wewnętrznym zaczynają z nimi konkurować towary pochodzące z importu. zatem spadkowi wolumenu eksportu towarzyszy zwiększenie wolumenu importu. w efekcie zmiany w obrotach handlowych prowadzą do pogorszenia bilansu handlowego. o tym, jak ostatecznie ukształtuje się bilans handlowy, decyduje wówczas wypadkowa działania obu tendencji: do poprawy bilansu z uwagi na polepszenie terms of trade i do jego pogorszenia z podeterminanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 403 wodu spadku eksportu i wzrostu importu. sytuacja płatnicza zależy więc od tego, w jakim stopniu reakcje wolumenowe niwelują efekty poprawy terms of trade. na równowagę płatniczą poszczególnych krajów mają również wpływ zmiany cen światowych. również w tym przypadku następują zmiany terms of trade. ponieważ jednak w tym przypadku inne są przyczyny zmian cen, to ich skutki dla bilansu płatniczego są odmienne. poprawa terms of trade w wyniku zmian cen na rynkach międzynarodowych prowadzi do poprawy bilansu handlowego, gdyż wzrasta siła nabywcza jednostki eksportu wyrażona w dobrach importowanych. w tym przypadku nie powinny jednak nastąpić zmiany po stronie wolumenu obrotów, gdyż przy ogólnej zwyżce cen światowych na ogół nie ma tańszych źródeł zakupu. cenowe elastyczności popytu są niskie, można więc założyć, że wolumen wywozu nie zmieni się wcale, albo w minimalnym stopniu. zatem można stwierdzić, że poprawa terms of trade danego kraju w efekcie wzrostu cen światowych prowadzi do poprawy jego bilansu płatniczego niezależnie od towarowej struktury jego wywozu (klawe & makać, 1987). realny kurs walutowy równowaga bilansu płatniczego uzależniona jest również od zmian kursu walutowego. wpływ tych zmian na bilans płatniczy jest analogiczny do oddziaływania zmian poziomu cen krajowych w stosunku do zagranicznych. o cenie bowiem dobra zagranicznego w kraju odbiorcy decydują zawsze dwa czynniki: cena zakupu tego dobra w walucie zagranicznej oraz kurs waluty kraju odbiorcy w stosunku do walut zagranicznych. jeśli więc kurs ten ulegnie zmianie, cena dobra zagranicznego w kraju odbiorcy, liczona w jego walucie krajowej, również odpowiednio się zmieni. występuje więc taki sam efekt, jaki powoduje zmiana cen zakupu w walucie zagranicznej przy niezmienionym poziomie kursu walutowego. decydujące znaczenie dla konkurencyjności towarów krajowych w eksporcie oraz w ich stosunku do towarów z importu ma kształtowanie się realnego kursu walutowego. dlatego też wahania realnego kursu walutowego mają istotny wpływ na zakres równowagi bilansu obrotów bieżących. realna aprecjacja waluty krajowej ma wpływ na pogorszenie konkurencyjności gospodarki krajowej w stosunku do zagranicy i wywołuje tendencje w kierunku deficytu bilansu obrotów handlowych i bieżących. realny kurs walutowy (rer) jest bowiem równy kursowi nominalnemu waluty krajowej w jednostkach waluty zagranicznej (er), skorygowanemu o stosunek indeksu cen krajowych (pk) do indeksu cen zagranicznych (pz): ��� = �� ∙ ��� ��⁄ (1) tak więc zbyt silna inflacja krajowa w stosunku do zagranicznej powoduje podrożenie towarów i usług krajowych oraz spadek ich konkurencyjności na rynkach zagranicznych. realna aprecjacja waluty krajowej w stosunku do waluty zagranicznej odpowiada więc sytuacji, w której relatywna inflacja krajowa w stosunku do zagranicznej przewyższa zakres nominalnej deprecjacji waluty krajowej (orłowski, 1998). uważa się również, iż wpływ zmian poziomu realnego kursu walutowego na saldo bilansu obrotów bieżących nie jest jednoznaczne. realna aprecjacja waluty 404 marek maciejewski krajowej, poprzez zwiększenie siły nabywczej tej waluty, zamiast wzrostu konsumpcji, może spowodować wzrost krajowych inwestycji za granicą, co spowoduje poprawę salda bilansu obrotów bieżących (yang, 2010). poziom oszczędności i inwestycji z podstawowych tożsamości rachunków narodowych, opisujących podział dochodów i finansowanie wzrostu gospodarczego wynika że: � = � + � + � + �� − � (2) gdzie: � produkt krajowy brutto; � konsumpcja gospodarstw domowych; � inwestycje przedsiębiorstw; � oraz wydatki rządowe na dobra i usługi; �� − � eksport netto, czyli bilans handlowy. oprócz mierzenia pkb jako sumy wydatków różnych sektorów, można go również przedstawić jako sumę dochodów wygenerowanych w gospodarce. podział tych dochodów dokonuje się pomiędzy konsumpcję (c), oszczędności krajowe (sk) i podatki (t), a zatem: � + �� + � = � = � + � + � + �� − � (3) stąd �� + �� − � − � = �� − � (4) gdzie wyrażenie �� − � oznacza nadwyżkę budżetową rządu lub inaczej oszczędności sektora rządowego. poziom całkowitych oszczędności krajowych (ns) można zatem zdefiniować jako �� = �� + �� − � (5) a zatem z równań 4 i 5 wynika równanie równowagi w gospodarce otwartej �� − � = � − � (6) spełnienie powyższego równania równowagi w gospodarce otwartej nie gwarantuje uzyskania zrównoważonego bilansu handlowego. ten ostatni może być osiągnięty jedynie wówczas, gdy oszczędności będą równe inwestycjom ��� = � . przy założeniu spełnienia równania równowagi ogólnej ��� − � = � − � eksport musi być wówczas automatycznie równy importowi �� = � . równanie równowagi (6) pozwala sformułować dwa istotne wnioski. gospodarka danego kraju może znajdować się w warunkach równowagi wewnętrznej wówczas gdy nadwyżka eksportu nad importem �� > � jest równa nadwyżce oszczędności nad inwestycjami. warunek równowagi jest jednak spełniony również wówczas, gdy występuje deficyt bilansu handlowego �� < � , byleby towarzyszyła mu nadwyżka inwestycji nad oszczędnościami. oznacza to, że krajowe oszczędności przewyższają inwestycje o wielkość salda bilansu handlowego. oszczędności te służą finansowaniu nakładów inwestycyjnych. w sytuacji, gdy poziom oszczędności krajowych nie wystarcza na sfinansowanie determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 405 inwestycji zachodzi potrzeba znalezienia dodatkowych oszczędności poza krajem, a więc dopożyczenie brakujących oszczędności z zagranicy ��� : � = �� + �� (7) różnica między sumą wydatków krajowych a posiadanym dochodem (lub, alternatywnie, między wydatkami na inwestycje a oszczędnościami krajowymi) jest równa dopożyczanym przez gospodarkę danego kraju oszczędnościom zagranicznym. różnica ta równa jest także deficytowi handlowemu. a zatem deficyt handlowy uznać można za miarę zaimportowanych do kraju, na pokrycie potrzeb finansowania inwestycji, oszczędności zagranicy. gospodarka dopożycza zatem oszczędności zagraniczne wówczas, gdy sama ma za mało oszczędności krajowych na sfinansowanie inwestycji, a deficyt handlowy lub deficyt obrotów bieżących jest zmienną równoważącą popyt inwestycyjny ze środkami jego finansowania. w rezultacie, niski stan oszczędności krajowych prowadzić może do deficytu obrotów bieżących. dotyczy to zwłaszcza krajów znajdujących się na niskim poziomie rozwoju gospodarczego. w relatywnie ubogiej gospodarce oszczędności sektora gospodarstw domowych mogą bowiem być stosunkowo niskie, co wynikać może z niskiej skłonności do oszczędzania oraz chęci zaspokojenia popytu na niedostępne do tej pory dobra. niskie mogą być również oszczędności instytucji finansowych i przedsiębiorstw, zwłaszcza w sytuacji przedsiębiorstw generujących nieduże zyski, źle zarządzanych, o wysokich kosztach produkcji i niskiej wydajności pracy. poza tym, gospodarki słabo rozwinięte, które posiadają dobre perspektywy gospodarcze charakteryzować może skłonność inwestycyjna zdecydowanie silniejsza od presji na wzrost oszczędności krajowych. do powstania takiego zjawiska może przyczyniać się gwałtowny wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zachęconych dobrymi perspektywami rozwoju, a nie poszukujących na rynku krajowym środków finansowych. w takiej sytuacji możliwe jest ukształtowanie się długookresowego tempa wzrostu inwestycji ponad poziom oszczędności krajowych poprzez stałe dopożyczanie oszczędności z zagranicy. jest to sytuacja chronicznego deficytu obrotów bieżących i nadwyżki obrotów kapitałowych, charakterystyczna dla większości krajów rozwijających się. mechanizm kształtowania się salda obrotów bieżących pod wpływem niedoboru oszczędności krajowych prowadzi poprzez zmiany stóp procentowych i realnego kursu walutowego. w sytuacji niedostatku oszczędności, wzrasta krajowa stopa procentowa, jeśli bowiem kapitału jest zbyt mało, jego cena musi wzrosnąć. to z kolei tworzy różnicę między stopami procentowymi obowiązującymi w danym kraju, a stopami procentowymi za granicą. jeżeli w wyniku tego, stopy zwrotu na kapitale oferowane przez gospodarkę, przy uwzględnieniu zmian kursu walutowego, są wyższe od stóp zwrotu oferowanych na innych rynkach, zachęci to podmioty zagraniczne do lokowania nadwyżek oszczędności w danym kraju. to z kolei tworzy rynkową presję na realną aprecjację waluty i wzrost deficytu obrotów bieżących na poziomie odpowiadającym zrównoważeniu wydatków inwestycyjnych z oszczędnościami krajowymi (orłowski, 1999). 406 marek maciejewski saldo budżetu państwa parametrem polityki makroekonomicznej, który może mieć wpływ na saldo obrotów bieżących jest saldo budżetu państwa. stanowi ono bowiem jeden ze składników oszczędności krajowych. zgodnie z tak zwaną hipotezą bliźniaczego deficytu (twin deficit) uznaje się, że źródłem niedostatecznej podaży krajowych oszczędności jest zazwyczaj nadmierny deficyt sektora rządowego. pozycja (ns) w równaniu (6) zmniejsza się, co dla zachowania stanu równowagi wymaga zwiększenia deficytu handlowego (x-m). deficyt sektora rządowego może wynikać ze zbyt małej wielkości oszczędności tego sektora w stosunku do jego nakładów inwestycyjnych. w przypadku sektora rządowego zdarza się również, że – przy dużej skali deficytu – dochody nie pokrywają nawet wydatków bieżących. w takiej sytuacji sektor rządowy ma ujemne oszczędności, a więc zamiast wspomagać inwestycje – zużywa oszczędności krajowe na finansowanie swojego bieżącego spożycia. hipoteza bliźniaczego deficytu poswatała dla wyjaśnienia powstania deficytu obrotów bieżących zaobserwowanego w latach 1980-tych w usa wzrostem, niemal równego co do skali, deficytu sektora rządowego. zwiększając swój deficyt, sektor rządowy zużył dodatkowe oszczędności krajowe. przy względnie stabilnych skłonnościach do oszczędzania pozostałych sektorów gospodarki, dodatkowe zapotrzebowanie na oszczędności mogło być pokryte jedynie ich importem z zagranicy (orłowski, 1999). rozumowanie to zakłada jednak brak zjawiska tzw. ekwiwalencji ricardobarro, czyli zwiększania stopy oszczędności gospodarstw domowych w reakcji na wzrost deficytu i długu publicznego, co związane jest z oczekiwaniem przyszłych podwyżek podatków (romer, 2000). w przypadku pełnej ekwiwalencji zmiany salda budżetowego nie miałyby wpływu na poziom salda obrotów bieżących. mechanizm oddziaływania salda budżetu państwa na saldo obrotów bieżących może przyjąć dwie formy. po pierwsze, jeżeli zwiększenie (zmniejszenie) deficytu finansów publicznych prowadzi do przyspieszenia (spowolnienia) wzrostu ogólnego popytu finalnego, to w ten sposób przyczynia się również do szybszego (powolniejszego) wzrostu importu. przy danym wzroście eksportu, oznacza to wzrost (spadek) deficytu handlowego lub tempa jego przyrostu. po drugie, zwiększenie (zmniejszenie) deficytu finansów publicznych prowadzi do zwyżki (zniżki) rynkowych stóp procentowych. pobudza to przypływ (odpływ) krótkoterminowego kapitału zagranicznego, w rezultacie czego wzmacnia się (słabnie) waluta krajowa, oddziałując ujemnie (dodatnio) na eksport i dodatnio (ujemnie) na import, co sprzyja wzrostowi (spadkowi) deficytu handlowego (lipiński, 1998). jeżeli nie ma kompensacyjnych zmian salda bieżących płatności nietowarowych, to zmianom deficytu handlowego odpowiada ten sam kierunek zmian deficytu obrotów bieżących. autorzy hipotezy bliźniaczego deficytu wskazywali drugą z wymienionych dróg powiązania deficytu budżetowego z deficytem obrotów bieżących. większe znaczenie pierwszej albo drugiej drogi zależy przede wszystkim od elastyczności podaży pieniądza. im większa (mniejsza) jej zmiana towarzyszy danej determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 407 zmianie deficytu finansów publicznych, tym silniej (słabiej) jego zwiększenie (zmniejszenie) oddziałuje na popyt finalny, natomiast tym słabiej (silniej) wpływa na rynkowe stopy procentowe. a zatem pierwsza z tych dróg traci na znaczeniu przy restrykcyjnej polityce pieniężnej. natomiast druga droga ma tym większą wagę, im większe ograniczenia stosuje bank centralny w oddziaływaniu na podaż pieniądza. stopy procentowe obok polityki fiskalnej kolejnym czynnikiem, który może mieć wpływ na saldo obrotów bieżących jest polityka pieniężna. poziom krajowych stóp procentowych stosowanych przez bank centralny może mieć dwojaki wpływ na rachunek bieżący. wzrost stóp może spowodować osłabienie koniunktury, któremu towarzyszy spadek importu i wzrost importu. ma miejsce bowiem efekt wypychania – ograniczony popyt na rynku wewnętrznym skłania producentów do poszukiwania rynków zbytu za granicą. w konsekwencji prowadzi to poprawy salda obrotów bieżących. z drugiej jednak strony, wyższa rentowność krajowych papierów wartościowych (przy niezmienionej rentowności papierów zagranicznych) może przyciągać kapitał z zagranicy, czego efektem będzie wzrost salda rachunku obrotów kapitałowych i odpowiadające mu pogorszenie salda obrotów bieżących. ostatecznie zatem, o wpływie zmian stóp procentowych na bilans obrotów bieżących decydować będzie to, które z tych dwóch zjawisk okaże się silniejsze. poziom aktywów zagranicznych netto od strony teoretycznej poziom aktywów zagranicznych netto jest równy skumulowanej sumie przepływów kapitałowych netto z poprzednich lat, a zatem jest on również tożsamościowo równy skumulowanemu saldu obrotów bieżących. kraj, który przez długi czas notował deficyt obrotów bieżących będzie miał obecnie ujemny poziom aktywów zagranicznych (poziom jego pasywów będzie wyższy od poziomu aktywów – będzie zatem dłużnikiem w stosunku do reszty świata). ponieważ jednak kraj zadłużony swoje długi będzie musiał spłacać, ujemnemu poziomowi aktywów zagranicznych netto towarzyszyć powinna dodatnia wartość salda obrotów bieżących w danym roku, jeśli kraj ten istotnie jest w fazie spłacania zaciągniętych za granicą pożyczek. jeżeli natomiast występuje dodatnia zależność pomiędzy wartością salda obrotów bieżących a poziomem aktywów zagranicznych netto, oznaczać to będzie, że deficyt, jak i nadwyżka obrotów bieżących mają tendencję do pogłębiania się, co oznacza również pogłębianie się międzynarodowego podziału na importerów oraz eksporterów kapitału (mackiewicz, 2003). 3. założenia analizy empirycznej w tej części pracy dokonano ekonometrycznej weryfikacji znaczenia opisanych wyżej determinant rachunku bieżącego bilansu płatniczego. badanie polegało na poszukiwaniu zależności funkcyjnej (wzoru), która przedstawia zmiany warunkowe średnich zmiennej endogenicznej (objaśnianej) wywołanych zmianami wartości zmiennych objaśniających. 408 marek maciejewski najczęściej używanym rodzajem regresji jest regresja prosta (liniowa), gdzie zakłada się, że warunkowe średnie wartości zmiennej endogenicznej y zależą od zmiennej objaśniającej x zgodnie z wzorem � = � + ��. do oceny dobroci dopasowania prostej regresji do danych służy współczynnik determinacji r�. jest on równy stosunkowi miary zmienności zmiennej endogenicznej objaśnionej regresją do wariancji resztowej tej zmiennej. wyrażony w procentach jest podstawą do stwierdzenia, jaka część zmiennej endogenicznej jest wyjaśniona poprzez regresję. oszacowania współczynników regresji zwykle dokonuje się metodą najmniejszych kwadratów, czyli tak dobiera się prostą, aby suma kwadratów odchyleń wartości zmiennej endogenicznej od wartości teoretycznych była jak najmniejsza. następnie za pomocą testu t-studenta dla współczynników regresji można stwierdzić, czy mają one istotne znaczenie w wybranym modelu regresji. równanie prostej regresji liniowej jest podstawą do interpretacji, o ile zmieni się wartość zmiennej endogenicznej przy zmianie zmiennej objaśniającej o jednostkę. założenia do modeli dla potrzeb analizy empirycznej wybrano szereg potencjalnych determinant salda obrotów bieżących. podstawą ich doboru była dostępność porównywalnych danych oraz to, czy określone rezultaty badań dla wybranej zmiennej można w przejrzysty sposób uzasadnić od strony teoretycznej. kryterium doboru zmiennych było również to, czy ich zastosowanie w budowie modelu daje pozytywne rezultaty pod względem wartości miary dopasowania modelu (r2) oraz poziomu istotności statystycznej tych zmiennych. na potrzeby doboru odpowiednich zmiennych przeprowadzono obszerne badania statystyczne, konstruując wiele modeli w różnych układach. spośród nich dokonano wyboru tych, które charakteryzowały się najlepszymi parametrami opisującymi model. zmienne ostatecznie wybrane do badania, ze względu na charakter ich oddziaływania, można podzielić na trzy kategorie: − czynniki o charakterze strukturalnym, działające w długim okresie (poziom rozwoju gospodarczego wyrażony wielkością pkb na mieszkańca, zasób aktywów zagranicznych netto, skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych); − czynniki o charakterze koniunkturalnym (tempo wzrostu gospodarczego, terms of trade, napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w danym roku); − zmienne będące pośrednim lub bezpośrednim wyrazem polityki makroekonomicznej (stopy procentowe, saldo budżetu państwa, realny kurs walutowy, poziom krajowych oszczędności i inwestycji). modele i ich układ, metodologia badań w celu oszacowania wpływu zmiennych objaśniających na bilans obrotów bieżących, przeprowadzono dla krajów ue28, ue15 (starej unii) oraz ue13 (nowych państw członkowskich) estymację parametrów równania o postaci: determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 409 !" = #$ + #%&!" + #��!" + #'(!" + #)� + #*+!" + +#,�!" + #-.!" + #/0!" + #1�!" + #%$2!" (8) gdzie: 3 indeks kraju, którego saldo obrotów bieżących jest przedmiotem badania, przy czym 3 = 1,…,28 (dla modelu obejmującego wszystkie kraje ue28), 3 = 1,…,15 (dla państw starej unii – ue15) oraz 3 = 1,…,13 (dla nowych państw członkowskich unii – ue13); ; rok, przy czym ; = 2004,…,2015 dla wszystkich krajów objętych badaniem; # wartość parametru dla stałej i dziesięciu zmiennych objaśniających; saldo obrotów bieżących w relacji do pkb; & pkb per capita w relacji do średniego pkb per capita francji, niemiec, wielkiej brytanii i włoch; � stopa wzrostu pkb; ( realna stopa procentowa; � saldo budżetu państwa w relacji do pkb; + realny efektywny kurs walutowy; � aktywa zagraniczne netto w relacji do pkb; . skumulowane bezpośrednie inwestycje zagraniczne w danym kraju w relacji do pkb; 0 terms of trade; � poziom krajowych oszczędności w relacji do pkb; 2 poziom krajowych inwestycji w relacji do pkb. dane o wysokości sald obrotów bieżących pozyskano z baz międzynarodowego funduszu walutowego (imf, 2017). zmienną objaśniającą określającą poziom pkb per capita (b) wyrażono jako relację do średniego pkb per capita dla francji, niemiec, wielkiej brytanii i włoch, jako największych krajów ue28 o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. informacje o wysokości pkb per capita oraz stopie wzrostu pkb pozyskano z baz danych unctad (2017). realna stopa oprocentowania to stopa procentowa kredytu uwzględniająca inflację mierzoną deflatorem pkb. warunki związane z oprocentowaniem kredytów różnią się w zależności od kraju, ograniczając ich porównywalność. w badaniach bazowano na danych banku światowego (worldbank, 2017). dane odnoście salda budżetu państwa w relacji do pkb pozyskano z bazy eurostat (2017). realny efektywny kurs walutowy (f) jest średnim kursem ważonym w stosunku do walut głównych partnerów handlowych danego kraju przy uwzględnieniu poziomów inflacji. jest miernikiem zmiany siły danej waluty w stosunku do okresu bazowego. jego wartość wyrażona została w postaci wskaźnika, który równy jest 100 dla roku 2010. wzrost wielkości tego wskaźnika oznacza aprecjację realnego kursu walutowego. w badaniach wykorzystano dane unctad (2017) i imf (2017). 410 marek maciejewski aktywa zagraniczne netto (g) są różnicą między wielkością aktywów i pasywów w statystykach międzynarodowej pozycji inwestycyjnej. natomiast skumulowane inwestycje zagraniczne (h) to wielkość ujmowanych w tych statystykach bezpośrednich inwestycji zagranicznych po stronie pasywów. dane zaczerpnięto z baz imf (2017). poziom terms of trade (j) oparty jest o wysokość wskaźników cen w eksporcie i imporcie, zgodnie z wzorem: �>� = ?@ ab ?c ab⁄ ?@ de ?c def (9) gdzie: �>� poziom terms of trade; �% gh wskaźnik poziomu cen eksportowych w danym roku; �$ gh wskaźnik poziomu cen eksportowych w roku bazowym; �% !i wskaźnik poziomu cen importowych w danym roku; �$ !i wskaźnik poziomu cen importowych w roku bazowym. informacje o poziomie terms of trade oparto na danych unctad (2017). poziom krajowych oszczędności (k) oblicza się jako różnicę pomiędzy pkb i konsumpcją ogółem. z kolei poziom krajowych inwestycji (l) obejmuje nakłady brutto na środki trwałe. wartości dla tych zmiennych pozyskano z baz banku światowego (world bank, 2017). analizę przeprowadzono na danych panelowych, tworząc dla każdego kraju grupę z liczbą obserwacji odpowiadającą długości okresu badawczego, który obejmował 12 lat i przyjętych 10 zmiennych objaśniających. w efekcie uzyskano – dla najliczniejszej analizowanej grupy krajów ue28 – 3360 obserwacji. analizę regresji dla danych panelowych można przeprowadzić przy założeniu braku efektów indywidualnych (model pooled), zakładając jednorodność wszystkich analizowanych obiektów. ponieważ jednak w praktyce założenie to jest trudne do spełnienia, w estymacji parametrów modelu opartego na danych panelowych wykorzystuje się dwa inne podstawowe podejścia (geise, 2013). pierwsze z nich stanowi estymator efektów stałych (fe – fixed effects), który zakłada, że efekty indywidualne dla poszczególnych jednostek nie są przypadkowe i można je oszacować, a zatem ująć w różnicach pojawiających się w wyrazie wolnym. drugim sposobem jest zastosowanie estymatora efektów losowych (re – random effects), który efekty indywidualne traktuje jako zmienne losowe i stanowią one element składnika losowego (salamaga, 2010). obliczeń dokonano z wykorzystaniem pakietu statystycznego gretl. zmienne nieistotne statystycznie usuwano z modelu, a następnie ponawiano estymację parametrów. w pierwszej kolejności dokonano estymacji modelu pooled przy wykorzystaniu klasycznej metody najmniejszych kwadratów (kmnk). uzyskane rezultaty zamieszczono w tabeli 1. następnie przeprowadzono testy diagnostyczne w celu ustalenia, czy model panelowy można estymować za pomocą kmnk, czy też jednak – wobec występowania efektów indywidualnych dla poszczególnych par krajów – należy wykorzystać estymator o efektach stałych (fe) lub losowych (re). o zasadności determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 411 wykorzystania kmnk zamiast estymatora fe przesądza test łącznej istotności nierówności średnich grupowych (test walda). natomiast test breuscha-pagana pozwala na ustalenie, czy kmnk daje lepsze rezultaty od estymatora re (martyniak, 2015). dla wszystkich grup krajów, wyniki testów nie wykazały potrzeby odrzucenia hipotezy mówiącej o przyjęciu modelu pooled opartego o kmnk za poprawny w związku z istotnością efektów stałych i losowych. w związku z tym, za podstawę interpretacji przyjęto rezultaty uzyskane w oparciu o kmnk. 4. wyniki badań w tabeli 1 przedstawiono wyniki estymacji parametrów równania (8) dla salda obrotów bieżących w latach 2004-2015. w tabeli tej symbole *, ** oraz *** oznaczają parametr statystycznie istotny na poziomie istotności odpowiednio 10%, 5% i 1%. kursywą, w nawiasach, podano wartość p. wielkości statystycznie istotne wyróżniono ponadto pogrubionym drukiem. tabela 1. wyniki estymacji determinant bilansu obrotów bieżących państw unii europejskiej w latach 2004-2015 wyszczególnienie ue28 ue15 ue13 stała 7,28481*** (p<0,0001) 25,7087*** (p<0,0001) −3,77956 (p=0,2504) pkb per capita jako procent średniej największych gospodarek ue −0,01143** (p=0,0245) −0,04345*** (p<0,0001) −0,07523*** (p<0,0001) stopa wzrostu pkb −0,23519*** (p<0,0001) x −0,21696*** (p<0,0001) realna stopa procentowa 0,12139** (p=0,01) x 0,16575*** (p=0,0036) saldo budżetu państwa w relacji do pkb 0,22012*** (p<0,0001) 0,25472*** (p<0,0001) x aktywa zagraniczne netto w relacji do pkb 0,03290*** (p<0,0001) 0,04516*** (p<0,0001) 0,02411*** (p<0,0001) skumulowane bezpośrednie inwestycje zagraniczne w relacji do pkb −0,00257*** (p<0,0001) −0,00248*** (p<0,0001) x terms of trade 0,01965* (p<0,9092) −0,11631*** (p<0,0001) x oszczędności krajowe w relacji do pkb 0,64815*** (p<0,0001) 0,67984*** (p<0,0001) 0,72899*** (p<0,0001) inwestycje krajowe w relacji do pkb −1,02417*** (p<0,0001) −1,12095*** (p<0,0001) −0,91540*** (p<0,0001) realny efektywny kurs walutowy x x 0,09059*** (p=0,0050) r2 0,832069 0,829171 0,835665 źródło: opracowanie własne w oparciu o bazy danych (unctad, 2017; worldbank, 2017; imf, 2017; eurostat, 2017) z wykorzystaniem pakietu programowego gretl. 412 marek maciejewski poziom rozwoju gospodarczego poziom rozwoju gospodarczego, mierzony wielkością produktu krajowego brutto per capita w relacji do średniej niemiec, francji, wielkiej brytanii i włoch, okazał się w czynnikiem istotnym statystycznie dla każdej z grup krajów ue. parametr opisujący skalę oddziaływania tej zmiennej na saldo obrotów bieżących ma znak ujemny, a jego wartość waha się w przedziale od -0,01143 do -0,07523. a zatem parametr mierzący wpływ zmiany poziomu rozwoju gospodarczego wskazuje na to, że wzrost udziału pkb per capita o 1 punkt procentowy w stosunku do średniej dla francji, niemiec, wielkiej brytanii i włoch wpływa na zwiększenie deficytu salda obrotów bieżących w pkb o około 0,011-0,075 punktu procentowego. wyższa wartość parametru odnosi się do krajów ue13. wyniki te wydają się pozostawać w zgodzie z tzw. hipotezą etapów rozwoju, która głosi, że kraje mniej zamożne, cechujące się niewielkim zasobem kapitału mają tendencję do przyciągania zagranicznych inwestycji. odbiciem tych inwestycji jest deficyt na rachunku obrotów bieżących. wraz z rosnącym poziomem rozwoju gospodarczego, w miarę akumulacji kapitału i wzrostu wydajności pracy kraje te notują coraz wyższe salda obrotów bieżących, by po przekroczeniu pewnej granicy osiągnąć nadwyżkę. stopa wzrostu gospodarczego stopa wzrostu gospodarczego okazała się zmienną nieistotną statystycznie dla grupy państw ue15, ale istotną statystycznie dla ogółu państw ue28 oraz państw ue13. parametr przyjmuje znak ujemny parametr ze znakiem ujemny, co pozostaje w zgodzie z prostym modelem popytowym, według którego w okresach lepszej koniunktury należy spodziewać się wzrostu importu i redukcji produkcji przeznaczonej na eksport, ponieważ wchłaniana jest ona przez rynek wewnętrzny. w efekcie prowadzi to do pogorszenia bilansu obrotów bieżących. realna stopa procentowa poziom realnych stóp procentowych również okazał się zmienną istotną statystycznie tylko dla ogółu krajów ue28 i krajów ue13. dodatnia wartość parametru wskazuje na to, że zjawisko napływu kapitału do krajów, w których stopy procentowe są wyższe, okazało się tutaj stosunkowo słabe. efektem tego byłyby bowiem nadwyżki na rachunku finansowym i odpowiadający im deficyt rachunku bieżącego. warto też pamiętać o tym, że w rezultacie kryzysu gospodarczego stopy procentowe obniżano, a o ich realnym poziomie decydował także spadek cen i osłabienie aktywności gospodarczej, również w zakresie wymiany międzynarodowej. saldo budżetu państwa poziom salda budżetu państwa okazał się zmienną nieistotną statystycznie jedynie dla badań obejmujących wyłącznie gospodarki krajów ue13. potwierdza to zatem tezę stawianą przez wielu autorów, że zjawisko „bliźniaczego deficytu” może występować przede wszystkim w gospodarkach stabilnych, o sprawnie działających mechanizmach rynkowych, gdzie dominuje tendencja determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 413 do wzajemnego dostosowywania się i wyrównywania inwestycji pozarządowych i krajowych oszczędności pozarządowych (lipiński, 1998). modele dla wszystkich państw ue28 oraz państw ue15 (2a i 2b, 5a i 5b), wskazują na dodatnią, statystycznie istotną zależność między wielkością deficytu budżetowego i deficytu obrotów bieżących. wzrost deficytu budżetowego o 1 punkt procentowy powoduje wzrost deficytu obrotów bieżących odpowiednio o 0,220-0,254 punktu procentowego. wyniki te pozytywnie weryfikują zatem hipotezę „bliźniaczego deficytu”, zgodnie z którą spadek krajowych oszczędności wywołany wzrostem deficytu sektora publicznego powoduje, poprzez wzrost stóp procentowych, napływ oszczędności zagranicznych. napływ ten wywołując aprecjację realnego kursu walutowego prowadzi do pogorszenia salda obrotów bieżących. aktywa zagraniczne netto poziom aktywów zagranicznych netto okazał się zmienną istotną statystycznie dla wszystkich analizowanych grup krajów ue. w badaniach otrzymano dodatnią wartość parametru. jeżeli zatem ujemna wartość aktywów zagranicznych netto (przewaga pasywów nad aktywami) ulega zwiększeniu w relacji do pkb, to deficyt obrotów bieżących w relacji do pkb pogłębia się, a to prowadzi do powiększenia zadłużenia zagranicznego. skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych okazał się zmienną nieistotną statystycznie tylko w badaniach obejmujących wyłącznie kraje ue13. istotność statystyczną wykazał natomiast w badaniach całej grupy krajów ue28 oraz krajów ue15. badania te wskazują na ujemną wartość parametru. wzrost udziału w pkb skumulowanego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych powoduje pogorszenie salda obrotów bieżących w relacji do pkb. oznacza to, że zgromadzony w gospodarce kapitał w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w większym stopniu niż na eksport, oddziałuje na pobudzanie importu poprzez kreację popytu zaopatrzeniowego, ale również konsumpcyjnego w rezultacie wzrostu poziomu zamożności społeczeństwa. terms of trade poziom terms of trade w większości przypadków okazał się zmienną istotną statystycznie dla ogółu państw ue28 i krajów ue15. w obu tych przypadkach odnotowano jednak przeciwne znaki parametru. dla krajów ue15 parametr przyjmował wartości ujemne. a zatem poprawa terms of trade o przynosiła pogorzenie salda obrotów bieżących w relacji do pkb. oznacza to, że niekorzystne następstwa ograniczenia rozmiarów fizycznych wywozu na skutek spadku jego konkurencyjności na rynkach zagranicznych przeważały nad korzystnym efektem szybszego wzrostu cen towarów eksportowanych od cen towarów importowanych w postaci rosnącej siły nabywczej eksportu i wzrostu wpływów z tytułu wyeksportowanej jednostki 414 marek maciejewski towaru. w efekcie prowadziło to do pogorszenia salda obrotów bieżących. dla ogółu krajów ue28 odnotowano zależność odwrotną. poziom oszczędności i inwestycji we wszystkich badaniach, zarówno poziom oszczędności jak i inwestycji okazały się zmiennymi istotnymi statystycznie. znak parametru opisującego charakter oddziaływania poziomu oszczędności jest dodatni. wzrost udziału oszczędności w relacji do pkb powoduje poprawę salda obrotów bieżących w relacji do pkb. parametr opisujący charakter oddziaływania poziomu inwestycji przyjmuje natomiast wartości ujemne. wzrost udziału inwestycji w relacji do pkb skutkuje pogorszeniem się salda obrotów bieżących w relacji do pkb. wyniki te zdają się potwierdzać tezę, iż jedną z głównych determinant salda obrotów bieżących jest niedobór krajowych oszczędności w konfrontacji z poziomem inwestycji. nadwyżka inwestycji nad oszczędnościami przekłada się bowiem, na podstawie analizy tożsamości rachunków narodowych, wprost na deficyt obrotów bieżących, który jest miarą dopożyczonych brakujących oszczędności z zagranicy na pokrycie potrzeb finansowania inwestycji. realny efektywny kurs walutowy realny efektywny kurs walutowy okazał się istotnie statystycznie wyłącznie dla grupy krajów ue13. wartość parametru jest dodatnia, a to oznacza, iż w krajach tych przewagę zyskuje efekt wykorzystania realnej aprecjacji waluty do wzrostu zagranicznych inwestycji, a nie do zwiększania konsumpcji. 5. podsumowanie wyniki przeprowadzonych estymacji pozwalają odpowiedzieć na pytanie, które zmienne wywierają istotny wpływ na saldo obrotów bieżących w krajach unii europejskiej. otrzymane wyniki nie są jednorodne. część z nich wykazuje zbieżność pod względem istotności statystycznej oraz charakteru oddziaływania zmiennych w każdym ze skonstruowanych modeli. inne wyniki wskazują na występujące w tym zakresie różnice pomiędzy grupami krajów poddanych analizie. dla wszystkich państw ue28 objętych badaniem, jak również w modelach ujmujących osobno kraje ue15 oraz ue13, zmiennymi statystycznie istotnymi dodatnio skorelowanymi z wielkością salda obrotów bieżących okazały się: − aktywa zagraniczne netto w relacji do pkb, − poziom oszczędności krajowych w relacji do pkb. modele te wskazały natomiast na ujemną korelację z saldem obrotów bieżących: − pkb per capita, − inwestycje krajowe w relacji do pkb. a zatem saldo obrotów bieżących jest tym gorsze, im wyższe jest pkb per capita, poziom krajowych inwestycji. im wyższy jest natomiast poziom krajowych determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 415 oszczędności oraz aktywa zagraniczne netto w relacji do pkb, tym lepsze wyniki notowane są na rachunku obrotów bieżących. z kolei statystycznie istotną zależność tylko w modelach dla całej grupy krajów ue28 oraz krajów ue13 wykazały: − realna stopa procentowa (parametr dodatni), oraz − stopa wzrostu pkb (parametr ujemny). oznacza to, że zmienne te determinują stan salda obrotów bieżących głównie nowych krajów członkowskich ue o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. uzyskane rezultaty służyć mogą wyznaczaniu kierunków dla realizacji określonych celów polityki makroekonomicznej. należy jednak podkreślić, że analiza opisywanej problematyki wiąże się z szeregiem ograniczeń w postaci doboru zmiennych i odpowiedniej interpretacji wyników. stąd potrzeba dalszych badań w zakresie równowagi zewnętrznej państw i czynników ją warunkujących. w pracy odniesiono się wyłącznie do krajów unii europejskiej, a analizowany okres przypadł na największy w ostatnich latach światowy kryzys gospodarczy, co mogło mieć wpływ na uzyskane wnioski badawcze. literatura bilewicz, e., nakonieczna-kisiel, h. (2016). napływ kapitału zagranicznego a równowaga zewnętrzna polski. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 3(81), 15-24. budzowski, k. (2003). ekonomika handlu zagranicznego. kraków: krakowska szkoła wyższa im. andrzeja frycza modrzewskiego. czarny, e., śledziewska, k. (2013). analiza determinant bilansów obrotów bieżących państw członkowskich unii europejskiej w latach 1995-2011. materiały i studia, 299. debelle, g., & faruquee, h. (1996). what determines the current account? a cross-sectional and panel approach. imf working paper, 58, 1-42. eurostat (2017). pozyskano z http://ec.europa.eu/eurostat/data/database we wrześniu 2017. geise, a. (2013). przestrzenno-czasowe modelowanie zmienności produkcji w sektorach mikro-, małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach w polsce. przegląd statystyczny, 2, 269-282. gotz-kozierkiewcz, d. (2002). deficyt rachunku obrotów bieżących w gospodarce transformowanej – obiektywne przesłanki a polityka makroekonomiczna. ekonomista, 3, 347-348. imf (2017). international financial statistics. pozyskano z http://data.imf.org we wrześniu 2017. jantoń-drozdowska, e. (2004). międzynarodowe stosunki gospodarcze, poznań: ars boni et aequi. kamecki, z., sołdaczuk, j., & sierpiński, w. (1971). międzynarodowe stosunki ekonomiczne. zarys teorii i polityki. warszawa: pwe. klawe, a.j., & makać, a. (1987). zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych. warszawa: pwn. landau, s.a.s. (2002). the intertemporal approach to the current account: evidence for chile. pozyskano z: http://www2.udec.cl/enech2002/paper13.pdf. (styczeń, 2017) 416 marek maciejewski lipiński, j. (1998). o niektórych zagadnieniach makroekonomicznych wiążących się z deficytem obrotów bieżących, materiały z konferencji nt. bilans płatniczy polski – wyzwania, zagrożenia, warszawa, 11.12.1998. mackiewicz, m. (2003). determinanty bilansu obrotów bieżących w krajach oecd – wnioski dla gospodarki polskiej. ekonomista, 2, 165-190. martyniak, m. (2015). analiza wpływu wybranych czynników społeczno-ekonomicznych na poziom współczynnika dzietności w polsce. w: a. prędki (red.), wybrane zastosowania narzędzi analitycznych w naukach ekonomicznych. (s. 81-90). kraków: mfiles.pl. najlepszy, e., & sobański k. (2010). niestabilność równowagi zewnętrznej krajów rozwijających się. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. obstfeld, m., & rogoff, k. (1994). the intertemporal approach to the current account, nber workin paper, 4893, 1-75. orłowski, l.t. (1998). realny kurs złotego a struktura obrotów kapitałowych polski, international journal of management and economics, 4, 24-46. orłowski, w.m. (1999). makroekonomiczne przyczyny deficytów obrotów bieżących. ekonomista, 1-2, 15-30. romer, d. (2000). makroekonomia dla zaawansowanych. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. salamaga, m. (2010). wykorzystanie modelowania panelowego do analizy wpływu wartości i struktury bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel zagraniczny polski. przegląd statystyczny, 2-3, 53-62. sachs, j. (1982). the current account in the macroeconomic adjustment process. the scandinavian journal of economics, 84(2), 147-159. sheriff, s.m., & woo, t. (1990). present value tests of intertemporal model of the current account. journal of international economics, 29(3-4), 237-253. śledziewska, k. (2016). analiza determinant bilansów obrotów bieżących państw członkowskich unii europejskiej w latach 2004-2014. w s. wydymus, m. maciejewski (red.), handel międzynarodowy w rozwoju społeczno-ekonomicznym państw, (293306). warszawa: cedewu. sobański, k. (2009). uwarunkowania stabilności deficytu obrotów bieżących w wybranych krajach europy środkowo-wschodniej. pozyskano z: http://www.wbc.poznan.pl/content/161603/s4145sobanskikonrad.pdf (styczeń, 2017). unctad (2017). unctadstat. pozyskano z http://unctadstat.unctad.org/ we wrześniu 2017. worldbank (2017). world development indicators. pozyskano z http://databank.worldbank.org/data/ we wrześniu 2017. yang, l. (2011). an empirical analysis of current account determinants in emerging asian economies. cardiff economics working papers, 10, 1-48. determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej 417 determinants of the current account balance in european union countries abstract: the article attempts to assess the strength and direction of the impact of selected macroeconomic factors on the balance of current account of the european union. in the first place, based on a review of literature, a set of potential variables was identified, the effect of which on the current account can be justified on the basis of theory. then, using the regression model, the parameters for these variables were estimated for the eu28, eu15 and eu13 groups. for all groups of countries, the analysis has shown a positive statistically significant impact on the current account balance of net foreign assets and domestic savings. a negative relationship has been demonstrated with regard to the level of economic development and the state of domestic investment. keywords: current account balance; gdp; investments; savings; terms of trade jel codes: f31, f32, f33 ier-08-04-02-pp025--2091-ficek,gawlik 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.02 a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region wojciech ficek, remigiusz gawlik a b s t r a c t objective: the objective of the article is to verify whether the eu can be perceived as a benchmark for further integration of regional comprehensive economic partnership participating countries (rcep pc) of the asia-pacific region. research design & methods: we adopted a quantitative research methodology. it employed cluster analysis through ward’s minimum-variance method to analyze the euclidean distances of eight gdp-based world development indicators and build two synthetic development measures: smdrcep and smdeu. they were used to group countries according to their level of economic advancement. standard deviation was used to measure the differences in the structure of gdp in both environments (σrcep and σeu). the research sample was composed of all rcep pc and european union member states (eu ms). the data sets came from the world bank database. findings: the integrity level of rcep pc is lower than that of eu ms; however, the differences are less significant than expected. nevertheless, the possibility of rcep reaching the next integration levels in the foreseeable future is limited. implications & recommendations: as rcep pc do not seem to be able to engage in further integration in the near future, rcep pc policymakers and business entities should focus on keeping the agreement alive in its current form (fta). we recommend analyzing whether integration in smaller and more homogeneous groups of countries is possible and desirable. another factor worth further research is whether the inadequate size of the chinese economy within the agreement has a proor anti-integrational influence on rcep. contribution & value added: our research provides an actual insight into the development possibilities of the ‘youngest’ regional integration agreement, the rcep, based on the experiences related to the integration of the most advanced regional integration agreement, the eu. article type: research article keywords: regional comprehensive economic partnership; european union; regional integration; economic integration; economic integration indexes jel codes: f13, f15, d81 received: 25 may 2022 revised: 20 july 2022 accepted: 15 august 2022 suggested citation: ficek, w., & gawlik, r. (2022). a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region. international entrepreneurship review, 8(4), 25-39. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.02 introduction since the mid-1990s, the world has witnessed a rapidly growing number of regional integration agreements. it is sometimes referred to as the spaghetti bowl effect (bhagwati, 1995). until now, the most advanced form of regional integration is the european union (eu), formed by the member states of the european union (eu ms). however, in the last five years, it was the transatlantic trade and investment partnership (ttip) that attracted the attention of most experts. it is believed this agreement would create not only ‘winners’ but also many ‘losers’ at the same time. plenty of sectors both in the eu and in the us would be in danger if the deal kicked in. therefore, we can see controversies in the microeconomic sphere that impact the macroeconomic environment (huettinger & zirgulis, 2020). it is also considered that the removal of tariff barriers would de facto make the us a international entrepreneurship review ri e 26 | wojciech ficek, remigiusz gawlik part of the eu. little progress in the ttip negotiations was mainly caused by the success of brexit and trump’s election (huettinger & zirgulis, 2020). that is why it has been the regional comprehensive economic partnership (rcep) which in turn gained enough momentum to significantly impact the global economy. this fact became the main motivation for our research. the rcep agreement was signed on 15 november 2020 by 15 countries and entered into force on january 1, 2022. it took 8 years of negotiation to create the largest fta in the world (francois & elsig, 2021). headquarters are in hanoi (vietnam). with almost 2.3 billion people (30% of the global population) and gdp reaching 26 trillion usd equal to 30% of the global gdp (world bank, 2022), rcep should be considered bigger than the eu. sometimes rcep is called asean plus five, because it contains asean countries (brunei, cambodia, indonesia, laos, malaysia, myanmar, the philippines, singapore, thailand, and vietnam (chander & sunder, 2018)) plus australia, china, japan, south korea, and new zealand (gaur, 2021). chaisse and pomfret (2019) define rcep as “a vehicle for economic integration and inclusive development” (p. 186). the economic potential of the rcep is neutralized by some critical remarks. i.e., francois and elsig (2021) state that rcep is a new tool to exercise economic violence for the world’s second-largest economy, china. gaur (2021) sees its weakness in the tremendous economic differences between the rcep pc. we have found very little literature discussing the possibilities of the rcep for further integration. dieter (2021) observes that although the rcep has shown such potential, its pc are currently far from it. this is the research gap that we intended to fill with the presented research. park (2017) concludes that “many east asian countries need to participate in the rcep in order to solve the noodle bowl effect because their regional bilateral ftas overlap” (p. 149). the highest level of regional integration was achieved by a group of countries grouped in the eu. the integration, which started as a common market for two goods, with the formation of the european coal and steel community (treaty of paris, 1951), turned into an fta, the european economic community (treaty of rome, 1957), converted into its actual form, an economic union, the european union (treaty of maastricht, 1992), with some countries participating also in the european monetary union (established by the same treaty). the integration started with six countries (belgium, france, germany, italy, luxembourg, and the netherlands) and was later enlarged 7 times: in 1973 (denmark, ireland, the united kingdom), 1981 (greece), 1986 (spain, portugal), 1995 (austria, finland, sweden), 2004 (the eu-10 enlargement: czechia, estonia, cyprus, latvia, lithuania, hungary, malta, poland, slovenia, slovakia), 2007 (bulgaria, romania) and 2013 (croatia). after the united kingdom decided to leave the eu (brexit), the block counts 27 eu ms. its headquarters are in brussels (belgium), luxembourg (luxembourg), and strasbourg (france). with 448 million inhabitants (5.8% of the global population) and a 15 trillion usd gdp equal to 18% of the global gdp (world bank, 2020), despite being more advanced in the stage of economic integration, the block is significantly smaller than rcep. however, european integration exceeds the economic dimension. foster (2013) describes it as “the ‘civilized zone’ of the european continent” (p. 375) with browning (2018) adding a surrounding “buffer zone of a so-called ring of friends” and a “threatening world” outside (p. 127). critical votes to the eu are called euroscepticism, which is defined as “opposition to the process of european integration” or “opposition to european integration and/or the eu” (treib, 2020, p. 3). their nature seems to be more political, than economic – most euroscepticism comes from the farright-wing parties in the european parliament (götz et al., 2018). the recent russian invasion of ukraine also shed some new light on the geopolitical interests of autocratic russia in impeding european integration and destabilizing the eu. the objective of the article is to verify whether the eu can be perceived as a benchmark for further integration of rcep participating countries (rcep pc) – above the recently signed free trade area (fta). the research gap in the existing literature is the lack of analysis of rcep’s potential for further integration. therefore, the research problem of this study is to explore the possibilities of rcep’s development into higher forms of economic integration in the foreseeable future. we formulate three research questions: a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 27 rq1: what indicators of the economic conditions have been previously analyzed in the literature and why the issue is still not resolved? rq2: does the gdp structure of the rcep pc show similarities that provide reasons to consider their further economic integration following the eu ms model? rq3: is the european union a good benchmark for asian regional integration agreements? we applied a quantitative research methodology with cluster analysis using ward’s minimum variance method to analyze the economic integration potential of the rcep pc. we used quantitative data sets from the 2015-2020 world development indicators of the world bank. our article starts with a review of the literature on regional integration, followed by a section on materials and methods, a presentation and discussion of the results of the research, and a conclusion. literature review (and hypotheses development) regional integration mlambo (2019) defines regional integration as “a significant initiative with regard to stimulating economic growth amongst member states and enhancing intraregional trade, security initiatives, and bilateral and multilateral agreements”(p.1). it can also be interpreted as the concept of a functional region with strengths and trends in evolving political, economic, and cultural relations compared to relations with external structures (pacuk et al., 2018). mlambo and mlambo (2018) postulate for intergovernmental cooperation within regional integration agreements to benefit from “jointly implementing policies that are aimed at spurring regional development” (p. 258). from the entrepreneurial perspective, głodowska (2017) confirms the dependence of regional integration and economic growth on the business environment using quantitative analysis. startups become creators of the new business model of the 21st century. their development brings advantages to the entire economy in regional, national, and world dimensions. an increase in the number of microenterprises contributes to the increase in gdp level per capita (szarek & piecuch, 2018). balawi (2021) shows entrepreneurship performance (ecosystem) and its influence on the economy. cluster analysis cluster analyses aim to examine convergence (or divergence) within a group (of countries). in the eu we can see a high level of convergence between countries regarding business structure and demography. on the other hand, the eu cannot be seen as a homogeneous group, since there is a significant difference between eu-15 (before brexit) and eu-13 countries. we can observe the decrease in dissimilarities. hence, the process of constant convergence is a thing in the eu (kamińska & zielenkiewicz, 2019). when it comes to rcep, also two intra-groups can be distinct in terms of bilateral trade. rcep4 (japan, south korea, taiwan, and australia) and rcep-11 (other rcep pc). taiwan is not widely recognized as a country. in our research, we do not separate taiwan from the people's republic of china. rcep-4 countries seem to be relatively more integrated, based on their intra-trade flows (chang et al., 2020). the similarity between the eu and the rcep in the field of cluster analyses is significant. in both environments, we can observe a line between two intra-major groups. with that being said, eu-15 may be seen as a benchmark for rcep-4 and eu-13 for rcep-11. it thoroughly fits in the ‘two-speed europe’ concept that assumpts the divergence between countries within the eu (kundera, 2019). we decided to ground our set of indexes on gdp, as the gdp structure is crucial to examine those potential differences between countries, both in the eu and in the rcep. therefore, nine indicators were chosen to measure the dissimilarities between the members of both blocks. our research focuses on differences based on the structure of gdp between rcep and the eu. the empirical evidence from prior literature studies allowed us to build the following main research thesis (mrt): mrt: in the foreseeable future, the rcep will evolve into a common market. 28 | wojciech ficek, remigiusz gawlik to prove (or reject) the mrt, we assumed the following hypotheses: h1: it is possible to create a consistent set of socio-economic indicators that assess the potential of countries participating in regional integration agreements for further integration. h2: the discrepancy in the gdp structure between the rcep pc is low enough to engage in the next level of economic integration, the customs union. h3: the european union is a good benchmark for asian regional integration agreements. the following section discusses the research methodology and data. research methodology the research design is quantitative. it aimed to identify more homogeneous subgroups within rcep pc to exclude the countries with the highest divergence. then, the rcep's potential for further economic integration was derived from its comparison with the eu. data sets on the chosen gdp-based world development indicators of rcep pc and eu ms came from the world bank database. we used microsoft excel (v2203, build 15028.20228) for data analysis and forecasting, ade-tax (created by pisulak & bauer) for minimum-variance method calculations, and statistica (v13.3) for graphic presentations. literature selection is derived from in-depth studies of research articles on regional integration agreements, cluster analysis, and european treaties. we used ward’s minimum-variance – a cluster analysis method. kovacova et al. (2019) state that “the use of the cluster analysis focuses on the identification of homogeneous subgroups of explanatory variables to sort the variables into clusters so that the variables within a common cluster are as similar as possible” (p. 744). our application consisted of the following steps. first, data were standardized with maciejewski’s (2017) formula (1): ��� = ��� − �̅��� (1) where: ��� standardized value of the j-th index in the i-th country; ��� value of the j-th index in the i-th country; �̅� arithmetic mean of index j; �� the standard deviation of index j; rcep pc and eu ms, �� = �1,2, … , � �� �, � �� = 15; �� = �1,2, … , ��� �, ��� = 27; � number of indicators, � = �1,2, … , ��, � = 8. second, we apply ward’s minimum-variance method for hierarchical clustering to obtain a hierarchical structure of similarities between rcep pc and eu ms (within each block independently, not between two blocks). the resulting dendrogram illustrates the arrangement of the clusters (ward, 1963), which can be quantified. the initial cluster distances are the euclidean distance between the countries, defined after (kovacova et al., 2019, p. 752) by formula (2): ��� = � !��" − ��" #$""%& (2) where: ��" value of variable k for the in the country referred as i; ��" value of variable k of the j-th index (interpreted as a maximum value). fallucchi et al. (2019) observe that ward’s method, contrary to the k-means method, specifies the number of types (groups). in our research, we split the research samples into four groups (separate for rcep and eu). third, we calculate (3) the synthetic measure of development (smd). mazur and witkowska (2006) point at smd, providing a more transparent visualization of such aggregated euclidean distances. a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 29 '() = 1 − *+*, (3) where: '() synthetic measure of development (smd); �� euclidean distance for = {1,2, … , �}, where i stands for an individual country; �0 euclidean distance max value. the maximum value of the euclidean distance can be calculated using formula (4). �0 = max � {�� } (4) the smd values range from 0 to 1, with greater values reflecting a higher level of development. as a result, we obtained a grading of economic development distances between members of researched regional integration agreements, rcep and eu, separately within each agreement. additionally, after obtaining smds, we used the standard deviation to measure the divergence between countries within the rcep and the eu (formulas 5 & 6). 4 �� = 5∑ |89:;<=>9:;<|?@9:;<=& (5) where: 4 �� the standard deviation for rcep pc; � �� specific value in a data set; a �� arithmetic mean; b �� the number of countries (15). 4�� = 5∑ |8;c=>;c|?@;c =& (6) where: 4�� the standard deviation for eu ms; ��� specific value in a data set; a�� arithmetic mean; b�� the number of countries (27). as variables, we employed eight gdp-related indicators, presented as gdp %. the initially considered set of socio-cultural-legal-economic indexes proved to be too large and not homogeneous enough. therefore, after preliminary research, we decided to limit this set to gdp-related indexes, addressing various spheres of economic well-being. their presentation as gdp % provides greater transparency. gdp-based indicators seem to be the most appropriate and adequate indexes when it comes to empirical analysis. as they do not measure the social sphere itself (giannakitsidou, 2016), we treated gdp as a benchmark for our indicators. we decided not to employ the most popular economic integration indexes, such as openness to foreign trade or capital flows, because of countries like singapore. justification: the openness to the foreign trade of singapore extends over ten times the same index for china or japan (world bank, 2021b). although it is impossible to carry out an economic analysis with singapore not suppressing the results, we concluded, that our set of indicators protects extensively the examination from data distortion. we employed the following indicators, defined by the world bank (2021a): − final consumption expenditure (fce) – expenditure by resident institutional units, including households and enterprises whose main economic center of interest is in that economic territory, on goods or services that are used for the direct satisfaction of individual needs or wants or the collective needs of members of the community; − foreign direct investments (fdi) – net inflows of investment to acquire a lasting management interest (10% or more of voting stock) in an enterprise operating in an economy other than that of the investor; it is the sum of equity capital, reinvestment of earnings, other long-term capital, and shortterm capital as shown in the balance of payments; 30 | wojciech ficek, remigiusz gawlik − military expenditure (me) – all current and capital expenditures on (i) the armed forces (including peacekeeping forces); (ii) defense ministries, and other government agencies engaged in defense projects; (iii) paramilitary forces, if these are judged to be trained and equipped for military operations; (iv) military space activities (military and civil personnel, including retirement pensions of military personnel and social services for personnel); (v) operation and maintenance; (vi) procurement; (vii) military research and development; (viii) military aid; − current health expenditure (che) – estimates of current health expenditures include healthcare goods and services consumed during each year, excluding capital health expenditures such as buildings, machinery, it, and stocks of vaccines for emergencies or outbreaks; − exports of goods and services (ex) – the value of all goods and other market services provided to the rest of the world; they include the value of merchandise, freight, insurance, transport, travel, royalties, license fees, and other services, such as communication, construction, financial, information, business, personal, and government services; − services value-added (sva) – includes the value-added (va) in wholesale and retail trade (with hotels and restaurants), transportation, and government, financial, professional, and personal services such as education, health care, and real estate services; − industry value-added (iva) – it comprises va in mining, manufacturing (also reported as a separate subgroup), construction, electricity, water, and gas; − agriculture value-added (ava) – includes va in forestry, hunting, and fishing, the cultivation of crops, and livestock production. five of the above indicators are stimulants (raising the indicator value increases the dependent variable), and three are destimulants (raising the indicator value decreases the dependent variable). the three last indicators (sva, iva, ava) are calculated as value-added, which is the net output of a sector after adding all outputs and subtracting intermediate inputs. it is calculated without making deductions for the depreciation of fabricated assets or the depletion and degradation of natural resources (world bank, 2021a). despite some limitations enumerated in the conclusions section, we managed to propose and standardize a set of economic development indexes applicable for both integration agreements. this confirms h1. the third section contains a presentation of our research results and their discussion. results and discussion table 1 presents the calculated euclidean distances between rcep pc for each index individually. table 2 presents similar calculations for the euclidean distances between eu ms for the same set of indexes. the application of the minimum-variance method allowed us to create two synthetic measures of development (smdrcep and smdeu) one for each regional integration agreement. table 3 presents the smd for rcep pc (smdrcep). the smdrcep values presented in table 3 prove a relatively similar economic advancement of rcep pc, with two exceptions: singapore and lao pdr. singapore’s outstanding economic performance is mainly due to the highest scores on fce, fdi, ex, sva, and ava indexes (table 1). the other extreme is represented by lao pdr, due to the lowest values of me and che indexes (table 1). we can therefore state that the differences between gdp structures of rcep pc are not thwarting further integration. however, tighter integration circles (various integration fields and speeds) could prove necessary because of the two mentioned exceptions. therefore, h2 can be conditionally confirmed. table 4 presents the smd calculated for eu ms (smdeu). a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 31 table 1. economic development indicators for the regional comprehensive economic partnership participating countries rcep pc fce fdi me che ex sva iva ava australia 75.09 3.21 1.98 9.38a 21.76 66.91 24.07 2.34 brunei darussalam 46.26 2.52 3.25 2.36a 53.10 40.04 60.54 1.10 cambodia 77.83 12.61 2.11 6.24a 61.26 39.06 31.55 23.30 china 54.97 1.59 1.75 5.10a 19.44 52.98 39.39 7.62 indonesia 66.99 1.78 0.82 2.92a 19.51 43.77 39.28 13.23 japan 74.49 0.64 0.95 10.71a 17.05 70.00a 28.42a 1.05a korea, rep. 64.01 0.67 2.57 7.28a 40.25 55.97 33.75 1.83 lao pdr 81.59b 6.63 0.15d 2.44a 36.94b 42.14 30.41 16.35 malaysia 69.44 2.80 1.19 3.76a 66.91 53.06 37.66 8.05 myanmar 71.76 4.53 3.22 5.05a 26.08 39.99 35.80 24.21 new zealand 76.33 1.11 1.26 9.30a 26.34 65.61c 20.27c 5.37c philippines 85.23 2.43 1.02 3.97a 27.87 59.96 30.03 10.01 singapore 45.90 25.55 3.01 4.22a 173.90 70.29 24.20 0.03 thailand 67.03 1.23 1.40 3.77a 62.86 56.84 34.71 8.45 vietnam 74.52 6.14 2.37c 4.82a 100.53 41.05 33.64 15.36 variables: d s s s s s d d a data set: 2015-2019 (forecasted for missing data); b data set: 2015-2016 (forecasted for missing data); c data set: 2015-2018 (forecasted for missing data); d data set: 1992-2013 (forecasted for missing data); variables – statistical features (stimulants – s or destimulants – d) source: own elaboration based on world bank (2022), indicator codes: ne.con.totl.zs; bx.klt.dinv.wd.gd.zs; ms.mil.xpnd.gd.zs; sh.xpd.chex.gd.zs; ne.exp.gnfs.zs; nv.srv. totl.zs; nv.ind.totl.zs; nv.agr.totl.zs (accessed on march 25, 2022). table 2. economic development indicators for the european union member states eu ms fce fdi me che ex sva iva ava austria 71.66 -3.27 0.75 10.37a 53.64 62.88 25.33 1.13 belgium 74.62 -2.70 0.93 10.68a 80.94 69.43 19.30 0.65 bulgaria 76.72 3.39 1.69 7.38a 63.27 59.57 23.08 3.71 croatia 78.88 2.03 1.69 6.83a 47.39 59.50 20.42 3.00 cyprus 81.14 67.82 1.64 6.75a 73.55 74.07 11.68 1.89 czechia 66.51 3.63 1.08 7.36a 76.76 55.89 32.32 2.01 denmark 71.24 1.00 1.24 10.09a 55.73 65.01 20.76 1.13 estonia 70.24 5.44 2.07 6.56a 74.99 60.85 23.60 2.38 finland 76.70 2.90 1.41 9.27a 37.05 60.16 23.85 2.34 france 77.57 1.64 1.91 11.30a 30.49 70.38 17.24 1.56 germany 72.42 2.56 1.21 11.38a 46.25 62.25 27.16 0.74 greece 89.63 1.64 2.63 8.06a 34.93 69.39 14.12 3.81 hungary 69.68 28.31 1.15 6.70a 84.13 55.75 25.24 3.61 ireland 42.85 24.44 0.31 7.07a 124.45 55.22 37.11 0.96 italy 79.07 0.86 1.36 8.72a 30.36 66.55 21.33 1.97 latvia 77.74 2.53 1.75 6.11a 60.51 64.67 18.94 3.65 lithuania 78.42 4.13 1.74 6.63a 72.66 60.97 25.73 3.21 luxembourg 49.36 24.00 0.59 5.28a 197.05 79.52 11.39 0.22 malta 63.78 28.98 0.51 8.75a 146.94 75.73 12.51 0.78 netherlands 68.74 4.16 1.24 10.18a 81.78 70.03 17.78 1.70 poland 76.19 3.00 2.04 6.45a 53.67 56.87 28.70 2.49 portugal 82.31 3.11 1.87 9.39a 41.26 65.47 19.23 2.08 romania 78.91 2.67 1.76 5.28a 40.78 57.41 28.44 4.14 slovakia 75.41 2.57 1.35 6.87a 92.49 58.52 29.14 2.02 slovenia 71.45 2.91 1.01 8.39a 80.76 56.62 28.49 2.04 32 | wojciech ficek, remigiusz gawlik eu ms fce fdi me che ex sva iva ava spain 77.17 2.74 1.25 9.03a 33.90 67.87 20.09 2.81 sweden 71.47 3.10 1.08 10.85a 44.71 65.46 21.84 1.41 variables: d s s s s s d d a data set: 2015-2019 (forecasted for missing data); variables – statistical features (stimulants – s or destimulants – d). source: own elaboration based on world bank (2022), indicator codes: ne.con.totl.zs; bx.klt.dinv.wd.gd.zs; ms.mil.xpnd.gd.zs; sh.xpd.chex.gd.zs; ne.exp.gnfs.zs; nv.srv. totl.zs; nv.ind.totl.zs; nv.agr.totl.zs (accessed on march 25, 2022). table 3. synthetic measure of development for regional comprehensive economic partnership participating countries rcep pc !def − dgf#hff%i � !def − dgf#h f f%i smdrcep australia 33.75 5.81 0.253 brunei darussalam 56.37 7.51 0.035 cambodia 40.42 6.36 0.183 china 42.37 6.51 0.164 indonesia 57.88 7.61 0.022 japan 41.50 6.44 0.172 korea, rep. 33.19 5.76 0.260 lao pdr 60.55 7.78 0.000 malaysia 41.29 6.43 0.174 myanmar 51.55 7.18 0.077 new zealand 38.72 6.22 0.200 philippines 51.76 7.19 0.075 singapore 6.32 2.51 0.677 thailand 39.94 6.32 0.188 vietnam 35.96 6.00 0.229 max: – 7.78 – source: own calculations in microsoft excel. table 4. synthetic measure of development for european union member states eu ms !def − dgf#hff%i � !def − dgf#h f f%i smdeu austria 71.59 8.46 0.138 belgium 57.89 7.61 0.225 bulgaria 75.11 8.67 0.117 croatia 76.97 8.77 0.106 cyprus 39.98 6.32 0.356 czechia 75.19 8.67 0.116 denmark 58.48 7.65 0.221 estonia 60.20 7.76 0.209 finland 72.96 8.54 0.130 france 58.91 7.68 0.218 germany 65.67 8.10 0.174 greece 79.49 8.92 0.091 hungary 66.05 8.13 0.172 ireland 68.02 8.25 0.160 italy 71.30 8.44 0.140 latvia 73.45 8.57 0.127 lithuania 73.64 8.58 0.125 luxembourg 34.94 5.91 0.398 a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 33 eu ms !def − dgf#hff%i � !def − dgf#h f f%i smdeu malta 32.27 5.68 0.421 netherlands 47.50 6.89 0.298 poland 78.15 8.84 0.099 portugal 65.68 8.10 0.174 romania 96.29 9.81 0.000 slovakia 71.64 8.46 0.137 slovenia 72.19 8.50 0.134 spain 70.12 8.37 0.147 sweden 61.60 7.85 0.200 max: – 9.81 – source: own calculations in microsoft excel. the creation of gdp within the eu block seems to be distributed much more equally. even though malta, luxembourg, and cyprus score the best, and poland, greece, and romania have the lowest smdeu values, no extremes similar to smdrcep can be identified. these findings are supported by standard deviation calculations: 4 �� = 0.161 vs. 4�� � 0.095 proves that the eu ms are more convergent than the rcep pc. however, we need to acknowledge a calculation bias coming from singapore being an indisputable leader within the rcep. distances in economic development between the countries are presented in the dendrograms below, for rcep pc (figure 1) and eu ms (figure 2) separately. figure 1. distances in economic development between rcep pc (smdrcep) source: own elaboration with the use of statistica based on calculations in ade-tax. both in figures 1 and 2 we use an internal comparative unit for dendrograms imposed by the statistica software (formula 7). 34 | wojciech ficek, remigiusz gawlik mnopo � 100 ∙ r) () (7) where: mnopo an internal comparative unit for dendrograms imposed by the statistica software; bd binding distance in a dendrogram; md the maximum distance in a dendrogram. our analysis shows that around the distance of 15 units we can distinguish four groups of countries based on their smdrcep values: (i) singapore; (ii) south korea, australia, vietnam; (iii) new zealand, thailand, cambodia, malaysia, japan, china; (iv) myanmar, philippines, brunei darussalam, indonesia, lao pdr. figure 2. distances in economic development between eu ms (smdeu) source: own elaboration with the use of statistica based on calculations in ade-tax. similar reasoning within the eu also identifies four groups, more homogeneous in their level of economic advancement, since the distance of around 12 units is sufficient to obtain the same number of groups. these groups are (i) malta, luxembourg, cyprus, netherlands; (ii) belgium, denmark, france, estonia, sweden, germany, portugal, hungary; (iii) ireland, spain, italy, austria, slovakia, slovenia, finland, latvia, lithuania, bulgaria, czechia, croatia, poland, greece, and (iv) romania. it is worth mentioning that group no. 3 seems to be remarkably numerous. we can find 14 countries within; mainly piigs countries and new member states (accession after 2004). the core countries of the eu were placed in groups no. 1 and 2. the above shows that drawing direct conclusions from eu integration towards rcep’s potential for further economic approach is premature. dieter (2021) backs our findings by saying that rcep is a great fta but the odds that it will become a customs union (cu) are rather limited. flach et al. (2021) claim that the value of trade between the rcep pc has the potential to increase, because: “(i) trade relations and interdependencies between rcep countries are more prominent compared to third countries, (ii) the relative importance of intra-rcep trade has increased over the years, (iii) complex value chains play an important role in the region, and (iv) for giant china, a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 35 ‘factory rcep’ is the most important partner network”(p. 98). nevertheless, even with such arguments in favor of the growing importance of rcep, the mentioned authors do not risk statements about taking rcep pc at higher integration levels. rahman and ara (2015) quantified the potential economic impact of the elimination of all import tariffs between the current rcep pc and concluded that it could result in a drop in exports in most of them. surprisingly, india would gain significantly from the fta, even though it did not sign the rcep agreement. a possible explanation comes from the fact that rcep includes other trade blocks, e.g., asean+6 countries (without india). in addition to vertical integration, the rcep can evolve horizontally, by accepting new pc. chakraborty et al. (2019) claim that india would join the agreement if services became part of it. being beneficial to india, the agricultural and service market of this country (mainly the technological industry) would bring great added value to other rcep pc. zhou et al. (2021) argue that “rcep will have huge economic effects on members, such as gdp, welfare, and trade, and india’s accession will bring greater benefits to rcep members”(p. 13). india’s accession would start a cycle synergy effect, as it pushes the agreement toward a common market – another vertical level of economic integration. kurihara (2017) predicts potential conflict areas by saying that developed rcep pc will benefit from a larger increase in trade than the developing ones. he also predicts tensions between the trans-pacific partnership (tpp) signatories and rcep pc, as “the members are overlapping each other, and there might occur unexpected and unwanted effects on both and/or one of their economies”(p. 105). chaisse and pomfret (2020) claim that rcep has the potential to play an important role in the modern globalized economy but are not certain of the level of integration it will finally achieve. chang et al. (2020) prove that the effect created by intra-regional trade is higher within rcep than within the eu. they also notice the importance and similarity of sub-groups within the integrated environment. thus, we can see the eu as a benchmark for the rcep. on the other hand, some countries, i.e., china, indonesia, singapore, and malaysia, can relatively easier (than eu-13) transcend and become part of rcep-4 because divergence between rcep’s sub-groups (rcep-4 and rcep-11) is lower than in the eu (eu-15 and eu-13). hence, only can we confirm h3 conditionally. conclusions the objective of the article was to verify whether the eu can be perceived as a benchmark for further integration of rcep participating countries (rcep pc) in the foreseeable future. with the minimumvariance methods, based on world bank’s data on the gdp-related economic development indexes, we came to the following conclusions: − rcep pc are less integrated than the eu ms, however, the differences between the two regional integration agreements are less significant than expected; − after excluding the extremes (singapore and lao pdr) the level of economic integration between rcep pc seem to be satisfactory for further integration. we managed to confirm h1, whereas h2 and h3 were confirmed only conditionally. therefore, our main research thesis, stating that “in the foreseeable future the rcep will evolve into a common market” cannot be confirmed. our research bears the following implications and recommendations for policymakers: − the european model of economic integration can be used as a benchmark for rcep pc; − however, the cultural, social, and political similarities in the actual stage of development of eu ms shall be also considered; − therefore, the indicators employed for analyses and predictions of rcep’s future integration potential shall include also cultural, social, and political factors; − the scenario of rcep’s integration in smaller, more homogeneous groups of countries is worth being analyzed by the policymakers. business entities shall notice that the higher level of integration, the higher volume of trade flows among the integrated countries. this is backed by savinsky (2020), ishikawa (2021), shimizu (2021), and 36 | wojciech ficek, remigiusz gawlik drysdale and garnaut (2022). therefore, we perceive them as potentially strong pro-integrational motivators. in this way, the microeconomic sphere can influence the macroeconomic environment. the more bilateral trade relations national entities have gotten between countries within fta, the easier integration at the governmental level will be and this can lead to greater stages of economic integration. our article brings value-added to the science of economics by providing new information on rcep’s development potential. it also highlights the fact, that although conclusions on eu-rcep similarities can be drawn from an economic perspective, direct comparisons of these two integration blocks can be misleading. we observed the following limitations of the presented research: (i) choice of indexes – we used only economic indexes presented as gdp %, whereas adding social, cultural, and political factors would enrich the picture; (ii) some of the indexes can be interdependent, e.g.: lower health expenditure may equalize high military expenditure; (iii) dividing the indexes into stimulants and destimulants can result in some indicators being interpreted as nominants where “normal” (nominal) values of a given factor are desirable, while any deviations from the “normal” level are perceived as a negative phenomenon – e.g.: me – difficult to be classified strictly as stimulant or destimulant, but treated here as a stimulant; (iv): lack of recent data from some rcep pc, notably from the lao statistics bureau, e.g. ghdx data – we had to forecast missing data, which can cause data distortion and calculation bias. future research on both rcep and eu should concentrate on: (i) empirical research on up-to-date effects of economic integration; (ii) exploring further integration opportunities (including enlargements) and their limitations; (iii) simulating intra-rcep trade after an alleged accession of india; (iv) anticipating the geopolitical threats for economic integration, e.g. under the light of russia-china or china-taiwan relations; (v) repeating our calculations with a broadened set of indicators, e.g. with focus on fdi structure; (vi) creating integration criteria hierarchies, e.g. with the use of analytic hierarchy process method. references balawi, a. (2021). entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison with qatar and saudi arabia. international entrepreneurship review, 7(2), 55-66. https://doi.org/10. 15678/ier.2021.0702.05 bhagwati, j.n. (1995). us trade policy: the infatuation with ftas. columbia university. browning, c. (2018). the construction and deconstruction of the eu’s neighbourhood. in t. schumacher, a. marchetti, & t. demmelhuber (eds.), the routledge handbook on the european neighbourhood policy (pp. 119129). routledge. chaisse, j., & pomfret, r. (2019). the rcep and the changing landscape of world trade. law and development review, 12(1), 159-190. https://doi.org/10.1515/ldr-2018-0058 chakraborty, d., chaisse, j., & xu, q.i.a.n. (2019). is it finally time for india’s free trade agreements? the asean “present” and the rcep “future”. asian journal of international law, 9(2), 359-391. https://doi.org/7101.01/s3400009131524402 chander, a., & sunder, m. (2018). the battle to define asia’s intellectual property law: tpp to rcep. uc irvine law review, 8(3), 330-362. chang, s.m., huang, y.y., shang, k.c., & chiang, w.t. (2020). impacts of regional integration and maritime transport on trade: with special reference to rcep. maritime business review, 5(2), 143-158. https://doi. org/10.1108/mabr-03-2020-0013 drysdale, p., & garnaut, r. (1993). the pacific: an application of a general theory of economic integration. in c.f. bergsten & m. noland (eds.), regional institutional arrangements (pp. 183-223). institute for international economics. dieter, h. (2021). rcep-countries create asia-pacific free trade zone: trade facilitation but no integrated bloc. swp comment 2021/c 03, 1-4. https://doi.org/10.18449/2021c03 fallucchi, f., luccasen, r.a., & turocy, t.l. (2019). identifying discrete behavioural types: a re-analysis of public goods game contributions by hierarchical clustering. journal of economic science association, 5, 238-254. https://doi.org/10.1007/s40881-018-0060-7 a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 37 flach, l., hildenbrand, h.m., & teti, f. (2021). the regional comprehensive economic partnership agreement and its expected effects on world trade. intereconomics, 56(2), 92-98. https://doi.org/10.1007/s10272-021-0960-2 foster, r. (2013). tabula imperii europae: a cartographic approach to the current debate on the european union as empire. geopolitics, 18(2), 371-402. https://doi.org/10.1080/14650045.2012.716466 francois, j., & elsig, m. (2021). short overview of the regional comprehensive economic partnership (rcep). european parliament, directorate general for external policies of the union, pe 653.625, 1-25. https://doi. org/10.2861/001684 gaur, p. (2021). regional comprehensive economic partnership (rcep): a trade agreement among equals? journal of asia pacific studies, 6(3), 403-416. giannakitsidou, o., tsagkanos, a., & giannikos, i. (2016). correlation of municipal solid waste production and treatment with socioeconomic indexes. international journal of environment and waste management, 18(4), 303-316. głodowska, a. (2017). business environment and economic growth in the european union countries: what can be explained for the convergence?. entrepreneurial business and economics review, 5(4), 189-204. http://doi.org/10.15678/eber.2017.050409 götz, m., jankowska, b., matysek-jędrych, a., & mroczek-dąbrowska, k. (2018). governmental change and fdi inflow to poland and hungary in 2010-2016. entrepreneurial business and economics review, 6(1), 153-173. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060109 huettinger, m., & zirgulis, a. (2020). controversies regrading the ttip agreement in the academic literature. review of economics and economic methodology, 4(1), 79-103. ishikawa, k. (2021). the asean economic community and asean economic integration. journal of contemporary east asia studies, 10(1), 24-41. https://doi.org/10.1080/24761028.2021.1891702 kamińska, t., & zielenkiewicz, m. (2019). changes in the similarity of business structure and demography after european union accession. research papers of wrocław university of economics, 63(6), 51-63. https://doi.org/10.15611/pn.2019.6.04 kovacova, m., kliestik, t., valaskova, k., durana, p., & juhaszova, z. (2019). systematic review of variables applied in bankruptcy prediction models of visegrad group countries. oeconomia copernicana, 10(4), 743-772. https://doi.org/10.24136/oc.2019.034 kundera, j. (2019). the future of eu: towards a two speed europe. european research studies journal, 22(3), 261-281. https://doi.org/10.35808/ersj/1469 kurihara, y. (2017). are rcep and tpp effective? american international journal of contemporary research, 7(3), 102-108. maciejewski, m. (2017). the problems of the economic development of the european union member states. scientific journal of the university of economics in katowice, 319, 117-126. mazur, a., & witkowska d. (2006) application of the taxonomic measures to estimate of the real estate. economics and organization of agri-food sector, 60, 251-258. mlambo, d.n. (2019). unearthing the challenges and prospects of regional integration in southern africa. journal of public affairs, 19(1), e1882, 1-7. https://doi.org/10.1002/pa.1882 mlambo, v.h., & mlambo, d.n. (2018). challenges impeding regional integration in southern africa. journal of economics and behavioral studies, 10(2(j)), 250-261. https://doi.org/10.22610/jebs.v10i2(j).2234 pacuk, m., palmowski, t., & tarkowski, m. (2018). the emergence of baltic europe: an overview of polish research on regional integration. quaestionaes geographicae, 37(2), 47-60. https://doi.org/10.2478/quageo-2018-0013 park, s.c. (2017). rcep versus tpp with the trump administration in the usa and implications for east asian economic cooperation. entrepreneurial business and economics review, 5(4), 135-152. http://doi.org/10. 15678/eber.2017.050406 rahman, m.m., & ara, l.a. (2015). tpp, ttip, and rcep: implications for south asian economies. south asia economic journal, 16(1), 38-43. https://doi.org/10.1177/1391561415575126 savinsky, a.v. (2020). economic integration in asean: trade-related aspects. in w. szkutnik, a, sączewska-piotrowska, m. hadaś-dyduch, & j. acedański (eds.), proceedings of the 14th international scientific conference analysis of international relations 2020 – methods and models of regional development, summer edition (pp. 178-188). publishing house of the university of economics in katowice. 38 | wojciech ficek, remigiusz gawlik shimizu, k. (2021). the asean economic community and the rcep in the world economy. journal of contemporary east asia studies, 10(1), 1-23. https://doi.org/10.1080/24761028.2021.1907881 szarek, j., & piecuch, j. (2018). the importance of startups for construction of innovative economies. international entrepreneurship review, 4(2), 69-78. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.05 treib, o. (2020). euroscepticism is here to stay: what cleavage theory can teach us about the 2019 european parliament elections. journal of european public policy, 28, 1-16. https://doi.org/10.1080/13501763.2020. 1737881 ward, j.h. (1963). hierarchical grouping to optimize an objective function. journal of the american statistical association, 58. https://doi.org/10.1080/01621459.1963.10500845 world bank (2021a). world bank metadata glossary: <https://databank.worldbank.org/metadataglossary/all/ series>. world bank (2021b). world bank open data database: <https://data.worldbank.org/indicator/ne.trd.gnfs.zs>. world bank (2022). world bank open data database: <https://data.worldbank.org/>. zhou, l., pan, c., he, j., & li, s. (2021). the impact of rcep on chinese regional economy from global value chains perspective (tentative results). law and development review (working paper). retrieved on march 25, 2022 from https://www.gtap. agecon.purdue.edu/resources/download/10412.pdf. a comparative analysis of regional integration potential in the asia-pacific region | 39 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. wf – literature review, application of the research methodology, calculations, writing. rg – research design and methodology, conceptualization, literature review, discussion, writing. wojciech ficek bachelor of international economics in international trade, alumnus and master’s program student at the cracow university of economics (cracow, poland). scientific interests: regional integration, european unification process, financial economics, monetary integration, international trade relations, international economic and political relations. applied research methods: synthetic measures of development, ward’s method, standardized sum method, correlation analysis, linear arrangement. correspondence to: mr. wojciech ficek, cracow university of economics, college of economics, finance and law, institute of economics, international trade department, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, email: wojciech.ficek@pm.me orcid http://orcid.org/0000-0002-2816-5830 remigiusz gawlik associate professor at cracow university of economics (cracow, poland) and extraordinary associate professor at the north-west university business school (potchefstroom, south africa). scientific interests: modelling and enhancing decision-making processes in management, international economic and political relations, social costs of global economic development, the economy of happiness and work-life balance, geopolitics. applied research methods: analytic hierarchy process, analytic network process, artificial neural networks, fuzzy sets. correspondence to: prof. uek, dr hab. remigiusz gawlik, cracow university of economics, college of economics, finance and law, institute of economics, international economics department, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: remigiusz.gawlik@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-3934-2131 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the subsidy granted to the cracow university of economics project no. 075/eeg/2022/pot. the authors would like to express their gratitude to jakub janus, phd, stanisława klima, phd, and agnieszka wałęga, phd for their valuable comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-09-01-03-pp027--2123-kubiciel-lodzinska,maj,david 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.03 how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david a b s t r a c t objective: the article aims to identify market entrance barriers faced by migrant entrepreneurs and reasons for the attractiveness of specific places when starting a business in so-called peripheral regions. research design & methods: this article presents the results of a qualitative study based on semi-structured interviews, for which 21 migrant entrepreneurs were interviewed in 2019 and 2020 in opolskie voivodeship. findings: the findings suggest the respondents selected the opolskie voivodeship for business activities on the bases of socio-spatial embeddedness. neither the entrepreneurial ecosystem nor the promising economic situation were identified as meaningful for starting or growing businesses. implications & recommendations: drawing on the findings, the authors developed practical implications for policymakers. attention should be given to tools attracting migrants to peripheral regions. established migrant entrepreneurs in peripheral regions could be integrated into a regional attraction concept and make the local ecosystem more inclusive for this group of entrepreneurs. they may be turned into practice by giving them the right to member and participate in official networks of the economic development agency or the chamber of commerce. in general, the openness of migrants to reach out to support infrastructures for business creation should be actively addressed. contribution & value added: the research fills the research gaps relating to the spatial dimension and the regional context of the presence of migrant entrepreneurs in the peripheral areas of poland. article type: research article keywords: entrepreneurship; migrant entrepreneurship; migration; migration management; peripheral regions jel codes: l26, 015, f22 received: 5 october 2022 revised: 30 january 2023 accepted: 28 february 2023 suggested citation: kubiciel-lodzińska, s., maj, j., & david, a. (2023). how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland. international entrepreneurship review, 9(1), 27-41. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.03 introduction even though a few studies on the topic have been published in the past few years (kordel et al., 2022; elo et al., 2022; elo et al., 2019), research on peripheral regions and migrant entrepreneurship remains underdeveloped. in poland, studies on migrant entrepreneurship and the spatial dimensions also rather tend to focus on larger cities and/or metropolitan areas as krakow (brzozowski, 2019) and warsaw (andrejuk, 2017; brzozowska & postuła, 2014) then on peripheries. however, since poland has numerous peripheral regions, it is necessary to address the issue there. this article deals with peripheral regions understood as those that are not only rural but marginalized for various reasons, such as the example of opolskie voivodeship. the region has been suffering from a brain drain for decades due to strong labour emigration to germany and western europe and currently has the lowest gdp in poland (cso, 2022). moreover, opolskie voivodeship is located between two bigger agglomerations which are the region of katowice and wroclaw. on the one hand, this means that this peripheral is not visible and that it is not attractive for investors who tend to capitalise on the two large agglomerations and cities. on the other international entrepreneurship review ri e 28 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david hand, a highly educated workforce is attracted to the bigger agglomerations and students chose to study there, without considering the existing universities in opole. thus, human resource in form of students and experts is less available to opolskie voivodeship from the beginning. this again leads to a downward spiral: less available human capital, less purchasing power, less attractive places to live, fewer economic advantages, less good education, less visibility, etc. therefore, being distressed by a declining economic force, exemplary opolskie voivodeship is dependent on immigration and entrepreneurial activities. during the increase in immigration in recent years, peripheral regions, in general, are beginning to participate in the discourse, as migrants can contribute to maintaining or expanding the diversity of peripheral and rural labour markets (kordel et al., 2022; schemschat, 2021; david, 2015). while workers and self-employed often compete in larger cities and metropolitan areas, peripheral regions in general offer more potential for trying out business ideas and for start-ups. here, also migrants as employees and entrepreneurs can contribute to the maintenance of the infrastructure, be creative and live and work at adequate distances. the uniqueness of migrant entrepreneurs’ customer base due to diverse products and services (curci & mackoy, 2010) can broaden the economic sectors in ‘left-behind places.’ migrant entrepreneurs’ multifocal embeddedness (solano et al., 2022), which is the simultaneous involvement with places and people in several spatial spheres such as country of origin (coo) and the country of residence (cor) (henn, 2014) can create new opportunities for peripheries and individuals living there. in this context, vertovec (2009) discusses the possibility that migrant entrepreneurs’ transnational links may broaden, deepen, and intensify economic societal transformation processes. moreover, such interlinkages allow for the development of trust-based social relations, economic exchange, and activation of regions less attractive for indigenous entrepreneurs (glinka, 2018). after years of being out of focus for international migration, in recent years, poland has become one of the major destinations in europe for some groups of migrants (oecd, 2021). apart from ukraine, the top three nationalities of newcomers in 2019 were belarus and india (oecd, 2021). with the outbreak of war in ukraine, since february 2022, increased numbers of women with children have immigrated to poland. besides refugees seeking protection, other groups of migrants come to poland for economic reasons. they are attracted by employment possibilities, higher wages, and higher living standards that poland offers in comparison to their countries of origin. against this backdrop, the present article deals with the attraction of migrant entrepreneurship in the opolskie voivodeship (david et al., 2022a; xavier et al., 2013). hereby, the focus lies on the identification of pull factors and market entrance barriers faced by migrant entrepreneurs in this peripheral region, who are inspired to start or run businesses outside the country’s central metropolitan areas. in so doing, the article addresses the identified research gap which relates to migrant entrepreneurial activities in peripheral regions in poland and asks the following questions: 1. what originally attracted migrants living in opolskie voivodeship to this specific peripheral region? 2. what were their major reasons for starting a business in the opolskie voivodeship? 3. what were and are the main barriers hindering migrants to run their own businesses in the opolskie voivodeship? in what follows, we will start with a literature review to position our study in the scientific discourse on migrant entrepreneurship and spatial dimensions. next, we will introduce our method and the research design, and then our main results. finally, the article will conclude with a discussion of the findings. the conclusions will draw some implications for policymakers. by linking results to current debates, we will formulate suggestions for future research. literature review inspired by david et al. (2022a), in this article migrant entrepreneurship is defined as an umbrella term for the phenomenon of migrants starting and running businesses in cors in the first and second generation. in so doing, the authors do not neglect further subgroups of migrant entrepreneurship (david et al., 2022a) such as, to name some, ethnic (edwards et al., 2016), diaspora (sternberg et al., 2023 how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 29 forthcoming; elo, & minto-coy, 2019) or refugee groups (hartmann & philipp, 2022). however, these groups do not play a role in the sample used here. the fact that entrepreneurial activities are always embedded in a context was already demonstrated in studies by polanyi (1944) and later granovetter (1985). both argue that economic activities at large are always embedded in social relations and cannot be taken out of the framework. gradually, these ideas were translated into other scientific areas and in 1997, oinas introduced the concept of spatial embeddedness. against this backdrop, scholars recognise that entrepreneurship in general including migrant entrepreneurs is an important aspect of regional development and influences economic force (sandoz et al., 2022). moreover, some posit that spatialities influence entrepreneurs in overall and in that line migrant entrepreneurs’ activities in the same manner (david & schäfer, 2022). the interplay between migrant businesses and the regional dimension becomes particularly clear in times of crisis. others observe that especially through the many lockdowns of the covid-19 pandamic, local embeddedness among and well-being of like-minded people (andrejuk, 2022; terstriep et al., 2022) played a big role for smes, to which most migrant entrepreneurs belong. for instance, in germany, specific measures were established for this vulnerable group of start-ups and smes (david et al., 2022b). distinct from earlier crises, the shock caused by covid-19 forced businesses, especially smes and start-ups to handle unexpected changes in almost any area of their business activities (schepers, 2021; kuckertz et al., 2020). drawing on embeddedness in geography, the concept was introduced by hess (2004) and further developed into socio-spatial embeddedness. besides the understanding of how regional environments affect economic activities, this concept was expanded by highlighting the relational perspective on economic actors and firms instead of analysing the geographical dimensions only (bathelt & glückler, 2003). in that vein, based on yeung (2005; 2008) david and schäfer (2022) highlight ‘the characteristics of socio-spatial relations while accounting for power relations and actor-specific practice.’ from the spatial perspective, considering relational space as an opportunity structure, kloosterman et al. (1999) introduce their concept of mixed embeddedness describing migrant entrepreneurs in larger socio-spatial contexts. by combining multifocality and mixed embeddedness, solano et al. (2022) argue that migrant entrepreneurs can be simultaneously involved in multiple groups of people and multiple places. this again refers mainly to those entrepreneurs who act transnationally. transnationality in entrepreneurship describes the business makers who move and act cross-border (harima & baron 2020; portes & you, 2013; drori et al., 2009; portes, 2001). in these terms, entrepreneurs being transnational can make an important contribution to the transfer of knowledge over long distances in transnational social spaces (henn, 2014; pries, 2001). since some of the migrant entrepreneurs live transnationally or have a transnational business model, it is these entrepreneurs who are recognised since the work of saxenian (2007) as main contributers to the growth of regions. however, it is rare to find topic-related studies in rural areas and peripheries relating to poland. still, there are such exceptions as entrepreneurship in border regions, e.g. between poland and germany (skraba & nowicka, 2018) or refugee entrepreneurship in german rural areas (kordel et al., 2022), the marche region in central italy (brzozowski & cucculelli, 2020), baden-württemberg in germany (leicht et al., 2012) or rural immigrant entrepreneurship in norway (munkejord, 2017). arguing that in the context of regional development, entrepreneurship is a supporting factor (matejovsky et al., 2014), this, even more, applies to rural and in the case of opolskie voivodeship to peripheral regions. to close the knowledge gap related to understanding the contribution of migrant entrepreneurs in peripheral regions, our study can give some hints. while the survey does not address the exact circumstance of how migrant entrepreneurs contribute to the development of peripheral regions, it goes a step ahead and assumes that migrants make a regional contribution as entrepreneurs. therefore, this article examines how to attract these migrants to peripheral regions and, in the best case, entice them to start up activities. therefore, this study was intended to analyse the motives of decision-making of migrants for a specific destination, namely the opolskie voivodeship. moreover, we decided to analyse the motives and barriers for migrant entrepreneurship in the opolskie voivodeship in connection to the decision to start up the business, particularly in this part of poland. based on this, we formulated the following research questions. 30 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david rq1: what originally attracted migrants living in opolskie voivodeship to this specific peripheral region? rq2: what were their major reasons for starting a business in the opolskie voivodeship? rq3: which were and are the main barriers hindering migrants from running their own businesses in the opolskie voivodeship? next, we will provide insight into the chosen research method, present the results, and discuss them while developing implications for policymakers. research methodology this article is based on a qualitative study using semi-structured interviews. for this, an interview questionnaire was developed and piloted. the next step was the challenging identification of respondents who fulfilled the criteria of being migrant entrepreneurs in peripheral regions with entrepreneurial activities. to make arrangements with the target group, scholars used their networks and the so-called extended networks (through colleagues, acquaintances, and snowball sampling). additionally, contact was made with the consulate of the federal republic of germany in opole, which regularly organises meetings of german entrepreneurs and entrepreneurs of german descent operating in the region (so-called stammtisch). the involved scholars took part in such a meeting, during which they gained several contacts for research. the second institution that was contacted to attract respondents was the opole centre for economic development (ocrg). in addition, a database of central registration and information on businesses (ceidg) was used, which was analysed for names suggesting that an entrepreneur may have a migration history. unfortunately, a significant number of contacts were outdated, and it was not possible to obtain up-to-date contact details. further attempts have also been made by using social media – facebook – through posting information about the research (both quantitative and qualitative) on groups such as ‘ukrainians in opole.’ as a result, 21 respondents were selected. the basic characteristics of the respondents and their enterprises are presented in table 1. acknowledging the several different nationalities of the respondents, it was decided not to differentiate them according to nationality or their coo. the interviews were conducted personally by researchers and by students, who were trained for this purpose. the interviews were guideline oriented. this means, the interviewers received a list of issues to be addressed during the interview but did not strictly stick to an order. on average, the interviews lasted about 45 minutes and were conducted between september and december 2019 and february and may 2020. they were carried out in polish, as all interviewees expressed readiness to use the polish language. the analysis of the interviews was done within the framework of the grounded theory (hensel & glinka, 2012). the analysis was performed using open coding and axial coding (charmaz, 2006; strauss & corbin, 1997). to ensure the quality of the analysis, an audit trial procedure and a procedure for cooperation and disconfirming evidence were used (creswell & miller, 2000). firstly, invivo coding was performed using maxqda software. the coding was approached by individual researchers, coding independently of each other. following this procedure, during a joint meeting, the researchers double reviewed their codes. results and discussion rq1: what originally attracted migrants living in opolskie voivodeship to this specific peripheral region? most of the respondents declared that they decided to start up a business in the opolskie voivodship, because they were already inhabitants of this area. only three respondents did not previously live in the region. respondents were also asked about the reasons for choosing the opolskie as their place of residence. among the respondents from ukraine, the existence of a network of contacts was indicated (chain migration), such as friends and family members. this attracted respondents to the region by also simplifying formal administrative matters. moreover, the same respondents indicated how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 31 table 1. characteristics of respondents item nationality gender previous professional experience or education gained in the country of origin sector of industry company size 1 italy male working in the logistics industry transport up to 9 persons 3* ukraine female working in a production plant cosmetic self-employed 4 germany male law studies law self-employed 5 germany male agriculture hotel industry, agriculture up to 9 persons 7 ukraine female computer science, studies: finance, experience as an accountant and material processing engineer information technology up to 9 persons 8 germany male electrical industry electrical industry up to 49 persons 9 ukraine male architectural studies construction industry up to 49 persons 10 egypt male studies in the field of intercultural communication and art catering up to 9 persons 11 libya male chemistry catering up to 9 persons 12 united states male law law self-employed 13 georgia male management studies catering up to 9 persons 14 ukraine male studies catering and hotel industry up to 9 persons 15 turkey male catering catering up to 9 persons 16 ukraine female librarian cosmetic self-employed 17 turkey male catering catering selfemployment 18 ukraine male construction industry technical high school, construction industry construction industry up to 9 persons 19 ukraine male construction industry construction industry up to 9 persons 20 ukraine male economics photovoltaics up to 49 persons 21 ukraine male biology and chemistry academic teacher catering up to 49 persons 22 ukraine female product manager florist up to 9 persons 23 ukraine female nurse hair and beauty salon up to 9 persons note: * respondents 2 and 6 were excluded from the survey because they had dual citizenship. source: own elaboration. that originally the regional employment agency assisted them to find employment in companies based in opole. in the case of migrants from germany and the united states, a sentimental factor was important. both respondents no. 5 and no. 12 pointed to polish origins and family roots because some of their ancestors came from the opolskie voivodship. respondent no. 5 clarified that he came to poland in the early 1990s during the privatisation of state-owned agricultural farms (pgr) and then, in favourable economic conditions, he decided to start his own business. respondent no. 12 decided to study law in poland for sentimental reasons. respondents from ukraine, italy, and georgia also indicated that they came to opolskie for a higher education degree. due to the demographic low, being located between two large academic centres, and the need to counteract the decline in the number of students, opole universities have been very active in (re-)attracting foreign students for years, which, as research has shown, remain in the region after graduation (david, 2015). for some interviewees, the opolskie voivodship was not the first region of residence in poland. some of them previously lived in toruń, poznań (large cities in central poland), or jelcz-laskowice (a small town in the dolnośląskie voivodeship). respondents who did not previously live in the region declared that they chose this area as their spouses came from this area and they considered the target city as attractive. furthermore, respondent no. 3 not only was from opolskie voivodship, but he also obtained assistance from the authorities, and most of his clients were from opole and its surroundings. 32 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david rq2: what were their major reasons for starting a business in the opolskie voivodeship? the respondents were asked to recall the moment when they decided to start up the business and to explain their motives at that time. within this area, the distinguished firstand second-order codes are shown in figure 1. figure 1. motives for starting a business in the opolskie voivodeship source: own elaboration. the named motives were divided into internal and external motivations. among the internal motives, the respondents indicated above all the needs of a higher order, i.e., striving for independence, self-reliance, or the desire to use one’s own skills. respondent no. 9 indicated: because i worked in different plants like this in poland, and i just, i was there just for heavy lifting and not to..., and that forced me to start my own business and just do something myself, create something. and i also wanted to be independent because i usually had to do something that i didn’t want to do, for example, various things and it forced me to start my own business and opened my eyes to grow and do something on my own. how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 33 on the other hand, personal preferences include the respondents’ comments that they have chosen a particular industry because they have always liked performing certain activities. the second group of reasons were external ones. most often the respondents indicated a financial, or in a broader sense, economic, motive, but as in the case of respondent no. 19, it was partly connected with the desire to help his family in the home country: the main factor in establishing the business was the desire to earn more to help my family in ukraine. i liked working for my current employer and i was treated well, and my salary was paid on time. in addition, respondents indicated a market gap or high demand for a given offer. as indicated by respondent no. 13: in opole, we are the first; we are something else. for example, there is no such bread here as we make in georgia. there’s bread there that... that’s so natural. there are no additives, for example, chemicals and such, and that is why it is healthier for people. respondent no. 10 also indicated that he changed his plans based on market conditions: at first, we wanted to sell dresses, but not too much in opole. by researching the market, we decided on fast food. it’s a good location for such a business. some respondents suggested that their own business activity was a condition for them to work in their profession: i cannot be employed as an attorney-at-law. starting my own business was the only way i could work in my profession (respondent no. 4). on more than one occasion the interviewees specified that they were guided by a certain combination of internal and external motivation, as in the case of respondent no. 12: the crucial reason, i can tell you that, above all, was that i needed more autonomy than before. the need to be independent, i.e. the need to become independent, to be self-managed, not to be just some cog in another mechanism, i.e. an employee in the whole system of a given company, institution, etc. to be able to realise my ideas, to choose contractors or clients on my own and, above all, i won’t hide the fact that the aim was also to achieve certain financial independence, not just to manage everything on my own – to shape the directions of actions, but also to work on my own account and, as a result of this independence, to achieve certain income here on my own account. the analysis of the motives for starting one’s own business was made with a division into the nature of motivation, distinguishing necessity-driven and opportunity-driven entrepreneurship. this distinction is particularly important because, as the research has shown, necessity-driven entrepreneurship has a lower chance of survival than opportunity-driven entrepreneurship (brzozowski, 2019). rq3: what were and are the main barriers hindering migrants from running their own businesses in the opolskie voivodeship? another issue that appeared in virtually all interviews was the difficulty of establishing, but also running a business in poland. here, three respondents seem to be an exception (r3, r11, r15). within this area, the firstand second-order codes we distinguished are shown in figure 2. the largest group of the barriers indicated were classified as administrative and legal barriers. legal differences between coo and cor were pointed out, which resulted in some adaptation difficulties for migrant entrepreneurs. the excessive distribution of competences between offices was stressed, which was even described as non-functional administration. the legal status of migrants was also named as a barrier, as indicated by e.g. respondent no. 10. and respondent no. 23 who mentioned the tardiness of public administration and officials’ ‘arrogance’: 34 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david the biggest problem is polish offices. well, as with those girls who wait for a work permit: by law you wait a month, in the provincial office you must wait six months. for example, i come as an employer.... the applications are not available on the website of the office … you have to go to the office. and in the office as i understand, the application should be there, lying to take [but it is not there, instead there is] a queue, i wait an hour in the corridor to take the application, i enter the room, and this woman says to me ‘get out of here, i’ll call you,’ i stood up and said to her ‘excuse me?,’ and it began. i sat for an hour in the corridor to take the paper, and she says to me ‘get out of here.’ well, i try not to let myself be pushed around. because they should be for us, not we for them. i always think like this: according to your institution i don’t have a single zloty of arrears, i don’t …. therefore, if i need it, it is due to me, and i don’t have to ask for it. officially it is 30 days, i will wait 30 days but not 31. respondent no. 22 mentioned also difficulties related to the access to external funds to support the business. since the legal status depends on the legal system in a given country (and is independent of the entity itself), it has been classified as administrative and legal rather than personal factor. the second group of barriers were identified as individual or personal barriers, among which the language barrier was mentioned most often. this also refers to the fears of attracting customers or the reaction of the competition, including the previous superior. further barriers were classified as social barriers. these include manifestations of intolerance and ressentiments of polish society as well as polish customer’s lack of trust. as indicated by respondent no. 18: the contact with poles was hard. if you are running a business and you are a foreigner, at the beginning they don’t trust you, i don’t know, for various reasons. of course, we were providing our services very carefully and later there were polish customers because at the beginning our customers were not from poland. later, when the customers from poland showed up, they were very satisfied. the lack of tolerance in society was indicated by respondents from germany, turkey, and egypt, like respondent no. 10: firstly, i think people should change; their attitude is wrong. they can see where we’re from and they’re getting above themselves. the last barriers have been classified as market barriers and they include problems with recruiting employees both due to lack of desired qualifications and lack of motivation, especially among poles. respondent no. 1 indicated: here’s the problem in finding a skilled worker in the transport industry, a driver who can drive, but not only going forward, but also reversing to a loading dock, manoeuvre the back of the vehicle, because that is actually a problem. … finding people from poland is getting harder and harder because of the 500+ [polish benefit program]. at the beginning of the year, i had an employee from poland. he said that he would rather sit at home than go to work because he gets tired at work. there is also a problem with young people who are not willing to work. … they don’t care [about consequences]. this is a different approach. it could be 10 years of difference between me and those who come to work, but a completely different mentality and different approach. you must know their qualifications well and verify them. due to strongly articulated difficulties with starting and running a business in poland, the respondents were asked about the source of assistance in formal and administrative matters. these sources were divided into institutional and individual. among institutional sources, the respondents indicated attorneys-at-law and notaries, an accounting office, the city hall, and universities. among the sources classified as individual, the following were mainly indicated: friends, other entrepreneurs, including parents and previous employer, wife/partner of polish origin, the internet, previous clients, employees, and own knowledge resulting from the profession (lawyer). how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 35 figure 2. difficulties in starting and running a business source: own elaboration. informal (individual) sources of information prevail over institutional sources, which may suggest some shortcomings in public administration in terms of promotion and assistance to migrants’ wishing to start their own businesses in poland. it is particularly alarming that despite a relatively extensive network of business support institutions in the opolskie voivodship, most respondents declared that they did not cooperate with such entities. respondent no. 19 even mentioned the fear of cooperation with such entities: i don’t know any companies that support people like me in running a business. i do everything myself and a friend who knows polish helps me. i’ve never heard of companies that support people like me. there are of course consulting companies, but they charge a lot of money for 36 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david consulting, and they give nothing concrete in return. i didn’t use the help of such companies, but my colleagues told me about these companies and cheaters. the observation that migrant entrepreneurs rely more on personal and family networks than on official resources and support infrastructures is one of the characteristics also identified by metzger (2016), leicht et al. (2012) and david et al., (2020) for countries like germany. research has shown that migrant entrepreneurship is not limited to large metropolitan areas but also occurs in peripheral areas. in countries, that are rural per se, such as parts of ireland, this is uncontroversial. however, to answer rq 1, the migrants interviewed in our study did not select the opolskie voivodeship deliberately in terms of starting their own business. the fact that their businesses were in this peripheral area results from their circumstances, which might be them living or studying in this area, or is connected to private or sentimental matters. nonetheless, one of the respondents indicated that she has her customers in the opolskie voivodship. it is interesting that respondent no. 3 revealed that she received assistance from support infrastructure when starting up her business. this may have practical implications for decision-makers. it draws attention to the willingness and openness of migrants to cooperate with offices or entities supporting migrant businesses. the offer of assistance to migrants aimed at activating them by starting up their own businesses could therefore be expanded. to answer rq 2, two types of motives for starting a business were identified: external and internal. regarding rq 3 the following barriers were identified: personal, market, administrative, legal, and socio-cultural. entrepreneurial activities in peripheral regions are becoming increasingly important in the public and academic debate, also in poland. although large cities and metropolitan areas are the attraction points for crowds of people and herewith for migrants, it is above all peripheral regions that are dependent on brain gain. our study has contributed to closing the knowledge gap by addressing the questions mentioned above. based on this, we were able to indicate that for almost all respondents the so-called socio-spatial embeddedness played a role both in the question about the choice of the region and in the question about the reasons for the business foundation. human relations and a sense of belonging through sentiment were the reasons that created a deep attachment to the peripheral region of opolskie voivodeship. here, our studies are in line with yeung (2008), and henn (2014) and show that socio-spatial embeddedness plays a crucial role in business creation. with reference to studies of kordel et al., 2022 and elo et al., 2019, our study revealed that peripheral regions can be attractive to migrants setting up businesses, e.g., when it comes to customer base and trying oneself out in the role of an entrepreneur. finally, in line with studies of terstriep et al. (2022) on migrant start-ups in berlin, we illustrated that being embedded in a region and being among like-minded people can help to overcome crises and make businesses more resilient. conclusions the research shows that migrant entrepreneurship can be analysed on several levels with some simplification. the first level is the successful migrant entrepreneurs. they started a business that brings them considerable profits; they develop it by increasing employment or implementing innovation or at least inventions, acquiring new markets, etc. they entered cor with a specific view of starting a business or with a business idea already in place. the second group are migrants who worked full-time but wanted to try their hand at creating their own business. this was often dictated by the desire to leave dependent employment related to the secondary labour market, i.e. those related to unattractive manual work with low prestige and low wages. the third group are people who were ‘forced’ by the labour market to start a business operation, which is known as necessity-driven entrepreneurship. as with all studies, also our study comes with limitations. we make no claim to the representativeness of the study. we have presented a small sample of respondents and a great diversity due to their coo, industries, company size, as well as duration of stay. this can simply be explained by the difficulty in attracting respondents. notably, some respondents were excluded from the research due to their dual citizenship. the language barrier is the next challenge when conducting research with migrants in general and in our case with migrant entrepreneurs. how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 37 we were not able to shed enough light on some topics, but we were able to identify further fields of future research. further studies could deepen the understanding of the process of attracting migrants to peripheral regions. in the past, some studies on migrants and ‘left-behind places’ have been conducted (david et al., 2015). however, these migrants, like our sample, had in beforehand ties to the analysed regions. it would be interesting to analyse whether the already established migrant businesses in peripheral regions could attract further migrant entrepreneurs from outside the regions. next, the group currently requiring special attention in further studies, due to their size and activity in the labour market in poland are refugees from ukraine. the analysis of the situation of migrants and refugees from a post-communist country starting their economic activity in another post-communist country, where economic migration is quite a new phenomenon, seems of high interest. hereby, a focus could lie on the similarities of entrepreneurial cultures and the path dependence of entrepreneurial ecosystems due to similar political and historical circumstances. another aspect could focus on the openness of the native population in peripheral regions towards foreign populations. it could discuss whether there are tensions here when it comes to migrant entrepreneurship, or whether people are contented when they encounter cultural diversity when it comes to, e.g. food diversity. in view of our results, we suggest policymakers that they should first develop an agenda attracting migrants as a group. already in the early 2000s, there was discussion about the need to address brain gain proactively and to have strategic plans for it (david, 2015). for migrants, who mostly move to the metropolitan regions, the peripheries can bring advantages when entering the labour market and self-employment. because of the lower human capital, people can try here things out and implement creative ideas. second, policymakers should establish migrant entrepreneurs in peripheral regions as integration points for those who want to become self-employed. in terms of chain migration, migrants who have already made it to peripheral regions could attract other migrants and in that sense be seen as door-openers and pioneers to follow. thirdly, they should actively address the openness of migrants to reach out to support infrastructures for business creation. an inclusive entrepreneurial ecosystem could ensure that migrants dare to make use of support measures, so that more opportunity-driven businesses make it to the markets. references andrejuk, k. (2017). przedsiębiorcy ukraińscy w polsce. struktura i sprawstwo w procesie osiedlenia [ukrainian entrepreneurs in poland. structure and perpetration in the settlement process.]. warszawa: ifis pan. andrejuk, k. (2022). pandemic transformations in migrant spaces: migrant entrepreneurship between super-digitalization and the new precarity. population space and place, 28(6), 11. https://doi.org/10.1002/psp.2564 bathelt, h., & gluckler, j. (2003). toward relational economic geography. journal of economic geography, 3(2), 117-144. https://doi.org/10.1093/jeg/3.2.117 brzozowska, a., & postuła, a. (2014). the cultural determinants of entrepreneurship. an example of the vietnamese immigrants running their own business in poland. problemy zarządzania, 12. brzozowski j. (2019). przedsiębiorczość imigrantów w krakowie: stan obecny i perspektywy rozwoju [immigrant entrepreneurship in kraków: current state and perspectives for development], kraków. brzozowski, j., & cucculelli, m. (2020). transnational ties and performance of immigrant firms: evidence from central italy. international journal of entrepreneurial behavior & research, 26(8), 1787-1806. charmaz, k. (2006). constructing grounded theory: a practical guide through qualitative analysis: sage. creswell, j.w., & miller, d.l. (2000). determining validity in qualitative inquiry. theory into practice, 39(3), 124-130. cso (2022). wstępne szacunki produktu krajowego brutto w przekroju regionów w 2021 [preliminary estimates of gross domestic product by region in 2021], retrieved from https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rachunki-narodowe/rachunki-regionalne/wstepne-szacunki-produktu-krajowego-brutto-w-przekroju-regionow-w-2021-roku,8,5.html on october 20, 2022. curci, r., & mackoy, r. (2010). immigrant business enterprises: a classification framework conceptualization and test. thunderbird international business review, 52(2), 107-121. david, a. (2015). scientia est potentia: human capital and the role of networks; migration, inclusion and new qualification for a sustainable regional economy (dissertation). university of twente. 38 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david david, a., & schäfer, s. (2022). spatial perspectives on migrant entrepreneurship. zfw – advances in economic geography. https://doi.org/10.1515/zfw-2022-0033 david, a., dienes, c., garcia schmidt, a., kay, r., rosenberger, t., sajons, c., sänger, r., schäfer, s., & terstriep, j. (2022a). unternehmerisches handeln und staatliche unterstützungsmaßnahmen in der covid-19-pandemie. [entrepreneurship and government support measures in the covid 19 pandemic]. recovery policy brief, märz 2022. bertelsmann stiftung. david, a., & coenen, f. (2017). immigrant entrepreneurship a chance for labour market integration of refugees? in i.hamburg, & a.david (eds.), entrepreneurship and entrepreneurial skills in europe: examples to improve potential entrepreneurial spirit, (pp. 77-101). opladen: barbara budrich. david, a., terstriep, j., atibioke, o., siegel, j., & giustolisi, a. (2020). ich will andere geschichten erzählen: migrantische unternehmen in der praxis. forschungsschwerpunkt innovation [i want to tell other stories: migrant enterprises in practice. research focus on innovation], raum & kultur des instituts ar-beit und technik der migrantisches unternehmer:innentum in deutschland | seite 33 westfälische hochschule bocholt, recklinghausen, gelsenkirchen (eds), kurzgeschichten zur expertise migrantische ökonomie für die beauftragte der bundesregierung für migration, flüchtlinge und integration. david, a., terstriep, j., stoewe, k., ruthemeier, a., elo, m., & schmidt, a.g. (2022b). migrantisches unternehmer:innentum in deutschland. vorschlag einer differenzierung [migrant entrepreneurship in germany. proposal for a differentiation]. diskussionspapier der bertelsmann stiftung. gütersloh: bertelsmann stiftung. https://doi.org/10.11586/2022002 drori, i., honig, b., & wright, m. (2009). transnational entrepreneurship: an emergent field of study. entrepreneurship theory and practice, 33(5), 1001-1022. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2009.00332.x edwards, p., ram, m., jones, t., & doldor, s. (2016). new migrant businesses and their workers: developing, but not transforming, the ethnic economy, ethnic and racial studies, 3(9), 1587-1617, https://doi.org/ 10.1080/01419870.2015.1116702 elo, m., sandberg, s., servais, p., discua cruz, a., & basco, r. (2019). entrepreneurship, migration, and family in peripheral contexts – avenues for growth and internationalisation. international journal of entrepreneurship and small business, 36(1/2). elo, m., zubair, m., & zhang, x. (2022). disadvantaged migrant entrepreneurs and their selection of location: entrepreneurial settlement and making a “home” abroad. in: dana, lp., khachlouf, n., maâlaoui, a., ratten, v. (eds) disadvantaged minorities in business. contributions to management science. springer, cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-97079-6_3 glinka, b. (2018). znaczenie badań przedsiębiorczości imigrantów dla nauk o zarządzaniu [the relevance of immigrant entrepreneurship research to management science]. studia i prace kolegium zarządzania i finansów, (161), 163-174. granovetter, m. (1985). economic action and social structure: the problem of embeddedness. american journal of sociology, 19(1), 33-50. griffin-el, e.w., & olabisi, j. (2018). breaking boundaries: exploring the process of intersective market activity of immigrant entrepreneurship in the context of high economic inequality. journal of management studies, 55(3), 457-485. https://doi.org/10.1111/joms.12327 harima, a., & baron, t. (2020). is this transnational entrepreneurship? five cases in which it is hard to say ‘yes’ or ‘no.’ journal of entrepreneurship and innovation in emerging economies, 6(1), 12-40. https://doi.org/10.1177/2393957519887561 hartmann, c., & philipp, r. (2022). lost in space? refugee entrepreneurship and cultural diversity in spatial contexts, zfw – advances in economic geography, 66(3), 151-171. https://doi.org/10.1515/zfw-2021-0017 henn, s. (2014). transnationale unternehmer und wissensbasierte regionalentwicklung – eine untersuchung am beispiel des diamantsektors; [kumulative habilitation] [transnational entrepreneurs and knowledge-based regional development – an investigation using the diamond sector as an example]. universitätsund landesbibliothek sachsen-anhalt https://doi.org/10.25673/1091 hensel, p., & glinka, b. (2012). teoria ugruntowana. [in] jemielniak d. (ed.), badania jakościowe. podejścia i teoria [grounded theory. qualitative research], 1, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa, (pp. 89-113). hess, m. (2004). ‘spatial’ relationships? towards a reconceptualization of embeddedness. progress in human geography, 28(2), 165-186. https://doi.org/10.1191/0309132504ph479oa how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 39 kloosterman, r. van der leun, j., & rath, j. (1999). mixed embeddedness: (in)formal economic activities and immigrant businesses in the netherlands. international journal of urban and regional research, 23(2), 252-266. kordel, s., sauerbrey, d., & weidinger, t. (2022). entrepreneurship among refugee newcomers in rural areas taking the example of grocery stores: aspirations, practices and their contribution to regional supply, raumforschung und raumordnung | spatial research and planning. de, 80(5), 573-587. https://doi.org/10.14512/rur.191 kuckertz, a., brändle, l., gaudig, a., hinderer, s., morales reyes, c.a., prochotta, a., steinbrink, k.m., & berger, e. s.c. (2020). startups in times of crisis – a rapid response to the covid-19 pandemic. journal of business venturing insights, (13), e00169, issn 2352-6734, https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2020.e00169 kushnirovich, n. (2015). economic integration of immigrant entrepreneurs. entrepreneurial business and economics review, 3(3), 9-27. https//doi.org/10.15678/eber.2015.030302 leicht, r., di bella, j., langhauser, m., leiß, m., philipp, volkert m.r., & werner, l. (2012). schöpferische kraft der vielfalt: zugewanderte und ihre unternehmen [the creative power of diversity: immigrants and their companies]. mannheim. matejovsky, l., mohapatra, s., & steiner, b. (2014). the dynamic effects of entrepreneurship on regional economic growth: evidence from canada. growth and change, 45(4), 611-639. metzger, g. (2016). migranten überdurchschnittlich gründungsaktiv – arbeitsmarkt spielt eine große rolle. fokus volkswirtschaft [migrants more active than average in setting up businesses labour market plays a major role. focus on the national economy], no. 115, kfw research. munkejord, m.c. (2017). becoming spatially embedded: findings from a study on rural immigrant entrepreneurship in norway. entrepreneurial business and economics review, 5(1), 111-130. oecd (2021). international migration outlook 2021, oecd publishing, paris, https://doi.org/10.1787/29f23e9d-en oinas, p. (1997). on the socio-spatial embeddedness of business firms, erdkunde, 51(1), 23-32. http://www.jstor.org/stable/25646865 polanyi, k. (1944). the great transformation. new york. portes, a. (2001) introduction: the debates and significance of immigrant transnationalism. global networks, 1(3),181-194. https://doi.org/10.1111/1471-0374.00012 portes, a., & yiu, j. (2013) entrepreneurship, transnationalism, and development. migration studies, 1(1), 75-95. https://doi.org/10.1093/migration/mns036 pries, l. (2001). the approach of transnational social spaces: responding to new configurations of the social and the spatial. in l. pries, l. (ed.) new transnational social spaces. international migration and transnational companies in the early twenty-first century (pp. 3-33). london: routledge. saxenian, a. (2007). the new argonauts: regional advantage in a global economy. harvard university press. sandoz, l., mittmasser, ch., riaño, y., & piguet, e. (2022). a review of transnational migrant entrepreneurship: perspectives on unequal spatialities. zfw – advances in economic geography. https://doi.org/10.1515/zfw-2021-0004 schemschat, n. (2021). refugee arrival under conditions of urban decline: from territorial stigma and othering to collective place-making in diverse shrinking cities?. sustainability, 13, 13301. https://doi.org/10.3390/su132313301 schepers, j., vandekerkhof, p., & dillen, y. (2021). the impact of the covid-19 crisis on growth-oriented smes: building entrepreneurial resilience. sustainability, 13(16), https://doi.org/10.3390/su13169296 skraba, a., & nowicka, m. (2018). migration and migrant entrepreneurship in a german-polish border region. studia migracyjne-przegląd polonijny, 44(3 (169)). solano, g., schutjens, v., & rath, j. (2022). multifocality and opportunity structure: towards a mixed embeddedness model for transnational migrant entrepreneurship. comparative migration studies, 10(3), https://doi.org/10.1186/s40878-021-00270-0 sternberg, r., levie, j., elo, m., amoros, j.e., & solano, g. (2023). transnational diaspora entrepreneurship: empirical findings, policy lessons and future research opportunities. in research handbook on transnational diaspora entrepreneurship, edward elgar publishing. strauss, a., & corbin, j.m. (1997). grounded theory in practice: sage. 40 | sabina kubiciel-lodzińska, jolanta maj, alexandra david terstriep, j., david, a., ruthemeier, a., & elo, m. (2022). the role of local embeddedness of transnational migrant start-ups in the covid-19 crises – examples from the berlin start-up ecosystem. iat discussion paper, 22(05). gelsenkirchen: institut arbeit und technik. https://doi.org/10.53190/dp/202205. vertovec, s. (2009). transnationalism. london: routledge. https://doi.org/10.4324/9780203927083 walton-roberts, m., & hiebert, d. (1997). immigration, entrepreneurship, and the family: indo-canadian enterprise in the construction industry of greater vancouver. canadian journal of regional science, 20(1), 119-140. xavier, s.r., kelley, d., kew, j., herrington, m., & vorderwülbecke, a. (2013). global entrepreneurship monitor 2012 global report. gem consortia. yeung, h.w. (2005). rethinking relational economic geography. transactions of the institute of british geographers, 30(1), 37-51. http://www.jstor.org/stable/3804528 yeung, h.w. (2008). transnationalizing entrepreneurship: a critical agenda for economic geography. progress in human geography, 33(2), 210-235. https://doi.org/10.1177/0309132508096032 authors the contribution share of authors amounted to 35% for sabina kubiciel-lodzińska, 35% for jolanta maj, and 30% for alexandra david. skl – conceptualisation, methodology, literature, analysis of qualitative data, data interpretation, discussion; jm – conceptualisation, methodology, literature, analysis of qualitative data, data interpretation, discussion, ad – literature, data interpretation, discussion. sabina kubiciel-lodzińska phd in economics (2010, wrocław university of economics and business). assistant professor at the opole university of technology (poland). her research interests include economic migrations, migrant entrepreneurship and the inclusion of refugees in the labour market. correspondence to: sabina kubiciel-lodzińska, phd opole university of technology, prószkowska 76, 45-758 opole, poland, e-mail: s.kubiciel-lodzinska@po.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5465-6967 jolanta maj phd in political science (2014, willy brandt center for german and european studies university of wrocław). assistant professor at the wrocław university of science and technology (poland). her research interests include diversity management and inclusion and their impact on business innovation and efficiency. correspondence to: jolanta maj, phd, wrocław university of science and technology, 27 wybrzeże wyspiańskiego, 50-370 wrocław, poland, e-mail: jolanta.maj@pwr.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5542-0713 alexandra david phd in management and social science (2015, university of twente, netherlands). senior researcher at the institute for work and technology of the westphalian university in germany. her research interests focus on minority entrepreneurship and migrant entrepreneurship including migrants’ influence on innovation and regional development. correspondence to: alexandra david, phd, institute for work and technology, westphalian university, munscheidstraße 14, 45886 gelsenkirchen, germany, e-mail: david@iat.eu orcid http://orcid.org/0000-0002-6393-8624 acknowledgements and financial disclosure part of the research has been financed by a grant from the marshal’s office of the opolskie voivodeship. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. how to attract migrant entrepreneurs to peripheral regions? evidence from poland | 41 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-08-02-01-pp007--2070-afolabi 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.01 financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach mutiu adeniyi afolabi a b s t r a c t objective: the study investigated the effect of credit supply on gdp on human development and as well examined the impact of money supply on gdp on human development. it equally assessed the link between bank penetration and human development and the link between financial intermediation and human development. research design & methods: this study used ex-post facto research design and a non-linear autoregressive distributed lag (asymmetry ardl) to estimate the effect of financial deepening on human development. eview 11 was used for the analysis. findings: this research work discovered that the positive contribution of credit supply and money supply to human development in nigeria is weak and the relationship between financial deepening and development is not always linear. the study revealed that the effect of branch expansion in nigeria is negative because of limited bank products or services. implications & recommendations: the implication of this study is that expansionary monetary policies have the most significant positive impact on human development in nigeria. the expansionary policy can as well worsen human development through inflationary pressure while a contractionary policy is an antihuman development approach and its effects on human development are negative. the study therefore recommends that: the central bank of nigeria should place more emphasis on expansionary monetary tools to drive development and be cautious of inflation. cbn and banks should monitor their credit to avoid loan diversion by the beneficiaries and to beat extreme poverty. contribution & value added: the study used asymmetry ardl model as an improvement over the conventional regressions that the previous authors have been using to examine the link between financial deepening and human development. article type: research article keywords: financial deepening; money supply; credit supply; human development; asymmetric ardl jel codes: e50, e52, i30 received: 21 december 2021 revised: 25 may 2022 accepted: 28 may 2022 suggested citation: afolabi, m.a. (2022). financial development and human development in nigeria: a non-linear approach. international entrepreneurship review, 8(2), 7-24. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.01 introduction the rising case of poor human development is a major source of concern for policymakers in many economies. this concern has recently been heightened by worrying state of unemployment and continuous government inability to better the life of the masses due to scarce financial resources. many policymakers believe that increasing financial access to the poor masses is a desirable goal because it would enhance human development. it is worthy of note that, human development, poverty alleviation, reduction in inequality and economic growth may not be possible in developing countries without financial system access, financial system depth, financial system efficiency (imf, 2018). in recent time, financial deepening and human development has been subject of hot debate by policy makers in both developed and developing economies of the world. part of the efforts made by policy makers include international entrepreneurship review ri e 8 | mutiu adeniyi afolabi setting of sustainable development goals by united nations, enactment of community reinvestment act of 1997 by united states and this act requires banks to extend credit throughout their area of operations and discouraging them from targeting only small social and economic elites to break the cycle of poverty and other human development challenges (undp, 2015). similarly, the united kingdom department for international development (ukdfid) put in place the financial deepening challenge fund in year 2000 to encourage uk and local financial services providers expand the ranges of financial products available in africa and south asia. in 2001 canada introduced a legislation which requires all banks to offer bank accounts without minimum opening balances. related attempts made in developing economies include microfinance banking policy of 2005, financial sector reform of 1986, central bank of nigeria bank’s recapitalization policy of 2004, financial sector development and reform program of 2014 which aim at achieving global financial access in nigeria and south africa (world bank global financial development report, 2014). in spite of all the aforementioned policies, the fact still remains that programmes, policies and legislative framework initiated in nigeria to address people’s economic, social and financial deepening challenges could be considered ineffective, weak and counterproductive (adegboyo et al.,2021). hence, the debates on how financial deepening influence human development still remain a tensed issue without any moderate consensus and what is evident in developing nations is that there has been growing inequality and very narrowed financial services (asongu, 2015). the issue of whether those countries that have formulated and adopted policies and programmes that can mitigate financial deepening challenges have witnessed human development still remains question to be empirically analyzed in nigerian context. the earliest studies by schumpeter (1911), gurley and shaw (1955) which investigate the relationship between financial development and economic growth failed give empirical backing to their idea and did not believe that finance is one of the determinants of growth in their array of write ups on economics. another set of researchers (enrica et al., 1994; gusav et al., 1997) study the link between economic growth and human development and established a significant relationship in both direction. latest researches by asteriou and spano (2019), younsi and bechini (2018), onaolapo (2015), babajide et al. (2015) centre on financial development, economic growth and inequality, financial inclusion and economic growth, with findings that financial inclusion, financial development has a positive effect on economic growth and inequality. from all indications, the link between financial development and economic growth, financial development and inequality, financial inclusion and economic growth have been receiving much empirical attention locally and internationally but little is known about the effects of financial deepening on human development in nigeria. additionally, this study is also motivated by the idea that an appropriate modelling or methods of analysis is needed to diagnose the real effect of financial deepening on human development. thus, this work employed asymmetric autoregressive distributed lag as an improvement on conventional regressions to analysis the effect of financial deepening on human development. the objectives of the study are: 1. to investigate the effect of credit supply to gdp on human development 2. to examine the impact of money supply to gdp on human development 3. to assess the link between bank penetration and human development 4. to evaluate the relationship between financial intermediation and human development. based on the objectives of this study, the following hypotheses were formulated in their null form: h1: credit to private sector does not have significant effect on human development in nigeria. h2: money supply does not have significant impact on human development in nigeria. h3: banks branch penetration does not have significant link human development in nigeria. h4: there is no significant relationship between commercial bank intermediation and human development in nigeria. financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 9 financial deepening may do more for the poor than simply help them achieve greater economic stability and prosperity. it could also provide the poor with greater cognitive resources, which would allow them to focus on basic needs and other necessity of life like education of their children, raise the volume of savings and investment (goldsmith, 1969; mckinnon, 1973; shaw, 1973). literature review conceptually, financial deepening could be described as an expansion in the scale of financial transactions in comparison with a national economy. financial deepening drives economic growth, human development and alleviates poverty (gelb, 1989; king & levine, 1993; levine, 2005; levine et al., 2000; roubini & sala-i-martin, 1991; stiglitz & weiss, 1981; world bank, 2018;). for this study, financial deepening simply means widening the supply of financial bonds, cash, stock, deposit liabilities or valuables in the economy. notably, gurley and shaw (1955), mckinnon (1973) among many authors made two crucial observation on financial deepening. firstly, the development of real money balance is a welcome development for an economy and secondly the development of an economy relies heavily on financial development and financial intermediation. however, in order to give empirical evidences to these propositions (beck & levine, 2002; federici & caprioli, 2009; levine, 2005; liu & hsu, 2006; ogwumike & ifagandeh, 2008; qi & teng, 2006; shaw, 1973; tsoukas, 2011) carried out a number of cross-countries studies to accept or refute the propositions. financial intermediation it is the channeling of funds from the surplus unit to the deficit unit of the economy. the process of linking the borrowers and users together is likely to result in the deepening of the financial system (goldsmith, 1969; greenwood & jovanovic, 1990; harold, 2019). linking users and the providers of funds will also increase investment. channeling of fund from the surplus units to the deficit units of the economy promotes growth by way of higher cost of fund to be received on money, and the improved economic performance in turn makes it possible to execute a costly financial mix (greenwood & jovanovic, 1990). in the view of montiel (1995), beck and levine (2004), growth and financial development are interconnected because to a limited extent, per capita income can determine the level of financial development and on the other hand, financial development can influence economic growth on temporary and permanent basis. the dimensions of financial deepening which are the channels through which the growth and development of economy are influenced include financial intermediation, bank penetration, credit to the private sector to gdp, money supply to gdp, market capitalization to gdp, treasury bill etcetera (imf, 2018). human development human development has to do with giving people opportunities and access to basic necessity of life to enhance their living standard, respecting human right and all other forms of self-esteems, access to education, health, political and economic independence (united nations, 2015; undp, 2019). human development has remained a topical issue in the global discuss because of the perceived and the assumed links between economic growth and development in the second half of the 20th century (united nations, 2015). in the beginning of 1960s there were agitations and calls to place less relevance to gdp because economic growth (gdp) had assumed both the leading objective, and measurement of economic performance in many countries in spite of the fact that gdp was not purposely created to be the measure of welfare. from 1970s to 80s development experts strongly argued using alternative focuses to go beyond gdp, by putting greater emphasis on employment, income redistribution, and whether people had met their basic necessity of life. the argument paved way for human development approach, which is about enhancing human life, instead of simply looking at the booming outlook of the economy in which human beings live. the hdi is captured with three key variables: long life, measured as life expectancy at birth, educational qualification and health. 10 | mutiu adeniyi afolabi king and levine theory of financial development these theorists re-investigate and re-confirm schumpeter’s study in 1993 and posit that indicators of financial development which are; financial depth or money supply to gdp, the contribution of banks in relation to the central bank, the proportion of bank loan given to individuals and private firms, and credit supply to private sector in relation to gdp are evidently and robustly related with growth, physical capital allocation efficiency and that financial development indicators are significantly associated with the latter coefficient of growth index. king and levine are of the view that financial development influences the economic development. this theory is relevant to this study because a major indirect channel by which financial development affect human development is through economic growth (galor & tsiddon, 1996; perroti, 1993). endogenous growth model the endogenous growth model was pioneered by lucas and romer to shed light on the relationship between finance and economic growth. the theory of endogenous growth contends that economic growth is derived from within the economic system as a direct result of internal mechanism (aghion et al., 1998; romer, 1994; solow, 2000). in particular, the theory contends that improvement in human capital will improve the economic performance due to innovation or new forms of technology as well as efficient and effective ways of production. empirical review in the work of ranis (2004), human development was used interchangeably with human capital to indicate a two way relationship between economic growth and human development and made a prominent suggestion that countries may enter either into a worsening situation of high growth and large gains in human development, or a difficult situation of low growth and low rates of human development. according to ranis (2004), the levels of economic growth and human development are jointly dependent, either leading towards a higher spiral of development, or a cycle of poverty. however, the continuity and persistence of these cycles relies on the extent of the connectivity between economic performance and human development. rani emphatically made a resounding assertions concerning the situation of developing countries; he pointed out that nations could find themselves in a cockeyed state, at least temporarily, with better growth and relatively poor human development, or vice versa. he further pointed out that the basis for poverty are; endemic corruption in government, poor social expenditures, and inequality in income distribution. on the relationship that exist between financial deepening and human development, jorgenson and fraumeni (1994) reveal that human capital investment in the form of education and health spending by banks and government reduces mortality and increases life span thereby enhancing productivity. similarly, studies on hospital financing highlight the importance of financial institutions in health care financing by exploring the use of derivatives and bonds (stewart & owhoso, 2004; stewart & trussel, 2006). studies by becker (1962), nelson and phelps (1966), romer (1994), lucas (1990), mushkin ( 1962), benhabib and spiegel (1994) assert that investment in human beings through financing of education, on the job trainings and health care inputs has future returns not only for the individual but for entire economy. therefore, investment in health by households and expansion of the health sector by government and the private sector affect health outcomes and health-related factors like life expectancy, mortality, labour market participation and productivity, human capital accumulation, fertility decisions and demographic structure (agenor, 2015). durusu-ciftci et al. (2017) examine the long run effect of financial development on economic growth using a dataset of forty countries from 1989-2011. the analysis was carried out using augumented-mean group and common-correlated effect. it was reported that financial development has long run effect on per capital income and that credit market contributed significantly to growth. akther et al. (2020) research on the relationship among finance, human development and growth in 118 countries including 54 ioc countries from 1996 to 2014 using gmm approach. the result of their findings revealed that there exist a positive link between human development variables (average year of financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 11 schooling, primary, secondary and tertiary school participation and health spending to gdp) and economic performance. while financial development (domestic credit to private sector, m3, banking deposit and financial system deposits to gdp) and economic growth are negatively correlated, bank cost to income that measures financial system efficiency has negative correlation with the economic growth. younsi and bechtini (2020) evaluate the relationship among growth, financial development and inequality in brics countries using panel data analysis and cover the period between 1995 and 2015. the data for financial development were constructed for brics countries using principal component analysis. the results of the study indicated that there is a long-run relationship between growth, financial development and inequality. it was reported that gdp per capital has significant positive impact on income inequality while the squared term of gdp per capital has significant negative effect on income inequality. the result of the study showed existence of unidirectional relationship between financial development indicators and income inequality while there is bidirectional causal link between inflation and income inequality. agheli and hadian (2017) investigate the nexus between finance and growth for fifteen developing and middle eastern countries using kónya (2006) bootstrapped panel methodology. the study covers 1980 to 2013. the findings from the study demonstrates that a low financial development account for nonexistence of causal relationship between financial development and economic growth. however, there is existence of supply leading and demand following evidence for some others. kilic and ozcan (2018) investigate the relationship between financial development and human capital development in emerging economies between 1990 and 2015 using panel dataset. the researchers constructed proxies for human capital and financial development to mirror the dimensions of both variables. the result of the study showed that financial development has a positive significant impact on human capital in emerging economies. asteriou and spanos (2019) investigate the nexus between financial development and economic growth having factored in the shock from 2008/2009 financial crisis and introduced structural break to capture pre-financialcrisis and post-financial crisis effect of financial development on growth. the study used panel dataset of twenty six european union countries and covers 1990-2016. the result of the study revealed that financial development enhanced growth before and after the financial crisis and retard economic activity after the crisis. osuka et al. (2018) investigate the nexus between human development and financial deepening using time series data from 1991 to 2015 and ardl approach. the findings of the study revealed that there is a unidirectional causal relationship between financial deepening and human development. the study also asserts that financial deepening is a sin-qua-non for improving human capital in nigeria. maciejewski and głodowska (2020) confirm that the countries that experienced the highest level of economic development has no justification to believe that higher level of development in the financial system retards their economic performance. the result further assert that the development of the financial sector, which is harmful to economic performance, occurs in nations that are in transitional stage and those countries with an average economic development level. cheshti (2017) investigate the relationship between human development index developed by undp and financial development indicator developed by imf. the result of the investigation revealed that financial development has significant and enhancing effect on human development. research methodology the study use ex-post facto research design. model specification the study adapts levine and king’s model with little modifications to achieve the study objectives. levine and king’s (2002) regression is specified as: ��� = ��+ ����� +� �� +��� (1) 12 | mutiu adeniyi afolabi where ��� is the growth or development, ��, ��, � are coefficients, ��� is an indicator of a country i financial sector development at time t, �� is the value of control variable for a country i at time t, ��� is the error term. however, the dependent variable (growth) in the levine and king’s regression in the equation (i) above was substituted with human development in the equation (ii) below; �����= ��+ ����� +� �� +��� (2) because of the interconnectivity that exists between growth and development. the independent variable (indicators of financial sector development) in the equation (i) above was also substituted with financial deepening variables in the equation (ii) below; �����= ��+ ������+� �� +��� (3) because financial deepening is synonymous with financial development and is a more acceptable measure of increase in the scale of financial transactions as indicated in the imf report of 2018. time series regression /equation as against the panel regression above were formulated for this study. according to (imf, 2018; king and levine, 2002; undp, 2015) the modified or expanded model for this study is specified as follows: ℎ��� = � � �2� ���� , ���� ���� , ���� , ��� � (4) where: � !"# is the ratio of broad money supply to gdp (financial deepening); $#% !"# is the ratio of credit to private sector to gdp (financial deepening); ���&��'� is the total bank deposit (bank intermediation); ��� is bank penetration (financial access). table 1. sources and measurement of variable variables definition/meaning sources hdi human development index united nation development programme report (1990-2019) �2� ���� ratio of money supply to gdp central bank of nigeria statistical bulletin (1990-2019) ���� ���� ratio credit to private sector to gdp central bank of nigeria statistical bulletin (1990-2019) bank deposits total deposit in the nigerian banks central bank of nigeria statistical bulletin (1990-2019) bank penetration total number of banks branches in nigeria central bank of nigeria statistical bulletin (1990-2019) source: undp (2020); cbn (2020). pre-estimation test first and foremost, a pre estimation analysis such as descriptive statistics and unit root test were conducted to know the data characteristic and order of integration. the unit root test considered are conventional unit root; namely adf, kwiatkwoski-phillips-schmidt-shin (kpss), zivot andrew unit root and confirmatory analysis by comparing adf with kpss and zivot andrew. zivot andrew was specifically included to handle single break and guide the researcher on the appropriate estimation model. model estimation asymmetric autoregressive distributed lag (non-linear econometric approach) which is an extension of auto regressive distributed lag (ardl) was used to analyse the relationship or the effect of financial deepening on human development in nigeria because of the non-normality and asymmetric problem. unlike conventional time series regression which assumes linearity, constant parameter financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 13 and proportional changes between the dependent and independent variables, the asymmetric ardl assumes asymmetric relationship and considers the fact that nonlinearity is very common within the social sciences and that asymmetry is fundamental to human condition (pesaran & shin, 2001). it is the view of the researcher that estimating a relationship which perhaps contains asymmetry with symmetric techniques would appear unfair and lead to serious inappropriate policy conclusion and recommendations (pessaran & shin, 2001). the flexibility and suitability of asymmetric ardl for 1(0) and 1(1) order of integration, and its capability to test for hidden long run relationship and perform better when the sample is small is appealing to the researcher (granger & yoon, 2002). according to pessaran and shin (2001) ardl model is specified as: ∆���� = ) + ∑ ���,�-� ∆����.� + ∑ � �,�-� ∆ / 012��.� + ∑ �3� , �-� ∆ 425012 �.� + ∑ �6� ∆�786�.� + , �-� ∑ �9� ∆�87:�.�,�-� + ;�����.� + �� / 012�.� + � 425 012�.� + �6�78�.� + �:�87�.� + ��� (5) where ∆ represent first difference, ��� is the dependent variable, t is period, α denote intercept, � !"# , $#% !"# , ���� , ��� are expressed in form of k by 1 vector of regressors, ;�, ��, � ,�3,�6, �: represent long run coefficients while ��, � , �3 represent short run coefficients, ' − � represent optimal lags for the dependent and independent variable, ��� represents error term. however, to examine if the assumption that nonlinearity is very common within the social sciences and that asymmetry is fundamental to human condition are valid and detect asymmetric effects of financial deepening on human development, the researcher decompose financial deepening variables into its positive and negative partial sums: / 012� = = ∑ ∆ / 012> = = �>-� ∑ max (∆ / 012>,� =) �>-� (6) / 012� . = ∑ ∆ / 012> . = �>-� ∑ min (∆ / 012>,� . �>-� ) (7) 425 012� = = ∑ ∆ 425012> = = �>-� ∑ max �∆ 425012>,� =� �>-� (8) 425 012� . = ∑ ∆ 425012> . = �>-� ∑ min �∆ 425012>,� .��>-� (9) �78� = = ∑ ∆�78> = = �>-� ∑ maxf∆�78>,�=g �>-� (10) �78� . = ∑ ∆�78> . = �>-� ∑ minf∆�78>,� .g �>-� (11) 87h7� = = ∑ ∆87h7> = = �>-� ∑ maxf∆87h7>,� = g�>-� (12) 87h7� . = ∑ ∆87h7> . = �>-� ∑ minf∆87h7>,�. g�>-� (13) results and discussion descriptive statistics from the table 1, the null hypothesis of normal distribution was rejected for deposits and the proportion of credit supply to gdp. this technically revealed that distribution of these two variables were not independent and identical. the results provided by skewness, kurtosis and jarque bera p value as regard deposits and credits supply showed the presence of potential asymmetry in the distribution of time series data. therefore, the asymmetric autoregressive distributive lag modeling (nardl) might be needed to address the problem of asymmetry (shin et al., 2014), if further preliminary test also suggest non linearity. from the kurtosis statistic, bank penetration, cps/gdp, m2/gdp were platykurtic in nature while hdi and deposits on the other hand are leptokurtic. from the results below using the p-values associated with the jarque-bera statistics, the hdi, m2/gdp and bank penetration were normally distributed while cps/gdp was marginally abnormal and deposits was not normal. overall, both deposits and cps/gdp exhibited non normality or asymmetric and the issue of asymmetry might stem from nonnormality and asymmetry of both the bank deposits and cps/gdp. 14 | mutiu adeniyi afolabi table 2. descriptive statistics variables mean median max. min. std. dev. skewness kurtosis jarque-bera prob. prob. hdi 0.46 0.48 0.58 0.32 0.074 -0.52 2.17 2.30 0.32 deposits 2714.233 451.9631 12146.91 11.49 3970.380 1.324259 3.338325 9.208435 0.010010 cps/gdp 11.2599 8.2436 20.773 6.2173 5.3757 0.8703 1.9585 5.3145 0.0701 bpene 3327.129 2407.000 5809 1367 1527.368 0.540499 1.684861 3.743440 0.153859 m2/gdp 14.48608 13.0639 21.2905 9.1517 3.9306 0.5732 1.8072 3.5350 0.1708 source: own computation using eview, 2021. preliminary or pre estimation analysis while it is essential to conduct a formal unit root test, it is of upmost importance to first plot the time series under investigation in order to get a clearer picture of the stationarity and integrating properties of the variables. based on the above view, hdi, m2/gdp, cps/gdp, deposits and bank penetration were graphically examined and presented in figure 1 to 5 (appendix). it is evident from the graph that the variables were trended in nature which was a clear evidence of unequal means and variance overtime (which means the variables could only be stationary after difference). the researcher had on this basis assumed that the variables under study were not stationary over the study period. unit root test the researcher employed augumented dickey fuller, kwiatkowski-phillips-schmidt-shin test statistic and zivot andrews unit root tests to examine numerically and statistically the stationarity nature of the variables since using these three unit root test would enhance the credibility of the unit root test results (enders, 1995). adf and kpss unit root test were initially conducted to determine the properties of the series. the researcher discovered that there existed a structural break in the series while carrying out preliminary test. the descriptive statistics such as skewness, kortois and jb statistics pointed out the issue of non-normality or asymmetries which made the researcher to suspect that adf and kpss unit roots might have given ambiguous and false result because both tests ignored the importance of structural break in a series. hence, zivot andrew unit root was employed to confirm the existence of a structural break and the timing of the break because za is capable of providing superior empirical results in the presence of unknown single structural break in the series. table 3. augumented dickey fuller variable constant with trend @level @difference order of integration hd _ -4.296729 (-7.169834)*** 1(1) cps/gdp _ -4.323979 (-4.760542) *** 1(1) m2/gdp _ -4.309824 (-4.880502) *** 1(1) deposits _ -4.309824 (-6.910605) *** 1(1) bank penetration _ -3.679322 (-3.688802)*** 1(1) * (**) (***) denotes significance at 10%, 5% and 1%. source: own computation using eview, 2021. financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 15 table 4. kwaiatkowski philips – schmidt-shin (kpss) unit root variables constant with trend level order of integration hd 0.216000 (0.090042) 1(1) cps/gdp 0.216000 (0.164708) 1(1) lm2/gdp 0.216000 (0.095679) 1(1) deposits 0.216000 (0.188756) 1(0) bank penetration 0.216000 0.081170 1(1) source: own computation using eview, 2021. table 5. zivot andrew unit root result variable t-stat time break order of integration hd -5.3475 (-10.3465) *** 1993 1(0) cps/gdp -5.3475 (-5.6307) *** 2006 1(1) lm2/gdp -5.3475 (-5.8758) *** 2006 1(1) deposits -5.7191 (-7.9220) *** 2003 1(1) bank penetration -5.3475 (-5.6367) *** 2003 (3rd quarter) 1(1) * (**) (***) denotes significance at 10%, 5% and 1%. source: own computation using eview, 2021. table 6. confirmatory analysis variable adf kpss za with break decision hd 1(1) 1(1) 1(0) (1993 + 2month) inconclusive decision due to structural break cps/gdp 1(1) 1(1) 1(1) (2006 +5months) conclusive decision lm2/gdp 1(1) 1(1) 1(1) (2006+6months) conclusive decision deposits 1(1) 1(0) 1(1) (2003+7months) conflicting decision due to break bank penetration 1(1) 1(1) 1(1) (2003+3months) conclusive decision source: own computation using eview, 2021. nardl model before conducting the nardl test, the researcher strictly follow pessaran and shin rule of i(1) for the dependent variable, i(1) and i(0) or mutually cointegrated for independent variables (see table 6 for details). although, the unit root result for hd and deposit were not conclusive, yet the nardl result remained valid because a valid conclusion could be drawn from the bound test for cointegration even in the presence of a conflicting unit root tests (pesaran et al, 2001). as part of the preliminary steps, the researcher logged deposit variable which appeared to have exhibited skeweness and exponential distribution while hdi, cps/gdp and m2/gdp were not logged because they were in percentage. from the nardl results, 99% of the variation in human development was explained by money supply, bank credit, deposits and bank penetration. the dw value of 3.14 indicated that appropriate lags were selected for the model and there was no serial correlation. the fstatistics is statistically significant at 1%. thereafter, the long run coefficient (calculated) obtained are 0.08, 0.15, 0.07, 0.23, 0.00007, 16 | mutiu adeniyi afolabi 0.00009, 0.000056 and 0.000027 respectively. from the above long run coefficient, an increase in the proportion of money supply led to about 8% improvement in the human development index while a decrease (contractionary policies) in the proportion of money supply led to a fall in human development index by 15%. an increase in the proportion of credit supply to the private sector would improve human development index by 7% but a decrease (contractionary policies) in the proportion of credit to the private sector would worsen or deplete human development index by 23%. interestingly, bank penetration and deposit had significant negative and positive impact on human development index in nigeria. the cumulative effect of branch expansion was negative and this result is consistent with cristina and paola (2017) which was an indication that branch expansion has not increased credit availability, service quality, client base, financial depth, financial efficiency and general accessibility to bank services. the cumulative effect of deposit mobilization was positive. in the short run, a negative shock to money supply sometimes worsened or improved human development index while a positive shock to money supply also reflected mixed result on human development but the cumulative effect of the shock in money supply on human development is positive and this was a confirmation of nonlinear relationship between money supply and human development in nigeria. the nonlinear effect of money supply on human development might be attributable to policy inconsistence and huge proportion of cash outside the bank system. surprisingly, there was also asymmetry relationship between credit to private sector and human development in the short run. it was discovered that a positive shock to credit had a negative effect on human development and this might be attributable to factors such as; country inability to meet an empirically acclaimed pro growth/development threshold of 70-100% of cps to gdp. likewise, a negative shock to credit supply significantly worsened human development in nigeria. conclusively, the cumulative effect of credit supply on human development was negative for the period under study. both negative and positive shocks to bank branch penetration affect human development negatively in the short run. there was also an asymmetry relationship between bank deposits and human development. the mixed effect of bank deposit on human development is not surprising because this might be attributable to poor saving habit and low income of the nigerians. table 8. nonlinear ardl model variables coefficient std. error t-statistic probability constant -0.147523 0.001047 -140.8786 0.0045*** ��(−1) 0.142287 0.001737 81.89394 0.0078*** j2 kl m�8=(−1) 0.011388 0.0000273 417.0473 0.0015*** j2 kl m�8.(−1) 0.021024 0.0000509 412.9660 0.0015*** ;n kl m�8=(−1) -0.o10186 0.0000506 -201.3121 0.0032*** ;n kl m�8.(−1) -0.032211 0.000122 -263.6596 0.0024*** �ohp 87h7=(−1) 0.0000105 0.000000221 47.69439 0.00133*** �ohp 87h7.(−1) -0.0000128 0.000000472 -27.19923 0.0234*** �78lq�k =(−1) -0.0000079 0.000000055 -146.0322 0.0044*** �78lq�k .(−1) 0.0000384 0.000000185 207.1087 0.0031*** ∆j2 kl m�8.(−1) -0.005413 0.0000284 -190.5700 0.0033*** ∆�ohp 87h7=(−1) 0.0000352 0.000000129 273.8736 0.0023*** ∆;n kl m�8=(−1) -0.015196 0.0000448 -338.8482 0.0019*** ∆;n kl m�8.(−1) -0.019564 0.0000891 -219.5042 0.0029*** ∆j2 kl m�8.(−1) 0.018877 0.0000720 248.5911 0.0026*** ∆j2 kl m�8=(−2) -0.004254 0.0000428 99.37927 0.0064*** ∆�78lq�k = -0.0000019 0.000000067 -28.75614 0.0221*** ∆j2 kl m�8= 0.014061 0.0000631 222.8851 0.0029*** ∆��(−3) -0.145470 0.000529 -257.1090 0.0023*** ∆;n kl m�8=(−3) -0.007631 0.0000198 -385.6169 0.0017*** ∆;n kl m�8.(−2) -0.006073 0.0000371 -163.7828 0.0039*** ∆�ohp 87h7.(−3) 0.0000501 0.000000429 116.7659 0.0055*** financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 17 variables coefficient std. error t-statistic probability constant -0.147523 0.001047 -140.8786 0.0045*** ∆;n kl m�8.(−3) 0.010118 0.0000725 139.6260 0.0046*** ∆�78lq�kq .(−3) -0.019352 0.000310 -62.34250 0.0102*** ∆�78lq�kq =(−3) 0.00000137 0.0000000803 17.00361 0.0374*** ∆j2 kl m�8=(−1) 0.000303 0.0000629 4.820326 0.1302 * (**) (***) denotes significance at 10%, 5% and 1%; r2 – adjusted 0.9999; f – stat (51.0956)0.001105; rss 0.00000000138; dw 3.136126 source: own ccomputation using eview, 2021. from the table 8, the calculated f-stat of 51.79 was statistically significant at 1% and exceeds the upper bound pessaran critical value of 4.01 when k is 4 at 5% p-value. this confirmed the existence of hidden cointegration between human development and financial deepening for the period under study. there was a long run nonlinear relationship between financial deepening and human development in nigeria. table 9. bound test of cointegration for nardl test statistic value df probability f-statistic 51.79378 (7, 1) 0.0011*** chi-square 36.25565 7 0.0000*** * (**) (***) denotes significance at 10%, 5% and 1% source: own computation using eview, 2021. test for presence of asymmetry the table 9 investigated the presence of asymmetry using wald test. the calculated f-stat of 33.26 is statistically significant at 1% and exceeds the upper bound pessaran critical value of 4.01 when k is 4 at 5% p-value. from the result, the null hypothesis of equality is rejected as p-value is less than 0.05. the wald test indicated that there was asymmetry in the long run impact of financial deepening on human development. the positive effect of the series was not the same with the negative effect of the series on human development. it was evident from this result that positive shock and negative shock of financial deepening had unequal and mixed effect on human development. the result gave a picture of the happenings in nigeria because in spite of the positive trend for pci between 2003 -2015 couple with the increase in m2/gdp and increase in bank deposits base, increase in credit and bank branch expansion, the living condition of nigerians have deteriorated. table 10. test for asymmetry test statistic value df probability f-statistic 33.26911 (5, 1) 0.0042 chi-square 16.63456 5 0.0000 * (**) (***) denotes significance at 10%, 5% and 1% source: own computation using eview, 2021. discussion this study found that financial deepening has short run and long run asymmetric effect on human development in nigeria. from the long run coefficient, an increase in the proportion of money supply led to about 8% improvement in the human development index while a decrease (contractionary policies) in the proportion of money supply led to a fall in human development index by 15%. investigation also revealed that an increase in the proportion of credit supply to the private sector would improve human development index by 7% but a decrease (contractionary policies) in the proportion of credit to the private sector would worsen or deplete human development index by 23% and this result was consistent with empirical studies of fry, 1995; world bank, 1990; world bank, 2017; huber,2018. obviously, money supply and credit supply played significant but weak role in human development and this was contrary to the work levine (2000) and supported the research work of 18 | mutiu adeniyi afolabi maciejewski and głodowska (2020). interestingly, both bank penetration and deposit mobilization has a significant effect on human development. conclusions previous studies (kilic & ozcan, 2018; osuka et al., 2018), affirmed that financial deepening variables had significant and positive effect on human development. however, this research work discovered that the positive contribution of credit supply and money supply to the development in nigeria is weak and the relationship between financial deepening and development is not always linear. the study revealed that the effect of branch expansion in nigeria is negative because of limited bank products or services. it was concluded that there is mixed relationship between financial deepening variables and human development in nigeria. conclusively, an inverted u-shape link between financial deepening and development has been empirically confirmed by this study for nigeria when contractionary monetary policy was applied. the limitation for this study is lack of long run data for human development index and lack of consensus on the appropriate measure of human development. future studies should consider the role of inflation in financial deepening and human development because expansionary policies expose monetary authority to inflationary pressure. since money supply to gdp and credit supply to gdp seem to have the most significant impact on human development in nigeria, the following recommendations were made in line with the findings of the study. the central bank of nigeria should place more emphasis on expansionary monetary tools to drive development and be cautious of inflation. policy makers should maintain a credit to gdp ratio of not less than 70% in order to influence human development (income level, education, health, ) positively. cbn and banks should monitor their credit to avoid loan diversion by the beneficiaries and to beat extreme poverty. references adegboyo, o.s., keji, s.a. & fasina, o. (2021). the impact of government policies on nigeria economic growth (case of fiscal, monetary and trade policies). futur bus, 7(59). https://doi.org/10.1186/s43093-021-00104-6 agenor, p.r. (2015). public health, health persistence and poverty traps. journal of economics, 115(2), 103-131. https://doi.org/10.1007/s00712-014-0418-0 agheli, l., & hadian, g. (2017). financial development, commercial development, and economic growth in the selected emerging and the middle eastern countries. international journal of economics and financial issues, 7(3), 362-370 aghion, p., howitt, p., & mayer-foulkes, d. (2005). the effect of financial development on convergence: theory and evidence. quarterly journal of economics, 120 (1), 173-222. https://dx.doi.org/10.1162/qjec.2005.120.1.173. akther, u., hakim, a., & mansur, m. (2020). are finance and human development important for economic growth? international evidence from dynamic gmm approach. in z. iqbal, t. akin, n. maghrebi & a. mirakhor (eds.), handbook of analytical studies in islamic finance and economics (pp. 609-646). de gruyter oldenbourg. https://doi.org/10.1515/9783110587920-026 asongu, s. (2015). the impact of mobile phone penetration on african inequality. international journal of social economics, 42(8). https://doi.org/10.1108/ijse-11-2012-0228 asteriou, d., & spanos, k. (2019). the relationship between financial development and economic growth during the recent crisis: evidence from the eu. finance research letters, 28, 238-245. https://doi.org/10.1016/j.frl.2018.05.011 babajide a., adegboye, f., & omankhanlen, a.e. (2015). financial inclusion and economic growth in nigeria. international journal of economics and financial issues, 5(3), 629-637. beck, t., & levine, r. (2007) finance, inequality and the poor. journal of economic growth, 12(1), 27-49. https://doi.org/10.1007/s10887-007-9010-6 financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 19 becker, g.s. (1962). human capital: a theoretical and empirical analysis with special reference to education. journal of political economy, 70(5), 9-49. https://doi.org/10.1177/000271626536000153 benhabib, j., & spiegel, m.m. (1994). the role of human capital in economic development: evidence from aggregate crosscountry data. journal of monetary economics, 34(2), 143-173. https://doi.org/10.1016/03043932(94)90047-7 cheshti, s. (2017). financial development as an agent of the human development: an economic perspective and prospects of human excellence. international journal of advanced research and development, 2(4), 212-216. cbn (2015). cbn statistical bulletin. 24, abuja cbn (2020). cbn statistical bulletin. 31, abuja cristina, b., & paola b. (2017). bank branches expansion, efficiency and local economic growth. regional studies, 52(10), 1332-1345. https/doi.org/10.1080/00343404.2017.1380304 durusu-ciftci, d., ispir, m. s., & yetkiner, h. (2017). financial development and economic growth: some theory and more evidence. journal of policy modeling, 39(2), 290-306. https://doi.org/10.1016/j;jpolmod.2016.08.001 enders, w. (1995). applied econometrics time series (4th. ed.). john wiley & sons. enrica, c.m., nadia, v. j., & marcello, s. (2015). human capital and growth: theory and emerging markets and transition economics. in j. hölscher & h. tomann (eds.), palgrave dictionary of emerging markets and transition economics, (pp.223-244). palgrave macmillan. https://doi.org/10.1007/978-1-137-37138-6_13 federici, d., & caprioli, f. (2009). financial development and growth: an empirical analysis. economic modelling, 26(2), 285-294. https:/doi.org/10.1016/j.econmod.2008.07.006 fry, m. (1995). money, interest, and banking in economic development ( 2nd ed). johns hopkins university press. galor, o., & tsiddon, d. (1996). income distribution and growth: the kuznets hypothesis revisited. economica, 63, 103-117. gelb h., (1989). financial policies, growth and efficiency. world bank working paper, 202. goldsmith, r.n. (1969). financial structure and development. yale university press. granger, w.j., & yoon, g. (2002). hidden cointegration. department of economics working paper 2002-02, university of california, san diego. https://doi.org/10.2139/ssrn.313831 greenwood, j., & jovanovic, b. (1990). financial development, growth, and the distribution of income. journal of political economy, 98(5), 1076-1107. gurley, j.g., & shaw, e.s. (1955). financial aspects of economic development. the american economic review, 55(4), 515-538. harold, l.c. (2019). finance and financial intermediation. oxford university press. huber, k., (2018). disentangling the effects of a banking crisis: evidence from germany firms and countries. american economic review, 108, 868-98. https://doi.org/10.1257/aer.20161534 imf (2018). recent developments on local currency bond markets in emerging economies. staff note for the g20 international financial architecture working group (ifawg), jointly prepared by the imf and the world bank. international monetary fund. imf (2019). ghana: selected issues paper. imf country report no 19/368. washington dc: international monetary fund. jorgenson, d.w., & fraumeni, b.m. (1994). investment in education and u.s. economic growth. the scandinavian journal of economics, 94, 51-70. https://doi.org/10.2307/3440246 kilic, c., & ozcan, b. (2018). the impact of financial development on human capital: evidence from emerging market economies. international journal of economics and financial issues, 8(1), 258-267. konya, l. (2006). export and growth: granger causality analysis on oecd countries with a panel data approach. economic modelling, 23, 978-992. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2006.04.008 levine, r. (2005). finance and growth: theory and evidence. in p. aghion & s.n. durlauf (eds.), handbook of economic growth (pp.865-893). elsevier. https://doi.org/10.1016/s1574-0684(05)01012-9 levine, r., loayza, n., & beck, t. (2000) financial intermediation and growth: causality and causes. journal of monetary economics 46, 31-77. https://doi.org/10.1016/50304-3932(00)00017-9 liu, w.c., & hsu, c.m. (2006), the role of financial development in economic growth: the experiences of taiwan, korea, and japan. journal of asian economics, 17(4), 667-690. https://doi.org/10.1016/j.asieco.2006.06.007 20 | mutiu adeniyi afolabi lucas, r.e. (1990). why doesn’t capital flow from rich to poor countries. the american economic review, 80(2), 92-96. https://doi.org/10.1162/rest.90.2.347 maciejewski, m., & głodowska, a. (2020). economic development versus the growing importance of the financial sector: global insight. international entrepreneurship review, 6(3), 77-90. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.06 mckinnon, r.i. (1973). money and capital in economic development. brookings institution. montiel, p.j. (1995). financial policies and economic growth: theory, evidence and country-specific experience from sub-saharan african. african economic reseach consortium (aerc) special paper,18. nairobi. mushkin, s. (1962). health as an investment. journal of political economy, 70(2), 129-157. https://dx.doi.org/10.1086/258730 nelson, r.r., & phelps, e.s. (1966). investment in humans, technological diffusion, economic growth. american economic review, 56(1/2), 69-75. ogwumike, f.o., & afangideh, u. j. (2008). financial development and income distribution in nigeria. journal of monetary and economic integration 8(1), 63-89. onaolapo, a. (2015). effects of financial inclusion on the economic growth of nigeria. international journal of business and management review, 3(8), 11-28. perroti, r. (1993). political equilibrium, income distribution, and economic growth. review of economic studies, 60(4), 755-76. https://doi.org/10.2307/2298098 pesaran, h., shin, y., & smith, r. (2001). bounds testing approaches to the analysis of level relationships. journal of applied econometrics, 16, 289-326. https://doi.org/10.1002/jae.616 qi, l., & teng, j.z. (2006). financial development and economic growth: evidence from china. china economic review, 17(4), 395-411. https://doi.org/10.1016/j.chiec0.2005.09.003 ranis, g. (2004). human development and economic growth. discussion paper no. 887.economic growth center. yale university. romer, p.m. (1994). the origins of endogenous growth. journal of economic perspectives, 8(1), 3-22. https://doi.org/10.1257/jep.8.1.3 roubini, n., & sala-i-martin, x. (1991). financial development, the trade regime, and economic growth. working paper no. 3876. https://doi.org/10.3386/w3876 schumpeter, j.a. (1911). the theory of economic development. harvard university press. sen, a.k. (1987). standard of living. cambridge university press. shaw, e. (1973). financial deepening in economic development. oxford university press. https://doi.org/10.2307/1238641 solow, r.m. (2000). toward a macroeconomics of the medium run. journal of economic perspectives, 14(1), 151158. https://doi.org/10.1257/jep.14.1.151 stewart, l.j., & owhoso, v. (2004). derivative financial instruments and non-profit health providers. journal of health care finance, 33(2), 6-22. stewart, l.j., & trussel, j. (2006). the use of interest rate swaps by non-profit organizations: evidence from nonprofit health care providers. journal of health care finance, 31(2), 38-52. stiglitz, j., & patel, e. (2013). the industrial policy revolution: africa in the 21st century. palgrave macmillan. sylla, r. (1969). federal policy, banking market structure, capital mobilization in the united states, 1863-1913. journal of economic history, 29(4),657-86. tsoukas, s. (2011). firm survival and financial development: evidence from a panel of emerging asian economies. journal of banking & finance, 35(7), 1736-1752. https://doi.org/10.1016/j.jbankfin.2010.12.008 undp (2015). report on human development index. undp (2020). report on human development index. younsi, m., & bechtini, m. (2020). economic growth, financial development and income inequality in brics countries: does kuznets’ inverted u-shaped curve exist? journal of knowledge economy, 11(2), 721-742. https://doi.org/10.1007/s13132-018-0569-2 financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 21 appendix: .30 .35 .40 .45 .50 .55 .60 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 hdi source: own computation (2021) using eviews 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 bpene source: own computation (2021) using eviews 22 | mutiu adeniyi afolabi 6 8 10 12 14 16 18 20 22 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 cps/gdp source: own computation (2021) using eviews 8 10 12 14 16 18 20 22 24 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 m2/gdp source: own computation (2021) using eviews financial deepening and human development in nigeria: a non-linear approach | 23 0 4,000 8,000 12,000 16,000 20,000 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 savdep source: own computation (2021) using eviews 24 | mutiu adeniyi afolabi author mutiu adeniyi afolabi phd student in economics at osun state university and a permanent lecturer in the department of banking and finance, federal polytechnic offa, kwara state. his area of interests are applied economics, econometrics, investment analysis, business finance, finance in the global market and financial management. he has researched extensively in development and financial economics. he is a cibn examiner in public finance, international finance and e-payment operations. hnd (b&f), b.sc. (eco), mnes, m.sc. (b&f), m.sc. (eco), phd (eco) in view, fcib. correspondence to: mr. mutiu adeniyi afolabi, pmb 420, federal polytechnic offa, nigeria, e-mail: adeniyi.afolabi@fpo.edu.ng orcid http://orcid.org/0000-0003-0358-9378 acknowledgements and financial disclosure this research work came into fruition under reference no: fpo/r&i/ibr/vol.1/01 entitled ‘financial deepening and human development in nigeria’ financed by nigerian tertiary education fund (tetfund) and the research was conducted by m.a. afolabi between 2021 and 2022. i would like to express my sincere appreciations to tetfund board of trustee, fedpoffa director of research and innovation and the anonymous referees for their useful comments. conflict of interest t the author hereby declare that there was no any financial that could influence the result of this research. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-09-01-07-pp097--2100-comporek 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.07 accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis michał comporek a b s t r a c t objective: the article aims to determine the relationship between the stage of a business life cycle and the scope and directions of accrual-based earnings management (aem) in industrial companies listed on the warsaw stock exchange (wse). research design & methods: the assessment of statistical relationships between the patterns of earnings management in individual stages of an organization’s life cycle (olc) was carried out based on the kruskalwallis test by ranks and the mann-whitney u test. the extraction of discretionary accruals was performed based on the modified jones model, while the dickinson model evaluated olc stages. the study investigated 297 industrial listed companies listed on the warsaw stock exchange in the 2012-2020 period. findings: empirical studies have shown that strategies of intentionally lowering the net result prevailed in the research sample. the scope of the aem practices, estimated by discretionary accruals, was the largest in industrial companies in the growth and maturity phase. the frequency of big bath reporting was related to the olc phases, with net losses exceeding 20% of total assets being most often reported among companies in the decline stage. on the other hand, the frequency of reporting small net incomes was even across all tested subpopulations. implications & recommendations: the research indicates the need to continue scientific research on the issues of measuring the quality of reported accounting data and prediction tools of various techniques for shaping the financial result. understanding the underlying motives and determinants that drive enterprises to performance management is a prerequisite for preventing this type of activity in business practice. contribution & value added: the article presents an innovative approach to assessing relationships between aem and the olc stages. it referred to examining the frequency of specific techniques of aem (e.g. big bath and small net income) in companies characterized by specific patterns of generated cash flows. article type: research article keywords: accrual-based earnings management; life cycle stage; industrial enterprises; warsaw stock exchange jel codes: g30, m21, m4 received: 3 july 2022 revised: 21 december 2022 accepted: 16 february 2023 suggested citation: comporek, m. (2023). accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis. international entrepreneurship review, 9(1), 97-108. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.07 introduction the issues concerning the prerequisites of accrual-based earnings management (aem) have been an area of interest since at least the 1950s (erickson et al., 2006). prevailing motives for the implementation of the aem phenomenon identified in the literature are based on mutually interpenetrating and complementary theories, such as the agency theory (jiraporn et al., 2008; kałdoński & jewartowski, 2017; raoli, 2013;), the contract theory (holthausen et al., 1995), the signalling theory (fields et al., 2001; smith & pennathur, 2019), the institutional theory of the business enterprise (jo, 2019; stolovy & breton, 2004;) or the threshold management theory (degeorge et al., 1999; wang et al., 2017). most of them emphasize that the efforts of the management to meet the expectations of particular groups international entrepreneurship review ri e 98 | michał comporek of corporate stakeholders are limited by the competence and legal possibilities, and psychological barriers to modifying the reported financial result (grabiński & wójtowicz, 2019). however, research shows that managerial decisions in the context of earnings management vary depending on the corporate life cycle stage (e.g., chen, 2016; chen, yang, & huang, 2010; hussain et al., 2020). the main objective of this article is to determine the relationship between the stage of a business life cycle and the values of discretionary accruals separated by the modified jones model (dechow et al., 1995) in industrial enterprises listed on the warsaw stock exchange (wse). the outlined research approach aimed to obtain an answer to the question of whether the scope and directions of aem practices differ significantly based on cash flow patterns suggested by dickinson (2011). in turn, the minor objective of the article is to examine whether the frequency of reporting small income and big bath depends on the phase of the company’s life cycle. the aforementioned two-dimensional perspective of the impact of the firm’s life cycle on the strategies of intentional stimulation of the net profit (loss) can be considered a novelty compared to the current literature on the subject. furthermore, an applied intra-sectoral approach allows for distinguishing specific aem patterns in companies conducting their business activity in diversified branches of industry (i.e., fuels and energy, chemicals and raw materials, industrial production, construction and assembly, consumer goods sector). this article is divided into three parts. the first part will present the theoretical backgrounds of undertaken issues. the second one will scrutinize the research framework, focusing on research methods or data samples on hand. finally, the third part will refer to the obtained empirical results, including the verification of hypotheses and further discussion. literature review and hypotheses development the implementation of the accrual principle and the resulting matching principle is accompanied by a certain degree of freedom that managers have in recognizing revenues and profits as well as costs and losses determining the financial result. the cognitive space of aem refers to the use of the adopted policies (principles) and estimates in accounting that define implementable, often creative and non-standard practices within the framework of the applicable legal conditions. healy and wahlen (1999) note that aem appears when executives use judgment in financial reporting and structuring transactions to alter reported book values to either mislead some groups of the company’s stakeholders about the economic performance of the enterprise or to influence contractual outcomes that might depend on implemented accounting practices. the multitude of aem objectives, contained in stakeholders’ expectations and changing over time, both in the layer of forecasting and planning and ex-post evaluation, raises the simultaneous concerns of violating accounting standards in the processing and presenting of economic events. preparing a systematic classification of aem processes in an organization can be tricky, because practically every accounting rule may be integrally associated with the earnings management phenomenon. thus, earnings management methods can be prioritized due to the consequences (obtained results) arising from implemented actions or due to the manner of achieving the assumed aims of these activities. following the first of the aforementioned distribution keys, the most important aem techniques include income smoothing and big bath charges. the purpose of income smoothing is the managerial desire to reduce the fluctuations of reported results from one period to another in such a way as to present the relative stability of reported earnings in the longer term (fudenberg & tirole, 1995). however, when earnings are expected to fall below or significantly exceed target earnings, managers can be expected to engage in aem to decrease the net profit or increase the net loss, implementing the big bath technique. the main motive for undertaking actions classified as a big bath is the conviction that the capital market may treat the reported high financial loss as a one-off event and will focus its attention to a greater extent on the valuation of the company based on forecasts of future profits. the concepts of the organizational life cycle (olc) are derived from the theory of biological determinism and are inspired by metaphors and analogies taken from the natural world. the division of the company’s life cycle into phases, as well as their number, names and sequences, are contractual (e.g., drazin & kazanjian, 1990; miller & friesen, 1984; quinn & cameron, 1983). the general accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis | 99 principle stated by theoreticians of olc models assumes that the transition to the next phases of the organization’s development is associated with several changes that occur in the enterprise, including changes in the company’s organizational structure, management style, and the level of owner’s involvement. as emphasized by kuś and żurakowska-sawa (2017), in the last two decades, there has been a noticeable growth of interest in applying the olc theory in the research in the field of accounting and finance, including the aem phenomenon. previous studies on the relationship between the olc and the practices of intentional manipulation of the reported earnings provide varied results and conclusions. michalkova (2021) gathered evidence that tourism companies in the visegrad countries apply accounting manipulations through aem practices in a highly differentiated way. firstly, she proved that enterprises in the introduction stage tend to use income-increasing discretionary accruals to manage earnings upward to the greatest extent. in turn, companies in the growth or decline phases strive to increase earnings slightly, and observed aem activities had a similar positive value concerning variance. as a rule, firms generating cash flows characteristic for the mature and shake-out phases of the olc might aim to reduce balance sheet results. durana et al. (2021) tested the impact of the olc on the earnings management phenomenon based on a sample of companies from the emerging economies of the cee region. the empirical research underlined that operations aimed at increasing financial results intensified in the group of companies in the start-up and decline phases. this remark was evidenced by high, positive average values of discretionary accruals computed for these enterprises. after reaching satisfactory levels of profitability in the maturity phase, the tested companies changed the direction of intentional impact on the reported financial results, striving to reduce it. this pattern of downward earnings management is explained by the authors predominantly by tax motives. in turn, companies in the shake-out phase implemented aem practices to the least extent, as discretionary accruals have the lowest variability among all tested olc phases. an interesting observation is also the insight that the industry effect had a minimal effect on the scope and techniques of aem practices in the tested sample. different conclusions were observed by hastuti et al. (2017), who by using the data panel from the indonesian capital stock exchange, proved that the olc did not affect the aem activities significantly. the relevant findings were found by indraswono and kurniawati (2020), who gathered pieces of evidence that the values of discretionary accruals statistically differ in the growth-mature and mature-stagnant stages of the olc. to be precise, the discretionary accruals computed for the firms in the mature phase have a mean value higher than the abnormal accruals estimated for companies in the growth phase. da silva roma et al. (2020) found that american and brazilian firms do not tend to manage earnings similarly across their life cycles. they underlined that companies in the early and late stages of the olc manipulate earnings to a larger extent than the remaining groups. more specifically, they discovered that enterprises in the introduction or decline stages strive to intensify activities in the field of aem while mature firms are less involved with this practice. khuong and anh (2022) examined public companies in vietnam and discovered that during a downturn, listed enterprises show deterioration in accrual quality. in general, company executives prefer to reduce the aem practices in the developing or mature olc stages, which is explained by the fact that in this stage, firms tend to improve production processes, so the accounting earnings management s behaviour can decrease. moreover, they proved that boosting reported earnings through accelerating sales and liberalizing credit policy is widespread across the company’s life cycle, but in the tested sample, real earnings management (rem) activities are less likely to be used than aem. jaggi et al. (2022) found that managers intensify the aem activities to upward the reported level of earnings during the introduction stage to demonstrate better economic results or provide a good base for the estimation of earnings in subsequent periods. in addition, due to the satisfactory actual performance or achievable market expectations for the growth and maturity phases, the lack of use of positive discretionary accruals to increase earnings is characteristic. however, they gathered evidence that managers may be motivated to adjust the reported earnings downward in the growth or maturity olc stages to save some safety buffer for future volatile periods. finally, in the decline stage, firms strive to manipulate earnings upward to demonstrate the economic conditions of the company in a positive way. referring to public enterprises listed on the wse, comporek (2022) showed that real earnings management (rem) activities differed in a statistically significant way due to the 100 | michał comporek phase of the olc. in the tested sample, a particular intensification of rem activities was noticeable in firms operating in the introduction or decline phases. this assumption was evidenced by high negative values of discretionary operating cash flows and positive values of discretionary production cost estimated for companies classified to the indicated sub-populations. although these remarks do not apply to direct relationships between the olc and aem phenomenon, it should be noted that many researchers stress that managers can use aem and rem practices alternately, treating them as specific substitutes of intentional impact on the reported earnings in the company (zang et al., 2019). in the vast majority of the conducted research studies, the category representing the phase of the life cycle of an enterprise is treated as one of the independent variables in regression or logit modelling, explaining the values of discretionary accruals. however, there is a lack of research into the influence of individual ols phases on the frequency of implementing particular aem techniques (such as big bath, income smoothing, and window dressing). these prior empirical results made it possible to assume the following research hypotheses: h1: in the tested sample, enterprises in growth or decline olc stages are characterized by higher earnings management than companies classified in other olc phases. h2: the industry effect had a statistically significant influence on the differences in applying aem techniques in enterprises classified in a particular phase of the life cycle. h3: the frequency of large losses and small net incomes depends on the phase of the company’s life cycle. research methodology in order to assess the degree of aem practices in the tested sample, the modified jones model was used (dechow et al., 1995). the mentioned model assumes that the value of discretionary accruals (dacc) is calculated as a residual value from the following regression model: �����,� ���,��� = � � ����,��� + � � ∆����,��∆����,� ���,��� + � �����,����,��� + ��,� (1) where: �����,� total accruals of the company � in year � (calculated as a difference between net income and operating cash flows); ���,� an average value of total assets of the company � in year �; � !�,� sales revenues of the company � in year �; � ��,� short-term receivables of the company � in year �; "" �,� an average value of the gross property, plant, and equipment of the company � in year �; � specific regression parameters; ��,� error term in the regression model. the measurement of individual techniques of aem is tricky as there is no conclusive evidence that, for example, all reported significant net losses can be treated as a result of managerial interference in the level of reported financial data. for this reason, there are alternative approaches to the big bath estimation (behn et al., 1998; elliott & shaw, 1988; miller & skinner, 1998). following the observations of barth et al. (2008), this article assumes that a net loss greater than 20% of the total assets would testify about the big bath. similarly, by comparing the values of net financial results and total assets, it is considered that net income is small if it constitutes from 0 to 0.5% of the total assets. as mentioned earlier, the separation of individual phases of the organization’s life cycle was carried out using the dickinson (2011) approach. dickinson points out the possibility of using eight cash flow pattern combinations based on a juxtaposition of cash flow balances at the end of the financial year and thus distinguishes five phases of the olc (table 1). a broader explanation of the patterns of cash flows in individual phases of the olc based on economic theory was explained, among others, in the studies of spence (1979), jovanovic (1982), and wernerfelt (1985). accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis | 101 the assessment of statistical relationships between the observed patterns of earnings management in individual stages of olc was carried out primarily based on the kruskal-wallis test which is used to test the null hypothesis that all k independent samples come from populations having equal means against the alternative hypothesis that at least one population varies (sherwani et al., 2021). in addition, the study used the mann-whitney u test which is used to determine whether two independent samples are selected from populations having the same distribution (kornacki & bochniak, 2019). noteworthy, the one-way analysis of variance anova in this study was not used due to the failure to meet the assumptions regarding the homogeneity of variance and the distribution of results of the dependent variable in each of the analysed groups close to the normal distribution. table 1. cash flow patterns of different olc stages in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 cash flow / olc stage introduction growth maturity shake-out decline operating cash flow + + + + investing cash flow + + + + financing cash flow + + + + source: own elaboration based on dickinson (2011). empirical research has been carried out among industrial, public companies listed on the wse (both on the regulated main market and the new connect alternative market), that shares have been permanently traded for at least ten years with the 2011-2020 reference period. consequently, the study investigated 297 listed companies that provided a sample of 2673 observations. in addition, the intra-sector division of companies engaged in production activities was carried out based on the wse sector classification standards, taking into account such variables as revenue structure based on annual reports, the structure of assets, and the polish classification of activities number. in this way, the tested companies could be classified into one of the following groups: fuels and energy (sector 200: 29 enterprises), chemicals and raw materials (sector 300: 45 enterprises), industrial production, construction and assembly (sector 400: 154 enterprises), and consumer goods (sector 500: 69 enterprises). all empirical data was obtained from the notoria service database. results and discussion the first step of empirical research was to estimate the characteristics of extracted discretionary accruals in the various stages of the company life cycle. table 2 shows descriptive statistics of dacc separated by the modified jones model. the obtained data show that the lowest values of discretionary accruals were characteristic of enterprises in the growth or maturity phases. however, in each of the analyzed stages of olc, the mean values of discretionary accruals were lower than the median values, which indicates a left-asymmetric distribution of a tested variable (left-sided asymmetry means that statistical observations cluster at feature values greater than the arithmetic mean). it is noticeable that the calculated values of discretionary accruals were characterized by intense or even very intensive volatility determined based on the coefficient of random variation, which requires particular caution in formulating grounds for reliable conclusions on implemented earnings management strategies. table 2. descriptive statistics of discretionary accruals in individual stages of olc computed for industrial companies listed on the wse in 2012-2020 statistical measure / olc stage introduction growth maturity shake-out decline mean -0.094 -0.344 -0.336 -0.142 -0.001 median -0.068 -0.321 -0.329 -0.099 0.011 standard deviation 0.432 0.314 0.249 0.367 0.350 variance 0.186 0.099 0.062 0.135 0.123 cv -4.596 -0.913 -0.741 -2.585 -350.00 source: own elaboration. 102 | michał comporek during the investigation, using the kruskal-wallis test, attempts were made to examine whether the calculated values of discretionary accruals differed statistically within individual phases of the organization’s life cycle. the null hypothesis of the kruskal-wallis test is that the mean ranks of the groups are the same. however, the results of empirical research obtained and presented in table 3 allow for its rejection. these results mean that the size of the accounting type of earnings management in public companies listed on the wse differed due to the phase of the company’s life cycle reflected by the nature of the generated cash flows. however, the mentioned result of the kruskal-wallis test required further multiple comparisons, thanks to which it was possible to determine between which subpopulations there are statistically significant differences in the shaping of the dacc variable. table 3. the results of kruskal-wallis test comparing the distributions of the dacc variable in individual olc stages in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 olc stage n mean rank test statistics kruskal-wallis h p-value introduction 323 1640.44 498.938 0.000 growth 452 1075.69 maturity 1060 1048.26 shake-out 536 1606.64 decline 302 1938.43 source: own elaboration. in-depth empirical analyses, using the u mann-whitney test, showed potential statistical differences between the dacc values in the comparisons between the two groups. these studies showed that the median values of discretionary accruals in individual phases of the enterprise life cycle differed statistically in eight out of ten tested cases (table 4). in the conducted research, no statistically significant differences in the shaping of the dacc coefficients were found, only in the case of comparisons of enterprises in the phases: introduction and shake-out, as well as growth and maturity. table 4. pairwise comparison of the distributions of the dacc variable across olc stages in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 sample 1 -sample 2 n mean rank sum of ranks test statistics mann-whitney u p-value i-g 323 479.54 154893.00 43429.000 0.000 452 322.58 145807.00 i-m 323 925.52 298942.00 43429.000 0.000 1060 620.84 658094.00 i-s 323 441.73 142678.00 82776.000 0.282 536 422.93 226692.00 i-d 323 279.65 90328.00 38002.000 0.000 302 348.67 105297.00 g-m 452 758.56 342869.00 238629.000 0.905 1060 755.62 800959.00 g-s 452 389.40 176009.00 73631.000 0.000 536 583.13 312557.00 g-d 452 284.65 128663.00 26285.000 0.000 302 516.46 155972.00 m-s 1060 681.45 722336.00 160006.000 0.000 536 1029.98 552070.00 m-d 1060 581.85 616760.00 54430.000 0.000 302 1031.29 311443.00 s-d 536 376.10 201588.00 57672.000 0.000 302 496.53 149953.00 note: i – introduction stage; g – growth stage; m – maturity stage; s – shake-out stage; d – decline stage. source: own elaboration. accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis | 103 the intra-sector analysis provided several other results that are worthy of comment. in the companies in the fuels and energy sector (200) and industrial production, construction and assembly sector (400), the lowest average discretionary accruals values were shown concerning companies in the olc stages: maturity and growth. interestingly, the mean positive values of dacc coefficients extracted by the modified jones model were recorded for companies in the decline phase. for companies classified in the chemicals and raw materials sector (300), above-average, negative mean values of discretionary accruals were recorded for enterprises in the: introduction, growth, maturity, and shake-out stages. a similar trend accompanied the dacc variable distribution in the consumer goods sector (500) companies (table 5). table 5. descriptive statistics of discretionary accruals in individual stages of olc computed for industrial companies listed on the wse in 2012-2020 (cross-sector comparison) sector statistical measure / olc stage introduction growth maturity shake-out decline 200 mean -0.085 -0.348 -0.396 -0.010 0.072 median -0.021 -0.248 -0.373 -0.020 0.022 std. deviation 0.612 0.437 0.375 0.441 0.549 variance 0.374 0.191 0.140 0.194 0.301 300 mean -0.183 -0.431 -0.457 -0.213 -0.028 median -0.160 -0.424 -0.438 -0.117 -0.077 std. deviation 0.468 0.399 0.199 0.325 0.328 variance 0.219 0.159 0.040 0.106 0.108 400 mean -0.039 -0.296 -0.299 -0.136 0.006 median -0.057 -0.274 -0.290 -0.099 0.037 std. deviation 0.384 0.287 0.245 0.321 0.307 variance 0.148 0.083 0.060 0.103 0.094 500 mean -0.139 -0.369 -0.311 -0.184 -0.067 median -0.137 -0.365 -0.291 -0.110 -0.035 std. deviation 0.384 0.247 0.202 0.427 0.345 variance 0.147 0.061 0.041 0.182 0.119 source: own elaboration. moreover, the statistical tests emphasized that in each of the analysed industry sectors, the calculated values of discretionary accruals differ statistically from the perspective of the phase of the organization’s life cycle in which the tested enterprises are found (table 6). table 6. the results of kruskal-wallis test comparing the distributions of the dacc variable in individual olc stages in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 (cross-sector comparison) sector olc stage test statistics kruskalwallis h p-value introduction growth maturity shake-out decline mean rank 200 154.23 111.04 93.80 161.33 175.97 48.46 0.000 300 254.26 181.45 160.23 258.48 307.76 71.66 0.000 400 869.04 547.34 531.11 791.43 993.78 268.83 0.000 500 379.21 239.54 270.33 382.00 445.88 83.16 0.000 source: own elaboration. the conducted empirical research allowed for a negative verification of the first hypothesis, stating that growth and decline enterprises are characterized by a higher degree of earnings management, estimated by discretionary accruals. in the conducted analyses, it turned out that the accountant’s earnings management scope was by far the largest in companies in the growth and maturity phase. additionally, gathered shreds of evidence that the olc stage can be considered an important factor in determining the scope of aem practices in industrial listed companies from the wse. however, regardless of the phase of the organization’s life cycle, practices in the intentional lowering of the financial result dominated the studied sample. there was also no sufficient evidence to positively verify the 104 | michał comporek second research hypothesis that the industry effect had a statistically significant influence on the differences in applying aem techniques in enterprises classified in a particular phase of the life cycle. the empirical research shows that regardless of the sector to which the enterprise has been classified, aem patterns are similar. however, this remark applies to the problem of shaping the value of discretionary accruals extracted by the modified jones model. there is a suspicion that the separation of the discretionary accruals from other models could lead to slightly different conclusions. the empirical research conducted showed that in 2012-2020 the frequency of reporting large losses on the net profit side of industrial companies listed on the wse was 8.12% (table 7). concerning all tested enterprises, it can be noted that the frequency of net losses exceeding 20% value of the total assets was clearly differentiated depending on the olc phase. the big bath was the least frequently shown among firms in the following olc stages, namely: the growth stage (3.10% of all observations in a given subgroup) and the maturity stage (2.64%). in turn, the most frequent occurrence of significant net income losses was characteristic of industrial enterprises in the decline phase (22.85%). importantly, these proportions differed in relation to the industry sector in which the economic activity was conducted. for example, in the group of companies in the 300 sectors (chemicals and raw materials), 44% of companies in the decline phase reported net losses exceeding 20% of the value of total assets. on the other hand, among the industrial enterprises belonging to the 500 sectors (consumer goods), nearly 20% of companies entering the market (introduction phase) reported the big bath phenomenon in their financial reports. table 7. the frequency of reporting big baths in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 sector olc stage introduction growth maturity shake-out decline total all tested companies number of observations 44 14 28 62 69 217 % of observations (in subpopulation) 13.62 3.10 2.64 11.57 22.85 8.12 200 number of observations 5 4 3 9 8 29 % of observations 12.82 8.16 3.57 16.36 23.53 11.11 300 number of observations 4 1 2 12 11 30 % of observations 8.51 1.15 1.17 16.00 44.00 7.41 400 number of observations 17 6 13 27 40 103 % of observations 11.72 2.80 2.53 8.44 20.73 7.43 500 number of observations 18 3 10 14 10 55 % of observations 19.57 2.94 3.44 16.28 20.00 8.86 source: own elaboration. contrary to the issue of the big bath charges, the frequency of small net incomes was quite similar in the studied subpopulations based on the generated cash flow patterns (table 8). in the entire tested sample, net income constituting from 0 to 0.5% of the total assets appeared in 8.08% of observations. the phenomenon of income smoothing most often appeared in the group of enterprises in the introduction phase (8.98%) and least often in the case of mature companies (7.08%). depending on the industry sectors in which the economic activity was conducted, the frequency of small net income in particular sub-populations could differ. attention should be paid, among other things, to an aboveaverage percentage of companies reporting a low and positive net profit in the group of growing enterprises of the 200 sectors (fuels and energy) or an above-average percentage of companies smoothing incomes in the growth stage, operating in the 300 sectors (chemicals and raw materials). the empirical analyses allow for positive verification of the third research hypothesis stating that the frequency of large losses and small net incomes depends on the company’s life cycle phase. however, it should be clearly emphasized that there is no clear evidence that all reported net losses which exceed the value of 20% of the balance sheet total (defined as the big bath) or fall within the range of 0-0.5% of the total assets (considered as a small net income) should be treated as a result of managerial interference in the level of reported financial data. accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis | 105 the existing literature indicates that different olc phases may have diversified impacts on implemented aem techniques. the results of empirical research were consistent with previous evidence confirming that listed companies in the maturity phase and shake-out tend to manipulate earnings downward (durana et al., 2021; michalkowa, 2021). however, unlike jaggi et al. (2021), no positive average values of discretionary accruals for firms operating in the introduction or decline stages were found in the group of industrial companies listed on the wse. it has also yet to be shown that companies from the early and late stages of the organization’s life cycle intensify their earnings management activities (da silva roma et al., 2021). however, this inference may be distorted due to the high variability of the discretionary accruals computed for the enterprises in the introduction and decline phases. table 8. the frequency of small net income reporting in industrial companies listed on the wse in 2012-2020 sector olc stage introduction growth maturity shake-out decline total all tested companies number of observations 29 40 75 46 26 216 % of observations (in subpopulation) 8.98 8.85 7.08 8.58 8.61 8.08 200 number of observations 2 1 4 5 4 16 % of observations 5.13 2.04 4.76 9.09 11.76 6.13 300 number of observations 6 12 10 8 3 39 % of observations 12.77 13.79 5.85 10.67 12.00 9.63 400 number of observations 12 19 41 28 14 114 % of observations 8.28 8.88 7.98 8.75 7.25 8.23 500 number of observations 9 8 20 5 5 47 % of observations 9.78 7.84 6.87 5.81 10.00 7.57 source: own elaboration. the presented results of empirical research may be a signpost for further analyses concerning the quality of the financial result and the phases of the organization’s life cycle. from a methodological point of view, it may be worth correlating the olc phases with the values of discretionary accruals extracted using other research tools, including regression models taking into account leading variables (dechow et al., 2003), thanks to which the values of dacc coefficients would constitute an additive function of changes in revenues also in next period. in turn, expanding the range of tools for predicting the quality of reported financial data, an interesting issue seems to be examining the dependencies between the phases of the company’s life cycle and earnings persistence, earnings smoothness, timely loss recognition, or abnormalities of the earnings distribution. conclusions the company’s life cycle can be seen as an important factor shaping each enterprise’s organizational culture, leadership styles, and decision-making processes. the conducted research proved that olc stages also influence managers’ opportunistic actions to implement appropriate accrual-based earnings management techniques. the conducted empirical research shows that the largest deviations of the discretionary accruals values from zero – which may, in principle, indicate the intensification of activities in the field of aem – were noted in industrial companies in the growth and maturity phase. however, it should be underlined that the strategies of intentionally lowering the net financial result were dominant in all tested sample. on the other hand, the results of empirical analyses emphasize that even industrial companies in the decline phase do not show high, positive values of discretionary accruals. slightly different conclusions will be drawn from the analysis of the frequency of reporting big bath and small net incomes in the research sample. when it comes to the unusual big bath charges, net losses exceeding 20% of the total assets were reported particularly often in the companies of the decline phase and relatively often in the enterprises of the introduction and shake-out phases. on the contrary, the frequency of reporting small profits (not exceeding 0.5% of the balance sheet 106 | michał comporek total) was relatively homogeneous in all analysed sub-populations. in addition, the level and techniques of implementation of aem practices varied to a greater or lesser extent depending on the industry sector in which the business was conducted. the performed analyses do not meet the generalization condition for at least two reasons. firstly, due to the limited nature of the research sample, they cannot be generalized to all industrial enterprises operating in the polish capital market. secondly, the applied research methods (such as the adopted method of extracting discretionary accruals or distinguishing the olc phases) could have influenced the character of the obtained empirical results. however, these analyses drew attention to the need to continue scientific research on the issues of measuring the quality of reported accounting data and prediction tools of various techniques of shaping the financial result. this statement is important as understanding the underlying motives and determinants that encourage managers to implement earnings management is a prerequisite for preventing these activities in business practice. references barth, m.e., landsman, w.r., & lang, m.h. (2008). international accounting standards and accounting quality. journal of accounting research, 46(3), 467-498. http://www.jstor.org/stable/40058143 behn, b.k., eaton, t.v., & williams, j.r. (1998). the determinants of the deferred tax allowance account under sfas no. 109. accounting horizons, 12(1), 63-78. chen, t. (2016) internal control, life cycle and earnings quality — an empirical analysis from chinese market. open journal of business and management, 4, 301-311. https://doi:10.4236/ojbm.2016.42032 chen, x., yang, w., & huang, d. (2010). corporate life cycle and the accrual model: an empirical study based on chinese listed companies. frontiers of business research in china, 4, 580-607. https://doi.org/10.1007/s11782-010-0112-1 comporek, m. (2022). realne zarządzanie wynikiem finansowym a cykl życia organizacji na przykładzie przedsiębiorstw przemysłowych. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie / cracow review of economics and management, 3(997), 11-29. https://doi.org/10.15678/znuek.2022.0997.0301 dechow, p.m., sloan, r.g., & sweeney, a.p. (1995). detecting earnings management. the accounting review, 70(2), 193-225. dechow, p.m., richardson, s.a., & tuna, i. (2003). why are earnings kinky? an examination of the earnings management explanation. review of accounting studies, 8, 355-384. https://doi.org/10.1023/a:1024481916719 degeorge, f., patel, j., & zeckhauser, r. (2005). earnings management to exceed thresholds. the journal of business, 72(1), 1-33. dickinson, v. (2011) cash flow patterns as a proxy for firm life cycle. accounting review, 86, 1964-1994. https://doi.org/10.2308/accr-10130 drazin, r., & kazanjian, r.k. (1990). a reanalysis of miller and friesen’s life cycle data. strategic management journal, 11(4), 319-325. http://www.jstor.org/stable/2486683 durana, p., michalkova, l., privara, a., marousek, j., & tumpach, m. (2021). does the life cycle affect earnings management and bankruptcy?. oeconomia copernicana, 12(2), 425-461. https://doi: 10.24136/oc.2021.015 elliott, j.a., & shaw, w.h. (1988). write-offs as accounting procedures to manage perceptions. journal of accounting research, 26, 91-119. https://doi.org/10.2307/2491182 erickson, m., hanlon, m., & maydew, e.l. (2006). is there a link between executive equity incentives and accouning fraud?. journal of accounting research, 44, 113-143. https://doi.org/10.1111/j.1475679x.2006.00194.x fields t.d., lys t.z., & vincent, l. (2001). empirical research on accounting choice. journal of accounting and economics, 31, 255-307. https://doi.org/10.1016/s0165-4101(01)00028-3 fudenberg, d., & tirole, j. (1995). a theory of income and dividend smoothing based on incumbency rents. journal of political economy, 103(1), 75-93. http://dx.doi.org/10.1086/261976 grabiński, k., & wójtowicz, p. (2019). earnings quality, earnings management and religiosity: a literature review. international entrepreneurship review, 5(4), 41-57. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.03 accrual-based earnings management and organizational life cycles: two-dimensional analysis | 107 hastuti, t.d., ghozali, i., & yuyetta, e.n.a. (2017). the effect of company life cycles on the accruals earnings management with internal control system as moderating variable. polish journal of management studies, 15, 66-75. https://doi.org.10.17512/pjms.2017.15.1.07 healy, p.m., & wahlen, j.m. (1999). a review of the earnings management literature and its implications for standard setting. accounting horizons, 13(4), 365-383. https://doi.org/10.2308/acch.1999.13.4.365 holthausen, r.w., larcker, d.f., & sloan, r.g. (1995). annual bonus schemes and the manipulation of earnings. journal of accounting and economics, 64, 29-74. https://doi.org/10.1016/0165-4101(94)00376-g hussain, a., akbar, m., kaleem khan m., akbar, a., panait, m., & catalin voica, m. (2020). when does earnings management matter? evidence across the corporate life cycle for non-financial chinese listed companies. journal of risk financial management, 13, 1-19. https://doi.org/10.3390/jrfm13120313 indraswono, c., & kurniawati, a. (2020). manufacturing corporate life cycle and discretionary accruals with piecewise linear model. media ekonomi dan manajemen, 35(1), 61-74. https://doi.org/10.24856/mem.v35i1.1195 jaggi, b., allini, a., casciello, r., & meucci, f. (2022). firm life cycle stages and earnings management. review of quantitative finance and accounting, 59, 1019-1049. https://doi.org/10.1007/s11156-022-01069-5 jiraporn, p., miller, g.a., yoon, s.s., & kim, y.s. (2008). is earnings management opportunistic or beneficial? an agency theory perspective. international review of financial analysis, 17(3), 622-634. https://doi.org/10.1016/j.irfa.2006.10.005 jo, t-h. (2019). the institutionalist theory of the business enterprise: past, present, and future. journal of economic issues, 53, 597-611. https://doi.org/10.1080/00213624.2019.1634451 jovanovic, b. (1982). selection and the evolution of industry. econometrica, 50(3), 649-670. https://doi.org/10.2307/1912606 kałdoński, m., & jewartowski, t. (2017). agency costs of overvalued equity and earnings management in companies listed on wse. economics and business review, 3(17), 7-37. https://doi.org/10.18559/ebr.2017.1.2 kornacki, a., & bochniak, a. (2019). a simulation study on the sample size in the mann-whitney test in the case of pareto distribution. folia oeconomica. acta univeritatis lodziensis, 1(340), 27-42, https://doi.org/10.18778/0208-6018.340.0 kothari, s.p., leone, a.j., & wasley, c.e. (2005). performance matched discretionary accrual measures. journal of accounting and economics, 39(1), 163-197. https://doi.org/10.1016/j.jacceco.2004.11.002 khuong, n.v., & anh, l.h.t. (2022). the mediating mechanism of earnings management on the relationship between life cycle and financial reporting quality: finding from mra and fsqca. business strategy & development, 5(4), 375-389. https://doi.org/10.1002/bsd2.205 kuś, a., & żurakowska-sawa, j. (2017). phases in the lifecycle of a company and the profitability of industrial companies /faza cyklu życia przedsiębiorstwa a rentowność przedsiębiorstw przemysłowych. economic and regional studies, 10(4), 62-75. https://doi.org/10.29316/ers-seir.2017.35 michalkova, l. (2021). earnings quality and accruals over company´s life cycle. shs web of conferences, 92, 1-10. https://doi.org/10.1051/shsconf/20219202043 miller, d., & friesen, p.h. (1984). a longitudinal study of the corporate life cycle. management science, 30(10), 1161-1183. https://doi.org/10.1287/mnsc.30.10.1161 miller, g.s., & skinner, d.j. (1998). determinants of the valuation allowance for deferred tax assets under sfas no. 109. the accounting review, 73(2), 213-233. quinn, r., & cameron, k. (1983). organizational life cycles and shifting criteria effectiveness: some preliminary evidence. management science, 29(1), 33-51. https://doi.org/10.1287/mnsc.29.1.33 paulo e., & mota, r.h.g. (2019). business cycles and earnings management strategies: a study in brazilian public firms. revista contabilidade & finanças, 30(80), 216-233. https://doi.org/10.1590/1808-057x201806870 raoli, e. (2013). do managers engage in earnings management to support firm’s market valuation? corporate ownership & control, 10(2), 627-645. https://doi.org/10.22495/cocv10i2c3art5 roma, c.m.d.s., louzada, l.c., roma, p.m.d.s., goto, h., & souma, w. (2021). earnings management, policy uncertainty and firm life cycle stages: evidence from publicly traded companies in the usa and brazil. journal of financial economic policy, 13(3), 371-390. https://doi.org/10.1108/jfep-02-2020-0031 sherwani, r.a.k., shakeel, h., awan, w.b., faheem, m., & aslam, m. (2021). analysis of covid-19 data using neutrosophic kruskal wallis h test. bmc medical research methodology, 21, 1-7, https://doi.org/10.1186/s12874-021-01410-x 108 | michał comporek smith, d.d., & pennathur, a.k. (2019). signalling versus free cash flow theory: what does earnings management reveal about dividend initiation? journal of accounting, auditing & finance, 34(2), 284-308. https://doi:10.1177/0148558x17724051 spence, a.m. (1979). investment strategy and growth in a new market. the bell journal of economics, 10(1), 119. https://doi.org/10.2307/3003316 stolowy, h., & breton, g.t. (2004). accounts manipulation: a literature review and proposed conceptual framework. review of accounting and finance, 3, 5-92. https://doi.org/10.1108/eb043395 wang, y-s., yang, j., & liu, z-j. (2017). meeting dividend thresholds through earnings management: a crosscultural comparison. applied economics and finance, 4(3), 1-13, https://dx.doi.org/10.11114/aef.v4i3.1908 wernerfelt, b. (1985). the dynamics of prices and market shares over the product life cycle. management science, 31, 928-939. https://doi.org/10.1287/mnsc.31.8.928 zang, a.y. (2012). evidence on the trade-off between real activities manipulation and accrual-based earnings management. the accounting review, 87(2), 675-703. https://doi.org/10.2308/accr-10196 author michał comporek lecturer at the department of business analyses and strategy in the faculty of economics and sociology, university of lodz (poland). phd in finance from the university of lodz (2016). his main research areas are corporate finance, earnings management, and sustainable development. correspondence to: dr michał comporek, university of lodz, faculty of economics and sociology, department of business analyses and strategy, ul. rewolucji 1905 r. nr 37, 90-214 łódź, poland, e-mail: michal.comporek@uni.lodz.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1402-2505 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous reviewers for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-03-01-pp007--2020-balakrishnan,moonesar 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.01 how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study of gavi melodena stephens, immanuel azaad moonesar a b s t r a c t objective: the article’s objective is to understand how non-mne actors in the global arena, like intergovernmental organizations (igos) embed themselves in the global value chain by using their strong ties to states. research design & methods: for this study, a qualitative methodology approach investigates an underexplored area of research using a single case study, gavi, that utilizes thick data. findings: the paper contributes to our understanding of igos and how they internationalize. new motives are identified, and the concept of soft power has been extended to igos. implications & recommendations: igos in the humanitarian or developmental sector use soft power strategies to embed themselves in the global value chain. the paper’s implications are for policymakers and practitioners in the third sector, including those who invested interest at state-represented foreign direct investment. future studies can look at how networks are leveraged, spillover occurs from a personal level to an institutional level, and vice-versa combining diplomacy, bargaining, and legitimacy. contribution & value added: the study highlights new areas of research like that of soft power. the current internationalization models of smes and mnes may not neatly fit in the context of igos (which are born global). we reiterate that existing ib theories need to be applied to other state actors like sovereign wealth funds and non-governmental organizations. the above case study, a detailed historical analysis using thick data, is a methodology not often published. article type: research article keywords: global value chain, soft power, legitimacy, strategic seeking fdi, gavi, global factory jel codes: e22; f21; f01 received: 17 march 2021 revised: 3 june 2021 accepted: 13 june 2021 suggested citation: stephens, m., & moonesar, i.a. (2021). how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study of gavi. international entrepreneurship review, 7(3), 7-21. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.01 introduction the ‘global factory’ is a concept introduced by peter buckley (buckley, 2004). he argues that globalization has led to multinational enterprises (mnes) using the global arena to distribute their business in such a way to ensure maximum profits (buckley,2009a). while much of international business (ib) using the concept of global value chains in regards to the private sector, nations, and non-profits also use this concept. the earliest example is the dutch east india company (voc), founded in 1602, and the english east india company (eic), founded in 1600. these organizations moved from private initiatives to institutional state-funded organizations, to later company-state (weststeijin, 2014), with voc being the first to be listed on a stock market. other state-funded global firms are state-owned enterprises (soes) or sovereign wealth funds (swfs). however, intergovernmental organizations (igos) are a neglected category in ib literature (milner, 1999) and often clubbed with non-government organizations, which may not all be international. the number of institutions of 7658influence foreign direct investment (fdi) (union of international associations [uia], 2018) or trade (ingram et al., 2005). research finds that igos impact member countries international entrepreneurship review ri e 8 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar more than non-member countries (at least in trade) through a relationship of direct exercise of organizational and bureaucratic control, often through ngos and mncs (ingram et al., 2005). this research categoryfalls into the area of an “institutional abyss,” with most studies focusing on the world trade organisation and international monetary fund (alacer & ingram, 2013, p. 1056). igos tend to signal relational governance and overcome trade distance through transactional costs (alcacer & ingram, 2013; ingram et al., 2005). suddaby (2010) finds part of the challenge is that institutional theory may not be enough to explain how ngos operate. the theory needs to be refocused “to explore more fully the interpretive capacities of organizations and consider closely the possibility that organizations are much more sophisticated managers of symbolic resources than organizational theory presently admits to” (p. 18). igos are an outcome of economic and political factors globally and nationally (lee, 2010). teegen et al. (2004) highlight the importance of non-governmental organizations (making no distinction between them and igos) in value creation and governance from the lens of institutional theory and the bargaining model. however, they state there are similarities with mnes, especially if you look at the purpose as “value creation and distribution,” where profits are just one outcome (teegen et al., 2004, p. 476). the value igos create maybe debatable. moore et al. (2019), in their study of igos, looked at 272 country-year panel observations across 68 countries from 2000 to 2011 and found that igos promote formal entrepreneurship but hindered informal entrepreneurship in the least developed countries, irrespective of the type of igo (social, political, or economic). shenkar (2004) and teegen et al. (2004) call for more research in this area and encourage a revisit of theories like that of ownership, location, and internalization factors (oli) (dunning 1988, 2001), to see its relevance in international business, primarily as they operate as multinationals. igos are global by membership. igos strongly influence member state economic policies, including fdi and knowledge flows (jandhyala, & phene, 2015). contrary to the perceptions that igos are neutral, there is the field of thought that igos are vehicles of states used to mold the global system (mearsheimer, 1995). this was reinforced in the study of igos working for peace, where the authors concluded, “the contribution of igos to peace depends not so much on forging common bonds or on converting international anarchy as it does on creating conditions that encourage effective interstate bargaining” (boehmer et al. 2004, p. 28). this paper aims to understand how other influential actors in the global arena like igos embed themselves in the global value chain to using their strong ties to states (moore et al., 2019). the paper will look at existing theories on motives, strategic seeking fdi, legitimacy, and soft power concerning how igos embed themselves in the global value chain. soft power is a relatively unexplored concept in ib literature. the paper’s structure is as follows: first, we will recap the current research on igos. this will be followed by a brief introduction to the literature on strategic asset-seeking fdi, networking, soft power, and legitimacy, areas that igo literature does not fully explore from a global supply chain perspective. then the methodology will be discussed, and the case analyzed. using thick data (qualitative/ case-rich), we will open a “black box” of how and why igos internationalize (doz, 2011). finally, a conceptual model will be presented, followed by a brief discussion. literature review internationalizations of igos igo are entities created by treaty, involving two or more nation-states to work in good faith, on issues of common interest, and subject to international law. often, they consist of memberships of states.igos are significant actors in the diplomatic arena, providing ties that more formal diplomatic missions may not be able to create (vabulas & snidal, 2013). igos are embedded into the global value chain. the development of strategic location bases is often attributed to igo-igo linkages (ingram et al., 2005).it is estimated that trade between countries increases by 58%, doubling the strength of igo connections between the nations, and increasing economic effect for social/cultural igos to 24% to 80% (alacer & ingram, 2013; ingram et al. 2005). this may appear to be preconditioned by the salience of the field of activity of the igo, or the degree of similarity between two actors (lorrain & white, 1971). how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 9 motives of igos some work on igos and motives exists depending on purpose, membership, or logic of behavior (see table 1). table 1. motives of igos classification categories author purpose (1) general-purpose (2) military, (3) economic or (4) social/cultural. jackson (2006) membership (1) universal – allows membership from all nations like the un (2) international, across countries and continents like asean (3) regional, across countries in the same continent like eu and (4) purpose defined (single purpose or multi-purpose), can be selective in membership, like nato and opec. hough et al. (2010) logic of behaviour (1) functional igos focussing on pragmatic legitimacy (immediate target audience’s self-interest – donor states). (2) normative igos focus on moral legitimacy (broader societal welfare of the community over donors). suchman (1995) source: own study. in terms of purpose, igos maybe exclusive. the fact that many more prosperous states belong to igos (e.g., beckfield, 2003) maybe in line with the demographic-structural theory that highlights the oversupply of elites (and elites’ aspirants), leading to the creation of vehicles for the maintenance of status and wealth (goldstone, 1991; turchin & nefedov, 2009). membership is restricted to ensure compliance with institutional rules (koremenos et al., 2001). this may lead to a perception that igos may act like cartels and control the prices of world commodities (haynes et al., 2017). surprisingly little research exists in the field of igos in the arena of international business, though they influence nonmember states and can benefit member states. in ib literature, strategic asset-seeking fdi is crucial for internationalization tocreate or gain access to resources and capabilities complementing the existing core competencies (dunning, 1993; dunning & lundan, 2008). it is used as a strategy to manage assets and resources via (1) leveraging or augmenting existing assets (e.g., meyer et al., 2009; narula, 2006; narula& dunning, 2000;narula & zanfei, 2004);or asset exploration (meyer, 2015) or accumulating new strategic assets (e.g., narula, 2006).this maybe upstream or downstream (pananond, 2015), which gives a strategic competitive advantage. but the challenge in applying this concept to igos is highlighted by the central premise of strategic seeking fdi. dunning believes that “a firm’s ability to benefit from such activities must be related to the assets which it possesses before the act of internalization” (dunning, 2001, p. 175), which limits its application to igos as they are not investing in either horizontal or vertical fdi in the conventional meaning of the terms, as they do not create subsidiaries and often do not exploit markets in the terms with which we refer to mnes. in one of the few studies that exist, an igo contributed to local, national innovation by leveraging external knowledge (jandhayala & phene, 2015). hence this is an area for further research. networks: sources of legitimacy and soft power the global factory presupposes global differentiated networks (buckley 2009a, 2009b). in these networks, the state often becomes an active partner (gereffi & korzeniewicz, 1994). it will lobby for trade, help build capabilities, give access to resources, or protect at an incentivized rate, making the organization more competitive in the global marketplace. many well-known igos are strategically based in washington, new york, geneva, or brussels, so location matters. however, they do not directly get involved in manufacturing but can facilitate it. since they can attract enormous resources and reallocate them – this is significant. for example, the three largest igos are the united nations (un), the world trade organization (wto), and the north atlantic treaty organization (nato) (see table 2). imf, which has its hq in washington, and 189 members, gives loans at reduced interest rates to member countries and for 2018 had a budget of us dollars 1,104 million (majority for personnel) and gave us dollars 91 billion to four countries and us dollars 2.4 billion to low-income countries (imf, 10 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar 2018).world bank has 189 member countries, and in the financial year, 2017-18 committed us dollar 67 billion in financing, investments, and guarantees. wb works through other organizations like the international bank for reconstruction and development (ibrd) and the international development association (ida). there is little research available on the global networks of igos – donors, affiliated organizations, or locational choices that affect how they impact, influence, or do international business of money management, investments, human resources management, or its impact on gdp. table 2. funding of the three largest igos and imf and wb since its inception organisation creation members 2018 budget (€ million) mission headquarters un 1945 193 2 295 peace & security new york wto 1995 164 173.5 trade geneva nato 1949 29 1 546.5 defence brussels source: european parliament (2020). in the country-of-origin studies in ib, we see the impact of the country’s reputation; however, for igos, legitimacy is more critical(deephouse & carter, 2005) as it is considered a capital asset of the state (gallarotti, 1989). buckley (2009a) mentions that the global factory strategy is designed to achieve global legitimacy but does not give details on the process discussed above. igos have to achieve legitimacy as an entity, and they gain legitimacy from their donor countries, which gives them influence in markets that they work in or with. as in wb or imf, the recipient countries are at a lower economic status than funding countries. in some cases like nato, funding members will take decisions that will also impact countries not aligned to their interests. this concept is in line with the quality of hard power – the ability to coerce another country to do what is in its interest. most igos work with soft power – the ability to influence other courtiers to do what is in their interest (nye 1990, 2009), which is tied to legitimacy (nye, 2008). this concept of soft power is relatively new in ib theory. gos are exposed to (1) their domestic political arena, (2) the national political arenas of recipient economies, and (3) the international public policy arena-making (behrendt, 2009). in addition, (4) the third sector political arena and (5) the impact policy arena. there is a need to focus on building legitimacy as an asset through the role of soft power. in conclusion, the literature on the internationalization of igos is scarce. therefore, there is a need to understand how motives like strategic seeking fdi with few case examples are needed. research methodology a qualitative methodology to work in an underexplored area of research (birkinshaw et al., 2011) using a single case study (bourdieu 1990; and grant, 2003).the case study is gavi, the global alliance for vaccines and immunization, a switzerland-based igo, was chosen for analysis. the case had access to thick data and a history of global expansion (eisenhardt & graebner, 2007; yin, 1994). the detailed case data came from a historical analysis (see stephens balakrishnan & moonesar, 2011; stephens balakrishnan, 2016). gavi, the vaccine alliance, was documented from 1998-2018 through interviews and secondary research (see table 3). research methods the process used for analysis is a meta-synthesis, which is defined as an “exploratory, inductive research design to synthesize primary qualitative case studies to make contributions beyond those achieved in the original studies” (hoon, 2013, p. 523). the data analysis units are (1) motives and (2) networks for legitimacy and soft power. these were cross-referenced with the theoretical perspectives highlighted above. the original case was written using multiple perspectives, triangulated with secondary data, and the sequence and context verified internally for fact-checking. since the phenomena are dynamic, the cases were updated using secondary research (corbin & strauss, 2008). the case was then individually analyzed using the theoretical paradigms, then compared against each other for similarity and differences (corbin & strauss, 2008). below is a brief description of the case, looking at how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 11 origins, locations, market, resources, arena, employees, focus areas, competencies, rent, industry, growth, and governance (table 4). the membership is representative yet selective. finally, the overarching theoretical framework is presented. table 3. data sources for case analysis: gavi (2000-2020) analysis gavi, the vaccine alliance secondary sources referenced (not including those that were reviewed but not used in the development of the case) 141 secondary sources (articles, the internal document, annual reviews, partner reviews) and multiple websites of alliance members. interviews and data verification contacts (function & level) interviews and data verification (senior manager, resource mobilization & private sector partnerships; analysts (monitoring &consultation); &communication team; expert in epidemiology, infectious diseases and oncology working with infuse; head, strategic innovation – resource mobilization, private sector partnerships, & infuse, and gavi’s external consultant). published cases gavi, the vaccine alliance: saving lives one vaccine at a time (53 pages) + gavi, the vaccine alliance: reshaping the vaccine market (7 pages). source: own study. table 4. a brief synopsis of gavi, the vaccine alliance 2000-20181 facts gavi, the vaccine alliance origins usa: initiative by the bill & melinda gates foundation (bmgf). employees 450 + locations headquarters: geneva switzerland, with an officeinwashington dc; innovative finance administered by world bank (usa) through iffim (uk). anchor founding member is bmgf (usa). r&d: dynamic – based on need and qualified applicants. locations – coordination in the group with partners and through their offices across all gavi eligible countries. markets of manufacturing: 5 vaccine manufacturers in 2001; by 2017, 17 vaccine manufacturers of which 11 are based in africa, asia, and latin america. [based on tenders administered by unicef (switzerland), pre-qualified by world health organisation (who) (switzerland)] market global markets of impact as of 2017: direct impact: over 690 million children vaccinated and over 10 million deaths averted. countries of impact: 77 countries carry out nearly 400 vaccine introductions and campaigns at the end of 2017, prices of vaccines reduced. resources markets of funding as of 2017: two funding streamsdirect contributions (76%) and innovative finance (24%), funding more than 90 million vaccine doses through global stockpiles at the end of 2017 european commission and 21 donor governments:australia, canada, china, france, germany, ireland, italy, japan, the kingdom of saudi arabia, luxembourg, the netherlands, norway, the principality of monaco, the republic of korea, the state of qatar, the sultanate of oman, spain, south africa, sweden, the united kingdom and the united states of america. contributions from india, the republic of korea, and the united arab emirates were renewed during the year. foundations, organizations: alwaleed philanthropies, bill & melinda gates foundation, his highness sheikh mohammed bin zayed al nahyan, opec fund for international development (ofid), absolute return for kids, anglo american plc, the children’s investment fund foundation (uk), china merchants group, comic relief, elma vaccines, and immunization foundation, girl effect, international federation of pharmaceutical wholesalers (ifpw), gulf youth alliance, “la caixa” foundation, lds charities, lions clubs international foundation (lcif) corporations: deutsche post dhl, jp morgan, majid al futtaim, orange, philips, unilever, ups, vodafone gavi works with bill & melinda gates foundation, international finance facility for immunization (iffim), unicef, who, pfizer, gsk, merck,amc, paho, world bank, civil societyorganizations. there are 60 partners in the partners’ engagement framework. 1 the gavi alliance by the world bank group. retrieved from: https://documents1.worldbank.org/curated/zh/9288714681 97087690/pdf/the-world-bank-s-partnership-with-the-gavi-alliance.pdf 12 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar rent total funding from 2000-2017: usd 15.4 billion through legitimacy, gavi is able to acquire innovative financing (24%): (1) advanced market commitment (amc) – usd 1.5 billion [governments of italy, uk, canada, russian federation &norway and b&mgf] (2) matching fund – usd 87 (includes infuse which is supported by the governments of canada and the united arab emirates with usd 21 million) (3) vaccine bonds/social bonds (iffim) – since 2006, using usd 6.5 billion in sovereign pledges and to front-load vaccine delivery to the tune of usd 2.6 billion. loan buydown for sahel region with gavi, the bill & melinda gates foundation and the french development agencysince 2016, pooled €100million. in addition, to direct funding & contributions (76%). advocacy helps get vaccines on the agenda. impact: usd100 billion in terms of economic benefit of vaccinations. industry co-opetition: unicef itself represents 40% of the global volume, gavi is 50% of this procurement & increased supply base from 5 manufacturers to 13 (2010) with 7 in developing countries. gavi countries represent 60% of the world birth cohort. growth phase 1(1999-2005) protoboard creates gavi, gavi board meets, vaccine fund is created, gavi alliance secretariat formed and funded by bill & melinda gates foundation who make the preliminary grant. gavi alliance and vaccine fund are officially “launched” vaccine fund create executive committee gates foundation, uk and other private foundations contribute. vaccine fund hires management staff denmark, the netherlands, norway, sweden, the us make initial contributions to injection safety (ins) window is introduced. decision made to merge gavi alliance secretariat and vaccine fund management. new gavi executive secretary appointed, effective 2005. phase 2(2006-2010) gavi added two new vaccines to its portfolio: pneumococcal and rotavirus; a new vaccine investment strategy and a platform for accelerating the introduction of new vaccines in developing countries (accelerated vaccine introduction) were developed; it became increasingly clear that parallel investment was needed in health systems and delivery systems, with the vaccine alliance extending its support to health system strengthening and civil society organizations; several fundamental policies and programmes were developed and reviewed, including cofinancing, gender, and eligibility as well as innovative financing mechanisms such as the innovative finance facility for immunization (iffim) in 2005 and the advance market commitment (amc). phase 3(2011-2015) the vaccine goal: accelerate the uptake and use of underused and new vaccines; the health systems goal: contribute to strengthening the capacity of integrated health systems to deliver immunization; the financing goal: increase the predictability of global financing and improve the sustainability of national financing for immunization; the market-shaping goal: shape vaccine markets. phase 4 (2016-2020) the vaccine goal: accelerate equitable uptake and coverage of vaccines; the systems’ goal: increase the effectiveness and efficiency of immunization delivery as an integrated part of strengthened health systems; the sustainability goal: improve the sustainability of national immunization programmes; the market-shaping goal: shape markets for vaccines and other immunization products. registered as international institution based in switzerland and public charity status in the united states. source: (gavi, 2019). motives gavi is an igo focused on bringing together the public and private sectors with the shared goal of creating equal access to new and underused vaccines for children living in the world’s poorest countries. the motives of gavi change slightly from each 5-year plan (see table 5). from reaching the how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 13 world’s most impoverished children to ensure essential vaccinations, the age base has changed, as has the markets. in 2020 due to the global pandemic – the covax, a multilateral approach to procuring vaccines was introduced. covax has the support of 190 participating economies and will benefit 92 lower-income countries. the motives slightly changed the current situation to (1) include more vaccines (2) extend the coverage to adults (3) focused more on innovative financing (4) market shaping and systems approach to go beyond vaccines to supply chain with a focus on sustainability. of course, some events were shaped by the 2014 ebola and 2020 covid pandemics. from a theoretical lens, looking at table 1, the motive of health needs to be added to the purpose (it is more specific than general), and the focus on motives is normative. table 5. gavi motives during the period of 2000-2025 pre-formation phase 1 (2000-2006) phase 2 (2007-2010) phase 3 (20112015) phase 4 (20162020) phase 5 (2021-2025) to reach some of the poorest children and get then basic vaccinations (6 vaccines) gavi’s vaccine strategy in phase 1, based on the assumption that creating and demonstrating a market for vaccines in developing countries would attract new suppliers, create competition, and lower prices. goals strengthen capacity for health system accelerate vaccines increase predictability and sustainability increase and assess the added value of gavi (8 vaccines) innovative funding mechanisms through amc and iffim. goals vaccine goal health systems goal financing goal market-shaping goal additional focus on monitoring & evaluation; advocacy, communication &public policy and policy stockpiling for future pandemics or outbreaks. goals vaccine goal systems’ goal sustainability goal market-shaping goals (during ebola epidemic) goals to introduce and scaleup vaccines strengthen health systems to increase equity in immunization improve sustainability of immunization programs ensure healthy markets for vaccines and related products source: own study. through seeking funds strategically (think of the sukuk) or covax, working on diversifying vaccine manufacturing, gavi has been strategic in seeking and deploying funds. this is because gavi gives advances funds to research and development by guaranteeing procurement. this has worked well in creating a global factory (see figure 1).at the time of gavi’s formation, most of the aid, research, and manufacturing capabilities were based in developed countries, and the impact countries were in developing countries. in 2001, gavi bought vaccines through unicef from five manufacturers, but by 2016, it was purchasing vaccines from 15 manufacturers – 8 of which were based in asia, latin america, and africa. by accumulating orders, r&d to find more cost-effective ways for delivery and manufacture, gavi was able to bridge the price gap that often contributed to vaccine inequality. gavi captured “sticky capabilities” through public-private partnerships – for example, who would pre-qualify vaccines, world bank used its financial expertise to help design, implement and manage innovative financing, unicef worked on the ground in delivering vaccines, and csos in local communities helped in ensuring the vaccines were delivered correctly. figure 1. gavi, the vaccine alliance – an example of networking using the global factory concept, 2000-2016 source: own study how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 15 networks: sources of legitimacy and soft power the networks of gavi are other igos, governments, and private sectors (see table 6). unicef housed gavi’s early initiative in geneva until it became an independent foundation in 2008. it is clear that even in the beginning, the vision for gavi was global with a partnership model. the board is comprised of 28 seats (nine seats for unaffiliated members, five seats for donor countries, five for developing countries, one seat for research and technical health center, one seat for a vaccine manufacturers from a developed country, one seat from a vaccine manufacturer from a developing country, one seat for a civil service organization (cso), one seat for the gavi ceo, four founding members (bill & melinda gates foundation, unicef, world bank, and who). this ensures the partnership or ‘alliance’ brought together key stakeholders needed to reach the vaccine agenda. the six largest donors of gavi contribute more than two-thirds of these resources. they are the united kingdom, bill & melinda gates foundation (significant player in vaccine market), norway, united states, france, and italy. gavi tapped into existing pools of vast experience using market-shaping strategies and industry consolidation of sorts. a network effect is evident in smaller firms in previous literature (freeman et al., 2006) and applies to igos, which can mobilize vast sums of money and tap into existing resources held by other players in the market. further, we see how the network effect moves from gavi through local health ministries and csos working with unicef, who, and world bank. unlike mnes, here, the hq-subsidiary impact is not relevant. table 6. gavi networks: examples for the 2000-2020 period pre-formation phase 1(2000-2006) phase 2(2007-2010), phase 3(2011-2015) phase 4(2016-2020 announced at a 2nd vaccine summit convened by world bank in italy as informal partnership of un agencies, bilateral aid organization, vaccine industry. another significant advocate is the bill & melinda gates foundation. set up in geneva in 1999 hosted by unicef. unicef is one of the largest procurers of vaccines. officially launched in wef 2000. 5 manufactures of vaccines (developed countries). amc idea presented to g8. g7 looks at feasibility with wb. dfif (uk) seeds the idea for iffim, which is registerd as a charity in uk and formal collaboration in 2004. *2008 became independent swiss foundation under swiss national lawa and two offices – geneva and washington. *wb hq is washington *wb is the treasury manager for international finance facility for immunisation (iffim), provides the financial platform for the advanced market commitment (amc). further, wb is a development partner at the global and country levels. amc launched in 2007. iffim launched in 2006. iffim diversified and raise a sukuk in 2014 – half of gavi countries are muslim. the uk sponsored the first gavi pledging conference in 2011. germany sponsored the second gavi pledging conference in 2015. 15 vaccines manufacturers (2016) – 8 in asia, africa, and latin america “a new model for sustainable development: how gavi aims to put itself out of business” source: own study. gavi has tremendous power: in terms of vaccine producing volume, unicef is 40% of the global volume, and gavi is 50% of this procurement. gavi countries represent 60% of the world’s birth cohort. not only did gavi redress the imbalance in vaccine manufacturing, but it was also able to bring down costs. an hpv vaccine for cervical cancer, which was available for us dollar 100 in developed countries, was made available through gavi for us dollar 13. 16 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar gavi was able to achieve these tremendous results with an accrual of legitimacy (bianchi & arnold, 2004; bianchi& ostale, 2006). legitimacy, a strategic resource (see pfeffer, 1981; suchman, 1995), was accrued by gavi through key players like people (such as bill gates), or organizations (unicef, wb, and iff) and expert knowledge (path, who, wb), using specialized resources (pharma and r&d companies for vaccine manufacturing) to make integration easier across the world, industry-shaping (through innovative financing to change the competitive landscape), and showed dominance (as a significant player in their industries now not to be ignored). legitimacy was used as a strategy used to acquire resources where gavi worked with world bank using accounting for legitimacy (covaleski & dirsmith, 1991) to enter entered the sukuk market in 2014. this is significant, as 50% of gavi countries are muslim countries. this is in line with the propositions outlined by meyer and rowan (1977). knowledge spillovers can occur at both horizontal (competitors) and vertical levels (across the supply chain) and can be intentional or unintentional (ha & giroud, 2015; hallin & lind, 2012). in the case of gavi, to increase the supply chain resilience and contribute to the sdg agenda, and by its governance structure, there was an intentional focus on competency enhancing competence-creating resources, which can take more than a decade to affect technology (kappen, 2011). the concept of soft power from an organizational perspective is also observable as gavi can influence governments. gavi strategically based itself in geneva (near unicef and who) and washington dc (near the world bank). in this case, we see soft power extended by donor countries on recipient countries (via vaccine pledges) or institutions in other countries (gavi and unicef). this suggests soft power is multidimensional. the aid transparency index (2020) scores gavi at 80.8 in the ‘very good’ category (11th out of 47 major international development organizations. soft power or inverse country-of-origin (coo) can be translated through various channels like people and mnes (or institutions), brands, and aid (fan, 2008; white, 2012). in this case study, this is observed through bill gates (usa), unicef and who (switzerland), world bank (usa), and gavi (switzerland/usa) and their influence on other countries. as mentioned before, gavi’s global expansion leveraged the networks of its partners. this multistakeholder model is not unusual for igos and requires diplomacy to reach its objectives. often, stakeholders are acquired based on interest and expertise or even persuaded to be ‘stakegivers’ or ‘staketakers’ (hocking, 2006). gavi diversified risks by spreading the risks across at least three continents, following much of what we know is the internationalization strategy of born global (oviatt & mcdougall 2005). findings and discussion the case above clearly finds an igo can play a prominent role in the global supply chain using motives like strategic asset seeking fdi, networking for legitimacy, and soft power. our current ib theories are not sufficient to explain all the reasons for the successful internationalization of these categories of organizations. according to the global factory theory, hq retains the brand and associated functions. in the case of gavi, care was taken to leverage associated stakeholder brands as it was vital for legitimacy. gavi has two key offices – switzerland and new york and these are very strategic. however, partner brands are significant, as seen by the name change – gavi was first called gavi, and then renamed gavi, the vaccine alliance in balakrishnan (2020). gavi began with a powerful global vision and had access to powerful and legitimate resources, grounding their aspirations. further, the game was long-term. the effect of soft power is evident in gavi, which requires a high level of diplomacy – high technology in a sector often restricted by governments. gavi works on the health agenda with strong players in the development space, which are other igos and through donor countries on the boards of several of these igos. this is done without a clear articulation of roles. this process of internationalization is a careful act of diplomacy, and corporate diplomacy theories are not enough to explain the igo internationalization strategy. we suggest the process of internationalization of igos works in three phases (1) creation of a market for impact (2) identifying a market for resources, and (3) managing governance (and hence reputation). this is done through a careful strategy of soft power (see figure 3). how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 17 figure 3. the process of internationalization of igos source: own elaboration. conclusions this research’s objective was to push the boundaries of ib theory and contribute to both policy and academia, which often seem to exist in different spheres (newman et al., 2016). the paper adds to our understanding of how igos internationalize. it highlights new areas of research like that of soft power. the current internationalization models of smes and mnes may not neatly fit in the context of igos (which are born global). we reiterate that existing ib theories need to be applied to other state actors like sovereign wealth funds and non-governmental organizations. the above case study, a detailed historical analysis using thick data, is a methodology not often published. the paper’s implications are for policymakers and practitioners in the third sector, including those who invested interest at state-represented foreign direct investment. future studies can look at how networks are leveraged, spillover occurs from a personal level to an institutional level, and vice-versa combine diplomacy, bargaining, and legitimacy. the limitation of this study is that it is based on a single case. more empirical studies could focus on more institutions and organizations that operate globally, adding to large organizations’ sensemaking with huge portfolios and strongly articulated portfolios. references aid transparency index (2020). 2020 aid transparency index. retrieved fromhttps://www.publishwhatyoufund.org/wp-content/uploads/dlm_uploads/2020/06/2020-aid-transparency-index-report.pdf on 1 may 2021. alcacer, j.,& ingram, p. (2013). spanning the institutional abyss: the intergovernmental network and the governance of foreign direct investment. american journal of sociology, 118, 10551098. balakrishnan, m. s. (2020). business with purpose: advancing social enterprise. world scientific. beckfield, j. (2003). inequality in the world polity: the structure of international organization. american sociological review, 68(3), 401-424. behrendt, s. (2009). gulf arab swfs: managing wealth in turbulent times and beyond. carnegie endowment for international peace. carnegie middle east center, 16, 1-56. retrieved from: https://carnegieendowment.org/files/sovereign_wealth_turbulent.pdf bianchi, c.c., & arnold, s.j. (2004). an institutional perspective on retail internationalization success: home depot in chile. international review of retail, distribution and consumer research, 14(2), 149-169. bianchi, c.c., & ostale, e. (2006). lessons learned from unsuccessful internationalization attempts: examples of multinational retailers in chile. journal of business research, 59(1), 140-147. 18 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar birkinshaw, j., brannen, m. y., & tung, r. l. (2011). from a distance and generalizable to up close and grounded: reclaiming a place for qualitative methods in international business research. journal of international business studies, 42, 573-581. https://doi.org/10.1057/jibs.2011.19 boehmer, c., gartzke, e., & nordstrom, t. (2004). do intergovernmental organizations promote peace?. world politics, 57(1), 1-38. bourdieu, p. (1990). the logic of practice. stanford university press. buckley,p.j.(2004).theroleofchinaintheglobalstrategyofmultinationalenterprises.journalofchineseeconomicandbusinessstudies,2(1),1-25. buckley,p.j. (2009a).theimpactoftheglobalfactoryoneconomicdevelopment.journalofworldbusiness,44(2),131143. buckley,p.j. (2009b).theriseofthejapanesemultinationalenterprise:thenandnow.asiapacific business review,15(3),309-321. corbin, j., & strauss, a. (2014). basics of qualitative research: techniques and procedures for developing grounded theory. sage publications. covaleski, m.a., & dirsmith, m.w. (1991). the management of legitimacy and politics in public sector administration. journal of accounting and public policy, 10(2), 135-156. deephouse, d.l., & carter, s.m. (2005). an examination of differences between organizational legitimacy and organizational reputation. journal of management studies, 42(2), 329-360. doz, y. (2011). qualitative research for international business. journal of international business studies, 42(5), 582-590. dunning, j.h., (1988). explaining international production. unwin hyman. dunning, j.h., (1993). the globalization of business. routledge. dunning, j.h. (2001). the eclectic (oli) paradigm of international production: past, present, and future. international journal of the economics of business, 8(2), 173-190. dunning, j.h., & lundan, s.m. (2008). multinational enterprises and the global economy. 2nd ed. edward elgar publishing limited. eisenhardt, k.m., & graebner, m.e. (2007). theory building from cases: opportunities and challenges. the academy of management journal, 50(1), 25-32. european parliament (2020). understanding the financing of intergovernmental organizations. a snapshot of the budgets of the un, nato and wto. retrieved from https://www.europarl.europa.eu/regdata/etudes/brie/2020/652084/eprs_bri(2020)652084_en.pdf on 1 june 2021. fan, y. (2008). soft power: power of attraction or confusion. place branding and public diplomacy, 4(2), 147-58. freeman, s., edwards, r., & schroder, b. (2006). how smaller born-global firms use networks and alliances to overcome constraints to rapid internationalization. journal of international marketing, 14(3), 33-63. gallarotti, g. m. (1989). legitimacy as a capital asset of the state. public choice, 63(1), 43-61. gavi. (2019). vaccine goal indicators. retrieved from: https://www.gavi.org/programmes-impact/our-impact/measuring-our-performance/2016-2020-indicatorsaccessed 12 may, 2020. gereffi, g., & korzeniewicz, m. (eds.). (1994). commodity chains and global capitalism. abc-clio, no. 149. goldstone, j.a. (1991). revolution and rebellion in the early modern world. university of california press. grant, r.m. (2003). strategic planning in a turbulent environment: evidence from the oil majors. strategic management journal 24(6), 491-517. ha, y.j., & giroud, a. (2015). competence-creating subsidiaries and fdi technology spillovers. international business review, 24(4), 605-614. hallin, c., & lind, c.h. (2012). revisiting the external impact of mnes: an empirical study of the mechanisms behind knowledge spillovers from mne subsidiaries. international business review, 21(2), 167-179. haynes, j., hough, p., malik, s., & pettiford, l. (2017). world politics: international relations and globalisation in the 21st century. sage. hocking, b. (2006). multi-stakeholder diplomacy: forms, functions, and frustrations. in j. kurbalija & v. katrandjiev (eds), multi-stakeholder diplomacy: challenges and opportunities(pp. 13-29). diplofoundation. how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 19 hoon, c. (2013). meta-synthesis of qualitative case studies: an approach to theory building. organizational research methods, 16(4), 522-556. hough, m., jackson, j., bradford, b., myhill, a., & quinton, p. (2010). procedural justice, trust, and institutional legitimacy. policing: a journal of policy and practice, 4(3), 203-210. ingram, p., robinson, j., & busch, m. l. (2005). the intergovernmental network of world trade: igo connectedness, governance, and embeddedness. american journal of sociology, 111(3), 824-858. imf (2018). annual report.retrieved fromhttps://www.imf.org/external/pubs/ft/ar/2018/eng/assets/pdf/imfannual-report-2018.pdf on 1 may 2021. jackson, j. h. (2006). sovereignty, the wto, and changing fundamentals of international law. cambridge university press. jandhyala, s., & phene, a. (2015). the role of intergovernmental organizations in cross-border knowledge transfer and innovation. administrative science quarterly, 60(4), 712-743. kappen, p. (2011). competence-creating overlaps and subsidiary technological evolution in the multinational corporation. research policy, 40(5), 673-686. koremenos, b., lipson, c., & snidal, d. (2001). the rational design of international institutions. international organization, 55(4), 761-799. lee,t.(2010).theriseofinternationalnon-governmentalorganizations:atop-downorbottom-upexplanation?.voluntas: international journal of voluntary and non-profitorganizations,21(3),393-416. lorrain, f., & white, h. c. (1971). structural equivalence of individuals in social networks. journal of mathematical sociology, 1(1), 49-80. mearsheimer, j. j. (2011). the false promise of international institutions. in j.j. mearsheimer (ed.), security studies(pp. 153-161). routledge. meyer, k.e. (2015). what is “strategic asset seeking fdi”?. multinational business review, 23(1), 57-66. meyer, j. w., & rowan, b. (1977). institutionalized organizations: formal structure as myth and ceremony. american journal of sociology, 83(2), 340-363. meyer, k. e., wright, m.& pruthi, s. (2009). managing knowledge in foreign entry strategies: a resource-based analysis.strategic management journal, 30(5), 557-574. milner, h. v. (1999). the political economy of international trade. annual review of political science, 2(1), 91-114. moore, e., brandl, k., & dau, l. a. (2019). institutional schisms in argentina: the impact of intergovernmental organizations on country institutional environments. in: international business in a vuca world: the changing role of states and firms (pp.89-102). emerald publishing limited. narula, r. (2006). globalization, new ecologies, new zoologies, and the purported death of the eclectic paradigm. asia pacific journal of management, 23(2), 143-151. narula, r., & dunning, j.h. (2000). industrial development, globalization and multinational enterprises: new realities for developing countries. oxford development studies, 28(2), 141-167. narula, r. & zanfei, a. (2004). globalization of innovation: the role of multinational enterprises -oxford handbook of innovation. oxford university press. newman, j., cherney, a. & head, b.w., (2016). do policymakers use academic research? reexamining the “two communities” theory of research utilization. public administration review, 76(1), pp.24-32. nye, jr. j.s. (1990). soft power. foreign policy, 80, 153-171. nye jr, j. s. (2008). public diplomacy and soft power. annals of the american academy of political and social science, 616(1), 94-109. nye jr, j. s. (2009). soft power: the means to success in world politics. hachette uk. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (2005). defining international entrepreneurship and modeling the speed of internationalization. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 537-553. pananond, p. (2015). motives for foreign direct investment: a view from emerging market multinationals. the multinational business review, 23(1), 77-86. pfeffer, j. (1981). management as symbolic action: the creation and maintenance of organizational paradigm. research in organizational behavior, 3, 1-52. 20 | melodena stephens, immanuel azaad moonesar shenkar, o. (2004). one more time: international business in a global economy. journal of international business studies, 35(2), 161-171. suchman, m.c. (1995). managing legitimacy: strategic and institutional approaches. academy of management review, 20(3), 571-610. suddaby, r. (2010). challenges for institutional theory. journal of management inquiry, 19(1), 14-20. stephens balakrishnan, m. (2016). gavi: the vaccine alliance: saving lives one vaccine at a time, in m.s. balakrishnan & v. lindsay (eds.), actions and insights: middle east north africa (pp. 136-192). emerald publishing. stephens balakrishnan, m.& moonesar, i.a. (2011). advanced technology investment company(atic): a destination, global champion. emerald emerging markets case studies, 1(4), 1-20. stephens balakrishnan, m. & moonesar, i.a. (2017). uae sovereign wealth funds as enablers of the global factory. november, issue 45, mohammed bin rashid school of government. teegen, h., doh, j.p., & vachani, s. (2004). the importance of non-governmental organizations (ngos) in global governance and value creation: an international business research agenda. journal of international business studies, 35(6), 463-483. turchin, p., & nefedov, s.a. (2009). secular cycles. princeton university press. uia (2018). union of international associations. retrieved from https://uia.org/on 21 january 2021. vabulas, f., & snidal, d. (2013). organization without delegation: informal intergovernmental organizations (iigos) and the spectrum of intergovernmental arrangements. review of international organizations, 8(2), 193-220. weststeijn, a. (2014). the voc as a company-state: debating seventeenth-century dutch colonial expansion. itinerario, 38(1), 13-34. white, c. l. (2012). brands and national image: an exploration of inverse country-of-origin effect. place branding and public diplomacy, 8(2), 110-118. yin, r. k. (1994). case study research: design and methods. thousand oaks, ca. zucchella, a., palamara, g., & denicolai, s. (2007). the drivers of the early internationalization of the firm. journal of world business, 42(3), 268-280. how do intergovernmental organizations embed themselves in global value chains: a case study | 21 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. ms – conceptualization, literature writing, case date collection, ms & iam – methodology, results, discussion, and conclusion. melodena stephens professor of innovation management at mohammed bin rashid school of government (uae). ph.d.in management studies (2004, bharati vidyapeeth university, india). her research interests include branding, country soft power, social impact, and scaling. correspondence to: prof. dr melodena stephens, mohammed bin rashid school of government, convention tower (level 7), p.o. box 72229, dubai, united arab emirates, e-mail: melodena.stephensb@mbrsg.ac.ae orcid http://orcid.org/0000-0001-7933-2750 immanuel azaad moonesar associate professor of health administration and policy at mohammed bin rashid school of government (uae).ph.d.in health services-leadership (walden university, usa). his research interests include international business policy, health policy, public policy, social policy, policy analyst, maternal and child health care policy. correspondence to: dr immanuel azaad moonesar, mohammed bin rashid school of government, convention tower (level 7), p.o. box 72229, dubai, united arab emirates, e-mail: immanuel.moonesar@mbrsg.ac.ae orcid http://orcid.org/0000-0003-4027-3508 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to express their gratitude to the uae national research foundation and mohammed bin rashid school of government, dubai, united arab emirates. the authors would like to thank the anonymous referees for their valuable comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-02-04-pp051--2077-okwor,ogbo,ndu,onwe 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.04 intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived organizational support helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe a b s t r a c t objective: the objective of this article is to determine the relationship between intrapreneurial competencies (ic) (i.e. opportunity promoter, proactivity, flexibility, business drive, and risk assumption) and organizational growth (og) and to test the mediating role of perceived organizational support (pos). research design & methods: a simple random sampling technique was used to draw a sample of 408 employees from 34 small manufacturing firms. we analyzed the influence of ic on og through a parallel mediation involving pos. findings: the results show that pos mediates the path through which opportunity promoter, proactivity, flexibility, drive, and risk assumption impact og. implications & recommendations: ic fosters og, particularly with high pos by employees. thus, employers must identify and strengthen factors that support employees to improve their abilities and enhance og. contribution & value added: the findings of this study highlight the importance of ic in fostering og, particularly when employees perceive that they are valued by the organization and that their well-being is of importance to the organization. article type: research article keywords: intrapreneurial competencies; perceived organizational support; organizational growth; intrapreneurship; entrepreneurial behaviours jel codes: l21 l22, l26 received: 17 march 2022 revised: 24 may 2022 accepted: 7 june 2022 suggested citation: okwor, h., ogbo, a., ndu, v., & onwe, c.c. (2022). intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived organizational support. international entrepreneurship review, 8(2), 51-66. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.04 introduction employees of a firm usually approach their duties with the intentions of growing their firms' assets and reducing their liabilities to enable them to compete favourably, or dominate their industries (koch et al., 2019; ms ginu & binoy, 2014). growth is the process of a steady increase in size. it is a stage in a firm’s lifecycle when it expands and seeks other options to create more profit (weinzimmer et al., 1998). it can assist in reducing external risks of a firm, creating an economy of scale, diversifying, increasing protection, and increasing a firm’s market influence (rexhepi et al., 2013). shane (1996) explained that organizational growth (og) relates to the employees’ activities within the organization. prior research studies have recounted that organizations with high employees involvement in the decision-making processes, experience growth (alavi & karami, 2009; mendes, 2012), and are more prone to dominate their markets (yaemjamuang, 2017). farrukh, et al., (2017) found that intrapreneurial behaviours were positive predictors of organizational performance, which is related to og. according to dobre (2013) managers can achieve og by identifying and incorporating the abilities, and competencies of employees to craft, detect and pursue new opportunities, and create economic values. og refers to the increase in assets and capital of a firm as a result of employees’ international entrepreneurship review ri e 52 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe activities. also, competent employees can equip a firm with the opportunities to endure market fluctuations, increase their power and develop efficiencies from economies of scale (alvarez & barney, 2001; kasser et al., 1992; kuratko et al., 1990). such abilities are usually associated with entrepreneurs (oslon, 1985). some employees have similar competencies to entrepreneurs and are referred to as intrapreneurs (antoncic & hisrich, 2001; parker, 2009). thus, these competencies are referred to as intrapreneurial competencies (ic), and we, argue that they might foster og. employees with ic may be able to promote ideas that will cause oc. the concept of intrapreneurship focuses on creating chances for entrepreneurial employees to display their capabilities under the control of managers. it offers employees chances to innovate, promote ideas, and participate in the creation and execution of valued organizational processes. literature has shown that intrapreneurship allows organizations to grow effectively, and manage change, it also fosters employees’ growth (hiwarkar & vidiyapeeth, 2019). dublin and onuoha (2020) found that jobs that allow intrapreneurial behaviours changed employees’ reactions to organizational tasks. prior research also acknowledged that firms across the globe are placing a higher emphasis on employability because only employees with the abilities to promote and drive businesses, that are flexible and can assume risks, can guarantee their success (hostager et al., 1998; klofsten et al., 2020; kuratko et al., 1990; rathna & vijaya, 2009). however, while there is the notion that ic is steadily becoming fecund, there is sparse empirical evidence to show how they may influence og in developing countries like nigeria, plus, the little knowledge so far is atheoretical. moreover, the roles that these firms play in giving support have not been captured. thus, there is a need for an empirical understanding of the mediating role of organizational support in the relationship between ic and og. in nigeria, for example, the quest for outstanding, knowledgeable, and skilful employees who can contribute to og has been on the increase in recent times. firms tend to be interested in employing people who have certain skills aside from their educational qualifications. they believe that this can help them succeed in their operations (nkechinyere, 2019). but there appears to be a scarcity of these types of employees in nigeria. nkechinyere (2019) reported that the unemployment rate in nigeria is increasing because the majority of employees do not meet the expectations of the labour market. isa and sharma (2016) also highlighted poor employees’ performance as one of the major causes of employee retrenchment in nigeria. in 2018, a university don and top employer of labour in the financial sector declared that 95% of nigerian graduates are not employable (iyabo, 2018). his statement was probably borne out of notions that business stagnation and failures that are plaguing the businesses in nigeria were caused by a lack of employees’ competencies. more is that employees have been observed in some cases, that they hardly promote opportunities, neither are they proactive nor flexible, they barely take a risk for the firm, nor do they take actions to drive the business. possibly, it may be as a result of outright lack of these ic, or as a result of their perceived lack of organizational support. perceived organizational support (pos) represents the awareness of employees about the way they feel that the firm values their input and cares about their well-being (eisenberger et al., 1990). pos has been found to have significant impacts on employees’ performance and well-being (islam et al., 2015; maan et al., 2020). thus, the lack of organizational support might dampen the ic of employees when they sense that their contributions are not valued, or that their well-being is not considered. this study sets out to determine the relationships the various dimensions of ic (opportunity promoter, proactivity, flexibility, drive & risk-taking) have with og, and how pos might moderate these relationships. this study contributes to the literature in many ways. first, prior research on ic has focused on performance and not growth per se (parada et al., 2019). moreover, constructs on the dimensions of ic are mostly lumped up in one latent construct, thus ignoring the individual impact that the respective dimensions have on organizational outcomes (e.g. farrukh et al., 2017). thus, this research contributes to entrepreneurship literature by providing an understanding of how ic might foster og in a developing economy. second, this study incorporates the impact of organizational support on the ic-og relationship. no study to the best of our knowledge has combined these variables in a single model to explain the import of ic. this is a significant contribution because it advances the tenets of two different theories: resource base view (rbv) and social exchange theory (set) in explaining how ic can foster og in the existing body of literature. intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 53 in the remaining sections of this study, we proceed to review the literature on ic of employees. we then discuss the potential influence of ic on og, both directly and indirectly through pos. we test our hypotheses with a sample of employees and discuss the implications of our results. literature review and hypotheses development intrapreneurial competencies (ic) in the context of this study, ic represents the combination of skills and abilities of employees, which permits them to act like entrepreneurs (i.e. promote opportunities, act proactively, be flexible, drive businesses and assume risk) while being engaged as employees. ic specifically focuses on how entrepreneurial employees can utilize their skills and knowledge to improve the outcomes of the firms. it comprises the five different dimensions: opportunity promoter: employees’ ability to identify, utilize, demonstrate, and reflect diligence about opportunities for new initiatives in a company (lombriser, 1994). proactivity: employees’ willingness to assess and support new ideas that could transform or expand their firms (galvez, 2011). flexibility: the ability of the employees to detach from rigid procedures and schemas (vargas-halabí et al., 2017). drive: the capacity of the employees to be involved in various processes to support new initiatives (vargas-halabi et al., 2016). risk-taking: the capacity of the employees to take risks on new ideas on behalf of the firm (vargas-halabi et al., 2017). prior researchers have found that ic can lead to positive outcomes such as firm performance, innovation, survival, and projects (antoncic & hisrich, 2003; parada et al., 2019). albeit these positive outcomes were identified by prior researchers, the links between ic and og appear to have received scant attention in the literature from developing economies. little appears to be known about how ic might influence og or the core mechanism of such effects. we consider this a theoretical and empirical gap and thus argue that there is a need for systematic study. this study intends to cover this gap by considering the mechanisms through which ic might influence og. thus, we conducted a systematic study on the nature of the mechanisms focusing on a parallel mediation process linking ic to growth via pos. the research applies an in-depth empirical analysis of a set of complementary hypotheses (figure 1). figure 1. hypotheses development model source: own elaboration. perceived organizational support opportunity promoter proactivity flexibility business driver risk assumption organizational growth h1c (+) h1d (+) 54 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe theoretical framework this study combines resource-based view (rbv) and social exchange theory (set) to investigate how ic via pos might foster og. rbv explains that resources and capabilities are two factors required for a firm to be successful (davis & cobb, 2010). agbenyegah and mahohoma (2020) explained that the rbv variables such as knowledge, managerial skills, and technological and marketing skills are essential to the sustainability of firms. the rbv is essential in explaining the impact of employees’ behaviour on the firms’ outcome because it is premised on the tenets that the right combinations of resources, including competencies i.e. the pool of the human resources: skills, abilities behaviours, and motivation will place a firm in a strategic position to take advantages of opportunities in the marketplace for profitable earnings (geoffrey & christos, 2015). set, on the other hand, assumes that firms’ support for employees can foster favourable workplace attitudes and behaviours (kurtessis et al., 2017). the variables of set include pos, commitment, engagement, etc. which are very essential to the performance of employees (colquitt et al., 2013). set is generally based on the tenets of reciprocity, which assumes that employees will react positively via performance if the organization furnishes them with the necessary support required to do their jobs (gould-williams, 2007). the linkage between these theories to this study is that firms with adequate human resources (skills, abilities, behaviours, and motivation) could enjoy various advantages in the marketplace that position them to earn profits to grow and that the support from the organization for these skills and competencies would most definitely foster growth. ic and og prior research showed that intrapreneurial behaviours are positively and significantly related to firms’ performance (dung, 2021; farrukh et al., 2017; hashemi et al., 2012). albeit, only a few studies have examined the influence of ic on og, since ic positively predicted firms’ performance (carter & tamayo, 2017; mahmoud et al., 2020; rathna & vijaya, 2009), ic might foster organizational growth and expansion. this could be interpreted to mean that firms with employees, who can promote opportunities within the firm, act proactively, are flexible, can take a risk, and drive businesses, will most likely witness expansion and growth than firms without such types of employees. drawing on rbv, we argue that firms with scarce and valuable resources like intrapreneurs can gain an advantage that fosters growth easily in the marketplace (barney, 1991). firms with the right pool of employees would most likely grow. such firms may be able to gain a competitive advantage that would enable them to get more profit that will enable them to expand and grow (barney, 1991). ic can help organizations innovate, rebrand, renew, reengineer and revive their operation that fosters their growth (antoncic & hisrich, 2003; trujillo & guzman, 2008; varela & irizer, 2009). thus, our research model considers opportunity promoter, proactivity, flexibility, business driver, and risk assumption, as significant predictors of og. based on these arguments, we might expect positive relationships between opportunity promoter, proactivity, flexibility, business driver and risk assumption, and og. thus, we propose: h1a: opportunity promoter is directly and positively related to og. h1b: proactivity is directly and positively related to og h1c: flexibility is directly and positively related to og. h1d: business driver is directly and positively related to og. h1e: risk assumption is directly and positively related to og. ic and pos evidence is rife from prior research where pos impacts positively on employees’ entrepreneurial behaviours (meyer & allen, 1997); this implies that opportunity promoter, proactivity, flexibility, business driver, and risk assumption will thrive in only firms that encourage them. firms can provide adequate supervisory, emotional and material support that could encourage employees who have these competencies. it is vital to note that the nature of the relationship between intrapreneurs and their firms is intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 55 dependent on the levels of support from the firms. the more intrapreneurs perceive that their firms support them, the more likely they feel committed to engaging in the expansion and growth of the firms. pos can contribute to explaining a variety of employees’ attitudes, behaviours, engagement, satisfaction, motivations, and emotions (islam et al., 2015; kraimer et al., 2011; maan et al., 2020). employees, who perceive that they have the support of their firms, would display positive attitudes or behaviours that would foster og. rhoades and eisenberger (2002) asserted that supports are the catalyst for employees’ positive attitudes, behaviours, and performance. the relationships between ic as a multidimensional construct and pos appear not to have received full study. meyer et al. (1990) explained that pos is the positive and negative attitudes and behaviours that employees display as a result of the care, respect, and values they receive for their contributions to the firms. prior research has reported positive links between employees’ behaviours and organizational support in terms of entrepreneurial activities. pos is crucial in the set (eisenberger et al., 1986) because it promotes the reciprocity of favourable or unfavourable behaviours. it facilitates employees’ engagement, commitment, and performance (eisenberger et al., 1990; rahman & karan, 2016; rhoades et al., 2001). pos can assist employees to promote opportunities within the firm, embrace proactivity, act flexibly, drive businesses and take risks for the firm (chouchane et al., 2021; lukes, 2012; mirkamandar & malikehbeheshtifar, 2015). we argue that the various dimensions of ic would have direct and positive effects on pos. thus, we propose that: h2a: opportunity promoter is directly and positively related to pos. h2b: proactivity is directly and positively related to pos. h2c: flexibility is directly and positively related to pos. h2d: business driver is directly and positively related to pos. h2e: risk assumption is directly and positively related to pos. the influence of ic on og via pos organizational support among other things improves job satisfaction and positive moods of employees, commitment, performance, and fewer withdrawal behaviours for the firms (rhoades & eisenberger, 2002). we argue that favourable employee behaviours can encourage the firm to improve or increase their levels of support to the employees. this argument is based on the tenets of the set, which avers that favourable actions will be replied to with favourable behaviours. thus, if the firm perceives that employees have ic and encourage others to adopt initiatives that improve the og, they will most likely provide support by providing rewards, a conducive workplace, and fairness. previous studies have presented evidence that showed that entrepreneurial behaviours foster pos (chouchane et al., 2021; jong et al., 2015), and og as well (kellermanns et al., 2008). but there appears to be a dearth of studies that have considered how various dimensions of ic might influence growth through pos. farrukh et al., (2017) indicated that intrapreneurs who perceive support might display greater commitment. similarly, hecker (2017) highlighted that pos enhances entrepreneurial employees to innovate, and initiate og. based on the rbv and the set, we deduce that the set of resources (human capital) within the firm, whose behaviours favour the outcomes of the firm might gain more support from the organization in exchange for their effort, which might, in turn, initiate more og. thus, we might expect that pos will improve the effect of ic on og. therefore, we propose that: h3a: pos mediates the relationship between opportunity promoter and og. h3b: pos mediates the relationship between proactivity and og. h3c: pos mediates the relationship between flexibility and og. h3d: pos mediates the relationship between business drivers and og. h3e: pos mediates the relationship between risk assumption and og. 56 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe research methodology employees of manufacturing firms in nigeria made up the population of this study. this choice was based on the notion that such employees are sometimes placed in situations where they have to utilize their initiatives, which place them in positions that may involve taking a risk, being proactive, remaining flexible, and driving businesses with their ideas. thus, we believe that a population of this kind will present the necessary responses to the variables of this study. based on data from the national survey of micro small & medium enterprises (2017), a total of 2277 employees of small manufacturing firms in south-east nigeria were selected as the population of this study. a simple random sampling technique was used to draw a sample of 340 employees. we worked with the definition that small firms have between 10-49 employees, thus assuming that we randomly pick 10 employees from each firm, we would study a total of 34 firms. albeit, we envisaged that there may be non-responses, thus we accounted for this by adopting a 20% (i.e. 68) attrition rate (wayne, 1975). the total sample size for this study was 408 employees of small manufacturing firms in south-east nigeria. an authorization letter was sent to a total of 34 firms to inform them about the intended survey of their employees. a copy of the structured questionnaire that was designed for the study, and a consent note indicating that participation was voluntary and that personal data and responses would be confidential as such responses were for research purposes only were sent also. after two weeks, we received authorization from only 27 firms out of the 34 requests made. thus, we conducted our study on the employees of the 27 firms that agreed since we were certain we would get the required number of responses from these firms. with the aid of research assistants, we administered copies of the questionnaires face-to-face to the employees the survey was done during break periods to avoid supervisors’ influence on the employees’ responses. the questionnaire was divided into two: part a for the employees’ demographic information and part b contained the main questionnaire. a total of 311 completed questionnaires (excluding all respondents with missing information) from 27 small manufacturing firms in south-east nigeria were returned. 76% (236) of respondents were male employees, while 84% (261) indicated that there were below 40 years of age. measurements and scale development the scales of the study were adopted from prior research. few adjustments were made in the wording to suit the purpose and context of the current study. the scales in part b of the instrument were placed on five-point likert scales ranging from 1 (strongly disagree) to 5 (strongly agree). the demographic information where gathered via categorical data: gender was placed on either male = 1; female = 2; age was placed thus; 23-27 = 1, 28-32 = 2, 33-37= 4, 38-42 = 5. the reliability of these scales was accessed through the composite reliability (cr), and only scales with alphas above .70 were utilized. intrapreneurial competencies to access the ic scale, the scale developed and validated by vargas-halabi, et al., titled coin_cr1 ©2017, comprising five dimensions: opportunity promoter, proactivity, flexibility, business driver, and risk assumption was adopted. opportunity promoter a total of 6-item made up this scale. the scale aimed at determining the extent: to which employees agree that they never/always act diligently to avail opportunities to change or generate new initiatives for the firm, have the ability to convince others of the benefits of carrying out new initiatives for the company; encourage others to remain enthusiastic during the implementation of the new initiative of the company. unfortunately, the items of this scale all cross-loaded under other scales, thus, they were eliminated from further analysis in the current study. intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 57 proactivity this scale accessed behaviours that are aimed at supporting actions and making efforts for new initiatives. the scale is comprised of 4-items that: ascertain the extent: to which employees agree that they are never/always willing to assess with others any new opportunity for the firm; to which they agree that they never/always support new ideas regardless of who puts them forward in the firm. these items all loaded together with a cr of 0.945. flexibility this scale assessed those behaviours that are aimed at lack of adherence to rigid schemes and procedures. the scale comprised of 4-items that aimed to ascertain the extent: to which employees agree that they never/always have a well-defined scheme to identify opportunities to generate new initiatives in the firm; they recognize how to get the resources to fund new initiatives in the firm; they have methods to evaluate the costs and benefits of new initiatives in the firm. these items all loaded together with a cr of 0.943. business drive this scale measures employees’ behaviours that reflect their ability to take interest in the progress and support new initiatives and also take actions to convince other people. 4-items made up this scale. it measures the extent to which: employees agree that they never/always monitor the progress of new initiatives in the firms; they try to clarify the importance of the new initiative for the firm to their superiors. all the items here are loaded together with a cr of 0.903. risk assumption this scale measures employees’ behaviours regarding their capacities to take risks on new initiatives for the firm. the scale is made up of 3-items that sought to measure the extents to which: they agree that they never/always enjoy betting and gambling on new initiatives in the firm; are willing to take chances on new initiatives with uncertain results. all the items were loaded together with a cr of 0.915. pos this scale reflects the general belief that employees of a firm hold concerning the levels of values that the firm has about their membership in the firm. this scale was adopted from the scale developed by rhoades and eisenberger (2002). this is a one-dimensional scale that consists of 4-items that assessed the extent to which: employees perceived that their firms are fair, they perceive supervisors’ support, and they perceive organizational rewards and favourable job conditions. these items are loaded together with a cr of 0.937. organizational growth this scale reflects the extent to which a firm has improved or expanded over the years based on the activities of the employees. we decided to utilize subjective measures as against objective measures because the survey was on the employees who could not be able to provide us with objective data. thus, we assessed their perception of how they felt their firms may have increased since the last 3 years when they joined the firm. the scale was built from a scale by alves and gama (2019). it comprised of 6-items that sought to identify the extent to which: the employees believe that their actions have made the firm worse/better with regards to their competitors; they estimate that their sales growth was worse/better; they have gained more market share; they receive more customers’ compliments. 2-items from this scale loaded below the 0.50 cut-off and were removed from the final items utilized in further analyses of the current study. the cr of the scale was 0.939. 58 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe gender gender in this study reflects the sexual orientation of the employees (male or female). this was to determine whether the gender of the employees affects their ic or the growth of the firm. this was categorized thus, male =1 and female = 2. employees age this scale assessed the extent to which the age brackets of employees might affect their ic or ability to contribute to og. it was categorized thus; 23-27 years =1; 28-32 years = 2; 33-37 years = 3; 3842 years = 4. table 1. the measurement scale variables indicators (items) loadings convergent and discriminant validity check reliability test ave msv maxr(h) cr flexibility flx1 0.90 flx2 0.90 flx3 0.91 flx4 0.89 0.806 0.202 0.944 0.943 proactivity pro1 0.90 pro2 0.93 pro3 0.88 pro4 0.90 0.812 0.172 0.947 0.945 risk-taking rsk1 0.89 rsk2 0.90 rsk3 0.86 0.781 0.276 0.916 0.915 business drive drv1 0.84 drv2 0.90 drv3 0.88 0.757 0.210 0.907 0.903 og gwt1 0.87 gwt2 0.88 gwt3 0.91 gwt4 0.90 0.793 0.181 0.940 0.939 pos pos1 0.88 pos2 0.89 pos3 0.88 pos4 0.90 0.788 0.276 0.937 0.937 note: ave = average variance extracted, mvs = minimum shared variance, cr = composite reliability. source: own calculations in amos v. 24. overall measurement model fit to ensure a fit in the overall model of this study, we performed a confirmatory factor analysis (cfa). the measurement model consisted of seven latent variables: ic (opportunity promoter, proactivity, flexibility, business driver, and risk assumption), pos, and og. the cfa indicated that the items measuring opportunity promoter cross-loaded with other items in the model and caused the model not to be fit. however, when they were removed from the model, every other item loaded fine under their latent variable, and the overall goodness-of-fit became adequate: χ2 = 231.8; df = 194; χ2/df =1.19; cfi = 0.994; tli = 0.993; rmsea = 0.025, reflecting an acceptable model fit (hair et al., 2010). convergent validity and discriminant validity convergent validity was attained as the indicator factor loadings were significant and exceeded the acceptable value of ≥0.6 on their corresponding constructs. the average variance extracted (ave) is ≥0.50. intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 59 composite reliability and cronbach’s alpha reliability scales with alphas and composite reliability that are ≥ 0.70 and ≥ 0.60 are considered reliable, while the factor loadings should be ≥0.50 (hair et al., 2010). based on the outputs of the overall cfa analysis, all these criteria were met in this study (table 1). results and discussion descriptive the means, sds, and bivariate correlations among the variables of the study are presented in table 2. the table showed that proactivity; flexibility; business driver and risk assumptions were positively related to og and pos as well. table 2. descriptive statistics and bivariate correlations among variables variables mean sd 1 2 3 4 5 6 flexibility 12.61 5.448 proactivity 11.53 5.154 0.093 risk taking 9.33 3.961 0.365** 0.233** business drive 9.52 3.730 0.285** 0.383** 0.217** pos 12.56 5.068 0.423** 0.241** 0.487** 0.422** og 12.87 5.168 0.362** 0.231** 0.300** 0.398** 0.26** **. correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). source: own calcutaions in spss v. 25. hypotheses testing the hayes process macro 3.5 (model 4 – hayes, 2018) was utilized to test the study hypotheses. these were conducted by applying bias-corrected 5,000 resample bootstraps to determine the direct, indirect, and total effects (hayes, 2018). the results of the analysis of direct and total effects have been presented in figure 2, whereas table 3 was used to display the analysis of the indirect effect. influences of ic on og every one of the proposed hypotheses under hypothesis 1 was supported as displayed on the regression model (fig. 2). the respective direct relationships between proactivity; flexibility; business drive; risk assumption and og are statistically significant (β = 0.162, p<0.001; β = 0.259, p<0.001; β = 0.439, p<0.001; β = 0.241, p<0.001). these coefficients reflect the direct effects (c’) of ic on og within the path model. similarly, the total effects (path c) of ic on og showed significant positive relationships: proactivity, pos and og (β = 0.233, r2 = 0.0533, p < 0.001); flexibility pos and og (β = 0.344, r2 = 0.1311, p < 0.001); business driver, pos and og (β = 0.552, r2 = 0.1587, p < 0.001); and risk assumption, pos and og (β = 0.391, r2 = 0.2371, p < 0.001). impact of ic on pos in the second set of hypotheses, i.e. hypotheses 2b, c, d, and e, the direct relationships between the various ic dimensions and the mediating variable were tested. the results as indicated in figure 2 shows that proactivity; flexibility; business drive and risk assumption respectively, are significantly related with pos (β = 0.241, p < 0.001; β = 0.393, p < 0.001; β = 0.573, p < 0.001; β = 0.623, p < 0.001). these imply that all the second sets of hypotheses developed for this study were supported. 60 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe figure 2. results of the structural model source: own elaburations, from amos v. 24. table 3. mediation analysis path indirect effect bias-correlated 95% ci lower upper proactivity → pos → og 0.0695 0.325 0.1139 flexibility → pos → og 0.0846 0.0325 0.1414 business driver → pos → og 0.1125 0.408 0.1990 risk assumption → pos → og 0.1502 0.0653 0.2468 note: pos = perceived organizational support, og = organizational growth. source: own calculations from process 3. the influence of ic on og via pos (indirect effect) in the third set of hypotheses of this study, i.e. hypotheses 3b, c, d, and e, the influence of the various dimensions of ic on og through a parallel mediation involving pos was tested. with the aid of a bootstrapping method, the indirect effects were examined. table 3 indicated positive and significant relationships between: proactivity on og via pos; flexibility’s on og via pos; business drive on og via pos; risk assumption on og via pos (β = 0.0695, p < 0.001; β = 0.085, p < 0.001; β = 0.113, p < 0.001; β = 0.150, p < 0.001). the bootstrapping mediation test demonstrated that pos mediates the path through which various dimensions of ic influence og. thus, the third sets of hypotheses 3b, c, d, and e were supported. discussion studies examining the impact of ic on performance are rife but are scanty in the area of expansion and growth. an understanding of this impact will improve our knowledge of the growth of small firms and add to the entrepreneurship literature as well. no prior research to the best of our knowledge has combined rbv and set in one comprehensive model to test the relationships among ic, og, and pos. we proposed that (ic) proactivity, flexibility, business driver, and risk assumption, influence og individually, and that pos mediated these relationships. we found that they all have positive associations with pos. these indicate that employees with ic and perceptions that they have a supportive organization would be highly motivated to continue in their entrepreneurial behaviours in other to grow the organization. this could also be interpreted to mean that intrapreneurs can display their competencies of promoting opportunities, proactivity, flexibility, business driving, and risk assumptions only because they perceived that the organization encourages them (chouchane et al., 2021). these findings suggest that ic festers in a supportive environment. organizational growth perceived organizational support proactivity flexibility business driver risk assumption c’ =0.241; ; c = 0.391 intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 61 we also found that pos is associated positively with og. this finding corroborates hariani and masdupi, (2019) view that firms that provide adequate encouragement, supervision, and motivation for their employees usually experience growth and expansion because their employees would be engaged in innovative activities. we also made similar findings to butali and njoroge (2018), that a supportive workplace that encourages employees to participate decision making usually enjoys some measures of expansion and growth. this implies that the levels of support that employees get from their firms would enable them to engage in activities that would foster growth in the organization. also, the results showed that the relationships between the different dimensions of ic and og were mediated by pos. proactivity showed a positive relationship with growth via a link with pos. similarly, flexibility, business driver, and risk assumption also indicated positive relationships with growth through pos. these results meet expectations; given that evidence from previous studies showed that entrepreneurial behaviours and supports are good predictors of organizational success (maan et al., 2020). these findings also support the impact of support in fostering og. since ic fosters og, then organizational support would encourage employees to explore behaviours that would enable the organization to exploit more profitable options. drawing on rbv which posits that rear, valuable and hard to imitate resources can assist a firm to grow for instance (barney, 1991), and set, which supports the tenets of reciprocity (kurtessis et al., 2017), we can suggest that firms with intrapreneurs, who provide the necessary support to such intrapreneurs, would enjoy favourable returns like innovations and commitments from them to foster their expansions and growth. conclusions this study adopts rbv and set to examine the relationship between the dimensions of ic and og. the results of the study stressed the importance of ic as a tool of og. the findings of this study have implications for managers, employees, and policymakers in nigeria and other countries. the study highlights the importance of organizational support by managers on the development of ic in the firm. for employees, the study highlights how they can benefit from developing ic, while policymakers can benefit from this study by encouraging policies that will foster ic in firms because their growth will translate into economic growth. there are practical and theoretical insights from this study. this study advances theories and contributes to how ic can foster og in the existing body of literature. this study empirically confirms that ic has both direct and indirect influences on growth through pos. the results indicated that ic can foster employees’ engagements, which would ultimately lead to og. also, ic can boost the reputation of a firm because it affords them rear, valuable and hard to imitate resources that would also place them in vantage positions (barney, 1991). the findings of the current study are not bereft of some limitations, thus, we advise that they should be taken into consideration when interpreting the result of this study. firstly, only employees from small manufacturing firms were studied. intrapreneurship exists in virtually all levels of firms in different sectors, thus, this limits the generalization of our findings to other firms in different levels and sectors. we call for further studies to investigate with employees of firms from different sectors and levels as well. also, some country constraints may exist in the generalization of our findings since the current study was conducted in nigeria. these relationships may not subsist in developed climes where the concept of intrapreneurship is at its advanced stage. we however suggest the replication of the studies in other cultures. finally, the scale we adopted for this study may have limited our findings. we gathered responses on an og scale from employees which are mainly perceptual. we, therefore, recommend that future studies should develop objective scales for employees. references agbenyegah, a.t., & mahohoma, t. (2020). the impact of selected entrepreneurial competencies on smes performance in ethekweni regions of south africa: theoretical and practical implications. business administration and business economics, 16 (4), 64-85. 62 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe alavi, m.t., & karami, a. (2009). managers of small and medium enterprises: mission statement and enhanced organizational performance. journal of management development, 28(6), 555-562. https://doi.org/10.1108/02621710910959729 alvarez, s.a., barney, j.b. (2001), how intrapreneurial firms can benefit from alliances with large partners. academy of management executive, 15 (1), 139-148. https://doi.org/10.5465/ame.2001.4251563 alves, c.a., & gama, a.p.m. (2019). family business performance: a perspective of family influence. review of business management, 22(1), 163-182. https://doi.org/10.7819/rbgn.v22i1.4040 antoncic, b., & hisrich, r.d. (2003). clarifying the intrapreneurship concept. journal of small business and enterprise development, 10(1), 7-24. https://doi.org/10.1108/14626000310461187 antoncic, b., & hisrich, r.d. (2001). intrapreneurship: construct refinement and cross-cultural validation. journal of business venturing, 16, 495-527. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(99)00054-3 balanovska, t., gogulya, o., & wyrzykowska, b. (2018). the role of entrepreneur competencies in the development of rural areas. proceedings of the 2018 international scientific conference economic sciences for agribusiness and rural economy, 1(7-8), 55-61. https://doi.org/10.22630/esare.2018.1.6 barney, j. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17, 99-120 https://doi.org/10.1177/014920639101700108 butali, p., & njoroge, d. (2018). effect of employee participation on organizational performance with organizational commitment as a moderator. international journal of scientific research and management, 6(6), 478485. https://doi.org/10.18535/ijsrm/v6i6.el015 carter, m.e., & tamayo a.m. (2017). entrepreneurial and intrapreneurial skills of managers as determinant of organizational performance of small and medium enterprises in davao region, philippines. ssrn electronic journal, 1-14 https://doi.org/10.2139/ssrn.2927916 chouchane, r., fernet, c., austin, s., & zouaoui, s.k. (2021). organizational support and intrapreneurial behavior: on the role of employees’ intrapreneurial intention and self-efficacy. journal of management & organization, 1-17. http://dx.doi:10.1017/jmo.2021.14. colquitt, j.a., scott, b.a., rodell, j.b., long, d.m., zapata, c.p., conlon, d.e., & wesson, m.j. (2013). justice at the millennium, a decade later: a meta-analytic test of social exchange and affect based perspectives. journal of applied psychology, 98(2), 199-236. http://dx.doi:10.1037/a0031757. davis, g. f., & cobb, j. (2010). resource dependence theory: past and future. research in the sociology of organizations, 28, 21-42. http://dx.doi.org/10.1108/s0733-558x(2010)0000028006 dobre, o. (2013). employee motivation and organizational performance. review of applied socio-economic research, 5(1), 53-60. dublin, g.s., & onuoha, b.c. (2020). intrapreneurship and organizational responsiveness of bottle water manufacturing firms in rivers state. international journal of advanced academic research (social and management sciences), 6(11) 32-42. http://dx.doi.org/10.46654/ij.24889849.s61119 dung, l.t. (2021). the mediating role of employee intrapreneurial behavior in nexus between constructs of internal corporate social responsibility practices and organizational outcomes. journal of asia-pacific business, 22(2), 134-154. https://doi.org/10.1080/10599231.2021.1905494. eisenberger, r., fasolo, p., & davis-lamastro, v. (1990). perceived organizational support and employee diligence, commitment, and innovation. journal of applied psychology, 75(1), 51-59. https://doi.org/10.1037/0021-9010.75.1.51 eisenberger, r., huntington, r., hutchison, s., & sowa, d. (1986). perceived organizational support. journal of applied psychology, 71(3), 500-507. https://doi.org/10.1037/0021-9010.71.3.500 farrukh, m., chong, w.y., mansor, s., & ramzani, s.r. (2017). intrapreneurial behavior: the role of organizational commitment. world journal of entrepreneurship management and sustainable development, 13(3), 1-28. http://dx.doi.org/10.1108/wjesd-03-2017-0016 galvez, e.j., (2011). intra-entrepreneurial culture and innovation: an empirical study in the colombian tourism micro and smes. cuadernos de administracion, 27(46), 1-12. geoffrey, j., & christos, p. (2015). entrepreneurial imagination and a demand and supply-side perspective on the mne and cross-border organization. journal of international management, 21(4), 309-321. http://dx.doi.org/10.1016/j.intman.2015.07.003 intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 63 gould-williams, j. (2007), hr practices, organizational climate and employee outcomes: evaluating social exchange relationships in local government. international journal of human resource management, 18(9), 1627-1647. https://doi.org/10.1080/09585190701570700 hair, j.f., black, w.c., babin, b.j. & anderson, r.e. (2010). multivariate data analysis. a global perspective (7th ed.). prentice hall. hariani, b., & masdupi, e. (2019). the effect of transformational leadership, pep, pos and organizational commitment on ocb: a literature review. third international conference on economics education, economics, business and management, accounting and entrepreneurship (piceeba 2019), 97, 371-378. https://doi.org/10.2991/piceeba-19.2019.43 hashemi, k.m.s., nadi, h.k., hosseini, s.m., & rezvanfar, a. (2012). explaining agricultural personnel’s intrapreneurial behavior: the mediating effects of job satisfaction and organizational commitment. international journal of business and social sciences, 3(6), 299-308. hayes, a.f. (2018). introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: a regression-based approach (methodology in the social sciences) (2nd ed.). the guilford press. hecker, a. (2017). the intrapreneurial nature of organizational innovation: toward a new. international journal of innovation, 5(3), 375-406. https://doi.org/10.5585/iji.v5i3.208 hiwarkar, a.s., & vidyapeeth, t.m. (2019). importance of intrapreneurship. journal of emerging technologies and innovative research, 6(1), 351-357. hostager, t.j., neil, t.c., decker, r.l., & lorentz, r.d. (1998). seeing environmental opportunities: effects of intrapreneurial ability, efficacy, motivation and desirability. journal of organizational change management, 11(1), 11-25. https://doi.org/10.1108/09534819810369536 isa, a.a., & sharma, k.d. (2016). labour law and staff retrenchment in commercial banks in nigeria: causes and consequences. international journal of multidisciplinary research and development, 3(11), 90-93. islam, t., ahmed, i., & ahmad, u.n.b.u. (2015). the influence of organizational learning culture and perceived organizational support on employees’ affective commitment and turnover intention. nankai business review international, 6(4), 417-431. https://doi.org/10.1108/nbri-01-2015-0002 iyabo, l. (2018). 95% of nigerian graduates are not employable, says don. retrieved from https://guardian.ng/features/education/95-of-nigerian-graduates-are-not-employable-says-don/ jong, j.p.j. de, parker, s.k., wennekers, s., & wu, c.-h. (2015). entrepreneurial behavior in organizations: does job design matter?. entrepreneurship theory and practice, 39(4), 981-995. https://doi.org/10.1111/etap.12084 kasser, t., davey, j., & ryan, r.m. (1992). motivation and employee supervisor discrepancies in a psychiatric vocational rehabilitation setting. rehabilitation psychology, 37(3), 175-188. https://doi.org/10.1037/h0079104 kellermanns, f.w., eddleston, k.a., barnett, t., & pearson, a. (2008). an exploratory study of family member characteristics and involvement: effects on entrepreneurial behavior in the family firm. family business review, 21(1), 1-15. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.2007.00107.x klofsten, m., urbano, d., & heaton, s. (2020). managing intrapreneurial capabilities: an overview. technovation, 99(102177), 1-7. https://doi.org/10.1016/j.technovation.2020.102177 koch, c., bekmeier-feuerhahn, s., bögel, p.m., & adam, u. (2019). employees’ perceived benefits from participating in csr activities and implications for increasing employees’ engagement in csr. corporate communications. an international journal, 11(3), 1-16. https://doi.org/10.1108/ccij-12-2017-0123 kraimer, m.l., seibert, s.e., wayne, s.j., & liden, r. c. (2011). antecedents and outcomes of organizational support for development: the critical role of career opportunities. journal of applied psychology, 96(3), 484500. https://doi.org/10.1037/a0021452 kuratko, d.f., montagno, r.v., & honsby, j.s. (1990).developing an intrapreneurial assessment instrument for an effective corporate entrepreneurial environment. strategic mangement journal, 11, 45-58. https://www.jstor.org/stable/2486669. kurtessis, j.n., eisenberger, r., ford, m.t., buffardi, l.c., stewart, k.a., & adis, c.s. (2017). perceived organizational support: a meta-analytic evaluation of organizational support theory. journal of management, 43(6), 1854-1884. https://doi.org/10.1177/0149206315575554 lombriser, r. (1994). top entrepreneurs. the financial times, londres, pitman publishing. https://www.ft.com/?saveconsentpreferences=success 64 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe lukes, m. (2012). supporting entrepreneurial behavior and innovation in organizations. central european review, 1(2), 29-36. https://doi.org/10.18267/j.cebr.15 maan, a.t., abid, g., butt, t.h., ashfaq, f., & ahmed, s. (2020). perceived organizational support and job satisfaction: a moderated mediation model of proactive personality and psychological empowerment. future business journal, 6(1), 1-12. https://doi.org/10.1186/s43093-020-00027-8 mahmoud, m.a., ahmad, s., & poespowidjojo, d.a.l. (2020). intrapreneurial behavior, big five personality and individual performance. management research review, 43 (12), 1-18. https://doi.org/10.1108/mrr-09-2019-0419 mendes, l. (2012). employees’ involvement and quality improvement in manufacturing small and medium enterprise (sme): a comparative analysis. african journal of business management, 6(23), 6980-6996. https://doi.org/10.5897/ajbm12.234 meyer, j.p., & allen, n.j. (1997). commitment in the workplace: theory, research and application. sage. meyer, j.p., allen, n.j., & gellatly, i.r. (1990). affective and continuance commitment to the organization: evaluation of measures and analysis of concurrent and time-lagged relations. journal of applied psychology, 75(6), 710-720. https://doi.org/10.1037/0021-9010.75.6.710 mirkamandar, s., & beheshtifar, m. (2015). the role of perceived organizational support on entrepreneurial behavior. research journal of social sciences, 8(7), 155-159. ms ginu, g., & binoy, j. (2014). a study on employees’ engagement level in travel organisations with reference to karnataka. indian journal of commerce and management studies, 5(3), 8-15. nkechinyere, a.m. (2019). developing approach to employability in nigerian graduates in labour market: need for curriculum improvement. pan-commonwealth forum, 9-12 september 2019, edinburgh, scotland. developing, (september), 9-12. oslon, p.d., (1985). entrepreneurship: process and abilities. american journal of small business, 10(1), 25-31. https://doi.org/10.1177/104225878501000103 parada, a.i.o., marquez, i.l c., acosta, l.r.s., & flores, c.c.d. (2019). intrapreneur´s competencies and skills: evidence from mexico. international journal of management and marketing research, 12(1), 51-60. parker, s.c. (2009). intrapreneurship or entrepreneurship? iza discussion papers, no. 4195, institute for the study of labor (iza), bonn. rahman, m.s., & karan, r. (2016). perceived organizational support and organizational commitment: bangladesh perspective. journal of business administration, 27, 205-220. rathna, k.g., & vijaya, t.g. (2009). competencies of entrepreneurs and intrapreneurs: a comparative study. south asian journal of management, 16(2), 28-60. rexhepi, g., kurtishi, s., & bexheti, g. (2013). corporate social responsibility (csr) and innovation drivers of business growth? 2nd international conference on technology and innovation management corporate, 75, 532541. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2013.04.058 rhoades, l., & eisenberger, r. (2002). perceived organizational support: a review of the literature. journal of applied psychology, 87(4), 698-714. https://doi.org/10.1037//0021-9010.87.4.698 rhoades, l., eisenberger, r., & armeli, s. (2001). affective commitment to the organization: the contribution of perceived organizational support. journal of applied psychology, 86(5), 825-836. https://doi.org/10.1037/0021-9010.86.5.825 shane, s. (1996). hybrid organizational arrangement and their implications for growth and survival: a study of new franchsors. academy on management journal, 39(1). https://doi.org/10.5465/256637 smedan/nbs. (2017). national survey of micro small & medium enterprises (msmes). retrieved from http://smedan.gov.ng/images/national%20survey%20of%20micro%20small%20&%20medium%20enterprises%20(msmes),%20%202017%201.pdf trujillo, m.a. & guzmán, a. (2008). intraemprendimiento: una revisión al constructo teórico, sus implicaciones y agenda de investigación futura. cuadernos de administración, 21(35), 37-63. varela, j. & irizar, i. (2009). caracterización de los intraemprendimientos en el grupo mondragón de españa y en las empresas de ibagué en colombia, 21 de enero de 2011. vargas-halabí, t., mora esquivel, r., & siles, b. (2017). intrapreneurial competencies: development and validation of a measurement scale. european journal of management and business economics, 26(1), 86-111. https://doi.org/10.1108/ejmbe-07-2017-006. intrapreneurial competencies and firms’ growth: the mediating effect of perceived… | 65 wayne, i. (1975). nonresponse, sample size, and the allocation of resources. the public opinion quarterly, 39(4), 557-562. https://doi.org/10.1086/268253 weinzimmer, l.g., nystrom, p.c., & freeman, s.j. (1998). measuring organizational growth: issues, consequences and guidelines. journal of management, 24(2), 235-262. https://doi.org/10.1177/014920639802400205 yaemjamuang, b. (2017). investigating motivation of the hotel employees at the operational level: a case study of the hotel business in samut songkram province, thailand. international journal of business and economic affairs, 2(1), 8-11. https://doi.org/10.24088/ijbea-2017-21002 66 | helen okwor, anastasia ogbo, vitalis ndu, chukwuemeka christian onwe authors the contribution share of authors is as follows: h. okwor – 35%, a. ogbo – 20%, v. ndu – 15%, c.c. onwe – 30%. helen okwor phd candidate. her research interests include entrepreneurship, strategic management, organizational behaviours, and human resource management. correspondence to: helen okwor, university of nigeria, nsukka, faculty of business administration, department of management, nigeria, e-mail: helen.okworpg@outlook.com orcid http://orcid.org/0000-0001-9237-1877 anastasia ogbo professor of management. her research interests include management, business, entrepreneurship, innovation, strategic planning, business development, human resource management, economic development, and business management. correspondence to: prof. anastasia ogbo, university of nigeria, nsukka, faculty of business administration, department of management, nigeria, e-mail: ann.ogbo.@unn.edu.ng orcid http://orcid.org/0000-0002-4569-9623 vitalis ndu phd candidate. his research interests include strategic management, strategic planning, and human resource management. correspondence to: vitalis ndu, university of nigeria, nsukka, faculty of business administration, department of management, nigeria, e-mail: vitalis.ndupg@outlook.com orcid http://orcid.org/0000-0002-7912-8044 chukwuemeka christian onwe doctor of management. his research interests include entrepreneurship, strategic management, organizational behaviours, and operational research. correspondence to: dr. chukwuemeka christian onwe, university of nigeria, nsukka, faculty of business administration, department of management, nigeria, e-mail: chukwuemeka.onwe.pg002459@unn.edu.ng orcid http://orcid.org/0000-0002-7976-5385 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. we did not receive any financial support for this study. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 09-121 gruenwald s u g g e s t e d c i t a t i o n : gruenwald, r.k. (2015). measuring growth of the firm: theoretical considerations. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 121-131. measuring growth of the firm: theoretical considerations robert k. gruenwald cracow university of economics faculty of economics and international relations doctoral studies in economics, finance and management ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: r.gruenwald@yahoo.de abstract: the reasons and sources of firm growth are a part of economic research since approximately 50 years. studying various empirical studies all over the world, it is no doubt, that the problematic issue is just how to measure growth of the firm. the main objective of the paper is to discuss the measures of growth of the firm in economics and business studies. the article consists of two sections. the first section reviews basic measures of growth. the second section elaborates on a particular case of growth – measures of high-growth and hyper-growth. the articles is bases on indepth literature review and its critics. keywords: growth; high-growth; hyper-growth; measures jel codes: f23, m00 1. introduction the reasons and sources of firm growth are a part of economic research since approximately 50 years. as a starting point the theory of firm growth can be identified which has challenged in 1950s the neo-classical research. contrary to the neo-classical theory of the firm, the theory of firm growth views the company not only as a transformer of market-price signals into optimal cost structures. instead, penrose (1959) determines the firm as an autonomous entity which is not successful and growing due to optimal price-quantity adjustment but because of the development and the combination of firm-specific resources. the main objective of the paper is to discuss the measures of growth of the firm in economics and business studies. the article consists of two sections. the first section reviews basic measures of growth. the second section elaborates on a particular case of growth – measures of high-growth and hyper-growth. the articles is bases on in-depth literature review and its critics. 122 robert k. gruenwald 2. measures of the firm-level growth the models and theories discussed in the previous chapters could be distinguished into two classes: (1) the firm as a machine that is a product or a trivial input-outputmachine of internal and external forces and can thus be more or less described with measurable parameters or modeled with a mathematical-economics approach to identify cause-effect relationships; and (2) the firm is a system of information and activities and can be described by metaphors and models, but cannot by modeled in a positivistic sense. in the case of the firm as a system, only patterns can be identified and described verbally. however, achtenhagen et al. (2010) remark that academic scholars and entrepreneurs do not mean the same as the term business growth. for practitioners, growth is a complex process of internal development; therefore, they prefer qualitative measures whereas academic literature uses mainly quantitative measures, which are derived from financial analysis. therefore, the positivistic approaches are the only approaches that have developed concepts to accurately measure growth. thus, stochastic models operationalize growth, for example, with variables such as (1) net sales or (2) employee growth (e.g., laitinen, 1999) or even (3) r&d expenditures (e.g. toivanen et al., 2010), etc. to identify or falsify causal relationships between distinct variables. the most advanced theories in terms of measuring growth and statistical correlations are industrial-economics approaches. deterministic and management views of growth measure growth by the growth of revenues, profits, profitably, market share, etc. and are thus based on variable sets for which financial research provides metrics, to measure quantitative and qualitative firm growth. overall, delmar (1997; 2003) found that turnover/sales is the most frequently applied growth measure: more than 30% of the studies they examined used turnover/sales as a growth measure and 29% used the number of employees. shepherd and wiklund (2003) examined firm growth literature and noted that 60% apply sales growth as a metric for growth, 12.5% apply employee growth, 12.5%, 14.5% apply profit and profitability ratios, and 14.4% apply other measures as growth metrics (table 1). measuring growth of the firm: theoretical considerations 123 table 1. examples for measures of firm growth as dependent variable applied in various research projects (2005-2014) measures authors net sales, turnover, revenue, sales growth mishina et al. (2004); shaw, duffy, johnson, and lockhart (2005); gardner (2005); simsek, veiga, lubatkin, and dino (2005) zatzick & iverson (2006); sine, mitsuhashi & kirsch (2006); arthaud-day et al. (2006); moreno & casillas (2007) hölzl (2009); anaydike-danes et al. (2009); evangelista & vezzani, (2010); cassia & minola (2012); murmann et al. (2014); beers & zand, (2014); coad et al. (2014) operating income, net income, earnings, ebitda shaw, gupta & delery (2005); market share none employment growth shaw, duffy, johnson, and lockhart (2005); hölzl (2009); murmann et al. (2014); anaydike-danes et al.(2009); carznitzki & delanote (2013); barbaro et al. (2014) basic earning power (bep) none productivity boer & during (2001); oecd, 2006; rocchina-barrachina et al. (2010); urgal et al. (2013) return on equity (roe) shaw, gupta & delery (2005); westphal & bednnar (2005) return on investment (roi); return on invested capital (roic) luo & chung (2005); tan & tan (2005) return on assets (roa) miller & eden (2006); arthaud-day, certo, dalton & dalton (2006); sanders & tuschke (2007); goerzen & beamish (2005) total shareholder return (tsr), stock return; price/book ratio kumar (2005); johnson, ellstrand, dalton, dalton (2005) value-added measures such as eva (economic value-added), etc. none source: own study based on a selective evaluation of management journal, administrative science quarterly and strategic management journal (2005-2014) as well as on achtenhagen, naldi & melin (2010, p. 293) and own research in the field of high-growth-companies literature. therefore, it can be stated that the overwhelming number of studies on firm growth use financial measures and ratios, which leads to the conclusion that firm growth in scientific studies is generally measured in its quantitative dimension. according to a literature review of achtenhagen et al. (2010), almost 50% of scientific studies measure firm growth in turnover and 30% measure growth in staff numbers both in europe and america (see table 2). achtenhagen et al. (2010) reviewed 55 articles published between 1997 and 2008 in selected journals1 to compare metrics and concepts of growth in academic literature with ‘entrepreneurial concepts’ of growth (see table 2). they interviewed 2,034 ceos of swedish companies. their objective was to problematize “the gap that exists between how growth is discussed and measured in entrepreneurship 1 entrepreneurship theory and practice (etap), journal of business venturing (jbv), entrepreneurship and regional development (erd), and international small business journal (isbj). 124 robert k. gruenwald studies and how it is perceived by entrepreneurs themselves” (achtenhagen et al., 2010, p. 309). their conclusion is that growth indicators and measures in academic literature are mainly quantitative whereas in entrepreneurial or management practices, growth is generally measured in metrics of internal development and thus more in its qualitative dimension (achtenhagen et al., 2010). instead, quality measures in academic literature are seldom. only a few studies apply qualitative measures, such as innovation performance, as a measure for qualitative growth table 2. most commonly used indicators for measuring economic development of smes in scientific studies notes: concerning growth measures it is obviously that measures concerning the pure expansion of a firm in terms of sales and employees is the main metric to determine firm growth. only one-fifth of the studies use qualitative financial metrics such profitability or value-added. another one-fifth of the studies uses pure qualitative measures such as growth intention or diversification degree. source: achtenhagen et al. (2010, p. 293). measuring growth of the firm: theoretical considerations 125 (e.g, beers & zand, 2013). wach (2012) notes that classic measures of performance and growth may not be sufficient to explain performance and growth. classic measures are uni-dimensional, focused on isolated areas, and are not tracked in several independent areas, whereas the complexity of growth needs more complex systems of performance measurement systems (see table 3). table 3. traditional vs. complex performance and growth measurement systems traditional performance measurement systems complex performance measurement systems uni-dimensional focus on financial measures performance tracked in isolated areas prevalence on functional measures multi-dimensional focus combining a variety of measures value-based performance tracked in several areas source: own study based on kanji et al. (2015, p. 51). beers and zand (2014) or frenz and letto-gilles (2009) measure firm growth in terms of share of innovative sales in total revenue. however, recent studies present no evidence for the relationship between innovation growth and firm growth (e.g., acs, parsons & tracy, 2008). therefore, it must be assumed that such growth measures may indicate growth in several areas of a company, but do not measure success-relevant factors because highly innovative firms are often not high-growth firms. instead, serial entrepreneurs use in the meanwhile the term “last mover advantage” (thiel, 2014, p. 44) to oppose the widespread belief that the first mover advantage is a success factor. rather, also academic research accentuates more the risks of technology leaders or first movers and tends to pronounce the more likely success of second movers (e.g., cleff & rennings, 2011). furthermore, it must be stated that such non-financial, qualitative research constructs are only second-order measures, measuring also only changes in isolated areas but cannot link qualitative measures with quantitative measures. other models mentioned in table 3, such as corporate life cycle approaches and evolutionary approaches, provide only metaphors linked with assumptions concerning the change of financial variables (e.g., churchill & lewis, 1983). however, they do not provide approximate or even exact correlations between selected independent and dependent variables or the operationalization of variables, such as the life cycle stage, which seems arbitrary. thus, for example, a company’s age cannot be a valid proxy variable for qualifying the company’s life cycle stage. moreover, even positivistic approaches, such as industrial economics and managerial models, cannot deliver more than general statements such as that 37 independent variables explain about 80% of the roi variance (schoeffler, 1977, pp. 111-112). concluding it is necessary to state that for measuring the growth of the firm different scholars and researchers use mainly two measures, namely changes in (1) annual turnover or sales as well as (2) employment. this is a very pragmatic approach as it ensure slid comparisons among entities and it is more objective than other non-quantifying measures. what is more, even the high-growth and hypergrowth companies/entrepreneurship concept is based on these two measures. 126 robert k. gruenwald 3. measures of high-growth companies starting from penrose’s theory of firm growth as the “only true classic” of growth studies (davidssson, achtenhagen & naldi, 2010, p. 7), the concept of ‘gazelle companies’ occurred in the 1970s in the field of business studies. the term and concept of ‘gazelle companies’ was coined by birch (1979; 1987) in the 1980s and is now generally accepted for companies that show rapid growth rates of more than 20% in number of employees over a 3-year period in companies up to five years old (audretsch, 2012, p. 3). however, this concept is now widely accepted, as it is mirrored in a definition by the organisation for economic co-operation and development (oedc), which defines: “high-growth enterprises, as measured by employment (or turnover), are enterprises with average annualized growth in employees (or in turnover) greater than 20% a year, over a three-year period, and with ten or more employees at the beginning of the observation period” (oecd, 2011, p. 74). according to the oecd, high-growth companies are a ‘minority’. they represent only 3.5% to 6% of the total population, when measured by employment growth of 20% and even more when measured by turnover (oecd, 2011, p. 71). the term gazelle is a synonym for these types of companies and is used to distinguish fast-growing companies from large corporations (‘elephants’) and small and micro enterprises (‘mice’). in the sense of gibrat’s law, these companies can be found in the extreme tail of the normal distribution of firm growth rates (audretsch, 2012). the concept of gazelle companies is introduced to label the companies that can be found in the extreme tail of an intra-country distribution and normally are not included in the research of the stochastic approach, in which the data sets are generally distributed to larger enterprises (audretsch, 20126). accordingly, the high-growth approach confirms the views of critics of the stochastic view of firm growth such as laitinen (1999), reichstein and jensen (2005), bottazzi et al. (2003), and duschl et al. (2011). high-growth company research, which investigates the group of gazelles, concludes that smaller and younger companies in knowledge-intensive industries have significantly higher growth rates than the rest of an intra-country population (audretsch, 2012). thus, the thesis of stochastic growth must be rejected because companies with higher growth ratios show distinct characteristics. however, even now, high-growth patterns are not well understood in the literature. it is debated whether growth depends on strategic patterns (niche or mass market strategies, etc.) or single variables such as firm size, age or industry, type of governance, entrepreneurs’ ambitions, etc. (bastesen & vante, 2014). additionally, there is no uniform definition for high-growth companies. frequently, highgrowth is measured by employment or by turnover (oecd, 2011). however, wach measuring growth of the firm: theoretical considerations 127 (2012) identifies six classifications of high-growth smalland medium-sized enterprises (smes) used in recent research literature with partially overlapping definitions and characteristics (see figure 1): (1) high-growth smes, (2) innovative highgrowth smes, (3) gazelle smes, (4) high-tech smes, (5) innovative smes, and (6) hyper-growth smes (wach, 2012, p. 42). figure 1. typologies of high-growth companies source: wach (2012, p. 42). according to audretsch (2012), the new approach of gazelles occurred as firm growth studies began to include a broader spectrum of firm size and age. thus, empirical evidence began to shift. firm growth was found in most studies to be systematically related to certain specific characteristics (e.g., geroski, 1995; hall, 1987; audretsch, 1995). subsequently, studies including samples from european countries, supported initially u.s.-focused studies (audretsch, 2012). the particular interest in high-growth exists for at least four reasons: 1. growth is typically equated with high performance and thus with higher returns for owners (dobbs & hamilton, 2007); 2. the second reason is the assumption that growing companies are twice as likely to survive compared to non-growing companies (phillips & kirchhoff, 1989); 3. additionally, small firms have been identified as being responsible for 95% of radical innovations and 55% of all general innovations (robbins et al., 2000), due larger firms focusing on products with stable and thus more predictable and less risky revenues; 4. high-growth companies provide a disproportionally higher number of jobs compared to other companies (e.g. autio et al. (2000); acs et al. (2008); all enterprises all smes hyper-growth smes gazele smes hightech smes innovative smes innovative high growth smeshigh growth smes 128 robert k. gruenwald anaydike-danes et al.(2009)). therefore, an increasing number of studies with sme focus have been carried out in the last 10 years, with each using different growth measures and explanatory variables (see table 4). many other threshold values are available to distinguish high-growth and hyper-growth companies (petersen & ahmad, 2007). however, it must be questioned if the discussion about threshold values and new definitions has more than academically value-added in particular because birch’s intention was only to distinguish large businesses quoted on the stock market from slow-growing start-up firms and small fast-growing start-up firms (birch et al., 1993). table 4. definition of different growth-levels in terms of financials term definition studies applying this indicator diminishing growth annual revenue growth (cagr ) <5% over a 3-year period own definition normal or moderate growth 5% to 20% annual revenue growth (cagr) over a 3-year period own definition high growth (gazelles) > 20% annual revenue growth (cagr) over a 3-year period e.g., birch (1987); birch & medoff (1994); schreyer & oecd (2000); hoffmann & junge (2006); cassia et al. (2009); sendervoitz et al. (2012); hyper growth annual revenue growth rate (cagr) >100% in a 5-year period (3000% in total!) fischer et al. (1997) ≥ 500 revenue growth over a 5 year period markman & gartner (2002); ≥ 560% revenue growth over a 5 year period barringer & jones (2004) note: birch et al. (1987; 1994) and the other authors used the term turnover, markmann & gartner (2002) the term income. according to the ifrs/gaap standard; here, the term revenue is used as synonym for both terms. source: own study. however, such threshold values are irrelevant for this study because a threshold value is always arbitrary und subjective, as it is evident regarding the manifold of different definitions presented above (see table 4 above). in this study, however, companies are compared that perform above the total sample average in specific financial growth metrics with companies that perform below the average of the total sample. thus, growth companies are not distinguished by arbitrary thresholds but are defined by the average of the total sample of all stock-listed companies of the three countries. 4. conclusions in overviewing the discussed models, theories, variables sets, etc., it is evident that firm growth is a very complex phenomenon that cannot be explained by a simple model or a simple linear model cause-effect relationship. therefore, it is remarkameasuring growth of the firm: theoretical considerations 129 ble that theories of many studies apply under-complex statistical methods such as bivariate or multivariate analyses. only the pims study applies an explorative factor analysis to sort different variables into groups in a way that factor loadings can be determined with the result that a group of variables explains firm growth. however, the problem in this case is the missing transparency of the data set containing internal corporate data and not on financial data available from external sources, such as the income statement and balance sheet. therefore, some industrial economics and managerial approaches to measure and explain firm growth are not reproducible or are, in the case of porter’s (1980) approach, based on a sum of individual case studies using mainly qualitative research constructs, which are more or less metaphors, such as: how, for example, can the ‘height’ of the market entry barrier be measured? this can always only be a subjective evaluation of a researcher or respondents. references achtenhagen, l., naldi, l., & melin, l. (2010). business grwoth – do practitioners and scholars really talk about the same thing? entrepreneurial and business growth, 34(3), 289-316. acs, z., parsons, w., & tracy, s. (2008). high-impact firms: gazelles revisited. washington: corporate research board. acs, z., & mueller, p. (2008). employment effects of business dynamics: mice, gazelles and elephants. small businss economics, 30(1), 85-100. anyadike-danes, m., anyadike-danes, m., bonner, k., hart, m., & mason, c. (2009). measuring business growth. high-growth firms and their contribution to employment in the uk. nesta research report 10, london. audretsch, d.b. (1995). innovation and industry evolution. cambridge: mit press. audretsch, d.b. (2012). determinants of high-growth entrepreneurship. report prepared for the oecd/dba international workshop on – high-growth firms: local policies and local determinants, paris: oecd publishing. autio, e., sapienza, h., & almeida, j. (2000). effects of age at entry, knowledge intensity, and imitability on international growth. the academy of management journal, 5, 909924. barbaro, j., casillas, j., & feldmann, h. (2014). beyond green niches? growth strategies of environmentally-motivated social enterprises. international small business journal, 32(4), 449-470. barringer, b.r., & jones, f.f. (2004). achieving rapid growth – revisiting the managerial capacity problem. journal of developmental entrepreneurship, 9(1), 73-87. bastesen, j., & vante, e. (2014). rapid-growth firms: exploring the role and location of entrepreneurial ventures. in c. j. karlsson (ed.), agglomerations, clusters and entrepreneurship: studies in regional economic development (pp. 159-198). cheltenham: edward elgar publishing. beers, c., & zand f. (2013). r&d cooperation, partner diversity, and innovation performance: an empirical analysis. journal product innovation management, 31(2), 292312. 130 robert k. gruenwald bessant, j., phelps, b., & adams, r. (2005). external knowledge: a review of the literature addressing the role of external knowledge and expertise at key stages of business growth and development. london: advanced institute of management. birch, d.l. (1987). job creation america. how our smallest companies put the most people to work. n.y.: free press. birch, d.l., haggerty, a., & parsons, w. (1995). who’s creating jobs? boston: cognetics inc. birch, d.l., & medoff, j. (1994). gazelles. in solmon l.c., levenson a.r. (eds.), labor markets, employment policy and job creation, boulder (pp. 159-168). boulder: westview press. botazzi, g., & secchi, a. (2003). a stochastic model of firm growth, physica a, 324, 213219. churchill, n.c., & lewis, v.l. (1983). the five stages of small business growth. harvard business review, 61(3), 30-50. cleff, t., & rennings, k. (2011). are there any first – mover advantages for pioneering firms?: lead market oriented business strategies for environmental innovation. european journal of innovation management, 15(4), 491-513. coad, a. (2009). the growth of firms: a survey of theories and empirical evidence. cheltenham: edward elgar. davidsson, p., achtenhagen, l., & naldi, l. (2010). small firm growth. foundations and trends in entrepreneurship, 6(2), 69-166. delmar, f. (1997). measuring growth: methodological considerations and empirical results. in: donckels, r., a. miettinen, (eds.). entrepreneurship and sme research: on its way to the next millennium (199-216). aldershot, uk: ashgate. delmar, f., davidsson, p., & gartner, w. (2003). arriving at the high-growth firm. journal of business venturing, 18, 189-216. dobbs, m., & hamilton, r. (2007). small business growth: recent evidence and new directions. international journal of entrepreneurial behavior & research, 13(5), 296-322. duschl, m., & brenner, t. (2011). characteristics of regional industry-specific employment growth – empirical evidence for germany. working papers on innovation and space philipps-universität marburg, 07.11. freel, m.s., & robson, p.j. (2004). small firm innovation, growth and performance. international small business journal, 22(6), 561-75. frenz, m., & ietto-gillies, g. (2009). the impact on innovation performance of different sources of knowledge: evidence from the uk community innovation survey. research policy, 38(7), 1125-1135. geroski, p. (1995). what do we know about entry? international journal of industrial organization, 13(4), 421-440. hall, b.h. (1987). the relationship between firm size and firm growth in the u.s. manufacturing sector. journal of industrial economics, 35, 583-605. hölzl, w. (2009). is the r&d behaviour of fast-growing smes different? evidence from cis iii data for 16 countries. small business economics, 1, 59-75. laitinen, e. (1999). stochastic growth processes in large finnish companies: test of gibrat’s law of proportionate effect. lta, 1/99, 27-49. measuring growth of the firm: theoretical considerations 131 markmand, g.d., & gartner, w.b. (2002). is extraordinary growth profitable? a study of inc. 500 high – growth companies. entrepreneurship. theory and practice, 27(1), 65-75. miller, d., & friesen, p.h. (1984). a longitudinal study of the corporate life cycle. management science, 30(10), 1161-83. murmann, j.p., kkorn, j.u., & worch, h. (2013). how fast can firms grow? unsw australian school of business research paper no. 2013. oecd (2007). oecd framework for the evaluation of sme and entrepreneurship policies and programmes. paris: oecd publishing. oecd (2010). high-growth enterprises: what governments can do to make a difference. paris: oecd publishing. oecd (2011). entrepreneurship at a glance. paris: oecd publishing. penrose, e. (1959). the theory of the growth of the firm. 3rd edition. new york, ny: oxford university press. petersen, d.r., & ahmad, n. (2007). high – growth enterprises and gazelles – preliminary and summary sensitivity analysis. paris: oecd – for a. phelps, b., adams, r., & bessant, j. (2007). life cycles of growing organisations: a review with implications for knowledge and learning. international journal of management reviews, 9(1), 1-30. phillips, b., & kirchoff, b. (1989). formation, growth and survival: small firm dynamics in the us economy. small business economics, 1(1), 65-74. porter, m.e. (1980). competitive strategy: techniques for analyzing industries and competitors: with a new introduction. new york, ny: the free press. reichstein, t., dahl, m.s. (2004). are firm growth rates random? analysing patterns and dependencies. international review of applied economics, 18(2), 225-46. robbins, d.k., pantuosco, l.j., parker, d.f., & fuller, b.k. (2000). an empirical assessment of the contribution of small business employment to us state economic performance. small business economics, 15(4), 293-302. sap community network. (2014). business kpis. retrieved june 20, 2014, from sap: wiki.scn.sap.com/wiki/display/kpi/business+kpis. schoeffler, s. (1977). cross-sectional study of strategy, structure, and performance: aspects of the pims programm. in h. b. von thorelli (ed.), strategy + structure = performance, (108-121). london: bloomington. thiel, p. (2014). zero to one. notes on startups, or how to build the future. new yor, ny: crown publishing group. toivanen, o., & vaananen, l. (2010). returns to inventors. cepr discussion paper, dp7744. wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: pwn. wiklund, l., & shepherd, d. (2003). aspiring for, and achieving growth: the moderating role of resources and opportunities. journal of management studies, 40(8), 1919-41. aib18-07-de vanna federica-pp117 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. a literature review on firms’ internationalisation through e-commerce federica de vanna a, riccardo resciniti b, michela matarazzo c a university of sannio, italy, devanna@unisannio.it b university of sannio, italy, resciniti@unisannio.it c marconi university, italy, m.matarazzo@unimarconi.it abstract the rise of e-commerce has brought considerable changes to the relationship between firms and consumers, especially within international business. hence, understanding the use of such means for entering foreign markets has become critical for companies. however, the research on this issue is new and so it is important to evaluate what has been studied in the past. in this study, we conduct a systematic review of e-commerce and internationalisation studies to explicate how firms use ecommerce to enter new markets and to export. the studies are classified by theories and methods used in the literature. moreover, we draw upon the internationalisation decision process (antecedent-strategies-consequences) to propose an integrative framework for understanding the role of e-commerce in internationalisation. we believe that the literature review will be a picture of the “status quo” and provide a useful basis for scholars and managerial decisions. keywords: e-commerce; international business strategies; literature review; entry mode decisions. jel codes: f23 118 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo introduction this paper develops at the intersection between two important drivers for firms’ strategies: e-commerce and internationalisation. the concept of e-commerce has emerged since the second half of the ‘90s and is related to various themes, such as its importance as a channel, its impact on consumer behaviour and on firms’ internationalisation strategies. unlike traditional trade, where consumers interact with salespersons, e-commerce involves online communities and reviews and user-generated content. in addition, products online are always available, and sites usually sell goods that are difficult to find in traditional stores. it has been argued that nowadays such proliferation of channels for selling products and communicating with customers inevitably influence business models and consumer behaviours and demands (aiello, 2017). nowadays, e-commerce is the subject of various studies. for instance, prior research has linked its use to the development of faster and simpler internationalisation strategies and to its benefits even for small businesses (ajmal & yasin, 2012; bell & loane, 2010; sinkovics et al., 2013; bianchi & mathews, 2016; johanson & kalinic, 2016). some researchers posit that information available on websites and reviews are an important source to select an adequate marketing mix (yamin & sinkovics, 2006). kumar et al. (2016) showed that the use of e-commerce from firms is critical in driving the remaining “bricks-and-mortar” to use the internet to enter foreign markets. dickinger and stangl (2013) stated that the sites enable firms to engage with consumers in new ways; hence, companies should shift marketing strategies from attracting consumers' awareness in the pre-purchase stage to connect with consumers after their purchases. it is important to study the process and uniqueness of how firms behave in the context of e-commerce in order to internationalise. although we are witnessing an increasing interest in this subject, the research is still fragmented. such scenario makes it difficult to draw conclusions about e-commerce and firms’ internationalisation. the purpose of this paper is to conduct an extensive review of the literature on ecommerce firms’ internationalisation in order to trace the status quo of the studies on this subject and identify interesting new research areas. the main aim of the research consisted of identifying papers on the subject, analysing the methods and theories used in the past, and finally summarising the findings in the antecedent-strategy-consequence approach. we argue that this framework can provide a useful foundation for future e-commerce research. the paper is organised as follows. first, we discuss the definition and scope of ecommerce for internationalisation. second, we explain our review method to identify and collect the studies on e-commerce for internationalisation and summarise findings in several aspects. third, we propose a theoretical framework for understanding firms’ behaviour in this context and providing a basis for future e-commerce and internationalisation research. finally, we discuss the implications, opportunities for future research, and the limitations of our work. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 119 e-commerce for internationalisation e-commerce refers to the purchase and sale of goods and/or services via the internet (ramanathan, 2010). parvinen et al. (2015) define e-selling as an activity that comprises the use of interactivity human-computers. e-commerce was first introduced in the 1960s and grew with the increased availability of internet access and the advent of online sellers. for example, amazon began operating as a book seller in 1995. like any digital technology, e-commerce has evolved over the years. prior research has broadly characterised it with two elements: the benefits derived from it for both big and small business, and the help it gives to the internationalisation process. however, a closer look at the e-commerce concept reveals that it is associated with many inconsistencies. studies show that the internet has a positive effect on firm information availability and the development of business networks in international markets, as well as an improvement in firm performance (bianchi & mathews, 2016; mathews et al., 2012; caputo et al., 2007). however, accumulating such resources is not enough to achieve a competitive advantage (teece et al., 1997), and investments in information and communication technology may not advantage firms (camison & villarlopez, 2014), as internet technology is an easily imitable resource. sedera and dey (2013) show that the exploitation of internet value requires embedding it in organisational practices and processes or using it together with other resources. trainor et al. (2014) examine the value of technology resources and find that the impact of the internet on other complementary capabilities positively influences firm performance because it affects customer retention and satisfaction. recent research identified two major types of foreign e-commerce: firms’ own sites that sell and advertise in foreign and domestic market and traditional e-commerce marketspaces by which foreign firms enter new markets and are facilitated in social interaction, advertising, logistics (chen & lamberti, 2016; klein et al., 2011). wang and cavusoglu (2015), and klein et al. (2011) focus on the importance of the intermediaries and marketplaces as mediators between customers and suppliers in order to reduce information asymmetries. hilmersson and johanson’s study (2016), applying an internationalisation model to small and medium-sized firms, states that global business is rapidly evolving into a bilateral market (physical and virtual), with boundaries between the two becoming indistinct. literature identification and collection we adopted a systematic approach to identify relevant articles about firm internationalisation and e-commerce. the identification of the journal articles consists of two methods: first, we selected a different number of databases (emerald, jstor, ebsco, sciencedirect) and we searched these databases using the following keywords: internationalisation, e-commerce, online shopping, e-business, and digital marketing. second, we checked important journals to ensure that we did not miss relevant articles. this method is consistent with cheung and thadani’s (2012) work on reviewing the literature of ewom communication, and zhang and benyoucef’s (2016) work on reviewing the literature of consumer behaviour in social commerce. 120 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo a similar exploration was conducted on information systems and e-commerce journals, like marketing science, management science, decision support systems, electronic commerce research, electronic commerce research and applications, and international journal of electronic commerce, as well as international marketing and business journals such as journal of marketing, journal of international marketing, international marketing review, journal of business research, international business review and journal of international business studies. the approach we used to crosscheck and validate the articles involves selecting the articles and examining abstract, title and content of the articles manually (zhang & benyoucef, 2016; ngai & guansekaran, 2007). two selection criteria have been used to select the articles: (1) focus on firms’ internationalisation behaviour and (2) examination of the effect of virtual presence on internationalisation performance. such selection process allowed us to identify and collect significant peer-reviewed journal articles regarding firms’ internationalisation by means of e-commerce. according to ngai and gunasekaran (2007), many articles were excluded because of the nature of the research field (e-commerce) which has emerged particularly since 2004 and the importance of internationalisation in the field. we have only considered research articles published from 2004 to 2017, and we have excluded conference papers, master’s and doctoral dissertations, textbooks, and unpublished working papers. finally, a total of 69 articles were gathered for our literature review. as shown in figure 1, a lot of articles were published in 2016, so we expect that more studies are likely to appear in the coming years. figure 1. publication timeline of the literature source: own elaboration. table 1 shows a list of the journals considered, suggesting that they have an interest in publishing in such an area. decision sciences (n=6), international business review (n=6) and journal of business research (n=7) are the three journals with the highest numbers of published articles. 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 articles considered for the review 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 121 table 1. list of journals considered journals number of articles studies business process management journal 4 [16]; [48]; [64]; [69]. decision sciences 6 [11]; [19]; [29]; [34]; [35]; [67]. decision support systems 2 [39]; [64]. economics of innovation and new technology 3 [38]; [42]; [65]. electronic commerce research 3 [22]; [56]; [61]. electronic commerce research and application 3 [26]; [30]; [55]. enterprise information systems 1 [36]. information & management 2 [23]; [54]. international business review 6 [6]; [21]; [50]; [52]; [57]; [68]. international journal of electronic commerce 3 [33]; [49]; [62]. international journal of innovation, management and technology 1 [1]. international journal of management review 1 [66]. international marketing review 2 [45]; [58]. international small business journal 3 [5]; [32]; [48]. journal of business research 7 [8]; [10]; [16]; [18]; [24]; [37]; [46]. journal of business venturing 2 [51]; [60]. journal of global marketing 1 [44]. journal of information technology 2 [20]; [41]. journal of international business studies 4 [2]; [9]; [12]; [14]. journal of international entrepreneurship 2 [4]; [40]. journal of international marketing 1 [25]. journal of internet business 1 [3]. journal of internet commerce 1 [28]. journal of marketing management 3 [7]; [17]; [43]. journal of strategic marketing 1 [13]. management international review 3 [27]; [31]; [53]. social and behavioral sciences 1 [59] total 69 source: own study. review of the studies to guide our review of the studies, we consider three major questions: (1) what theories were adopted? (2) what research methods were used? and (3) what important factors were studied to understand the role of e-commerce in internationalisation? these questions are in line with the previous literature and are the right path for the literature review classification and synthesis (hoehle et al., 2012; zhang & benyoucef, 2016). we discuss the first two questions in this section and the third one in the next section with the discussion of an integrative framework. 122 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo theories we have divided the theories into three different groups because of their issues. we distinguish the theories used to explain the adoption of technology and the others linked to the internationalisation process. according to the studies dealing with technology adoption and the risk perceived by firms in adopting such means, we recall (sila, 2013; peltier et al., 2012; grandon et al., 2011; kurnia et al., 2015): diffusion theory: this includes several innovation characteristics such as relative advantage, complexity, compatibility, observability, and trialability that may either promote or hinder the it adoption; toe framework: this includes three types of factors that predict innovation adoption in addition to leader characteristics, internal characteristics of the organisation and external characteristics of the organisation; technology acceptance model (tam): this investigates adoption antecedents such as social influences, perceived usefulness, and perceived ease of use; theory of reasoned action and theory of planned behaviour: both theories hypothesise that an individual's intention to shop/sell online is a determinant of that behaviour. to understand firms’ internationalisation by e-commerce, prior studies have adopted many theories. the articles show that transaction cost theory, the resource-based view, and the oli paradigm are the most adopted in the literature, in relation to the firms’ internationalisation. first, there is an interest in investigating what firms’ motives, benefits, and values are in this setting, and theories such as transaction-cost are used to explain these issues. according to the transaction-cost theory, firms may be able to reduce different costs and improve the capability of finding new customers. the internet enables the reduction of costs linked to the orders (brouthers et al., 2016) and it eliminates the errors that frequently occur with human processors. moreover, the overall cost of maintaining a virtual store is far less than that of a brick-and-mortar (verhoef et al., 2015). second, the resource-based view (rbv) links firm performance to organisational resources and capabilities. in the is literature, it has been used to explain how firms create value from it assets and an organisation’s skills to power it assets (perrigot & penard, 2013; wiengarten et al., 2013). from this theory, it is how firms leverage their investments in it and e-commerce to create unique internet capabilities that determine a firm’s performance (brouthers et al., 2016; schu et al., 2016; sila, 2013; xia & zhang, 2010). third, some studies used the oli paradigm in order to explain firms’ internationalisation through e-commerce. the theory describes a corporation’s choice of location and internationalisation method in relation to the specific advantages the company gains from foreign activities. ownership advantages represent competitive advantages, which are created through the firm’s international experience (brouthers et al., 2016; alcacer et al., 2016). it is argued that a specific resource is represented by the internet and its infrastructures. locational advantages are certain elements associated with market risk and potential. lastly, internalisation advantages are related to competitive strengths gained from integrating operations compared to using an external operator. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 123 table 2. theoretical foundations in literature theories studies diffusion theory [11]; [16]; [37]; [48]; [56] toe framework [56] technology acceptance model [18]; [23]; [37]; [48] theory of reasoned action/theory of planned behaviour [18]; [23]; [24]; [37] transaction cost theory [9]; [14]; [33]; [58] resource-based view [3]; [5]; [8]; [10]; [11]; [25]; [33]; [49]; [56]; [57]; [58]; [64]; [66]; [67]; [69] oli paradigm [2]; [9]; [38]; [50] source: own study. research methods previous studies have adopted different methods to analyse the phenomenon of internationalisation through e-commerce (figure 2). according to hoehle et al. (2012), empirical methods can be qualitative o quantitative. qualitative methods (e.g., the netnographic approach and focus group) analyse descriptive data in order to describe the environment. conversely, quantitative methods (e.g., survey and experiment) collect and analyse numerical data. both of them have been adopted in the studies we collected. further, a high proportion of the studies adopted the quantitative survey method and the panel data analysis. figure 2. research methods in the literature source: own elaboration. an integrative framework for e-commerce firms’ internationalisation to guide our review of the studies, we consider antecedents, strategies, and consequences of the firms’ decision to internationalise by e-commerce. the first element deals with “why” the firm internationalises through online means; the second element an0 5 10 15 20 25 30 research methods 124 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo swers the question of “how” the firm internationalises (how the firm uses such online channels); and finally, the third element refers to the performances of internationalising e-firms. figure 3 depicts an overview of the framework. details of its theoretical background and important components and factors are discussed below (elbanna et al., 2013; hitt et al., 2006; carpenter et al., 2004). figure 3. framework for firm internationalisation in e-commerce source: own elaboration table 3 depicts the three factors identified in our literature review and classifies the studies by the three stages of decision-making. table 3. stages associated with firm internationalisation stage definition studies antecedents firms’ reasons to move abroad [1]; [11]; [13]; [14]; [16]; [21]; [22]; [23]; [24]; [25]; [30]; [37]; [44]; [45]; [48]; [49]; [50]; [56]; [60]; [63]; [65] strategies firms’ decision about mode of entry [1]; [2]; [4]; [7]; [9]; [11]; [12]; [14]; [17]; [18]; [25]; [28]; [29]; [31]; [33]; [34]; [41]; [43]; [45]; [47]; [51];[52]; [54]; [55]; [60]; [61]; [62]; [66]; [68]. consequences firms’ internationalisation performances [2]; [3]; [4]; [5]; [6]; [7]; [8]; [10]; [11]; [15]; [16]; [18]; [19]; [20]; [21]; [22]; [26]; [27]; [28]; [29]; [30]; [32]; [33]; [34]; [35]; [37]; [38]; [39]; [40]; [41]; [42]; [44]; [45]; [55]; [57]; [61]; [64]; [66]; [67]; [68]; [69]. source: own study. the three described stages are presented in more detail in the following paragraphs. antecedents studies in the antecedent literature examine firms’ decisions to use online channels to enter foreign markets. in particular, such studies identify several antecedents that move the firm to adopt online channels to enter foreign markets. for example, ajmal and yasin (2012) find that the choice of e-commerce adoption by smes depends on several factors: organisation and management capabilities, development of technology, implementation, government support, and trust. according to chen and lamberti (2016), the internet is a useful way to internationalise for small and medium-sized enterprises because of the reduced costs, the breadth of market coverage, and because of the speed in obtaining information. other authors (mathews et al, 2012; peltier et al., 2012; grandon & pearson, 2004; fillis et al., 2004) argue that an antecedent of e-commerce adoption derives from the management capabilities and from the degree of innovation of the firm. among the antecedents, information factors and cost reduction are important in affecting firms’ market analysis activities. export barriers may be reduced via the internet simplifying internationalisation particularly for small and medium sized enterprises (bell 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 125 & loane, 2010). mathews et al. (2012) highlight that certain pre-market entry concepts, such as psychic distance, may not be as relevant on the internet because this medium enables communication with the entire world regardless of economic, cultural, and commercial differences. furthermore, the lack of investment capital is usually one of the largest barriers to internationalisation; the internet can be seen as an alternative cheaper mode of serving distant markets. market responsiveness is another antecedent that refers to a firm’s capability and inclination to respond to customer needs. the internet offers speed advantages and enables firms to enhance their flexibility in responding to customer needs and developing competitive advantage (prasad et al., 2001). environmental turbulence refers to the changes in the composition of customers and their preferences (sinkovics et al., 2013). in a turbulent market, firms may use the internet as an alternative path to internationalisation and to reduce uncertainties and risks (pezderka & sinkovics, 2011). customer reach refers to the perception that the internet can serve as a strategic tool to reach and generate more foreign customers through information generation, dissemination, and responsiveness (sinkovics et al., 2013). strategies the research stream about strategies highlights the changes and the online internationalisation strategies analysed in literature. development and diffusion of the internet, information, and communication technology have made a significant impact on many areas. for companies, it created new channels for communication and distribution and has rocked the foundations of marketing theories, laying the basis for the birth of emarketing (gregory et al., 2007). different scholars argued that internet is a key platform for digital marketing since it includes a wide access to global markets, low costs, seamless services and information and better customisation skills (skudiene et al., 2015). previous internationalisation theories do not explain the phenomenon of accelerated and rapid internationalisation from the internet perspective (gregory et al., 2007; brouthers et al., 2016). in the context of online internationalisation, the online channel can be a path for internationalisation to reduce export barriers and enhance customer acquisition. e-commerce drivers such as a firm’s product online transferability or e-commerce assets, and demand for e-commerce have a significant, direct impact on export strategy dimensions. through e-commerce, exporters may become familiar with customer behaviours, local distribution channels, and competitors’ activities (gregory et al., 2007). however, several contributions to the literature highlight that e-commerce has to deal with both different legal and cultural systems and certification requirements (sinkovics et al., 2013). some firms, due to online interaction, may perceive a reduced psychic distance between the countries. the risk is a “virtuality trap”, that is, a mistaken belief that the virtual firm can fill the gap about foreign markets more easily than traditional brick and mortars (sinkovics et al., 2013). time is an important determinant in the internationalisation process and is increasingly viewed as an important factor (schu et al., 2016). rapid virtual internationalisation tipically implies better performances for firms in terms of growth and time (schu et al., 2016). in the retail sector, evidence (johanson & kalinic, 2016; schu et al., 2016) shows 126 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo that online retailers internationalise differently and much faster than traditional bricksand-mortar retailers. consequences the last identified research stream pays particular attention to the performance of firms. in this setting, it becomes important to consider factors associated with international presence, such as brands, costs, and the business and cultural distance (liu et al., 2013; bianchi & mathews, 2016; kim et al., 2017). reuber and fischer (2011) find that a firm’s resources, such as internet technology, are essential in the pursuit of international marketing opportunities. specifically, the internet supports the international expansion of exporters, and increases the international market growth of firms (bianchi & mathews, 2016). according to vogel and guttel (2013) and trainor et al. (2014), the internet helps firms in developing two important export marketing capabilities: routines to gather and interpret export market information and decisions about distribution, customer services, communication and selling processes. other ways in which the internet can help improve export performance is by finding the right overseas agent, providing market intelligence to support export planning, and electronic communication. the internet also enables firms to reach potential clients around the world. the internet significantly helps in developing communications with new and current importers, suppliers, agents and customers (glavas & mathews, 2014). bianchi and mathews (2016) argue that firms use the internet to generate revenue by selling more to existing customers and by attracting new customers because internet has no physical or cultural constraints. many conceptual studies on the implications of the internet for marketing suggested beneficial effects of internet marketing on business performance. firm characteristics, such as firm size and prior experience, have a negative relationship with exporting firms’ internet activities; contrary, exporting firms’ it capabilities and organisational innovation have a positive relationship with their internet activities (bianchi & mathews, 2016). discussion the aim of this study was to conduct a literature review on firms’ internationalisation in ecommerce with the aim of understanding the use of such means to enter foreign markets. given that research on this issue is new and largely fragmented, it is theoretically important to evaluate what has been studied and to derive meaningful insights through a structured review of the literature. in this study, we have conducted a systematic review of e-commerce and internationalisation studies to explicate how firms use e-commerce to enter new markets and export. a total of 69 journal articles were identified through a systematic and rigorous search in prominent academic databases and journal outlets. the collected literature shows an interest in the emerging area of e-commerce. in our review, we have categorised the studies under the framework of the antecedent-strategiesconsequences approach. figures 4 to 9 represent a summary of the publication trend for each thematic area (antecedents, strategies, and consequences). in particular, figures 5, 7, and 9 represent the citation trend for the articles published in the area. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 127 this gives particular importance to the review by evidencing the interest of researchers in the field of e-commerce internationalisation, which is very sparse in literature today. figure 4. publication timeline “antecedents” source: own elaboration. figure 5. citation trend “antecedents” source: own elaboration. figure 6. publication timeline “strategies” source: own elaboration. 0 1 2 3 4 5 bef. 2010 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 publication timeline antecedents 0 200 400 600 800 1000 1200 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 citations “antecedents” 0 1 2 3 4 5 6 7 bef. 2010 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 publication timeline strategies 128 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo figure 7. citation trend “strategies” source: own elaboration. figure 8. publication timeline “consequences” source: own elaboration. figure 9. citation trend “consequences” source: own elaboration. finally, we report in figure 10 a summary of the total number of citations per theme. we can evidence that the major number of citations concentrate upon antecedents and 0 50 100 150 200 250 300 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 citations "strategies" 0 2 4 6 8 10 bef. 2010 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 publication timeline consequences 0 100 200 300 400 500 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 citations “consequences” 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 129 performances, given the relevance of what drives firms to adopt e-commerce and what are the results of internationalisation through e-commerce. figure 10. number of citations per theme source: own elaboration. implications and opportunities for future research we think that the findings of this study carry several implications. first, to the best of our knowledge, this is the first study to conduct a literature review on e-commerce use for internationalising firms. since existing studies in this area are emerging, it is difficult to obtain full insights regarding how e-commerce is used by internationalising firms and what the effects are on the firms’ performances. in this study, we provide an overview of the existing published work on this issue and analyse the research contexts, theories, and methods. more importantly, we propose a theoretical framework to classify the studies. this has the potential to advance our knowledge of how firms use e-commerce, as well as to provide a prominent theoretical foundation for future research. in addition, our review identifies the journals interested in the issue of e-commerce for international business. it defines the methods and theories used in past qualitative and quantitative studies. the review shows the most-cited themes by year and gives a representation of the evolution of this issue over the years. second, the factors identified in our integrative framework are likely to help companies to better harness the power of e-commerce. the factors concentrate on content, network, and interaction characteristics. it informs companies of the crucial roles of contingency factors, which may help them to realise when they could effectively leverage the marketing potential of e-commerce websites globally. the review may be helpful for firms in order to identify useful strategies for firms that use or intend to use ecommerce to enter foreign markets. firms can also understand the implications of their potential e-commerce activity by looking at the performance studies. our literature review also enables us to highlight some opportunities for future research. first, our review shows that the majority of the empirical studies adopt the survey and the panel data analysis. in contrast, qualitative methods are relatively less adopted in the literature. this suggests that diversifying research methods in future stud0 500 1000 1500 2000 antecedents strategies consequences citations per theme 130 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo ies may be useful to uncover more and different empirical evidence with respect to firms’ use of e-commerce means to internationalise. second, this study shows that several theories explain firms’ behaviour in the field of internationalisation through e-commerce. the purpose of many empirical studies is to test theories and develop explanatory models. this is because ecommerce is a new area, where existing theories may be insufficient to provide accurate and complete understandings. our integrative framework is an initial attempt to identify and classify prior studies. it would be interesting to investigate when and how firms move from one internationalisation stage to another and then to highlight the interrelationships between different stages and e-commerce use. in addition, firms do not actually need to follow the sequence (born-global firms). thus, it may be useful to look into non-linear activities in firms’ internationalisation processes within this context. limitations the analysis comes down to the method used in order to collect the articles because it does not rely on sophisticated methodologies (e.g. bibliometric analysis) (galvagno, 2017), although other international business reviews have taken a similar approach also in italy (resciniti and matarazzo, 2012). also, the review dismisses the conference proceedings. conclusions this study provides a systematic review of firms’ internationalisation through ecommerce. we derive insights through a discussion of the research contexts, theories, and research methods of these studies. we adopted a systematic approach to identify relevant articles about firm internationalisation and e-commerce. we collected academic and peer-reviewed journal articles by selecting and searching different databases using these keywords: internationalisation, e-commerce, online shopping, e-business, and digital marketing. we also checked both e-commerce and international marketing and business journals. by looking at the theories used in the literature to deal with the internationalisation process, we chose to use the antecedent-strategy-consequences approach in order to classify the literature (elbanna et al., 2013; hitt et al., 2006; carpenter et al., 2004). finally, we traced a trend of the publications in literature about online internationalisation by cross-referencing data regarding number of citations and year of publication. we believe that our literature review and theoretical framework will contribute to the understandings of this domain and inspire more related research in the future. references aiello, g. 2017. products moving along channels, consumers cross channels. mercati e competitività, 1: 7-11. ajmal, f., & yasin, n. m. 2012. model for electronic commerce adoption for small and medium sized enterprises. international journal of innovation, management and technology, 3(2): 90. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 131 alcácer, j., cantwell, j., & piscitello, l. 2016. internationalization in the information age: a new era for places, firms, and international business networks? journal of international business studies, 47(5): 499-512. azar, g., & ciabuschi, f. 2017. organizational innovation, technological innovation, and export performance: the effects of innovation radicalness and extensiveness. international business review, 26(2): 324-336. bell, j., & loane, s. 2010. ‘new-wave’ global firms: web 2.0 and sme internationalisation. journal of marketing management, 26(3-4): 213-229. bianchi, c., & mathews, s. 2016. internet marketing and export market growth in chile. journal of business research, 69(2): 426-434. brouthers, k. d., geisser, k. d., & rothlauf, f. 2016. explaining the internationalization of ibusiness firms. journal of international business studies, 47(5): 513-534. camisón, c., & villar-lópez, a. 2014. organizational innovation as an enabler of technological innovation capabilities and firm performance. journal of business research, 67(1): 2891-2902. caputo, m., fortuna, d., michelino, f., & rescinti, r. 2007. market orientation and internet in supply chain management: an empirical investigation. mercati e competitività, 3: 19-46. carpenter, m. a., geletkanycz, m. a., & sanders, w. g. 2004. upper echelons research revisited: antecedents, elements, and consequences of top management team composition. journal of management, 30(6): 749-778. cavusgil, s. t., & knight, g. 2015. the born global firm: an entrepreneurial and capabilities perspective on early and rapid internationalization. journal of international business studies, 46(1): 3-16. chen, s., & lamberti, l. 2016. multichannel marketing: the operational construct and firms’ motivation to adopt. journal of strategic marketing, 24(7): 594-616. cheung, c. m., & thadani, d. r. 2012. the impact of electronic word-of-mouth communication: a literature analysis and integrative model. decision support systems, 54(1): 461-470. dickinger, a., & stangl, b. 2013. website performance and behavioral consequences: a formative measurement approach. journal of business research, 66(6): 771-777. elbanna, s., child, j., & dayan, m. 2013. a model of antecedents and consequences of intuition in strategic decision-making: evidence from egypt. long range planning, 46(1): 149-176. fillis, i., johannson, u., & wagner, b. 2004. factors impacting on e-business adoption and development in the smaller firm. international journal of entrepreneurial behavior & research, 10(3): 178-191. galvagno, m. 2017. bibliometric literature review: an opportunity for marketing scholars. mercati & competitività, 4: 7-15. glavas, c., & mathews, s. 2014. how international entrepreneurship characteristics influence internet capabilities for the international business processes of the firm. international business review, 23(1): 228-245. gökmen, a. 2012. virtual business operations, e-commerce & its significance and the case of turkey: current situation and its potential. electronic commerce research, 12(1): 31-51. grandon, e. e., & pearson, j. m. 2004. electronic commerce adoption: an empirical study of small and medium us businesses. information & management, 42(1): 197-216. grandón, e. e., nasco, s. a., & mykytyn, p. p. 2011. comparing theories to explain e-commerce adoption. journal of business research, 64(3): 292-298. gregory, g., karavdic, m., & zou, s. 2007. the effects of e-commerce drivers on export marketing strategy. journal of international marketing, 15(02): 30-57. 132 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo hilmersson, m., & johanson, m. 2016. speed of sme internationalization and performance. management international review, 56(1): 67-94. hitt, m. a., tihanyi, l., miller, t., & connelly, b. 2006. international diversification: antecedents, outcomes, and moderators. journal of management, 32(6): 831-867. hoehle, h., scornavacca, e., & huff, s. 2012. three decades of research on consumer adoption and utilization of electronic banking channels: a literature analysis. decision support systems, 54(1): 122-132. johanson, m., & kalinic, i. 2016. acceleration and deceleration in the internationalization process of the firm. management international review, 56(6): 827-847. johanson, j., & vahlne, j. e. 1977. the internationalization process of the firm—a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8(1): 23-32. kim, t. y., dekker, r., & heij, c. 2017. cross-border electronic commerce: distance effects and express delivery in european union markets. international journal of electronic commerce, 21(2): 184-218. klein, r., wareham, j., & cousins, k. 2011. electronic intermediary functional roles and profitability. decision sciences, 42(2): 309-337. kumar, s., tiffany, m., & vaidya, s. 2016. supply chain analysis of e-tailing versus retailing operation – a case study. enterprise information systems, 10(6): 639-665. kurnia, s., choudrie, j., mahbubur, r. m., & alzougool, b. 2015. e-commerce technology adoption: a malaysian grocery sme retail sector study. journal of business research, 68(9): 1906-1918. lejpras, a. 2015. knowledge, location, and internationalization: empirical evidence for manufacturing smes. economics of innovation and new technology, 24(8): 734-754. liu, h., ke, w., wei, k. k., & hua, z. 2013. the impact of it capabilities on firm performance: the mediating roles of absorptive capacity and supply chain agility. decision support systems, 54(3): 1452-1462. mathews, s., healy, m., & wickramasekera, r. 2012. the internetalisation of information, knowledge, and interaction components of the firm's internationalisation process. journal of marketing management, 28(5-6): 733-754. ngai, e. w., & gunasekaran, a. 2007. a review for mobile commerce research and applications. decision support systems, 43(1): 3-15. parvinen, p., oinas-kukkonen, h., & kaptein, m. 2015. e-selling: a new avenue of research for service design and online engagement. electronic commerce research and applications, 14(4): 214-221. peltier, j. w., zhao, y., & schibrowsky, j. a. 2012. technology adoption by small businesses: an exploratory study of the interrelationships of owner and environmental factors. international small business journal, 30(4): 406-431. perrigot, r., & pénard, t. 2013. determinants of e-commerce strategy in franchising: a resourcebased view. international journal of electronic commerce, 17(3): 109-130. pezderka, n., & sinkovics, r. r. 2011. a conceptualization of e-risk perceptions and implications for small firm active online internationalization. international business review, 20(4): 409-422. prasad, v. k., ramamurthy, k., & naidu, g. m. 2001. the influence of internet-marketing integration on marketing competencies and export performance. journal of international marketing, 9(4): 82-110. ramanathan, r. 2010. e-commerce success criteria: determining which criteria count most. electronic commerce research, 10(2): 191-208. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 133 resciniti, r., & matarazzo, m. 2012. i nuovi mercati e le strategie di entrata delle medie imprese: evidenze e miti. sinergie, 89: 209-230. reuber, a. r., & fischer, e. 2011. international entrepreneurship in internet-enabled markets. journal of business venturing, 26(6): 660-679. schu, m., morschett, d., & swoboda, b. 2016. internationalization speed of online retailers: a resource-based perspective on the influence factors. management international review, 56(5): 733-757. sedera, d., & dey, s. 2013. user expertise in contemporary information systems: conceptualization, measurement and application. information & management, 50(8): 621-637. sila, i. 2013. factors affecting the adoption of b2b e-commerce technologies. electronic commerce research, 13(2): 199-236. sinkovics, n., sinkovics, r. r., & bryan jean, r. j. 2013. the internet as an alternative path to internationalization? international marketing review, 30(2): 130-155. skudiene, v., auruskeviciene, v., & sukeviciute, l. 2015. internationalization model revisited: emarketing approach. procedia-social and behavioral sciences, 213: 918-924. sleuwaegen, l., & onkelinx, j. 2014. international commitment, post-entry growth and survival of international new ventures. journal of business venturing, 29(1): 106-120. teece, d. j., pisano, g., & shuen, a. 1997. dynamic capabilities and strategic management. strategic management journal: 509-533. tolstoy, d., jonsson, a., & sharma, d. d. 2016. the influence of a retail firm’s geographic scope of operations on its international online sales. international journal of electronic commerce, 20(3): 293-318. trainor, k. j., andzulis, j. m., rapp, a., & agnihotri, r. 2014. social media technology usage and customer relationship performance: a capabilities-based examination of social crm. journal of business research, 67(6): 1201-1208. verhoef, p. c., kannan, p. k., & inman, j. j. 2015. from multi-channel retailing to omni-channel retailing: introduction to the special issue on multi-channel retailing. journal of retailing, 91(2): 174-181. vogel, r., & güttel, w. h. 2013. the dynamic capability view in strategic management: a bibliometric review. international journal of management review, 15(4): 426-446. wang, s., & cavusoglu, h. 2015. small and medium sized manufacturer performance on third party b2b electronic marketplaces: the role of enabling and it capabilities. decision support systems, 79: 184-194. wiengarten, f., humphreys, p., cao, g., & mchugh, m. 2013. exploring the important role of organizational factors in it business value: taking a contingency perspective on the resourcebased view. international journal of management review, 15(1): 30-46. xia, y., & zhang, g. p. 2010. the impact of the online channel on retailers' performances: an empirical evaluation. decision sciences, 41(3): 517-546. yamin, m., & sinkovics, r. r. 2006. online internationalisation, psychic distance reduction and the virtuality trap. international business review, 15(4): 339-360. yeh, c. h., lee, g. g., & pai, j. c. 2012. how information system capability affects e-business information technology strategy implementation: an empirical study in taiwan. business process management journal, 18(2): 197-218. zhang, k. z., & benyoucef, m. 2016. consumer behavior in social commerce: a literature review. decision support systems, 86: 95-108. 134 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo appendix a: articles considered for the literature review [1] ajmal, f., & yasin, n. m. (2012). model for electronic commerce adoption for small and medium sized enterprises. international journal of innovation, management and technology, 3(2), 90. [2] alcácer, j., cantwell, j., & piscitello, l. (2016). internationalization in the information age: a new era for places, firms, and international business networks? journal of international business studies, 47(5), 499-512. [3] amarasena, a. (2008). the internet in the performance of small exporting firms. a developed to developing country market context. journal of internet business, 5(2008), 52-79. [4] anwar, s. t. (2017). alibaba: entrepreneurial growth and global expansion in b2b/b2c markets. journal of international entrepreneurship, 15(4), 366-389. [5] ashurst, c., cragg, p., & herring, p. (2012). the role of it competences in gaining value from ebusiness: an sme case study. international small business journal, 30(6), 640-658. [6] azar, g., & ciabuschi, f. (2017). organizational innovation, technological innovation, and export performance: the effects of innovation radicalness and extensiveness. international business review, 26(2), 324-336. [7] bell, j., & loane, s. (2010). ‘new-wave’ global firms: web 2.0 and sme internationalisation. journal of marketing management, 26(3-4), 213-229. [8] bianchi, c., & mathews, s. (2016). internet marketing and export market growth in chile. journal of business research, 69(2), 426-434. [9] brouthers, k. d., geisser, k. d., & rothlauf, f. (2016). explaining the internationalization of ibusiness firms. journal of international business studies, 47(5), 513-534. [10] camisón, c., & villar-lópez, a. (2014). organizational innovation as an enabler of technological innovation capabilities and firm performance. journal of business research, 67(1), 2891-2902. [11] carrillo, j. e., druehl, c., & hsuan, j. (2015). introduction to innovation within and across borders: a review and future directions. decision sciences, 46(2), 225-265. [12] cavusgil, s. t., & knight, g. (2015). the born global firm: an entrepreneurial and capabilities perspective on early and rapid internationalization. journal of international business studies, 46(1), 3-16. [13] chen, s., & lamberti, l. (2016). multichannel marketing: the operational construct and firms’ motivation to adopt. journal of strategic marketing, 24(7), 594-616. [14] chen, w., & kamal, f. (2016). the impact of information and communication technology adoption on multinational firm boundary decisions. journal of international business studies, 47(5), 563-576. [15] cragg, p., & mills, a. (2011). it support for business processes in smes. business process management journal, 17(5), 697-710. [16] deng, z., & wang, z. (2016). early-mover advantages at cross-border business-to-business ecommerce portals. journal of business research, 69(12), 6002-6011. [17] dholakia, n., & reyes, i. (2013). virtuality as place and process. journal of marketing management, 29(13-14), 1580-1591. [18] dickinger, a., & stangl, b. (2013). website performance and behavioral consequences: a formative measurement approach. journal of business research, 66(6), 771-777. [19] druehl, c. t., & porteus, e. l. (2010). strategic product/service innovations of an online firm. decision sciences, 41(3), 595-622. [20] ghazawneh, a., & henfridsson, o. (2015). a paradigmatic analysis of digital application marketplaces. journal of information technology, 30(3), 198-208. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 135 [21] glavas, c., & mathews, s. (2014). how international entrepreneurship characteristics influence internet capabilities for the international business processes of the firm. international business review, 23(1), 228-245. [22] gökmen, a. (2012). virtual business operations, e-commerce & its significance and the case of turkey: current situation and its potential. electronic commerce research, 12(1), 31-51. [23] grandon, e. e., & pearson, j. m. (2004). electronic commerce adoption: an empirical study of small and medium us businesses. information & management, 42(1), 197-216. [24] grandón, e. e., nasco, s. a., & mykytyn, p. p. (2011). comparing theories to explain ecommerce adoption. journal of business research, 64(3), 292-298. [25] gregory, g., karavdic, m., & zou, s. (2007). the effects of e-commerce drivers on export marketing strategy. journal of international marketing, 15(02), 30-57. [26] grüschow, r. m., kemper, j., & brettel, m. (2016). how do different payment methods deliver cost and credit efficiency in electronic commerce? electronic commerce research and applications, 18, 27-36. [27] hilmersson, m., & johanson, m. (2016). speed of sme internationalization and performance. management international review, 56(1), 67-94. [28] hinson, r. e., & adjasi, c. k. (2009). the internet and export: some cross-country evidence from selected african countries. journal of internet commerce, 8(3-4), 309-324. [29] huang, m. h., & wang, e. t. (2013). marketing is from mars, it is from venus: aligning the worldviews for firm performance. decision sciences, 44(1), 87-125. [30] jiang, p., & balasubramanian, s. k. (2014). an empirical comparison of market efficiency: electronic marketplaces vs. traditional retail formats. electronic commerce research and applications, 13(2), 98-109. [31] johanson, m., & kalinic, i. (2016). acceleration and deceleration in the internationalization process of the firm. management international review, 56(6), 827-847. [32] kim, h. d., lee, i., & lee, c. k. (2013). building web 2.0 enterprises: a study of small and medium enterprises in the united states. international small business journal, 31(2), 156-174. [33] kim, t. y., dekker, r., & heij, c. (2017). cross-border electronic commerce: distance effects and express delivery in european union markets. international journal of electronic commerce, 21(2), 184-218. [34] klein, r., wareham, j., & cousins, k. (2011). electronic intermediary functional roles and profitability. decision sciences, 42(2), 309-337. [35] kleis, l., nault, b. r., & dexter, a. s. (2014). producing synergy: innovation, it, and productivity. decision sciences, 45(5), 939-969. [36] kumar, s., tiffany, m., & vaidya, s. (2016). supply chain analysis of e-tailing versus retailing operation – a case study. enterprise information systems, 10(6), 639-665. [37] kurnia, s., choudrie, j., mahbubur, r. m., & alzougool, b. (2015). e-commerce technology adoption: a malaysian grocery sme retail sector study. journal of business research, 68(9), 1906-1918. [38] lejpras, a. (2015). knowledge, location, and internationalization: empirical evidence for manufacturing smes. economics of innovation and new technology, 24(8), 734-754. [39] liu, h., ke, w., wei, k. k., & hua, z. (2013). the impact of it capabilities on firm performance: the mediating roles of absorptive capacity and supply chain agility. decision support systems, 54(3), 1452-1462. 136 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo [40] loane, s. (2005). the role of the internet in the internationalisation of small and medium sized companies. journal of international entrepreneurship, 3(4), 263-277. [41] luftman, j., & zadeh, h. s. (2011). key information technology and management issues 2010– 11: an international study. journal of information technology, 26(3), 193-204. [42] madden, g., azam, m. s., & beard, t. r. (2013). small firm performance in online markets. economics of innovation and new technology, 22(1), 99-111. [43] mathews, s., healy, m., & wickramasekera, r. (2012). the internetalisation of information, knowledge, and interaction components of the firm's internationalisation process. journal of marketing management, 28(5-6), 733-754. [44] moon, b. j., & jain, s. c. (2007). determinants and outcomes of internet marketing activities of exporting firms. journal of global marketing, 20(4), 55-71. [45] morgan-thomas, a., & bridgewater, s. (2004). internet and exporting: determinants of success in virtual export channels. international marketing review, 21(4/5), 393-408. [46] mozas-moral, a., moral-pajares, e., medina-viruel, m. j., & bernal-jurado, e. (2016). manager's educational background and ict use as antecedents of export decisions: a crisp set qca analysis. journal of business research, 69(4), 1333-1335. [47] oh, k. y., anderson, a. r., & cruickshank, d. (2012). perceived barriers towards the use of etrade processes by korean smes. business process management journal, 18(1), 43-57. [48] peltier, j. w., zhao, y., & schibrowsky, j. a. (2012). technology adoption by small businesses: an exploratory study of the interrelationships of owner and environmental factors. international small business journal, 30(4), 406-431. [49] perrigot, r., & pénard, t. (2013). determinants of e-commerce strategy in franchising: a resource-based view. international journal of electronic commerce, 17(3), 109-130. [50] pezderka, n., & sinkovics, r. r. (2011). a conceptualization of e-risk perceptions and implications for small firm active online internationalization. international business review, 20(4), 409-422. [51] reuber, a. r., & fischer, e. (2011). international entrepreneurship in internet-enabled markets. journal of business venturing, 26(6), 660-679. [52] schu, m., & morschett, d. (2017). foreign market selection of online retailers—a pathdependent perspective on influence factors. international business review, 26, 710-723. [53] schu, m., morschett, d., & swoboda, b. (2016). internationalization speed of online retailers: a resource-based perspective on the influence factors. management international review, 56(5), 733-757. [54] sedera, d., & dey, s. (2013). user expertise in contemporary information systems: conceptualization, measurement and application. information & management, 50(8), 621-637. [55] serrano-cinca, c., fuertes-callén, y., & gutiérrez-nieto, b. (2010). internet positioning and performance of e-tailers: an empirical analysis. electronic commerce research and applications, 9(3), 237-248. [56] sila, i. (2013). factors affecting the adoption of b2b e-commerce technologies. electronic commerce research, 13(2), 199-236. [57] silva, g. m., styles, c., & lages, l. f. (2017). breakthrough innovation in international business: the impact of tech-innovation and market-innovation on performance. international business review, 26(2), 391-404. [58] sinkovics, n., sinkovics, r. r., & bryan jean, r. j. (2013). the internet as an alternative path to internationalization? international marketing review, 30(2), 130-155. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 137 [59] skudiene, v., auruskeviciene, v., & sukeviciute, l. (2015). internationalization model revisited: e-marketing approach. procedia-social and behavioral sciences, 213, 918-924. [60] sleuwaegen, l., & onkelinx, j. (2014). international commitment, post-entry growth and survival of international new ventures. journal of business venturing, 29(1), 106-120. [61] solaymani, s., sohaili, k., & yazdinejad, e. a. (2012). adoption and use of e-commerce in smes. electronic commerce research, 12(3), 249-263. [62] tolstoy, d., jonsson, a., & sharma, d. d. (2016). the influence of a retail firm’s geographic scope of operations on its international online sales. international journal of electronic commerce, 20(3), 293-318. [63] tsironis, l. k., gotzamani, k. d., & mastos, t. d. (2017). e-business critical success factors: toward the development of an integrated success model. business process management journal, 23(5), 874-896. [64] wang, s., & cavusoglu, h. (2015). small and medium sized manufacturer performance on third party b2b electronic marketplaces: the role of enabling and it capabilities. decision support systems, 79, 184-194. [65] waters, j. (2017). determinants of initial technology adoption and intensification: evidence from latin america and the caribbean. economics of innovation and new technology, 26(4), 334-352. [66] wiengarten, f., humphreys, p., cao, g., & mchugh, m. (2013). exploring the important role of organizational factors in it business value: taking a contingency perspective on the resourcebased view. international journal of management review, 15(1), 30-46. [67] xia, y., & zhang, g. p. (2010). the impact of the online channel on retailers' performances: an empirical evaluation. decision sciences, 41(3), 517-546. [68] yamin, m., & sinkovics, r. r. (2006). online internationalisation, psychic distance reduction and the virtuality trap. international business review, 15(4), 339-360. [69] yeh, c. h., lee, g. g., & pai, j. c. (2012). how information system capability affects e-business information technology strategy implementation: an empirical study in taiwan. business process management journal, 18(2), 197-218. s u g g e s t e d c i t a t i o n : de vanna, f., resciniti, r., & matarazzo, m. (2018). a literature review on firms’ internationalisation through e-commerce. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). 138 | federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo ier-07-04-03-pp035--2061-hajdukiewicz,pera 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.03 factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland agnieszka hajdukiewicz, bożena pera a b s t r a c t objective: the main objective of this paper is to identify and examine the main factors which affect the choice of incoterms® rules that are used in international sales contracts by enterprises operating in poland. research design & methods: mixed methods research was conducted to achieve this goal. the methods applied include the critical review of existing literature on incoterms® and their use in international sales contracts and a survey carried out among export/import managers of companies operating in poland. findings: results of this study proved that there are many external and internal factors to consider in the incoterms® selection process, which can affect cost, risks, liabilities and formalities of international transactions. the main problem faced by many companies is making incorrect or decisions on incoterms®, as traders often underestimate their potential, misuse or apply certain terms too much, choosing them without much reflection and continuing to use the same incoterms® even if other conditions of transactions differ significantly. the fact that most of companies don’t consider domestic and foreign competition as a factor strongly affecting their decisions on incoterms® may suggest that the use of incoterms® as a strategic tool for building competitive advantage is often underestimated. also, many traders seem to be mainly focused on cost of transportation but do not see the link between incoterms® and terms of payment or other financial aspects of transaction. the results revealed also that the selection of incoterms® is often considered as a difficult task because of the insufficient knowledge on the topic and that entrepreneurs point out the need for further training that would increase their knowledge and skills in the proper use of incoterms®. implications & recommendations: the obtained results can be used both by entrepreneurs making decisions about incoterms®, who need guidance on their correct application. they also give indications for the education sector on how to better respond to the need for expanding knowledge and skills about incoterms®, especially with respect to incoterms® selection and its determinants, by shaping its educational offer appropriately. contribution & value added: the research provides deeper understanding and fills the gap in knowledge regarding incoterms® and their appropriate use in international trade. it considers different factors affecting decisions on selection of incoterms® made by companies operating in poland. article type: research article keywords: incoterms; delivery terms; trade terms; sales and purchase contract; trade facilitation jel codes: f23, k12, m16 received: 15 july 2021 revised: 17 november 2021 accepted: 18 november 2021 suggested citation: hajdukiewicz, a., & pera, b. (2021). factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland. international entrepreneurship review, 7(4), 35-50. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.03 introduction one of the main clauses in international contracts of sale is the trade term. to prevent problems arising from different interpretations of trade terms in various countries, industries and sectors, it is recommended that all sales contracts should include reference to the international commercial terms (incoterms®), which are a set of the globally-accepted commercial terms issued by the international chamber of commerce (icc). they provide harmonized rules for the interpretation of the most freinternational entrepreneurship review ri e 36 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera quently used terms for the delivery of product in international sales transactions. nowadays incoterms® are usually incorporated in international business contracts but it is crucial that traders apply a trade term that is proper for their business transaction. there are many factors to consider in the incoterms® selection process, which can affect cost, risks, obligations and formalities of international transactions. in practice, many companies, particularly sme’s, encounter difficulties in the correct application of incoterms® and make wrong decision regarding incoterms®. they underestimate their potential, misuse or apply certain terms too much. this may negatively affect the profitability of the transaction and in some cases even cause serious losses for a company. the selection of incoterms® is often considered as a difficult task because of the insufficient knowledge in this field. additionally, old trading practices do not fully match modern transport requirements, increasing risks for traders and creating even bigger challenges for the correct application of incoterms®. this study endeavors to increase the knowledge and understanding of the topic that in our opinion has a great importance for business, because properly used incoterms® 2020 can be an effective management tool. we also found out with surprise that the number of the scientific publications on this subject is limited and the significance of incoterms® is often underestimated not only among business practitioners but also among researchers. the main aim of this paper is to identify and examine the main factors which affect the choice of incoterms® rules that are used in international sales contracts by enterprises operating in poland. by an in-depth literature review and a survey conducted among companies involved in foreign trade, the main selection criteria that might be applied to choose the right incoterm rule are identified and discussed. the structure of this paper is as follows: first, a literature review gives an overview of incoterms® 2020 and issues related to their application in international contracts of sale and is followed by an identification of potential selection criteria. then, the analysis of various aspects of decision making on incoterms® 2020, including the actual choice criteria, in sample companies is conducted, followed by the discussion on the effective use of incoterms® in international sales contracts and the formulation of some recommendation for decision-makers based on conclusions of the research. literature review overview of incoterms® 2020 the international commercial terms (incoterms®) are a set of internationally accepted definitions and rules of interpretation for most common commercial terms used in contracts for the sale of goods (icc, 2019). incoterms® specify in detail the rights, duties, obligations and responsibilities of sellers and buyers in the fulfillment of their contractual obligations, in relation to the delivery of goods and the delivery-related services such as e.g. customs clearance and transport movements (bergami, 2013). incoterms® are issued by the international chamber of commerce (icc), which proposed the first set of uniform interpretation rules of trade terms in 1936 to address the problem of different interpretations of trade terms in different countries and branches of industry and thus provide greater certainty regarding the actual content of the contract of sale. nowadays, the incoterms® are used worldwide and have become the international standard for the interpretation of the most frequently terms in foreign trade (davis & vogt, 2021; icc, 2021; malfliet, 2011). approved worldwide by governments, legal authorities, and business professionals, the use of incoterms® is however not obligatory. as the icc is not a governmental organization, it cannot make laws, however, it can recommend solutions and make rules that traders may follow on a voluntary basis, through incorporation of the these rules into contracts of sale (bergami, 2013). thus, incoterms® are a tool offered to companies which can choose to apply them or not. still, the decision not to use incoterms® in a contract can cause significant difficulties when determining the customs value of goods, making them quasi-compulsory in some countries (hien et al., 2009). incoterms® clearly define the tasks, costs and risks involved in the delivery of goods as a part of purchase and sales transactions (ita, 2021). incoterms® address three important questions: 1) which delivery tasks will be performed by the importer and exporter (e.g. who organizes carriage or insurance of the factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 37 goods or who obtains shipping documents and export or import licenses)?; 2) how will delivery costs be distributed between the buyer and seller?; and: 3) when does the risk pass from seller to the buyer under each of these rules? (debattista, 2020; yaakub et al., 2018). incoterms®, therefore, precisely define several elements: the seller’s and buyer’s delivery obligations, the risk transfer between contract parties, the distribution of costs between the seller and the buyer, and the responsibility for obtaining the transportation documents (chevalier, 2000). in a codified form (three-letter trade terms) they convey a lot of information regarding how the contract parties are going to allocate certain risks and responsibilities between them, reflecting business practice in contracts for the sale and purchase of goods. since the trade terms must harmonize with the emerging new business patterns and need to be adapted to the changing commercial and logistical practices, the icc issued revised versions of incoterms®. the modernized sets of rules were published in the years: 1953, 1967, 1976, 1980, 1990, 2000, 2010 and 2020. the incoterms® 2010 introduced two new rules (dat and dap), and eliminated four previously used terms (deq, des, ddu and daf). incoterms® 2020 replaced dat by dpu (delivered at place unloaded). the latter change was made to eliminate the word “terminal” and thus avoid the confusion of assuming (wrongly) that when the dat clause is used, the place of destination of delivered goods must be a terminal understood as a “terminal building” (piltz, 2020). incoterms® 2020 are a set of 11 rules, divided into two groups: universal trade terms, that apply to multiple modes of transport (including land, air and waterway transportation), and single-modal trade terms, that are exclusively designed for sea and inland waterway transportation (wood & aversa, 2019; piltz, 2020). through this classification, already introduced in an earlier version of incoterms®, the icc wished to prevent the “maritime” terms specifically designed for transport by waterway – from being used when the universal, multimodal terms would be more suitable (malfliet, 2011; piltz, 2020). the waterway incoterms® rules presuppose that both the place of delivery and the place of destination are at a port and should not be used if the selling party delivers containerized goods (piltz, 2020). multi-modal, universal incoterms® that can be applied in contracts involving delivery by various means of transport include seven terms: exw (ex works); fca (free carrier); cpt (carriage paid to); cip (carriage and insurance paid to); dap (delivered at place); dpu (delivered place unloaded); ddp (delivered duty paid). single-modal incoterms® that are intended for sea and inland waterway transportation only, comprise four terms: fas (free alongside ship); fob (free on board); cfr (cost and freight); cif (cost, insurance and freight). in previous versions of incoterms® (1990, 2000), the terms were presented according to the balance of obligations between the parties of the contract and divided into four groups (e, f, c, d) (shiphub, 2020). the duties of the seller related to the delivery increase progressively from the e, f, c to the d group, while the responsibility of the buyer diminishes accordingly. many authors still prefer this “traditional” classification as it is still suitable from an educational point of view, taking into account methodological-dogmatic identification criteria (malfliet, 2011; piltz, 2020). in this approach four groups of trade terms can be distinguished: – e group: contains only one rule (exw – ex works) obliging the seller to place the goods at the disposal of the buyer at the seller’s premises, on the agreed date or within the agreed period of time. exw requires that the seller makes the goods available for collection by the buyer at a certain place (and notifies the buyer of the collection date/period), packed and marked, but not loaded. the transport of the goods as well as customs clearance formalities are the responsibility of the buyer. – f group: the fterms (fca – free carrier, fas – free alongside ship, fob – free on board) impose on the buyer the obligation for bearing the cost and risk of the main international carriage. however, the seller is obliged to deliver the goods to the carrier chosen by the buyer at a certain place of delivery and to clear them for export at his own expense. depending on the delivery location in the f-term used, the seller may also be obliged to load the goods on the means of transport. the buyer must organize and pay for the further transport (bearing the risk of the main carriage) and import clearance into the country of destination. – c group: contains four terms (cfr – cost and freight; cif – cost insurance and freight, cpt – carriage paid to and cip – carriage and insurance paid to), according to which the seller pays for the main international carriage, but does not bear the risks thereof. risks pass to the buyer as soon as the goods 38 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera are handed over to the carrier at the place of delivery. in contrast to the other groups of incoterms®, in the case of applying the c-terms the place of delivery and transfer of risks is not the same as the place of taking over the goods and transfer of costs from the seller to the buyer (so-called two-point clauses). – d group: as a typical characteristic of all terms of the d group (dap – delivered at place, dpu – delivered at place unloaded and ddp – delivered duty paid), the seller bears all costs and risks related to the delivery of goods up to the indicated delivery point in the country of destination, where the buyer is obliged to take over the goods. however, the buyer remains responsible for clearing the goods for import except for the ddp clause according to which the seller must complete all the formalities related to the clearance of imported products. according to icc/paris findings, the incoterms® clauses are used in 90% of all international sales contracts and became a widespread international standard (piltz, 2020). they influence various business aspects from sourcing to sales, from legal to finance, from business operations to corporate strategy. however, despite the fact that many enterprises already interact closely with incoterms® rules in their day-to-day business, their power is often underestimated (deloitte, 2020). therefore, it is very important to broaden the knowledge on the content and proper use of incoterms®. incoterms® should not be taken as an obligation but as an opportunity to improve the efficiency of an international deal (hien et al., 2009; huuhka, 2019). selection of the appropriate trade term with the progressing globalization and internationalization of the world economy in recent decades, the number of negotiated contracts has increased significantly, and at the same time they have become more complex and diverse. therefore, specifying delivery terms in accordance with incoterms® is crucial since they add clarity and understanding between the parties to the agreement, representing often different cultures, religions, languages and so on. parties must have an understanding of how different incoterms® are used, as well as how to choose the appropriate term. misused incoterms® can have negative effect on payment, delivery schedules and generate extra costs; they may result in weak inventory control or a bad customer experience (huuhka, 2019). risk, cost, country of destination, time, product and payment conditions influence the incoterms® rule choice, which respectively, have a huge impact on international trade. incoterms® must be selected by taking into careful consideration various affecting variables. properly used incoterms® are cost effective and lead to the improvement of the company's financial indicators (gardner, 2012; huuhka, 2019). several factors have to be considered in order to ensure a company uses the right incoterms® rules to maximize efficiency. according to malfliet (2011) they include: − the nature of the goods: transported in containers, manufactured goods, bulk goods, etc.; − the means of transport: maritime, non-maritime, multimodal; − the terms of payment and the documentary requirements corresponding to these terms; − the ability and the efficiency of the seller or the buyer to carry out the obligations related to the delivery of the contracted goods. the author argues that exw is not in line with international trade practice. contract parties are recommended to choose fca seller’s premises instead. also, in his opinion, the fact that fca, cpt and cip rules designate the point of delivery at the moment they are handed over to the carrier, and impose less demanding documentary obligations makes them suitable for multimodal and container transportation. traders are recommended to use these terms instead of the maritime terms. the author also believes that sme exporters tending to choose exw or f-terms may miss an important opportunity associated with organizing transport themselves and charging a commission to the buyer for the service rendered. the advantages of the seller organizing transport include among others: the possibility of consolidating shipments and thus reducing storage and transport costs and aligning the date of shipment with the production planning; choosing a reliable carrier, control over the quality of goods until they have reached the country of destination and collecting the documents necessary for payment under the letter of credit and other specific documents (malfliet, 2011). factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 39 hien et al. (2009) aimed to identify the main environmental factors taken into consideration when deciding which incoterms® rules to use and to analyze the influence of the choice of trade terms on company export performance. based on study by duncan (1972) and their own review of the literature, the authors have prepared a list of the environmental factors, which contains 10 factors: international experience, shipment value, habits and practices of the organization, financial resources of the organization, chosen mode of transportation, client’s characteristics, country risk, competitive intensity and regulations of the destination country. the findings highlight the significance of taking into consideration both the internal and external business environments in the selection process for incoterms® and its contribution to improved export performance. the achieved results have proved that considering relevant environmental factors when selecting incoterms® is a variable that is positively correlated to export performance, as it may reflect management’s ability to understand the legal environment of the company. the authors believe that constituting one of the key issue in negotiating international sales contracts, the choice of incoterms® appears to be also a fundamental factor contributing strongly to the company export success. suraraksa et al. (2020) identified four factors influencing the decision-making of incoterms® of manufacturers in the automotive parts sector in thailand. they include: operating costs, cooperation and bargaining power, knowledge and understanding and operation duration. they constitute the main choice criteria of incoterms® which were then divided into fifteen sub-criteria. the findings indicated that “operating costs” were the first and most important criterion which the manufacturer considers when deciding which of the incoterms® to choose. the result was consistent with the priority of the secondary criteria as three operating costs sub-criteria, which included “annual budget”, “transportation expenses” and “value of products”, were ranked the highest. “knowledge and understanding”, referring to the state of knowledge on international trade and incoterms®, was ranked second. four sub-criteria which have been assigned to this criterion include: “incoterms® rules”, “experience in choosing incoterms®”, “international trade laws” and “complicated documents”. relatively less significant was “cooperation and bargaining power”, involving such sub-criteria as: “negotiation between the buyer and seller”, “trust between the seller and buyer”, “collaboration within the company”, “agreed terms between the seller and buyer”. “operation duration” divided into four sub-criteria: “payment terms”, “transportation period”, “duration to change carriers”, “duration for risk taking”, ranked lowest among the criteria for consideration. among factors affecting the choice of incoterms® stojanović and ivetić (2020) pay attention not only to distance between countries, but also to gdp per capita and national policy decisions. the incoterms® rule is aimed at supporting transport and insurance sector in a domestic economy. unal and metin (2021) examined the factors that influence incoterms® selections with the purpose to identify potential differences in the way they affect exporters and importers. for this purpose, they analyzed the importance weights of each factor, using fuzzy analytical hierarchy process (fahp), and ranked them for both two parties. the authors grouped the 13 sub-criteria under three main criteria validated by foreign trade experts which were used to conceptualize a model of the study. the main criteria and their assigned sub-criteria were as follows: 1) resource-advantage criterion – including sub-criteria such as firm size, staff characteristics, relations with customers/suppliers, relations with forwarding agents; (2) efficiency-cost criterion – involving sub-criteria such as mode of transportation, mode of payment, type of goods, cost of goods, cost of transportation; (3) legitimacy environment criterion – covering the secondary criteria such as complexity of transportation, risks, customs/bureaucracy and distance. findings of the study revealed that the key factor influencing the selection of international commercial terms for both exporters and importers was “transportation costs” while the least important one was “firm size”. four factors which included: “relations with forwarding agents”, “type of goods”, “complexity of transportation” and “distance” influenced importers and exporters differently in their selection processes. relations with forwarding agents and distance were found to be more influential for exporters while the type of goods and complexity of transportation had a bigger impact on importers. in general, cost related factors influenced the decisions on incoterms® the most and except of a few factors, no significant divergence between the selection decisions of importers and exporters was found. 40 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera delloite (2020) in their report proposed an overall incoterms® check-up an organization should perform to ensure that they use the right incoterms® rules to maximize efficiency. according to the authors, certain factors may have a positive impact on a company’s value chain and should be considered in the decision-making process on incoterms®. among others, incoterms® rules should be in line with their intention (for instance maritime terms should not be used for containerized, multimodal transportation); incoterms® rules should be in accordance with a contract party’s intended role in the export and the obligations arising from it. additionally, using software a company must assure that software solutions are adjusted to properly reflect incoterms® rules and support the requirements of their handling; the choice of incoterms® should be in compliance with the purposes of accounting and invoicing; a company should implement or review the sales and procurement calculation schemes based on incoterms®. our research is an attempt to further investigate this problem and fill the gap in knowledge regarding the right use of incoterms®, focusing on decision making on trade terms in companies operating on the polish market and involved in foreign trade. research methodology the main objective of this study was to find out which factors affect the selection of particular terms in the international business contracts and to assess their relative significance. we implemented a mixed methods research to reach this goal. specifically, the quantitative and qualitative data in this study were collected through a survey carried out among export/import managers of companies operating in poland. the research process was divided into five phases commencing with the identification of the research objective (figure 1). figure 1. research conceptualization source: own elaboration. 5. exploring data presenting the results and findings classification analyzing discussion 4. data processing editing coding 3. data collection preparing, testing and conducting questionnaire sampling: two-track selecting of entities 2. determining the preliminary list and categories of factors influencing the selection of international commercial terms identifying external factors identifying internal factors 1. literature review factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 41 first, we reviewed the relevant literature focusing on using incoterms® in international trade operations and addressing the issues with regard to the selection of the appropriate rule. secondly, considering the preliminary list of factors, selected on the basis of the literature review, we decided to examine two groups of factors potentially influencing the incoterms® selection. the first group of factors includes “external factors”. it is made up of the factors of external business environment and independent of the organization that can affect the choice of commercial terms. while the second group of determinants – “internal factors” – refers to factors from internal business environment, i.e. factors within the company and under control of it, which can also impact the company selection of incoterms®. in the third step we created an online questionnaire for the respondents to verify the factors that they take into account in making decisions regarding incoterms® and to find out their priorities when considering delivery terms. we used the google forms platform to create an online questionnaire automatically hosted via a unique url. the questionnaire was divided into five thematic sections. the characteristics of the firms was provided in some detail through the first set of questions. the european definition of enterprise was applied to determine the category of the entities. we used statistical classification of economic activities in the european community (nace rev.2) to identify the categories for production of goods and services of the surveyed companies. then, in the second part, the respondents were asked to indicate their preferences and practices related to the application of incoterms® in company operations. the third part of questionnaire contains questions referring specifically to factors influencing their decision-making on incoterms®. the next section explores methods and forms of enhancing knowledge and skills essential for the proper use of incoterms®. the questions providing characteristics of survey respondents are included in the last part of our questionnaire. the questionnaire went through pilot testing on a small sample of 37 graduates from the cracow university of economics and was subsequently modified and then used to collect data. we selected two methods of targeting appropriate participants who might be interested in taking part in our research on incoterms®. the potential respondents were selected in 2 different ways. firstly, we searched for the entities operating in the polish market and involved in foreign trade. for this purpose we used orbis computer database providing access to approximately 400 million entities worldwide. the stratified random sampling was applied according to the following criteria: active companies, operating in the polish market, internationalized businesses (at least exporting and with or without share of foreign capital). we obtained the sample of 3,129 entities. then, in order to select the companies operating in the market, we limited our sample size by introducing additional criterion of financial data availability. we considered the operating revenue (turnover) for 2019 at the latest. finally, we selected 746 companies operating in the polish market and trading with foreign partners and sent our questionnaire to their export and import managers. in order to increase the sample size we additionally sent an invitation to our students and graduates of international economic relations at the cracow university of economics asking them to pass the questionnaire to export/import managers in their companies or even take part in our survey (as experts and business practitioners). postgraduates studying international trade were also asked to participate in the survey. a total of 695 emails were sent to this second group. we used an e-mail survey and sent 1441 emails to our potential respondents. a total of 121 submissions of completed questionnaires were obtained. the reasons why the rest of our potential respondents were not included in the final sample were as follows: − 9.6% (139) – refusal to take part in the survey; − 24.8% (358) – wrong e-mail address (regarding mostly postgraduates – 70% of this category); − 53.6% (823) – not responding to our e-mails. a total of 121 complete questionnaires were gathered. the survey was conducted in september 2021. the identified research sample is dominated by large and medium companies according to the european classification, which account for nearly 87% of the total study population. more than half of the companies were classified as dealing with manufacturing. in the survey sample there was also a relatively large representation of companies operating in wholesale and retail trade sector as well as 42 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera mining and quarrying and construction sector. approximately 73% of the firms in the sample are internationally active (in exporting and importing), being at the same time involved in sales and purchases on the domestic market. nearly half of the surveyed companies import only one type of product representing a specific degree of processing (raw materials, intermediate or final products). the remaining companies purchase at least two types of products abroad, with nearly one in four companies importing goods classified as each stage of manufacturing (table 1). table 1. characteristics of the research sample size of the company (in %) types of economic activities according to nace rev.2 (in %) large medium-sized small micro 72.8 14.0 6.6 6.6 agriculture, forestry and fishing mining and quarrying manufacturing construction wholesale and retail trade, repair of motor vehicles and motorcycles accommodation and food service activities financial and insurance activities other activities 0.8 14.9 52.1 9.9 17.4 0.0 5.0 0.0 types of company turnover (in %) export share in total sales revenues (in %) exports, imports, domestic sales and purchases exports, domestic sales and purchases exports and imports imports imports, domestic sales and purchases domestic sales and purchases 72.7 5.0 2.5 6.6 3.3 9.9 less than 10% from 10% to 30% from 30% to 50% more than 50% we do not export 8.3 15.7 25.6 37.2 13.2 types of imported products (in %) raw materials raw material, intermediate products raw materials, intermediate products and final products raw materials and final products intermediate products intermediate products and final products final products we do not import 21.5 5.0 23.1 1.7 7.4 21.5 19.8 0.0 source: own study. the research sample was also presented taking into account the respondents’ position in the hierarchy of their organizations and the length of their working experience. table 2. basic information about the respondents position (in %) work experience (in %) assistant specialist junior manager senior manager president/director other 14.9 35.5 28.1 16.5 1.7 3.3 up to one year more than one and not more than five years between five and ten years over 10 years 9.9 41.3 9.1 39.7 source: own study. respondents are mostly specialists and junior managers, so they are on middle and lower-middle – level positions in the hierarchy of their organizations. 16.5% are senior managers and 2.7% are top executives. it is interesting to note that about half of respondents have experience of less than 5 years, factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 43 out of them 41.3% possess experience of more than one and not more than five years, at the same time 39.7% have much longer work experience – over 10 years (table 2). the collected raw data were appropriately prepared, organized and converted into usable information in the next phase of our research. then we took all collected qualitative data and assigned them to a set of meaningful and cohesive categories. responses in the questionnaire were numbered. we selected numerical coding. we adopted a designation of 1 or more for the answer related to the research objective. the higher was the assigned value, the more the response was positively linked with the aim of the study. in the last phase, we analyzed the collected quantitative data and coded qualitative data. in our research we tried to use elements of descriptive statistics. through this analysis we attempted to explore the importance of external and internal factors affecting the use of incoterms® in companies’ business operations. results and discussion on the basis of the obtained results, it can be concluded that the most frequently used incoterms® rule in export transactions was exw, followed by dap, cif and fca. these results show the variation between companies in this respect, which may reflect the fact that these companies operate in different industries with their specific needs as regards the delivery terms and their own commercial habits. however, exw's dominance is quite surprising and not in line with other studies (suraraksa et al., 2020; schaefer, 2017) that indicate fca as the most popular incoterms® rule. this can be explained in part by the fact that the sample has a large representation of big companies that have strong bargaining power towards small recipients and they tend to choose the terms which do not require taking on additional responsibilities and/or risks. but it may also mean overestimating exw by exporters, and confirm the point of view presented by malfliet (2011), that not all exporters understand the nuances of incoterms®. in import transactions, most frequently chosen incoterms® are: dap, fob and cif. as in exports, this may result from the large share of large companies with high bargaining power and industry specificity. but the high proportion of marine terms may also indicate their excessive use (where perhaps it would be better to use universal formulas) and a lack of awareness of their weak points (table 3). table 3. incoterms® most frequently used in international transactions (in %) in exports in imports exw fca fob cif cpt dap dpu ddp no export transactions/no using incoterms® 23.1 10.7 1.7 13.2 0.8 16.5 0.8 3.3 29.8 exw fca fob cif dap ddp no import transactions/no using incoterms® 1.7 5.0 16.5 13.2 36.4 8.3 19.0 source: own study. according to the survey results, 80% of the companies were involved in export and import transactions and use incoterms® to define delivery terms. about 10% of the surveyed companies did not export. the factors affecting the choice of incoterms® indicated by the respondents were presented in the subsequent three figures. the findings indicated that legal regulations on foreign markets and geographical distance were the external factors which had the strongest influence on companies’ decision-making on incoterms®. it was also observed that prices for international transport and freight forwarding services and existing transport and logistics infrastructure (domestically and abroad) as well as risks on foreign markets (including political risks) had the big significance for choosing the incoterms®. on the other hand, most of companies don’t consider domestic and foreign competition as a factor strongly affecting their decisions 44 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera on incoterms® which may suggest that the use of incoterms® as a tool for building competitive advantage is often underestimated (figure 2). figure 2. respondents’ view on external factors affecting the selection of incoterms® (number of indications) source: own elaboration. figure 3. respondents’ view on internal factors affecting the selection of incoterms® (number of indications) source: own elaboration. among the internal determinants, the cost of transportation and warehousing was the factor having the strongest influence on the selection of incoterms®. furthermore, another factors considered to have a great influence on decisions on incoterms® (however, relatively substantially weaker than the factor mentioned in the first place) are relations with the contracting party, mode of payment and mode of transportation. among the factors assessed as having a relatively small impact on the choice of incoterms® are, among others, employees experience, financial and material resources and transaction value (figure 3). the results of the research are partly in line with other similar studies. one surprise, however, is the relatively low power of influence attributed to the value of a single transaction and the financial resources of a company. also many respondents seem not to see a link between the choice of incoterms® and the method of payment. 0 20 40 60 80 100 120 foreign and domestic competition risks on foreign markets legal regulations on foreign markets counterparty negotiating power and expectations geographical distance complexity of trasportation freight forwarding services transport and logistics infrastructure tax regulations strong influence average influence weak infuence 0 20 40 60 80 100 120 mode of transportation cost of transportation and warehousing type of goods transaction value relations with the contracting party relations with the forwarding agent mode of payment material resources financial resources knowledge of foreign market employee experience strong influence average influence weak influence factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 45 figure 4. respondents’ view on both external and internal factors (in %) note: the frequency of indications calculated in %. it does not sum up to 100% source: own elaboration. analyzing the influence of both external and internal factors on companies’ decisions regarding incoterms®, it was found that cost of transportation and warehousing is the main factor which companies take into the consideration when selecting incoterms® customs rules (37%), followed by bureaucracy, documentation (31%), mode of transportation (28%), risks on foreign markets (26%) and the availability of freight forwarding services (26%). the factors which are taken into account in choosing incoterms® to a smallest degree are: type of goods, tax regulations, financial resources, relations with the forwarding agent (figure 4). the respondents also indicated additional factors (not included in the list), such as, for example, efforts to synchronize the date of shipment with production plans, and the use of the possibility of consolidating deliveries. figure 5. respondents view on advantages of using the incoterms® source: own elaboration. 37 31 28 26 26 25 18 18 17 15 15 10 10 8 5 5 5 2 cost of transportation and warehousing customs, bureaucracy, documentation mode of transportation freight forwarding services risks on foreign markets complexity of trasportation geographical distance transaction value transport and logistics infrastructure legal regulations on foreign markets knowledge of foreign market counterparty negotiating power and expectations mode of payment relations with the contracting party type of goods tax regulations financial resources relations with the forwarding agent 83 65 25 20 33 enhanced transparency and clear definition of rights and obligations of the contractual parties in delivery terms avoidance of disputes between coontractual parties arising from differences in the interpretation of incoterms decreasing of delivery costs and increasing of company profits by selecting the right rule facilitating of the implementation of company's strategy through the choice of an appropriate rule facilitating the implementation of operational activities by choosing an appropriate rule number of indications 46 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera among the benefits of using incoterms®, the respondents mentioned mainly enhanced transparency and clear definition of contractual rights and obligations regarding the delivery and the avoidance of disputes arising from differences in the interpretation of delivery terms. the other listed benefits received a lower number of respondents’ indications (figure 5). this may indicate that managers perceive incoterms® mainly as a way of clarifying the rights and obligations of the contractual parties, which allows avoiding or facilitating the resolution of potential conflicts. still, to a lesser extent, they consider them a tool for building a strategic competitive advantage and obtaining additional financial gains this latter finding is in line with the outcome of the study by deloitte (2020). incoterms® rules influence all business aspects determining various processes within a company, from sourcing to sales, from legal to finance, from business operations to corporate strategy. we asked the respondents if they saw the impact of incoterms® on selected aspects of the company’s operations. the obtained responses are presented in the table 4 and figure 6. table 4. respondents’ view on the impact of incoterms® on selected aspects of their business (beyond defining the terms of delivery) in % description/answers observed not observed don’t know the impact of incoterms® selection on the company’s financial performance in export 24.2 8.4 67.4 calculating the selling prices based on incoterms® 81.3 8.3 10.4 problems with the fulfillment of obligations arising from the incoterms® chosen 13.4 72.2 14.4 company engagement in a dispute over rights and obligations arising from incoterms® 13.5 62.5 24.0 source: own study. on the one hand, incoterms® are used by one in four surveyed companies when calculating price. on the other hand, however, smaller percentage of respondents believe that the incoterms® have impact on company’s financial performance in exports. the majority of respondents representing the surveyed companies were not involved in disputes arising from the use of incoterms® in purchase and sales contracts. only one in ten respondents was informed of the occurrence of disputes relating to the use of incoterms® in their companies (table 4). at the same time respondents were aware of the important role that the incoterms® rules can play in export and import contracts, which was confirmed by the results presented in figure 6. figure 6. comments provided by the respondents on the importance of incoterms® in business activities (in %) source: own elaboration. respondents indicated that the use of incoterms® can facilitate international trade (93%), and that they play an important role in concluding sales and purchase contracts (85%). at the same time, in their view, the employees involved in international trade do not have sufficient knowledge and skills 93 85 32 7 10 42 0 5 26 0 20 40 60 80 100 the use of incoterms® significantly facilitates international trade. each company should use incoterms® as part of their commercial contracts. employees of companies involved in trade have sufficient knowledge on incoterms® and their strategic importance agree and strongly agree undecided disagree and strongly disagree factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 47 to use the incoterms® rules appropriately (figure 6). they also recognized the limitations of using incoterms® in their companies. figure 7. respondents’ view on the limitation in setting of the right delivery terms in purchase/sales contracts (in %) note: the frequency of indications was calculated in %. it does not sum up to 100%, as respondents could choose more than one answer. source: own elaboration. among the most frequently highlighted limitations of using incoterms®, respondents mentioned insufficient information about foreign market (39% of indications) and insufficient power of negotiations (37%). in nearly one in four companies, insufficient own resources (27% of indications) and foreign market risk assessment (24% of indications) were barriers in choosing the right incoterms®. in addition, one in five respondents indicated a lack of experience in using incoterms®, as well as changes made in subsequent editions of incoterms® released every 10 years (figure 7). these latter limitations indicate a need for training in the use of incoterms®. our survey also supported this respondents’ view, as 83% respondents saw the need to further develop their knowledge and skills in the use of incoterms®. respondents also selected the most suitable forms of training that in their opinion would be the most effective in acquiring skills needed for the proper application of incoterms® (figure 8). figure 8. respondents’ view on preferred forms of training concerning implementation of incoterms® (in %) source: own elaboration. 39 37 24 19 19 27 5 insufficient information about foreign market, insufficient power of negotiation problem with risk assessment on a foreign market, lack of experience in using incoterms, changes in incoterms insufficient own resources (financial, human, material resources, etc.) limiting the choice of incoterm no limitations encountered limitations 93 53 27 30 26 14 21 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 case study workshops webinars gamification (didactic games, including the use of decision-making tools) online courses with the possibility to check knowledge and skills (online tests) lectures assignments 48 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera case studies and workshops are considered by the majority of respondents (93% and 53% of indications, respectively) to be the most popular training in improving the respondents’ skills in the use of incoterms®. there would be less interest in gamification (30% of indications), webinars (27% of indications) and online courses (26% of indications) (figure 8). our research was limited by company reticence to provide data regarding their engagement in international trade activities. despite addressing our questionnaire to approximately 1,500 respondents, we manage to obtain about 8% response rate. furthermore, our research sample was dominated by large enterprises. this may be due to the fact that small enterprises, which constitute the majority of economic entities in poland mostly represent a low degree of internationalization or do not conduct foreign trade at all. the applied research method did not enable to verify whether or not a correlation exists between incoterms® selection and export performance. it only allows to identify the internal and external factors affecting the actual choice of incoterms® rule and their force of impact on companies’ decisions. however, in our opinion the applied methods does not depreciate the cognitive value of the presented article. the obtained results can be a starting points for further study using more advanced methods and covering new areas of analysis such as for example the differences in the use of this tool in companies representing different sectors or different cultures or measuring their impact on business performance. conclusions the purpose of this paper was to determine factors which influence the decisions on selection of particular incoterms® rules in international business contracts in companies operating in poland. the main problem faced by many companies is making incorrect decisions on incoterms®, without careful consideration of various factors in the incoterms® selection process, which can affect cost, risks, liabilities and formalities of international transactions. traders often underestimate their potential, choosing terms without much reflection and continuing to use the same incoterms® even if other conditions of transactions differ significantly. on the basis of the obtained results, it can be stated that companies prefer to conclude transactions under incoterms®, which involve minimal effort (exw in exporting and dap in importing) and do not require carrying out additional obligations and/or taking extra risks. the findings indicated that legal regulations on foreign markets and geographical distance were the external factors which had the strongest influence on companies’ decision-making on incoterms®. among the internal determinants, the cost of transportation and warehousing was the factor affecting the selection of incoterms® the most. the fact that most of companies don’t consider domestic and foreign competition as a factor strongly affecting their decisions on incoterms® may suggest that the use of incoterms® as a strategic tool for building competitive advantage is often underestimated. also, many traders seem to be mainly focused on cost of transportation but do not see the link between incoterms® and terms of payment or other financial aspects of transaction. knowledge and understanding of incoterms® is crucial in international trade. the selection of incoterms® is often considered as a difficult task because of the insufficient knowledge in this field and because the choice of appropriate incoterms® tends to be considered as a constraint rather than as an opportunity to improve the efficiency of an international deal. our respondents are aware of the benefits of incoterms® in the field of enhanced transparency and clear definition of rights and obligations of the contractual parties with regard to delivery terms and thus avoiding conflicts or facilitating the settling of disputes, but do not fully appreciate their role as a strategic tool, which can increase the efficiency and cut costs across the supply chain. at the same time, the vast majority of respondents stated that there is a need of training in this field. our research was an attempt to fill the gap in knowledge regarding incoterms®, and the obtained results can be used both by entrepreneurs making decisions about incoterms®, who need guidance on their correct application, and by educators, which should better respond to the need to expand knowledge and skills about incoterms®, especially with respect to incoterms® selection and its determinants, by shaping their educational offer appropriately. factors affecting the choice of incoterms: the case of companies operating in poland | 49 nevertheless, this study has some limitations, which include a low response rate due to companies’ reluctance to provide information, the sample dominated by large and medium companies, not taking into account the specificity of individual industries. the further research on the use of incoterms® in sales and purchase contracts could focus more on the sector of small and medium-sized enterprises, which is a dominant business sector in many national economies. it would be beneficial to analyze the differences in the use of this tool across countries or industries. examining the correlation between incoterms® selection and export performance as well as measuring the influence of incoterms® on improving company efficiency and cutting costs across the supply chain could also prove interesting to study. references bergami, r. (2013). managing incoterms 2010 risks: tension with trade and banking practices. international journal of economics and business research,6(3), 324-338. chevalier, d. (2000).incoterms 2000 : tous les mécanismes. paris: moci. hors série. davis, j.,& vogt, j. (2021). incoterms® 2020 and missed opportunities for the next version. international journal of logistics research and applications.doi: 10.1080/13675567.2021.1897974 debattista, c. (2020). incoterms® 2020. introduction. paris: international chamber of commerce. retrieved on october 25, 2021 from https://iccwbo.org/publication/incoterms-2020-introduction. deloitte (2020). incoterms® 2020 – the hidden champions of efficiency. your guide to improving business performance across the entire value and supply chain. retrieved august 2, 2021 from https://www2.deloitte.com/de/de/pages/consumer-business/articles/incoterms-2020-white-paper.html;. duncan, r. (1972). characteristics of organizational environments and perceived environmental uncertainty. administrative science quarterly17(3), 313-327. gardner, d.l. (2012). how to use international trade terms for competitive advantage & financial gain. los angeles: trade facilitators, inc. hien, n., laporte, g., & roy, j. (2009). business environment factors, incoterms selection and export performance. operations and supply chain management: an international journal,2(2), 63-78. huuhka, h. (2019). effective use of incoterms in the case company. pori: satakunta university of applied sciences. degree programme in international trade. retrieved august 5, 2021 fromhttps://www.theseus.fi/bitstream/handle/10024/160438/henni_huuhka.pdf.pdf?sequence=1&isallowed=y icc (2019). incoterms® 2020. icc rules for the use of domestic and international trade terms. icc publication: 723e. paris: icc services publications department. icc (2021). incoterms® rules. retrieved october 20, 2021 fromhttps://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules. ita (2021). know your incoterms®. washington: international trade administration. u.s. department of commerce. retrieved august 23, 2021 from https://www.trade.gov/know-your-incoterms malfliet, j. (2011). incoterms 2010 and the mode of transport: how to choose the right term. management challenges in the 21st century : transport and logistics : opportunity for slovakia in the era of knowledge economy, proceedings (pp. 163-179). presented at the management challenges in the 21st century: transport and logistics: opportunity for slovakia in the era of knowledge economy bratislava, slovakia: city university of seattle bratislava. orbis (2021). orbis database. retrieved september, 2021 from https://www.bvdinfo.com/en-gb/our-products/data/international/orbis piltz, b. (2020). incoterms® 2020. revija kopaoničke škole prirodnog prava 1/2020, 9-28. doi: 10.5937/rkspp2001009p schaefer, t. j. (2017). incoterms® use in buyer-seller relationships: a mixed methods study. st louis: university of missouri. dissertation 692. retrieved august 23, 2021 from https://irl.umsl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1666&context=dissertation shiphub (2020). reguły transport międzynarodowego. incoterms 2020.retrieved august 23, 2021 from https://www.shiphub.pl/incoterms stojanović, d.,&ivetić, j. (2020). possibilities of using incoterms clauses in a country logistics performance assessment and benchmarking. transport policy, 98, 217-228. https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2020.03.012 50 | agnieszka hajdukiewicz, bożena pera suraraksa, j., amchang, c., & sawatwong, n. (2020). decision-making on incoterms® 2020 of automotive parts manufacturers in thailand. the journal of asian finance, economics and business, 7(10), 461-470. doi: 10.13106/jafeb.2020.vol7.no10.461 unal, t.d., & metin, i. (2021). do the factors affecting incoterms® selection differ for exporters and importers? a fuzzy analytical hierarchy process (fahp) application. logforum17(2), 299-309. doi: 10.17270/j.log.2021.585 wood, g., & aversa, f. (2019). procurement contracts and incoterms; how to ensure your supply contracts are not incompatible with incoterms®. retrieved august 23, 2021 from https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=4d25c17b-fc34-4b7a-8154-21a6aa78aafb yaakub, s., szu, l. y., arbak, s., & halim, n. a. (2018). incoterms® selection factors and its effect on export performance. journal of advance research in business, marketing, and supply chain management, 2(1), 9-18. authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. ah – conceptualisation, literature review, designing a questionnaire, methodology, discussion; bp – conceptualisation, methodology, contributing to designing questionnaire, calculations, discussion. agnieszka hajdukiewicz assistant professor, phd in economics. works at the department of international trade, cracow university of economics (poland). her research interests focus on trade protectionism, barriers to international trade, international trade and policies in the agricultural sector, international marketing and economic diplomacy. correspondence to: dr agnieszka hajdukiewicz, cracow university of economics, department of international trade, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: hajdukia@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8249-2314 bożena pera assistant professor, phd in economics, works at the department of international trade, cracow university of economics (poland). her research interests focus on international trade, international economic integration, regional trade agreements, international trade policy and international business. correspondence to: dr bożena pera, cracow university of economics, department of international trade, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: perab@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-3274-8788 acknowledgements and financial disclosure this publication is co-financed by the subsidy granted to cracow university of economics from the ministry of education and science. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-09-01-06-pp077--2147-grodek-szostak,kotulewicz-wisinska,lisiakiewicz,zysk 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.06 the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market of selected post-communist countries zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk a b s t r a c t objective: the objective of the article is to analyse the status of it specialists in the labour market of selected post-communist countries: belarus, poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. research design & methods: the article used own calculations made based on available statistical data from the world bank, european commission, polish agency for enterprise development, belstat, ukrstat, and unctad. a descriptive method was also used, as well as deductive reasoning, studying the literature of the subject, and analysis of source texts. findings: the article demonstrates that despite the difficult socio-political situation and the deteriorating condition of the belorussian economy, it specialists from this country can be a panacea for staff shortages in the labour market in neighbouring countries, i.e. in poland, ukraine, and the baltic states. the article also analyses the offers of the above-mentioned post-communist countries that received migrants from the belorussian it industry. implications & recommendations: we show that poland has significant economic potential (and economic ties) in terms of incentives for employees of the belarusian it sector. the potential of the rest of the studied countries is in total comparable to that of the republic of poland – compared with lithuania, latvia, estonia, and ukraine. relocation of belarusian it specialists may contribute to the improvement of competitiveness and innovation of the host countries. contribution & value added: the interest of the countries neighbouring belarus in the process of encouraging belarusian it specialists to emigrate from their homeland has been confirmed and there are very few studies on similar topics in the literature. moreover, the conclusions drawn from the conclusions of the study may serve as recommendations for specific actions at the government level. article type: research article keywords: it sector; post-communist countries; belarus; poland; competitiveness and innovation jel codes: f16, f22, f23 received: 30 january 2023 revised: 8 march 2023 accepted: 13 march 2023 suggested citation: gródek-szostak z., kotulewicz-wisińska k., lisiakiewicz r., & zysk w. (2023). the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market of selected post-communist countries. international entrepreneurship review, 9(1), 77-95. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.06 introduction in recent years, the dynamic transformation process has resulted in changes in business models, organization, and operational processes of enterprises (dolan et al., 2015). according to the oecd report (spezia et al., 2016) the skillset necessary for employees to perform their professional tasks is changing due to the increasing use of information and communication technologies (ict) since the digital work environment increases analytical and interactive requirements. as emphasized by lucas et al. (2013), digital transformations are supported by the so-called ‘transformational it’ that has the potential to shape and transform the economy by changing processes, creating new organizations, or enabling market entry. it changes social relationships and user experiences, and the process of acquiring new customers. among international entrepreneurship review ri e 78 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk the main technological drivers of change are: skills, technological innovations such as mobile internet and cloud technology, computing power and big data, internet of things, robotics, and artificial intelligence (leopold et al., 2016). today, these technological innovations are being promoted in the context of industry 4.0 and other digitalization initiatives. in recent decades, increasing it investments have been observed to induce major changes in new business processes, skills and industry and organizational structures, resulting in an overall increase in productivity (brynjolfsson & hitt, 2000). it is estimated that by 2020 the shortage of digital specialists in europe will be approx. 756 000 (berger & frey, 2016). however, based on quantitative modelling, a report published by the bcg group predicts a net increase of approx. 350 000 jobs in germany by 2025, with significant job growth expected in systems design, it and data science and the highest growth of approx. 70 000 new jobs for industrial data scientists (lorenz et al., 2015). evidence from the research available in the literature suggests that increasing digitization, automation, and broadly understood technological changes have led to the emergence of jobs requiring higher qualifications (gallie, 1991). the it sector has a specific character, which distinguishes it from other sectors of the labour market, as well as regional specificity. the development of technology drives the search for it specialists; the it outsourcing market in central and eastern europe is growing much faster (20-25% y/y) than the global market (5%). combined with the dynamic growth in revenues of software development companies, the sector sees an increasing number of mergers and acquisitions. over the past four years, over 70 custom software development company m&a transactions have been recorded in the region. the execution and innovation of successful software development projects are rooted in people’s talent and finding great talent remains one of the biggest challenges in the industry. literature review and hypotheses development in the european union, the importance of the it sector depends on the number of enterprises and the number of specialists employed in the sector. for example, according to research conducted in previous years, developed countries are increasingly dependent on the it sector (maryska et al., 2012). other researchers point out that there is a relationship between gdp and the results achieved by the it sector (vu, 2011; ho et al., 2011; warr & ayres, 2012; sylwestrzak, 2018; fernandez-portillo et al., 2020; vu et al., 2020). in addition, it has been observed that developed countries introduce innovations to increase their competitiveness, while developing countries take measures to increase the use of the it sector to stimulate economic growth (savulescu, 2015). in connection with the above, the it market, both domestic and european, attracts the attention of the media and experts. on the one hand, universities are encouraged to educate more and more graduates, on the other hand, there is a growing gap between the needs of this market in terms of a qualified workforce and the supply of specialists. it is estimated that the shortage of it specialists on the european market may reach 1 million; in poland, there is talk of a shortage of over 100 000 specialists (rasińska, 2016). currently, more than 85% of jobs within the european union require at least basic digital skills (cedefop, 2018). the gap of it specialists in the eu has been one of the most important challenges in the eyes of the european commission for several years. already in the documents from 2016, there is a statement that without reducing the gap of it specialists (then estimated at 756 000 people) ‘europe will not be able to cope with the digital transformation’ (european commission, 2016). unfortunately, this problem has still not been solved and still occupies a high position on the list of priorities of the european commission (european commission, 2021). in the strategic document ‘europe’s digital decade’ presented in 2021, the european commission set a goal: 80% of the population with at least basic digital skills and 20 million it professionals in 2030 (european commission, 2021). it specialists are currently the fourth most sought-after group of employees. according to manpowergroup (2021), this is a group that has been consistently climbing the ranking of the most soughtafter specialists for the last few years, which means a deepening shortage in it-related professions. due to the shortage of specialists in the domestic market of central and eastern european countries, the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 79 decision-makers more and more often create conditions for an attractive relocation of it specialists from other countries, most often neighbouring ones. due to the political and economic situation, belarus is becoming less and less attractive as a place for innovative business. therefore, it is a particularly attractive country as a source of it specialists in the region, and countries with a post-communist origin similar to belarus, e.g., poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine are competing to recruit high-quality it employees from there. the article uses own calculations made based on available statistical data (world bank, the european commission, polish agency for enterprise development, belstat, ukrstat, and unctad), a descriptive method was also used, as well as deductive reasoning, studying the literature of the subject and analysis of source texts. the article aims to diagnose the status of it specialists in the labour market of selected postcommunist countries: belarus, poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. to achieve the set goal, research hypotheses were defined: h1: the potential and qualifications of the employees of the belarusian it sector make it possible to overcome the shortages of specialists in the labour market of selected post-communist countries: belarus, poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. h2: relocation of belarusian it specialists improves the competitiveness and innovation of the host economies. h3: the activity of the employees of the belarusian it sector impacts the level of self-employment in the markets of the selected post-communist countries. research methodology this part of the article will present a description of the economic potential and current conditions for the development of economic relations of poland with belarus, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. the selected neighbouring countries have a joint potential comparable to the economic potential of poland, as evidenced by the data included in table 1. table 1. the share of poland and selected countries of its eastern neighbourhood in the global area, population and gdp in 2019, in % country area population gdp poland 0.24 0.50 0.68 belarus 0.16 0.12 0.07 estonia 0.03 0.02 0.04 lithuania 0.04 0.04 0.06 latvia 0.04 0.02 0.04 ukraine 0.46 0.59 0.18 source: own elaboration of world bank (2021a). in 2019, the area of the countries presented accounted for approx. 73% of the total area of the world (together with poland, 0.97% in total), and the number of inhabitants is approx. 0.79% of the world’s population (with poland in total, approx. 1.47%) in the analysed year, these countries accounted for only 0.39% of the world’s gdp, and poland – 0.68%. it was the result of various factors, including diversified effects of economic transformation, the shaping of diversified economic structures, and the diversified degree of use of the opportunities resulting from the active division in the international division of labour (table 2). the economies of the analysed countries differ in terms of the share of the private sector. excluding poland, this share is relatively highest in estonia, latvia and lithuania, and lowest in ukraine, and belarus. ukraine and belarus are characterized by the highest share of agriculture in generating national income. on the other hand, poland, like most countries, is characterized by a comparable share of industry in generating gdp. an exception in this respect is belarus, where this share is, respectively, 80 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk higher by 2.65 pp compared to poland. the studied former soviet republics differ in terms of the share of services in the economy. the highest share of services in generating national income is found in latvia, estonia, and lithuania, and the lowest in belarus. table 2. the structure of the economy of poland and neighbouring countries in 2019, in % country the share of the private sector in generating gdp structure of gdp creation demand structure agriculture industry services consumption accumulation poland 72.3 2.35 28.65 57.52 75.54 19.75 belarus 24.6 6.78 31.30 48.82 70.91 28.98 estonia 70.4 2.49 22.04 62.48 68.87 27.69 lithuania 57.0 3.22 25.26 61.38 78.45 22.38 latvia 69.9 3.72 18.56 64.73 77.33 17.46 ukraine 47.0 9.01 22.56 54.43 95.23 13.00 source: own elaboration of world bank (2021b), european commission (2021), eu4business (2021), and parp (2021). table 3. the economic potential of the analysed former soviet republics and the degree of its realization compared to poland in 2019 (basic indicators, poland = 100%) category b e la ru s e st o n ia l it h u a n ia l a tv ia u k ra in e p o la n d area 66.39 14.46 20.85 20.66 193.02 100 population 24.81 3.50 5.04 7.36 116.91 100 gdp 10.59 5.28 5.72 9.17 25.81 100 participation in trade in goods import 15.99 7.56 14.50 7.20 24.63 100 export 13.02 6.68 13.16 5.74 19.87 100 participation in trade in services import 13.30 12.89 17.67 8.00 35.02 100 export 13.35 10.99 18.34 8.76 24.03 100 cumulative production capital resources inflow 9.78 23.03 7.38 5.97 23.22 100 outflow -0.32 92.26 7.18 -7.55 30.39 100 source: own elaboration of world bank (2021b) and unctad (2021). furthermore, among the analyzed countries, poland can be considered a leader both in terms of the broadly understood economic potential and the degree of its realization, including through participation in the international division of labour (table 3). from the point of view of the size of the economic potential and the degree of its use, poland and its eastern neighbours do not constitute a homogeneous group. this set of countries can be divided into three groups. firstly, there is ukraine with its significant potential, exceeding the economic potential of poland, but using it less effectively than poland. secondly, there are countries with relatively small potential, which they do not use effectively. for example, belarus pursues a policy of strictly autonomous economic development. due to this state of affairs, the economy of belarus is characterized by considerable disproportions, even compared to ukraine. on the other hand, in poland, estonia, latvia, and lithuania, economic growth depends mainly on the service sector, and then on the industry sector (table 4). the above-mentioned conditions affect the development of innovation and competitiveness of the discussed countries. as can be seen from the data in table 4, the ict sector in poland has the largest share in the added value. the belarusian ict sector ranks second in terms of the value of this index. compared to the analyzed former soviet republics, poland has a high number of people employed in the ict sector. the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 81 table 4. the importance of the it sector in poland and in neighbouring countries category b e la ru s e st o n ia l it h u a n ia l a tv ia u k ra in e p o la n d share of the ict sector in gdp, % (2018) 5.6 5.38 3.13 4.92 3.90 3.59 share of ict in value added, % (2018) 6.5 5.22 3.94 4.88 4.60 7.72 share of employees in the ict sector (2018) 2.7 6.5 3.3 3.7 1.73 3.4 no. of employees in the ict sector, in thousand (2018) 100.7 42.4 44.5 33.0 283.0 553.9 share of the ict sector in exports of goods, % (2018) 0.75 8.51 3.48 8.44 0.98 6.91 share of the ict sector in import of goods, % (2018) 3.61 8.48 4.89 8.24 5.80 8.52 share of the ict sector in exports of services, % (2018) 20.79 11.11 – 13.91 21.85 10.92 share of the ict sector in import of services, % (2018) 5.24 8.93 – 10.70 4.10 9.28 source: own elaboration of world bank (2021d), unctadstat (2021), belstat (2021), and ukrstat (2021). results and discussion characteristics of the current social and political situation and the state of the economy in belarus in 2021, belarus is struggling with the problems that appeared both in 2020 and in previous years. the deteriorating state of the economy, the covid-19 pandemic, the poor political and social situation, international protests against totalitarian rule, as well as the existing and planned international sanctions determine the further course of events. among the possible scenarios for the development of the situation in belarus, a combination of political, social, and especially economic and financial events, which may significantly affect the level and structure of labour migration cannot be excluded. the deteriorating social mood among belarusian citizens, brutal and cruel repression of the society’s awakened aspirations, the persistent social tension, uncertainty of tomorrow, and instability in the internal situation resulting from the changes that took place after the rigged presidential elections and mass violent civil protests are among the socio-political causes of migration, including that of it specialists. of course, it scientists became part of political protests. a sign of the involvement of the it sector in politics was the candidacy of the president, founder, and head of the belarusian hi-tech park, valerij tsepkalo. the it professionals played an active role in tsepkalo’s campaign as well as in the campaign of another candidate, viktar babarika (sergei, 2020). previously, in 2005, he was also an advisor to the president of the republic of belarus and the representative of the president of the republic of belarus in the national assembly of the republic of belarus. after the rigged elections, many it scientists took part in mass protests. as independent experts, they were not afraid of losing their jobs. they protested in the name of civil rights and european values, in opposition to the soviet military aesthetics of an authoritarian state in which they had no real right to vote. many it scientists have volunteered for various solidarity funds set up to help victims of state forces. several thousand senior executives and other tech industry representatives have signed an open letter calling for the cessation of violence against demonstrators, holding those responsible for the fraudulent election accountable, and holding new, transparent elections. the growing repression, the strengthening of the regime, and the government’s efforts to suppress the resistance of society while president lukashenka postponed the introduction of systemic and constitutional changes. moreover, the open search for help and favour from russia has a detrimental effect on the socio-political situation in belarus. moreover, it can be clearly observed that belarusian authoritarianism is rapidly radicalizing, independent media are being liquidated, and protest participants, trade union activists, lawyers, students, human rights defenders and journalists are intimidated and repressed. brutality is followed by several-year incarceration sentences, and the number of political prisoners is growing. the date of the constitutional referendum has also been postponed – to early 2022. the state of the economy was a catalyst for past events in belarus and will also remain a problem in the coming years. the weakness of the belarusian economy is systemic. it is an antiquated, post82 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk soviet model of central planning, state ownership of most means of production, and a classic dependence on russia. forecasts of the international monetary fund (imf, 2021) indicate that in 2021 economic growth in belarus will be negative (-0.4%). world bank forecasts predict a deepening recession in 2021 related to the lack of structural reforms, declining domestic demand, and possible economic sanctions. recently announced tax increases to curb the fiscal deficit and pension system will negatively impact the already troubled private sector, which has suffered from a lack of support during the covid-19 shock. slow economic growth is also expected to reduce imports and the current account deficit. this perspective depends on the availability of external financing, especially from russia. the following years 2022-2023 will be even more difficult, as the repayment of bilateral loans to russia is due in 2022, and the repayment of the capital of eurobonds and a loan for a nuclear power plant in 2023. in addition, it is estimated that in 2021, poverty indicators in belarusian society will increase by 0.1 percentage point (world bank, 2021c). it is worth emphasizing that the economic factor is an important instrument of influence used by russia on belarus. manipulating the supplies of raw materials and credits or taking over the transit of belarusian petroleum products will continue to deepen belarus’ economic dependence on russia. this is particularly important in the context of russia’s dissatisfaction related to the unstable internal situation in belarus. in recent years, starting from 2016, belarus was observed to progress in the economic freedom index ranking. there has been progress in areas such as investment and monetary freedom, property rights, and government conscientiousness (oecd, 2020). in 2020, belarus was ranked 41st among european countries, although its overall result is well below the regional average and slightly below the global average. for the first time, the belarusian economy was included in the group of countries characterized by moderate economic freedom. belarus’s gdp growth has not yet reflected this, mainly due to the poor recovery after the economic recession in 2015-2016 and low energy commodity prices (heritage, 2021). with the increase in global oil prices and the demand for belarusian industrial goods from russia, the belarusian government will have a chance to take additional reform measures aimed at strengthening the effectiveness of the judiciary and government actions, which will help raise the level of economic freedom in belarus. however, the economic situation is likely to deteriorate in 2021. the debt of major enterprises (mostly state-owned) will exceed gdp, foreign investors are withdrawing, exports are falling, and the massive withdrawal of savings from banks is accompanied by the devaluation of the belarusian rouble and an increase in inflation (7.7% in january 2021). the slowdown in the development of the it industry, which has been rapidly developing since the 1990s, can be particularly severe, generating 6.5% of gdp in 2019, comparable to agriculture or transport (it was expected to be 10% in 2023). this fastestgrowing sector of the economy is currently ‘in retreat’ as companies and employees are moving, among others to ukraine, lithuania, and poland. this may not only hit the economy but also affect the country’s image and deteriorate the investment climate. in belarus, the state budget subsidizes primarily industrial sectors that are important from the economic point of view. the belarusian innovation fund offers vouchers worth up to 25,000 usd and grants of up to 10,000 usd (belinfund, 2021). the belarusian state plays an active regulatory role in the use of the available production potential. in the most important economic matters, decisions are made personally by the president of belarus, who has the necessary powers. the political system and social conditions have a negative impact on innovative enterprises that take risks and often stay ahead of the regulations that would regulate the sphere of innovation. summing up, it should be mentioned that after the recent events of may 23, 2021, related to the abduction of the belarusian opposition activist roman protasiewicz (consilium, 2021a) from an airplane flying over belarus, the international community – especially eu countries (european parliament, 2021), the usa and the united kingdom – is considering the introduction of severe, targeted economic sanctions (newsbeezer, 2021), they may include sectors of strategic importance to the belarusian economy, such as the processing and export of crude oil, processing potassium salts used in the production of fertilizers, the metallurgical industry, the wood industry, the automotive industry, tobacco industry and the banking sector, including blocking access to the swift system and restricting belarus’ access to the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 83 many financial products, e.g., certain loans and bond issues (consilium, 2021b). as a result, there may be a shortage of foreign exchange inflows from exports, which will impact the stability of the financial market and probably result in the devaluation of the belarusian currency, followed by high inflation. the above-mentioned socio-political problems of belarus, as well as those related to the country’s weakening economy and financial instability in the foreseeable future can cause further migration of the population, and in the case of highly qualified specialists, even a bona fide exodus. moreover, lukashenka’s regime can plan to ease social tensions by not blocking, or even facilitating emigration towards socially active, young, and well-educated people, including it specialists. international conditions for the development of the it sector in belarus and reasons for the emigration of belarusian it specialists there is interesting research available on the prospects for the development of the it sector in belarus and the possible migration of employees in this sector, e.g., as part of the international political economy. it demonstrates a strong relationship between the type of political regime and economic policy, along with economic development. this dependence is especially emphasized in the case of authoritarian regimes seeking to control or influence most of the social processes in the country, primarily political but also economic. however, the relationship between the type of political regime and economic relations in the international dimension, e.g. openness to cooperation with foreign countries, is not clear-cut. first of all, it is emphasized that nondemocratic regimes are generally more closed to international cooperation than democracies. however, unlike democracies, highly institutionalized and stable authoritarianism can strategically plan and implement these plans in the long term. in some cases, they can be quite liberal in terms of international economic cooperation and favour it (weeks & crunkilton, 2017). research for the development of a climate fostering international cooperation, including foreign investment also shows that consolidated authoritarianism, on a par with democracies, can effectively create favourable conditions for the development of investment and international cooperation. hybrid regimes, such as unconsolidated democracies or unconsolidated authoritarianism, are much worse at creating favourable conditions for doing business and cooperating with foreign countries (bayulgen, 2010). moreover, research shows that authoritarian regimes in general are much less prone to international cooperation than democracies, even doubly lesser in the case of cooperation with democracies, compared to democratic countries. this propensity to conclude cooperation agreements with other authoritarian systems can be even four times lower than that of democratic states (mansfield et al., 2002). finally, one of the basic relationships between authoritarian systems and their economies is their will to control economic processes, aimed at eliminating all groups of influences, as well as phenomena that threaten power, including economic ones (kneuer, 2007). in addition, scientific research highlights the fact that authoritarian systems are less susceptible to economic pressure (blanchard & ripsman, 2008). therefore, they pay less attention to economic interests and can sacrifice them for the benefit of other interests. therefore, the reason for the great success behind the development of the it sector in belarus was, paradoxically, the economic underdevelopment of the country. it was this factor that made the authorities more willing to support the idea of establishing a sector that could become the country’s showcase. belarus is an example of a country where no real systemic transformation was carried out after the collapse of the ussr. this very clearly increased the investment attractiveness of this country, which for investors appeared to be non-transparent in terms of procedures, with a small share of the private sector in which investors could operate (westernhagen, 2002). moreover, it is indicated that in belarus, as in any authoritarian country, business is dependent on politics. on the one hand, the authorities discredit business as a group that can potentially influence the perception of power. on the other hand, however, the government can create favourable conditions for running a business to promote itself on such activities (grevtsova, 2018). therefore, the lack of modernization of the country, combined with the political will, enforced the idea of building a ‘silicon valley’ in belarus. the high technology park (htp) was something that lukashenko could accept as he did not consider the it sector strategic, as is the case with heavy industry or other sectors of the economy (euronews, 2020). 84 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk the success of the belarusian it sector is mainly related to international cooperation. the high technology park itself is largely based on foreign investments; over 40% of its residents are companies with foreign capital. the amount of direct foreign investment in 2019 amounted to 263 million usd. during the three years of operation, park 2.0, has attracted a total of over 700 million usd of foreign investment. moreover, the park currently houses 107 development centres for international companies. as mentioned above, after the adoption of decree no. 8 in 2017, the exports of services increased sharply and in the record-breaking 2019, the park’s exports amounted to 2195 million usd, with a growth rate of 155%. the number of new companies in the park is also growing at an impressive pace. in just two years after the adoption of the digital decree, the number of park’s residents has quadrupled, from 192 to 969 (htp, 2020a). a sharp increase in exports of services has been observed in the high technology park itself. the issue of belarus’ openness to international cooperation is of key importance for the condition and further development of the country’s it sector. therefore, the above-mentioned research on the impact of political conditions on the state of the economy seems to be of key importance for the migration of belarusian it specialists as problems in this area can determine the condition of this sector and impact decisions regarding the emigration of it employees. the it sector is one of the most dynamically developing sectors in belarus. in 2015, it was 3.5%, in 2018 it already accounted for approx. 5.5% of the country’s gdp (president, 2020), and in 2019 it was already 6.6% (belstat, 2020), which is a significant number for a country that bases its economy mainly on industry. in 2019, approx. 54.2 thousand it specialists were recorded in belarus and approx. 1.5 thousand it companies (as previously mentioned, however, these are estimated data). belarusian it companies cooperate with clients from over 50 countries worldwide. in 2018, it accounted for 2.2% of total employment and 14.5% of all new jobs in the country (murphy, 2020). the main sales of belarusian it companies go to foreign markets. over 90% of the software produced in the park is exported: 49.1% – to european countries, 44% – to the usa and canada, 4.1% – to russia, and other commonwealth of independent states (cis) countries (belarus, 2021). the belarusian it sector consists in 60.5% of outsourcing companies and in 39.5% of production companies (data for 2018). belarusian outsourcing tycoon epam (effective programming for america) systems is a leading global provider of digital platform engineering and software development services. epam has offices in north america, europe, and asia and was on fortune’s list of 100 fastest-growing companies in 2019. international giants such as google and yandex also have r&d centres in belarus. there are many indications that the motivations for the emigration of belarusian it sector employees will be related to geopolitical issues as the belarusian authorities pursue a policy of manoeuvring between brussels and moscow and curbing russia’s influence. on the one hand, it can cause greater concessions to brussels and thus improve the business climate in belarus. thus, the more oppressive the regime, the greater the citizens’ motivation to emigrate. research among investors indicated that the belarusian government favoured western investors to restrict the influence of russian investors and ties to russia. however, on the other hand, it is developing dynamically, due to the greater impact not of the financial but of the intellectual component on its development. this is due to the country’s backwardness, the lack of private investment funds and the statist policy of the state. the main feature of the belarusian it sector is its specialization in software outsourcing, and not in developing it products for domestic consumption. this makes the sector export-oriented and cosmopolitan, unlike the industry in belarus, which operates under an authoritarian regime. thus, in the absence of raw material resources, the main mechanism of adapting the it entrepreneurship environment to the conditions of the authoritarian-personalistic regime is the concentration of investments on the development of the intellectual property market, while at the same time founding the it sector on outsourcing. such development can only take place in the absence of factors limiting its expansion in the international arena. the presented thesis is also confirmed in relation to other countries. among the ten most developed it outsourcing countries, there is not a single mature democracy (india, bulgaria, china, argentina, philippines, egypt, chile, brazil, indonesia, thailand). in countries with authoritarian tendencies, citizens more often invest in areas that cannot be easily controlled by the state and which can flexibly react to its oppressiveness. the increasing oppressiveness of the system, combined with closing off to cooperation with regions important for the development of the it sector in belarus (the west), will prompt citizens to emigrate. the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 85 the data on the development of the belarussian it sector confirm the previously quoted research results regarding the political conditions of economic development, especially in authoritarian regimes. during the time of relative political and economic stability in belarus, there was a rapid increase in new companies in the park: from 33 in 2017, to 268 in 2018, to 319 in 2019, and down to 236 in 2020 (grevtsova, 2018). figure 1. increase of new companies in the high technology park source: htp (2020b). experts note that the legislation related to the it sector has significantly changed belarus’s position in the rankings for ease of doing business, taking it to the 37th place in the 2019 report, which is 26 places higher compared to 2014 (murphy, 2020). in the 2020 report, belarus dropped to 49th place (doing business, 2019 and 2020). this is noteworthy as this decline could have been related to the growing oppressiveness of the political regime in belarus. it should also be emphasized that the outdated belarusian economy is subject to a great level of state control. approx. 70% of the industry is in the hands of the state and 80% of the banking sector (rosandic, 2018), therefore, the it sector has a special position in this system. actions taken by selected post-communist countries to recruit it specialists from belarus in this part of the manuscript, the factors attracting employees of the belarusian it sector to the studied post-communist countries will be presented and actions taken by selected post-communist countries to recruit it specialists from belarus. the belarusian it sector is interested in moving its offices and branches, as well as highly qualified employees, to the baltic states and poland. this not only means an increase in the number of employees in the it sector in these countries, and strengthening them, but also in the available software. this, in turn, can bring about an increase in the competitive potential against the countries that are leaders in this industry. the incentives offered to belarusian entrepreneurs play an important role in this respect. what belarusian enterprises care most about is the speed and simplicity of setting up operations in the country of relocation. this is why the regulations of migration processes, quarantine issues, taxes and registration procedures are important. ukraine according to a survey conducted by the dev.by portal in october 2020, ukraine was the most popular relocation destination among employees of the belarusian it sector. on october 4, 2020, the president of ukraine, vladimir zelenskij, signed the decree no. 420/2020. on the one hand, this document aims to promote and develop ukraine’s investment potential, and on the other, it is to help attract highly qualified it specialists and innovators (president, 2021). pursuant to the decree, on december 23, 2021, the council of ministers of ukraine issued regulation no. 1302 16 23 25 21 14 13 13 20 12 15 19 33 268 319 236 0 50 100 150 200 250 300 350 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 86 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk stating that until december 31, 2021, citizens of the republic of belarus who have legally entered ukraine can stay on its territory for a period not longer than 180 days, for 365 days (kmu, 2020a). the explanatory note added that ‘the regulation shall apply to belarusian citizens who are entrepreneurs, highly qualified specialists, in particular it and innovation specialists, whose emigration is in the interest of ukraine, as well as their family members. at the same time, it was emphasized that the amenities are aimed at those who, in accordance with point 2 of art. 4, part ii of the law ‘on immigration,’ apply for an immigration permit as highly qualified specialists and workers, with qualifications necessary for the economy of ukraine. they shall apply to the state immigration service for a temporary residence permit and receive it promptly’ (kmu, 2020b). figure 2. relocation direction of belarusian it workers source: datawrapper, 2021. at the same time, the decree provided for the following amenities for belarusian it workers: − shortening the period of issuing work permits to foreigners and stateless persons from seven to five days from the date of submitting the documents (the so-called ‘silent approval’ shall apply); − streamlining the procedure of registering a natural person as an entrepreneur and uniform taxpayer; − introducing a pilot project to simplify the registration of temporary residence permits with the possibility of shortening the deadline for issuing the document to three days, without the need to leave the territory of ukraine. moreover, the latter two regulations apply to family members of such persons. additionally, for all belarusian citizens who intend to emigrate to ukraine, the decree provides: − recognition of documents issued by the belarusian authorities that are necessary to work in ukraine; − efficient operation of a single, dedicated website and hotline to consult belarusian citizens interested in migrating to ukraine (everlegal, 2021). the above-mentioned information portal was launched in september 2020. this was the result of joint actions undertaken by the ministry of digital transformation of ukraine, ukrainian it associations, such as the european association of software engineering ukraine (ease, 2021) or the ministry of economy of ukraine and the ministry of foreign affairs of ukraine (vctr, 2021), which developed a project entitled it relocate беларусь (belarustoukraine, 2021). ukraine has launched a website that contains complete information about a stay in ukraine, as well as legal advice, useful links, and other information. at the same time, ukrainian companies and organizations have been allowed to offer services that support relocation. for this purpose, they can post relevant information on the project website. moreover, as reported by ukrinform, on november 18, 2002, the ukrainian government supported the bills ‘on amending certain legislative acts of ukraine to improve migration legislation’ 3.6 1.2 2.5 2.8 3 3.7 3.8 4.6 6.1 14 14.4 29.1 37.9 38.2 53.4 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 87 and ‘on amending the code of administrative offenses of ukraine,’ which simplify the procedure for extending the period of stay in ukraine for foreigners and stateless persons who have legally entered and stayed in the territory of ukraine, as well as the procedure for replacing a temporary residence permit in the territory of ukraine (ukrinform, 2021). ukraine has attracted belarusian it workers not only by introducing the above-mentioned amenities, but also with a number of other benefits (belarustoukraine, 2021): − access to the 4g network; − average monthly salary in the it industry – 2300 usd; − the presence of top-5 it companies; − execution of the state digitization process; − no language barrier; − competitive prices for the lease of an apartment or office; − presence of 5600 service and technology companies on the ukrainian market. among other advantages of ukraine, employees of the belarusian it sector have mentioned (investment, 2020: − favourable taxation of business; − well-developed it infrastructure in ukrainian cities and a favourable ecosystem, i.e. the existence of it clusters, it associations, and the interest of the ministry of digital transformation in developing the industry. in ukraine, the development of the ‘digital state’ continues, the embodiment of which is to be the ‘dia city’ project, i.e., a business zone, whose residents will be granted numerous preferences in digital business development: special tax regime for companies and employees, simplified state regulations, unique digital services, the possibility of applying some regulations of so-called british law, a supervisory board composed of residents of the business zone, special conditions for currency regulation and simplified regime of currency settlements. the project has a very ambitious goal: to increase the ukrainian it market from 6.2 to 11.8 billion usd and the number of jobs to 450 000 by 2025. the main goal of the project is to create a ukrainian it product able to compete with western countries. lithuania lithuania is a member country of the eu, nato, and oecd. danske bank has set up its main it centre in lithuania, employing over 4 000 specialists. tech giants like uber, unity, and wix.com are expanding their systems, and big industry players like wargaming and epam systems will expand in 2021. lithuania holds third place among the lowest corporate income tax countries in central and eastern europe. it grants 0% profit tax in free economic zones. a company can be registered here in one day with an electronic signature. moreover, lithuania holds the first place in the world for public wifi speed and ranks ninth globally in 4g availability, fourth in cybersecurity, as well as fourth in the eu for digital public service offer for enterprises. the lithuanian labour market is struggling with a shortage of qualified specialists, especially in the field of it, which is why specialists from belarus are welcome to fill this niche (baltic-course, 2020). in this competition for the belarusian it sector, lithuania’s main competitors are poland, latvia, and ukraine. the latter offers little expenses but has serious problems with the business sphere. poland and latvia offer similar conditions to lithuania, therefore ‘soft’ factors prevail city life conveniences, a harmonious migration and integration process, the presence of investmentattracting structures (trusiewicz, 2020). lithuanians admit that poland has one distinct competitive advantage in this respect: the language. many belarusians speak polish and hold the pole’s card, which greatly facilitates work and life in poland. therefore, lithuanians are looking for other incentives. the entity supporting the belarusian it sector in relocation is invest lithuania, offering a simplified procedure of quick relocation and investment, eliminating excess paperwork, simplified visa issuing procedure and employee qualification requirements. 88 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk latvia latvia is a member of the eu, nato, oecd, and the world trade organization. a company can be registered here within one day; the majority of employees in the ict sector are (at least) trilingual, speaking latvian, english, and russian. daugavpils, the second largest city in latvia with more than 80,000 inhabitants, is a four-hour drive from minsk, the capital of belarus. on the other hand, riga, the third largest city in northern europe and the largest baltic metropolis can be reached by car in six hours. latvia is home to the largest ict centre in the baltic states, with over 6500 companies and 40,000 employees. ict turnover in 2019 amounted to eur 3.7 billion and represents 4.3% of gdp. in 2019, latvia had the 16th fastest internet in the world. approx. 70% of start-ups established in latvia are related to fintech. working in latvia is also easy as the country ranks 19th in the world for ease of doing business (doing business, 2021) and 16th in the world for ease of paying taxes, making it easier for new and existing businesses to launch and scale. more than 75,000 belarusians live in riga, and several large belarusian enterprises operate there. thanks to community centres, schools, and cultural groups, belarusian culture can be studied and maintained in a tightly-knit community. in cooperation with the office for citizenship and migration (ocma), the latvian investment and development agency (liaa) set up a special team to process visa applications from belarus more quickly. visas and residence permits available to belarusians under the accelerated liaa programme include entry visas for founders of innovative and scalable enterprises and their families, the eu blue card for highly qualified workers and their families, and a temporary visa, i.e. a residence permit for people who do not meet the first two requirements. latvia is encouraging the best minds of the belarusian high-tech sector to relocate, offering easierto-obtain visas, less bureaucracy in opening bank accounts, and special incentives for start-ups. the latvian it industry expects the arrival of belarusians with mixed feelings. on the one hand, the industry is concerned that the privileges offered to newcomers are disrupting market relationships. on the other hand, they are strongly motivated to recruit the most talented employees thanks to the earnings as in latvia the salaries of it specialists are more competitive than in belarus. estonia estonia is the country with the greatest digital opportunities worldwide. in total, 99% of financial transactions are digital. electronic id and blockchain are widely used in fintech applications. over 80 fintechs, from innovative start-ups such as transferwise to guardtime, the leader of blockchain, make estonia a global centre of excellence for fintechs. it is the most cybersecurity-advanced country in europe, with unique knowledge on r&d and management of cybersecurity solutions and systems. home to nato, ccdcoe, guardtime, and malwarebytes, estonia is trusted for the security of the digital economy. in estonia, there are no nationality exceptions in the visa application process under the foreigners act. poland poland has launched a special information service for the programme poland: business harbor whose coordinators are govtech polska in the chancellery of the prime minister, the ministry of development and the polish investment and trade agency, in cooperation with the polish agency for enterprise development and the startup hub poland foundation. the programme is aimed at three groups of beneficiaries: freelancers, i.e., individuals who want to move, start-ups, and enterprises. as part of the path for freelancers, regulations are being proceeded to allow belarusians to set up a business in a much easier way. this is not a typical course of action for immigrants of other nationalities; it is an offer prepared especially for the needs of activating belarusians. the path for start-ups includes individual help to efficiently transfer their business operations to poland. the programme is coordinated by the startup hub poland foundation as a partner of poland: business harbor. the path for enterprises is a programme coordinated by the polish investment and trade agency. currently, software houses, as well as other it companies interested in placing job offers on the project website through which belarusians interested in working in one of the listed companies can apply directly. poland has also prepared a special offer for families of it employees who decide to work in our country. it covers not only visa matters, but also the the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 89 possibility of employment, setting up a business, and additional hours of the polish language at school for the youngest family members. the ‘special treatment’ programme has also been implemented, i.e. as part of the government’s cooperation with the polish hotel holding (gliwa, 2020), those ready to move to poland can get accommodation on preferential terms (paih, 2020). apart from estonia, each of the analysed countries creates a favourable environment to attract specialists from the belarusian it sector. according to govtech (govtech, 2021), after half a year of the programme poland: business harbor encouraging the local strong it sector to relocate, the percentage increased to 43%. approximately 7% of the entire sector of belarus has already moved to poland, supporting the national economy and meeting the growing demand of polish companies from the digital sector. at the same time, for almost two-thirds of it specialists considering leaving belarus, poland has become the first choice, far ahead of other countries. approx. 15% of it specialists went to ukraine, which ranks second, and approx. 10% to the third country in the ranking, lithuania. preliminary research conducted in 2020 showed that ukraine could be very popular among belarusian it specialists. in early 2021, a study of the ‘it in belarus’ portal on the emigration of employees of the belarusian it sector was published, which indicated that poland became the main destination for the emigration of belarusian specialists. the research also indicated that by april 2021, 15% of it specialists could have left belarus. figure 3. purpose of trips by country, in % source: aprel, 2021. it is also noteworthy what kind of specialists leave belarus. it turns out that it is senior specialists who most willingly leave the country, which could not be a good prognosis for the it sector in belarus. at this point, it should be emphasized that these highly skilled professionals can be valuable employees in migrant destination countries. when asked about a possible return to the country, the respondents provided very interesting answers. approx. 33% of it specialists have not yet decided if and when to return to belarus. one-third of specialists who left do not exclude the possibility of returning, but on condition that the situation in the country returns to normal. most respondents in this category are ready to wait no more than a year or two for normalization. four said they would return anyway as they feel uncomfortable abroad. finally, 30% will not come back at all. these data show how important political conditions are for the economy, in particular when it comes to a very innovative sector such as it. 0 10 20 30 40 50 60 poland ukraine lithuania germany georgia the netherlands czech republic estonia latvia russia usa gb canada cyprus other january,2021 april, 2021 90 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk figure 4. type of it specialists leaving belarus, in % source: aprel, 2021. figure 5. planned returns, in % source: aprel, 2021. conclusions the political crisis in belarus is an opportunity for the it industry in the post-communist countries of central and eastern europe. attracting experienced professionals and technologically advanced companies can help in the development of hi-tech, as well as increase the innovation and economic competitiveness of the analysed countries. the potential of these markets is huge. google announced that it intends to invest up to 2 billion usd in the google cloud region in poland. microsoft is also interested in poland; the american company announced a year ago a comprehensive investment plan worth 1 billion usd, the aim of which is to accelerate innovation and digital transformation for the development of the polish digital valley. this is only one of the many examples of interest in poland among international corporations, but it certainly demonstrates how big a chance for development the polish it sector has. both surveys and the current migration flows of the immigration preferences of belarusian it sector employees indicate that they are looking for stable markets with good development prospects. at the same time, these studies indicate that cultural proximity and simplified procedures could be among the most important factors when it comes to immigration destination choices. the challenge for future research is the question of the stability of these choices and whether, e.g., the 37.5 27.3 26.5 7.6 1.1 0 5 10 15 20 25 30 35 40 senior middle lead c-level junior 32.7 30.4 24.3 11 1.5 0 5 10 15 20 25 30 35 i do not know i will not come back i will be back on condition that the situation returns to normal within a short period of time, but no longer than a year or two i'll be back when things get back to normal yes, i will return regardless of the situation in the country, it's hard for me abroad the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 91 destinations of current migrations are permanent, or whether the migrants will not move on to the countries of western europe. the aim of the manuscript was to analyse the status of it specialists in the labour market of selected post-communist countries: belarus, poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. the interest of the countries neighbouring belarus in the process of encouraging belarusian it specialists emigrating from their homeland has been confirmed. the manuscript has demonstrated that employees of the belarusian it sector are an important resource that can compensate for the shortages of specialists in the labour market of selected post-communist countries, such as poland, lithuania, latvia, estonia, and ukraine. belarusian it specialists are highly qualified, which can improve the competitiveness and innovation of the host economies. moreover, the data indicate that the most valued specialists were those leaving the country. at the same time, relocations of belarusian companies to neighbouring countries were observed, as well as an increase in self-employment in the markets of selected postcommunist countries, in which belarusian workers play an active role. each study is also associated with certain limitations that affect the presentation of the results; therefore, some generalizations and incompleteness of the data used are unavoidable. to ensure the same level of publication, we limited our research to systemic instruments created by selected postcommunist countries to attract it specialists from belarus. it seems that the next areas of research could be topics related to the observed migration of it specialists from countries affected by the russia-ukraine war, as well as from belarus (which is indirectly involved in this conflict). references aprel. (2021). aprel’: uzhe uyekhali 15%. tret’ ne sobirayetsya nazad (4x po sravneniyu s yanvarem), [april: 15% have already left. a third is not going back (4x compared to january)]. retrieved from https://dev.by/news/relocate-april-2021 on june 10, 2021. baltic-course. (2020). lithuania invites qualified specialists, companies from belarus. retrieved from http://www.baltic-course.com/eng/baltic_states_cis/?doc=158826/ on september 10, 2020. bayulgen, o. (2010). foreign investment and political regimes: the oil sector in azerbaijan, russia, and norway. cambridge: cambridge university press. belarus. (2021). it v belarusi, [it in belarus]. retrieved from www.belarus.by/ru/business/doing-business/it-belarus/ on june 10, 2021. belarustoukraine. (2021). instruktsiya: kak belorusskim it-spetsialistam pereyekhat’ v ukrainu, [instructions: how belarusian it specialists move to ukraine]. retrieved from https://belarustoukraine.com on june 10, 2021. belinfund. (2021). belorusskiy innovatsionnyy fond, vauchery i granty, 2021. [belarusian innovation fund, vouchers and grants, 2021]. retrieved from http://belinfund.by/deyatelnost/vauchery-i-granty on january 10, 2021. belstat. (2020). belarus’ v tsifrakh, [belarus in facts]. retrieved from www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_compilation/index_16711/ on august 10, 2020. belstat. (2021). retrieved from https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/makroekonomika-i-okruzhayushchaya-sreda/informatsionno-telekommunikatsionnye-tekhnologii/ on january 21, 2021. berger, t., & frey, c.b. (2016). digitalisation, jobs and convergence in europe: strategies for closing the skills gap. oxford: oxford martin school. blanchard, j-m. f., & ripsman, n.m. (2008). a political theory of economic statecraft, foreign policy analysis, 4(4), 376. brynjolfsson, e., & hitt, l.m. (2000). beyond computation: information technology, organizational transformation and business performance. journal of economic perspectives, 14(4), 23-48. cedefop. (2018). insights into skill shortages and skill mismatch, publications office of the european union, luxembourg. consilium. (2021a). restrictive measures following the 2020 belarus presidential elections. retrieved from www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-following-the-2020-belarus-presidential-elections/ on june 10, 2021. 92 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk consilium. (2021b). eu relations with belarus. retrieved from www.consilium.europa.eu/en/policies/easternpartnership/belarus/ on june 12, 2021. datawrapper. (2021). kakoye napravleniye vasha kompaniya rassmatrivayet dlya relokeyta, [what direction is your company considering for relocation?]. retrieved from www.datawrapper.de/_/rfvap/ on june 10, 2021. doing business. (2019). retrieved from www.doingbusiness.org/en/reports/global-reports/doing-business2019/on june 11, 2021. doing business. (2020). retrieved from www.doingbusiness.org/en/reports/global-reports/doing-business2020/ on june 11, 2021. doing business. (2020). retrieved from www.doingbusiness.org/en/reports/global-reports/doing-business2020/on june 11, 2021. dolan, s., makarevich, a., & kawamura, k.m. (2015). are you-and your company-prepared for the future of work in tomorrowland?. european business review, 4-12. ease. (2021). yevropeys′ka asotsiatsiya prohramnoyi inzheneriyi, [european associa_on of so`ware engineering]. retrieved from https://it-ease.com/uk/ on june 10, 2021. eu4business. (2021). retrieved from www.eu4business.eu on january 10, 2021. euronews. (2020). minsk’s hi-tech park: a symbol of growing inequality in lukashenko’s belarus. retrieved from www.euronews.com/2020/08/07/minsk-s-hi-tech-park-a-symbol-of-growing-inequality-in-lukashenko-sbelarus on august 10, 2020. european commission. (2016). working together to strengthen human capital, employability and competitiveness, com/2016/0381 final, bruksela. european commission. (2021). retrieved from https://ec.europa.eu/ on january 26, 2021. european commission. (2021). europe’s digital decade: digital targets for 2030. retrieved from https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/europe-fitdigital-age/europes-digital-decade-digital-targets2030_en on october 12, 2021. european parliament. (2021). #freeromanprotasevich: eu calls for release of belarus journalist. retrieved from www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20210527sto04907/freeromanprotasevich-eu-callsfor-release-of-journalist/on june 10, 2021. everlegal. (2021). prezydent ukrayiny vydav ukaz dlya zaluchennya it-fakhivtsiv z bilorusi, [the president of ukraine issued a decree to attract it specialists from belarus]. retrieved from https://everlegal.ua/prezydent-ukrayiny-vydav-ukaz-dlya-zaluchennya-it-fakhivtsiv-z-bilorusi/ on june 10, 2021. fernández-portillo, a., almodóvar-gonzález, m., & hernández-mogollón, r. (2020). impact of ict development on economic growth. a study of oecd european union countries. technology in society, 63, 101420. gallie, d. (1991). patterns of skill change: upskilling, deskilling or the polarization of skills?. work, employment and society, 5(3), 319-351. gliwa, s. (2020). białorusini welcome to. ukraina czy polska kto przejmie ekspertów rynku it? retrieved from https://www.cyberdefence24.pl/bialorusini-welcome-to-ukraina-czy-polska-kto-przejmie-ekspertowrynku-it/ on november 10, 2020. govtech. (2021). zapraszamy specjalistów it. retrieved from https://www.gov.pl/web/poland-businessharbour/polandbusiness-harbour on june 14, 2021. grevtsova, a. (2018). predprinimatel'skaya sreda v respublike belarus' politicheskiye usloviya i mekhanizmy adaptatsii, [the business environment in the republic of belarus: political conditions and adaptation mechanisms]. biznes. obshchestvo. vlast, 30, 122. heritage. (2021). index of economic freedom, 2021. retrieved from www.heritage.org/index/country/belarus/on june 22, 2021. ho, s.c., kauffman, r.j., & liang, t.p. (2011). internet-based selling technology and ecommerce growth: a hybrid growth theory approach with cross-model inference. information and technology management, 12, 409-429. htp. (2020a). high tech park belarus, tsifry i fakty, [figures and facts]. retrieved from www.park.by/htp/facts/ on august 15, 2020. htp. (2020b). introduction. retrieved from www.park.by/en/htp/about/ on august 22, 2020. imf. (2021). retrieved from www.imf.org/en/countries/blr on january 17, 2021. the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 93 investment. (2020). it-khab v kiyeve: pochemu belorusskiye aytishniki massovo pereyezzhayut v ukrainu, [it hub in kiev: why belarusian it specialists massively move to ukraine]. retrieved from https://investment.24tv.ua/ru/it-hab-v-kieve-belorusskie-ajtishniki-edut-v-ukrainu_n1445362/ on october 23, 2020. kmu. (2020a). kabіnetmіnіstrіv ukraini, postanova vіd 23 grudnya 2020 r. № 1302, kiiv. deyakі pitannya perebuvannya v ukraїnі gromadyanrespublіki bіlorus, [cabinet of ministers of ukraine, resolution of december 23, 2020,1302, kyiv, some issues of stay in ukraine of citizens of the republic of belarus]. retrieved from www.kmu.gov.ua/npas/deyaki-pitannya-perebuvannya-v-ukrayini-gromadyan-respubliki-bilorus-i2312201302/ on june 23, 2021. kmu. (2020b). poyasnyuval′na zapyska do proektu postanovy kabinetu ministriv «pro realizatsiyu ekvperymental′noho proektu shchodo sproshchenoho oformlennya posvidok na tymchasove prozhyvannya hromadyanam respubliky bilorus′, yaki ye pidpryyeetsyamy, vysokokvalifikovanymy spetsialistamy, zokrema, fakhivtsyamy u sferi informatsiynykh tekhnolohiy ta innovatsiy, immihratsiya yakykh vidpovidaye interesam ukrayini, ta chlenam yikh simey», [explanatory note to the draft resolution of the cabinet of ministers on the implementation of a pilot project on simplified registration of temporary residence permits for citizens of the republic of belarus who are entrepreneurs, highly qualified specialists, in particular, specialists in information technology and innovation, immigration and ukraine]. retrieved from http://materialy.kmu.gov.ua/f81760a2/docs/22a77085/poyasnyuvalna_zapiska.pdf/ on june 27, 2021. kneuer, m. (2007). autocratic regimes and foreign policy, oxford research encyclopedia, 4. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190228637.013.392 leopold, t.a., ratcheva, v., & zahidi, s. (2016). the future of jobs: employment, skills and workforce strategy for the fourth industrial revolution. global challenge insight report, world economic forum. retrieved from www3.weforum.org/docs/wef_future_of_jobs.pdf/ on june 23, 2021. lorenz, m., rüßmann, m., strack, r., lueth, k.l., & bolle, m. (2015). man and machine in industry 4.0: how will technology transform the industrial workforce through 2025, the boston consulting group. retrieved from https://image src.bcg.com/images/bcg_man_and_machine_in_industry_4_0_sep_2015_tcm9-61676.pdf on june 19, 2021. lucas, h.c.jr., agarwal, r., clemons, e.k., el sawy, o.a., & weber, b. (2013). impactful research on transformational information technology: an opportunity to inform new audiences, mis quarterly, 37(2), 371-382. manpowergroup. (2021). 21 trendów na 2021 rok: transformacja talentów i przyszłość rynku prac. retrieved from www.manpowergroup.pl/raporty-rynku-pracy/ on june 28, 2021. mansfield, e.d., milner, h., & v. rosendorff, b.p. (2002). why democracies cooperate more: electoral control and international trade agreements. international organization 56, 3, 499-500. maryska, m., doucek, p., & kunstova, r. (2012). the importance of ict sector and ict university education for economic development. procedia – social and behavioral sciences, 55(5), 1060-1068. murphy, a. (2020). how can belarus’s it sector impact its international standing?. minsk dialogue. retrieved from https://minskdialogue.by/en/research/memorable-notes/how-can-belarus-s-it-sector-impact-its-international-standing/ on february 22, 2020. newsbeezer. (2021). interview by roman protasiewicz for the belarusian media. retrieved from https://newsbeezer.com/polandeng/interview-by-roman-protasiewicz-for-the-belarusian-media-juraszs-analysis/ on june 22, 2021. oecd. (2020). sme economic policy index: eastern partnership countries 2020. assessment of the european sme business act, 467. paris: oecd publishing. paih. (2020). poland business harbour program polskiego rządu dla przedsiębiorczych białorusinów z sektora ict. retrieved from https://www.paih.gov.pl/20201001/raport_poland_business_harbour/ on october 11, 2020. parp. (2021). raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2020, polska agencja rozwoju przedsiębiorczości, warszawa. retrieved from www.parp.gov.pl/component/publications/publication/raport-o-stanie-sektora-malych-i-srednich-przedsiebiorstw-w-polsce-2020 on january 23, 2021. president. (2020). prezydent białorusi. retrieved from http://president.gov.by/ru/economy_ru/ on august 16, 2020. president. (2021). prezident pіdpisav ukaz pro zakhodi іz zaluchennya іt-fakhіvtsіv z bіlorusі, [the president has signed a decree on entering from the meeting of it-factions from belarus]. retrieved from www.president.gov.ua/news/prezident-pidpisav-ukaz-pro-zahodi-iz-zaluchennya-it-fahivci-64249/ on june 11, 2021. 94 | zofia gródek-szostak, karolina kotulewicz-wisińska, rafał lisiakiewicz, wojciech zysk rasińska, a. (2016). polska jako centrum outsourcingu it, a brak wystarczającej liczby programistów w kraju, informacja prasowa transition technologies. rosandic, a. (2018). social economy in eastern neighbourhood and in the western balkans. country report – belarus, aets consortium – march 2018. european commission. retrieved from https://ec.europa.eu/growth/content/social-economy-eastern-neighbourhood-and-western-balkans_en on june 22, 2021. savulescu, c. (2015). dynamics of ict development in the eupr. pocedia economics and finance, 23, 513-520. sergei, s. (2020). belarus’ it sector could face a mass exodus, international politics and society. retrieved from www.ips-journal.eu/regions/europe/belarus-it-sector-could-face-a-mass-exodus-4638/ on september 13, 2020. spezia, v., koksal-oudot, e., & montagnier, p. (2016). new skills for the digital economy measuring the demand and supply of ict skills at work, oecd digital economy papers, 258. sylwestrzak, m. (2018). wpływ ict na wzrost gospodarczy w krajach unii europejskiej w latach 2006-2016. ekonomiczne problemy usług, 2, 361-369 trusiewicz, i. (2020). w walce o białoruskie firmy it chce nas ubiec litwa. mamy jednak asa. retrieved from https://cyfrowa.rp.pl/globalne-interesy/52798-w-walce-o-bialoruskie-firmy-it-moze-nas-ubiec-litwa-mamyjednak-asa/ on october 17, 2020. ukrinform. (2021). kabmin sprostyv pravyla immihratsiyi z bilorusi, [the cabinet has simplified the rules of immigration from belarus]. retrieved from https://www.ukrinform.ua/rubric-society/3160045-kabmin-sprostiv-pravila-immigracii-z-bilorusi.html/ on june 22, 2021. ukrstat. (2020). retrieved from http://ukrstat.org/uk/operativ/operativ2008/vvp/vvpric/arhvtru.html on january 30, 2021. unctad. (2021). trade map in united nations conference on trade and development. retrieved from https://unctadstat.unctad.org/wds/tableviewer/tableview.aspx on january 23, 2021. unctadstat. (2021). retrieved from https://unctadstat.unctad.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx on january 22, 2021. vctr. (2021). mintsifra sozdala instruktsiyu po relokeytu dlya belorusskikh aytishnikov, [ministry of digital industry has created instructions on relocation for belarusian it specialists]. retrieved from https://vctr.media/relokaciya-belarus-ukraina-46605/ on june 12, 2021. von westernhagen, n. (2002). systemic transformation, trade and economic growth. developments, theoretical analysis and empirical results. springer-verlag berlin heidelberg: physica-verlag heidelberg. vu, k., hanafi zadeh, p., & bohlin, e. (2020). ict as a driver of economic growth: a survey of the literature and directions for future research. telecommunications policy, 44(2), 101922. vu, k.m. (2011). ict as a source of economic growth in the information age: empirical evidence from the 19962005 period. telecommunications policy, 35(4), 357-372. warr, b., & ayres, r.u. (2012). useful work and information as drivers of economic growth. ecological economy, 73, 93-102. weeks, j.l.p., & crunkilton, c. (2017). domestic constraints on foreign policy in authoritarian systems. oxford research encyclopedia, 3, 7-8. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190228637.013.413 world bank. (2021a). retrieved from www.worldbank.org/en/country/ on january 14, 2021. world bank. (2021b). statistics on small and medium-sized enterprises in eu and the eastern partnership countries. retrieved from https://databank.worldbank.org/ on january 24, 2021. world bank. (2021c). retrieved from www.worldbank.org/en/country/belarus/overview#3 on january 23, 2021. world bank. (2021d). retrieved from https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators on january 12, 2021. authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. zg-s – conceptualisation, literature writing, kk-w – methodology, calculations, rl – results, findings, wz – findings, editorial work. the belorussian it sector as a panacea for the shortage of specialists in the labour market… | 95 zofia gródek-szostak phd. assistant professor in the department of economics and business of the krakow university of economics. author of papers on public financing of investments and r&d works and on implementing innovative solutions in enterprises. correspondence to: krakow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: grodekz@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-6283-6952 karolina kotulewicz-wisińska phd. assistant professor in the department of political science of the krakow university of economics. autor of papers on political, economic and social transformation of the former ussr states, relations between the european union and the cis states. correspondence to: krakow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: kotulewk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7416-4898 rafał lisiakiewicz phd. assistant professor at the krakow university of economics. research interests include russia’s foreign policy, russia’s economic relations with foreign partners, and polish-russian relations. his research interests also lie at the intersection of international political economy and security. author of several dozen publications on these areas. correspondence to: krakow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: lisiakir@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8649-6518 wojciech zysk associate professor (prof. uek) of the krakow university of economics (poland). habilitated doctor of economics (decon), phd in foreign trade; specialist in fdi, fair trade, sri, csr, international entrepreneurship, e-commerce, foreign trade, european business; author and co-author of several books and over 90 scientific articles. correspondence to: krakow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: zyskw@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2231-7941 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from the subsidy granted to krakow university of economics (poland) – project no. 073/eez/2022/pot. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. #kj-12-201-kaczmarek s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : kaczmarek, j. (2017). właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań, potencjału i oceny. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 201-213. właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań, potencjału i oceny jarosław kaczmarek uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział zarządzania katedra ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: kaczmarj@uek.krakow.pl streszczenie: konkurencyjność jest ściśle związana ze zmianami, przystosowaniem do zmieniających się warunków lub ich wyprzedzeniem. warunki te zmieniały się, przeobrażały, a obecnie proces ten znacznie przyśpieszył. powoduje to ewolucję poglądów dotyczących uwarunkowań konkurencyjności, jej istoty i determinant oraz jej efektów i ich oceny. zmiany te stały się przesłanką niniejszego studium teoriopoznawczego. jego celem jest poznanie, objaśnienie i wysublimowanie właściwości kategorii konkurencyjności. struktura i następstwo prowadzonego wnioskowania obejmują opis nurtów badań konkurencyjności, wielopoziomowości jej istoty, uwarunkowań i potencjału konkurencyjności, przewagi konkurencyjnej i sposobów jej wzrostu oraz oceny efektów i pomiaru konkurencyjności. słowa kluczowe: konkurencyjność; potencjał konkurencyjności; przewaga konkurencyjna klasyfikacja jel: d41 1. wstęp dorobek wiedzy teoretycznej i zbiór doświadczeń praktycznych dowodzą współcześnie, że przedsiębiorstwa muszą przewidywać i trafnie oceniać swoją sytuację – posiadać zdolność efektywnego działania i zdolność rozwoju w stale zmieniającym się otoczeniu. w nich samych tkwi zdolność utrzymywania lub tworzenia nowej przewagi konkurencyjnej. przedsiębiorstwa osiągają ją dzięki zarządzaniu zmianami, zarządzaniu konkurencyjnością (skawińska, 2002, s. 66; wawrzyniak, 1999, s. 97). celem tych zmian są: poprawa racjonalności i efektywności gospodarowania zasobami oraz czynnikami wytwórczymi, nadanie strukturze gospodarczej (organizacji) cech nowoczesności, elastyczności, innowacyjności i adaptacyjności. stanowią one istotę ciągłej restrukturyzacji przedsiębiorstwa i rozwoju potencjału konkurencyjności (borowiecki, 1995, s. 19-20). zmiana rozumiana jest jako ciągły proces – z niemożliwym do wskazania punktem docelowym, ale możliwym kształtowaniem elastyczności reakcji na zmiany (clarke, 1997, s. 9). 202 jarosław kaczmarek konkurencyjność wywodzi się od konkurencji, jest jej materializacją. konkurencja jest elementem rynku – to siła, która ukierunkowuje zachowania jego podmiotów (majewska-jurczyk, 1998, s. 10). na rozwój konkurencji istotny wpływ wywiera struktura rynku, tworząc mniej lub bardziej sprzyjające warunki. wynikiem konkurencji są zmiany pozycji konkurencyjnej podmiotów, a wzrost tej pozycji dla jednych, oznacza jej osłabienie dla innych podmiotów (reynauld, vidal, 1998, s. 59). zmiany pozycji konkurencyjnej ukazują zdolność podmiotu do zaspokajania popytu danego rynku (frischtak, 1999, s. 86), a konkurencyjność sprzyja harmonizacji celów interesariuszy przedsiębiorstwa (bossak, 2006, s. 243). konkurencyjność jest ściśle związana ze zmianami, przystosowaniem do zmieniających się warunków lub ich wyprzedzeniem (gierszewska, & romanowska, 1999, s. 17). warunki te podlegały przeobrażeniom w czasie, a współcześnie uległy znacznemu przyspieszeniu, stąd ewoluują także poglądy co do uwarunkowań konkurencyjności, jej istoty i determinant oraz jej efektów i ich oceny. wskazane zmiany stały się przesłanką dla opracowania niniejszego studium teoriopoznawczego, mającego na celu poznanie, objaśnienie i wysublimowanie właściwości kluczowej kategorii ekonomicznej jaką jest konkurencyjność. stanowi ono także teoretyczne wprowadzenie do prezentacji wyników badań empirycznych zawartych w kolejnych publikacjach. struktura i następstwo prowadzonego wnioskowania nakreślają jego ścieżkę prowadzącą od opisania nurtów badań konkurencyjności oraz wielopoziomowego jej podmiotowego charakteru, przez uwarunkowania i potencjał konkurencyjności, do przewagi konkurencyjnej i sposobów jej wzrostu, a kończąc na ocenie efektów i pomiarze konkurencyjności. 2. nurty badań konkurencyjności m.j. stankiewicz zarysowując całościowe podejście badawcze do konkurencyjności przedsiębiorstw, określane łańcuchem składników konkurencyjności, wyróżnia jego elementy: pozycję konkurencyjną, instrumenty konkurowania, przewagę konkurencyjną i potencjał konkurencyjności (stankiewicz, 2000, s. 98). nie jest to pogląd odosobniony, a występujące zróżnicowanie w ramach pojęcia konkurencyjności i jej analizy jest związane, zdaniem k. obłoja, przede wszystkim z odmiennymi podejściami badawczymi do tej kategorii ekonomicznej (obłój, 1998, s. 58). koncepcje konkurencyjności są formułowane w odniesieniu do rynków konkurencyjnych (dunford, smith i in., 2001, s. 110). badania dotyczące konkurencyjności obejmują zarówno walkę konkurencyjną między podmiotami, jak również zdolność do podtrzymania lub zwiększenia ich udziałów rynkowych (feenstra, 1989, s. 1). na zdolność tę wpływa umiejętność wykorzystania metod konkurencji, w tym wskazywanej przez m.e. portera poprawy efektywności (porter, 1990, s. 21). m. gorynia i b. stępień analizują intensywność procesu konkurencji w konkurencyjności (gorynia, & stępień, 2000, s. 53). konkurencja jest podstawową siłą motywującą przedsiębiorstwa do działania zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania o. langego oraz różnicowania produktów (porter, 1986, s. 20). na właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 203 kanwie tych stwierdzeń j. kudełko uznaje konkurencję za zbiór działań podejmowanych w procesie rywalizacji podmiotów, a konkurencyjność za zdolność tych podmiotów do skutecznej rywalizacji (kudełko, 2005, s. 66). korzyści z konkurencji m.e. porter określa korzyściami konkurencyjnymi, które występują w postaci niższych kosztów i dywersyfikacji produktów. przynoszą one przedsiębiorstwu zwiększone zyski umożliwiające poprawę pozycji rynkowej. efektem tego jest niekończąca się walka między konkurentami (porter, 1990, s. 10, 29, 34). powyższe uwagi sugerują, że konkurencyjność jest kategorią występującą częściej w naukach o zarządzaniu (w kontekście sposobu uzyskiwania przewag konkurencyjnych) niż w naukach ekonomicznych (odnoszona do wzrostu efektywności podmiotów i wzrostu gospodarczego). konkurencyjność jest pojęciem zróżnicowanym i trudno poddającym się badaniu, m.in. ze względu na konieczność porównania z otoczeniem. bywa także krytykowana za przewartościowanie jej roli, niezdefiniowanie, trudność oceny i doboru jej mierników. wzbudza ona liczne kontrowersje – aż do zwątpienia w jej sens jako czynnika zmian – co należy jednak uznać za fazy przejściowe w ewolucji rozumienia zmieniającego się jej znaczenia, zwłaszcza pod wpływem takiego procesu jak internacjonalizacja (nazarczuk, 2008, s. 29-30). problemy te są także uwypuklone w opisie nadal trwającej transformacji systemowej w polsce (krugman, 1994a, s. 28-44; zinnes, eilat & sachs, 2001, s. 315-353; kaczmarek, 2016, 62-71). rysunek 1. główne nurty badawcze nad konkurencyjnością źródło: opracowanie własne na podstawie (wziątek-kubiak, 2003, s. 14-23). • międzynarodowa zdolność konkurencyjna (konkurencyjność czynnikowa) – zdolność gospodarki danego kraju do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy możliwie największych korzyści teoria wzrostu gospodarczego • międzynarodowa pozycja konkurencyjna (konkurencyjność wynikowa) – oceniana na podstawie zmiennych handlowych, makroekonomicznych i wyników wymiany czynników wytwórczych • międzynarodowa pozycja rynkowa – względne wyniki osiągane w rywalizacji ekonomicznej przez kraj lub przedsiębiorstwo teoria handlu międzynarodo -wego • konkurencyjność jest związana z poziomem i strukturą pozycji konkurencyjnej poprzez porównanie wartości dodanej obliczanej w cenach krajowych z wartością obliczaną w cenach światowych w układzie ciągnionym teoria zniekształceń • ujęcie statyczne (konkurencja równowagi) – mikroekonomiczne, oparte na koncepcji przewag (korzyści) konkurencyjnych m.e. portera; poprzez poprawę efektywności możliwe jest uzyskiwanie korzyści, służących ekspansji przedsiębiorstwa i zdobyciu przewagi konkurencyjnej • ujęcie dynamiczne (proces wywołujący nierównowagę rynkową) – wyprowadzone z pojęcia rywalizacji między przedsiębiorstwami o rynek i zasoby produkcyjne; jest to proces dynamiczny, zawierający elementy destrukcyjne i twórcze, z podstawową rolą przedsiębiorczości i umiejętności wykorzystywania nierównowagi teoria konkurencji 204 jarosław kaczmarek podsumowując zatem, analiza dorobku w zakresie naukowego poznania istoty konkurencyjności pozwala na wysublimowanie czterech głównych nurtów badań nad konkurencyjnością: w obszarze teorii wzrostu gospodarczego, handlu międzynarodowego, zniekształceń i konkurencji (rys. 1). 3. wielopoziomowość konkurencyjności zróżnicowanie w podejściu do badania konkurencyjności przynosi wiele propozycji jej określenia, z widocznym rozwarstwieniem pojęć w ujęciu makro, mezo i mikroekonomicznym. l.d’a. tyson wskazuje, że konkurencyjność gospodarki to zdolność do wytwarzania wyrobów, które nie poddają się międzynarodowej konkurencji, przy czerpaniu korzyści przez społeczeństwo ze wzrostu standardu życia (tyson, 1992 [za:] zinnes, eilat, sachs, 2001, s. 317). to zdolność uwarunkowana, zdaniem m.e. portera, uprzednią wygraną na rynku lokalnym, krajowym i regionalnym (baker & kohler, 1996; wziątek-kubiak, 2011). konkurencyjność jest rozumiana jako proces dynamiczny, z elementami czynnikowymi i wynikowymi, oznaczający na poziomie kraju (makroekonomicznym) – zdaniem d. hübner – wysoką zdolność absorpcyjną, adaptacyjną i innowacyjną w relacjach z międzynarodowym otoczeniem (hübner, 1994, s. 336; lipiec-zajchowska, 2000, s. 12). cechy te są także właściwe dla konkurencyjności mezo i mikro. m.e. porter podkreśla, że konkurencyjność gospodarki to więcej niż konkurencyjność jej podmiotów, mierzona efektywnością gospodarowania (porter, 1998, s. 77-90). podsumowując, w ujęciu makroekonomicznym uwidacznia się nurt akcentujący rolę i jakość otoczenia instytucjonalnego, jako warunku osiągania wysokiego poziomu konkurencyjności gospodarki oraz rozwijający się nurt uwypuklający innowacje jako podstawowe obecnie źródło konkurencyjności. w ujęciu mikroekonomicznym konkurencyjność to zdolność przedsiębiorstwa do sprostania konkurencji ze strony innych podmiotów, utrzymanie i powiększanie udziałów rynkowych oraz osiąganie w związku z tym odpowiednich zysków (nowakowski, 2000, s. 32). według u. płowiec konkurencyjność przedsiębiorstwa to wyższa zyskowność, ponad obowiązującą stopę procentową oraz szanse długotrwałego rozwoju wskutek skłonności przedsiębiorstwa do innowacji technologicznych, technicznych i organizacyjnych, umożliwiających osiągnięcie odpowiednich rent, a w związku z tym przywództwa w danej dziedzinie (płowiec, 1994, s. 10). poziom mezoekonomiczny w określaniu konkurencyjności jest najrzadziej definiowany (olczyk, daszkiewicz, 2008, s. 14), chociaż to właśnie w powiązaniu gałęziowym m.e. porter widział podstawowe korzyści konkurencyjne. co więcej, wskazywał on, że aby zrozumieć czynniki efektywności i stopę wzrostu gospodarki, nie należy skupiać uwagi na gospodarce jako całości, lecz na poszczególnych jej sektorach i ich segmentach (porter, 2001, s. 200). na powyższe zwraca uwagę także s. flejterski (flejterski, 1984, s. 393), który w swojej definicji konkurencyjności podkreśla rolę branży, gałęzi lub działu gospodarki. właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 205 zaprezentowane wnioski, jak wskazuje m. gorynia, pozwalają na przyjęcie punktu widzenia podmiotowego wskazującego, że konkurencyjność jest wielopoziomowa. wyróżnić w niej można: skalę mega (grupa krajów), makro (państwo), mezo (sektor, branża), mikro (przedsiębiorstwo), mikro-mikro (produkt) (gorynia, 1998a, s. 10). a. wziątek-kubiak podkreśla jednak, że konkurencyjność jest kategorią mikroekonomiczną – kraju nie można wyeliminować z rynku, na co wskazywał p. krugman, jako cel konkurowania (krugman, 1994b, s. 178). ponadto konkurencyjność krajów kształtują dodatkowe czynniki poza efektywnością produkcji, co stoi w sprzeczności z ujęciem konkurencyjności zaproponowanym przez m.e. portera. jego koncepcja została poddana krytyce (foss, mahnke, 1998; kraft, 2000), dlatego też problem pojmowania konkurencyjności wyłącznie jako kategorii mikroekonomicznej pozostaje otwarty. podobnie jak m. gorynia, w opinii w. bieńkowskiego konkurencyjność ukazuje swoją wielopoziomowość i wyróżnia on trzy poziomy agregacji – mikro, mezo, makro i mega, a ponadto na poziomie mikro i mezo widoczne jest podejście statyczne (fotograficzne – poziom, ranga, wynik), natomiast na poziomie makro i mega – dynamiczne (tomograficzne – zdolność do konkurowania w długim okresie) (bienkowski, 2007, s. 322). dla d. faulknera i c. bowmana sama konkurencyjność mikroekonomiczna jest także wielopłaszczyznowa, identyfikowana przez następującą relację: przedsiębiorstwo, jego potencjał, możliwości i umiejętności a struktura rynku i występujące na nim szanse strategiczne (faulkner, bowman, 1996, s. 35-40, 44). wyróżniają oni konkurencyjność podstawową (procesy i systemy zapewniające pozycję lidera), z podziałem na operacyjną (umiejętności techniczne) i systemową (wzrost wartości, innowacyjność) oraz konkurencyjność kluczową (umiejętności niezbędne do zdobycia trwałej przewagi). 4. uwarunkowania konkurencyjności i jej potencjał mikroekonomiczny warunki funkcjonowania przedsiębiorstwa obejmują warunki wewnętrzne i zewnętrzne, a podział na elementy składowe jest zróżnicowany tak w teorii, jak i praktyce. można tu wymienić m.in.: otoczenie konkurencyjne, otoczenie wewnętrzne, operacyjne i ogólne, otoczenie podmiotowe, a także siły rynkowe (określane jako otoczenie przedmiotowe), makrootoczenie i mikrootoczenie. to właśnie warunki wewnętrzne, zdaniem m. bratnickiego i b. godziszewskiego, jako zasoby i umiejętności przedsiębiorstwa, tworzą potencjał konkurencyjności, a mają znaczenie strategiczne, kształtują przewagę konkurencyjną i zdolność do konkurowania (godziszewski, 2001, s. 76; bratnicki, 2002, s. 48). ponadto w opinii j. barneya, są to zasoby posiadające takie cechy, jak: wartość strategiczna, rzadkość, trudność imitacji, niemożliwość do subsydiowania (barney, 1991, s. 112). m. gorynia rozszerza rozumienie potencjału konkurencyjności o kulturę przedsiębiorstwa, strukturę organizacyjną, wizję i proces tworzenia strategii 206 jarosław kaczmarek (gorynia, 2002, s. 93). systematyzując zróżnicowane elementy potencjału konkurencyjności, wskazać można na: zasoby fizyczne, zasoby finansowe, kapitał ludzki, zasoby niewidzialne i zasoby organizacyjne (skawińska, 2002, s. 65) (rys. 2). rysunek 2. elementy struktury potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa źródło: opracowanie własne na podstawie (skawińska, 2002, s. 65). ze względu na fakt, że na konkurencyjność przedsiębiorstw wpływają warunki i czynniki zarówno zewnętrzne (galli, pelkmans, 2000, s. 20), jak i wewnętrzne, prowadząc ocenę konkurencyjności na podstawie mikroekonomicznej efektywności, wyróżnić można konkurencyjność sensu largo i sensu stricto. ta pierwsza jest sumarycznym efektem oddziaływania czynników niezależnych i zależnych od przedsiębiorstwa, ukazując jego siłę konkurencyjną, czyli pozycję rynkową. w rozumieniu węższym, konkurencyjność wyznaczają bezpośrednie działania przedsiębiorstwa w celu wygrania walki konkurencyjnej, czyli mikroekonomiczna efektywność (wziątek-kubiak, 2003, s. 38). w krótkim okresie najczęściej występuje rozbieżność między kierunkami konkurencyjności sensu largo i sensu stricto, lecz w długim okresie zmiany względnej mikroekonomicznej efektywności wyznaczają kierunki zmian udziałów w rynku, zatem konkurencyjności sensu largo. 5. przewaga konkurencyjna i jej wzrost analizując problematykę konkurencyjności, nie sposób nie zwrócić uwagi na pojęcie przewagi konkurencyjnej. m. bratnicki wskazuje na zasoby i umiejętności zasoby fizyczne • budynki, budowle, infrastruktura techniczna i technologiczna • maszyny i urządzenia wytwórcze • środki transportu wewnętrznego i zewnętrznego • urządzenia i sieci infrastruktury informatycznej zasoby finansowe • rozmiar zysku i poziom akumulacji • wartość aktywów (majątku, środków gospodarczych) • wartość kapitału własnego i jego rentowność • płynność finansowa, kapitał obrotowy netto, środki pieniężne • produktywność majątku (prędkość krążenia kapitału) • wielkość i struktura kapitałów, w tym stopień samofinansowania kapitał ludzki • jakość kadr służb przedsiębiorstwa – logistyka, dystrybucja, sprzedaż, marketing • jakość kadr techniczno-produkcyjnych, ekonomiczno-cotrollingowych i finansowych • jakość kadry zarządzającej, przedsiębiorczość, zaangażowanie, motywacja, skłonność do podejmowania ryzyka • pracownicy szeregowi – kwalifikacje, kreatywność, wydajność pracy zasoby niewidoczne • innowacje, licencje, patenty, wynalazki, technologie • zasoby informacyjne, unikatowe umiejętności • renoma firmy, marki produktów, doświadczenie, kontakty, powiązania nieformalne • kultura organizacyjna, tożsamość, klimat pracy zasoby organizacyjne • wielkość przedsiębiorstwa, struktura organizacyjna • system podejmowania decyzji, system monitoringu, zarządzanie jakością • sposoby powiązań z dostawcami i odbiorcami, organizacja sieci dystrybucji i logistyki właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 207 przedsiębiorstwa, które kształtują przewagę konkurencyjną (bratnicki, 2002, s. 48; godziszewski, 2001, s. 76). d. faulkner i c. bowman wyróżniając konkurencyjność kluczową, określili ją jako umiejętności niezbędne do zdobycia trwałej przewagi konkurencyjnej (faulkner, bowman, 1996, s. 35-40). natomiast m. gorynia zdefiniował konkurencyjność jako umiejętność osiągania i/lub utrzymywania przewagi konkurencyjnej (gorynia & stępień, 2000, s. 22). tak częste powoływanie się na pojęcie przewagi konkurencyjnej jest zrozumiałe ze względu na powszechność nurtu badawczego konkurencyjności wywodzącego się z ujęcia statycznego (konkurencji równowagi), opartego na koncepcji przewag (korzyści) konkurencyjnych m.e. portera (porter, 2001, s. 35-51; porter, 1990, s. 21; porter, 2000, s. 41). zdaniem tego autora, przez poprawę efektywności możliwe jest uzyskiwanie korzyści służących ekspansji przedsiębiorstwa i zdobyciu przewagi konkurencyjnej. korzyści te występują ostatecznie w postaci niższych kosztów i dywersyfikacji produktów. krótko podsumowując, k. obłój uznał przewagę konkurencyjną za podstawę trwałego tworzenia i zawłaszczania wartości w większym stopniu niż to udaje się konkurentom (obłój, 2001, s. 3). e. skawińska wskazuje na powszechne rozumienie przewagi konkurencyjnej jako lepszego usytuowania przedsiębiorstwa na rynku w stosunku do konkurentów (skawińska, 2002, s. 80), przy czym w. wrzosek i b. godziszewski przypominają, że jest to zdeterminowane spełnieniem warunku określonego przez m.e. portera w postaci wyższej efektywności działalności (wrzosek, 1999, s. 2; godziszewski, 2001, s. 59). m. gorynia wyróżnia ponadto ujęcie statyczne i dynamiczne przewagi konkurencyjnej – jej posiadanie oraz umiejętność zdobywania (gorynia, 1998b, s. 106), natomiast b. godziszewski odróżnia przewagę konkurencyjną od przewagi rynkowej (ta druga nie gwarantuje uzyskania tej pierwszej) oraz przypisuje przewadze konkurencyjnej następujące cechy: rodzaj, trwałość i wielkość (godziszewski, 2001, s. 59). źródłami przewagi konkurencyjnej są warunki i czynniki zewnętrzne oraz wewnętrzne, a w ramach nich konieczne jest obecnie zwrócenie się ku źródłom intensywnym, co wynika z narastającej zmienności, turbulentności i złożoności otoczenia, a zmiana taka może nadać organizacji cechy zapewniające przewagę konkurencyjną (borowiecki, 1995, s. 19-20). w ślad za przewagą konkurencyjną wyłaniają się zagadnienia odnoszące się do sposobów zwiększania konkurencyjności oraz strategii konkurencyjności i wykorzystywanych instrumentów, co sygnalizowało prezentowane wcześniej podejście badawcze m.j. stankiewicza do konkurencyjności przedsiębiorstw, określane łańcuchem składników konkurencyjności (stankiewicz, 2000, s. 98). do sposobów wzrostu konkurencyjności zaliczyć można: rozwój przedsiębiorczości podmiotów, jakość środowiska lokalnego, racjonalizację struktur podmiotów (z wyróżnionymi procesami dywersyfikacji, koncentracji, integracji i konsolidacji) oraz politykę konkurencyjną (skawińska, 2002, s. 85). przedsiębiorczość – jako zbiór zachowań (według m. strużyckiego), których celem jest tworzenie i realizowanie przedsięwzięć umożliwiających osiąganie celu przez ograniczanie ryzyka (bojewska, 2002, s. 110), czy też (według p.f. druckera) jako zdolność do dostrzegania luk na rynku, wybiegania w przyszłość, 208 jarosław kaczmarek poszukiwania zmiany i reagowania na nią oraz wykorzystywania jej do innowacji (drucker, 1992, s. 29) – jest uznawana za podstawę zarządzania zmianą w przedsiębiorstwie, zatem tworzenia nowej przewagi konkurencyjnej. drugim źródłem konkurencyjności przedsiębiorstwa jest wskazana przez m.e. portera natura (jakość) środowiska gospodarczego. znamiennym dowodem wpływu środowiska na aktywność przedsiębiorstwa i uzyskanie ponadprzeciętnej efektywności jest powstawanie skupisk przedsiębiorstw (porter, 1998, s. 82; best, 2001, s. 69-71) – gron konkurencyjnych gałęzi (klastrów) (morgan, 1997; swann, prevezer & stout, 1998). kolejnym sposobem na wzrost konkurencyjności jest przeprowadzenie zmian organizacyjno-własnościowych. wśród nich wymienia się procesy dywersyfikacji, koncentracji, integracji i konsolidacji. każdy z nich może przynieść pewien zbiór korzyści, które muszą przewyższać wady tych rozwiązań, stąd konieczność zachowania zasady racjonalności w podejmowanych wyborach w zakresie struktury funkcjonowania przedsiębiorstwa (bratnicki, 2002, s. 75-80). rola państwa we współczesnej gospodarce jest najczęściej pojmowana w postaci tworzenia ram instytucjonalnych funkcjonowania gospodarki i jej podmiotów, redystrybucji dochodów oraz dyskusyjnym pośrednim i bezpośrednim wpływie na mechanizm alokacji zasobów. skutkiem tego jest ukształtowanie określonej polityki państwa, także w zakresie konkurencyjności. jest ona obecnie określana jako działania zmierzające do wyrównywania na własnym rynku warunków konkurencji, jako przesłanki umożliwiającej konkurowanie na rynku światowym (wierzbowski, 1995). ważną jest jej korelacja z polityką integracji ze strukturami unii europejskiej i jej ponadpaństwową polityką konkurencyjności (oziewicz, 2000, s. 10). 6. pomiar i ocena konkurencyjności zmiany konkurencyjności wynikające z konkurencji powodują zmiany podmiotowych struktur rynkowych. wzrost udziału podmiotu w rynku oznacza wygranie przez niego walki konkurencyjnej i wskazuje na poprawę jego konkurencyjności (i odwrotnie). szerzej ujmując, zmiany te odzwierciedlają zdolność podmiotu do utrzymania się na rynku, zdolność osiągania sukcesu i skuteczność w realizacji immanentnego celu działania. zdaniem w. meeusena i g. raypa, jest to powodem powszechnego uznawania zmian udziałów w rynku, świadczących o sile konkurencyjnej podmiotu, za miernik oceny konkurencyjności (meeusen, rayp, 1998, s. 98-102). miernik ten obrazuje zdefiniowaną wcześniej konkurencyjność sensu largo. na poziomie makroekonomicznym są stosowane mierniki syntetyczne, uproszczone lub cząstkowe, rozwinięte (np. tempo wzrostu gospodarczego, wzrost dochodów realnych ludności, udział eksportu, terms of trade). kolejnym sposobem oceny jest wykorzystanie analizy wielowskaźnikowej z systemem wag i wyznaczenie wskaźnika zbiorczego. pomimo krytyki, ten kierunek badań jest nadal rozwijany. ocena konkurencyjności w ujęciu mikroekonomicznym wykorzystuje miary efektywności (wyniki finansowe i udział sprzedaży eksportowej), źródła budowy potencjału konkurencyjności (innowacje, b+r, nakłady inwestycyjne) oraz sposoby kształtowania mikrootoczenia (udział w rynku i siła finansowa, właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 209 możliwość uzyskania trwałej przewagi). niestety, coraz bardziej zarysowuje się ukierunkowanie prowadzonych badań na zastosowanie metod jakościowych (z użyciem prób i analizy przypadku), zamiast pożądanych – ilościowych (ograniczoność i koszt pozyskania danych liczbowych). spośród wyróżnionych czterech głównych nurtów badań nad konkurencyjnością, najczęściej stosowane są dwa sposoby oceny zmian konkurencyjności – w ramach nurtu teorii handlu międzynarodowego oraz teorii konkurencji. w pierwszym przypadku są wykorzystywane wskaźniki pokrycia (relacje eksportu do importu dla danego produktu, dla gospodarki lub jej sektorów), wskaźniki eksportowe (opisujące strukturę towarową eksportu – w odniesieniu do eksportu ogółem lub względem innych gospodarek), wskaźniki eksportowe netto (jako różnica między eksportem i importem danego produktu, w ujęciu bezwzględnym i porównawczym). w drugim przypadku, konkurencyjność jest oceniana przez badanie ruchów cen względnych (np. wskaźnik cenowo-strukturalny, cenowy oczyszczony, terms of trade, jakościowo-cenowy, luka cenowo-jakościowa), zmian efektywności (np. wskaźnik produktywności, kosztów jednostkowych, w tym jednostkowych kosztów pracy) oraz zmian udziału produktów lub sektorów gospodarki w rynku (np. wskaźnik udziału w popycie lub podaży rynku zagranicznego, rzadziej krajowego). 4. podsumowanie sensem i celem działania struktury gospodarczej (organizacji) jest poprawa racjonalności i efektywności gospodarowania zasobami oraz czynnikami wytwórczymi. są to działania ciągłe – proces permanentnej przebudowy struktury gospodarczej, nadanie jej cech nowoczesności, elastyczności, innowacyjności i adaptacyjności. opisują one istotę restrukturyzacji i rozwoju (kaczmarek, 2015, s. 18-26), w którym kluczowe miejsce zajmuje konkurencyjność – jej uwarunkowania, czynniki, elementy składowe, efekty i sposoby oceny. podsumowując, jako wykazane w prowadzonym wnioskowaniu teoriopoznawczym właściwości tej kategorii ekonomicznej, można wskazać następujące: − konkurencyjność wywodzi się od konkurencji i jest jej materializacją, − wynikiem konkurencji są zmiany pozycji konkurencyjnej podmiotów, która opisuje ich zdolność do zaspokajania potrzeb, − konkurencyjność sprzyja harmonizacji celów interesariuszy przedsiębiorstwa, − przekrój podmiotowy wskazuje na wielopoziomową istotę konkurencyjności, − systemowo ujmując konkurencyjność obejmuje pozycję konkurencyjną, instrumenty konkurowania, przewagę konkurencyjną i potencjał konkurencyjności, − zasoby i umiejętności podmiotów tworzące potencjał konkurencyjności, kształtują przewagę konkurencyjną i zdolność do konkurowania, − determinantami wzrostu konkurencyjności są: rozwój przedsiębiorczości podmiotów, jakość środowiska lokalnego, racjonalizacja struktur podmiotów i polityka konkurencyjna, 210 jarosław kaczmarek − niejednoznaczność definicyjna konkurencyjności przenosi się na płaszczyznę jej oceny, przy szerokim definiowaniu teoretycznym mierników, a wąskim zakresie praktycznego ich stosowania. literatura baker, t., kohler, j. (1996). environmental policy and competitiveness. environmental policy research briefs, 2, 1-15. barney, j. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management. 1, 99-120. best, m.h. (2001). the new competitive advantage. the reneval of american industry, oxford: oxford university press. bieńkowski, w. (2007). studia nad konkurencyjnością i ich rezultaty jako podstawa decyzji z zakresu polityki gospodarczej. w: m. weresa (red.), polska. raport o konkurencyjności 2007. rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych: 322. warszawa: sgh. bojewska, b. (2002). przedsiębiorczość w zarządzaniu i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. w: m. strużycki (red.), zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. uwarunkowania europejskie: 110. warszawa: difin. borowiecki, r. (1995). bariery restrukturyzacji przedsiębiorstw w okresie transformacji gospodarczej. przegląd organizacji, 6, 19-20. bossak, j. (2006). teoria i metodologia. krytyczna ocena stosowanych metod analizy. w: m. weresa (red.), polska. raport o konkurencyjności 2006. rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych: 243. warszawa: sgh. bratnicki, m. (2002). kompetencje przedsiębiorstwa, warszawa: agencja wydawnicza „placet”. clarke, l. (1997). zarządzanie zmianą, warszawa: gebethner i spółka. drucker, p.f. (1992). innowacje i przedsiębiorczość. praktyka i zasady, warszawa: pwe. dunford, m, smith, a., tsoukalis, l., hall, r., louri, h., & rosenstock, m. (2001). competition, competitiveness and enterprise policies. w: r. hall, a. smith, l. tsoukalis (red.), competitiveness and cohesion in eu policies: 110. oxford: oxford university press. faulkner, d., & bowman, c. (1996). strategie konkurencji, warszawa: gebethner i spółka. feenstra, r.c. (red.) (1989). trade policies for international competitiveness, chicago – london: the university of chicago press. flejterski, s. (1984). istota i mierzenie konkurencyjności międzynarodowej. gospodarka planowa, 9, 388-395. foss, n.j., & mahnke, v. (1998). strategy research and the market process perspective. druid working paper, 29, http://www3.druid.dk/wp/19980029.pdf. frischtak, c. (1999). manufacturing, competitiveness: concept, measurement policies. w: f. sercovich, ch-y. ahn, c. frischtak, m. mrak, h. muegge, w. peres (red.),competition and the world economy unido: 86. northampton: e. elgar publishing. galli, g., & pelkmans, j. (red.) (2000). regulatory reform and competitiveness in europe, cheltenham: e. elgar publishing. właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 211 gierszewska, g., romanowska, m. (2002). analiza strategiczna przedsiębiorstwa, warszawa: pwe. godziszewski, b. (2001). zasobowe uwarunkowania strategii przedsiębiorstwa, toruń: uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu. gorynia, m. (1998a). konkurencyjność przedsiębiorstwa – próba konceptualizacji i operacjonalizacji. w: e. najlepszy (red.), strategia przedsiębiorstw w warunkach konkurencji międzynarodowej: 10. poznań: akademia ekonomiczna w poznaniu. gorynia, m. (1998b). zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. mikroekonomia przejścia, poznań: akademia ekonomiczna w poznaniu. gorynia, m. (2002). schemat analityczny luki konkurencyjnej. w: m. gorynia (red.), luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie polski do unii europejskiej: 93. poznań: akademia ekonomiczna w poznaniu. gorynia, m., stępień, b. (2000). konkurencyjność przedsiębiorstwa – koncepcje, pomiar, ocena i standaryzacja. zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w poznaniu, 278, 46-57. hübner, d. (1994). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju. ekonomista, 3, 335-349. kaczmarek, j. (2015). wielowymiarowa ocena efektów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych. przegląd organizacji, 9, 18-26. kaczmarek, j. (2016). intensywność i efekty transformacji gospodarczej. przegląd organizacji, 10, 62-71. krafft, j. (2000). the process competition, cheltenham: e. elgar publishing. krugman, p.r. (1994a). competitiveness: a dangerous obsession. foreign affairs, 73, 28-44. krugman, p.r. (1994b). import protection as export promotion: international competititionin the presence of oligopoly and economies of scale. w: p.r. krugman (red.), rethinking international trade: 178. cambridge: mit press. kudełko, j. (2005). rozwój regionalny a konkurencyjność regionów. w: z. zioło (red.), uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów: 66. rzeszów: wsiiz w rzeszowie. lipiec-zajchowska, m. (2000). metody i modele oceny konkurencyjności gospodarki. w: m. lipiec-zajchowska (red.), międzynarodowa konkurencyjność polski i rosji: 12. warszawa: uniwersytet warszawski. majewska-jurczyk, b. (1998). dominacja w polityce konkurencyjności ue, wrocław: uniwersytet wrocławski. meeusen, w., rayp, g. (1998). the determinants of competitiveness of oecd-countries and the relevance of some simple s&t indicators as proxies for product quality and marketing efforts. cesit paper, ruca, 98-102. morgan, k. (1997). the learning regions: institutions, innovation and regional removal. regional studies, 31, 491-503. nazarczuk, j.m. (2008). wybrane aspekty konkurencyjności polskiej gospodarki. w: a.p. balcerzak, e. rogalska (red.), konkurencyjność gospodarki polski: 29-30. toruń: wydawnictwo a. marszałek. nowakowski, m.k. (red.) (2000). biznes międzynarodowy – obszary decyzji strategicznych, warszawa: key text. 212 jarosław kaczmarek obłój, k. (1998). strategia organizacji. w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, warszawa: pwe. obłój, k. (2001). logika przewagi konkurencyjnej. przegląd organizacji, 9, 3-6. olczyk, m., & daszkiewicz, n. (2008). konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne. w: n. daszkiewicz (red.), konkurencyjność. poziom makro, mezo i mikro: 14. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. oziewicz, e. (red.) (2000). procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. penc, j. (1999). innowacje i zmiany w firmie, warszawa: agencja wydawnicza „placet”. płowiec, u. (1994). sprostać wyzwaniom konkurencyjności. w: konkurencyjność polskich przedsiębiorstw: 10. warszawa: pte, warszawa. porter, m.e. (1986). competition in global industries, boston: hbs press. porter, m.e. (1990). the competitive advantage of nations, new york: the free press. porter, m.e. (1998). clusters and the new economics of competition. harvard business review, 11, s. 77-90. porter, m.e. (2000). the current competitiveness index: measuring microeconomic foundations of prosperity. the global competitiveness report, geneva: world economic forum. porter, m.e. (2001). porter o konkurencji, warszawa: pwe. reynauld, a., vidal, j.p. (1998). labour standards and international competitiveness: a comparative analysis of developing and industrialized countries, cheltenham: e. elgar publishing. skawińska, e. (2002). reakcje na zmiany a konkurencyjność przedsiębiorstw. w: e. skawińska (red.), konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście: 66. warszawa-poznań: wydawnictwo naukowe pwn. stankiewicz, m.j. (2000). istota i sposoby oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa. gospodarka narodowa, 7-8, 95-111. swann, g.m.p., prevezer, m., stout, d. (red.) (1998). the dynamics of industrial clusters, oxford: oxford university press. tyson, l.d’a. (1992). who’s bashind whom: trade conflict in high technology industries, washington: institute for international economics. wawrzyniak, b. (1999). odnawianie przedsiębiorstwa. na spotkanie xxi wieku, warszawa: poltext. wierzbowski, j. (1995). państwo jako aktywny uczestnik kształtowania międzynarodowej konkurencyjności. w: międzynarodowa konkurencyjność gospodarki – uwarunkowania i perspektywy, raport nr 38. warszawa: iriss. wrzosek, w. (1999). przewaga konkurencyjna. marketing i rynek, 7, 2-8. wziątek-kubiak, a. (2003). konkurencyjność polskiego przemysłu, warszawa: bellona. wziątek-kubiak, a. (2011). międzynarodowa specjalizacja a konkurencyjność. ekonomista, 4, 471-491. zinnes, c., eilat, y., sachs, j. (2001). benchmarking competitiveness in transition economies. economics of transition, 9, 315-353. właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań… 213 the competitiveness attributes: transformation of the substance, conditions, potential and measurement abstract: the competitiveness is closely linked to change, adapting to changing conditions, or preceding them. these conditions have changed, transformed, and now this process has accelerated considerably. this leads to the evolution of views on the conditions of competitiveness, its essence, determinants, effects and their evaluation. the above changes have become the premise of this theoretical cognitive study. the aim of this paper is to understand, clarify and sublime the features of competitiveness. the structure of the study includes: research directions on competitiveness, multiplicity of its essence, conditions and potential of competitiveness, competitive advantage and ways of its growth, and finally, the assessment of competitiveness effects and its measurement. keywords: competitiveness; competitiveness potential; competitive advantage jel codes: d41 #kj-09-159-wach s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : wach, k. (2017). ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa: w kierunku nielinearności procesu umiędzynarodowienia. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 159-169. ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa: w kierunku nielinearności procesu umiędzynarodowienia* krzysztof wach uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: wachk@uek.krakow.pl streszczenie: celem artykułu jest syntetyczne omówienie procesu transformacji uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa od pierwotnego modelu z 1977 aż po najpełniejszy uppsalski model globalizacji z 2014 roku. artykuł omawia łącznie 6 modeli zaproponowanych przez johanssona i vahlne (z lat 1977, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014) pokazując drogę ich transformacji i ewolucji, a model z 2014 roku zawiera już uwarunkowania innowacyjności i branż wysokich technologii high-tech. artykuł bazuje na przeglądzie literatury – źródłach pierwotnych prezentujących koncepcje autorów modeli uppsalskich. słowa kluczowe: model uppsalski; internacjonalizacja przedsiębiorstwa; modele etapowe klasyfikacja jel: f23, m16 * niniejsza publikacja powstała w ramach projektu badawczego opus 6 pt. „wzorce internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw działających w branżach high-tech” finansowanego przez narodowe centrum nauki (nr umowy 2013/11/b/hs4/02135) w latach 2014–2017. 1. wstęp początki etapowego (procesowego) podejścia do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw datowane są na połowę lat 70. xx wieku i związane są ze szwedzkimi naukowcami pracującymi w uppssala, stąd modele przez nich proponowane określane są jako modele uppsalskie. pierwotny model uppsalski był następnie rozwijany przez licznych autorów, stąd w literaturze przedmiotu istnieje wiele modeli, jak się je określa hybrydowych. ostatnio j. johanson oraz j.-e. vahlne jako pierwotni autorzy tego modelu zaproponowali kilka modyfikacji swojej koncepcji teoretycznej, w literaturze takich zrewidowanych modeli ich autorstwa można pięć. kolejne modele były odpowiedzią na pojawiająca się krytykę, a przez to uwzględniały nowsze podejścia teoretyczne, rozwijane w literaturze później. 160 krzysztof wach celem artykułu jest syntetyczne omówienie procesu transformacji uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa od pierwotnego modelu z 1977 roku, przez modele z lat 2009, 2010, 2011 i 2013, aż po najpełniejszy uppsalski model globalizacji z 2014 roku. ostatni z modeli zawiera już uwarunkowania innowacyjności i branż wysokich technologii high-tech. 2. pierwotny model uppsalski (1997) twórcami modelu uppsalskiego są j. johanson oraz j.-e. vahlne (1974; 1977; 1990), choć swój udział miał także f. wiedersheim-paul (johanson & wiedersheim-paul, 1975). internacjonalizacja małego i średniego przedsiębiorstwa jest tutaj traktowana jako inkrementalny proces zaangażowania międzynarodowego na skutek procesu uczenia się, przy czym inkrementalność rozumiana jest jako konsekwencja serii decyzji. model ten zakłada schodkową ekspansję w czterech etapach (johanson & wiedersheim-paul, 1975, s. 307): 1. brak regularnej działalności eksportowej; 2. eksport przez niezależnych pośredników; 3. filie handlowe; 4. filie produkcyjne. te cztery etapy związane są z większym zaangażowaniem zasobów prowadzącym do różnego doświadczenia rynkowego i wiedzy rynkowej. pierwszy etap związany jest z brakiem zaangażowania przez przedsiębiorstwo swoich zasobów w działalność eksportową, co oznacza niemożliwość uzyska wymaganej wiedzy o rynkach zagranicznych. drugi etap, na zasadzie przeciwieństwa, pozwala przedsiębiorstwu na uzyskanie regularnych informacji o zagranicznych rynkach zbytu, co oczywiście związane jest z zaangażowaniem rynkowym. etap trzeci związany jest z kontrolowanym kanałem informacji, który pozwala przedsiębiorstwu pozyskiwać informacje z rynku. etap ten pozwala również na zdobycie bezpośredniego doświadczenia o czynnikach zasobowych determinujących dalszy proces internacjonalizacji. etap czwarty oznacza jeszcze większe zaangażowanie zasobów. sekwencja ta przez samych autorów określana jest jako ustalony łańcuch, czy ustalony porządek serii (establishment chain). rozbudowując model, uszczegółowiono go dzieląc czynniki na statyczne i dynamiczne. istotą modelu (rys. 1) jest zatem stan internacjonalizacji określony matematycznie jako ∆� = �(� …). wejściowe zmienne stałe (wiedza rynkowa oraz zaangażowanie rynkowe) wpływają na zmienne dynamiczne (zaangażowanie rynkowe oraz bieżąca działalność). poziom internacjonalizacji jest uzależniony od towarzyszącego ryzyka (johanson & vahlne, 1977, s. 30), zapisanego matematycznie jako: = � + (1) gdzie: występujące ryzyko rynkowe na rynku �; � występujące zaangażowanie rynkowe; występująca niepewność rynkowa. ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa… 161 w efekcie dynamicznego procesu etapowego dochodzi do przyrostu ryzyka (∆ ). skala dalszej internacjonalizacji będzie zatem ograniczona zaangażowaniem rynkowym (∆ = ∙ ∆� > 0), natomiast same decyzje będą ograniczane niepewnością według formuły ∆ = ∆ � ∙ (� + ∆� ) + ∆� ∙ � < 0. wiedza rynkowa zaangażowanie decyzyjne zaangażowanie rynkowe bieżąca działalność aspekty zmienneaspekty stałe rysunek 1. pierwotny model uppsalski johansona oraz vahlne’a z 1977 roku źródło: (johanson & vahlne 1977, s. 26; 1990, s. 12). 3. usieciowiony model uppsalski (2009) j. johanson oraz j.-e. vahlne (2009) zaproponowali zmodyfikowaną wersję swojego etapowego modelu z 1977 roku adaptując go do podejścia sieciowego (rys. 2). model ten zakłada, że przedsiębiorstwo jest osadzenie (embedded) w aktywnej sieci skupiającej wzajemnie zależne podmioty. podobnie jak w pierwotnym modelu, zawiera on cztery wzajemnie powiązane zmienne, dwie stałe związane z magazynowaniem wiedzy oraz dwie zmienne związane z przepływem wiedzy. zmienne te warunkują dynamiczny kumulatywny proces uczenia się, ale także zaangażowanie w budowanie zaufania (johanson & vahlne, 2009, s. 1423). wzrastający poziom wiedzy ma pozytywny lub negatywny wpływ na budowanie zaufania. istotną zmianą w stosunku do modelu pierwotnego jest wprowadzenie pierwiastka teorii przedsiębiorczości przejawiającego się w rozpoznawaniu możliwości wynikających z posiadanej wiedzy (recognition of opportunities to the knowledge). okazje te konstytuują wiedzę, stanowiąc jej podzbiór, obok potrzeb, kompetencji, strategii oraz relacji sieciowych (johanson & vahlne, 2009, s. 1424). ponieważ proces internacjonalizacji następuje w obrębie sieci, stąd zmienna ‘zaangażowanie rynkowe’ z pierwotnego modelu została zastąpiona przez zmienną ‘pozycja sieci’, bowiem relacje sieciowe warunkują proces internacjonalizacji. uczenie się przez budowania zaufania, jako jedna z dwóch zmiennych dynamicznych, wyraża wynik bieżącej działalności. przyczynia się to do zwiększenia posiadanej wiedzy. ostatnia zmienna modelu została jedynie uzupełniona w stosunku do pierwotnej koncepcji o atrybut ‘relacyjne’, aby podkreślić kluczową rolę sieci w procesie decyzyjnym. 162 krzysztof wach możliwości wykorzystania wiedzy relacyjne zaangażowanie decyzyjne pozycja sieci uczenie się i kształtowanie procesów budowania zaufania aspekty zmienneaspekty stałe rysunek 2. sieciowy model uppsalski z 2009 roku źródło: (johanson & vahlne 2009, s. 1424). 4. przedsiębiorczy model uppsalski (2010) dowodem na wzrastająca popularność modeli przedsiębiorczości międzynarodowej jest już trzecia w ujęciu chronologicznym, modyfikacja modelu uppsalskiego (1977, 2009, 2010), która jest próbą operacjonalizacji modelu z 2009 roku (rys. 3). modyfikacja polega na zaimplementowaniu teorii przedsiębiorczości, na dość szczegółowym poziomie, co wpisuje ten model niewątpliwie w szkołę przedsiębiorczości międzynarodowej, która przeżywa obecnie swój dynamiczny rozkwit. poniżej w opisie zmodyfikowanego modelu omówiono jedynie zmiany, ogólna koncepcja bazuje na modelu z 2009 roku i te elementy nie są ponownie omawianie, gdyż zostały już omówione wcześniej. zmienne dynamiczne rozbudowano o nową – wykorzystywanie kontyngentności1, które to niekoniecznie są ze sobą powiązane, bowiem wynikają one z nielinearnej dynamiki otoczenia. autorzy tej rewizji modelu (schweizer, vahlne & johanson, 2010, s. 365) podkreślają, że dynamika modelu jest obustronna, zmienne stałe i dynamiczne wzajemnie oddziałują na siebie. strategiczne decyzje prowadzą przedsiębiorstwo na nieznane rynki, które cechuje knightowska niepewność. wysoka niepewność zmusza przedsiębiorstwa do stopniowego zaangażowania się w działalność na nowych rynkach, przy czym wraz z oczekiwanym obniżeniem się poziomu niepewności dokonują korzystnego zaangażowania. wrażliwość przedsiębiorcza zmusza przedsiębiorstwa do obserwacji otoczenia, gdyż radykalne zmiany w otoczeniu mogą podwyższyć poziom niepewności. pomiędzy przedsiębiorstwami działającymi w sieci zachodzi proces eksperymentalnego uczenia się, a wraz ze wzrostem zaufania i relacji, angażują się one wspólnie w proces umiędzynarodowienia. może to jednak 1 teoria przedsiębiorczość bardzo często odwołuje się kontyngentności (contingencies), co jest nawiązaniem do filozoficznej teorii kontyngentyzmu. są nimi przedsiębiorca, okazja rynkowa, organizacja przedsiębiorstwa oraz zasoby. pomiędzy tymi zmiennymi dochodzi do interakcji, jednak nie opartych na konieczności, a na ludzkim subiektywizmie, który cechuje przedsiębiorcę. te interakcje są kwintesencją procesu przedsiębiorczego (wickham, 2006, s. 223). ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa… 163 wiedza okazje komptencje przedsiębiorcze relacyjne zaangażowanie decyzyjne pozycja sieci uczenie się kreowanie budowanie zaufania wykorzystywanie kontyngentości aspekty zmienneaspekty stałe rysunek 3. przedsiębiorczy model uppsalski z 2010 roku źródło: (szweizer, vahlne & johanson, 2010, s. 365). spowodować dwuczłonową relację, w której przedsiębiorstwa partnerskie tracą swoją niezależność na skutek wzajemnego dostosowania się, co z kolei prowadzi do wzajemnej kontroli. relacje dwuczłonowe intensyfikują współpracę w sieci, gdyż nawiązanie współpracy przez jednego z partnerów pociągają za sobą drugiego partnera. zmienne stałe również uległy modyfikacji. w analizie uwzględnia się zasoby zarówno materialne, jak i niematerialne, a wiedza jest tutaj rozumiana jako wiedza przedsiębiorcza oraz wiedza organizacyjna (całego przedsiębiorstwa). wiedza i umiejętność odkrywania okazji rynkowych jest motorem napędzającym proces przedsiębiorczy, który jest kluczowym elementem modelu w perspektywie przedsiębiorczości. r. schweizer, j.-e. vahlne, j. johanson [2010, s. 346] podkreślają kluczową rolę identyfikowania okazji rynkowych, jako kwintesencję przedsiębiorczości. w modelu czynnik ten jest traktowany jako rozpoznawanie wartości nowych informacji i idei, które niejednokrotnie zachodzą przypadkowo (accidental discovery) w rozumieniu i. kirznera. mechanizm działania pozostałych dwóch zmiennych jest analogiczny, jak w poprzednim modelu, choć są tłumaczone w nurcie teorii przedsiębiorczości. proces podejmowania decyzji stanowiący podstawę zmiennej dynamicznej ‘relacyjne zaangażowanie decyzyjne’ (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, s. 347) rozpatrywany jest przez pryzmat koncepcji efektuacji (effectuation) jako 164 krzysztof wach przeciwieństwa kauzacji (causation). koncepcja procesu efektuacji została wprowadzona do teorii przedsiębiorczości przez s.d. sarasvathy (2001)2, a następnie rozwinięta wspólnie z n. drew (drew & sarvasvathy, 2002). obecnie jest chętnie podejmowana przez licznych autorów z zakresu przedsiębiorczości, zwłaszcza w ostatnim okresie. przedsiębiorca jest w tej koncepcji utożsamiany z efektuatorem (effectuator). perspektywa procesu efektuacji, początkowo stworzona do wyjaśnieniu mechanizmu powstawania nowych przedsiębiorstw, przez autorów przedsiębiorczego modelu uppsalskiego została wykorzystana do analizy procesu decyzyjnego dotyczącego umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa w sieci (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, s. 347). zmodyfikowany model wykorzystuje również przedsiębiorczą „koncepcję dynamicznych kompetencji jako procesu strategicznego i organizacyjnego, który stwarza wartość na dynamicznych rynkach poprzez odpowiednie przekształcanie zasobów w nowe tworzące wartość strategie” (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, s. 349). 5. pierwszy zglobalizowany model uppsalski (2011) – koordynacja sieci ze względu na rosnącą popularność procesów globalizacyjnych, a zwłaszcza globalnego wymiaru biznesu w latach 80. oraz 90. xx wieku, j.-e. vahlne, i. ivarsson oraz j. johanson (2011) zdecydowali się opracować uppsalski wariant procesu globalizacji przedsiębiorstwa, przy czym globalizacja jest przez tych autorów rozumiana jako próba optymalizacji działalności biznesowej w zakresie konfiguracji i koordynacji systemów, przy czym konfiguracja dotyczy projektowania łańcucha wartości, a koordynacja dotyczy zależności pomiędzy poszczególnymi jednostkami danego przedsiębiorstwa działającego na globalnym rynku. proces globalizacji przedsiębiorstwa jest tutaj rozumiany jako zawiła droga do globalnego przedsiębiorstwa, natomiast proces internacjonalizacji jest tutaj rozumiany jako przejście od krajowego, do międzynarodowego, a następnie do wielonarodowego przedsiębiorstwa (vahlne, ivarsson & johanson, 2011, s. 2). zrewidowany model bazuje na założeniach poprzednich modeli, zwłaszcza na podejściu sieciowym oraz przedsiębiorczym procesie rozpoznawania i wykorzystywania okazji rynkowych. trzy zmienne (dwie statyczne oraz jedna dynamiczne) zostają niezmienione i przeniesione z poprzedniej wersji modelu. wprowadzona zostają nowa zmienna dynamiczna – rekonfiguracja i koordynacja, która jest typową cechą dla procesu globalizacja przedsiębiorstwa (vahlne, schweizer, & johanson, 2012). stopień globalizacji przedsiębiorstwa wzrasta w wyniku wdrożenia decyzji i działań w zakresie rekonfiguracji oraz zmiany koordynacji w obrębie przedsiębiorstwa i jego podległych jednostek (rys. 4). 2 za twórczynią tej koncepcji warto przytoczyć definicję: „procesy efektuacji wykorzystują zestaw danych środków i skupiają się na wyborze między możliwymi skutkami, które można stworzyć z tego zestawu środków” (sarasvathy 2001, s. 245). inaczej jest to zatem zbiór zasad podejmowania decyzji przez przedsiębiorców, który można zastosować w sytuacjach niepewności. z kolei „procesy kauzacji wykorzystują dany partykularny efekt i skupiają się na wyborze między środkami tworzącymi ten efekt”, co w uproszczeniu opisuje podejmowanie decyzji z wykorzystaniem metod heurystyki zakorzenionych w prognozowaniu. ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa… 165 wiedza oraz okazje przedsiębiorcze pozycja sieci – wewnętrz na – zewnętrzna aspekty zmienneaspekty stałe decyzje w zakresie rekonfiguracji oraz zmiany koordynacji systemów uczenie się kreowanie budowanie zaufania rysunek 4. pierwszy zglobalizowany model uppsalski z 2011 roku źródło: (vahlne, ivarsson, & johanson, 2011, p. 3). 6. transnarodowy model uppsalski (2013) w odpowiedzi na krytykę, że model uppsalski nie uwzględnia założeń teorii oli dunninga, która to jest dominującym paradygmatem w teorii biznesu skupiającej się na wyjaśnieniu procesów internacjonalizacji korporacji transnarodowych, j. johanson oraz j.-e. vahlne (2013) zaproponowali zrewidowany model uppsalski wyjaśniający ewolucję przedsiębiorstw wielonarodowych. model ma dynamiczny charakter, gdyż bazuje na wiedzy, która jest nabywana w efekcie procesu uczenia się, albo jest kreowana. w modelu tym dwie zmienne dynamiczne (rys. 5) w zasadzie pozostają jak w poprzednim modelu. modyfikacjom podlegają zmienne statyczne. model bazuje na koncepcji dynamicznych zdolności, z których dla procesu internacjonalizacji autorzy uznali trzy kluczowe. pierwsze z nich to identyfikowanie okazji przedsiębiorczych i mobilizowanie odpowiednich zasobów zarówno we własnym przedsiębiorstwie, jak i w innych przedsiębiorstwach zaangażowanych w te okazje (johanson & vahlne, 2013, s. 202). druga kluczowa zdolność to rozwój różnych rynków i lokalizacji w różnych uwarunkowaniach, co nazywane jest zdolnościami umiędzynarodowienia. druga zmienna – pozycja sieci – jest lekko zmodyfikowana. pozycja może być opisana także pod względem stopnia wielonarodowości (multinationality), lub globalności (globalness). w efekcie, pozycja sieci jest kwestią zależności od siły relacji między partnerami sieciowych. 166 krzysztof wach dynamiczne zdolności – zdolnoś ci rozwoju okazji – zdolnoś ci umiędzynarodowienia – zdolnoś ci współpracy w sieci pozycja sieci – inter-organiz acyjna poz ycja sieci – intra-organizacyjna pozycja sieci – siła sieci aspekty dynamiczneaspekty statyczne zaangazowanie decyzyjne – rekonfiguracja – zmiana koordynacji inter-organizacyjne procesy – uczenie się – kreowanie – budowanie zaufania rysunek 5. transnarodowy model uppsalski z 2013 roku źródło: (johanson & vahlne 2013, s. 200). 7. drugi zglobalizowany model uppsalski (2014) – pełna globalizacja i jej wyniki najnowsza aktualizacja modelu uppsali z 2014 r. próbuje zaangażować wszystkie poprzednie podejścia, w tym podejście do sieci, międzynarodową teorię przedsiębiorczości, podejście high-tech i innowacji, które są połączone w całość jako rozwinięte spojrzenie na rolę zasobów sensu largo, umieszczone w modelu jako zmienne zwane zdolnościami operacyjnymi i zdolnościami dynamicznymi (rys. 6). proces uczenia się i modele oparte na wiedzy wyrażają się w zmiennych procesach organizacyjnych. j.-e. vahlne oraz i. ivarsson (2014, s. 227-247) budują swój model na podstawie pierwotnego modelu z lat 70. xx wieku (johanson & vahlne, 1977) oraz czterech kolejnych modyfikacji uwzględniających podejście do sieci (johanson & vahlne, 2009)), międzynarodową teorię przedsiębiorczości (schweizer, vahlne & johanson, 2010), jak również międzynarodową koordynację sieci (vahlne, ivarsson, & johanson, 2011; vahlne & johanson, 2013) oraz koncepcję przedsiębiorstw transnarodowych (johanson & vahlne, 2013). jest to już drugi zglobalizowany model uppsalski, nazywany przez autorów jako procesowy model globalizacji przedsiębiorstwa (the uppsala globalizacion process model). po raz pierwszy w modelu tym pojawiają się wyniki procesu internacjonalizacji – globalizacji, określane jako stopień globalizacji (degree of globalization). ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa… 167 zdolności operacyjne dynamiczne zdolności – opportunity development-capabil ity – networking-capabil ity – technology development-capabil ity – glo balization-capabil ity wyniki – stopień globalizacji a) konfiguracja geograficzna b) koordynacja g eograficz na aspekty dynamiczneaspekty statyczne zaangazowanie decyzyjne – rekonfiguracja – zmiana koordynacji procesy organizacyjne – uczenie się – kreowanie – budowanie zaufania rysunek 6. drugi zglobalizowany model uppsalski z 2014 roku źródło: (vahlne & ivarsson, 2014, p. 242). 8. podsumowanie pierwotna wersja modelu uppsalskiego z 1977 roku została zrewidowana aż pięciokrotnie. pierwsza modyfikacja nastąpiła pod wpływem rozwoju podejścia sieciowego do procesów umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, w efekcie czego w 2009 roku zaproponowany został usieciowiony model uppsalski. w raz z powstaniem przedsiębiorczości międzynarodowej (koniec lat 80. oraz połowa lat 90. xx wieku) oraz dynamicznemu rozwojowi tej szkoły (w pierwszej dekadzie xxi wieku) w 2010 roku zaproponowani przedsiębiorczy model uppsalski jako już drugą rewizję modelu pierwotnego. trzecia modyfikacja z 2011 roku to wprowadzenie do modelu międzynarodowej koordynacji sieci, czyli stworzenie pierwszego, wstępnego modelu uppsalskiego mówiącego o globalizacji. rok 2013 przynosi kolejną rewizję modelu, tym razem w koncepcji pojawiają się dynamiczne kompetencje, a model wyjaśnia fenomen przedsiębiorstw wielonarodowych i korporacji transnarodowych. najnowsza rewizja modelu została opublikowana w 2014 roku i wprowadza ona uppsalski model globalizacji przedsiębiorstwa, bazujący na wszystkich wcześniejszych koncepcjach, a dodatkowo wprowadzający do modelu stopień globalizacji jako wyniki procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. choć modele etapowe są często krytykowane w literaturze przedmiotu, nadal są mimo to powszechnie wykorzystywane w badaniach empirycznych, a ich kolejne modyfikacje świadczyć mogą o ich uniwersalnym charakterze i ponadczasowości. 168 krzysztof wach literatura drew, n., & sarasvathy, s.d. (2002). what effectuation is not: further development of an alternative to rational choice. academy of management conference, denver http://www.effectuation.org/sites/default/files/noteffn.doc (dostęp: 22.09.2017). johanson, j., & vahlne, j.-e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 40, 1411-1431. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1977). the internationalization process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8(1), 23-32. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1990). the mechanism of internationalisation. international marketing review, 7(4), 11-24. johanson, j., & vahlne, j.-e. (2006). commitment and opportunity development in the internationalization process: a note on the uppsala internationalization process model. management international review, 46(2), 1-14. johanson, j., & wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalization of the firm: four swedish cases. journal of management studies, 12(3), 305-322. sarasvathy, s.d. (2001). causation and effectuation: towards a theoretical shift from economic inevitability to entrepreneurial contingency. academy of management review, 26(1), 243-263. schweizer, r., vahlne, j.-e., & johanson, j. (2010). internationalization as an entrepreneurial process. journal of international entrepreneurship, 8(4), pp. 343-370. solberg, c.a. (1997). a framework for analysis strategy development in globalizing markets. journal of international marketing, 5(1), 9-30. stonehouse, g., hamill, j., campbell, d., & purdie, t. (2004). global and transnational business: strategy and management, 2nd ed., chichester: john wiley and sons ltd. vahlne, j.-e., & ivarsson, i. (2014). the globalization of swedish mnes: empirical evidence and theoretical explanations. journal of international business studies, 45(3), 227-247. vahlne, j.-e., & johanson, j. (2012). new technology, new environments and new internationalization process? in: v. havila, m. forsgren & h. håkansson (eds), critical perspectives on internationalisation (pp. 209-228). london: pergamon. vahlne, j.-e., & johanson, j. (2013). the uppsala model on evolution of the multinational business enterprise: from internationalization to coordination of networks. international marketing review, 30(3), 189-208. vahlne, j.-e., ivarsson, i., & johanson, j. (2011). the tortuous road to globalization for volvo’s heavy truck business: extending the scope of the uppsala model. international business review, 20(1), 1-14. vahlne, j.-e., schweizer, r., & johanson, j. (2012). overcoming the liability of outsidership – the challenge of hq of the global firm. journal of international management, 18(3), 224-232. wickham, p.a. (2006). strategic entrepreneurship. 4th edition. harlow: prentice hall. ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa… 169 evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity of internationalization of firms abstract: the purpose of this article is to synthesize the process of transforming of the uppsala model of internationalization of the firm from the original one of 1977 to the most upto-date model of globalization of 2014. this article discusses a total of 6 models proposed by johansson and vahlne (in the years 1977, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014) showing the way they were transformed and evolved, and the model of 2014 includes high-tech and innovation. this article is based on a literature review – primary sources presenting the concepts of authors of uppsala models. keywords: uppsala model; stages model; process internationalization jel codes: f23, m16 #kj-24-375-bukowski,bukowska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : bukowski, s.i., & bukowska, j.e. (2017). kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 375-388. kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd sławomir i. bukowski1, joanna e. bukowska2 uniwersytet technologiczno-humanistyczny im. kazimierza pułaskiego w radomiu wydział nauk ekonomicznych i prawnych ul. jacka malczewskiego 29, 26-600 radom 1 katedra biznesu i finansów międzynarodowych; 2 katedra polityki ekonomicznej i bankowości e-mail: 1 s.bukowski@uthrad.pl; 2 j.bukowska@uthrad.pl streszczenie: celem badań w efekcie, których powstało opracowanie była odpowiedź na następujące pytanie: jak standardowe i niestandardowe instrumenty zastosowane w polityce monetarnej europejskiego banku centralnego wpłynęły na poziom cen i kurs walutowy eur/usd w okresie 2008-2014? deprecjacja euro w stosunku do dolara amerykańskiego wystąpiła w okresie kryzysu finansowego i fiskalnego (2008-2014). głównymi przyczynami tego zjawiska były: kryzys fiskalny w obszarze euro, zastosowanie standardowych i niestandardowych instrumentów polityki monetarnej przez europejski bank centralny oraz związany z tym wzrost podaży pieniądza. w tym okresie wystąpił ekonomicznie i statystycznie istotny wpływ wzrostu podaży pieniądza m2 i różnic między stopami inflacji oraz stopami procentowymi w obszarze euro i stanach zjednoczonych na zmiany kursu eur/usd. w celu weryfikacji hipotezy zastosowano model ekonometryczny estymowany metodą garch (0.1). wyniki estymacji modelu potwierdziły przyjęte hipotezy. słowa kluczowe: kryzys finansowy; kryzys fiskalny; kurs walutowy; model ekonometryczny; garch klasyfikacja jel: c58, e31, e32, e40, e52, f31, g01 1. wstęp kryzys finansowy i fiskalny w obszarze euro w istotny sposób wpłynął na kształtowanie się cen i kursu euro wobec dolara amerykańskiego. celem badań, które stanowiły podstawę niniejszego artykułu było zbadanie: jak standardowe i niestandardowe instrumenty zastosowane w polityce monetarnej europejskiego banku centralnego wpłynęły na poziom cen i kurs walutowy eur/usd w okresie 2008-2014? polityka monetarna europejskiego banku centralnego w sposób istotny oddziaływała n zmiany agregatu pieniężnego m2 oraz stopy procentowe. te zaś czynniki wespół z efektami polityki monetarnej fed oraz różnicami miedzy stopami inflacji w obszarze euro i usa oddziaływały na kształtowanie się kursu 376 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska walutowego eur/usd. stąd też, sformułowano w badaniach następujące hipotezy: deprecjacja euro w stosunku do dolara amerykańskiego wystąpiła w okresie kryzysu finansowego i fiskalnego (2008-2014). głównymi przyczynami tego zjawiska były: kryzys fiskalny w obszarze euro, zastosowanie standardowych i niestandardowych instrumentów polityki monetarnej przez europejski bank centralny oraz związany z tym wzrost podaży pieniądza. w tym okresie wystąpił ekonomicznie i statystycznie istotny wpływ wzrostu podaży pieniądza m2 i różnic między stopami inflacji oraz stopami procentowymi w obszarze euro i stanach zjednoczonych na zmiany kursu eur/usd. w celu weryfikacji tej hipotezy zastosowano model ekonometryczny estymowany metodą garch(0.1). w badaniach wykorzystano dane miesięczne dla okresu 2008:012014:12. 2. kryzys finansowy i fiskalny w obszarze euro globalna recesja rozpoczęła się w 2008 r., ale już na przełomie listopada i grudnia 2007 r. odnotowano górny punkt zwrotny cyklu koniunkturalnego w gospodarce amerykańskiej. towarzyszył jej również głęboki kryzys finansowy. cykl koniunkturalny, wzrost i recesja są naturalnymi zjawiskami w gospodarce rynkowej, tak naturalnymi jak odpływy i przypływy morza, czy fazy księżyca. recesja jest naturalnym mechanizmem oczyszczania gospodarki z nieefektywnych jednostek gospodarujących i przywracania równowagi zachwianej w okresie wzrostu gospodarczego. obserwacje cyklu i wyniki badań naukowych wskazują, że wahań koniunkturalnych nie można sprowadzać do jednego tradycyjnie pojmowanego zestawu zjawisk, jakimi są fluktuacje produkcji, zatrudnienia i inwestycji. należy je traktować, jako cały zestaw zjawisk wzajemnie oddziałujących na siebie (zob. r. barczyk, et. al., 2006: p.15). w fazie zwyżkowej cyklu koniunkturalnego (ożywienie i wzrost gospodarczy) występuje samonakręcający się mechanizm, którego składnikami są: złagodzenie ograniczeń finansowych, wzrost cen aktywów, aprecjacja waluty, wzrost efektywności gospodarowania na poziomie mikroekonomicznym i wzrost stopy zysku. procesom tym zazwyczaj towarzyszy również wzrost stopy inflacji. przed szczytem fazy zwyżkowej zaczynają pojawiać się bariery w postaci niedoboru czynników produkcji, co prowadzi do wzrostu cen i kosztów produkcji, spadku stóp zysku od kapitału, pojawieniu się ograniczeń finansowych. w fazie spadkowej następuje spadek produkcji, zatrudnienia, spadek efektywności gospodarowania, pojawienie się strat na poziomie mikroekonomicznym, spadek cen aktywów, deprecjacja waluty. tego typu zmiany są naturalnym składnikiem cyklu koniunkturalnego. jednakże w pewnych przypadkach powyższe zmiany mogą ulec w sposób nienaturalny w stosunku do zwykłego przebiegu cyklu wzmocnieniu ( zob. r. barczyk, et. al., 2006: pp. 15-14). owe przypadki mogą dotyczyć wystąpienia szoków ekonomicznych popytowych lub podażowych, monetarnych i walutowych, fiskalnych itp. przez szoki ekonomiczne rozumie się nie dające się przewidzieć, nieprzewidywalne zdarzenia gospodarcze i /lub polityczne pobudzające wzrost gospodarczy kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 377 (pozytywne) lub będące przyczyną recesji. mogą one prowadzić do wcześniejszego ożywienia w gospodarce niż wynikałoby to z normalnego przewidywanego przebiegu cyklu, do nagłego wcześniejszego załamania koniunktury i recesji, lub też do wyższego niż przewidywane zgodnie z tendencją tempa wzrostu gospodarczego i dłuższej fazy zwyżkowej lub też do głębszej i bardziej długotrwałej recesji (zob. rys. 1). szczególnym przypadkiem są szoki o charakterze finansowym w warunkach, kiedy system finansowy gospodarki jest zliberalizowany i który łatwo dostosowuje się do fluktuacji aktywności gospodarczej. w takim systemie skłonność do podejmowania ryzyka w poszukiwaniu wyższych stóp zwrotu z kapitału jest ważnym czynnikiem stymulującym zmiany w gospodarce. ten szczególny aspekt znajduje odzwierciedlenie w wielu koncepcjach teoretycznych, a wśród nich w hipotezie niestabilności finansowej h. minsky’ego. kryzys finansowy według h. minsky’ego gospodarka rynkowa jest systemem finansowym, którego istota polega na przekształcaniu pieniądza teraźniejszego w przyszły. pieniądz teraźniejszy służy do finansowania zakupu czynników produkcji. pieniądzem przyszłym są natomiast zyski przypisywane aktywom kapitałowym. proces finansowania inwestycji prowadzi do sytuacji w której kontrola nad aktywami kapitałowymi jest powiązana ze zobowiązaniami. sytuację finansowa każdego podmiotu gospodarczego determinują zapisane w bilansie zobowiązania i przewidywane wpływy kasowe (minsky, 1992: s. 2). h.p. minsky zwracał uwagę na wzrost kruchości systemu finansowego przed górnym punktem cyklu. twierdził on również, że w gospodarce rynkowej po okresie wzrostu dochodzi do powstania struktur finansowych podatnych na deflację, spadek wartości aktywów i głęboką depresję (zob. h.p. minsky, 1992: s.4-5). problem jednakże tkwi w tym, że wysokość i struktura spłaty zobowiązań są jednoznacznie określone, natomiast wpływy podlegają fluktuacjom koniunkturalnym. h.p. minsky zwraca również uwagę na dwa mechanizmy kształtujące ceny. pierwszy z nich, to mechanizm rynku produktów i rynku pracy. występują tam normalne procesy cenotwórcze. ceny pokrywają przedsiębiorstwom bieżące koszty, są źródłem zysków, dochodów gospodarstw domowych oraz dochodów państwa uzyskiwanych poprzez system podatkowy. natomiast drugi mechanizm – rynek aktywów kapitałowych polega na tym, że ceny wyznacza nie bieżąca, a przyszła wartość antycypowanych zysków. warunkiem niezakłóconego funkcjonowania gospodarki jest sprawny przebieg procesu przepływu pieniędzy między depozytariuszami – bankami – przedsiębiorstwami i z powrotem. system finansowy pobudza popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, prowadząc do pełnego zatrudnienia i wysokiej stopy wzrostu, ale tym procesom towarzyszy pogorszenie się struktury finansowania. ponadto finansowanie bezpieczne, które ma miejsce wtedy, gdy wpływy gotówkowe z działalności operacyjnej przedsiębiorstw trwale przewyższają wydatki operacyjne ustępuje stopniowo miejsca finansowaniu spekulacyjnemu i finansowaniu ponziego. istota finansowania spekulacyjnego b. szok ekonomiczny przyspieszający recesję d. szok ekonomiczny pogłębiający recesję rysunek 1. cykl koniunkturalny i oddziaływanie szoków ekonomicznych źródło: opracowanie własne. a. normalny przebieg cyklu c. szok ekonomiczny przyspieszający i stymulujący wzrost gospodarczy kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 379 jest zdolność do regulowania wszelkich zobowiązań przed upływem terminu kredytowania. pojawiające się trudności w spłacie zobowiązań nie stanowią problemu zazwyczaj, jeśli wierzyciele są wyrozumiali i zgadzają się na wy dłużenie okresu spłaty. finansowanie ponziego polega na spłacie dotychczasowych długów kolejnymi długami. w tym przypadku ograniczenie dopływu środków finansowych prowadzi do bankructw przedsiębiorstw. kruchość systemu finansowego przejawia się również w tym, że na pozór niewielkie zakłócenie może doprowadzić do nagłego za łamania gospodarczego. czynnikiem wzmacniającym negatywne tendencje może być ekspansywna polityka gospodarcza – fiskalna i monetarna prowadząca do powstawania bąbli spekulacyjnych szczególnie na rynku nieruchomości. z drugiej strony zaostrzenie polityki monetarnej prowadzące do pęknięcia bąbla spekulacyjnego powoduje zazwyczaj natychmiast załamanie koniunktury. można domniemywać, że to m.in. wystąpiło w gospodarce amerykańskiej, gdy fed podniósł stopy procentowe w okresie 2004-2006. należy podkreślić, że narastający wraz z recesją kryzys finansowy pogłębiają takie zjawiska jak: rozwój inżynierii finansowej, brak kontroli właścicielskiej nad relacją między stopą zwrotu z kapitału a ryzykiem. f. mishkin zwraca uwagę na znaczenie asymetrii informacji na rynku finansowym oraz jej konsekwencji w postaci negatywnej selekcji (adverse selection) i pokusy nadużycia (moral hazard). definiuje on kryzys finansowy jako zakłócenie rynków finansowych polegające na tym, że negatywna selekcja i pokusa nadużycia stają się na tyle silnymi zjawiskami, że rynki finansowe przestają być efektywnym kanałem finansowania inwestycji. w rezultacie kryzys finansowy powoduje, że gospodarka odchodzi od równowagi z wysoką produkcją w kierunku gwałtownej recesji (f. mishkin 1991: 10-14). wydaje się, że owe przytoczone powyżej koncepcje dość dobrze wyjaśniają mechanizmy wpływu zakłóceń w systemie finansowym gospodarki na przebieg cyklu koniunkturalnego. warto również podkreślić, że pewną negatywną rolę w zakłóceniach na rynkach finansowych odgrywa państwo, jeśli stwarza pozory lub realne możliwości sprawiające, że menedżerowie odczuwają ograniczenie budżetowe swoich przedsiębiorstw, jako bardziej miękkie. dzieje się tak wówczas, jeśli w przeszłości rząd wspomagał finansowo przedsiębiorstwa i instytucje finansowe, które znalazły się w tarapatach. inny przypadek, to polityka rządu sprzyjająca przeświadczeniu, że z uwagi na znaczenie przedsiębiorstw i instytucji w sektorze finansowym dla gospodarki, z punktu widzenia utrzymania zatrudnienia rząd nie pozwoli im na upadłość („too big to be allowed to fail”). taka sytuacja sprzyja podejmowaniu przez menedżerów wysoce ryzykownych decyzji inwestycyjnych w poszukiwaniu wysokich stóp zwrotu z kapitału przy wysokim ryzyku. osiąganie wysokich stóp zwrotu opłaconych wysokim ryzykiem jest z kolei dla menedżerów opłacalne z uwagi na system wynagradzania i bonusów w korporacjach. reasumując, tak czy inaczej recesja wystąpiłaby w latach 2007-2009, bo wynika to z logiki cyklu koniunkturalnego. natomiast jej głębokość została zdeterminowana dużą skala kryzysu finansowego. przyczyn tego kryzysu należy 380 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska upatrywać w naturze systemu i mechanizmu finansowego w gospodarce rynkowej. jednakże jego głębokość wynika następujących powodów: − ekspansywna polityka monetarna rządu stanów zjednoczonych; − zaostrzenie polityki monetarnej poprzez podniesieniu przez fed stóp procentowych od funduszy federalnych w okresie lipiec 2004lipiec 2006r. w stanach zjednoczonych; − rozwój inżynierii finansowej i jej wykorzystanie na szeroką skalę (abs, cdo itd.) przy słabości ocen ryzyka dokonywanych przez agencje ratingowe; − tworzenie przez państwo wrażenia miękkiego ograniczenia przedsiębiorstw i rozwój związanych z tym oczekiwań przedsiębiorstw; − oderwanie się zarządzania korporacjami od nadzoru właścicielskiego oraz związana z tym pogoń za wysokimi stopami zwrotu za cenę wysokiego ryzyka. wystąpienie kolejnej recesji w xxi wieku (pierwsza miała miejsce w okresie 2001-2003) w okresie 2007-2009 było naturalną koleją rzeczy zgodną z przebiegiem cyklu koniunkturalnego. procesy globalizacji i wzrost współzależności gospodarczej w skali międzynarodowej przyspieszyły transmisję zaburzeń gospodarczych z gospodarki usa do innych krajów świata, w tym unii europejskiej. niestety, recesja została pogłębiona poprzez szok finansowy, spowodowany załamaniem się rynku nieruchomości w usa i kolejnych krajach, w których udział budownictwa w tworzeniu wartości dodanej i w zatrudnieniu był szczególnie wysoki na tle innych krajów (grecja, irlandia, hiszpania, portugalia, włochy). w rezultacie nastąpiło było załamanie na rynku papierów wartościowych strukturyzowanych (cdo) oraz kryzys finansowy w większości krajów wysoko rozwiniętych, przejawiający się w spadku kapitalizacji na rynkach finansowych, spadku płynności finansowej, wysokich stratach instytucji finansowych, w tym banków, spośród których niektóre upadły, inne zaś stanęły w obliczu upadłości. w rezultacie wystąpiło nie tylko spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, ale w większości krajów obszaru euro absolutny spadek pkb (zob. bukowski 2011). problemy fiskalne krajów obszaru euro są rezultatem oddziaływania czterech grup czynników: − zaniechane reformy finansów publicznych i zmiany strukturalne zwiększające sprawność rynków, jako mechanizmu dostosowawczego; − nie przestrzeganie rygorów wynikających z paktu stabilizacji i wzrostu; − wysoka skłonność do deficytów budżetowych i wzrostu długu publicznego od początku istnienia obszaru euro, szczególnie w grecji, we włoszech, portugalii i hiszpanii; − procykliczne poluzowanie polityki fiskalnej w wielu krajach w okresie boomu lat 2002-2007; − wzrost udziału wydatków sztywnych w wydatkach budżetowych ogółem i w pkb; − recesja gospodarcza 2008-2009, która spowodowała drastyczny spadek tempa wzrostu gospodarczego, a w niektórych krajach wręcz spadek absolutnej wielkości pkb, co spowodowało zmniejszenie dochodów budżetowych (zob. tab. 1); kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 381 − koniec boomu na rynku aktywów, w tym szczególnie na rynku nieruchomości w usa i innych krajach rozwiniętych, co pociągnęło za sobą kryzys finansowy; szczególnie odczuły negatywny wpływ tego załamania kraje o wysokim udziale sektora budownictwa w gospodarce; kryzys pociągnął za sobą koszty pomocy finansowej dla instytucji finansowych, szczególnie w krajach o słabym systemie bankowym i słabszym nadzorze bankowym (np. w irlandii); − realizacja pakietów fiskalnych mających pobudzić koniunkturę gospodarczą; − relatywnie niska konkurencyjność międzynarodowa niektórych gospodarek (cypr, grecja, hiszpania, portugalia, włochy) (bukowski 2011). kraje o bardzo dużym udziale wydatków sztywnych w wydatkach budżetowych oraz wysokim długu publicznym w stosunku do pkb, stosujące rolowanie długu publicznego są szczególnie podatne na kryzys finansów publicznych i długotrwałą recesję. reakcje rynków finansowych na wszelkie sygnały dotyczące ryzyka makroekonomicznego kraju w związku ze wzrostem deficytu budżetowego i zadłużenia są gwałtowne. rosnący dług publiczny w relacji do pkb, spowodowany rosnącym deficytem budżetowym prowadzi do wzrostu ryzyka inwestycji w obligacje skarbowe i trudności z plasowaniem nowych emisji w na rynku. oznacza to również wzrost rentowności obligacji na rynku finansowym i trudności z pozyskaniem kapitału na obsługę i spłatę zadłużenia w terminie wymagalności przypadającym na dany rok. niezbędne jest coraz wyższe oprocentowanie mające zachęcić inwestorów do nabywania obligacji w związku ze wzrostem ryzyka inwestycyjnego i makroekonomicznego kraju. prowadzi to z kolei do wzrostu długu publicznego i dalszych trudności ze spłatą zadłużenia, konieczności kolejnych emisji obligacji, a w przypadku braku możliwości ich plasowania na rynku do niewypłacalności (bukowski 2011). towarzyszy temu mechanizm zarażania (contagion effect): obniżenie ratingów dla kolejnych krajów o wysokiej relacji długu i deficytu budżetowego do pkb, wzrost kosztów obsługi długu i trudności w plasowaniu nowych emisji niezbędnych dla pozyskania kapitału na spłatę zadłużenia w przypadku kolejnych krajów. polityka europejskiego banku centralnego w obliczu kryzysu finansowego i fiskalnego w okresie kryzysu finansowego i fiskalnego w latach 2008-2014 kurs walutowy euro w stosunku do dolara amerykańskiego, jak również stopy inflacji w obszarze euro podlegały znacznym fluktuacjom. na ich kształtowanie się miało wpływ wiele czynników zarówno o charakterze ekonomicznym oraz pozaekonomicznym. kryzys finansowy w europie ujawnił się dopiero w połowie września 2008 roku, zaraz po upadku banku inwestycyjnego lehman brothers w stanach zjednoczonych. w okresie tym w obszarze euro wystąpił kryzys zaufania oraz związany z nim kryzys płynności w sektorze międzybankowym, czego wynikiem był gwałtowny wzrost krótkoterminowych stóp procentowych na tym rynku. niska aktywność oraz wysokie ryzyko występujące w sektorze bankowym spowodowały, że finansowanie sfery realnej zostało ograniczone, co przyczyniło się do spadku popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. dlatego też, europejski bank centralny podjął 382 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska działania mające na celu przywrócenie równowagi na rynku międzybankowym. początkowo były to działania standardowe polegające na wykorzystaniu podstawowych instrumentów polityki monetarnej odnoszących się głównie do kształtowania oficjalnych stóp procentowych. w okresie od października 2008 roku do maja 2009 roku europejski bank centralny maksymalnie obniżył stopy procentowe do poziomu bliskiemu zeru, co stanowiło ograniczenie dla dalszego aktywnego wykorzystania tego instrumentu. polityka stóp procentowych realizowana przez bank centralny obszaru euro nie przyniosła oczekiwanych efektów, dlatego też podjął on decyzję o wdrożeniu niestandardowych instrumentów polityki monetarnej polegających głównie na modyfikacji klasycznych instrumentów polityki monetarnej w tej części kryzysu, co przyczyniło się do obniżenia krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. ze względu na wydarzenia, jakie miały miejsce w czasie kryzysu finansowego oraz działania podjęte przez europejski bank centralny w tym czasie, kryzys finansowy w obszarze euro można podzielić na kilka faz, w których wyodrębnić należy okres zawirowań rynkowych, kryzys finansowy, jak również kryzys fiskalny (cassola, durre & holthausen 2011, p. 281). odnosząc się do poszczególnych faz kryzysu można dokonać następującej identyfikacji niestandardowych instrumentów stosowanych przez władze monetarne obszaru euro: 1. faza i – zawirowania rynkowe: − przeprowadzenie dodatkowych operacji dostrajających; − zwiększenie podaży płynności na początku okresu utrzymania rezerw obowiązkowych; − wydłużenie terminów zapadalności podstawowych i długoterminowych operacji otwartego rynku; − zapewnienie płynności w dolarach amerykańskich – program taf (term auction facility); 2. faza ii – kryzys finansowy: − prowadzenie operacji refinansujących w formie przetargów z pełnym przydziałem środków i stałą stopą procentową; − dalsza modyfikacja terminów zapadalności długoterminowych operacji refinansujących; − poszerzenie listy aktywów dopuszczalnych jako zabezpieczenie; − zapewnienie płynności w dolarach amerykańskich i frankach szwajcarskich; − skup obligacji zabezpieczonych cbpp (covered bond purchase programme); 3. faza iii – kryzys fiskalny: − przedłużenie terminu prowadzenia operacji refinansujących w formie przetargów z pełnym przydziałem środków i stałą stopą procentową; − przeprowadzenie oraz dalsza modyfikacja terminów zapadalności dodatkowych długoterminowych operacji refinansujących; − dalsze rozszerzenie list aktywów dopuszczalnych jako zabezpieczenie; − zapewnienie dodatkowej płynności w dolarach amerykańskich; kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 383 − uruchomienie programu zakupu papierów wartościowych smp (securities markets programme); − wznowienie programu skupu obligacji zabezpieczonych cbppii (covered bond purchase programme ii); − uruchomienie programu skupu obligacji rządowych omt (outright monetary transactions). wszystkie działania zarówno standardowe jak i niestandardowe podjęte przez europejski bank centralny miały na celu poprawę płynności na rynku międzybankowym co w pewnym stopniu się udało, jednakże nie wyeliminowało do końca zaburzeń w funkcjonowaniu mechanizmu transmisji impulsów polityki monetarnej. kryzys płynności sektora międzybankowego sprawił, że finansowanie sfery realnej było nadal ograniczone. w okresie kryzysu finansowego w latach 2008-2009 nastąpił gwałtowny spadek przyrostu agregatu pieniężnego m2, jak również gwałtowny spadek stopy inflacji w obszarze euro (zob. rys. 1, 2). sytuacja znacznie zmieniła się w maju 2010 roku, kiedy to kryzys finansowy przerodził się w kryzys fiskalny. wynikał on z nadmiernej wysokości zadłużenia publicznego, jak również wysokiego poziomu deficytu sektora publicznego w niektórych państwach obszaru euro. problemy finansowe krajów obszaru euro były wynikiem między innymi braku dyscypliny finansowej w okresie dobrej koniunktury przed kryzysem, zaniechania niezbędnych reform finansów publicznych, wzrostu zadłużenia publicznego będącego efektem wysokich deficytów budżetowych, jak również braku przestrzegania założeń paktu stabilności i wzrostu1. sytuację dodatkowo pogorszyło nałożenie się kryzysu fiskalnego na kryzys finansowy. spowolnienie gospodarcze oraz ograniczona skuteczność realizowanej przez europejski bank centralny polityki monetarnej spowodowały, że państwa strefy euro wykorzystywały na szeroką skalę aktywny i pasywny kierunek polityki fiskalnej. wdrożenie pakietów fiskalnych w celu stabilizowania systemu finansowego oraz pobudzania koniunktury, wzrost wydatków sztywnych w wydatkach budżetowych ogółem, jak również obniżenie wpływów budżetowych wynikających ze spowolnienia gospodarczego były dodatkowym bodźcem mającym wpływ na pogorszenie się sytuacji finansów publicznych oraz wzrost deficytów niektórych państw obszaru euro. nasilenie zburzeń powstałych w wyniku kryzysu fiskalnego w obszarze euro spowodowało, że europejski bank centralny podjął decyzję o zastosowaniu bardziej zdecydowanych działań polegających na wdrożeniu niestandardowych programów takich jak securities markets programme, covered bond purchase programme, outright monetary transactions. wszystkie te programy miały na celu zapewnienie długoterminowej płynności. dodatkowo kraje o wyjątkowo wysokim deficycie budżetowym zostały objęte programami pomocowymi ze strony unii europejskiej i mfw. 1 zgodnie z założeniami paktu stabilności i wzrostu państwa członkowskie obszaru euro mają obowiązek nie dopuszczać do przekroczenia deficytów budżetu państwa na poziomie 3% pkb. jest to tak zwane kryterium budżetowe. państwa członkowskie zobowiązane są również do nie przekraczania wysokości długu publicznego na poziomie 60% pkb. jest to tak zwane kryterium fiskalne. 384 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska w okresie kryzysu fiskalnego, który rozpoczął się w połowie 2010 roku nastąpił wzrost dynamiki agregatu pieniężnego m2, jak również wzrost stopy inflacji w obszarze euro (zob. rys. 2, 3). rysunek 2. dynamika agregatu pieniężnego m2 (lnm2) w obszarze euro w okresie 2008-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ecb statistical data warehouse, http://sdw.ecb.europa.eu/(dostęp: 7.03.2016). rysunek 3. stopa inflacji w obszarze euro w okresie 2008-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ecb statistical data warehouse, http://sdw.ecb.europa.eu/(dostęp: 7.03.2016). zarówno niestandardowa polityka monetarna europejskiego banku centralnego, jak również kryzys fiskalny występujący w obszarze euro miały istotny wpływ na kształtowanie się kursu walutowego euro do dolara amerykańskiego. w okresie 2008-2014 kurs euro podlegał deprecjacji (zob. rys. 4). 29.5 29.6 29.7 29.8 29.9 30 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 -0.01 0 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 385 w okresie kryzysu finansowego i fiskalnego na kształtowanie się kursu walutowego euro miały również wpływ czynniki pozaekonomiczne o charakterze psychologicznym. wysokie ryzyko oraz niepewność występująca na rynkach finansowych w tym okresie spowodowały ucieczkę kapitału w stronę bezpiecznych i płynnych aktywów w walucie zapewniającej względną stabilność jej siły nabywczej. rysunek 4. kurs walutowy eur/usd w okresie 2008-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ecb statistical data warehouse, http://sdw.ecb.europa.eu/(dostęp: 7.03.2016) 3. kryzys finansowy i fiskalny a kształtowanie się cen i kursu eur dane statystyczne w badaniu wykorzystano dane miesięczne z okresu 2008-2014. dane dotyczące nominalnego kursu walutowego usd/eur, stopy inflacji w obszarze euro oraz agregatu pieniężnego m2 pochodzą z bazy danych ebc statistical data warehouse. dane dotyczące stopy inflacji w stanach zjednoczonych oraz agregatu pieniężnego m2 w stanach zjednoczonych pochodzą z bazy danych federal reserve statistical releases. natomiast dane dotyczące krótkoterminowych 3-miesięcznych stóp procentowych na rynku międzybankowym w obszarze euro i stanach zjednoczonych pochodzą z bazy danych oecd. model w celu zbadania, czy i jak zmiany podaży pieniądza (efekt polityki monetarnej) w obszarze euro oraz zmiany cen (stopa inflacji) i stop procentowych w obszarze euro w stosunku do zmian tych wielkości w stanach zjednoczonych ameryki wpływały w kształtowanie się kursu walutowego euro (cena euro wyrażona w dolarach) w okresie obejmującym kryzys finansowy i fiskalny 2008-2014 skonstruowano model o następującej postaci: 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 e u r /u s d 386 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska ���� = ��� + � � ����2��� + ��� ∆�� + ��� ∆���� + ��� ∆����� + ��� ∆����� + �� gdzie: ��� logarytm nominalnego kursu walutowego usd/eur; ����2 logarytm agregatu pieniężnego m2 w obszarze euro; ��, �� stopy inflacji odpowiednio w obszarze euro i w usa; ∆� pierwsze różnice z różnicy stóp inflacji w obszarze euro i stanach zjednoczonych, przy czym: ∆�� = ∆(��� − ��� ); ∆��, ∆�� pierwsze różnice krótkoterminowej stopy procentowej odpowiednio w obszarze euro i w usa; � wyraz wolny; � składnik resztowy; � okres bieżący; (� − 1) okres opóźniony o jeden miesiąc. model estymowano przy metodą garch (0.1) wyniki przeprowadzony test kointegracji engle’a-grangera wskazuje, że badane szeregi czasowe są skointegrowane (zob.tab. 1a). tabela 1. estymacja garch (0.1), wykorzystane obserwacje 2008:03-2014:11 (t = 81) zmienna współczynnik błąd standardowy z wartość p uwagi const 21.5543 1.35114 15.9527 <0.0001 *** l_me2_1 −0.713326 0.0454081 −15.7092 <0.0001 *** d_p −4.4104 0.652543 −6.7588 <0.0001 *** d_p_1 −1.45133 0.632048 −2.2962 0.0217 ** d_ie_1 15.6518 1.10936 14.1089 <0.0001 *** d_iu_1 −6.22052 0.7323 −8.4945 <0.0001 *** alpha(0) 0.000338735 8.6963e-05 3.8952 <0.0001 *** alpha(1) 0.732598 0.169082 4.3328 <0.0001 *** średn. aryt. zm. zależnej 0.305427 odchylenie stand. zm. zaleznej 0.058151 logarytm wiarygodności 172.3816 kryt. inform. akaike’a −326.7633 kryt. bayes. schwarza −305.2132 kryt. hannana-quinna −318.1171 zmienna zależna: l_e, qml standard errors; bezwarunowa wariancja błędu modelu = 0.00126676; *zmienna statystycznie istotna przy poziomie istotności 10%, ** zmienna statystycznie istotna przy poziomie istotności 5%, *** zmienna statystycznie istotna przy poziomie istotności 1%. źródło: opracowanie własne. analiza wyników estymacji modelu (zob. tab. 1) wskazuje, że wszystkie zmienne są statystycznie istotne oraz mają znaki zgodne z teorią ekonomii. kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd 387 tabela 1a. test kointegracji engle’a-granger’a test. rozszerzony test dickey’a fuller’a ze stała i trendem liniowym dla zmiennej uhat dla opóźnienia 0 (1-l)uhat (maksymalnie był 12, kryterium aic) liczebność próby 82 hipoteza zerowa: występuje pierwiastek jednoskowy a = 1; proces i(1) model: (1-l)y = (a-1)*y(-1) + e estymowana wartość (a 1): -0.259001 statystyka testu: tau ct(6) = -3.49288, wartość krytyczna przy poziomie istotności 0,05 = -3,45, przy poziomie istotności 0,01 = -4,03 asymptotyczna wartość p = 0.6594 autokorelacja reszt rzędu pierwszego: -0.011 źródło: opracowanie własne. 4. podsumowanie przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. zastosowanie standardowych i niestandardowych środków polityki monetarnej europejski bank centralny w reakcji na kryzys finansowy w obszarze euro spowodowało radykalną obniżkę stóp procentowych na rynku międzybankowym oraz wzrost podaży pieniądza wyrażający się we wzroście między innymi agregatu m2; to zaś było główną przyczyną deprecjacji euro w stosunku do dolara w okresie 2008-2014. 2. istnieje statystycznie istotny i dość silny związek między krótkookresowymi stopami procentowymi w obszarze euro i w usa na kształtowanie się nominalnego kursu eur/usd 2008-2014. 3. istnieje statystycznie istotny, ujemny i dość silny związek między przyrostem różnicy stóp inflacji w obszarze euro i w stanach zjednoczonych a nominalnym kursem walutowym usd/eur w latach 2008-2014. 4. istnieje statystycznie istotny, ujemny i silny związek między podażą pieniądza m2 w obszarze euro a nominalnym kursem walutowym usd/eur w latach 2008-2014. zatem, reasumując, polityka monetarna ebc zarówno standardowa, jak tez niestandardowe w istotny sposób wpływała w latach 2008-2014 na kurs eur/usd, w tym przyczyniając się do deprecjacji euro w okresie 2008-2014. literatura barczyk, r., kąsek, l., lubiński, m., & marczewski k. (2006). nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, warszawa: pwe. bukowski, s.i. (2009), controversy over economic policy and economic growth, [in:] j. sepp, d. frear, w. taylor (ed.), the key – factor of business and socio-economic development during the global crises, congress of political economists international, usa, wilkes -barre, pp. 57-72. 388 sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska bukowski, s.i. (2011). economic and monetary union – current fiscal disturbances and the future. international advances in economic research, 17(3), 274-287. cassola, n., durre, a., & holthausen, c. (2011). implementing monetary policy in crisis times – the case of the ecb. w: approaches to monetary policy revisited – lessons from the crisis. frankfurt a.m.: ebc. minsky, h.p. (1992). the financial instability hypothesis, the jerome levy institute of bard college working paper, 74. mishkin, f.s. (1991). anatomy of financial crisis. nber working paper series, 3934. financial and fiscal crises, prices and eur/usd rate of exchange abstract: the main aim of this paper will be to answer the following questions: how the standard and non-standard instruments in ecb policy influenced the price level and rate of exchange eur/usd in the period of 2008-2014? we formulated following hypothesis: depreciation of euro rate of exchange against american dollar appeared in the period of financial and fiscal crisis (2008-2014). the main reason of that was: fiscal crisis in euro area, implementation of standard and non – standard (quantitative easing) of ecb monetary policy, growth of money supply in the euro area. in that period existed economically and statistically significant impact of money supply aggregate m2, differences between interest rates and rates of inflation in euro area and usa on changes in eur/usd rate of exchange. for verification of hypothesis we have used econometrics modelingmodels of regression estimated with using garch (0.1). in the research monthly data for the period of 2008:01-2014:12 have been used. results of our research confirm formulated hypothesis. our research confirmed mentioned above hypothesis. keywords: financial crisis; fiscal crisis; rate of exchange; econometric model; garch jel codes: c58, e31, e32, e40, e52, f31, g01 #kj-18-299-czerminska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : czermińska, m. (2017). system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 299-312. system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku małgorzata czermińska krakowska akademia im. andrzeja frycza modrzewskiego wydział prawa, administracji i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. g. herlinga-grudzińskiego 1, 30-705 kraków e-mail: emczermi@cyf-kr.edu.pl streszczenie: system celny można sprowadzić do działań określonego państwa, a w przypadku unii europejskiej do działań ue i poszczególnych państw członkowskich, regulujących obrót towarowy z zagranicą, podejmowanych na podstawie prawa celnego przy zaangażowaniu administracji celnych. celem artykułu jest ukazanie funkcjonowania systemu celnego unii europejskiej w świetle nowych wyzwań, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. w xxi wieku unijny system celny (podobnie jak inne systemy celne na świecie) stoi przed nowymi wyzwaniami związanymi z globalizacją (wzrost wolumenu obrotów towarowych, rozwój handlu elektronicznego, wzrost zagrożeń w skali międzynarodowej). ponadto system celny ue stoi przez wyzwaniami wewnętrznymi wynikającymi z rozwoju unii celnej. słowa kluczowe: system celny; unia celna; wspólna taryfa celna; unijny kodeks celny klasyfikacja jel: f13, f15 1. wstęp system celny można ujmować wąsko i ograniczyć go do strony formalnej i ekonomicznej wszystkiego, co jest bezpośrednio związane z cłami, włączając w to również procedury celne. w tym ujęciu system celny obejmuje zatem taryfę celną i jej elementy składowe, takie jak m. in. nomenklatura towarowa, stawki celne, elementy kalkulacyjne oraz akty normatywne w postaci prawa celnego (waschko, 1971, s. 16 i nast.). w szerszym ujęciu natomiast system celny obejmuje cele i środki polityki handlowej, należące do działań administracji celnej. w zakres tego pojęcia wchodzi zatem polityka celna, czyli całokształt działalności państwa lub organizacji międzynarodowej i jego/jej organów związany z ochroną interesów narodowych w obrocie międzynarodowym. system celny można zatem sprowadzić do działań określonego państwa, a w przypadku unii europejskiej do działań ue i poszczególnych państw członkowskich, regulujących obrót towa300 małgorzata czermińska rowy z zagranicą, podejmowanych na podstawie prawa celnego przy zaangażowaniu administracji celnych (naruszewicz & laszuk, 2004, s. 34). jeśli uwzględnić uwarunkowania i różne wymiary stosunków celnych i handlowych to należy stwierdzić, że współczesne systemy celne wykraczają poza pobór ceł i regulacje obrotu towarowego z zagranicą. system celny można rozpatrywać bowiem w kategorii polityki (zbiór idei, wizji związanych z polityką celną, czyli taryfami celnymi i administracjami celnymi), granic i organizacji (układ instytucji, sieć organów administracji publicznej, oddzielających obszar celny od otoczenia, realizujących określone funkcje), czy wreszcie prawa (zbiór norm prawa regulujących funkcjonowanie podmiotów związanych z polityką celną) (mosiej, 2010, s. 1819). ze względu na ograniczone ramy opracowania system celny został ograniczony do działań związanych z transgranicznymi obrotami towarowymi. oprócz wyzwań wynikających z rozwoju wewnętrznego unii celnej ue (kolejne rozszerzenia ewg/ue: z 6 do 28 państw członkowskich, a zwłaszcza wdrażanie technologii informacyjnych, jednolite stosowanie przepisów celnych) administracje celne państw członkowskich muszą sprostać również wyzwaniom zewnętrznym. w ostatnich dwóch dekadach nasiliły się zagrożenia w międzynarodowym obrocie towarowym, związane nie tylko z terroryzmem, ale też z napływem towarów nielegalnych, czy stanowiących nieuczciwą konkurencję, obrotem towarami stanowiącymi zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi (chodzi m. in. o prekursory narkotyków), wreszcie zagrażających środowisku naturalnemu. celem opracowania jest ukazanie funkcjonowania systemu celnego unii europejskiej w świetle nowych wyzwań, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, związanych z globalizacją, w postaci rosnącej wymiany handlowej, nowych i coraz bardziej złożonych łańcuchów dostaw, pojawienia się nowych zagrożeń dla ludzi czy środowiska. artykuł stanowi kontynuację badań autorki w zakresie systemu celnego unii europejskiej (por. czermińska, 2016c). 2. unia celna jako podstawa unijnego systemu celnego w kontekście wyzwań xxi wieku kluczowe znaczenie dla funkcjonowania systemu celnego ue miało utworzenie unii celnej. unia celna oznacza (czermińska, 2016a, s. 174): − jeden obszar celny, − zakaz stosowania ceł przywozowych i wywozowych między państwami członkowskimi oraz zakaz stosowania wszelkich opłat o skutku równoważnym, − zakaz stosowania innych instrumentów polityki handlowej w handlu wzajemnym, − zakaz dyskryminacji podatkowej i protekcjonistycznej, − wprowadzenie w imporcie z krajów trzecich wspólnej taryfy celnej, − stosowanie jednolitych instrumentów taryfowych i nietaryfowych w handlu z krajami trzecimi, − stosowanie jednolitych regulacji celnych (m. in. kodeks celny), system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 301 − wprowadzenie wspólnych reguł pochodzenia dla towarów pochodzących spoza ue, wspólnej definicji wartości celnej, procedur celnych (stanowią one część wspólnych przepisów celnych). obszar celny ue obejmuje – zgodnie z artykułem 4 ukc – terytoria 28 państw członkowskich z wyłączeniem kilku wysp czy obszarów takich jak: wyspa helgoland i terytorium büsingen, ceuta i melilla (dwie hiszpańskie enklawy w afryce północnej), francuskie kraje i terytoria zamorskie, gminy livigno i campione d’italia oraz wody krajowe jeziora lugano znajdujące się pomiędzy nabrzeżem a granicą polityczną strefy położonej pomiędzy ponte tresa i porto ceresio, wyspy owcze i grenlandia. ponadto do unijnego obszaru celnego należy terytorium monako oraz terytoria suwerennych baz wojskowych wielkiej brytanii w akrotiri i dhekelia, na cyprze (rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013). dodatkowo ue tworzy, na mocy podpisanych porozumień, unie celne (ograniczone do określonych grup towarów) z turcją, andorą i san marino. wspólna taryfa celna w imporcie z krajów trzecich została wprowadzona po raz pierwszy 1 lipca 1968 r. i taką datę przyjmuje się jako początek utworzenia unii celnej w ue. wejście w życie wspólnej taryfy celnej oznaczało, że polityka celna (zmiany stawek celnych, stosowanie środków polityki handlowej) została wyjęta spod gestii krajów członkowskich i przekazana radzie i komisji europejskiej. konsekwencją utworzenia unii celnej było zniesienie ceł i innych barier we wzajemnej wymianie towarowej, utrzymano jednakże kontrole celne na wewnętrznych granicach celnych. te ostatnie (a tym samym również kontrole celne wewnątrz ue) zostały zniesione z chwilą formalnego utworzenia wspólnego rynku, tj. od 1 stycznia 1993 r. najważniejsze wyzwania, wynikające ze zmieniającego się otoczenia i globalizacji, dla współczesnych systemów celnych na świecie to przede wszystkim: − wzrost wolumenu obrotów towarowych, wzrost znaczenia handlu elektronicznego, nowe i złożone międzynarodowe łańcuchy dostaw, − wzrost zagrożeń związanych z globalizacją w postaci przestępczości zorganizowanej, zwłaszcza oszustw celno-podatkowych, nielegalnego handlu (np. narkotykami) zagrożenia atakami terrorystycznymi, − wzrost powiązań i współzależności międzynarodowych, integracja rynków. nowe wyzwania dla unii celnej ue w xxi w. wynikające ze zmieniającego się otoczenia, w szczególności wiążą się głównie z: − rozszerzeniem ue o kolejne państwa: przede wszystkim w 2004 r., a także w 2007 i 2013 r., − wydłużeniem zewnętrznej lądowej granicy celnej ue o prawie 26%: z 10 606 km (ue 15) do 14 303 km (ue 28), w tym wschodniej zewnętrznej granicy celnej o ok. 80%, około 113 tys. urzędników celnych świadczy usługi celne w ponad 2 tys. urzędów celnych (2015 r.), − koniecznością obsługi coraz większej ilości transgranicznych transakcji handlowych, a w szczególności ładunków, obsługą ok. 293 mln zgłoszeń celnych w skali roku, ponad 800 tys. dziennie (tabela 1). 302 małgorzata czermińska tabela 1. unia celna unii europejskiej (28 krajów) – podstawowe makrowskaźniki w 2015 roku wyszczególnienie obroty towarowe ogółem (extra-ue) import eksport wartość (bln eur) 3,53 1,73 1,79 udział w handlu światowym (%) 15 % 14,5 % (usa – 17,4%, chiny – 12,7%) 15,5 % (chiny – 17,8%, usa – 13,4%) wpływy z ceł ogółem, w tym odprowadzone do budżetu ue* 23,3 mld eur, 18,6 mld eur (13,6% wpływów w budżecie ogólnym) 23,3 mld eur, 18,6 mld eur – liczba zgłoszeń celnych 293 mln w ciągu roku, 803 tys. dziennie, 9 deklaracji na sekundę (20 artykułów o wartości 102 tys. eur) 166 mln w imporcie, 111 mln w eksporcie i 16 mln w tranzycie *od 1975 roku dochody z ceł są przekazywane przez kraje członkowskie do budżetu wspólnotowego, stanowią one traditional own resources, tor1. od 2001 roku kraje członkowskie zobowiązane były do przekazywania 75% wpływów z ceł do budżetu wspólnoty, 25% pozostawało w ich budżetach krajowym na pokrycie kosztów własnych związanych, m. in. z funkcjonowaniem administracji celnej w kraju. na mocy decyzji rady z 26 maja 2014 roku proporcje te zostały w nowej perspektywie finansowej, tj. od 1 stycznia 2014 roku, zmienione i wynoszą odpowiednio: 80% i 20% (council decision no 2014/335/eu, euratom). oznacza to, że 20% wpływów z ceł jest zatrzymywane przez państwa członkowskie, w którym je pobrano, a nie przez kraj ostatecznego przeznaczenia2. źródło: (european commission, 2016; eurostat, 2017; dg taxation and customs). ue ma bardzo duży udział w światowym handlu towarami (ok. 15%), nie uwzględniając obrotów wewnątrzunijnych (tabela 1). stąd też skala operacji celnych w unii europejskiej jest ogromna, dotyczą one obrotów o wartości ok. 3,5 bln eur rocznie. średnio ok. 2,2 mld ton towarów jest przywożonych lub wywożonych do ue na podstawie ok. 293 mln zgłoszeń celnych (tabela 1). najwięcej ładunków jest przywożonych do/z ue drogą morską (53% w imporcie; 48% w eksporcie – 2015 r.), a następnie transportem lotniczym – odpowiednio 22% i 29% (european commission, 2017). około 4,8 mln przedsiębiorców, zaangażowanych w wymianę handlową z krajami trzecimi jest zarejestrowanych w systemie unijnym eori3. zatem zarządzanie unią celną przy takiej skali transakcji handlowych, coraz bardziej złożonych łańcuchów dostaw, już samo w sobie jest dużym wyzwaniem. zewnętrzne źródło wyzwań dla zarządzania unią celną stanowi również globaliza 1 na tor składają się cła i opłaty cukrowe. 2 w unii europejskiej importerzy/przedsiębiorcy sami decydują o miejscu odprawy celnej (obowiązuje reguła origin principle), umożliwia to wdrażana scentralizowana odprawa celna (single elektronik access point, seap). jest ona realizowana poprzez złożenie zgłoszenia celnego do wnioskowanej przez podmiot procedury celnej w formie elektronicznej do jednego oddziału celnego (urząd celny nadzoru), gdzie jest ono przetwarzane, natomiast towary fizycznie znajdują się w innym oddziale celnym (urząd celny przedstawienia). urząd celny, w którym zostało złożone zgłoszenie celne, czyli urząd celny nadzoru, dokonuje również poboru należności celnych. 3 economic operators’ registration and identification (eori) stanowi jedną z części składowych programu e-customs –bezpapierowego środowiska dla administracji celnych i handlu w ue. przedsiębiorcy zarówno unijni jak i z krajów trzecich – muszą (nieodpłatnie) uzyskać niepowtarzalny numer identyfikacyjny, tzw. numer eori, a także posługiwać się nim we wszystkich dalszych kontaktach z organami celnymi. szerzej o programie e-customs (czermińska, 2016b). system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 303 cja przestępczości i działalności terrorystycznej, wzrost zagrożeń w skali międzynarodowej związanych z obrotem towarowym w postaci napływu towarów stanowiących nieuczciwą konkurencję, również tych naruszających prawa własności intelektualnej, obrót towarami stanowiącymi zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi, zwierząt, wreszcie zagrażających środowisku naturalnemu. z kolei wyzwania wewnętrzne wynikają z niedostatecznej wydajności i skuteczności działań (różne systemy informatyczne, metody pracy, niedostateczna infrastruktura na granicach zewnętrznych, różny poziom wyszkolenia pracowników), spowodowanej różnicami we wdrażaniu przez 28 państw członkowskich wspólnych przepisów związanych z funkcjonowaniem unii celnej. w unii europejskiej nie istnieje jedna, centralna agencja celna, nie ma zatem centralnego zarządzania administracjami celnym w państwach członkowskich. ue przyznaje państwom członkowskim znaczną swobodę w decydowaniu, w jaki sposób będą interpretować i wdrażać zasady prawa celnego, mimo, że podstawowe przepisy celne są wspólne. w rezultacie różne preferencje krajowe doprowadziły do różnych sposobów egzekwowania prawa; na przykład, ponieważ państwa członkowskie mogły wdrażać elektroniczne systemy celne we własnym tempie (w zależności od posiadanych zasobów), stąd też systemy te nie były interoperacyjne i w skrajnym przypadku oznacza to, że przedsiębiorcy muszą stawić czoła 28 różnym elektronicznym systemom celnym, które nie są ze sobą powiązane. rozbieżności w egzekwowaniu przepisów dotyczą zwłaszcza: charakteru sankcji administracyjnych bądź karnych, typologii sankcji, pułapów i zakresu naruszeń, systemów rozwiązywania sporów/osiągania ugody, poziomów i rodzajów odpowiedzialności, terminów przedawnienia oraz odpowiedzialności. osób prawnych. w praktyce np. pułap finansowy decydujący o tym, że dany czyn jest przestępstwem celnym, waha się pomiędzy 266 euro a 50 tys. euro, w zależności od państwa członkowskiego. różnią się także m.in. terminy przedawnienia takich naruszeń – wahają się od roku do lat 30 (european commission, 2013, ss. 1-2). legalnie działające przedsiębiorstwa muszą ponosić wyższe koszty związane z prowadzeniem działalności w wielu systemach prawnych, a różne systemy sankcji mogą zakłócać przepływy handlowe i modele działalności gospodarczej w ramach jednolitego rynku i przynosić korzyści przedsiębiorstwom działającym w krajach o mniej rygorystycznych kontrolach celnych. zatem największe wyzwania wewnętrzne dla funkcjonowania systemu celnego stanowią: wdrożenie interoperacyjnych4 systemów informatycznych we wszystkich państwach członkowskich, w pełni jednolite stosowanie przepisów celnych, ścisła współpraca między organami celnymi i innymi instytucjami nadzoru w państwach członkowskich oraz ujednolicenie działalności administracji celnych w państwach członkowskich tak, aby w praktyce funkcjonowały jak jedna. z punktu widzenia przedsiębiorców nie będzie wówczas miało znaczenia gdzie (w jakim kraju) będą załatwiane formalności celne. 4 chodzi o trzy kluczowe dziedziny interoperacyjności: organizacyjną, semantyczną i techniczną. interoperacyjność organizacyjna polega na określaniu zainteresowanych stron i procesów organizacyjnych związanych ze świadczeniem konkretnej usługi administracji elektronicznej oraz zorganizowaniu ich interakcji. interoperacyjność techniczna polega na łączeniu ze sobą systemów informatycznych i oprogramowania, a interoperacyjność semantyczna polega na zapewnianiu, że sens informacji nie zostanie zagubiony w procesie ich wymiany oraz zostaną one zachowane i zrozumiane przez zaangażowane osoby, programy użytkowe i instytucje. (komunikat komisji do rady i parlamentu europejskiego, 2006, s. 6). 304 małgorzata czermińska paneuropejska obsługa celna zapewniłaby identyczne warunki i niższe koszty związane z transgranicznym ruchem towarów, w szczególności skrócenie czasu trwania odpraw celnych, zmniejszenie kosztów usług celnych. stąd konieczność podjęcia działań mających na celu jednolite zastosowanie prawodawstwa celnego oraz nowoczesnego i zharmonizowanego podejścia do kontroli celnych. 3. ramy prawne systemu celnego unii europejskiej: wspólna taryfa celna i kodeks celny – kierunki zmian we wszystkich krajach ue obowiązuje jednolite ustawodawstwo celne uzupełnione przepisami krajowymi, co wynika z faktu, że kraje członkowskie tworzą jeden obszar celny. wyeliminowanie ceł i innych barier handlowych w handlu wzajemnym oraz wprowadzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej wymuszało wprowadzenie skutecznego nadzoru nad transgranicznym przepływem towarów oraz nowych, wspólnych regulacji, a to z kolei oznaczało konieczność kodyfikacji procedur celnych. podstawowym aktem prawnym regulującym wymianę towarową i związanym z funkcjonowaniem unii celnej jest wspólnotowy kodeks celny oraz przepisy wykonawcze do niego. wkc zaczął obowiązywać od 1994 roku, nowelizowano go kilka razy. jedna z istotniejszych nowelizacji została wprowadzona w kwietniu 2005 roku i stanowiła tak zwaną poprawkę bezpieczeństwa (security amendment) do wkc (regulation (ec) no 648/2005). przewidziano w niej kombinację trzech grup środków służących zwiększeniu bezpieczeństwa w postaci: deklaracji skróconej, instytucji upoważnionego przedsiębiorcy oraz ustanowienia równoważnego poziomu ochrony przy kontroli celnej towarów przekraczających granice celne unii europejskiej. wprowadzona w 2005 r. poprawka do stworzyła podstawę prawną do opracowania wspólnych ram zarządzania ryzykiem w łańcuchach dostaw. w celu zwiększenia bezpieczeństwa transgranicznego obrotu towarowego i usprawnienia kontroli celnych od 1 lipca 2009 r. istnieje obowiązek składania przez podmioty (jest nim przewoźnik lub inna osoba za wiedzą przewoźnika) dokonujące importu z krajów trzecich lub wywozu z unijnego obszaru celnego deklaracji skróconych przywozowych (entry summary declaration – ens), bądź wywozowych (exit summary declaration – exs), zanim towar zostanie faktycznie przywieziony bądź wywieziony na/z terytorium ue. są one składane przed wprowadzeniem/wyprowadzaniem towarów na/z obszaru celnego ue. terminy składania deklaracji skróconych są zróżnicowane w zależności rodzaju transportu. obecnie deklaracje skrócone dokonywane są drogą elektroniczną, za pomocą odpowiedniego komunikatu, a urząd celny pierwszego wprowadzenia/wyprowadzenia potwierdza jego otrzymanie przez wysłanie również odpowiedniego komunikatu5. w praktyce więc urzędy celne wejścia w ue są jedynie miejscami kontroli dokumentów i ewentualnie kontroli wyrywkowej towarów wwożonych na obszar celny ue oraz wydaniem dokumentów zezwalających na dalszy przewóz. pozwala to na usprawnienie funkcjonowania granicz 5 zaznaczyć należy, że zdecydowana większość zgłoszeń celnych w ue zarówno w eksporcie jak i w imporcie – ponad 98%, jest przekazywana urzędom celnym drogą elektroniczną. system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 305 nych urzędów celnych i przeniesienie ciężaru formalności przywozowych na docelowe urzędy celne, wewnątrz ue. to z kolei pozwala przedsiębiorcom wybrać dogodny dla nich urząd przeznaczenia, aby sfinalizować transakcję handlową, docelowe urzędy celne są bowiem rozmieszczone na całym obszarze unii europejskiej. pod koniec pierwszej dekady xxi wieku opracowano nową wersję wkc w postaci zmodernizowanego kodeksu celnego (zkc), wszedł w życie dnia 24 czerwca 2008 roku, a najpóźniej 5 lat po jego wprowadzeniu, a więc do dnia 24 czerwca 2013 roku, miał być w całości stosowany (regulation (ec) no 450/2008). pełne stosowanie przepisów zkc uzależnione zostało od wdrożenia przepisów wykonawczych i wprowadzenia wszystkich systemów elektronicznych. z uwagi na fakt, iż rozporządzenia dotyczące wdrożenia zkc nie były gotowe na czas, nie wprowadzono systemów it komisja europejska złożyła wniosek do europejskiej rady i parlamentu o aktualizację, a właściwie zastąpienie, zmodernizowanego kodeksu celnego, w postaci unijnego kodeksu celnego (ukc). 30 października weszło w życie rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 z 9 października 2013 roku ustanawiające unijny kodeks celny (rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013). od 30 października 2013 roku stosowane były tylko niektóre przepisy ukc, w pełni wszedł w życie 1 maja 2016 roku, a wszystkie jego postanowienia powinny zostać w pełni wprowadzone do końca 2020 roku. dało to więcej czasu państwom członkowskim na wdrożenie koniecznych systemów informatycznych, umożliwiających m. in. zwiększenie bezpieczeństwa na zewnętrznych granicach unii europejskiej, a także wprowadzenie udogodnień w handlu zagranicznym. ukc nie jest aktem normatywnym nowym, stanowi przekształcenie zkc, ale wprowadził 369 zmian do zkc (gwardzińska, 2014, s. 42). w okresie przejściowym, nowe przepisy mają zastosowanie z wykorzystaniem istniejących systemów informatycznych, a w niektórych przypadkach, jeszcze formularzy papierowych. główne cele zmian wprowadzonych w ukc to (czermińska, 2016a, s. 175): − większa przejrzystość przepisów prawa celnego, − uproszczenie przepisów prawa celnego, stworzenia bardziej efektywnych i nowoczesnych operacji celnych, wykorzystanie nowoczesnych narzędzi i technologii, − uproszczenie procedur celnych, zmniejszenie ich liczby, pozostawienie tylko tych, które są ekonomicznie uzasadnione, a tym samym ułatwienie legalnej wymiany handlowej, − wspieranie jednolitego stosowania przepisów prawa celnego oraz nowoczesnego podejścia do kontroli celnych, − stworzenia bezpapierowego, interoperacyjnego środowiska celnego. kluczowe zmiany wprowadzone w ukc dotyczą m. in.: obowiązku posiadania statusu aeo (uprawniony podmiot gospodarczy) w przypadku korzystania z uproszczeń celnych, wiążącej informacji taryfowej (staje się wiążąca nie tylko dla przedsiębiorców ale i dla organu wydającego przez krótszy czas – trzy lata zamiast wcześniej obowiązujących sześciu lat), ustalania wartości celnej, uproszczenia i zmniejszenia ilości procedur celnych – m. in. włączono procedurę przetwarzania pod kontrolą celną do procedury uszlachetniania czynnego. ponadto w ukc 306 małgorzata czermińska szczególny nacisk położono na wykorzystanie technologii informacyjno – komunikacyjnych, a zwłaszcza na ustanowienie ram prawnych dla realizacji zasady stanowiącej, że wszystkie transakcje celne i handlowe mają być przeprowadzone elektronicznie, a systemy informacyjno-komunikacyjne wykorzystywane w operacjach celnych w państwach członkowskich powinny oferować takie same ułatwienia. podstawowy instrument ochrony rynku wewnętrznego unii europejskiej, a zarazem kluczowy element unijnego prawodawstwa celnego to cła i wspólna zewnętrzna taryfa celna (common customs tariff – cct), którą wprowadzono – jak wcześniej wspomniano – po raz pierwszy 1 lipca 1968 roku. w następnych latach stawki celne były wielokrotnie zmieniane, (co roku wydawana jest nowa wersja taryfy celnej) zarówno autonomicznie, jak i w toku kolejnych negocjacji na forum gatt. obecnie wspólna taryfa celna zawiera tylko jedną kolumnę stawek celnych, są to tzw. stawki konwencyjne. stosowane są one wobec importu z krajów trzecich, korzystających z klauzuli najwyższego uprzywilejowania knu w ramach wto oraz państw niebędących członkami wto, którym ue udzieliła knu na zasadzie wzajemności. w praktyce unia europejska stosuje bardzo rozbudowany system preferencji celnych, toteż konwencyjne stawki celne mają zastosowanie głównie w przypadku importu z krajów wysoko rozwiniętych, którym nie zostały dotąd przyznane żadne preferencje, tj.: usa, kanady, australii, nowej zelandii, japonii, hongkongu, singapuru, tajwanu. tabela 2. wysokość stawek celnych knu we wspólnej taryfie celnej w latach 2002, 2004, 2006, 2008, 2011, 2014 (w %) wyszczególnienie średnia stawka celna knu (w %)* 2002 2004 2006 2008 2011 2014 ogółem towary rolne (wg wto)a towary nierolne bez ropy naftowej (wg wto)b 6,6 16,6 4,3 6,5 16,5 4,1 6,9 18,6 4,0 6,7 17,9 4,1 6,4 15,2 4,1 6,4 14,4 4,3 stawka zerowa (w % linii taryfowych) 20,8 26,9 26,0 25,3 25,0 25,1 krajowe kominy celnec (w % linii taryfowych) 5,7 5,8 5,6 5,3 5,7 5,6 międzynarodowe kominy celned (w % linii taryfowych) 8,6 8,6 9,0 8,4 8,7 8,5 stawki „nieistotne”e 12,9 6,8 9,4 9,6 8,8 6,9 * średnia arytmetyczna stawka celna uwzględniająca ekwiwalent celny stawek non-ad valorem; a w aneksie porozumienia o rolnictwie wto produkty rolne zostały zdefiniowane jako te, które znajdują się w działach 1-24 hs, nie obejmują ryb i produktów rybnych; b towary nierolne nie obejmują ropy naftowej i produktów ropopochodnych; c krajowe kominy celne to stawki przewyższające trzykrotnie średnią stawkę celną w ue; d międzynarodowe kominy celne to stawki celne przekraczające 15 %; e stawki „nieistotne” to stawki niezerowe, mniejsze lub równe 2%. źródło: opracowano na podstawie: (wto, 2004, s. 42; wto, 2007, s. 43; wto, 2009, s. 40; wto, 2015, s. 42). protekcja taryfowa ma dwa wymiary: pierwszy określa wysokość stawek celnych a drugi tzw. międzynarodowe kominy celne (international tariff peaks), definiowane jako stawki celne wyższe niż 15% oraz krajowe kominy celne (national tariff peaks), czyli stawki celne przewyższające trzykrotnie średnią stawkę celną w ue. ponadto o poziomie protekcji celnej świadczy także udział stawek celnych nie ad valorem. system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 307 w unijnej taryfie celnej dominują od lat stawki ad valorem (adv), liczone od wartości celnej towarów, stanowią one blisko 90% wszystkich linii taryfowych, a pozostałe, czyli nie ad valorem (nav) 10% – 11%, z czego blisko 7% stanowią cła ad spetiem oraz cła mieszane i alternatywne – ok. 3 %. w szczególności widoczna jest przewaga ceł ad valorem dla produktów nierolnych (działy hs 25-97) – 99,2% wszystkich linii taryfowych. w przypadku towarów rolnych szerokie zastosowanie mają cła specyficzne, a także cła mieszane (działy hs 1-24) – 38,9% wszystkich linii taryfowych, najwięcej w przypadku produktów mlecznych – 98,7 % linii taryfowych, cukru i słodyczy – 88,6 % oraz zbóż i przetworów zbożowych –80,0% (wto, 2015, s. 42). w ostatnich kilkunastu latach średni poziom stawek celnych knu w unijnej taryfie celnej (konwencyjnych, związanych, wynikających z rokowań na forum gatt/wto, uwzględniających tzw. ekwiwalent celny w przypadku ceł nie ad valorem) wykazuje tendencję malejącą: 6,9% w 2006 roku, 6,7% w 2008 roku, 6,4% w 2014 roku (9,6% w 1995 roku). stopień protekcji jest wyższy w przypadku artykułów rolnych (wg. wto), ale w ostatnich latach stawki celne również w tej grupie towarowej maleją: 14,4 % w 2014 roku, w porównaniu do 17,9 % w 2008 roku i 18,6% w 2006 roku. w przypadku towarów nierolnych średni poziom stawek celnych natomiast prawie się nie zmienia w ostatnich latach i wynosi ok. 4% (tabela 2). we wspólnej taryfie celnej zerową stawkę celną knu stosuje się wobec prawie 25 % spośród wszystkich linii taryfowych tariff lines (ok. 2,3 tys. towarów spośród 9 379 pozycji taryfowych) w 2014 roku, a gdyby uwzględnić jeszcze stawki „nieistotne (nuisance rates), czyli wynoszące maksymalnie 2 %, to najniższymi cłami byłaby objęta 1/3 wszystkich linii taryfowych (tabela 2). natomiast tzw. międzynarodowe kominy celne, czyli stawki celne przekraczające 15%, dotyczą ok. 9% wszystkich linii taryfowych, nieco mniejszy udział mają stawki nieistotne – 7%. kominy taryfowe na produkty nierolne są nieduże. najwyższe stawki celne (knu) w tej grupie towarów w 2014 r. były stosowane wobec pojazdów samochodowych (22%) i ryb (w zależności od gatunku 22% – 26%; zresztą podobnie jak w poprzednich latach). najwyższe cła występują w przypadku towarów rolnych, na niektóre towary cła są ekstremalnie wysokie i protekcja celna tym samym jest znacznie wyższa. w grupie artykułów rolnych najwyższe cła występowały w 2014 r. w grupie produktów mlecznych, cukru i słodyczy, zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego, zbóż i produktów zbożowych. w szczególności najwyższe stawki celne, bo ponad 100% (w przeliczeniu na stawki ad valorem) występowały w 2014 roku w przypadku: serwatki i serwatki zmodyfikowanej (635%), drobiu przetworzonego lub zakonserwowanego (288,9%), grzybów przetworzonych i konserwowanych (183,5% i 170%), soku z cytrusów, włącznie z winogron (116,2%), izoglukozy (119,7%)6. 6 szerzej na temat stawek celnych w: (commission implementing regulation (eu) 2016/1821; wto, 2015). 308 małgorzata czermińska 4. instytucjonalne ramy unijnego systemu celnego – wyzwania dla administracji celnych służba celna stanowi instytucjonalne ramy systemu celnego, odgrywa kluczową rolę w ochronie szeroko rozumianych interesów unii europejskiej. w związku z rosnącą potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony na zewnętrznych granicach unii w kontekście nowych wyzwań zmodyfikowano zadania organów celnych. ze względu na swój udział w monitorowaniu i zarządzaniu handlem międzynarodowym, organy celne mają również przyczyniać się do poprawy konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw przez modernizację metod pracy służb celnych, eliminację papierowej formy dokumentów i stworzenie paneuropejskiego środowiska elektronicznego, wprowadzenie ułatwień dla legalnej wymiany handlowej. ta nowa rola organów celnych – wiodąca rola w łańcuchu dostaw i katalizator konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarek – oznacza nowe zadania. zgodnie art. 3 ukc do głównych zadań organów celnych należy zaliczyć: − ochronę interesów finansowych unii, − ochronę unii przed nieuczciwym i nielegalnym handlem, − zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony unii i jej mieszkańców oraz ochrony środowiska, − utrzymanie należytej równowagi pomiędzy kontrolami celnymi (funkcja ochronna) a ułatwieniem legalnej wymiany handlowej. szczególną wagę przypisano zatem głównie funkcji ochronnej administracji celnych, stanowi to odzwierciedlenie tendencji w zakresie zwiększenia bezpieczeństwa w skali międzynarodowej, w tym również w zakresie międzynarodowego obrotu towarowego, które nasiliły się zwłaszcza po atakach terrorystycznych. tradycyjna funkcja fiskalna, związana z zapewnianiem wpływów do budżetu, straciła nieco na znaczeniu. zakres i zasięg usług świadczonych przez administracje celne można określić jako różne usługi świadczone wobec różnych podmiotów, do których zaliczyć można całą unię europejską, państwa członkowskie, społeczeństwo/konsumentów oraz przedsiębiorców (tabela 3). głównym wyzwaniem dla organów celnych jest właściwa analiza ryzyka, w szczególności rozpoznanie ryzyka i zagrożeń, a w konsekwencji podjęcie właściwych działań kontrolnych. w zależności od oceny ryzyka i zagrożeń należy bowiem zadecydować o ograniczeniu kontroli np. jedynie do sprawdzenia dokumentów przewozowych, bądź przeprowadzić szczegółową rewizję celną towarów i kontrolę środka transportu. gwarantem i jednocześnie niezbędnym warunkiem realizacji funkcji administracji celnych jest utrzymanie, rozwój i poprawa współpracy pomiędzy organami celnymi państw członkowskich, pomiędzy organami celnymi a innymi organami administracji państwowej oraz pomiędzy służbą celną a sektorem przedsiębiorstw. postępujący rozwój technik komunikacyjnych i informacyjnych umożliwił wprowadzenie nowych rozwiązań organizacyjnych usprawniających i zwiększająsystem celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 309 cych efektywność realizowania funkcji ochronnych i zwiększających bezpieczeństwo obrotu transgranicznego z jednoczesnym ułatwieniem i przyspieszeniem jego obsługi. mowa tutaj m. in. o realizowanym już od dłuższego czasu systemie electronic customs (e-customs). globalizacja i liberalizacja handlu, znaczny wzrost wolumenu obrotów oraz rozwój handlu elektronicznego, a także szerokie wykorzystanie technologii informatycznych stawia organy celne państw członkowskich przed nowymi wyzwaniami. program e-customs, który jest wdrażany w unii europejskiej już od ponad 10 lat stanowi najważniejsze przedsięwzięcie w handlu transgranicznym, wychodzące naprzeciw tym wyzwaniom. stanowi część szerszego projektu obejmującego e-administrację i e-europę. głównym jego celem jest stworzenie elektronicznego, bezpapierowego środowisku dla administracji celnych i handlu, wykorzystującego interoperacyjne systemy informatyczne. w ramach programu wspierane są m. in. transeuropejskie skomputeryzowane systemy łączności i wymiany informacji, gdyż są one niezbędne dla funkcjonowania administracji celnych w unii europejskiej i dla wymiany informacji między nimi. te elektroniczne systemy służące do wymiany danych zawartych w deklaracjach celnych i dokumentach im towarzyszących mają na celu umożliwienie szybkiego przepływu danych między administracjami celnymi a także między organami celnymi i podmiotami gospodarczym, służą usprawnieniu odpraw celnych, zmniejszeniu kosztów z nimi związanych, zwalczaniu oszustw, przestępczości zorganizowanej, zwiększeniu bezpieczeństwa towarów i handlu międzynarodowego. tabela 3. zakres działań/usług administracji celnych w ue ue i państwa członkowskie społeczeństwo/konsumenci przedsiębiorcy pobór dochodów z ceł i podatków w imporcie ochrona (przed terroryzmem, przestępczością zorganizowaną, napływem towarów nielegalnych, objętych zakazami lub innymi ograniczeniami) usprawnienie kontroli granicznych, ułatwienia dla legalnego handlu, zapewnienie bezpieczeństwa łańcucha dostaw wdrażanie i egzekwowanie wspólnych przepisów celnych i handlowych ochrona przed napływem towarów niespełniających norm unijnych, stanowiących zagrożenie dla zdrowia czy życia obywateli wzrost konkurencyjności unijnych przedsiębiorstw gromadzenie informacji na temat podmiotów uczestniczących w wymianie handlowej, w szczególności prowadzenie statystyk w zakresie obrotu towarowego ochrona środowiska, ginących albo zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt ochrona przed napływem towarów stanowiących nieuczciwą konkurencję (po cenach dumpingowych lub towarów subsydiowanych), naruszających prawa własności intelektualnej źródło: opracowanie własne. 5. podsumowanie przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. w xxi wieku unijny system celny (podobnie jak inne systemy celne na świecie) stoi przed nowymi wyzwaniami związanymi z globalizacją 310 małgorzata czermińska (wzrost wolumenu obrotów towarowych, rozwój handlu elektronicznego, wzrost zagrożeń w skali międzynarodowej). ponadto system celny ue stoi przez wyzwaniami wewnętrznymi wynikającymi z rozwoju unii celnej. każdy towar, który przekroczył granicę celną ue i został dopuszczony do obrotu może swobodnie cyrkulować na wspólnym rynku. dlatego tak istotna jest nie tylko kontrola na granicach, ale również wdrożenie systemów informatycznych, które stanowią nieodzowny element właściwego wykonywania przez administracje celne państw członkowskich zadań na rzecz realizacji interesów państw, społeczeństwa i unii europejskiej. 2. zmiany unijnego systemu celnego od początku xxi wieku zmierzają w kierunku realizacji bliźniaczych celów (twin goals), tj. ułatwienia i przyspieszenia obrotu towarowego, w wyniku uproszczenia i zmniejszenia formalności związanych z odprawami celnymi z jednoczesnym zapewnieniem bezpieczeństwa transakcji handlowych i obrotu. 3. realizacji twin goals służy reforma prawa celnego, stanowiącego ramy prawne unijnego systemu celnego. mowa o pakiecie prawnym ukc (podstawowy akt prawny i przepisy towarzyszące: rozporządzenie wykonawcze i rozporządzenie delegowane). kluczowy element unijnego prawodawstwa celnego – cła i wspólna zewnętrzna taryfa celna nadal stanowi podstawowy instrument ochrony rynku wewnętrznego, ale ochrona taryfowa jest stosunkowo niska, z wyjątkiem niektórych artykułów rolnych, żywności i nielicznych towarów przemysłowych. 4. postępujący rozwój technik komunikacyjnych i informacyjnych, współpraca między administracjami celnymi państw członkowskich, ale także z innymi służbami, m. in. z policją, wymiana informacji między nimi, umożliwiły wprowadzenie nowych rozwiązań organizacyjnych usprawniających i zwiększających efektywność realizowania funkcji ochronnych i zwiększających bezpieczeństwo obrotu transgranicznego z jednoczesnym ułatwieniem i przyspieszeniem jego obsługi. paneuropejska elektroniczna obsługa celna realizowana dzięki tworzeniu bezpapierowego środowiska dla ceł (e-customs) ma przyczynić się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw unijnych, zmniejszenia kosztów usług celnych i skrócenia czasu ich trwania przy jednoczesnym zwiększeniu bezpieczeństwa w transgranicznym ruchu towarowym. chodzi o zapewnienie bezpieczeństwa w całym łańcuchu dostaw: od producenta, eksportera, przewoźnika, spedytora aż po ostatecznego odbiorcę, w szczególności poprzez kontrole w optymalnym punkcie (na granicy lub na terytorium ue) a także wymianę informacji o potencjalnych zagrożeniach. pełna realizacja programu elektronicznego cła to największe wyzwanie stojące przed unią celną, w którym aktywnie uczestniczą wszystkie państwa członkowskie. tylko pełna współpraca między nimi, zwłaszcza między administracjami celnymi i harmonizacja ich działań przyczyni się do stworzenia najlepszych warunków dla funkcjonowania przedsiębiorstw europejskich. system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku 311 literatura commission implementing regulation no (eu) 2016/1821 of 6 october 2016 amending annex i to council regulation (eec) no 2658/87 on the tariff and statistical nomenclature and on the common customs tariff, oj l 294, 28.10.2016. commission regulation (eec) no 2454/93 of 2 july 1993 laying down provisions for the implementation of council regulation (eec) no 2913/92 establishing the community customs code, oj l 253, 11.10.1993. commission regulation (ec) no 1875/2006 of 18 december 2006 amending regulation (eec) no 2454/93 laying down provisions for the implementation of council regulation (eec) no 2913/92 establishing the community customs code, o. j. l 360, 19.12. 2006. commission regulation (ec) no 312/2009 of 16 april 2009 amending regulation (eec) no 2454/93 laying down provisions for the implementation of council regulation (eec) no 2913/92 establishing the community customs code, oj l 98, 17.4. 2009. council decision no 2014/335/eu, euratom: of 26 may 2014 on the system of own resources of the european union, oj l 168, 7.6.2014. council regulation (eec) no 2913/92 of 12 october 1992 establishing the community customs code, oj l 302, 19.10.1992. czermińska, m. (2016a). management of the eu customs union – challenges and activities, przedsiębiorczość i zarządzanie, tom xvii, zeszyt 8, 173-186. czermińska, m. (2016b). program e-customs – nowa jakość usług celnych świadczonych przez administracje celne dla przedsiębiorstw europejskich, współczesna gospodarka, nr 3, 1-12. czermińska, m. (2016c). the european union customs system in the 21st century – challenges and trends, trends in the world economy. global economy at the crossroads, nr 8, 39-56. dg taxation and customs, http://ec.europa.eu/taxation_customs (2.6. 2017). european commission (2013). proposal for a directive of the european parliament and the council on the union legal framework for customs infringements and sanctions, com(2013) 884 final, brussels, com/2013/0884 final – 2013/0432 (cod). european commission (2016). eu budget. financial report. european commission (2017). eu customs union – fact and figures, https://ec.europa.eu/taxation_customs/facts-figures/eu-customs-union-unique-world_en, (2.06. 2017). eurostat (2017). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu. gwardzińska, e. (2014). podstawy funkcjonowania prawa celnego w unii europejskiej. w: i. tymińska (red.), procesy obsługi celnej w międzynarodowym łańcuchu dostaw. warszawa: akademia obrony narodowej. komunikat komisji do rady i parlamentu europejskiego (2006). interoperacyjność paneuropejskich usług administracji elektronicznej, kom(2006) 45 wersja ostateczna z 13.02. mosiej, g. (2010). system celny w polsce po wejściu do unii europejskiej, toruń: wydawnictwo adam marszałek. naruszewicz, s., laszuk, m. (2004). wspólnotowe prawo celne, warszawa: wydawnictwo prawnicze lexisnexis. 312 małgorzata czermińska regulation (ec) no 648/2005 of the european parliament and of the council of 13 april 2005 amending council regulation (eec) no 2913/92 establishing the community customs code, oj l 117, 4.5. 2005. regulation (ec) no 450/2008 of the european parliament and of the of 23 april 2008 laying down the community customs code (modernised customs code), dz. u. l 145, 4.6. 2008. rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) nr 952/2013 z dnia 9 października 2013 r. ustanawiające unijny kodeks celny, dz. u. l 269, 10.10.2013. waschko, s.(1971). systemy celne, warszawa: pwn. wto (2004). trade policy review: european communities 2004, report by the secretariat wto, wt/tpr/s/136. wto (2007). trade policy review: european communities 2007, report by the secretariat wto, wt/tpr/s/177. wto (2009). trade policy review: european communities 2009, report by the secretariat wto, wt/tpr/s/214. wto (2015). trade policy review: european communities 2015, report by the secretariat wto, wt/tpr/s/317. the european union’s customs system and the challenges of the 21st century abstract: customs system can be perceived with respect to actions taken by a specific state, and in the case of the european union – actions of the eu and individual member states, which are aimed at governing trade with foreign countries and are taken according to the customs law, with customs administrations being involved. this article aims to present the functioning of the customs system of the european union in respect of new challenges, both internal and external ones. apart from the challenges arising from the internal development of the eu’s customs union, customs administrations of member states have to face also external challenges. throughout the past two decades, the threats to international trade in goods have increased in intensity, and they are not only related to terrorism, but also to an inflow of illicit goods, or those which are considered unfair competition. keywords: customs system; customs union; common customs tariff; eu customs code jel codes: f13, f15 m o n o g r a f ia n a u k o w a handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce księga jubileuszowa dedykowana profesorowi stanisławowi wydymusowi kraków 2017 recenzent beata stępień, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu redakcja naukowa marek maciejewski, uniwersytet ekonomiczny w krakowie krzysztof wach, uniwersytet ekonomiczny w krakowie okładka oraz dtp marek sieja na okładce wykorzystano zdjęcia pochodzące z archiwum fotograficznego uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. zdjęcia zrobiono w dniu 7 listopada 2016 podczas xxii konferencji katedry handlu zagranicznego. autorem zdjęć jest © piotr malec, fotomogilska.pl copyright by © uniwersytet ekonomiczny w krakowie, 2017 (do tego wydania). copyright by © autorzy, 2017 (licencja cc-by-nd). isbn 978-83-65262-15-8 wydawca uniwersytet ekonomiczny w krakowie centrum przedsiębiorczości strategicznej i międzynarodowej katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków tel. +48 12 293 5381, +48 12 293 5376, faks +48 12 293 5037 druk i oprawa: k&k profesorowi stanisławowi wydymusowi przyjaciele, współpracownicy, uczniowie prof. dr hab. stanisław wydymus profesor zwyczajny spis treści działalność naukowa i dydaktyczno-organizacyjna profesora stanisława wydymusa (krzysztof wach, stanisława klima) ............................................................... 9 wykaz dorobku naukowego profesora stanisława wydymusa (elżbieta bombińska, krystian bigos) ............................................................. 13 część 1: rozwój międzynarodowy w obliczu współczesnych wyzwań zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii europejskiej w świetle metod taksonomii relatywnej stanisław wydymus ...................................................................................... 29 nowe państwa członkowskie ue w procesie doganiania niemiec elżbieta czarny, małgorzata żmuda .......................................................... 47 potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii bożena pera .................................................................................................... 61 problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle klasycznych modeli konwergencji agnieszka głodowska ................................................................................... 75 ocena pozycji konkurencyjnej i innowacyjności nowych państw członkowskich unii europejskiej na przykładzie polski, rumunii i bułgarii w latach 2003-2016 julia neldner .................................................................................................. 91 zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie teoretyczne i empiryczne krystian bigos ................................................................................................ 107 część 2: biznes międzynarodowy i inwestycje zagraniczne o tożsamości biznesu międzynarodowego marian gorynia, barbara jankowska ......................................................... 127 modele biznesu międzynarodowego jan rymarczyk .............................................................................................. 143 6 spis treści ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa: w kierunku nielinearności procesu umiędzynarodowienia krzysztof wach ............................................................................................. 159 ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej literatury przedmiotu andrzej cieślik .............................................................................................. 171 wykorzystanie analizy conjoint do badania determinant polskich inwestycji bezpośrednich lokowanych poza obszarem unii europejskiej marcin salamaga ........................................................................................... 191 właściwości konkurencyjności: przemiany istoty, uwarunkowań, potencjału i oceny jarosław kaczmarek ..................................................................................... 201 rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw stanisława klima ........................................................................................... 215 szanse i zagrożenia zagranicznej współpracy polskich startupów jolanta maroń, dominika zębala ................................................................ 227 część 3: handel zagraniczny relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 iwona pawlas ................................................................................................. 249 perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych po wydarzeniach ukraińskich w 2014 roku tadeusz sporek .............................................................................................. 267 długoterminowe relacje handlowe wielkiej brytanii i rpa w kontekście członkostwa zjednoczonego królestwa w unii europejskiej paweł folfas, joanna garlińska-bielawska ................................................ 289 system celny unii europejskiej wobec wyzwań xxi wieku małgorzata czermińska ................................................................................ 299 konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów prowadzących wymianę handlową z zagranicą elżbieta bombińska ....................................................................................... 313 handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce 7 nowe standardy systemu aeo w kontekście postanowień unijnego kodeksu celnego monika grottel .............................................................................................. 323 możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do indii w kontekście nowej bilateralnej umowy o współpracy w dziedzinie rolnictwa agnieszka hajdukiewicz ............................................................................... 335 eksport jako determinanta rozwoju małopolski jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych ................................ 349 część 4: wyzwania dla finansów międzynarodowych główne waluty w funkcjach pieniądza światowego i jego główni emitenci w xxi wieku halina nakonieczna-kisiel ........................................................................... 365 kryzys finansowy i kryzys fiskalny, ceny i kurs eur/usd sławomir i. bukowski, joanna e. bukowska ............................................. 375 problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii rozwoju otwartego gospodarek wschodzących kazimierz starzyk ......................................................................................... 389 determinanty salda obrotów bieżących państw unii europejskiej marek maciejewski ....................................................................................... 399 giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego przedsiębiorstw w polsce i w wybranych krajach ue łukasz zięba .................................................................................................. 419 część 5: współczesne wyzwania w gospodarce światowej ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny i skutki wahań cen w latach 1970-2017 sylwia pangsy-kania ..................................................................................... 439 dyplomacja gospodarcza polski: organizacja, główne zadania w okresie transformacji edward molendowski ................................................................................... 449 8 spis treści bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej anna odrobina .............................................................................................. 467 statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej – kilka uwag na temat najczęstszych błędów i pułapek w procesie badawczym adam michalik .............................................................................................. 481 o nauczaniu sprzedaży: dylematy kształcenia studentów wojciech zysk ................................................................................................ 493 działalność naukowa i dydaktyczno-organizacyjna profesora stanisława wydymusa w roku akademickim 2017/2018 świętujemy jubileusz prof. zw. dr. hab. stanisława wydymusa. pan profesor całe swoje dorosłe życie związał z uniwersytetem ekonomicznym w krakowie (uek), gdzie w drugiej połowie lat 60. xx wieku podjął studia, a na początku kolejnej dekady pracę naukowo-badawczą. dostojny jubilat urodził się 31 marca 1948 roku w jędrzejowie (obecnie woj. świętokrzyskie), ojcem jego był tadeusz wydymus, żołnierz armii krajowej (ak), wieloletni naczelnik ochotniczej straży pożarnej i świetny krawiec. jego dziadek stanisław był hutnikiem, działaczem socjalistycznym we francji przed ii wojną światową, gdzie zginął w wypadku przy wielkim piecu w hucie stali w thionville. szkołę podstawową ukończył w pięknej miejscowości sobków, leżącej nad rzeką nidą. technikum ekonomiczne ukończył zaś w radomiu. ma troje dzieci – córkę dorotę (36 lat), syna szymona (17 lat) i syna tadeusza (9 lat). mgr stanisław wydymus pracę naukowo-dydaktyczną rozpoczął w wyższej szkole ekonomicznej w krakowie (obecnie uek) w roku 1971, po obronie pracy magisterskiej z wyróżnieniem na wydziale ekonomiki produkcji, której promotorem był prof. dr hab. kazimierz zając. młody asystent swoje pierwsze doświadczenia naukowe, jako asystent stażysta, zdobywał w zakładzie statystyki instytutu metod rachunku ekonomicznego na wydziale obrotu towarowego, którym kierował wspomniany już promotor pracy magisterskiej prof. zając. z dniem 1 października 1972 roku, wraz z awansem na asystenta, został przeniesiony (z mgr. tadeuszem grabińskim) do nowo powstałego zakładu teorii prognoz, którym kierował doc. dr hab. aleksander zeliaś. w zakładzie tym pracował, pod kierunkiem kierownika zakładu, nad rozprawą doktorską pt. „ekonometryczne metody budowy prognoz dla przemysłu uspołecznionego polski”. na podstawie przedłożonej rozprawy doktorskiej oraz po złożeniu przewidzianych przepisami egzaminów doktorskich, dnia 14 lutego 1977 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk ekonomicznych, nadany uchwałą rady wydziału ekonomiki obrotu akademii ekonomicznej w krakowie (obecnie uek). dr stanisław wydymus na stanowisku adiunkta w zakładzie teorii prognoz instytutu metod rachunku ekonomicznego pracował od 1 października 1977 do 25 paź10 krzysztof wach, stanisława klima dziernika 1984 roku. wówczas to na podstawie oceny ogólnego dorobku naukowego i przedłożonej rozprawy habilitacyjnej pod tytułem „metody wielowymiarowej analizy rozwoju społeczno-gospodarczego”, uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego nauk ekonomicznych w zakresie statystyki, nadany uchwałą rady wydziału ekonomiki obrotu akademii ekonomicznej w krakowie. już na stanowisku docenta, ówczesny dr hab. stanisław wydymus, rozpoczął rok akademicki 1 października 1985 roku jako kierownik zakładu analiz gospodarki światowej w instytucie międzynarodowych stosunków społeczno-ekonomicznych, kierowanym przez prof. dr hab. bogusława jasińskiego. w ramach reorganizacji instytutu w roku 1988 przejął kierownictwo zakładu ekonomiki i organizacji handlu zagranicznego (istniejącego od 1969 roku), zastępując na tym stanowisku doc. dr. stanisława chocieja, a funkcję tę pełnił formalnie do 1992 roku. w wyniku zmian organizacyjnych przeprowadzonych w ramach uczelni, od 1 kwietnia 1992 roku został kierownikiem katedry handlu zagranicznego, a funkcję tę pełnił do 31 sierpnia 2016 roku, rekomendując władzom uek swojego następcę. w okresie tym szacowny jubilat konsekwentnie realizował zainteresowania naukowe, czego zwieńczeniem było nadanie mu w 1993 roku, przez ówczesnego prezydenta rzeczypospolitej polskiej lecha wałęsę, tytułu naukowego profesora nauk ekonomicznych, zaś kilka lat potem mianowanie na stanowisko profesora zwyczajnego. aktywność naukowo-badawcza oraz dydaktyczno-organizacyjna profesora wydymusa nie ograniczała się przy tym wyłącznie do uczelni macierzystej. w latach 1999-2007 pełnił funkcję kierownika zamiejscowego ośrodka dydaktycznego w rzeszowie (będącego jednostką naszej alma mater), jak i rektora wyższej szkoły zarządzania w rzeszowie, której był współzałożycielem i organizatorem. profesor wydymus był i jest również wieloletnim członkiem komisji nauk ekonomicznych polskiej akademii nauk oddział w krakowie. w latach 1988-1991 podjął również dodatkowe zatrudnienie jako pracownik zamiejscowego wydziału szkoły głównej planowania i statystyki w rzeszowie (sgpis), pełniąc m.in. funkcję członka senatu sgpis (obecnie sgh). pracując równolegle także przez wiele lat na uniwersytecie rzeszowskim był organizatorem i kierownikiem katedry międzynarodowych stosunków gospodarczych. profesor wydymus podjął także zatrudnienie w wyższej szkole zarządzania i bankowości w krakowie od początku jej istnienia, współpracując ze swoim przyjacielem, rektorem tej uczelni, prof. dr. hab. inż. włodzimierzem roszczynialskim, gdzie nadal pełni funkcję przewodniczącego rady naukowej tej uczelni. ważnym doświadczeniem w pracy naukowej profesora wydymusa były niewątpliwie staże naukowe. jeszcze w ramach wymiany asystentów poznawał osiągnięcia gospodarki holandii (tilburg) oraz francji (lille), dwukrotnie przebywał w usa – w pittsburghu i w grand rapids (grand valley state university w 1979 roku), oraz w bardziej egzotycznej scenerii odbył staż naukowy w 1980 roku w uniwersytecie w kairze (egipt). odbył także staże naukowe w sarajewie i moskwie. jego liczne prace naukowe z zakresu modelowania ekonometrycznego, taksonomii numerycznej, wielowymiarowej analizy porównawczej w układzie międzynadziałalność naukowa i dydaktyczno-organizacyjna profesora… 11 rodowym, analizy struktur gospodarczych, prognozowania procesów ekonomicznych, zawsze zawierały elementy nowatorskie, oryginalne propozycje metodologiczne, czy też nowe propozycje badań empirycznych. profesor wydymus jest autorem, współautorem i redaktorem naukowym ponad 30 książek, opublikował także ponad 130 artykułów naukowych, oraz wygłosił około 30 referatów na konferencjach międzynarodowych i krajowych oraz około 20 doniesień naukowych w pan. dostojny jubilat pracował nad wieloma tematami badawczymi, zarówno w ramach badań statutowych, jak i w ramach badań międzyresortowych, resortowych, czy też bezpośrednio zleconych przez praktykę gospodarczą. profesor stanisław wydymus posiada liczące się osiągnięcia w kształceniu i rozwoju kadry naukowej. wypromował 12 doktorów (jego wychowankami byli dr stanisława klima, dr maria sarama, dr henryk czubek, dr ziemowit górski, dr piotr kapusta, dr barbara koszułap, dr robert uberman, dr paweł lubecki, dr krzysztof kucharski, dr janusz rosiek, dr agnieszka głodowska, dr grzegorz czornik), recenzował kilkanaście prac doktorskich i habilitacyjnych oraz książek profesorskich, a także opiniował wiele monografii naukowych i podręczników akademickich oraz artykułów naukowych. profesor wypromował ok. 1000 magistrów ekonomii. w latach 1993-2016 profesor sprawował pieczę nad 22 edycjami corocznej konferencji katedry handlu zagranicznego, w latach 90. xx wieku były to w zasadzie jedyne w skali ogólnopolskiej spotkania integrujące naukowców zajmujących się ekonomią międzynarodową, zwłaszcza badaniami handlu zagranicznego. aktywność profesora wydymusa nie ograniczała się w pracy naukowo-dydaktycznej do tworzenia założeń teoretycznych. istotą pracy była możliwość adaptacji modeli statystycznych w praktyce społeczno-gospodarczej. znane są liczne kontakty profesora ze środowiskiem biznesowym oraz administracją państwową, gdzie efektem współpracy były opinie, prognozy i raporty. uwagę należy zwrócić także na działalność profesora w sferze gospodarczej, gdzie np. w końcu lat 90. xx w. był członkiem rady nadzorczej huty im. t. sendzimira, zaś w końcu lat 80. xx w. był prezesem zarządu organizującej się spółki „wolny obszar celny w krakowie”. przedstawione w wielkim skrócie dokonania naukowo-badawcze i dydaktyczno-organizacyjne pana profesora stanisława wydymusa jednoznacznie potwierdzają, że jest badaczem, który przyczynił się do rozwoju zastosowania metod ilościowych w ekonomii międzynarodowej. osiągnięcia profesora w pracy naukowo-badawczej, dydaktycznej, jak również w kształtowaniu współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym znalazły uznanie, o czym mogą świadczyć liczne nagrody i odznaczenia, jak chociażby: medal komisji edukacji narodowej, krzyż kawalerski orderu odrodzenia polski, złoty krzyż zasługi, srebrna odznaka "zasłużony dla miasta. krakowa", złota odznaka polskiego towarzystwa ekonomicznego oraz wiele innych, które dla jubilata mają równie duże znaczenie emocjonalne. koncentrując się tylko na dokonaniach naukowo-dydaktycznych profesora, pominęlibyśmy istotną części jego osobowości, gdzie wielowymiarowe analizy statystyczne świetnie uzupełniają się z wielowymiarowymi zainteresowaniami. pasją profesora są góry. spędził na wędrówkach wiele czasu, którego nigdy nie uznałby 12 krzysztof wach, stanisława klima za stracony. kontemplacja ich piękna nie tylko wywoływała zachwyt, ale nawet potrzebę twórczości poetyckiej. inną pasją jest historia starożytna, którą profesor zgłębiał w czasie licznych podróży do grecji, czy egiptu. może staż w tym kraju miał również na celu poznanie ciągłości nauki już od założeń architektonicznych górnego i dolnego egiptu. wszystkie podróże były szczegółowo przygotowane merytorycznie, o czym może świadczyć ogromna biblioteka tematyczna profesora. długo można również z profesorem dyskutować o teoriach powstawania i budowy wszechświata, należy być jednak przygotowanym na wszelkie nowe doniesienia naukowe. z chcącymi ćwiczyć logiczne myślenie, profesor chętnie usiądzie do partyjki szachów. jeszcze dziś wiele osób pamięta zorganizowaną przez niego partię żywych szachów dla uczczenia 70. rocznicy naszej uczelni. nie składamy jednak życzeń noworocznych, nie chcąc narazić się jubilatowi, podczas emitowanego w telewizji koncertu noworocznego z wiednia. lepiej też nie zakłócać oglądania starego dobrego westernu. zawsze natomiast można było obdarować profesora śliwkami w czekoladzie, albo zaprosić na wuzetkę. powodów do świętowania w tym roku mamy wiele. zakończony dopiero rok akademicki oznaczał 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej profesora. za kilka miesięcy profesor wydymus będzie świętował 25-lecie uzyskania tytułu naukowego profesora oraz 70-lecie swoich urodzin. w tym roku profesor świętuje także 25-lecie swojej katedry, której był pierwszym kierownikiem (od kwietnia 1992 do sierpnia 2016 roku). profesor stanisław wydymus zapisał się w naszej pamięci jako wielce zasłużony pracownik naukowy naszego uniwersytetu. wszyscy pracownicy naszej katedry zawsze myślą o nim jako o ciepłym i życzliwym mistrzu i koledze, a 25 lat kierowania katedrą wyłoniło jego wizerunek jako pomocnego i wspierającego szefa, który nadal służy nam swoim doradztwem i mentoringiem. z okazji jubileuszu składamy panu profesorowi najserdeczniejsze życzenia dalszej owocnej pracy badawczej i dydaktycznej, długich lat w zdrowiu i pomyślności w życiu osobistym. w imieniu pracowników katedry handlu zagranicznego krzysztof wach, stanisława klima wykaz dorobku naukowego profesora stanisława wydymusa (wybrane pozycje) monografie, podręczniki akademicki, skrypty ekonometryczne metody budowy prognoz dla przemysłu uspołecznionego polski, kraków 1976. (maszynopis rozprawy doktorskiej, promotor: a. zeliaś). uproszczone procedury estymacji modeli tendencji rozwojowej i wykorzystania ich do predykcji: (materiały dydaktyczne), wydawnictwo akademii ekonomicznej, kraków 1975, s. 95 (współautor: t. grabiński). wpływ czynników demograficznych na kształtowanie popytu konsumpcyjnego, opracowania i materiały nr 121, wydawnictwo naukowe ihwiu, warszawa 1978, s. 110 (współautorzy: b. wąsik, a. zeliaś). modele ekonometryczne w procesie prognozowania, wydawnictwo akademii ekonomicznej, kraków 1978, s. 297 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś) [wyd. ii, 1981, s. 302]. metody doboru zmiennych w modelach ekonometrycznych, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1982, s. 310 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś). metody prognozowania rozwoju społeczno-gospodarczego, wydawnictwo akademii ekonomicznej, kraków 1982, s. 343 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś) [wyd. ii, 1983, s. 255, wyd. iii, 1993, s. 291]. uproszczone procedury estymacji modeli tendencji rozwojowej i wykorzystania ich do predykcji, wydawnictwo akademii ekonomicznej, kraków 1982, s. 137 (współautor: t. grabiński). globalne prognozy rozwoju społeczno-gospodarczego, red. nauk. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1983, s. 151 (współautorzy: t.grabiński, a. malina, k. szymanowicz, a. zeliaś). 14 elżbieta bombińska, krystian bigos metody wielowymiarowej analizy rozwoju społeczno-gospodarczego, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, seria specjalna: monografie, nr 62, wydawnictwo akademii ekonomicznej, kraków 1984. s. 287. metodologia oceny efektywności projektów inwestycyjnych według standardów unii europejskiej, prace naukowe wyższej szkoły zarządzania i bankowości w krakowie, poz. 7, oficyna wydawnicza text, kraków 1998, s. 114 (współautor: p. kawa). redakcja monografii naukowych handel wschód-zachód: materiały ii konferencji naukowej, która odbyła się w akademii ekonomicznej w krakowie i w cracow expo center w dniach 18-21 października 1993 r., akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1993, s. 105 (współredaktor: k. budzowski). handel wschód-zachód: materiały z konferencji naukowej, która odbyła się w akademii ekonomicznej w krakowie w dniach 3-5 marca 1993 r., akademia ekonomiczna w krakowie, kraków 1993, s. 94 (współredaktor: k. budzowski). problemy handlu międzynarodowego: materiały iii konferencji naukowej, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1994, s. 173 (współredaktor: k. budzowski). problemy handlu międzynarodowego: materiały iv konferencji naukowej, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1996, s. 376 (współredaktor: k. budzowski). wybrane problemy handlu międzynarodowego 1997: materiały v ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez katedrę handlu zagranicznego akademii ekonomicznej w krakowie w dniach 17 i 18 listopada 1997 roku. cz. 1, akademia ekonomiczna w krakowie, kraków 1997, s. 229 (współredaktor: k. budzowski). wybrane problemy handlu międzynarodowego 1997: materiały v ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez katedrę handlu zagranicznego akademii ekonomicznej w krakowie w dniach 17 i 18 listopada 1997 roku. cz. 2, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1994, s. 229 (współredaktor: k. budzowski). zagadnienia handlu zagranicznego 1998: materiały vi ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez katedrę handlu zagranicznego akademii ekonomicznej w krakowie w dniach 16 i 17 listopada 1998 roku. cz. 1, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1998, s. 198 (współredaktor: k. budzowski). wykaz dorobku naukowego profesora … 15 zagadnienia handlu zagranicznego 1998: materiały vi ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez katedrę handlu zagranicznego akademii ekonomicznej w krakowie w dniach 16 i 17 listopada 1998 roku. cz. 2, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1998, s. 198 (współredaktor: k. budzowski). handel zagraniczny: metody, problemy, tendencje: materiały vii ogólnopolskiej konferencji naukowej. cz. 1, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1999, s. 346 (współredaktor: k. budzowski). handel zagraniczny: metody, problemy, tendencje: materiały vii ogólnopolskiej konferencji naukowej. cz. 2, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1999, s. 343 (współredaktor: k. budzowski). problemy handlu międzynarodowego: materiały viii ogólnopolskiej konferencji naukowej, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 2000, s. 652 (współredaktor: k. budzowski). handel międzynarodowy 2001: materiały ix ogólnopolskiej konferencji naukowej, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 2001, s. 550 (współredaktor: k. budzowski). handel międzynarodowy 2002: stan i kierunki rozwoju: materiały x ogólnopolskiej konferencji naukowej, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 2002, s. 650 (współredaktor: k. budzowski). problemy wymiany handlowej w integrującej się europie: materiały xi ogólnopolskiej konferencji naukowej, wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, kraków, rzeszów 2004, s. 438 (współredaktorzy: k. budzowski, k. kaszuba). handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy: materiały xii ogólnopolskiej konferencji naukowej, wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, kraków, rzeszów 2006, s. 389 (współredaktor: k. kaszuba). czynniki i uwarunkowania rozwoju handlu międzynarodowego: materiały xiii ogólnopolskiej konferencji naukowej wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, rzeszów 2007, s. 341 (współredaktor: k. kaszuba). konkurencyjność w handlu międzynarodowym: czynniki i uwarunkowania, wydawnictwo fundacji uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2008, s. 372 (współredaktorzy: k. kaszuba, m. maciejewski). handel międzynarodowy a procesy integracyjne w gospodarce światowej, wydawnictwo fundacji uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2009, s. 322 (współredaktor: m. maciejewski). 16 elżbieta bombińska, krystian bigos handel i współpraca międzynarodowa w warunkach kryzysu gospodarczego, wydawnictwo fundacji uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2011, s. 352 (współredaktor: m. maciejewski). bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność eksportu polski, wydawnictwo cedewu, warszawa 2012, s. 227 (współredaktorzy: e. bombińska, b. pera). handel międzynarodowy w warunkach kryzysu gospodarczego – implikacje dla polski, wydawnictwo cedewu, warszawa 2012, s. 266 (współredaktorzy: e. bombińska, b. pera). innowacyjność i wiedza we współczesnym handlu międzynarodowym, wydawnictwo fundacji uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2012, s. 314 (współredaktor: m. maciejewski). handel międzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy, wydawnictwo difin, warszawa 2013, s. 238 (współredaktor: a. głodowska). tradycyjne i nowe kierunki rozwoju handlu międzynarodowego, wydawnictwo cedewu, warszawa 2014, s. 468 (współredaktor: m. maciejewski). perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych, wydawnictwo difin, warszawa 2014, s. 334 (współredaktor: b. pera). liberalizacja handlu a protekcjonizm: korzyści i zagrożenia dla wymiany handlowej polski, wydawnictwo difin, warszawa 2015, s. 307 (współredaktor: a. hajdukiewicz). liberalizacja i protekcjonizm we współczesnym handlu międzynarodowym, wydawnictwo cedewu, warszawa 2015, s. 316 (współredaktor: m. maciejewski). handel międzynarodowy w rozwoju społeczno-ekonomicznym państw, wydawnictwo cedewu, warszawa 2016, s. 348 (współredaktor: m. maciejewski). kraje rozwijające się w globalnej wymianie handlowej, wydawnictwo difin, warszawa 2016, s. 302 (współredaktor: b. pera). rozdziały w monografiach analiza efektywności wybranych metod doboru zmiennych w jednorównaniowych modelach ekonometrycznych, w: konferencja ekonometryczna katowice – kraków – wrocław: materiały xv konferencji naukowej ekonometryków, matematyków i statystyków zatrudnionych w akademiach ekonomicznych katowic, krakowa i wrocławia, 3-5 maj 1979, pokrzywna, red. z. hellwig, w. ronka-chmielowiec, wykaz dorobku naukowego profesora … 17 a. smoluk, l. warężak, prace naukowe akademia ekonomiczna we wrocławiu, nr 160 (182), wydawnictwo uczelniane akademii ekonomicznej, wrocław 1979, s. 127-147 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś). taksonometryczna koncepcja badania dynamiki globalnego rozwoju społeczno-gospodarczego, w: metody statystyczne ekonometryczne i programowania matematycznego. materiały z xxi konferencji ekonometryków, statystyków i matematyków akademii ekonomicznych polski południowej i iii seminarium ekonometrycznego im. prof. zbigniewa pawłowskiego. karpacz, 20-27 kwietnia 1985, prace naukowe akademii ekonomicznej im. oskara langego we wrocławiu nr 311, wu ae, wrocław 1985, s. 205-221. wielowymiarowa analiza porównawcza struktur gospodarczych, w: elementy statystyki międzynarodowej, red. a. zeliaś, akademia ekonomiczna, kraków 1987, s. 121-156. globalne modele rozwoju społeczno-gospodarczego, w: elementy statystyki międzynarodowej, red. a. zeliaś, akademia ekonomiczna, kraków 1987, s. 179-195. analiza porównawcza struktur gospodarczych, w: metody statystyki międzynarodowej, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 1988, s. 162-199. globalne modele rozwoju społeczno-gospodarczego, w: metody statystyki międzynarodowej, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 1988, s. 261-280. związki taksonometrii z modelowaniem ekonometrycznym, w: metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1989, s. 168-185. taksonometryczne modele syntetyczne w analizie zjawisk społeczno-ekonomicznych, w: metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1989, s. 186-200. taksonometryczne metody badania dynamiki rozwoju społeczno – gospodarczego, w: metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1989, s. 201-231. taksonometria struktur gospodarczych, w: metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1989, s. 232-254. porównanie wyników taksonomii wielokryteriowej, w: metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, red. a. zeliaś, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1989, s. 255-266. 18 elżbieta bombińska, krystian bigos założenia koncepcji wolnego obszaru celnego w krakowie, w: handel wschódzachód: materiały ii konferencji naukowej, która odbyła się w akademii ekonomicznej w krakowie i w cracow expo center w dniach 18-21 października 1993 r., red. k. budzowski, s. wydymus, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1993, s. 39-44 (współautor: k. budzowski). południowo-wschodnie granice procesu integracji europejskiej, w: problemy handlu międzynarodowego: materiały iii konferencji naukowej, red. k. budzowski, s. wydymus, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1994, s. 37-40. metodologiczne aspekty oceny strategii restrukturyzacji polskiego eksportu, w: problemy handlu międzynarodowego: materiały iv konferencji naukowej, red. k. budzowski, s. wydymus, akademia ekonomiczna. katedra handlu zagranicznego, kraków 1996, s. 89-93. zróżnicowanie regionalne w polsce i hiszpanii, w: problemy wymiany handlowej w integrującej się europie: materiały xi ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. k. budzowski, k. kaszuba, s. wydymus, wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, kraków – rzeszów 2004, s. 411-417 (współautor: m. nieszkowiecka). działalność badawczo-rozwojowa jako czynnik innowacyjności w polsce na tle innych krajów ue, w: innowacyjność sektora mśp: małopolska i podkarpacie, red. k. kaszuba, j. targalski, wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, kraków, rzeszów 2005, s. 13-19. zmiany w strukturze geograficznej i towarowej polskiego handlu zagranicznego przed i po przystąpieniu do ue, w: handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy: materiały xii ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. k. kaszuba, s. wydymus, wydawnictwo wyższej szkoły zarządzania, kraków; rzeszów 2006, s. 357-362. metodologiczne aspekty oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów, w: kraje rozwijające się w światowym systemie gospodarczym, red. s. miklaszewski, centrum doradztwa i informacji „difin”, warszawa 2007, s. 24-41. modelowanie i prognozowanie cen koksu na rynkach światowych – studium przypadku, w: bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik konkurencyjności handlu zagranicznego, red. m. maciejewski, s. wydymus, fundacja uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2010, s. 241-262 (współautorzy: m. papież, s. śmiech, w. zysk, p. jaśko). system współzależności wskaźników makroekonomicznych w grawitacyjno-potencjałowym modelu polskiego handlu zagranicznego, w: handel i współpraca międzynarodowa w warunkach kryzysu gospodarczego, red. s. wydymus, m. maciejewski, fundacja uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, kraków 2011, s. 335-341. wykaz dorobku naukowego profesora … 19 obciążenia fiskalno-społeczne w gospodarkach krajów ue jako potencjalny czynnik zagrożenia kryzysem gospodarczym – możliwości wykorzystania modeli logitowo-probitowych, w: innowacyjność i wiedza we współczesnym handlu międzynarodowym, red. s. wydymus, m. maciejewski, fundacja uniwersytetu ekonomicznego, kraków 2012, s. 303-314. wiedza i innowacje w teoriach handlu międzynarodowego, w: handel międzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy, red. s. wydymus, a. głodowska, difin sa, warszawa 2013, s. 15-34 (współautor: a. głodowska). kierunki zmian struktury towarowej polskiego eksportu do ue i krajów pozaunijnych a strategia działań proeksportowych w latach kryzysu gospodarczego, w: perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych, red. s. wydymus, b. pera, difin, warszawa 2014, s. 94-113. dysproporcje rozwojowe w polsce i w krajach unii europejskiej w okresie kryzysu gospodarczego w świetle metod taksonomii relatywnej, w: krajowe i międzynarodowe aspekty funkcjonowania gospodarek – perspektywa pokryzysowa, red. p. kawa, prace naukowe wyższej szkoły zarządzania i bankowości w krakowie, poz. 91, oficyna wydawnicza text, kraków 2014, s. 85-106. stabilność strukturalna eksportu krajów unii europejskiej w świetle zintegrowanej analizy taksonomicznej wyników modelowania ekonometrycznego, w: liberalizacja handlu a protekcjonizm: korzyści i zagrożenia dla wymiany handlowej polski, red. s. wydymus, a. hajdukiewicz, difin, warszawa 2015, s. 226-246. publikacje w czasopismach naukowych ekonometryczny model funkcji produkcji i wydajności pracy w przedsiębiorstwie przemysłowym, zeszyty naukowe wyższej szkoły ekonomicznej w krakowie, nr 51 (1972), s. 115-142. średniookresowe prognozy produkcji globalnej wybranych gałęzi przemysłu lekkiego, „przegląd statystyczny”, t. 20, z. 3 (1973), s. 319-335. szacowanie liniowych funkcji trendu metodą najmniejszych kwadratów przy pomocy wzorów uproszczonych, „wiadomości statystyczne: organ głównego urzędu statystycznego”, nr 4(167) (1975), s. 20-21 (współautor: t. grabiński). wybór wektora zmiennych objaśniających do modelu prognostycznego, „przegląd statystyczny”, t. 22, z. 2 (1975), s. 217-228. 20 elżbieta bombińska, krystian bigos prosta metoda budowy prognoz na podstawie indeksów dynamiki zmiennej prognozowanej, „problemy ekonomiczne”, nr 1/57 (1976), s. 135-142. próba budowy zgodnych prognoz produkcji globalnej przemysłu uspołecznionego, „przegląd statystyczny”, t. 23, z. 1 (1976), s. 125-143. wykorzystanie liniowych funkcji trendu do prognozowania zjawisk ekonomicznych, „problemy ekonomiczne”, nr 2/62 (1977), s. 122-133 (współautor: t. grabiński). próba skwantyfikowania wpływu czynników demograficznych na kształtowanie się wydatków konsumpcyjnych, „przegląd statystyczny”, t. 24, z. 1 (1977), s. 91-102 (współautorzy: j. kurkiewicz, a. malina). ogólnopolskie seminarium naukowe na temat: metody doboru zmiennych w modelach ekonometrycznych, „przegląd statystyczny”, t. 24, z. 4 (1977), s. 521-523 (współautor: a. malina). ocena efektywności wybranych metod doboru zmiennych w modelach jednorównaniowych na podstawie danych empirycznych, „przegląd statystyczny”, t. 25, z. 4 (1978), s. 578 (współautor: t. grabiński). analiza ciągów prognoz syntetycznych wielkości charakteryzujących rozwój przemysłu w polsce, „przegląd statystyczny”, t. 25, z. 1 (1978), s. 29-38. statystyczne metody ustalania systemu opóźnień czasowych w modelu ekonometrycznym, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 99 (1978), s. 39-61. z badań nad metodami predykcji brakujących informacji, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 114 (1979), s. 31-60 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś). niektóre metody konstrukcji prognoz globalnych, folia oeconomica cracoviensia, vol. 22 (1979), s. 63-86 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś). metoda trendów prekursywnych jako podstawa prognozowania zapotrzebowania na nowe wyroby, folia oeconomica cracoviensia, vol. 23 (1980), s. 53-70 (współautorzy: t. grabiński, a. zeliaś). iii ogólnopolskie seminarium naukowe na temat metody doboru zmiennych w modelach ekonometrycznych, „przegląd statystyczny”, t. 27, z. 1-2 (1980), s. 211-214 (współautor: t. grabiński). wykaz dorobku naukowego profesora … 21 analiza wybranych metod taksonomicznych do określenia zmiennych w modelach ekonometrycznych, „przegląd statystyczny”, t. 27, z. 1-2 (1980), s. 212 (współautor: t. grabiński). analiza efektywności wybranych metod doboru zmiennych w jednorównaniowych modelach ekonometrycznych, „przegląd statystyczny”, t. 27, z. 3-4 (1980), s. 383384 (współautorzy: a. zeliaś, t. grabiński). związki taksonomii numerycznej z modelowaniem ekonometrycznym. (krótkie streszczenie), „przegląd statystyczny”, z. ¾ (1983), s. 331-332. zmienne syntetyczne w modelowaniu ekonometrycznym, „ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, z. 1 (1984), s. 187-200. taksonometryczne mierniki tempa rozwoju społeczno-gospodarczego, prace naukowe akademii ekonomicznej we wrocławiu, nr 262 (1984), s. 127-145. wykorzystanie procedur porządkowania liniowego w predyktywnej analizie stopnia dysproporcji rozwojowych w gospodarce światowej, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 181 (1984), s. 37-61. wielowymiarowa analiza porównawcza systemu ilościowych współzależności w gospodarce światowej, folia oeconomica cracoviensia, vol. 27 (1984), s. 97-110. taksonometryczna analiza dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego w przekroju międzynarodowym, „ekonomista”, nr 1-2 (1985), s. 209-232. statystyczna analiza prawidłowości rozwoju turystyki międzynarodowej w krajach oecd, „problemy ekonomiczne”, nr 4/85 (1985), s. 95-112 (współautorzy: m. guzik, j. rejdych). porównawcza analiza współzależności dynamiki wzrostu makroekonomicznych zmiennych w gospodarce światowej, folia oeconomica cracoviensia, vol. 28 (1985), s. 19-31. porównawcza analiza krajowych systemów relacji makroekonomicznych, „przegląd statystyczny”, t. 32, z. 1 (1985), s. 69-84. wykorzystanie metod taksonomii numerycznej w modelowaniu ekonometrycznym, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 206 (1985), s. 53-77. dynamiczna analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w krajach rozwijających się, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 206 (1985), s. 99-113 (współautor: a. t. ziad). 22 elżbieta bombińska, krystian bigos zróżnicowanie dynamiki rozwoju społecznego na świecie, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 212 (1985), s. 45-66. zagadnienie periodyzacji zmian jakościowo-strukturalnych w rozwoju społeczno-gospodarczym jednorodnych grup krajów, folia oeconomica cracoviensia, vol. 29 (1986), s. 31-44. wielowymiarowa analiza porównawcza stopnia dynamicznego zharmonizowania rozwoju społecznego i gospodarczego krajów, „ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, z. 4 (1986), s. 199-214. stan i perspektywy zróżnicowania krajów świata w zakresie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, „problemy ekonomiczne”, nr 2/87 (1987), s. 88103 (współautor: j. dąbrowska). porównanie wyników taksonometrii wielokryterialnej, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 243 (1987), s. 49-66. statystyczna analiza współzależności rozwoju gospodarki surowcowej i rozwoju gospodarczego, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, nr 243 (1987), s. 67-81 (współautor: a. t. ziad). zmiany struktury gospodarczej w krajach rwpg: (analiza porównawcza), folia oeconomica cracoviensia, vol. 32 (1989), s. 61-79 (współautorzy: a. adamczyk, j. czekaj). intensywność zmian strukturalnych a dynamika wzrostu gospodarczego europejskich krajów rwpg, folia oeconomica cracoviensia, vol. 33 (1990), s. 77-85 (współautorzy: a. adamczyk, j. czekaj). coraz dalej od europy, „życie gospodarcze”, nr 35 (1992), s. 7 (współautor: cz. bywalec). poziom życia ludności polski w porównaniu z krajami europejskiej wspólnoty gospodarczej, „ekonomista”, nr 5-6 (1992), s. 669-687 (współautor: cz. bywalec). społeczne aspekty procesów integracyjnych krajów ewg, „gospodarka narodowa”, nr 1 (43) (1993), s. 11-14 (współautor: cz. bywalec). społeczna racjonalność przestrzennej alokacji nakładów na ochronę środowiska naturalnego w polsce, „ekonomista”, nr 4 (1993), s. 487-500 (współautor: s. klima). rozwój gospodarczy a poziom wynagrodzeń w krajach unii europejskiej analiza taksonomiczna, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, nr 57 (2013), s. 631-645. wykaz dorobku naukowego profesora … 23 wypromowane doktoraty stanisława klima, straty ekologiczne w rolnictwie na przykładzie województwa krakowskiego, kraków 1992. maria sarama, możliwości zastosowania modeli logitowych i logarytmiczno-liniowych do prognozowania wybranych procesów ekonomicznych, kraków 1992. henryk czubek, wielowymiarowa analiza ryzyka niewypłacalności dłużniczych krajów europy środkowo-wschodniej, kraków 1993. ziemowit górski, strategia wyboru kierunków zaopatrzenia w paliwa płynne a procesy restrukturyzacji polskiego rynku paliwowego, kraków 1999. piotr kapusta, wpływ transformacji systemowej na restrukturyzację wymiany handlowej polski z rosją, kraków 1999. barbara koszułap, analiza porównawcza systemów finansowania inwestycji proekologicznych w niemczech i w polsce, kraków 2000. robert uberman, strategie pozyskiwania i zarządzania kapitałem zagranicznym: (na przykładzie polskiego sektora paliwowo-energetycznego, kraków 2002. paweł lubecki, wzrost gospodarczy a poziom rozwoju rynków finansowych w wybranych krajach cefta i unii europejskiej, kraków 2002. krzysztof kucharski, modelowanie i wariantowe prognozowanie strumieni wymiany handlowej krajów cefta, kraków 2002. janusz rosiek, eksport do unii europejskiej a zmiany strukturalne w polskim przemyśle po roku 1989, kraków 2003. agnieszka głodowska, zróżnicowanie rozwoju gospodarczego a warunki życia ludności w wybranych krajach unii europejskiej – analiza wielowymiarowa, kraków 2009. grzegorz czornik, możliwości budowy i wykorzystania modeli światowego rynku koksu wielkopiecowego do prognozowania eksportu z polski, kraków 2012. 24 elżbieta bombińska, krystian bigos niepublikowane prace naukowo-badawcze metodyka planowania perspektywicznego rozwoju prasy, poligrafii oraz działalności kolportażowo-handlowej, ośrodek badań prasoznawczych, kraków 1979. (członek zespołu badawczego). statystyczne prognozy rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów iii świata w porównaniu z krajami wysoko uprzemysłowionymi. etap 4, (aneks), kraków 1979, (członek zespołu badawczego). metody budowy energometrycznych prognoz globalnych na podstawie porównań międzynarodowych: opis banku danych „gospel”, kraków 1981 (członek zespołu badawczego). wielowymiarowa analiza poziomu życia ludności w krajach wspólnoty europejskiej i w polsce, akademia ekonomiczna, kraków 1993 (członek zespołu badawczego). społeczna racjonalność alokacji nakładów na ochronę środowiska naturalnego w polsce i krajach ewg, akademia ekonomiczna, kraków 1993 (członek zespołu badawczego). kierunki zmian polskiej wymiany handlowej w obliczu integracji z unią europejską, akademia ekonomiczna, kraków 2002, 127 s. (kierownik tematu). ocena konkurencyjności i struktury polskiego eksportu do krajów ue i cefta. cz. 1, ocena konkurencyjności polskiego eksportu do krajów ue i cefta w latach 1995-2002, akademia ekonomiczna, kraków 2003, 104 s. (kierownik tematu). ocena konkurencyjności i struktury polskiego eksportu do krajów ue i cefta. cz. 2, dynamiczna analiza zmian struktury towarowej polskiej wymiany handlowej z krajami ue i cefta, akademia ekonomiczna, kraków 2003, 61 s. (kierownik tematu). korporacje transnarodowe a procesy globalizacji, akademia ekonomiczna, kraków 2004, 105 s. (kierownik tematu). polityka proeksportowa a rozwój gospodarczy polski w warunkach integracji europejskiej, akademia ekonomiczna, kraków 2006, 180 s. (kierownik tematu). konsekwencje przyjęcia zasad wspólnej polityki handlowej unii europejskiej dla gospodarki polskiej, akademia ekonomiczna, kraków 2006, 196 s. (kierownikk tematu). wykaz dorobku naukowego profesora … 25 wewnętrzne i zewnętrzne czynniki zmian struktury polskiego eksportu po przystąpieniu do unii europejskiej, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2007, 195 k. (kierownik tematu). ocena konkurencyjności eksportu polski, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2008, 244 s. (kierownik tematu). handel międzynarodowy a procesy integracyjne w gospodarce światowe, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2009, 205 s. (kierownik tematu). handel międzynarodowy w warunkach kryzysu gospodarczego – implikacje dla polski, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2011, 263 s. (kierownik tematu). handel międzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2012, 227 s. (kierownik tematu). perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2013, 309 k. (kierownik tematu). liberalizacja handlu a protekcjonizm: korzyści i zagrożenia dla wymiany handlowej polski, uniwersytet ekonomiczny, kraków 2014, 264 k. (kierownik tematu). pozostałe dokumenty z problematyki określania wielkości opóźnień czasowych w jednorównaniowych modelach dynamicznych (streszczenie), sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, polska akademia nauk oddział w krakowie, t.18/2, kraków 1974, s.475-477. o pewnej metodzie optymalnego wyboru predyktant, sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych. polska akademia nauk, oddział w krakowie, t. 18/1, styczeń-czerwiec 1974 (1975), s. 129-131. statystyczna analiza dysproporcji strukturalnych w gospodarce światowej, sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, polska akademia nauk. oddział w krakowie, t. 25/1, styczeń-czerwiec 1981 (1983), s. 104-105. analiza systemu współzależności ilościowych w gospodarce światowej, sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, polska akademia nauk. oddział w krakowie, t. 27/1, styczeń-czerwiec 1983 (1986), s. 44-46. syntetyczne modele ekonometryczne, sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, polska akademia nauk. oddział w krakowie, t. 27/1, styczeń-czerwiec 1983 (1986), s. 108-109. 26 elżbieta bombińska, krystian bigos tempo rozwoju społeczno-gospodarczego krajów świata, sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, polska akademia nauk. oddział w krakowie, t. 27/2, lipiec-grudzień 1983 (1986), s. 279-281. wybrane aspekty konkurencyjności polski na tle innych krajów unii europejskiej: (konspekt wystąpienia), w: szkice o przyszłości unii europejskiej: europejska debata publiczna, red. p. kawa, oficyna wydawnicza text, kraków 2005, s. 68-70. opracowali elżbieta bombińska, krystian bigos #kj-00-001-tytułowa #kj-00-005-spis #kj-00-009-laudacja #kj-00-013-wykaz #kj-21-335-hajdukiewicz s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : hajdukiewicz, a. (2017). możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do indii w kontekście nowej bilateralnej umowy o współpracy w dziedzinie rolnictwa. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 335-348. możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do indii w kontekście nowej bilateralnej umowy o współpracy w dziedzinie rolnictwa agnieszka hajdukiewicz uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: hajdukia@uek.krakow.pl streszczenie: polscy eksporterzy produktów rolno-spożywczych wykazują rosnące zainteresowanie ekspansją na rynki pozaunijne, w tym również na rynek indyjski. celem artykułu jest zidentyfikowanie uwarunkowań i czynników rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do indii, ze szczególnym uwzględnieniem ustaleń podpisanej w kwietniu 2017 r. polsko-indyjskiej umowy sektorowej o współpracy w dziedzinie rolnictwa. badania oparte na studiach literaturowych i analizie aktów prawnych oraz danych statystycznych z bazy wits-comtrade wykazały, że indie, mimo odległości geograficznej i kulturowej oraz nadal wysokiego protekcjonizmu handlowego, są rynkiem perspektywicznym dla polskich eksporterów artykułów rolnych i żywności. obecna pozycja polskich firm jest jednak wciąż niestabilna, a poziom eksportu rolno-spożywczego – niski, choć cechuje go stosunkowo wysokie tempo wzrostu. podpisanie dwustronnej umowy o współpracy w dziedzinie rolnictwa może ułatwić pokonanie barier w dostępie do rynku indyjskiego, m.in. poprzez wymianę informacji o sytuacji rynkowej i rozwiązaniach prawno-systemowych dotyczących rynków rolnych, współpracę w dziedzinie marketingu i promocji oraz podejmowanie dwustronnych inicjatyw na rzecz rozwoju bilateralnego handlu. ocena efektów tej umowy będzie wymagała jednak przeprowadzenia dalszych badań naukowych, gdyż obecnie podejmowane są dopiero pierwsze działania w ramach tej współpracy. przyszłe kierunki badań i analiz powinny również uwzględniać wiele dodatkowych czynników, które mogą istotnie zmienić warunki handlu z partnerem indyjskim, takich jak m.in. wyniki prowadzonych obecnie negocjacji porozumienia o wolnym handlu między ue a indiami. słowa kluczowe: polski eksport; produkty rolno-spożywcze; indie; umowa o współpracy klasyfikacja jel: f10, f13, q17 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. „konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 336 agnieszka hajdukiewicz 1. wstęp w związku z rosnącym nasyceniem i dużą konkurencją na rynku europejskim, polscy eksporterzy coraz częściej podejmują decyzję o dywersyfikacji kierunków zagranicznej sprzedaży i podejmują próby wejścia na bardziej odległe geograficznie, a także kulturowo rynki. jednym z pozaeuropejskich rynków, które są uznawane za atrakcyjne i perspektywiczne dla polskiego eksportu jest rynek indyjski. sektor rolno-spożywczy w polsce funkcjonuje obecnie w warunkach zakłóceń, wywołanych przez ograniczenia w dostępie do rynku rosyjskiego, który był do tej pory jednym z najważniejszych rynków zbytu polskich artykułów rolnych i żywności. spadek sprzedaży do rosji został częściowo zrekompensowany wzrostem eksportu do innych krajów, w tym również na rynki azjatyckie, a wśród nich – na rynek indyjski. w handlu rolno-spożywczym z indiami odnotowano w ostatnich latach dynamiczny wzrost eksportu, ale jego poziom jest nadal niezadowalający. oczekuje się, że podpisanie w kwietniu 2017r. polsko-indyjskiej umowy sektorowej o współpracy w dziedzinie rolnictwa będzie skutkowało ułatwieniami dla eksporterów produktów rolno-spożywczych, a w konsekwencji dalszą poprawą wyników w eksporcie do tego kraju. celem artykułu było zidentyfikowanie uwarunkowań i czynników rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do indii, ze szczególnym uwzględnieniem działań wynikających z nowej dwustronnej umowy sektorowej o współpracy w dziedzinie rolnictwa. przeanalizowane zostały uwarunkowania składające się na makrootoczenie biznesu w indiach, jak również wielkość i struktura polskiego eksportu rolno-spożywczego do indii. przedstawiono również warunki dwustronnej umowy w dziedzinie rolnictwa i wynikające z niej zadania w zakresie rozwoju współpracy. w świetle nowego porozumienia sektorowego oceniono również perspektywy rozwoju polskiego eksportu artykułów rolnych i żywności do indii w kolejnych latach. zastosowane metody badawcze obejmują studia literaturowe oraz analizę aktów prawnych, a zwłaszcza tekstu przedmiotowej umowy. badania i analizy strumieni handlu przeprowadzono w oparciu o dane pochodzące z bazy wits-comtrade. pod pojęciem „artykuły rolno-spożywcze” rozumiane są sekcje i-iv nomenklatury scalonej cn (działy 01-24), a za okres objęty szczegółową analizą przyjęto lata 2010-2016. 2. ogólna charakterystyka indii jako partnera handlowego polski indie zajmują siódme miejsce na świecie pod względem powierzchni oraz drugie biorąc pod uwagę wielkość populacji, z liczbą ludności przekraczającą w 2015 r. 1,3 mld (unsd 2017). stanowią zatem ogromny rynek zbytu, który pozwala zazwyczaj na rozwinięcie produkcji na opłacalną ekonomicznie skalę (ministerstwo rozwoju, 2017a). trzeba jednak wziąć pod uwagę, że siła nabywcza mieszkańców indii jest wciąż stosunkowo niska, a rynek jest silnie zróżnicowany wewnętrznie, zarówno pod względem administracyjnym, jak i społeczno-kulturowym. indie dzielą się na 29 stanów, 6 terytoriów związkowych i jedno narodowe terytorium stołeczne (national portal of india, 2017). możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 337 w poszczególnych stanach i związkach obowiązuje lokalne prawo, jednak kwestie o szczególnym znaczeniu, takie jak polityka zagraniczna i handlowa podlegają bezpośrednio parlamentowi związkowemu indii. z kolei zróżnicowanie społeczno-kulturowe indii dotyczy przede wszystkim kwestii etnicznych, religijnych, językowych, pochodzenia społecznego (system kastowy) i nierównomiernego rozkładu dochodów w społeczeństwie. dzisiejsza kultura indii to prawdziwa mozaika nakładających się warstwa po warstwie wpływów, które ją uformowały: pradawnych tradycji hinduistycznych, obyczajów islamskich i pozostałości z doby panowania brytyjskiego (gesteland, 2000). według fearona (2003) indie są w czołówce krajów azjatyckich pod względem zróżnicowania etnicznego i kulturowego, zajmują drugą pozycję w regionie po afganistanie ze względu na wartość indeksu frakcjonalizacji kulturowej. istnienie licznych segmentów i nisz rynkowych stwarza wiele szans dla eksporterów, ale wymaga uwzględniania kwestii społeczno-kulturowych przy opracowywaniu strategii ekspansji na rynek indyjski. dużym wyzwaniem dla eksporterów i inwestorów na rynku indyjskim jest niesprzyjające otoczenie regulacyjne biznesu, którego analiza wykazała duży stopień restrykcyjności przepisów i długotrwałość wielu procedur. w rankingu łatwości prowadzenia biznesu doing business 2017 banku światowego indie zajęły 130 miejsce (dla porównania polska w tym rankingu zajęła 24 miejsce). szczególnie nisko indie zostały ocenione w zakresie uzyskiwania pozwoleń budowlanych (185 miejsce), regulacji podatkowych (172 miejsce) i egzekwowania umów (172 miejsce). w zakresie procedur związanych z handlem zagranicznym (trading across borders rank) indie również zajmują odległe 143 miejsce, co oznacza występowanie szeregu utrudnień związanych z długim czasem i wysokim kosztem formalności eksportowo-importowych (world bank, 2017a). dużym problemem w tym kraju jest także korupcja. według transparency international (2017) indie zajmują pod tym względem 79 miejsce na 176 krajów. jednak obserwuje się poprawę sytuacji w tym zakresie, gdyż w 2016 r. uzyskały one 40 punktów na 100 możliwych, podczas gdy jeszcze w 2013 r. otrzymały 36 punktów. indie pod względem gospodarczym zaliczane są do dynamicznie rozwijających się rynków wschodzących, w 2016 r. były trzecią gospodarką na świecie według wielkości pkb (ppp), po chinach i usa (world bank, 2017b). z indii pochodzą globalnie działające koncerny farmaceutyczne, stalowe i informatyczne oraz sektora kosmicznego. jednak na początku obecnej dekady dynamika wzrostu gospodarczego indii zauważalnie osłabła. w 2010 r. wzrost pkb wyniósł 10,3%, w 2011 r. już tylko 6,6% , a w 2012 r. osiągnął 5,5% (mfw, 2017). nowy premier indii n. modi, który objął urząd po wyborach parlamentarnych w indiach w 2014 roku, zapowiedział powrót gospodarki indii na szybką ścieżkę rozwoju. w 2016 r. wzrost pkb indii wyniósł 6,8%, natomiast prognoza mfw na rok bieżący przewiduje dynamikę wzrostu na poziomie 7,2%, a na następne lata – trwały powrót do poziomu 7,7-8,2%. według międzynarodowego funduszu walutowego indie dysponują potencjałem do osiągnięcia i utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, a najważniejszym czynnikiem prorozwojowym w najbliższych latach powinno być podniesienie produktywności rolnictwa. dla polskich eksporterów prognoza ta stwarza dobre perspektywy rozwoju handlu z tym krajem, gdyż wzrost pkb powinien przekładać się na wzrost siły nabywczej ludności, wzrost konsumpcji, a tym samym również wzrost popytu na towary pochodzące z importu. 338 agnieszka hajdukiewicz w ostatnich latach w bilateralnych stosunkach handlowych polski z indiami odnotowywano wysoką dynamikę obrotów towarowych. w 2016 r. wartość całkowitego eksportu na rynek indyjski wyniosła 669,5 mln usd, a roczne tempo wzrostu eksportu na ten rynek wyniosło 44,1%. problemem jest jednak brak zrównoważenia obrotów handlowych z indiami – w wymianie z tym partnerem polska odnotowywała w ostatnich latach wysoki deficyt, który wzrósł z 639,4 mln usd w 2010 r. do ponad 1,4 mld usd w 2016 r. (tabela 1). tabela 1. wymiana handlowa polski z indiami w latach 2010-2016 (w mln usd) wyszczeg. 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport 334,0 523,6 665,8 491,2 550,6 464,7 669,5 import 973,4 1349,4 1229,7 1458,4 1695,7 1725,7 2074,3 saldo -639,4 -825,8 -563,9 -967,2 -1145,1 -1260,9 -1404,8 źródło: opracowanie własne na podstawie wits (2017). wśród głównych towarów eksportowanych z polski do indii w 2016 r. znajdowały się: koks i półkoks (hs 2704), statki powietrzne (hs 8802), silniki turboodrzutowe (hs 8411), srebro (hs 7106) oraz kauczuk i artykuły z kauczuku (hs 4002) (wits, 2017). natomiast z indii sprowadzaliśmy głównie chemikalia (hs 2933-2935) oraz obuwie i artykuły odzieżowe (hs 6204, hs 6206). produkty rolno – spożywcze miały dotychczas bardzo niewielki udział w całkowitej wymianie handlowej z indiami, w 2016 r. odpowiednio 1% w eksporcie i 7,3% w imporcie, ale ze względu na potencjał rynkowy i stopniowe likwidowanie barier handlowych rynek indyjski jest uznawany za bardzo perspektywiczny rynek eksportowy, o dużym znaczeniu dla polskiej branży spożywczej. 3. tendencje w polskim eksporcie produktów rolno-spożywczych do indii indie, podobnie jak inne kraje azji miały dotychczas niewielki udział w polskim eksporcie artykułów rolnych i żywności. jednak wartość obrotów z tymi krajami wykazuje tendencję rosnącą, przy czym dynamika wzrostu cechuje się dość dużą zmiennością w poszczególnych latach. najważniejszym rynkiem w tym regionie dla eksporterów polskiej żywności są chiny (wraz z hongkongiem), wietnam, i japonia, a indie plasowały się na dalszym miejscu wśród krajów azji pod względem wartości polskiego eksportu żywności. jednocześnie jednak eksport do indii wykazywał w zakresie pewnych grup produktów rolno-spożywczych wysokie tempo wzrostu, jedno z najwyższych wśród krajów azji. w 2016 r. największy udział w polskim eksporcie do indii miały produkty pochodzenia roślinnego; eksport tych towarów wyniósł ponad 2,9 mln usd przy rocznej dynamice 77,7%. w latach 2010-2016 średnioroczna dynamika wzrostu eksportu z polski do indii wyniosła dla tej grupy produktów aż 69,6% (tabela 2). w tym samym okresie tempo wzrostu eksportu produktów pochodzenia zwierzęcego do indii osiągnęło 42,3%, przy czym w 2016 r. odnotowano wzrost eksportu tej grupy produktów o 76,7 % w stosunku do roku poprzedniego. tym samym możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 339 eksport produktów pochodzenia zwierzęcego osiągnął poziom niemal 2 mln usd. jednocześnie jednak w eksporcie do indii zauważalna jest bardzo duża zmienność w poszczególnych latach, która świadczy o wciąż słabo ugruntowanej pozycji rynkowej wielu polskich firm na tym rynku. uwidoczniło się to zwłaszcza w eksporcie przetworów spożywczych, które przez większość badanego okresu miały największy udział w polskim eksporcie rolno-spożywczym do indii, ale duży spadek ich wywozu w 2016 r. (o 82,9%) wpłynął nie tylko na obniżenie ich udziału w strukturze polskoindyjskiej wymiany handlowej, ale i na wystąpienie spadku wartości całkowitego eksportu rolno-spożywczego na rynek indyjski. jednocześnie wymiana z indiami w zakresie produktów rolno-spożywczych była deficytowa w całym badanym okresie, a największe ujemne saldo odnotowano w 2016 r. (-146,3 mln usd). największy deficyt wystąpił w handlu produktami roślinnymi (tabela 2). tabela 2. wielkość obrotów handlowych artykułami rolno-spożywczymi polski z indiami według głównych grup towarów w latach 2010-2016 (w tys. usd) hs 2007 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport (wartość w tys. usd) 01-05_produkty poch. zwierzęcego 235,9 600,0 225,0 707,7 1084,7 1109,6 1961,2 06-15_produkty poch. roślinnego 123,7 276,9 291,1 772,7 1727,8 1656,6 2943,1 16-24_przetwory spożywcze 11 959,6 6750,0 4968,4 3736,3 5749,6 7321,4 1253,8 ogółem rol.-spoż. 12 319,2 7626,9 5484,5 5216,8 8562,1 10 087,6 6158,0 roczna zmiana eksportu (w % w stosunku do roku poprzedniego) 01-05_produkty poch. zwierzęcego x 154,3 -62,5 214,5 53,3 2,3 76,7 06-15_produkty poch. roślinnego x 123,8 5,1 165,4 123,6 -4,1 77,7 16-24_przetwory spożywcze x -43,6 -26,4 -24,8 53,9 27,3 -82,9 ogółem rol.-spoż. x -38,1 -28,1 -4,9 64,1 17,8 -39,0 import (wartość w tys. usd) 01-05_produkty poch. zwierzęcego 2550,1 3036,7 3890,7 3851,4 6085,3 10 542,8 10 934,7 06-15_produkty poch. roślinnego 51 651,9 64 100,6 58 154,9 69 955,4 81 760,4 69 121,2 75 501,8 16-24_przetwory spożywcze 34 575,1 31 850,8 39 366,0 40 280,9 54 515,3 54 371,6 65 986,5 ogółem rol.-spoż. 88 777,1 98 988,1 101 411,6 114 087,7 142 361,0 134 035,6 152 423,0 saldo handlowe (wartość w tys. usd) 01-05_produkty poch. zwierzęcego -2314,2 -2436,7 -3665,7 -3143,7 -5000,7 -9433,2 -8973,5 06-15_produkty poch. roślinnego -51 528,2 -63 823,7 -57 863,8 -69 182,7 -80 032,6 -67 464,6 -72 558,8 16-24_przetwory spożywcze -22 615,5 -25 100,8 -34 397,6 -36 544,5 -48 765,7 -47 050,2 -64 732,7 ogółem rol.-spoż. -76 457,9 -91 361,2 -95 927,1 -108 871,0 -133 799,0 -123 948,0 -146 265,0 źródło: opracowanie własne na podstawie wits (2017). 340 agnieszka hajdukiewicz w związku z dużą zmiennością wartości eksportu, trudno jednoznacznie wskazać pozycje towarowe zdecydowanie dominujące w polskim wywozie do indii. w 2016 r. najwyższą wartość wykazywał eksport drobiu, jabłek i suszonych warzyw strączkowych (tabela 3). dynamika wzrostu eksportu osiągnęła w tych grupach ponad 100%, jednak warto podkreślić, że np. drób był hitem eksportowym w ostatnich dwóch latach, podczas gdy wcześniej był eksportowany w stosunkowo niewielkich ilościach. z kolei czekolada i skrobie, które również były ważnymi produktami w eksporcie do indii w latach poprzednich, w 2016 r. wykazywały duże spadki, odpowiednio o 73,8% i 40,9%. tabela 3. najważniejsze pozycje towarowe w polskim eksporcie rolno-spożywczym do indii według wartości wywozu w 2016 r. hs 2007 opis towaru 2015 2016 wartość [tys. usd] wartość [tys. usd] zmiana [%] roczna razem (poz. hs 0101 do 2403) produkty rolno-spożywcze ogółem 10 087,6 6158,0 -39,0 0105 drób domowy żywy, to znaczy ptactwo z gatunku gallus domesticus, kaczki, gęsi, indyki i perliczki 743,1 1494,6 101,1 0808 jabłka, gruszki i pigwy, świeże 577,8 1437,2 148,7 0713 warzywa strączkowe, suszone, łuskane, nawet bez skórki lub dzielone 137,3 340,9 148,3 1806 czekolada i pozostałe przetwory spożywcze zawierające kakao 1161,7 304,7 -73,8 1108 skrobie; inulina 402,0 237,4 -40,9 2106 przetwory spożywcze, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 174,8 226,0 29,3 0904 pieprz z rodzaju piper; owoce z rodzaju capsicum lub z rodzaju pimenta, suszone lub rozgniatane, lub mielone 31,5 194,4 517,1 2302 otręby, śruta i inne pozostałości odsiewu, przemiału lub innej obróbki zbóż i roślin strączkowych, nawet granulowane 115,4 188,6 63,4 0304 filety rybne i pozostałe mięso rybie (nawet rozdrobnione), świeże, schłodzone lub zamrożone 132,9 167,6 26,1 2309 preparaty, w rodzaju stosowanych do karmienia zwierząt 83,3 140,7 68,9 źródło: opracowanie własne na podstawie wits (2017). oprócz powyżej wymienionych grup produktów wykazujących najwyższą wartość eksportu do indii, duży udział w wywozie miały niektóre przetwory spożywcze i produkty przeznaczone na pasze dla zwierząt oraz konfekcjonowany w polsce pieprz. ponadto wśród towarów, których wartość sprzedaży do indii w badanym okresie była znacząca, mimo że nie znalazły się one w pierwszej dziesiątce produktów eksportowych w 2016 r., znalazły się: pieczywo cukiernicze i ciastka (hs 1905), soki owocowe i soki warzywne (hs 2009), serwatka (hs 0404), wymożliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 341 roby cukiernicze nie zawierające kakao (hs 1704), wody, włącznie z wodami mineralnymi i gazowanymi (hs 2202). w ramach wszystkich wymienionych pozycji towarowych występuje potencjał wzrostu eksportu, należałoby jednak podjąć aktywne działania na rzecz poprawy i ustabilizowania pozycji na rynku indyjskim, co powinno ograniczyć obserwowane wahania w zakresie wyników sprzedaży. wymaga to m.in. monitorowania barier w dostępie do rynku indyjskiego i podejmowania działań na rzecz ich skutecznej eliminacji. w ten proces powinny być zaangażowane zarówno organy unijne, jak również administracja krajowa oraz wszystkie podmioty uczestniczące w tej wymianie. 4. bariery i ograniczenia dostępu do rynku indyjskiego dla polskich eksporterów artykułów rolno-spożywczych indie, pomimo prowadzonej stopniowej liberalizacji i rosnącej integracji z systemem światowego handlu, nadal zaliczają się do krajów o wysokim protekcjonizmie handlowym. w dostępie do rynku indyjskiego występuje szereg barier, zarówno taryfowych, jak i pozataryfowych (drzymała, 2016). do eliminacji wielu istniejących przeszkód i rozwoju wzajemnych relacji handlowych mogłoby przyczynić się zawarcie umowy o wolnym handlu między unią europejską a indiami. jednak zapoczątkowane w 2007 r. unijno-indyjskie negocjacje odnośnie powstania strefy wolnego handlu od początku były niezwykle trudne, a niemożność osiągnięcia kompromisu w wielu kwestiach doprowadziła nawet do okresowego zawieszenia rozmów. w 2016 r. zostały one wznowione, ale proces negocjacyjny przedłuża się i do tej pory nie przyniósł on satysfakcjonujących wyników. jednocześnie, indie są nadal objęte unijnym powszechnym systemem preferencji celnych (gsp), przy czym ostatnia reforma systemu zmodyfikowała zakres tych preferencji, m.in. wprowadzając nowe wymogi dotyczące wyłączeń towarowych. zasady te oznaczają, że dla krajów objętych gsp na zasadach ogólnych preferencje zostają zawieszone w odniesieniu do niektórych sektorów, które osiągnęły światową konkurencyjność na najwyższym poziomie (w przypadku indii jest to m.in. sektor chemikaliów, włókienniczy, stalowy i pojazdów silnikowych). w oficjalnym unijnym uzasadnieniu zmian dotyczących wyłączeń towarowych stwierdza się, że sektory te nie potrzebują już ochrony, a z przesunięcia wsparcia mogą skorzystać kraje bardziej potrzebujące. jednak stosowanie takich ograniczeń może mieć również związek z dążeniem ue do zapewnienia większej „wzajemności” w dwustronnych relacjach i do wypracowania ofensywnego stanowiska w negocjacjach strefy wolnego handlu (siles-brügge, 2014). obowiązująca obecnie umowa o partnerstwie strategicznym ue – indie z 2004 r. nie posiada w rzeczywistości takiej rangi, jaką sugerowałaby jej nazwa (kavalski, 2016; narlikar, 2006), zawiera jedynie bardzo ogólne deklaracje i uzgodnienia odnośnie działań na rzecz rozwoju współpracy handlowej i ekonomicznej. taki stan stosunków dwustronnych powoduje, że identyfikacja istniejących barier w dostępie do rynku indii oraz podjęcie działań na rzecz ich zniesienia jest ważnym zadaniem stojącym przed unijną 342 agnieszka hajdukiewicz i polską dyplomacją gospodarczą. w dalszej części artykułu omówione zostaną główne bariery formalne w dostępie do rynku indii, związane z realizowaną przez rząd indyjski polityką handlową. uwzględnione zostaną również przeszkody nieformalne, wynikające z oddziaływania czynników społeczno-kulturowych i rynkowych. bariery taryfowe w dostępie do rynku indii w 2015 r. średnia stosowana stawka celna knu (simple average mfn applied) na wszystkie dobra ogółem importowane do indii wynosiła 13,4%. dla produktów rolnych stawka ta kształtowała się na poziomie 32,7%, natomiast dla produktów nierolnych na poziomie 10,1% (wto, 2017). powyższe dane świadczą o wysokim stopniu protekcjonizmu taryfowego w indiach. dotyczy to zwłaszcza produktów rolnych, gdzie związana stawka celna, wyznaczająca górny pułap zobowiązań w ramach wto, wynosi aż 113,5%, zaś stosowana średnia zwykła stawka celna była ponad 3-krotnie wyższa niż stawka stosowana w unii europejskiej. z kolei stawka celna ważona wyniosła w grupie produktów rolnych 47,2%, zaś w grupie artykułów nierolnych tylko 4,9% (dane dotyczące stawek ważonych pochodzą z 2014 r. ze względu na opóźnienie czasowe w ich gromadzeniu). tabela 4. wysokość średnich zwykłych stawek celnych związanych i stosowanych w taryfie celnej importowej indii według grup produktów rolnych w 2015 r. grupy produktów ostateczne związane stawki celne stawki celne stosowane knu (w %) średnie stawki odsetek linii taryfowych wolnych od cła maksymalny poziom stawek produkty pochodzenia zwierzęcego 106,1 31,1 0 100 nabiał 65,0 33,5 0 60 owoce, warzywa, rośliny 100,1 29,4 1,0 100 kawa, herbata 133,1 56,3 0 100 zboża i przetwory zbożowe 115,3 31,3 15,4 150 nasiona oleiste, oleje i tłuszcze 169,7 35,1 0,9 100 cukier i przetwory 124,7 35,9 0 60 napoje i wyroby tytoniowe 120,5 68,6 0 150 bawełna 110,0 6,0 80,0 30 pozostałe produkty rolne 104,8 22,3 13,6 70 ogółem rolne 113,5 32,7 5,3 150 źródło: opracowanie własne na podstawie wto (2017). w przypadku produktów rolnych stawki celne powyżej 100% stanowią 2,2% wszystkich linii taryfowych. wolnych od cła jest 5,3% wszystkich linii taryfowych. najwięcej linii taryfowych jest objętych stawką celną na poziomie 25-50%. do grup produktów objętych najwyższą stosowaną stawką celną knu należą przede wszystkim: możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 343 − napoje i wyroby tytoniowe – ze średnią stawką na poziomie 68,6%; − kawa i herbata – ze średnią stawką rzędu 56,3%. szczyty taryfowe występują również m.in. w imporcie zbóż i przetworów zbożowych oraz olejów i tłuszczów (tabela 4). relatywnie niskie cła w grupie artykułów rolno-spożywczych obowiązywały jedynie w imporcie bawełny. bariery pozataryfowe i nieformalne w dostępie do rynku indii poziom protekcjonizmu pozataryfowego w indiach również należy uznać za stosunkowo wysoki. według danych z bazy i-tip wto (2017), w imporcie do indii obowiązują następujące środki pozataryfowe: 164 środki sanitarne i fitosanitarne, 102 bariery techniczne, 328 środków antydumpingowych i 2 wyrównawcze, 3 środki ochronne wynikające z zastosowania klauzuli ochronnej, 59 restrykcji ilościowych oraz 3 kontyngenty taryfowe (zaliczane do środków parataryfowych). import produktów rolno spożywczych z unii europejskiej jest objęty 107 środkami sanitarnymi i fitosanitarnymi, 2 barierami technicznymi, 50 restrykcjami ilościowymi i 3 kontyngentami taryfowymi. jedną z najważniejszych barier handlowych stanowią środki sanitarne i fitosanitarne. mimo że porozumienie o środkach sanitarnych i fitosanitarnych wto przyznaje państwom prawo do stosowania środków w sposób uznany przez nie za zapewniający właściwy poziom ochrony życia lub zdrowia ludzi, zwierząt lub roślin, jednak ich stosowanie musi spełniać określone warunki. w szczególności środki te powinny być oparte na dowodach naukowych i nie powinny stanowić ukrytych barier w handlu (hajdukiewicz, 2016). według stanowiska unii europejskiej indie stosują nadmiernie restrykcyjne przepisy sanitarne i fitosanitarne w odniesieniu do importu niektórych grup produktów. do kwestionowanych przepisów należą m.in.: uregulowania dotyczące importu nabiału (wymagana zgoda na przywóz); rygorystyczne wymogi sanitarne w imporcie drobiu; wymogi w imporcie roślin i produktów roślinnych związane z koniecznością poddawania ich zabiegom fumigacji; restrykcje w imporcie roślin i produktów roślinnych związane z długotrwałymi procedurami oceny zgodności z normami, restrykcje w imporcie bydła (madb, 2017). ponadto indie nie podpisały porozumienia wto w sprawie zamówień publicznych i utrzymują preferencje dla lokalnych państwowych producentów, a także dla lokalnych małych firm. nadal istnieje lista towarów, które w drodze zamówień publicznych mogą być kupowane jedynie od lokalnych małych przedsiębiorców, choć została ona znacznie zredukowana, z 839 pozycji w 1991 r. do 326 w 2006 r. i 114 w 2017 r. (ministerstwo rozwoju, 2017a). oprócz tego w indiach funkcjonują specjalne mechanizmy ochronne rynku w odniesieniu do towarów rolno-spożywczych, jak np. nakaz importu zbóż tylko przez państwowego monopolistę „food corporation of india”, czy kontyngenty ilościowe, które obowiązują w imporcie m.in. cukru, jaj i soli. za barierę techniczną w dostępie do rynku indii uznaje się obowiązek specjalnego etykietowania towarów oraz dostarczenia na rynek towaru z okresem przydatności do spożycia wynoszącym co najmniej 60% okresu pierwotnego, co jest poważnym utrudnieniem w przypadku towarów o niezbyt długim okresie trwałości. specjalny reżim 344 agnieszka hajdukiewicz obowiązuje w imporcie win i alkoholi, które są uznawane za artykuły luksusowe. barierą w tym przypadku jest dyskryminacyjne opodatkowanie i dodatkowe opłaty nakładane na import tych produktów do indii. w indiach istnieje państwowa kontrola cen na niektóre wrażliwe grupy produktów, do których oprócz paliw i farmaceutyków zaliczane są również produkty żywnościowe. państwo przeznacza również znaczne środki na wsparcie wewnętrzne rolnictwa; wydatki na ten cel stanowią niemal 2% wydatków budżetowych. oprócz barier o charakterze formalnym, dostęp do rynku indyjskiego jest utrudniony ze względu na różnice społeczno-kulturowe, w tym odmienne upodobania kulinarne, jak też stosunkowo niewielką siłę nabywczą mieszkańców i duże nierówności społeczne. wyniki badań porównawczych kultur według wymiarów g. hofstede ujawniają w indiach wyższy niż w polsce dystans władzy oraz większy stopień kolektywizmu, a zarazem bardziej długoterminową orientację i niższy stopień unikania niepewności, które wpływają na odmienny sposób prowadzenia biznesu i komunikacji marketingowej (hofstede, hofstede i minkov, 2010). problemem może być też korupcja i niski stopień ochrony praw własności intelektualnej, które cechują tamtejsze otoczenie biznesu. biorąc pod uwagę niewielką liczbę przedstawicielstw polskich przedsiębiorstw oraz słabe przygotowanie polskich handlowców pod względem marketingowym, polegające często na braku odpowiedniego rozpoznania rynku, dostępu do informacji i zrozumienia lokalnej kultury, bariery nieformalne stanowiły do tej pory poważną przeszkodę w rozwoju eksportu na rynek indyjski. w tym obszarze można jednak spodziewać się znaczącej poprawy w związku z uznaniem indii w ramach rządowej strategii rozwoju za jeden z najbardziej perspektywicznych rynków i włączenie ich do branżowych programów promocji oraz poprzez nawiązanie bliższej polsko-indyjskiej współpracy w dziedzinie rolnictwa. 5. szanse rozwoju polskiego eksportu rolno-spożywczego do indii w świetle warunków polsko-indyjskiej umowy o współpracy w dziedzinie rolnictwa w dniu 27 kwietnia 2017 r. została podpisana w warszawie umowa między ministrem rolnictwa i rozwoju wsi rzeczypospolitej polskiej a ministerstwem rolnictwa i dobrostanu rolników republiki indii o współpracy w dziedzinie rolnictwa (m.p. z 2017 r., poz. 573). obie strony zobowiązały się w niej do rozwijania bilateralnej współpracy, obejmującej między innymi ułatwianie i wspieranie kontaktów handlowych, naukowych i technicznych w dziedzinie rolnictwa. kooperacja ma odbywać się na zasadach równości, wzajemnych korzyści i zgodnie z przepisami prawa wewnętrznego obowiązującego w obu krajach. w art.2 umowy wymieniono szczegółowe zadania, które mają służyć rozwojowi dwustronnej współpracy. wśród nich ważnym obszarem działań jest wymiana informacji między stronami, zwłaszcza w przypadku występowania zmian na rynku możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 345 związanych z aktualną sytuacją w rolnictwie. w szczególności dotyczy to powiadomień o stanie fitosanitarnym upraw i zagrożeniach wynikających z rozprzestrzeniania się organizmów szkodliwych oraz przekazywania informacji na temat sytuacji epizootycznej, w tym zagrożeń związanych z występowaniem chorób zakaźnych zwierząt. wymiana informacji ma również obejmować ustawy, przepisy i wytyczne dotyczące importu i eksportu zwierząt, a także roślin oraz produktów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. ponadto obie strony zobowiązały się do wzajemnego informowania o kierunkach prowadzonej polityki rolnej, oraz o obowiązujących lub nowo wprowadzanych rozwiązaniach prawno-systemowych, jak również o funkcjonujących mechanizmach regulacji i organizacji rynku rolnego. strony zadeklarowały również, że będą współdziałały w zakresie przygotowywania analiz i ocen perspektyw współpracy dwustronnej oraz promowania handlu produktami rolno-spożywczymi. w ramach popierania różnorodnych form wzajemnych kontaktów przewiduje się wymianę ekspertów z dziedziny rolnictwa, organizowanie konsultacji i szkoleń, a także uczestnictwo w targach, wystawach, seminariach i konferencjach związanych tematycznie z rolnictwem oraz przetwórstwem rolno-spożywczym. warto podkreślić, że planowane jest badanie możliwości współpracy inwestycyjnej w przetwórstwie rolno-spożywczym. w zakresie wspierania wymiany handlowej produktów rolno-spożywczych strony uzgodniły różne formy wspólnych działań, obejmujących m.in. wymianę informacji na temat kształtowania się popytu i podaży na rynkach rolno-spożywczych; powiadamianie o przetargach publicznych w sektorze rolnym; ułatwianie nawiązywania kontaktów przedsiębiorstwom z branży spożywczej poprzez wymianę ofert i organizację misji handlowych. w warunkach wciąż wysokiego poziomu protekcjonizmu handlowego, duże znaczenia dla przedsiębiorców może mieć również wymiana informacji dotyczących zasad polityki handlowej, mających wpływ na działalność w zakresie obrotu produktami rolno-spożywczymi z zagranicą. inny ważnym obszarem kooperacji ma być współpraca naukowo-techniczna w dziedzinie rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym wspieranie realizacji wspólnych projektów i inicjatyw w zakresie nowych technologii, rolnictwa ekologicznego, wymiany i ochrony zasobów genetycznych roślin uprawnych, nowoczesnych metod oceny jakości produktów rolnych, a także rozwijania technologii i technik produkcji żywności mrożonej i schłodzonej. obie strony zobowiązały się również do zbadania możliwości współpracy technicznej dotyczącej sprzętu i maszyn rolniczych oraz wymiany ekspertów technicznych. w celu przygotowania planów współpracy w zakresie realizacji powyższych zadań, a także rozwijania innych obopólnie korzystnych form współpracy i monitorowania oraz rozwiązywania pojawiających się w tym zakresie problemów, powołano grupę roboczą, składającą się z przedstawicieli obu stron. posiedzenia grupy roboczej mają odbywać się co najmniej raz na dwa lata, kolejno w republice indii i w rzeczpospolitej polskiej. ustalenia zawartej umowy nie naruszają praw i obowiązków stron w zakresie umów międzynarodowych, w tym zobowiązań polski jako państwa członkowskiego unii europejskiej, stanowią natomiast dodatkowy impuls dla zacieśniania dwustronnej współpracy. 346 agnieszka hajdukiewicz mimo że umowa nie zmienia formalnych warunków dostępu do rynku indyjskiego, bo te pozostają w sferze uzgodnień między unią europejską a indiami, to jednak może ona ułatwić pokonywanie niektórych barier nieformalnych i rynkowych. jak wynika z przeprowadzonej w artykule analizy poważnym utrudnieniem w podejmowaniu działalności na rynku indyjskim jest słaba znajomość obowiązujących w indiach przepisów i procedur gospodarczych. obowiązek wymiany informacji, może ułatwić polskim przedsiębiorcom przygotowywanie marketingowych programów rozwoju eksportu i rozpoznanie szans rynkowych. ponadto duży nacisk na rozwijanie kooperacji pomiędzy firmami polskimi i indyjskimi, także w formie joint venture, może dodatkowo pomóc w ominięciu barier polegających na niejednakowym traktowaniu podmiotów krajowych i zagranicznych. z uwagi na to, że umowa weszła w życie w kwietniu br., za wcześnie jest na dokonywanie ocen jej efektów. niemniej jednak warto podkreślić, że podjęto już pierwsze wspólne inicjatywy. polska otrzymała zaproszenie do udziału – w charakterze kraju partnerskiego – w światowej wystawie żywności (world food india), która odbędzie się w listopadzie 2017 r. w nowym delhi. z kolei indie zostały wytypowane przez polski rząd, jako jeden z pięciu najbardziej perspektywicznych rynków o dużym potencjale importowym (obok algierii, iranu, meksyku i wietnamu), co oznacza że w ciągu najbliższych trzech lat będą na nim realizowane specjalne programy promocji (ministerstwo rozwoju, 2017b). powinny one stanowić ważne narzędzie finansowego i marketingowego wsparcia przedsiębiorców w ich ekspansji ten odległy geograficznie i kulturowo rynek, na którym zaistnienie wymaga poniesienia znacznych nakładów marketingowych. 6. podsumowanie w ramach opracowywanych i wdrażanych strategii internacjonalizacji, polscy producenci artykułów rolno-spożywczych coraz częściej podejmują decyzję o dywersyfikacji kierunków eksportu i podejmują próby wejścia na bardziej odległe geograficznie, a także kulturowo rynki. jednym z pozaeuropejskich rynków, które są uznawane za najbardziej atrakcyjne i perspektywiczne dla polskiego eksportu, m.in. ze względu na jego wielkość i wysoką dynamikę rozwoju, jest rynek indyjski. został on wytypowany przez polski rząd jako jeden z pięciu najbardziej perspektywicznych rynków pozaunijnych. mimo prowadzonej stopniowej liberalizacji i otwierania gospodarki na konkurencję zagraniczną, indie nadal zaliczają się do krajów o wysokim protekcjonizmie handlowym, zarówno o charakterze taryfowym, jak i pozataryfowym. dostęp do rynku dla polskich produktów rolno-spożywczych jest utrudniony również ze względu na istniejące różnice społeczno-kulturowe oraz słabe przygotowanie marketingowe polskich firm, będące często następstwem niewystarczającego rozeznania rynku. podpisana w kwietniu 2017 r. polsko-indyjska umowa o współpracy w dziedzinie rolnictwa, może ułatwić pokonanie barier w eksporcie na rynek indii, m.in. poprzez wymianę informacji o sytuacji rynkowej i rozwiązaniach prawno-systemowych dotyczących rynków rolnych, a także przez współpracę w dziedzinie marketingu i promocji oraz podejmowanie możliwości rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych… 347 dwustronnych inicjatyw na rzecz rozwoju bilateralnego handlu. w związku z tym, że umowa weszła w życie w bieżącym roku, ocena rzeczywistych efektów będzie wymagała dalszych badań, niemniej jednak przeprowadzona analiza polsko-indyjskiej wymiany handlowej w zakresie artykułów rolno-spożywczych wskazuje na istniejący potencjał rozwoju eksportu na ten rynek. przyszłe kierunki badań i analiz powinny jednak uwzględniać wiele dodatkowych czynników, które mogą istotnie zmienić warunki handlu z partnerem indyjskim, takich jak m.in. wyniki prowadzonych obecnie negocjacji porozumienia o wolnym handlu między ue a indiami. literatura drzymała, a. (2016). rozwój stosunków gospodarczych unii europejskiej z krajami azji a współpraca na rzecz zrównoważonego rozwoju. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. doi: 10.18778/8088-089-4.01. fearon, j.d. (2003). ethnic and cultural diversity by country. journal of economic growth, 8(2), 195-222. gesteland, r. r. (2000). różnice kulturowe a zachowania w biznesie. marketing, negocjacje i zarządzanie w różnych kulturach. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. hajdukiewicz, a. (2016). środki sanitarne i fitosanitarne jako bariery pozataryfowe we współczesnym handlu międzynarodowym. globalizacja i regionalizacja we współczesnym świecie, miscellanea oeconomicae, 3(i), 71-79. hofstede, g., hofstede g.j., &minkov m. (2010). cultures and organizations: software of the mind. revised and expanded 3rd edition. new york: mcgraw-hill. i-tip (2017). integrated trade intelligence portal. tables by members. pozyskano z: http://itip.wto.org/goods/ (dostęp: 5.07.2017). kavalski, e. (2016). the eu-india strategic partnership: neither very strategic, nor much of a partnership. cambridge review of international affairs, 29(1), 192-208. madb (2017). trade barriers: india. pozyskano z: http://madb.europa.eu/madb/barriers_result.htm?issps=false&countries=in (dostęp: 5.07.2017). ministerstwo rozwoju (2017a). indie informacja o stosunkach gospodarczych z polską. departament współpracy międzynarodowej, mr: warszawa. ministerstwo rozwoju (2017b). strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.). departament strategii rozwoju, mr: warszawa. narlikar, a. (2006). peculiar chauvinism or strategic calculation? explaining the negotiating strategy of a rising india. international affairs, 82(1), 59-76. doi: 10.1111/j.1468-2346.2006.00515.x. national portal of india (2017). profile. pozyskano z: https://india.gov.in/india-glance/profile (dostęp: 10.06.2017). siles-brügge, g. (2014). eu trade and development policy beyond the acp: subordinating developmental to commercial imperatives in the reform of gsp. contemporarypolitics, 20-1, 49-62. doi: 10.1080/13569775.2014.881604. transparency international (2017). corruption perception index 2016. pozyskano z: https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016 (dostęp: 15.06.2017). 348 agnieszka hajdukiewicz umowa między ministrem rolnictwa i rozwoju wsi rzeczypospolitej polskiej a ministerstwem rolnictwa i dobrostanu rolników republiki indii o współpracy w dziedzinie rolnictwa, …, monitor polski z dnia 14 czerwca 2017 r., poz. 573. unsd (2017). demographic yearbook 2015. pozyskano z: https://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2015/annexi.pdf (dostęp: 5.07.2017). wits (2017). data on export, import. pozyskano z: http://wits.worldbank.org/ (dostęp: 20.06.2017). world bank (2017a). doing business 2017: equal opportunity for all. washington, dc: world bank. doi: 10.1596/978-1-4648-0948-4. world bank (2017b). gross domestic product 2016, ppp. pozyskano z: http://data.worldbank.org/data-catalog/gdp-ppp-based-table (dostęp: 15.06.2017). wto (2017). tariff profiles – india. pozyskano z: http://stat.wto.org/tariffprofile/wsdbtariffpfview.aspx?language=e&country=in (dostęp: 20.06.2017). opportunities for expanding exports of the polish agri-food products to india in the context of the new bilateral agreement on cooperation in the field of agriculture abstract: polish exporters of agri-food products show a growing interest in selling to non-eu markets, including indian market. the aim of the article is to identify the determinants and factors of expanding exports of polish agri-food products to india, with particular regard to the findings of the polish-indian sectoral agreement on cooperation in the field of agriculture, which was signed in april 2017. research based on literature studies and analysis of legislation and statistical data from the wits-comtrade database has shown that india, despite its geographic and cultural distance and still high trade protectionism, is a promising market for polish agricultural and food exporters. however, the current market position of polish companies is still unstable and the level of agri-food exports is low, although it is characterized by a relatively high growth rate. signing a bilateral agreement on agricultural cooperation between poland and india may help to overcome some of access barriers to the indian market, among others by exchanging information on market developments and regulations, cooperation in marketing and promotion, and bilateral trade initiatives. evaluation of the effects of this agreement will require further scientific research, as only the first steps have been undertaken towards its implementation. the future directions of research and analysis must also take into account a number of additional factors that can significantly change the terms of trade with the indian partner such as, inter alia, the results of ongoing negotiations on the free trade agreement between the eu and india. keywords: polish exports; agri-food products; india; cooperation agreement jel codes: f10, f13, q17 1.3-nowaczyk_sobczak s u g g e s t e d c i t a t i o n : nowaczyk, g., sobczak, a. (2016). role of entrepreneurship education in higher education institutions in the process of business development in poland. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 43-52. role of entrepreneurship education in higher education institutions in the process of business development in poland grażyna nowaczyk1 anna sobczak2 wsb university in poznań institute of management al. niepodległości 2, 61-874 poznań, poland e-mail: 1 grazyna.nowaczyk@wsb.poznan.pl; 2 a.sobczak@wsb.gorzow.pl abstract: the aim of this article is to evaluate the range and methods of teaching entrepreneurship in higher institutions in poland in fields of studies related to business, economics, finance, accounting, or management. the paper presents results of an analysis of curricula and of the carried out qualitative researches (fgi) among university students. findings present that universities teach entrepreneurship on multiple types of courses and in different ways. contents which shape entrepreneurial attitudes are taught in various courses. in curricula most courses teach entrepreneurship, by being applicable to particular spheres of business activities, but mostly shaping those competences that are useful in large firm environment. recommendations suggest that higher education institutions should emphasize the teaching of practical skills, which support business development. universities, through teaching entrepreneurship, are supposed to encourage their students to undertake business activities, including the ones which aim at opening own business by students which is why universities should emphasize the teaching of practical skills and entrepreneurship should be taught based on real-life examples. keywords: business studies; entrepreneurship; teaching; competences jel codes: i250 1. introduction entrepreneurship is an element of the economy and it influences the level of innovation in the economy. the level of business development in a given country depends on many factors, but it also depends on the business attitude. a big role in building a positive attitude towards entrepreneurship is played by activity that promotes entrepreneurship and entrepreneurial attitudes, as well as by competences which are acquired during studies (wach & wojciechowski, 2016). according to the european commission entrepreneurship is a skill which can be learned and 44 grażyna nowaczyk, anna sobczak therefore it is necessary to support this type of education in all eu countries (european commission, 2016). european commission has recognized entrepreneurship education as a basic feature of education system in europe (european commission, 2016; sadowska, 2016). research conducted by the amway and carried out together with the technische universität münchen (tum) and the institute gfk se in several dozen of countries all over the world show that most of the respondents (in 2005, 3 out of 4 respondents in the world and 71% of the respondents in poland) have a positive attitude towards entrepreneurship (amway, 2015). at the same time, a little less of the respondents thought that entrepreneurship can be taught (among all the respondents it was 63% and 68% of polish respondents). the respondents indicated that entrepreneurship should be taught by schools, including higher education institutions, but also that there should be special programmes led by non-profit organisations, chambers of commerce, or government and private companies (amway, 2014). the aim of this article is to evaluate the range and methods of teaching entrepreneurship in higher institutions in poland with reference to the fields of studies which seem to be preparing for business practice, such as economics, finance and accounting, or management. the paper presents results of an analysis of curricula and qualitative researche among university students. 2. entrepreneurship teaching in higher education entrepreneurship is one of key competences which is being taught on different levels of education, including higher education. teaching entrepreneurship in higher education institutions is supposed not to only develop various skills, but also to develop students' competences in the spectre of entrepreneurship, as well as it should inspire the business spirit (komisja europejska, 2008, pp. 8-9). the necessity of development of students' business competences and, related to that teaching of business in its' multiple aspects, is connected with the realization of several strategies accepted in the time perspective of 2020 within the european union (europe 2020) and within particular countries (in poland the national development strategy 2020, the strategy of human resources development, the social capital development strategy, the strategy of innovation and economic efficiency), which highlight the significance of entrepreneurship with regard to socio-economic development of a country. simultaneously, the national qualifications framework for higher education (nqf), determined by the minister of science and higher education by way of regulation in most of fields of study learning outcomes for the general academic profile and for practical profile on first and second-degree studies show the outcomes that concern entrepreneurship (rozporządzenie ministra ..., 2011). in the nqf, the entrepreneurship education usually emerges among knowledge outcomes and in the frame of social competences. the first ones refer to the knowledge of rules of starting and developing different forms of enterprises, while the second ones refer to thinking and acting in an entrepreneurial way. in the role of entrepreneurship education in higher education institutions in the … 45 rest of the descriptions of the discipline learning outcomes (in humanities, art, and in the description of engineering competences) do not include extended content regarding entrepreneurship. entrepreneurship education is limited to the studied field and refer to running a business activity within that field (nowak, 2016). entrepreneurship education, in particular education for entrepreneurship, seems to be strongly connected with teaching economics or business. however, entrepreneurship itself is of interdisciplinary character, and its research ranges of from economics, management, finance to sociology, psychology, pedagogy, law and other scientific disciplines (wach, 2014, pp. 20-24). 3. analysis of curricula in economics fields of studies according to valerio, parton and robb (2014) the field of studies and related profile of the graduate are the key factors affecting interest in entrepreneurship. simultaneously a positive correlation between attending entrepreneurship courses and new venture creation was found. thus a positive correlation between entrepreneurship education and future entrepreneurial behavior was determined (valerio, parton & robb, 2014). for the above reasons this study is focused on the curricula of business studies. for the purpose of analysing the range of business studies in higher education in the economic fields of studies, 15 curricula were analysed in 5 higher education institutions, both public and private, on first and second-degree studies in management, economics, and finance and accounting. the researched sample covered: − 2 curricula on first-degree studies in economics, − 1 curriculum on second-degree studies in economics, − 5 curricula on first-degree studies in management, − 3 curricula on second-degree studies in management, − 2 curricula on first-degree studies in finance and accounting, − 2 curricula on second-degree studies in finance and accounting. the conducted analysis found that all the analysed curricula provided knowledge and shaped competences connected with entrepreneurship education. on average, courses corresponding to entrepreneurship education constituted almost one fifth of all the courses taught in a given field of study and made it possible to gain 16 ects credits. range of courses, form of classes and purpose of those courses were quite different. the smallest number of entrepreneurship courses was found in finance and accounting and in economics. in the curricula of finance and accounting and the ones of economics on both first and second-degree studies there were no courses directly connected with the entrepreneurship education, that is to say courses which would enable their students to gain knowledge in, for example, starting a business or which would shape entrepreneurial attitudes. entrepreneurial competences were shaped, among others, during courses in the fields of: − economics – management, accounting, market surveys, or business communication, 46 grażyna nowaczyk, anna sobczak − finance and accounting – management, accounting, business finances, cost accounts, or risk management. those types of courses represented 17% of all the courses and enabled gaining 15% of ects credits in economics; in finance and accounting – 14% of courses and 11% of ects credits. in management the situation was different. in this field of study, contents shaping business competences among students constituted around one fifth of both the number of all courses and the number of ects credits. at the same time, in the curricula of the universities having this field of study on first and second-degree studies, there was always at least one course that directly corresponded to the entrepreneurship education, such as business studies, introduction to business studies, or business training. along these courses students were required to develop a small enterprise management or business-plan, which shapes skills that are helpful with newly established business activities. during those courses there are usually carried out such issues as, for example: − role of entrepreneurship, − pros and cons of owning an enterprise, − entrepreneurial personality – qualities and predispositions of an entrepreneur, − developing ideas for one’s own business, − shaping organization's identity, − communication between an enterprise and the market, − business resources, − analysis of available sources of financing of new enterprises, − making business-plans, − starting an economic activity, − organizational and legal forms of enterprises, − taxation rules of economic entities. in management programmes curricula include courses connected with management, human resources management, project management, accounting, enterprises' finances, economics, marketing, and marketing strategies, market research and analysis, civil and commercial law, leadership, creative thinking in an organization, motivating oneself and other people, communication, and negotiations. comparing these results with analyses by płaziak and rachwał (2014) for a non-economic study program (geography), one can conclude that the focus on entrepreneurship education in economic study programs is greater than in non-economic study programs. nevertheless one must also admit that the scope of entrepreneurship education in study programs related to economics and business is small and insufficient for the development of entrepreneurship in poland. thus, changes are needed to overcome barriers which according to pietrzykowski (2011) hinder the development of entrepreneurship education, particularly in economics and business oriented study programs. role of entrepreneurship education in higher education institutions in the … 47 4. entrepreneurship education studies in higher education according to students of economic fields the main purpose of the presented research was to identify the most important skills which should be possessed by students of economics and which will help them to start their own enterprises and to identify which forms of classes are best of use in teaching entrepreneurship. furthermore, the influence of entrepreneurship education to students on shaping entrepreneurial attitudes and on supporting entrepreneurial initiatives undertaken by students on regional, national, or global level was diagnosed. moreover, the purpose was to collect opinions and suggestions of changes that can be made by universities in order to better prepare young people for entrepreneurship. the research was conducted with qualitative research methodology, using the focus groups interviews technique, which involves a discussion of respondents on a given topic. the research was conducted between june and september of 2015. the fgi scenario ggi was prepared in cooperation with experts from v4 countries and drawing upon literature in the field of entrepreneurship education (cope, 2007; shinnar, pruett & toney, 2009; bell, 2015; sirelkhatim & gangi, 2015). 39 students of full and part-time economic studies met in a study of 4 focus groups in four polish cities. students of management and economics took part in the study. 4 students who are currently running their own enterprises took part in the study, as well as 3 students who help their relatives to run their enterprises. other students were either common employees or unemployed (only studying). in relation to the growing amount of voices speaking about the necessity of even greater commercialization of scientific research and their usage in business, it is natural that students of all the fields should be equipped with competences related to undertaking economic initiatives. there still is a lack of studies which would research the influence of the entrepreneurship education on the amount of new enterprises that are set up by university graduates who have passed a business course. however, such a dependence seems natural and this is why an attempt to diagnose that problem had been undertaken on few focus groups. the tested students of economic studies, highlighted that business studies are necessary, especially in economics, because this field is studied by a group of students who is supposed to engage in business in the future. according to the respondents, entrepreneurship education should be treated as a priority at all the universities, because implementing knowledge of this kind in other fields of studies could result in greater supply of new enterprises. all the tested groups indicated that entrepreneurship education, even though it is taught as early as secondary schools, focuses mainly on learning different notions and rules, rather than on shaping an appropriate attitude among young people. according to the respondents, the same situation occurs during studies and although they are all studying economics, they do not share the feeling that they are being taught 'practical business studies'. 48 grażyna nowaczyk, anna sobczak this notion raised by two focus groups and the tested students understand it as knowledge and skills enabling them, after finishing the course entitled 'business studies', to start their own economic activity. the students indicate shortcomings in their competences and in their knowledge when it comes to filling in documents or tax and legal matters, which are indispensable when setting up a new enterprise. 'even though we take up business studies as early as secondary school, i still do not know what to do first when starting my own business. we are given different examples and definitions of particular legal forms, but if i was to start an online shop right now, i would not know where to start and this itself is an obstacle for me.' students who run their own economic activities indicated that it is necessary to teach entrepreneurship, because it is an only way to encourage new people to take up individual initiatives and to stimulate them towards greater economic activity. entrepreneurship education should be present at every level of education and, as far as economic studies are concerned, it should be compulsory and universities' authorities should take special care of it, as on its level depends taking up decisions about starting own economic activities by students. according to the respondents, knowledge about setting up your own enterprise is very important, as well as the skills to run it. the students underlined that they are taught with great detail on how to start an enterprise on different courses, but most of the students indicate lack practice connected to it. the students indicated that they do not know to which departments they have to go, which documents they have to fill in, where and who to ask for advises, or which form of activity to choose. a few other highlighted problems as planning of actions, analysing competitors' offers, product's or service's marketing operations, personnel and financial part. among the students who gave the aforementioned answers there were none who already run their enterprises, because the latter already knew the answers to the asked questions and they implicated that while setting up their businesses they used other people's help – they turned to external companies or to people who had already taken that road and who could be their guides and be of help. most of the students indicated family help in this field. among other answers concerning entrepreneurship education, some pointed to universities and professors as those who should guide, motivate, and strengthen them in aspirations to set up new businesses. in two groups there were suggestions that lecturers do not motivate their students to actions in real business, but very often just pass on their knowledge. furthermore, the students often mentioned lecturers’ purely theoretical preparation, pointing out that without practice in business, they are neither prepared to sufficiently interest students with that subject, nor to motivate them to set up own enterprises, because they themselves often have no such experiences. 'i should finish my studies and graduate being highly motivated, believing in my skills. professors should guide students so that they leave the university and think: yes, i can do this, i am ready to have my own enterprise, i am strong, i can and i will be able to set it up.' the respondents highlighted that the knowledge of management (of human resources, costs, revenues, and time), accounting, finance, or law fields is important, but the practical knowledge, through which observations can be drawn, is role of entrepreneurship education in higher education institutions in the … 49 no less important. the students indicated that visiting companies, meeting successful people or people who have their own enterprises and are willing to share their experiences are all very valuable to them, because it provides practical knowledge and it teaches them how to act in various situations. the students pointed out that being successful on the market not only requires knowledge and ideas, but also time-planning skills, time management skills, creativity, ability to work in a group, stress management, and risk-taking. the students indicated that during their studies they had very few possibilities to practice the above-mentioned skills during courses, they indicated more theoretical character of their studies, where greater emphasis was put on definitions and calculations rather than on creative problem solving. the respondents pointed out lack of courses during which they could use their knowledge and skills from various other classes – what is, in fact, happening while setting up own business – ‘we manage people, finances, information, we do not act alone, but we cooperate or compete with our environment’. each group paid attention to the risk connected with running an enterprise and to the responsibility for made decisions in the context of running a company. 'an entrepreneurial person, when starting an economic activity, is aware of consequences resulting from it. and aware people also realize risks to which companies are exposed. that is why the feeling of responsibility is connected to business. a person running their own enterprise has to be responsible, they have to know that by becoming an employer they also take up the responsibility not only for themselves, but also for their employees, clients, and suppliers.' students who are currently running their own business activities stated that if they attended only business courses and if they took advantage only of them, they would not had made the decision to set up their enterprise. in their opinion, those courses only provide information, but they do not make it possible to practice the whole process. the information acquired during courses were, according to them, too theoretical and those courses did not explain step by step how from having an idea a person can start a business. the students also implicated that the number of course hours was insufficient to make such an exercise. moreover, the subjects stated that the knowledge required to run a business is divided between several or even a dozen or so courses, but there were no courses which would put together all the information. most of the students, when asked about whether or not they are ready and whether or not they plan on setting up their enterprises after graduating, answered no. among the arguments against starting an enterprise they indicated lack of appropriate finances, fear of the unknown, and the 'easy way' – it is better to work as someone's employee and not to have any worries, to do the work and to have some free time. the students also mentioned that they do not have the support of their families or friends (who already have a full-time job), who advise them against taking up such initiatives. some students responded that they are too young to run their own business, because they want to have the time to relax and to lead a social life. the presented attitudes point towards irrational excuses and resentment to take 50 grażyna nowaczyk, anna sobczak up a new initiative. looking for disadvantages can be analysed as looking for an excuse for some kind of laziness, to which young people condemn themselves. respondents already running enterprises did not speak on that subject; they, however, discussed the arguments for and against setting up own enterprise. people who already run their companies pointed out the possibility to decide about themselves, to build something lasting for their families, the flexible working hours and the finances as the most important factors which motivated them before they started a business. all the students who are currently helping their relatives with running a company were thinking about setting one up on their own. from among the tested group, 7 people want to start a business, but firstly they want to gain some experience while working for somebody else; part of them indicate that they want to save some money for their enterprises. students whose relatives or friends are running their businesses can count on help from their families and friends. good practices and examples of people who were successful with starting their companies and with running them are very motivating for the subjects. the latter very often indicated that they talk to and watch people run their enterprises and from those experiences they take the motivation to set up their own business. 'i consider starting my own enterprise, because my parents and my uncle have their own companies and i already have the basics to set one up (an idea and a plot). i am not afraid to analyse what would be if. i found an area which suits me in every aspect. the knowledge acquired at the university revealed an idea to start my own business.' all students who do not run a business alone when asked if they have enough information to start a company answered no. as main information sources, where they would look for information on this subject, they indicated the internet, books, workshops, courses, and training, as well as family and friends’ experience. only two groups answered they would contact their university lecturers while setting up a company. among the respondents, opinions about ideas on how to improve the entrepreneurship education at universities and how to inspire entrepreneurial spirit in students were divided. one group indicated a greater number of exercises which students should carry out on their own at the university in order to learn on 'live' examples how to work on particular tasks and how to make decisions, whose results they could discuss during classes. another idea was to make a course about running a small enterprise, either in a paper form or in a form of a computer game. the second group mentioned making study visits in different companies and institutions, as well as meeting entrepreneurs who could talk about running a company, with the possibility to ask questions. 'there lacks a typical practice during classes, so that we could perform particular tasks on our own, and not only to listen, look at the blackboard, and write down the given solution.' it seems that a combination of the two above-mentioned forms should give the best results when it comes to the entrepreneurship education. students who would have a possibility to combine the theoretical knowledge with practice and exercise, role of entrepreneurship education in higher education institutions in the … 51 supported by meetings with entrepreneurs, could take up initiatives concerning starting companies more eagerly. in reality, it is quite difficult to persuade good managers or companies' owners into sharing their experiences with students, because they are very busy and it is difficult for them to find some spare time for this kind of activities. 5. conclusions the results of the presented analysis of curricula and focus groups interviews show that higher education institutions should emphasize the teaching of practical skills, which support business development. courses dedicated to entrepreneurship education are a very good solution, but they have to be made more practical. besides, a greater emphasis can be put on functioning of the aforementioned areas in small enterprises on different courses, such as planning, communication, negotiations, finance, accounting, marketing, or even management. it is recommended that all possible active forms and methods of teaching, which are focused on practice such as: meeting with successful entrepreneurs, lessons with experts from business, projects and simulation of fictitious business, case studies etc. should be applied. moreover, entrepreneurship should be taught on real-life examples, maybe even in reference to the graduates who already set up their own business activities. only thank to such actions and a proper motivation of students universities can, through their lecturers, motivate students to start companies and to try their hands at business. without a proper stimulation on the part of the university, the percentage of students (graduates) who will be willing to decide to set up their own enterprise will always be low. this is because according to substantial part of students they do not feel ready to become entrepreneurs. young people will be full of fear of the unknown and instead of entrepreneurial students we will be educating students who are afraid of taking the risk to run a business. if someone is afraid of risk-taking, then their path onto their own company can be very long. university’s great responsibility is to motivate their students to take up challenges connected with setting up new enterprises, and at the same time, to develop innovative solutions in business. references amway (2014). światowy raport na temat przedsiębiorczości. czy przedsiębiorcą trzeba się urodzić? retrieved from: http://di.com.pl/amway-swiatowy-raport-na-tematprzedsiebiorczosci-czy-przedsiebiorca-trzeba-sie-urodzic-53699 (10.01.2016). amway (2015). czy polacy mają ducha przedsiębiorczości. światowy raport amway na temat przedsiębiorczości. retrieved from: http://alterbusiness.info/czy-polacy-majaducha-przedsiebiorczosci-swiatowy-raport-amway-na-temat-przedsiebiorczosci (10.01.2016). bell, r. (2015). developing the next generation of entrepreneurs: giving students the opportunity to gain experience and thrive. the international journal of management education, 13, 37-47. 52 grażyna nowaczyk, anna sobczak cope, j. (2007). entrepreneurship education, a systematic review of evidence. international small business journal, 25(5), 479-510. european commission (2016). entrepreneurship education. retrieved from: https://ec.europa.eu/growth/smes/promoting-entrepreneurship/support/education/index_en.htm (10.01.2016). komisja europejska (2008). przedsiębiorczość w szkolnictwie wyższym, szczególnie na studiach nieekonomicznych. streszczenie sprawozdania końcowego grupy ekspertów. retrieved from: http://ec.europa.eu/docsroom/documents/8969/attachments/1/translations/pl/renditions/native (10.01.2016). nowak, h. (2016). the role of the polish higher education system in the development of entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 4(1), 43-59 pietrzykowski, m.(2011). entrepreneurship in higher education – the case of poland. in: m. dabić & m. pietrzykowski (eds.), fostering education in entrepreneurship (pp. 113-128). poznań: wydawnictwo naukowe bogucki. płaziak, m., & rachwał, t. (2014). kształcenie w zakresie przedsiębiorczości w polskich uniwersytetach na studiach nieekonomicznych (na przykładzie kierunku geografia). horyzonty wychowania, 13(26), 249-266. rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego z dnia 2.11.2011 r. w sprawie krajowych ram kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego (dz.u. nr 253 z 2011 r. poz. 1520). sadowska, m. (2016). edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz w państwach europejskich. przedsiębiorczość międzynarodowa, 2(1), 149164 [w: m. kosała, m. urbaniec, a. żur (red.), współczesne dylematy badań nad przedsiębiorczością. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie]. shinnar, r., pruett, m., & toney, b. (2009). entrepreneurship education: attitudes across campus. journal of education for business, 84(3), 151-159. sirelkhatim, f., & gangi, y. (2015). entrepreneurship education: a systematic literature review of curricula contents and teaching methods. cogent business & management, 2, 1-5. valerio, a., parton, b., & robb, a. (2014). entrepreneurship education and training programs around the world. dimensions for success. washington b.c.: the world bank, 70-82. wach, k. (2014). edukacja dla przedsiębiorczości: pomiędzy przedsiębiorczą pedagogiką a edukacją ekonomiczną i biznesową. horyzonty wychowania, 13(28), 11-32. wach, k., & wojciechowski, l. (2016). entrepreneurial intentions of students in poland in the view of ajzen’s theory of planned behaviour. entrepreneurial business and economics review, 4(1), 83-94 acknowledgement and financial disclosure this work was partly supported by visegrad fund strategic grant " innovative entrepreneurship education – necessary precondition for future prosperity of v4 region". we thank aleksandra litawa, witold nowiński and tadeusz leczykiewicz for their help in data collection. 2.3-zhou s u g g e s t e d c i t a t i o n : zhou, y. (2016). social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese entrepreneurs in italy. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 109-119. social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese entrepreneurs in italy yuhong zhou university of rome “la sapienza” piazzale aldo moro, 5, 00185 roma, italy e-mail: zhou-yuhong@hotmail.com abstract: according to the theory of burt (2005), brokerage and closure are two main feature of social network and metaphor of social capital. the purpose of this research was to investigate how immigrate entrepreneur’s social network may affect entrepreneur’s innovation. the relationship between social capital and entrepreneur’s innovation can be mediated by trust and information diversity. these relationships are especially relevant in the case of immigrant entrepreneurs, which function in multiple groups and networks. the hypothesised relationship were examined with data from 91 chinese entrepreneurs in italy (rome, milan, venice and florence). this research aimed to prove the relationship between entrepreneur’s social network and innovation. this research distinguish two types of social network which are closure and structural hole, and two components of social capital which are trust and sharing diversity information. through applying burt’s theory about types of social network and dimensions of social capital, it show the two types of entrepreneur’s social network is all positively associated with innovation. the obtained results confirm prior hypothesis. the value added of this research is an indication that in the case of immigrant entrepreneurs social capital which derives from social networks positively impacts entrepreneur’s innovation. keywords: social capital; trust; tacit knowledge; innovation; chinese entrepreneur jel codes: l31, o35, d83 1. introduction innovation is nature to entrepreneurship and its fundamental feature according to schumpeter’s definition (1934). from the point of competition, innovation puts the firm in the lead. incremental innovation, which continue to improve existing products and service, can extend the product life cycle. radical innovation, has the potential to fundamentally drive down costs (zaltman et al., 1973; henderson & clark 1990). innovation in smes is of particular interest because of the key role smes play in creating jobs, new firms, products and industries and often expanding the market beyond its domestic boundary (bloch & bhattacharya, 2016). on the social side, innovation, especially radical innovation, also facilitates knowledge spillovers improving quality of living and resolving social problems. therefore, in the interest 110 yuhong zhou of both economic and social benefits, it is important to foster innovation in entrepreneurship. one route toward increasing the level of entrepreneur’s innovation authors point to extending their vision through receiving more diversified information. diversity is the key to creativity. living in a new culture, connecting with local people, exchanging information can make entrepreneurs more creative. many research tested that diverse teams produce more creative results than teams in which all members are from a similar background (fitzsimmons, 2013; giridharadas, 2010; united nations statistics division, 2011). diversified information come together in a mental process to create a new and useful idea. another route is to build trust based relationships in entrepreneur’s social network. trust facilitates informal relational contacts enabling people to exchange their informal information and tacit knowledge which in turn can facilitate to create new ideas. at the same time, the innovation process involves risk both for the r&d running the process and employees participating in the process. based on these two routes, this study address the following three research questions: first, do social networks improve innovation of immigrate entrepreneurs? second, does social capital increase innovation of immigrate entrepreneurs? third, is this effect the same for women and men entrepreneurs? to address these questions, this study relied on ols regression based on statistical data, which was collected from 91 chinese entrepreneurs in italy, to test the relationship between social capital and entrepreneur’s innovation. 2. literature review and hypotheses 2.1. social capital: closure (trust) and brokerage (information diversity) capital is a necessary condition of everyone economic and social activity and a result of human labour, as human labour can increase the capital. it was classified in the past as economic capital, human capital, intellectual capital and social capital. the notion of social capital can be traced to marx who saw capital as part of the surplus value captured by capitalists or the bourgeoisie based on the exploitive social relations between two classes (lin, 2001, p. 4, 19). others see social capital as a social asset by virtue of actor’s connections and access to resources in the network or group of which they are members. this social asset in view of bouedieu and wacquant (1992) is the sum of the resources, actual or virtual that accrue to an individual or group by virtue of possessing a durable network of more or less institutionalized relationships of mutual acquaintance and recognition (burt, 2005, p. 5). social capital come from and can be increased by social connections and relations. social capital is the contextual complement to human capital in explaining that the people who do better are more able individuals, intelligent, attractive and skilled. social capital explains that people do better also result from better connection with other people (burt, 2005, p. 4 ). this connection as a function of prior contact, exchange and attendant emotions form formally or informally a social social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese … 111 structure. there are defined two features of social structure by burt: closed network within the group and structural holes as the empty spaces beyond the group. relationships are the fundamental elements in any network. they can be measured for strength and context. granovetter (1973) defined the strength of a tie as a combination of the amount of time, the emotional intensity, the intimacy (mutual confiding), and the reciprocal services which characterize the tie. a bridge is a (strong or weak) relationship that spans a structural hole (burt, 2005, p. 25). relations can be measured for strength and context such that they can be sorted into three categories: bridges, bonds, and something else (more than a bridge and less than a bond). a strong relationship in a closed network is a bond between the people connected (burt, 2005, p. 25). brokerage is the action of coordinating across the hole with bridges between people on opposite sides of the hole (burt, 2005, p. 18). social capital of structural holes comes from the opportunities that holes provide to broker the flow of information between people, and shape the projects that bring together people from opposite sides of the hole. people whose networks bridge the structural holes between groups have an advantage in detecting and developing rewarding opportunities. information arbitrage is their advantage, they are able to see early, see more broadly and translate information across groups. burt (2005, p. 38) provided evidence through supply-chain managers that managers whose network spanned structural holes tended to enjoy salaries higher than peers, had more positive performance evaluations than their peers, and odds of promotion higher than their peers. brokerage across structural holes provide a vision of options otherwise unseen. new ideas emerge from selection and synthesis across structural holes. the social capital of structural holes comes from the opportunities that holes provide to broker the flow of information between people, and shape the projects that bring together people from opposite sides of the hole. burt (2005, p. 25) described that bridges are valuable for creating information variation, they separate non redundant source of information. bonds (a strong relationship connected in a closed network) are valuable for eliminating variation and protecting connected people from information inconsistent with what they already know. relations within closed network are more dense than beyond the group. the higher the density of relations within groups, information circulates more within than between groups, more greater homogeneity within than between groups. however closure increases the odds of a person being caught and punished for displaying belief or behaviour inconsistent with preferences in the closed network. in so doing, closure reinforces the status quo, protects against decay in new relations between friends of friends, and amplifies strong relations to extremes of trust and distrust. bonds can facilitate the trust and collaborative alignment. trust is a fundamental feature of closed networks. immigrant community, because of language, culture, education, and economic condition are usually closed networks relying on family, kin, fellow villager and friendship. newcomers can get emotional and cultural support and various information for example initial housing, job opportunities and legal aid. within this 112 yuhong zhou closed network, they communicate redundantly the same information and stories repeated by different members in their community. the more consistent the information and story one hears about, the more certain one can be about trusting later. the more members’ behaviour illustrates shared beliefs and reflect the story, the higher member’s social identity. the more a person is predicted to behave in a way consistent with shared beliefs, the less risky it is trust to this person. 2.2. trust versus tacit knowledge in innovation innovation is an outcome of learning and thus knowledge acquisition or knowledge accessing via the utilization of knowledge assets (grant & baden-fuller, 2004). however, innovation is something more than the acquisition or generation of knowledge. knowledge must be put into action to make a genuine difference (nielsen & nielsen, 2009). human knowledge is usually classified into two types (nonaka & takeuchi, 1995, p. 8). one is explicit knowledge, which can be articulated in formal language and thus can be transmitted across individuals formally and easily. a more important kind of knowledge is tacit knowledge which is hard to articulate with formal language, is personal and embedded in individual experience and involves intangible factor such as personal belief, perspective and the value system. tacit knowledge is hard to formalize, making it difficult to communicate or to share with others. transmission of tacit knowledge requires strong relationship and contacts during long time to. nielsen and nielsen (2009) pointed that trust not only directly facilitates learning, but also conditions the effect of knowledge tacitness on innovative outcomes. thus innovation depends on the quality of relationship (trust) between partner in team or community. burt held the point that there were reasons why closed network could create trust. you trust someone when you commit to a relationship before you know how the other person will behave (burt, 2005, p. 93). anticipated cooperation is implicit in this definition. the more unspecified, taken-for-granted, the terms, the more trust is involved. granovetter (1973) defined that trust is strong relations. trust builds over a period of years. trust more easily take place within closed network. within closed network people have reliably early and low cost to protect the innocent providing scarecrow warning about abusive people or squeeze them out of the network (burt, 2005, p. 105). putnam (1993, 2001) also preserved the focus on action facilitated by social structure: “social capital here refers to features of social organization, such as trust, norms, and networks, that can improve the efficiency of society by facilitating coordinated action” (putnam, 1993, p. 167). gossip in the closed network is the sharing of news. wong and ellis (2002) describe the tendency for hong kong companies entering china to more quickly decide between alternative venture partners when their information comes from family or close friends rather than casual friends or acquaintances. the closed network occurs where a set of people have contacts through whom they are strong directly or short connected. burt (2005) evidenced, by a manager citing a colleagues as someone with whom he or she would discuss potentially damaging personal information, that older relationships are more likely to be cited for social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese … 113 trust or distrust, however brokerage requires trust within a much shorter time frame even minutes (burt, 2005, p. 104). immigrate community is a closed network, because of the problem of language and culture, they meet more difficulty in the living and working, they have more contact and exchange information in the hosting country, therefore their reciprocal helps produce the mutual confiding. within this closed network, redundant communication enables numerous stories of entrepreneur get around quickly, further, one learns from stories repeated by different members a richly detailed account of entrepreneurs’ behaviour, at the same times, detecting misbehaviour. redundant contacts ensure reliability. smallbone et al. (2005) also have studied trust in an immigrant business community. hans-hermann, höhmann and welter (2005) investigated that trust has a decisive impact on entrepreneurship from a west-east perspective. 2.3. information diversity verse explicit knowledge in innovation knowledge comes from information, information come from data. information is a flow of messages, knowledge is created by that very flow of information, anchored in the beliefs and commitment of its holder (nonaka & takeuchi, 1995, p. 58). cleveland (1982) stated that information is the sum total of all the facts and ideas that are available to be known by somebody at a given moment in time, knowledge is the result of somebody applying the refiner’s fire to the mass of facts and ideas, selecting and organizing what is useful to somebody, wisdom is integrated knowledge –information made super-useful by creating theory. in the theory of dikw pyramid, "wisdom in terms of knowledge, knowledge in terms of information, typically information is defined in terms of data" (rowley, 2007) drucker (1985, p. 23) described entrepreneur’s innovation as “doing something different not doing better what is already being done”. but, nonaka and takeuchi (1995, p. 6) believed that innovation was not a one-act drama for successful japanese companies. rather continuous improvement and upgrading (continuous innovation) leads to competitive advantage of japanese companies. these companies accumulate knowledge from the outside and share widely within the organization, stored as part of the company’s knowledge base, and utilized by those engaged in developing new technologies and products. burt (2005, p. 16) pointed that structural holes are gaps between social groups in the structure of information flow. it means that the people are focused on their own activities such that they do not attend to the activities of people in the other group. the value potential of structural holes is that they separate non redundant sources of information. people on either side of a structural hole can access to a wider diversity of information. brokerage is the action of coordinating across the hole with bridges between people on opposite sides of the hole. a “small world” structure coined by milgram (1967) is the tendency for people at different geographic locations to be connected through a few intermediaries. grannovetter (1973) drove the point home with respect to “weak ties” providing 114 yuhong zhou the key intermediary. this weak ties can take more diversity information than your closed network. immigrant entrepreneur is a broker who is on both sides of a structural hole between the immigrate community and the local people. through their brokerage they remain aware of interests and need of the local group and create value for them. immigrant entrepreneur is familiar with activities in the community and local groups. they are more likely to see new beliefs and behaviors that combine elements from both groups. for example it is primarily an import-export business. burt (2005, p. 62) believed that people whose networks span structural holes have early access to diverse, often contradictory information and interpretation gain a competitive advantage in seeing and developing good ideas. immigrate entrepreneur’s creativity by brokerage involves moving an idea mundane in one group to another group where the idea is new and valued. 2.4. conceptual model and hypothesis just as mentioned above, social network is classified into closed network and structural holes, which can create social capital. trust within closed network and sharing diverse information through brokerage can a have positive impacts on immigrant entrepreneur’s innovation. therefore, this study construct following conceptual model (figure 1). consistent with the conceptual model, this paper make some hypothesizes as follows: h1: closed social network has a positive impact on trust derived from the social capital of closure. h2: structural holes in a social network have a positive impact on sharing diversity information. h3: trust derived from the social capital of closure has a positive impact on innovation of immigrant entrepreneur. h4: diversity information derived from the structural holes has a positive impact on innovation of immigrant entrepreneur. figure 1. the conceptual model: network of entrepreneurs source: own study. social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese … 115 3. methodology sample and data collection for the purpose of testing the hypothesized relationships, data was collected by means of questionnaire interviews among chinese entrepreneurs in italy. the author conducted structured interviews with 121 entrepreneurs, in which 91 valid interviews took place in rome, milan, vince and florence. 64% of the respondents were men, 20 were from rome, 35 from milan, 14 from vince, 22 from florence. these data was collected in summer of 2014. dependent variables according to schumpeter’s conceptualization (1934), this paper consider immigrant entrepreneur’s innovation including the following items: (1) introducing new products; (2) exploring new client/marker; (3) taking new methods of management. independent variables second the degree of relations, social network are classified by closed and structural holes (burt, 2005). this paper consider chinese community as a closed network, in which there are strong relations based on kinship-fellow village based network, and consider chinese entrepreneurs interact with their hosting country as structural holes, where there are weak relations based on work relationship. the questionnaire employee a five-point likert scales to indicate the social relations, 1 = interact with italian business partner, 2 = with italian friends, 3 = with italian classmate, chinese friends, 4 = with fellow villager and classmate, 5 = with kin and family members, the later three type are defined to a closed network, other two to structural holes. mediator variables trust is metaphor of social capital of a closed network, brokerage is metaphor of social capital of structural holes where there are flow of diversity information (burt, 2005). on this base, this paper use five of five-point likert scales to measure trust and sharing diversity information. to measure trust, the paper used two items: (1) if there are no third guarantee, do you trust him/her? (2) would you introduce your friends who need help to him/her? control variables according to relevant prior researches, this research select the amount of years when immigrant entrepreneur live in italy, level of education, italian language and gender as control variables. 4. results this research relied on ols regression to test above hypotheses. three models were estimated. model 1 is the baseline model including only the control variables. 116 yuhong zhou model 2 adds to the control variables two independent variables: close network and trust. model 3 adds to independent variables of structural hole and sharing diversity information (table 1). hypothesis 1 states that the closed social network has a positive impact on trust derived from the social capital of closure. as shown in model 2 in table, the coefficients of closed social network and trust are positive and statistically significant (p=.000<0.001), suggesting that entrepreneur’s closed social network is positively associated with trust. model 2 is statistically significant (f=54.264; p=0.000<0.001). therefore, this sample support this hypothesis regarding the positive effect between closed social network and trust. table 1. regression analysis: effects of social capital on ie’s innovation model 1 model 2 model 3 control variables gender 1.123 -.259 1.346 years in it -.737 -.611 -.461 language .090 .957 .133 education .181 .383 2.587* independent variables cn→trust(t) 7.366*** t→ ie’s innovation 7.075*** sh→diversity information(di) 2.749** di→ie’s innovation 3.034*** model statistics r square .102 .488 .156 adjusted r square .007 .497 .135 f 1.078 54.264*** 7.559*** note: values represent unstandardized b coefficients. p<0.1; *p<0.05; **p<0.01; ***p<0.001 source: own calculation. hypothesis 2 states that the structural holes in a social network have a positive impact on sharing diversity information. as shown in model 3 in table, the coefficients of structural holes and sharing diversity information are positive and statistically significant (p=0.004<0.01), suggesting when entrepreneurs are in structural hole with their italian social network, they can share more diversity information. model 3 is statistically significant (f=7.559, p<0.001). hence, this result support the hypothesis regarding the positive effect between structural hole and sharing diversity information. hypothesis 3 states that the trust derived from the social capital of closure has a positive impact on innovation of immigrant entrepreneur. as shown in model 2 in table, the coefficients of trust among entrepreneur and their innovation are positive and statistically significant (p<0.001), suggesting that trust derived from the social capital of closure is positively associated with their innovation. social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese … 117 hypothesis 4 stated diversity information derived from the structural holes has a positive impact on innovation of immigrant entrepreneur. as shown in model 3 in table, the coefficients of sharing information with italian and entrepreneur’s innovation are positive and statistically (p<0.001), suggesting that entrepreneurs share diversity information with local people is positively associated with their innovation. 5. discussion the purpose of this research was to investigate how immigrate entrepreneur’s social network may affect entrepreneur’s innovation. this research aimed to prove the relationship between entrepreneur’s social network and innovation. through applying burt’s theory about types of social network and dimensions of social capital, it show the two types of entrepreneur’s social network is all positively associated with their innovation. the result confirm prior hypothesis. this research distinguish two types of social network which are closure and structural hole, and two components of social capital which are trust and sharing diversity information. results suggest that trust has a positive effect on innovation. that is to say trust can enhance entrepreneur’s innovation. trust can trigger strong emotions in entrepreneur’s social network and commit to a relationship before they know how the other person will behave (burt, 2005). when entrepreneurs create revolutionary products or technologies, they take on the great risk because they create new markets. therefore building trust also in entrepreneur’s social network is essential to successfully bringing new products and services to market. in the closed social network, there is more trust among members. past cooperation is a basis for future cooperation such that trust is correlated with the strength of a relationship. in a closed network, interconnected people tell stories and nonessential (often trivial) news. a closed network provides wide bandwidth for the flow of stories as packets of people data. detection is the trust-relevant feature of the flow. the omnipresent hydra-eyes of a closed network makes it difficult for misbehaviour to escape detection (burt, 2005). results also suggest that diversity information sharing has a positive effect on entrepreneur’s innovation. that is to say immigrant entrepreneur can enhance their innovation through contacting with host people and can get more diversity information which is source to creative thinking and innovation. there are holes in the structure of information flow between clusters where entrepreneurs contact. these holes usually happen in contacting with hosts, because of language and blood relation, immigrant entrepreneurs live within their community network and not focus on relationship with host people. they attend seldom to the activities of host people in their group. thus, it builds some structural holes between immigrant community and host community. host on either side of structural hole circulate in different flows of information. these information are usually non redundant and diversified. however, as the result show, there is two control variables, language and education, which also positively affect entrepreneur’s innovation. however these are 118 yuhong zhou seldom statistically significant except entrepreneur’s education when testing diversity information sharing effect on innovation. better host language which entrepreneur can speak, more performance of entrepreneur’s innovation; higher education which entrepreneur have gotten, also more performance of entrepreneur’s innovation. when entrepreneur speak well the host language, they can communicate deeply to exchange information. at the same time, their knowledge helps them to discover useful new information and also trust. but, there is no positive relationship between years when immigrant entrepreneur live in host country and their innovation. that means if entrepreneur can speak well host language and have a higher education, they could discover quickly useful diversity information when they contact with host people. 6. conclusions entrepreneur’s social capital is one condition and challenges to their creative thinking and innovation. this research enhances some understanding which social network through trust and diversity information sharing can improve entrepreneur’s innovation. although social capital and trust are concepts widely studied in business and management, the existing studies did not connect social capital to innovation. based on data from chinese immigrant entrepreneurs in italy, the results show that closed social network within their community and structural holes with host people all contribute to entrepreneur’s innovation. immigrant entrepreneur span more structural holes with host people, exposes the individual to more diverse information and perspectives, which can then be brought together in new ways to yield a creative insight. but closure is a complement to brokerage such that the two together define social capital in a general way in terms of closure within a group and brokerage beyond the group (burt, 2005). facilitating the trust and collaborative alignment need to deliver the value of brokerage. and the results also suggest that more trust and sharing diversity information, the more performance of entrepreneur’s innovation, and that the level of immigrant entrepreneur’ language and education are all important to build social network which contribute to their innovation. this study explains how innovation benefit from diversity information and trust in the social networks. but this paper did not study how entrepreneur build their the social network which provide trust and diversity information. therefore the advanced study should be involved in building social network and network services which provide lucrative or emotionally rewarding relationships and make immigrant entrepreneurs not "bowling alone" and more contribution to innovation and human life. social capital impact on entrepreneur’s innovation: a test of chinese … 119 references arnot, d.c. (2007). research on trust: a bibliography and brief bibliometric analysis of the special issue submissions. european journal of marketing, 41(9/10), 1203-1240. bloch, h., & bhattacharya, m. (2016). promotion of innovation and job growth in small and medium-sized enterprises in australia: evidence and policy issues. the australian economic review, 49(2), 192-199. bouedieu, p., & wacquant, l. (1992). an invitation to reflexive sociology. cambridge: polity press. burt, b. (2005). brokerage and closure. new york: oxford university press. cleveland, h. (1982). information as a resource. the futurist, 16(6), 34-39. drucker, p.f. (1985). innovation and entrepreneurship. new york: harper & row. fitzsimmons, s.r. (2013). multicultural employees: a framework for understanding how they contribute to organizations. academy of management review, 38(4), 525-549. giridharadas, a. (2010). new leaders find strength in diversity. new york times, may 6. retrieved from: http://www.nytimes.com/2010/05/07/us/07iht-currents.html (06.05. 2016). granovetter, m.s. (1973). the strength of weak ties. american journal of sociology, 78, 1360-1380. grant, r.m., & baden-fuller, c. (2004). a knowledge accessing theory of strategic alliances. journal of management studies, 41(1), 61–84. henderson, r.m., & clark, k.b. (1990). architectural innovation: the reconfiguration of existing product technologies and the failure of established firms. administrative science quarterly, 35(1), 9-30. höhmann, h.h., & welter, f. (eds.) (2005). trust and entrepreneurship: a west-east perspective. cheltenham: edward elgar publishing. lin, n. (2001), social capital: a theory of social structure and action. cambridge: cambridge university press. milgram, s. (1967). the small world problem. psychology today, 22, 61-67. nielsen, b.b., & nielsen, s. (2009). learning and innovation in international strategic alliances: an empirical test of the role of trust and tacitness. journal of management studies, 46(6), 1031-1056. nonaka, i., & takeuchi, h. (1995). the knowledge creating company: how japanese companies create the dynamics of innovation. new york: oxford university press. putnam, r. (1993). making democracy work. princeton, nj: princeton university press. putnam, r. (2001). social capital: measurement and consequences. canadian journal of policy research, 2(1), 41-51. rowley, j. (2007). the wisdom hierarchy: representations of the dikw hierarchy. journal of information science, 33(2), 163-180. schumpeter, ja. (1934). the theory of economic development: an inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle, cambridge, ma.: harvard university press. 120 yuhong zhou smallbone, d., lyon, f., & li, x. (2005). trust, co-operation and networking in an immigrant business community: the case of chinese-owned businesses in the uk. trust and entrepreneurship: a west-east perspective, 235. united nations statistics division(2011). unsd demographic statistics. retrieved from: http://data.un.org (11.04.2012). wong, p.l.k., & ellis, p. (2002). social ties and partner identification in sino-hong kong international joint ventures. journal of international business studies, 33(2), 267-289. zaltman, g., duncan, r., & holbek, j. (1973). innovations and organizations. new york: john wiley and sons. ier-09-01-01-pp007--2137-marona,tomal 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.01 the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in poland bartłomiej marona, mateusz tomal a b s t r a c t objective: the objective of the article is to evaluate the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in poland. research design & methods: a survey questionnaire with open-ended questions distributed among all polish real estate agents associated in the polish real estate federation. findings: the covid-19 pandemic changed the operations of real estate agents and the attitudes of tenants and landlords. real estate brokers turned to remote work using state-of-the-art technologies, landlords became more flexible to the market conditions, and tenants were looking for flats in a better technical condition with a balcony or garden. implications & recommendations: the changes caused by the covid-19 pandemic in real estate agencies’ operations and in the attitudes of their clients in poland are permanent and highly likely to uphold in the post-covid19 times. the findings provide a reference for new housing projects as well as the way real estate agents operate. contribution & value added: this is the first study considering the entire housing market in poland and analysing the durability of the covid-19 pandemic impacts. article type: research article keywords: housing market; covid-19; housing brokers; housing preferences; real estate agencies jel codes: d22, d23, h12, r00 received: 1 december 2022 revised: 26 january 2023 accepted: 23 february 2023 suggested citation: marona, b., & tomal, m. (2023). the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in poland. international entrepreneurship review, 9(1), 7-16. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.01 introduction the covid-19 pandemic, which was one of the most severe health crises in recent years (machaczka & stopa, 2022; migała-warchoł & pichla, 2021; kinnunen et at., 2021; banaszyk et al., 2021), affected many aspects of economic activities, including the housing market processes (bełej, 2022) and even caused fear and anxiety (loan et al., 2021). previous studies revealed that coronavirus occurrence contributed to a decrease in the rental prices of flats, altered housing preferences (tomal & helbich, 2022), and caused changes in the real estate professionals’ operations (kania & kmieć, 2022). still, some significant research gaps can be identified in the last of the mentioned items. first and foremost, previous studies were sectional and focused only on selected local housing markets. secondly, most studies were developed at the beginning of the pandemic, so it is not known if the pandemic effects are permanent or transient. considering the premises above, this article aims to evaluate the covid-19 pandemic’s impact on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in poland. taking into account the abovementioned goal, this article shall provide answers to the following research questions: rq1: how did the covid-19 pandemic affect the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in poland? rq2: are the changes triggered by the pandemic outbreak permanent or transient? international entrepreneurship review ri e 8 | bartłomiej marona, mateusz tomal this study continued the analyses performed by marona and tomal (2020), which aimed to determine the impact of the pandemic on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients in krakow. this research contributes to the current literature in several ways. firstly, it takes into account the entire residential market in poland rather than its narrow section, increasing the credibility and general nature of the conclusions drawn. secondly, this article presents the durability evaluation of the covid-19 pandemic’s impact on the operations of real estate agencies and their clients’ attitudes. the rest of this article is organised as follows. the next section will provide a literature review on the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies and the attitudes of their clients. next, the methodology of the research will be presented, followed by the study results and their discussion. the last section will contain the main conclusions and limitations of this research and directions for future studies. literature review impact of the pandemic on real estate agencies’ operations scientific literature investigating how the appearance of coronavirus affected the business operation of real estate agencies is scarce, but some significant studies can be pointed out. for instance, koszel (2021) analysed the pandemic’s impact on the real estate market professionals in poland. in april 2020, the author surveyed 247 people working as estate surveyors, real estate brokers, and property managers in poland. the study results revealed that the pandemic caused a significant drop in businesses’ revenues and the number of new contracts and telephone calls. furthermore, over half of the respondents noticed a decrease in their work effectiveness (measured as the ratio of the number of signed versus finalised agreements) and a generally lower interest in real estate. on the other hand, the respondents noticed a significant increase in the number of online meetings and emphasised that the pandemic contributed to much extended remote work time. in turn, strączkowski and bartkowiak (2021) observed that, as a result of the pandemic, some real estate agents in poznan were even considering closing their businesses. further, marona and tomal (2020) focused on the issue of higher use of digital technologies by the real estate market entities, in their study based on the example of krakow. questionnaire answers submitted by twenty-two real estate brokers were analysed. it helped conclude that the pandemic caused the digitalisation of traditional business models. real estate agents started using such tools as zoom, whatsapp, skype, and messenger. the same conclusions were drawn by kania and kmieć (2022) and najbar (2021) in the analysis of the pandemic’s impact on the operations of property brokers and managers in poland. the pandemic’s impact on real estate entities’ businesses was also investigated in other countries. for instance, bakar and yaacob (2020) concluded that real estate agencies in malaysia undertook five measures to digitalise their business models; the measures included (i) implementing an agency management system, (ii) using social media for marketing purposes, (iii) video content development, (iv) optimising the content for search engines (seo), and (v) training the staff on the use of digital technologies. serbulova et al. (2020) highlighted that virtual reality technology was the key digital innovation in real estate companies, broadly implemented as a result of the pandemic’s outbreak. a similar conclusion was reached by starr et al. (2020) as well as maalsen and dowling (2020), who concluded that the pandemic was one of the main factors accelerating the development of property technology. considering the abovementioned studies on the pandemic’s impact on real estate agencies, it shall be emphasised that the coronavirus occurrence came as a shock to such companies and had negative consequences first, and then caused adaptation of the studied companies to the new reality by utilising the increasingly common digital technologies. impact of the pandemic on the attitude of real estate agencies’ clients the outbreak of the pandemic affected the behaviour of real estate agencies’ clients, i.e. buyers and tenants for their housing preferences, and sellers and landlords for the strategy of housing property selling or renting. the issue was investigated both theoretically and empirically. a theoretical investigation was carried out in the study by nanda et al. (2021). the authors claimed that as a result of the pandemic the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies… | 9 outbreak, preferences concerning the desired housing location, physical characteristics, and surroundings have changed. in reference to location, the authors emphasised that houses away from the city centre would be preferred, which results from many companies implementing remote work. according to the study authors, more work and generally more time spent at home will stimulate the demand for larger houses with convenient internet access, featuring gardens or balconies. health aspects such as the quality of indoor air or the materials that the house is made of shall be of significance as well. the assumptions outlined by nanda et al. (2021) were confirmed in successive empirical analyses. first of all, the researchers noticed that housing preference changes apply to a very large group of residential market participants. for instance, pagani et al. (2021) surveyed 5378 people living in switzerland. as much as 60% of them claimed that the pandemic outbreak had changed their housing preferences. delbosc and mccarthy (2021) studied a population of twenty-six australians and discovered a significant change in their housing preferences giving priority to place over the location and the will to have a house with a garden. interestingly enough, the study revealed that because of the likely remote work in the future, many people started preferring to live in the countryside rather than in a city, which was also observed by boesel et al. (2021) and kang et al. (2021). according to duque-calvache et al. (2021), such mobile behaviours result from a search for larger area flats. zarrabi et al. (2021) noticed that the inhabitants of teheran started paying attention to houses supporting a healthy lifestyle, i.e. those that have access to natural light and are characterised by good acoustic parameters. the conclusions were also confirmed by peters and halleran (2020), who stated that houses promoted after the pandemic offer the possibility to recover from stress owing to the optimum arrangement of the windows. finally, akbari et al. (2021) proved that the pandemic led to a situation in which health factors play the most significant role in the change in housing preferences. the change in housing preferences as a result of the pandemic outbreak was also confirmed by tomal and helbich (2022) and guglielminetti et al. (2021), who used econometric methods instead of a survey for analysis. tomal and helbich (2022) demonstrated that the pandemic contributed to a drop in the interest in flats for rent in the centre of krakow and those located in big blocks of flats. guglielminetti et al. (2021) proved that the inhabitants of italy started looking for larger flats during the pandemic. as presented above, the pandemic’s impact on housing preferences has been quite well investigated. nonetheless, the behaviour of sellers and landlords has been analysed previously in the literature in a very limited range. previous articles primarily indicated that real estate owners who had been renting their flats for short periods changed their strategies in favour of long-term rental (hesse & vilchez, 2022; tomal & marona, 2020; trojanek et al., 2021). reina et al. (2020), who investigated the real estate market in philadelphia, also pointed out the significant impact of the pandemic on landlords. the authors noticed that as much as 60% of the respondents had been affected by the pandemic by being forced to lower the rent or introduce elastic payment forms. the same was reported by marona and tomal (2020) for the krakow real estate market. scientific literature provides no comparative studies that answer the question of whether the pandemic’s impact on the real estate agencies’ clients is permanent or occurred only temporarily as a result of shock caused by the pandemic outbreak. research methodology to execute the research process, a cawi survey was carried out among polish real estate brokers associated in the polish real estate federation (pref). the respondents were asked about the pandemic’s impact on the real estate agencies’ operations and on their clients’ attitudes: − did the covid-19 pandemic contribute to changes in organising the work of your real estate agency with the use of new technologies? − has the work organisation of the real estate agency you work for changed (except for the potential development of new technologies) under the impact of the covid-19 pandemic, and if so, how has it changed? if the changes have occurred, are they expected to be permanent, i.e. remain as part of the agency’s operations after the pandemic? − have you noticed any changes in the flat tenants’ preferences under the impact of the covid-19 pandemic? 10 | bartłomiej marona, mateusz tomal − have you noticed a change in the flat landlords’ strategies (rental period, rent rates) under the impact of the covid-19 pandemic? the survey was carried out in november-december 2021, i.e. during the fourth pandemic wave in poland. finally, forty responses were received, which means a response rate of 1.85%. even though the response rate is very low, the study results can still be considered reliable, which results from the analysis carried out by holbrook et al. (2008) and from the fact that the study sample was relatively representative of the entire population of real estate brokers being members of the polish real estate federation (table 1). table 1. characteristics of the study sample versus the general population characteristics category ratio [%] test for two proporbons† study sample population gender man 37.50 47.06 z value = 1.20 p-value = 0.23 woman 62.50 52.94 z value = 1.20 p-value = 0.23 work experience 1-2 years 2.50 no data no data 3-5 years 12.50 no data no data 6-10 years 20.00 no data no data above 10 years 65.00 no data no data size of the market 1-100 000 inhabitants 15.00 28.57 z value = 1.88 p-value = 0.06 100 001-500 000 inhabitants 30.00 36.23 z value = 0.81 p-value = 0.42 500 001-1 000 000 inhabitants 37.50 18.10 z value = 3.13* p-value = 0.00 above 1 000 000 inhabitants 17.50 17.10 z value = 0.07 p-value = 0.95 note: significant codes – ‘*’ 0.01; † null hypothesis: there is no difference between the proportions. source: own elaboration. results and discussion changes in real estate agencies’ operations two questions in the study were related to the issue of new models of office work organisation and the use of new technologies. although both issues were raised in the context of the covid-19 pandemic, they are directly linked to the fourth industrial revolution that accelerated some changes in the real estate sector (jeon & suh, 2017; kania & kmieć, 2022) and profoundly altered the way societies, economies, and enterprises work; it also reshaped relations between actors. as for the question concerning the impact of the covid-19 pandemic on the organisation of real estate agencies’ work, 63% of the respondents noticed such an impact while 34% of the respondents were of a different opinion. this suggests that the study results for real estate agencies from all over poland, associated in the polish real estate federation, are highly similar to the results obtained in a study carried out at the beginning of the pandemic only for krakow (marona & tomal, 2020). the respondents mainly pointed out online or hybrid work. an example can be found in an answer given by a respondent representing a real estate agency from warsaw: ‘yes, we work remotely more often now than we used to before the pandemic (more hours/days a week, depending on the needs) and it will probably stay like that.’ another example is a statement from a respondent from krakow: ‘the staff come to the office no more than once a week. essentially, we work remotely and we expect to follow this work pattern after the pandemic.’ the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies… | 11 noteworthy, many respondents indicated remote work to be the consequence of the pandemic and – importantly – expressed a conviction that this element will turn out permanent in a long-term perspective. this confirms the findings of a number of market analyses carried out at different stages of the pandemic (colliers hybrid and beyond report, 2022). notably, the answers indicating the pandemic’s impact or a lack of such impact on the agency’s work organisation did not reveal the answers’ dependence on the size of the serviced local real estate market or the agency’s experience. in the answer to the question concerning the pandemic’s impact on the scope of use of new technologies in real estate agencies operations, 57% of the respondents indicated such an impact, while 43% of the respondents were of a different opinion. these findings contradict that the real estate sector’s operation is traditional and conservative and not quick to adopt technological innovations (baum 2020; kania et al., 2020). a higher approximation of positive and negative opinions likely results from the fact that many agencies had introduced some technological solutions before the global pandemic. for instance, a representative of a real estate agency from lublin who mentioned a lack of changes claimed: ‘i was technologically ready for such a situation.’ the person pointed out that ‘virtual tours implemented before the pandemic proved that was the right direction to follow.’ we received a similar response from a real estate agency in gdansk: ‘we had such solutions as virtual walks and online presentations before covid-19, so we did not add anything.’ for many real estate companies, the pandemic provided an impulse to introduce some changes in the scope and type of technologies used. it was determined in the course of the study that particular development occurred in the scope of disseminating real estate presentation videos and organising virtual tours or online meetings, e.g. via zoom. in this context, let us emphasise that some respondents challenged the effectiveness of such tools but still implemented them. a good example confirming the above was provided by a real estate broker from szczecin who said: ‘since many agencies introduced 3d virtual tours and videos, we felt we should also use it not to be left behind.’ importantly, other new technological tools used in the work of real estate companies were scarcely introduced or not introduced at all (ullah et al., 2018). the technologies can be grouped into nine categories including drones, unmanned aerial vehicles, the internet of things (iot), clouds, software as a service, big data, 3d scanning, wearable technologies, virtual and augmented realities (vr and ar), artificial intelligence (ai), and robotics (ullah et al., 2018). moreover, we should note that the catalogue listed above is not exhaustive, but it only presents digital technologies currently and practically used in real estate. however, the sector of modern technologies has been changing rapidly so a significant part of its inventions can be expected to be employed in real estate in the near future. a real estate agency from goleniow, in its response mentioned: ‘preparing the presentations using spherical and bird’s eye view photos – drone.’ it was the only case when the use of a drone was mentioned by a real estate agency. it shall be added that employing drones in a real estate agent’s work is practical in special cases, not necessarily related to presenting flats located in densely built-up residential areas. finally, the possibility of using new technologies is directly related to the changes within new models of the agency’s work organisation and team management methods. a good example was provided by a real estate agent from krakow who answered the question on new technologies in the following way: ‘it is a very positive aspect: (1) we learnt how to work remotely, (2) we learnt to manage a dispersed team, (3) we attach higher significance to customer relationship management tools, (4) we save quite much time on remote (visual) contact with internal and external clients, (5) communication is more substantive and based on work performance and effects (or lack of them), (6) we started using new tools, time planning and task delegation.’ 12 | bartłomiej marona, mateusz tomal the above somehow confirms mączyńska’s thesis (2018), which points out that the digital revolution keeps creating new, previously unknown phenomena and thus shapes the new economy and its new entities, which have previously been completely unknown. in practical terms, modern technologies make it possible to increase the digitisation processes dynamics, including digitalisation in the real estate sector. the former relates to the analogue data conversion to digital forms (gobble, 2018), and the latter means the transformation of business models used so far by real estate companies into models that increasingly utilise advanced digital technologies (piazolo, 2018). attitude changes in real estate agencies’ clients most respondents noticed attitude changes in real estate agencies’ clients. the previously described changes in real estate agencies’ functioning and a broader scope of new technologies utilisation were highly stimulated by the clients’ expectations. considerable changes were observed in the housing preference area, which was the main focus of the study. in this context, 65% of the respondents noticed changes in the clients buying and renting residential premises. some changes were noticed regardless of the city/town where the real estate agency participating in the study was operating. for instance, a respondent representing a real estate agency from katowice noticed that: ‘quite many people started appreciating flats on ground floors with access to gardens.’ similarly, a real estate agent from poznan stated: ‘tenants are looking for flats ready to move into, featuring a balcony or a garden.’ meanwhile, a real estate agent from warsaw mentioned: ‘balconies were commonly expected elements of flats.’ moreover, many real estate brokers paid attention to the lower significance of location when making housing decisions. a real estate agent from krakow observed: ‘a higher interest in bigger flats, with more rooms. the location has become less significant.’ both these aspects were mentioned by a real estate agent from lodz, who said: ‘yes, i have noticed changes in the tenants’ preferences; suburbs and balconies are preferred.’ the changes in the location perception result from the widespread remote and hybrid work which does not require as frequent commuting as before the pandemic and directly contributes to changes in housing preferences (shamshiripour et al., 2020). in this context, many real estate agents pointed out the need for internet access in flats and the possibility of arranging a place to work; it has become a subject of separate literature studies on corporate real estate management (marzban et al., 2021). on the other side of the market participants, the survey questions focused on landlords. in the majority of the study respondents’ opinions (75%), the landlords tried to adapt to the pandemic situation (lower rent, shorter rental period, more flexible agreement termination conditions, changing the rental strategy from a short-term to long-term), whereby the changes were only a temporary adaptation to the market situation (a momentary prevalence of supply over demand), which has now changed completely because of the war in ukraine (trojanek & głuszak, 2022). finally, table 2 synthetically summarises this study’s results against a previous analysis carried out by marona and tomal (2020). based on the comparison, it can be stated that from the beginning of the pandemic to the end of 2021, the changes in real estate agencies’ operations and their clients’ attitudes are permanent. firstly, in both studies, at least half of the agents indicated significant changes in their agencies’ operations and their clients’ attitudes. secondly, the changes identified in both studies were generally the same. the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies… | 13 table 2. the durability of the covid-19 pandemic’s effects area of change marona and tomal (2020): july 2020 this study: november-december 2021 real estate agencies’ operations 70% of the agencies noticed changes involving remote and hybrid work using modern technology solutions. 63% of the agencies noticed changes involving remote and hybrid work using modern technology solutions. real estate clients’ attitudes 80% of the agencies observed changes in their clients’ attitudes. for landlords, they involved changing the form of rent, i.e. short-term rather than long-term rental and lower rent. tenants were looking for flats in new buildings with a little garden or a balcony. 65% of the agencies observed changes in their clients’ attitudes. for landlords, they involved changing the form of rent, i.e. shortterm rather than long-term rental and lower rent. tenants were looking for flats in new buildings with a little garden or a balcony. source: own elaboration. conclusions this study presented the impact of the covid-19 pandemic on real estate agencies’ operations and their clients’ attitudes in poland. the analysis revealed that from the beginning of the pandemic, the changes have become permanent and essentially involve a higher share of remote work in real estate agencies and using modern technologies to that end. real estate agencies’ clients, in turn, changed their housing preferences and started looking for flats in new buildings featuring a balcony or garden. landlords became more flexible to market conditions resulting from the covid-19 pandemic. this study has implications for housing market actors. firstly, real estate agents should increase their competencies in the use of modern technologies. secondly, when starting new investment projects, real estate developers should adjust the new housing stock to the post-pandemic housing preferences by increasing the size of flats and providing access to a balcony or garden. the main limitation of this study was the low number of respondents, which is typical for business surveys. a second limitation related to the lack of consideration of the impact of the war in ukraine on the persistence of the identified changes. therefore, future studies should investigate if the war in ukraine changed the post-covid-19 landscape of the flat rental market within the real estate agents’ operations and their clients’ attitudes. references bakar, n.a.a., & yaacob, a. (2020). the role of service digitalisation in realty business during pandemic from the perspective of real estate agency in klang valley, malaysia. international journal of real estate studies, 14, 9-16. banaszyk, p., deszczyński, p., gorynia, m., & malaga, k. (2021). the covid-19 pandemic as a potential change agent for selected economic concepts. entrepreneurial business and economics review, 9(4), 35-50. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090403 baum, a. (2020). proptech 2020: the future of real estate. oxford, uk: university of oxford. bełej, m. (2022). analysis of the relationship between covid-19 infections and web-based housing searches. real estate management and valuation, 30, 89-102. https://doi.org/10.2478/remav-2022-0031 boesel, m., chen, s., & nothaft, f.e. (2021). housing preferences during the pandemic: effect on home price, rent, and inflation measurement. business economics, 56, 200-211. https://doi.org/10.1057/s11369-021-00241-4 delbosc, a., & mccarthy, l. (2021). pushed back, pulled forward: exploring the impact of covid-19 on young adults’ life plans and future mobility. transport policy, 107, 43-51. https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2021.04.018 duque-calvache, r., torrado, j.m., & mesa-pedrazas, á. (2021). lockdown and adaptation: residential mobility in spain during the covid-19 crisis. european societies, 23, s759-s776. https://doi.org/10.1080/14616696.2020.1836386 gobble, m.m. (2018). digitalization, digitization, and innovation. research-technology management, 61, 56-59. https://doi.org/10.1080/08956308.2018.1471280 guglielminetti, e., loberto, m., zevi, g., & zizza, r. (2021). living on my own: the impact of the covid-19 pandemic on housing preferences. bank of italy occasional paper, 627, 1-55. 14 | bartłomiej marona, mateusz tomal hesse, c.l., & raya vílchez, j.m. (2022). the effect of covid-19 on the peer-to-peer rental market. tourism economics, 28, 222-247. https://doi.org/10.1177/13548166211044229 holbrook, a., krosnick, j.a., & pfent, a. (2007). the causes and consequences of response rates in surveys by the news media and government contractor survey research firms. in james m. lepkowski, clyde tucker, j. michael brick, edith d. de leeuw, lilli japec, paul j. lavrakas, michael w. link, roberta l. sangster (eds.), advances in telephone survey methodology (pp. 499-458). hoboken, nj: john wiley & sons. https://doi.org/10.1002/9780470173404.ch23 jeon, j., & suh, y. (2017). analyzing the major issues of the 4 th industrial revolution. asian journal of innovation and policy, 6, 262-273. https://doi.org/10.7545/ajip.2017.6.3.262 kang, b., won, j., & kim, e.j. (2021). covid-19 impact on residential preferences in the early-stage outbreak in south korea. international journal of environmental research and public health, 18, 11207. https://doi.org/10.3390/ijerph182111207 kania, k., małkowska, a., & uhruska, m. (2020). profesjonalizacja obsługi obrotu nieruchomościami. wyzwania dla pośredników i rzeczoznawców majątkowych. cracow, poland: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. kania, k., & kmieć, ł. (2022). the impact of covid-19 on the use of modern technologies by real estate brokers. real estate management and valuation, 30, 73-83. https://doi.org/10.2478/remav-2022-0015 kinnunen, j., georgescu, i., hosseini, z., & androniceanu, a.-m. (2021). dynamic indexing and clustering of government strategies to mitigate covid-19. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 7-19. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090201 koszel, m. (2021). the covid-19 pandemic and the professional situation on the real estate market in poland. hradec economic days, 11, 412-425. https://doi.org/10.36689/uhk/hed/2021-01-042 loan, l., doanh, d., thang, h., viet nga, n., van, p., & hoa, p. (2021). entrepreneurial behaviour: the effects of the fear and anxiety of covid-19 and business opportunity recognition. entrepreneurial business and economics review, 9(3), 7-23. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090301 maalsen, s., & dowling, r. (2020). covid-19 and the accelerating smart home. big data & society, 7. https://doi.org/10.1177/2053951720938073 machaczka, k., & stopa, m. (2022). the influence of remote work in particular during the covid-19 pandemic on changes in human behaviour patterns within organisations. international entrepreneurship review, 8, 67-78. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.05 marona, b., & tomal, m. (2020). the covid-19 pandemic impact upon housing brokers’ workflow and their clients’ attitude: real estate market in krakow. entrepreneurial business and economics review, 8, 221-232. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080412 marzban, s., durakovic, i., candido, c., & mackey, m. (2021). learning to work from home: experience of australian workers and organizational representatives during the first covid-19 lockdowns. journal of corporate real estate, 23, 203-222. https://doi.org/10.1108/jcre-10-2020-0049 mączyńska, e. (2018). państwo i rynek w warunkach rewolucji cyfrowej i przesilenia cywilizacyjnego. studia i prace kolegium zarządzania i finansów, 161, 99-109. migała-warchoł, a., & pichla, m. (2021). forecasting the number of cases and deaths from covid-19. international entrepreneurship review, 7, 73-82. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0701.06 najbar, k. (2021). świadczenie usług zarządzania nieruchomościami w dobie pandemii covid-19. horyzonty polityki, 12, 157-177. https://doi.org/10.35765/hp.2133 nanda, a., thanos, s., valtonen, e., xu, y., & zandieh, r. (2021). forced homeward: the covid-19 implications for housing. town planning review, 92, 25-31. https://doi.org/10.3828/tpr.2020.79 pagani, a., fritz, l., hansmann, r., kaufmann, v., & binder, c.r. (2021). how the first wave of covid-19 in switzerland affected residential preferences. cities & health, 1-13. https://doi.org/10.1080/23748834.2021.1982231 peters, t., & halleran, a. (2020). how our homes impact our health: using a covid-19 informed approach to examine urban apartment housing. archnet-ijar: international journal of architectural research, 15, 10-27. https://doi.org/10.1108/arch-08-2020-0159 piazolo, d. (june, 2018). real estate digitalization and the underlying modes of operation. paper presented at the 25th annual european real estate society conference, reading, uk. https://doi.org/10.15396/eres2018_106 the impact of the covid-19 pandemic on the operations of real estate agencies… | 15 colliers. (2020). colliers hybrid and beyond. retrieved from https://www.colliers.com/pl-pl/research/hybridand-beyond on december 12, 2022. reina, v., goldstein, s., dowdall, e., goldstein, i., & deyoung, e. (2020). residential rental property owner perspectives and practices in philadelphia: evaluating challenges during the covid-19 pandemic. philadelphia, pa: housing initiative at penn & the reinvestment fund. serbulova, n., morgunova, t., & persiyanova, g. (2020). innovations during covid-19 pandemic: trends, technologies, prospects. e3s web of conferences, 210, 02005. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202021002005 shamshiripour, a., rahimi, e., shabanpour, r., & mohammadian, a.k. (2020). how is covid-19 reshaping activitytravel behavior? evidence from a comprehensive survey in chicago. transportation research interdisciplinary perspectives, 7, 100216. https://doi.org/10.1016/j.trip.2020.100216 starr, c.w., saginor, j., & worzala, e. (2020). the rise of proptech: emerging industrial technologies and their impact on real estate. journal of property investment & finance, 39, 157-169. https://doi.org/ https://doi.org/10.1108/jpif-08-2020-0090 strączkowski, ł., & bartkowiak, p. (2021). pandemia covid-19 a lokalny rynek nieruchomości mieszkaniowych – przypadek miasta poznania, in a. jaki & b. ziębicki (eds.), wiedza – gospodarka – społeczeństwo. wyzwania współczesnych organizacji i gospodarek (pp. 273-287). warszawa, poland: instytut nauk ekonomicznych pan. tomal, m., & helbich, m. (2022). the private rental housing market before and during the covid-19 pandemic: a submarket analysis in cracow, poland. environment and planning b: urban analytics and city science, 49, 1646-1662. https://doi.org/10.1177/23998083211062907 trojanek, r., & gluszak, m, (2022). short-run impact of the ukrainian refugee crisis on the housing market in poland. finance research letters, 50, 103236. https://doi.org/10.1016/j.frl.2022.103236 trojanek, r., gluszak, m., hebdzynski, m., & tanas, j. (2021). the covid-19 pandemic, airbnb and housing market dynamics in warsaw. critical housing analysis, 8, 72-84. https://doi.org/10.13060/23362839.2021.8.1.524 ullah, f., sepasgozar, s.m., & wang, c. (2018). a systematic review of smart real estate technology: drivers of, and barriers to, the use of digital disruptive technologies and online platforms. sustainability, 10, 3142. https://doi.org/10.3390/su10093142 zarrabi, m., yazdanfar, s.a., & hosseini, s.b. (2021). covid-19 and healthy home preferences: the case of apartment residents in tehran. journal of building engineering, 35, 102021. https://doi.org/10.1016/j.jobe.2020.102021 16 | bartłomiej marona, mateusz tomal authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. bm, mt – conceptualisation, writing, methodology, calculations, discussion. bartłomiej marona phd, associate professor at the krakow university of economics, department of real estate and investment economics, krakow. his research interests include real estate economics and real estate management. correspondence to: bartłomiej marona, phd, department of real estate and investment economics, krakow university of economics, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: maronab@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0490-5945 mateusz tomal phd, assistant professor at the krakow university of economics, department of real estate and investment economics, krakow. his research interests include the housing market, real estate economics, land market, econometric modelling, and local government efficiency. correspondence to: mateusz tomal, phd, department of real estate and investment economics, krakow university of economics, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: tomalm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8393-1614 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the subsidy granted to the krakow university of economics project nr 072/een/2022/pot. mateusz tomal is also supported by the foundation for polish science (fnp) under the start programme. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 3.3-179-rismani_widiantoro s u g g e s t e d c i t a t i o n : rismani, s., & widiantoro, d. (2016). relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: empirical research of startup ipo activities from 2005 to 2014. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 179-190. relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: empirical research of startup ipo activities from 2005 to 2014 sassan rismani1 dimas widiantoro2 cracow university of economics ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: 1 sassan.rismani@gmail.com; 2 dimasmukhlas@gmail.com abstract: this paper put an attempt to find the impact of money supply, specifically in promoting research and development, of eu countries contributes in successes of startup ipo process. the paper is formulated to prove the hypothesis that the number of money supply in r&d affect the number of ipo within eu countries. this hypothesis comes from the previous research about the impact of patent in reducing asymmetric information of the firm before going to ipo. the model comes from schumpeter assumption that economic growth is an effect of knowledge accumulation. the data come from 17 countries in europe. the model is a data panel regression. the variables that used are number of ipo as dependent variable and number of money supply in research and development as independent variable. we use 10 years’ data range period from 2005 until 2014. the paper finds the robust relationship between countries research and development expenses and the number of ipo activities in 17 european countries. this research will contribute in providing empirical research about the relationship between favourable research environment (proxied by money supply in r&d) and firms ipo. the expectation is a government will promote and allocate more fiscal project in research and development. keywords: ipo, startup, fdi, investment, schumpeter jel codes: c33, g24 1. introduction the discussion related the importance of innovation toward the growth of company economic values has been discussed for years (schumpeter, 1934, brown et al., 2009, amess et al., 2016). the existence of patent and research record has been proved as one of important factor that contributes in success of initial public offering process (useche, 2014; nanda & rhodes-kropf, 2013). the purpose of having patent is to reduce the asymmetric information, especially in the company that related to technology. in the ecosystem of startup, the proportion of startup that able to find exit strategy in initial public offering is in the one to one hundred proportion, 180 sassan rismani, dimas widiantoro which means that within 100 startups, only 1 that finally able to make an ipo process. while in macroeconomic level, innovation is also considered as the foremost factor in countries economic development (schumpeter, 1934; aghion & howitt, 1992). apart from that, problem related to investment in innovation is the higher probability that the investment in technology firm will give zero return value (galindo & mendez, 2014). it is due to the fact that most of investments in innovation are categorized as risky or bad investment, which in a matter of yield, some of this investment will give zero value exit (nanda & rhodes-kropf, 2013). the impact is, innovation either from a relatively small or new company, that does not have any experiences in business, will struggle to get funds. moreover, most financing institution such as banks do not eager to put investment in such risky institution (nanda & rhodes-kropf, 2013). therefore the favourable environment in research and development is believed to be able in contributing to the success of ipo. in terms of macroeconomic perspective, european macro financial situation in terms of gdp growth has been weak since the period of world crisis in 2008. one of the foremost factors is the low expanding in private consumption (ptacek et al., 2015). european central bank has been promoting a monetary policy that trigger the activities in micro level such as expanding its quantitative easing program and cut the interest rates, in order to increase the number of money supply in the market. both of these policies are showing the intention of ecb in promoting any micro economic activities that giving economic value in micro level. furthermore, european capital markets union are becoming more open in last couple years and actively endorsing capital mobilization, including private investment, to be more accessible. by china economic slowdown, the swing investment is giving benefit to more developed market such as european countries. moreover, the fed policy in united states 2015 has raised appreciation of dollar against euro, which also means that more investment abroad from us market. this entire dynamic macro environment has steamed the state of venture capital activities shifting into european region. the main objective of this paper put an attempt to find the impact of money supply, specifically in promoting research and development, of eu countries contributes in successes of startup ipo process. the object of the research is a startup, the company object that potentially has a chance to grow rapidly and globally. the research takes this object instead of well establishing companies. based on the report of european committee, startup is believed as the important factor of european economy. the flexibility and agility in facing the market demand is considered as the basic factor of the startup. the paper is formulated to prove the hypothesis that the number of money supply in r&d affect the number of ipo within eu countries. this hypothesis comes from the previous research about the impact of patent in reducing asymmetric information of the firm before going to ipo. the model comes from schumpeter assumption that economic growth is an effect of knowledge accumulation. the data relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: … 181 come from 17 countries in europe. the model is a data panel regression. the variables that used are number of ipo as dependent variable and number of money supply in research and development as independent variable. we use 10 years’ data range period from 2005 until 2014. the paper find the robust relationship between countries research and development expenses and the number of ipo activities in 17 european countries. 2. literature review 2.1. research expenses and knowledge accumulation the development and alteration of the business environment grow tremendously fast in last decades. the rapid technology improvement, deregulation, and globalization have forced companies to go through the process of reinventing (garanina & pavlova, 2011). the investment, which companies put in creating their competitive advantage, will be recorded in two ways. one is a tangible asset, which has physical evidence, and another is r&d and technology development expense, which in opposite, does not have physical evidence. the success in constructing company r&d and technology development expense helps company in seeing ‘roots of company value creation’ (garanina & pavlova, 2011). moreover, researcher believe that intangibles asset are “major drivers of company growth and value in most economy sector” (lev, 2001). r&d and technology development expense are the proxy to define the policy in the company which related with financial and corporate governance (martins & alves, 2010). research and technology development expense has thin in a different way with goodwill and sunk cost. however, it can be seen in the future as giving the benefit for the company (petkov, 2011). the characteristic of r&d and technology development expense, which is identifiable, make the expense is visible in terms of asset identification. even though r&d and technology development expense are appraised as positive investment but the character of intangible that does not have physical substance makes this investment expecting high risk in nature. even though r&d and technology development expense bring so many advantages to the company, but all in all this particular asset is also close with a factor that trigger agency cost and end lead to the bankruptcy of the company. it is due to large sunk costs can generate a high level of returns in the future if the innovation succeed, but a null return if it fails (martins & alves, 2010). align with an explanation above; many economists put allegation that the wrong way of manager in valuing and treating r&d and technology development expense also led to the world to the economic crisis in 2008 (petkov, 2011). one interesting occurrence, which happened, is a bubble phenomenon. the condition where the price of asset going up, but later on going down and find the real price (white, 2011). economists believe that bubble can be happen because of some asset that does not have the ability to be identifiable (petkov, 2011). 182 sassan rismani, dimas widiantoro the effect was that the prices of the asset not reflect the real number of intrinsic value. the increasing gap between market and book value of companies spurred reflections on the importance of r&d and technology development expense and the way they are measured (garanina & pavlova, 2011). from microeconomic point of view, intangible assets were significantly influencing the market value of the company (garanina & pavlova, 2011; elveness & widiantoro; 2012, widiantoro, 2012). neil gross mentioned that, “the shifting from brick and mortar to patent and knowledge are the new realities that grow in latest modern business competition” (gross, 2001). from corporate finance perspective, research expense remains governance’s problems such as agency conflict and high liquidity risk, which triggers bankruptcy. the knowledge about managing this expense has been analyzed by many researchers in the latest business academic environment. both of advantage and disadvantage are proven exist. research about the relationship of r&d and technology development toward market value added in uk and russian company has proved that these expenses have positive relation with market value added (garanina & pavlova, 2011). another research also proved that corporate governance was raised when company put high intensive investment in research and development (alves & martins, 2010). 2.2. initial public offering initial public offering is the moment where the company registers their entity into public market. the purpose of initial public offering is to generate cash for company operation. for any kind of company, the moment of ipo is one of the most crucial moments in the company life cycle. it is due to so many determinants that categorized as shady information (useche, 2014). such as the information whether the company has potential future to grow or not. for investor the moment of ipo is also aligned with their investment in startup, which is gaining the capital gain. as it mentioned before in previous paragraphs, the empirical evidence that a startup could finish and find exit strategy in ipo is 1 among 100. the high probability that startup will fail make the research in ipo become one of most interested subject to be conducted. 2.3. private investment in europe the development of private investment in european countries has been showing a great development in last couple decades (figure 1). the establishment of private investment committee in european union has made the atmosphere toward economies are more open for private investment. in europe, startup investment, including venture capital and private equity buyout, has rose 14% to 41.5 billion euro (investeurope, 2015). the amount is a bit smaller in comparison with 50.75 billion us dollar investment, which was conducted by venture capital firms in united states (pofeldt, 2015). relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: … 183 the number of deal has reached the peak at first quarter 2014 by having 1534 deals. unfortunately, the situations in 2015 have been not so swell like a year before, deals and volume has been declining since 2014 (figure 2). the tight regulations in some countries are still becoming an obstacle to the more dangerous types of loaning and financing. more over european lending market are not as complex as the those in us, therefore the availability from alternate lenders when it comes to buyout is considerably less (pitchbook, 2015). figure 1. the flow of private investment in europe source: pitchbook (2015). figure 2. number of deal and private investment volume in europe source: pitchbook (2015). 184 sassan rismani, dimas widiantoro apart from those decline trends, the supply of organizations in the business sector stays significant on a segment by regions. furthermore, the length of the euro dollar difference stays appealing to us financial investor, american pe firms may well help buyout numbers. for funding financial specialist, europe startup biological system is generally a system of genuinely dynamic centers, such as stockholm, london and berlin. in those areas, the surge in late stage numbers that has been the essential storyline of endeavour venture in the course of recent years is easily seen. very dynamic government establishments and program, such as the european speculation asset have strengthened the journey of the funds, however as frequently been noted, noteworthy deterrents to reinforcing the eurozone system of startup action remains. a standout amongst the most essential variables to manage at the top of the priority list is when taking a gander at mainland crossing number. provincial movements are vital to speculation dynamic, for instance uk center business sector surpassed germany in terms of income. taking a gander at how wander action has plunged in the course of the last a few quarters its simple to see why concern has emerged. from 1q 2014 to 3q 2015, the check of vc financing dropped by more than half, from the second quarter of 2015 of 3q alone the decrease in the general number of european endeavor round surpassed 20% (figure 3). yet even as action has dive the past there quarter every hit 3 billion in vc contributed, putting the year as an opening at about € 9.5 billion contributed as of now, overshadowing even a year ago. figure 3. number of investment segregated by european region source: pitchbook (2015). the immense aggregate contributed for the current year has been skewed by spotify monstrous $526 million subsidizing. it makes sense that if there were an irregularity recently organize venture flooding a select gathering if built up new companies in the us, europe would see a comparable overweighting. the issue relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: … 185 with the spread of vc financing is that numerous trepidation related to an absence of fundamental capital mixtures at prior stages of a startup. 3. material and methods 3.1. hypothesis based on aforementioned explanation, we propose the hypothesis that countries with the high activities in research will give more beneficial environment to startup business. within this specific environment the probability of the successes in initial public offering will be higher. the model of entrepreneurship, economic growth, and innovation has been developed for many years (aghion & howitt, 1992; brown et al., 2009; ptacek et al., 2015). within this research, author belief that the situation within each region in europe has different factor in attracting pe. therefore, there is a gap in number of private investment that is flowing among regions. our hypothesis is the number of innovation within the region play a role and makes a difference in terms of number of venture capital or private investment. to answer those hypotheses, first we would like to know whether the climate of entrepreneurship, which is represented by the number of government expense in technology sector, affect the deal. to control the model, we also put into a model about the condition of government expenditure within a year. we propose the idea that countries that have better innovation track record will get higher private investment and the number of deal after all. the money supply in research and development contributes to the number of initial public offering of startup. these proxies of research and development activities within a countries give better information and reason why the number of ipo’s in europe are various. 3.2. methodology data type of data that is used in this research are secondary data. the data is taken from the database that is provided by private institution that count how many ipo in european countries from 2005 until 2014. the database of the data comes from european union statistic, pitchbook venture capital, merger and acquisition database, and dow jones london stock exchange database. the model is we have variable which is research expenses from government that will show us the impact r&d toward the number of ipo deal. formulation of model in the previous research, the impact related to the impact of entrepreneurship, innovation and economic growth has been analyzed (arora & nandkumar, 2011; galindo & mendez, 2014; örnek & danyal, 2015). the model that propose the economic growth here will be replaced by the number of private deal as the proxies of private investment flow. 186 sassan rismani, dimas widiantoro ln�φ��� � � �ln�rc����� � �ln������� � ��� variable explanation the variable φ is the number of ipo deal, which is invested in one region of the country. variable rc here is money supply in research and development. it shows the accumulation of how much money that government spends to create a good climate in research and innovation within a year. variable lambda here is the percentage of government expenditure, showed the proportion of number of total expenditure that the government has in comparison with the gdp. 4. results and discussion presentation of data we have collected the number of ipo of startup in each country in europe, these countries are czech, denmark, estonia, finland, france, germany, hungary, iceland, italy, lithuania, luxemburg, netherland, norway, poland, rumania. others country are not collected due to incomplete data in documentation. the data are consist of number of ipo deal in a year and classified by the number of money which is collected. one of the example from data that has been collected are data from czech and denmark (table 1). table 1. the example of data pool collection source: pitchbook (2015); the world bank (2016). the average descriptive information from the number of ipo are placed in table 2. the data calculation the data then is calculated by data panel fixed model. the year of research is started from 2005 until 2014 (table 3). based on the panel data calculation above we could see that the government expense affects significantly the success of ipo with the power of 7%. the confident of the independent variable is quite accurate with the α less than 0.1. from this data we could take conclusion that countries with better research expense and more relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: … 187 table 2. average number of deal, capital invested, pre-money valuation, and post valuation median, divided per country for 10 years countries deal count capital invested median pre-money valuation median post valuation median czech 9 9.598888889 2.91 259.6 denmark 64 2.609166667 50.71125 54.881 estonia 11 0.447272727 6.728 8.3 finland 95 1.740909091 13.66142857 21.19818182 france 314 2.17 16.28333333 28.58166667 germany 297 3.489 63.21090909 67.84818182 hungary 12 1.354444444 1.6125 4.405 iceland 7 0.674285714 3.28 113.3866667 ireland 111 3.569166667 55.848 44.16545455 israel 13 7.572727273 281.0685714 223.5311111 italy 69 2.766666667 40.03625 33.14909091 lithuania 9 2.857142857 9.12 29.84333333 luxemburg 8 134.9944444 68.86 64.99666667 netherland 106 4.244444444 181.55875 115.851 norway 49 3.396363636 25.0425 50.90545455 poland 33 1.919090909 6.075 59.806 portugal 24 1.161818182 18.73 28.64 rumania 5 1.80125 2 31.33 source: pitchbook (2015); the world bank (2016). table 3. the panel data calculation significant codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 source: pool regression of ipo activities as dependent variable, logarithmic of government expenses in r &d and ratio of r&d expenses to gdp as independent variable, calculated by statistica software. 188 sassan rismani, dimas widiantoro favourable toward innovation get more benefit from the flow of foreign investment, especially in private sector. 5. conclusions the number of money supply in research and development robustly affects the number of ipo within a country. this proxy also able to explain why in some country they have better performance in ipo. the existence of startup in technology is believed as one of backbones for national economic growth. intangible expense of european countries affects on their startup initial public offering successes. technological expense has become a key function toward the success of initial public offering. in venture capital market, due to 100/10/1, only one that will survive and probably going to ipo. therefore, possibility of the firm will find an exit is very low and the support from external parties such as government is quite important. in microeconomic activities, relationship of r&d and technology development are positive with market value added. we can assume that investor considers at countries that has more favourable climate with large r&d expenditures is a reliable place for their investment. the number of research in the impact of research and development expense within a startup is relatively low. in the other hand, the development of economic growth relies on the accumulation of knowledge that represented by the existence of patent within a firm. this research will contribute in providing empirical research about the relationship between favourable research environment (represented by money supply in r&d) and firms ipo. the expectation is a government will promote and allocate more fiscal project in research and development. references aghion, p., & howitt, p. (1992). a model of growth through creative destruction. econometrica, 60, 323–351. alves, s., & martins, j. (2010). the impact of intangible assets on financial and governance policies: uk evidence. international research journal of finance & economics, 36, 147-169. amess, k., stiebale, j., & wright, m. (201). the impact of private equity on firms׳patenting activity. european economic review, 86, 147-160. arora, a., & nandkumar, a. (2011). cash-out of flameout! opportunity cost and entrepreneurial strategy: theory, and evidence from the information security industry. management science, 57, 1844–1860. brown, j.r., fazzari, s.m., & petersen, b.c. (2009). financing innovation and growth: cash flow, external equity, and the 1990s r& d boom. journal of finance, 66, 151–185. elveness, v., & widiantoro, d.m. (2012). managing risk of shipping industry in financial market. journal of finance and risk perspective, 1(1), 10-21. galindo, m.-a., & mendez, m. t. (2014). entrepreneurship, economic growth, and innovation: are feedback effects at work? journal of business research, 67, 825-829. relations between country r&d expenses and startup ipo in europe: … 189 garanina, t., & pavlova, y. (2011). intangible assets and value creation of a company: russian and uk evidence. proceedings of the european conference on intellectual capital, 165-175. gross, n. (2001). commentary: valuing ‘intangibles’ is tough job, but it has to be done. bloomberg, published online: august 6, 2001. retrieved from: http://www.businessweek.com/magazine/content/01_32/b3744008.htm (20.06.2016). investeurope (2015). venture capital to play central role in capital markets union. retrieved from: http://www.investeurope.eu/news-opinion/newsroom/press-releases/capital-markets-union-action-plan (20.06.2016). lev, b. (2001). intangibles: management, measurement, and reporting. washington, d.c.: brookings institution press. martins, j., & alves, s. (2010). the impact of intangible assets on financial and governance policies: a literature review. portuguese journal of management studies, 15(1), 87107. nanda, r., & rhodes-kropf, m. (2013). investment cycles and startup innovation. journal of financial economics, 110, 403-418. örnek, a.s., & danyal, y. (2015). increased importance of entrepreneurship from entrepreneurship to techno-entrepreneurship (startup): provided supports and conveniences to techno-entrepreneurs in turkey. procedia – social and behavioral sciences, 195, 1146-1155. doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.06.164 petkov, r.r. (2011). the current financial crisis and its potential impact on internally generated intangible assets. international journal of business & management, 6(3), 37-44. pitchbook (2015). european pe breakdown 4q 2015. retrieved from: https://pitchbook.com/news/reports/4q-2015-european-private-equity-breakdown (20.06.2016). pofeldt, e. (2015). the rise of billion-dollar european unicorns. retrieved from: http://www.cnbc.com/2015/12/07/european-venture-capitalists-spawn-unicorns.html (20.06.2016). ptacek, o., kaderabkova, b., & piecha, m. (2015). venture capital, private equity and foreign direct investment: case study of the czech republic. iises 3rd and 4th economics and finance conference, 30, 680-689. schumpeter, j.a. (1934). the theory of economic development. an inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle. cambridge m.a.: transaction publishers. the world bank (2016). world bank open data. retrieved from: http://data.worldbank.org (20.06.2016). useche, d. (2014). are patents signals for the ipo market? an eu–us comparison for the software industry. research policy, 43(8), 1299-1311. doi: http://dx.doi.org/10.1016/ j.respol.2014.04.004. white, l.j. (2011). preventing bubbles: what role for financial regulation? cato journal, 31(3), 603-619. widiantoro, d.m. (2012). measuring the role of intangible asset toward company financial health and agency conflict. journal of finance and risk perspective, 1(2), 2540. 190 sassan rismani, dimas widiantoro author contributions the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% each of the authors: s. rismani prepared the literature review, while d. widiantoro prepared the statistical calculations. #kj-30-467-odrobina s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : odrobina, a. (2017). bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 467-480. bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej anna odrobina uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra międzynarodowych stosunków gospodarczych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: odrobina@uek.krakow.pl streszczenie: kraje grupy wyszehradzkiej, które cechują się podobnymi uwarunkowaniami geograficzno-polityczno-gospodarczymi, aspirują do budowania gospodarek opartych na wiedzy i przyspieszenia postępu technologicznego. w tym kontekście intensyfikacja działalności badawczo-rozwojowej stanowi dla tych krajów kluczowe wyzwanie. niniejsze opracowanie koncentruje się na określeniu obszarów problemowych w b+r polski, czech, słowacji i węgier na poziomie makroekonomicznym. wydaje się bowiem, że nie tylko deficyt nakładów badawczo-rozwojowych stanowi barierę w efektywnym inwestowaniu w b+r, a problemy takie jak struktura finansowania, struktura realizacji b+r, czy problemy z zaangażowaniem w b+r sfery biznesu wciąż są kluczowymi barierami w modernizacji gospodarek i nadrabianiu dystansu do krajów rozwiniętych. słowa kluczowe: struktura b+r; finansowanie b+r; polska; czechy; słowacja; węgry; nakłady na b+r; zagraniczne filie w b+r; deficyt biznesowych b+r klasyfikacja jel: f23, m21, o30 * publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp współcześnie dla każdego kraju działalność badawczo-rozwojowa (b+r) jest kluczowa dla budowy gospodarki opartej na wiedzy, w której poziom innowacyjności określa miejsce kraju w gospodarce globalnej, cechującej się intensywnym postępem technologicznym. polska, czechy, słowacja i węgry, które od ponad dekady są członkami unii europejskiej, przeszły podobną drogę rozwoju, leżą w jednym regionie i łączą je podobne uwarunkowania geopolityczne. te cztery kraje były liderami przemian ustrojowo-gospodarczych w europie środkowo-wschodniej, co zaowocowało powstaniem w 1991 r. grupy wyszehradzkiej (v4) – nieformalnej formy współpracy wzajemnej na wielu płaszczyznach (msz rp, 2015; visegrad 468 anna odrobina group, 2017). obecnie aspirują do budowy gospodarek opartych na wiedzy oraz nadrabiania dystansu do krajów rozwiniętych (visegrad.info, 2010). w tym kontekście działalność badawczo-rozwojowa ma dla nich fundamentalne znaczenie, gdyż poprzez wzrost innowacyjności mają szanse na rozwój oraz modernizację gospodarek silniej opartych na postępie technologicznym. kwestia działalności badawczo-rozwojowej grupy wyszehradzkiej znajduje odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu w ostatnich latach. piekut i pacian (2013), podwysocka (2015), balcerzak i pietrzak (2016) przedstawiają ewolucję działalności badawczo-rozwojowej v4 i dokonują analiz porównawczych z innymi krajami. z kolei inne badania wskazują na deficyt b+r krajów grupy wyszehradzkiej w kontekście strategii europa 2020 (bockova, 2013; balcerzak, 2015; kaposzta, nagy, 2015). często problematyka nakładów badawczo-rozwojowych poruszana jest w badaniach nad innowacyjnością lub konkurencyjnością krajów v4, wskazując na niską efektywność b+r (gardocka-jałowiec, 2012; golejewska, 2013; piekut, 2013; bartha, gubik, 2014; daszkiewicz, olczyk, 2014; golejewska, 2014; krajewski, 2014; hudec, prochadzkova, 2015; sierotowicz, 2015). inni autorzy koncentrują się na efektach realizowanych polityk badawczo-rozwojowych w krajach v4 (owczarczuk, 2013; hunady, orviska, sarkanova 2014). w literaturze przedmiotu spotkać można analizy na poziomie mikroekonomicznym oraz case study (buckley, hashai, 2014; holzl, janger, 2014; kilar, 2014; tomaszewski, 2014). celem niniejszego rozdziału jest identyfikacja obszarów problemowych w b+r polski, czech, słowacji i węgier, a także wskazanie wspólnych dla tych krajów deficytów w b+r. posłuży temu analiza porównawcza działalności badawczo-rozwojowej w badanych krajach na tle czołówki światowych badań i rozwoju. rozważania skoncentrowane będą przede wszystkim na kwestiach struktury b+r, gdyż wydaje się, że tego typu problemy w działalności badawczo-rozwojowej stanowią z jednej strony istotną barierę dla poprawy pozycji tych gospodarek na płaszczyźnie innowacyjności i efektów realizowanych nakładów b+r, a z drugiej strony są objawem ułomnie i nieefektywnie funkcjonujących systemów badawczo-rozwojowych w tych gospodarkach. dlatego analiza obejmie wielkość nakładów b+r oraz kwestie struktury finansowania i realizacji nakładów b+r, a także problem zaangażowania sfery przedsiębiorstw w b+r z uwzględnieniem znaczenia filii zagranicznych korporacji transnarodowych. 2. ewolucja nakładów b+r podstawowym problemem polski, czech, słowacji i węgier jest deficyt całkowitych nakładów badawczo-rozwojowych w tych gospodarkach (gerd), który determinuje wciąż utrzymujący się dystans do czołówki światowej i liderów w ue. jak zauważa gokhberg (2012, s. 153-172), b+r krajów postsocjalistycznych nadal pozostaje pod wpływem skomplikowanych uwarunkowań politycznych, społecznych, ekonomicznych i instytucjonalnych z okresu transformacji, jednak widoczne są obecnie zmiany systemu b+r z polityczno-instytucjonalnego w stronę ekonomicznej efektywności. bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 469 w latach 2000-2015 wszystkie cztery kraje zwiększały nakłady na b+r, tak że w 2015 r. w polsce było to 10,2 mld usd, w czechach – 6,9 mld usd, na węgrzech – 3,6 mld usd i na słowacji – 1,9 mld usd (rys. 1). wszystkie badane kraje odnotowały wzrost ponad trzyipółkrotny realizowanych b+r w porównaniu z 2000 r., a w przypadku słowacji był to wzrost prawie pięciokrotny za sprawą wyraźnego przyspieszenia b+r w 2015 r. z kolei w polsce odnotowano skokowy wzrost b+r począwszy od 2014 r. pomimo, że polska wykazuje największe nominalne nakłady b+r, to jednak biorąc pod uwagę wielkość gospodarki, najkorzystniej prezentują się czechy, chociaż i tutaj widać stagnację w latach 2007-2010, gdyż już w 2007 r. nakłady b+r w czechach zrównały się z tymi w polsce. był to niewątpliwie skutek globalnego kryzysu finansowego. najlepszą sytuację czech pokazuje także wskaźnik wielkości b+r w przeliczeniu na mieszkańca kraju i tak w 2015 r. było to ok. 658 usd (wzrost z ok. 182 usd w 2000 r.). na węgrzech inwestowano w b+r ok. 365 usd na mieszkańca w 2015 r., co oznaczało wzrost trzyipółkrotny w stosunku do wielkości z 2000 r. (ok. 96 usd). na słowacji wskaźnik ten osiągnął ok. 353 usd w 2015 r. wobec ok. 71 usd w roku 2000. natomiast w polsce sytuacja przedstawia się najgorzej, a mianowicie nastąpił wzrost z ok. 68 usd (2000 r.) do 267 usd per capita w 2015 r. trzeba podkreślić, że b+r w przeliczeniu na mieszkańca wszystkich czterech krajów są niższe niż średnia dla ue 28 (754 usd w 2015 r.) oraz oecd (985 usd w 2015 r.), a najwyższy wskaźnik w świecie osiągają szwecja (1561 usd w 2015 r.) oraz usa (1563 usd w 2015 r.) (oecd 2017a). rysunek 1. gerd (mln usd ppp) źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a). powszechnie uznaje się, że kraj powinien realizować nakłady badawczo-rozwojowe na poziomie 3% pkb, aby utrzymać swoją pozycję w gospodarce globalnej i nadążać za postępem technologicznym. należy dodać, że tylko nieliczne kraje w świecie 0 2000 4000 6000 8000 10000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 czechy polska słowacja węgry 470 anna odrobina spełniają ten warunek, a w samej unii europejskiej są to jedynie austria i szwecja1 (oecd 2017a). analizując wielkość nakładów b+r w odniesieniu do pkb widać wyraźnie, że polska nie odnotowała znaczących postępów na przestrzeni lat 2000-2015, a słowacja dopiero w 2015 r. uzyskała wyraźny postęp (rys. 2). w 2000 r. obydwa kraje przeznaczały 0,64% pkb na badania i rozwój, w 2015 r. w polsce było to 1,0% pkb, a na słowacji – 1,18 % pkb. zdecydowanie najlepiej spośród badanych krajów wypadają czechy – 1,12% w 2000 r. oraz 1,95% w 2015 r., przy czym nastąpił wyraźny wzrost wskaźnika w porównaniu z 2010 r. z kolei węgry systematycznie zwiększają udział b+r w pkb, z 0,79% w 2000 r. do 1,38% w 2015 r. warto zaznaczyć, że na tle wyników światowych cztery badane kraje charakteryzują się zbyt niskim udziałem nakładów b+r w pkb, tak w odniesieniu do unii europejskiej (1,95% w 2015 r.), jak i krajów oecd (2,40% w 2015 r.), nie mówiąc o liderach światowych jak korea płd., japonia czy najpotężniejsza gospodarka ue – niemcy (2,87% w 2015 r.), co przedstawia rys. 2. zresztą w unii europejskiej przyjęto w 2012 r. nową strategię badań i innowacji, w której wprowadzono indywidualne cele dla każdego kraju członkowskiego, uznając że znaczące różnice w poziomie nakładów b+r od razu skazałyby część krajów członkowskich na niepowodzenie uzyskania poziomu 3% pkb do 2020 r. dla czech cel ten został określony na 2,7% pkb, dla węgier – 1,8%, polski – 1,7% i dla słowacji – 1,2% (eurostat, 2012; komisja europejska, 2010). rysunek 2. gerd jako % pkb (w %) źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a). efekty prowadzonej w gospodarce działalności b+r w sposób syntetyczny ukazuje sumaryczny wskaźnik innowacyjności (sii) opracowany przez unię europejską. sii opiera się na 25 zagregowanych miernikach w ośmiu grupach, a mianowicie: roz 1 w skali całego świata w 2015 r. szwecja znajduje się na czwartym miejscu po izraelu (4,25%), korei (4,23%) i japonii (3,49%), a kolejną pozycję zajmuje austria (3,07%). 0 1 2 3 4 5 czechy polska słowacja węgry niemcy japonia korea oecd ue 28 2000 2005 2010 2015 bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 471 woju zasobów ludzkich, systemach badawczych, finansowaniu i wsparciu, inwestycjach przedsiębiorstw, przedsiębiorczości, aktywach intelektualnych i efektach ekonomicznych. przyjmuje wartości od 0 do 1, przy czym im wyższy wskaźnik, tym poziom innowacyjności kraju jest wyższy (european commission, 2013a, s. 8-10). badane kraje nie osiągają pod tym względem imponujących wyników, wszystkie są w grupie tzw. moderate innovators, zajmując wśród krajów ue w 2014 r. odpowiednio miejsca: czechy – 14 z sii na poziomie 0,447, węgry – 20 z sii równym 0,369, słowacja – 22 przy sii wynoszącym 0,360 i polska – 24 z sii 0, 313 (european commission, 2015, s. 5, 81). należy dodać, że wskaźnik sii dla ue 28 wynosił w 2014 r. 0,555, a lider w ue, czyli szwecja uzyskała sii na poziomie 0,740. wyniki badanych czterech krajów obrazują niski poziom innowacyjności gospodarek, w tym także niski poziom efektywności nakładów b+r. wprawdzie w latach 2007-2014 średnioroczne tempo wzrostu sii było w czechach (2,6%), słowacji (1,9%) i na węgrzech (1,3%) nieznacznie wyższe niż w całej ue, a więc kraje te zbliżały się do średniej unijnej, ale w przypadku polski tempo wzrostu było nieco niższe niż dla ue (1%) (european commission, 2015, s. 13, 15). w latach 2007-2014 czechy poprawiły wskaźnik z poziomu 72 do 81% średniej ue, węgry – pomimo ciągłych fluktuacji – z 65% do 67%, słowacja – z 62% na 64%, natomiast pogorszeniu uległ wskaźnik dla polski – z 58% do 56%, choć warto zaznaczyć, że przez dłuższy czas polska plasowała się w ostatniej grupie tzw. modest innovators, a obecnie klasyfikowana jest w wyższej grupie (european commission, 2015, s. 47, 61, 65, 69; european union, 2017). 3. struktura inwestycji b+r kwestię deficytu nakładów badawczo-rozwojowych polski, czech, słowacji i węgier należy powiązać z trudnościami strukturalnymi dotyczącymi finansowania i realizacji inwestycji b+r, co należy uznać na bardzo poważny problem, którego rozwiązanie z pewnością będzie wymagało systematycznych i wieloletnich działań (eurostat, 2013; oecd, 2012, 2014). jeśli rozważa się źródła finansowania b+r, to wyraźnie widać, że kluczowym źródłem w grupie wyszehradzkiej są środki rządowe, których udział w całkowitym finansowaniu b+r wynosił w 2015 r. w polsce – 41,8%, na słowacji – 31,9%, na węgrzech – 34,6% oraz w czechach – 32,2% (rys. 3). generalnie widać w ostatnich latach stopniowe zmniejszanie się udziału rządu w finansowaniu nakładów b+r w krajach grupy wyszehradzkiej, jednak w odniesieniu do liderów globalnych w b+r, gdzie finansowanie rządowe stanowi 15,4% w japonii, 21,3% w chinach, 23,6% w korei, 24,0% w usa i 28,9% w niemczech, wydaje się to być poważną barierą w badanej grupie krajów w dynamizowaniu, komercjalizacji i uzyskiwaniu efektów ekonomicznych z realizowanych b+r. ponadto bazowanie w znacznym stopniu na finansowaniu b+r przez rząd może stwarzać trudności w sytuacji deficytów budżetowych i narastania długu publicznego, gdyż konieczność ograniczania wydatków publicznych grozić może załamaniem działalności badawczo-rozwojowej. wydatki b+r, 472 anna odrobina choć kluczowe dla budowy potencjału innowacyjnego w przyszłości, łatwo mogą bowiem „przegrywać” z bieżącymi potrzebami finansowania publicznego. najsilniejsze uzależnienie nakładów b+r od finansowania rządowego występuje w polsce, natomiast lepiej prezentują się pozostałe kraje v4, które wykazują zbliżony udział jak w ue 28 (32,6%), ale znacząco wyższy niż w krajach oecd, gdzie wskaźnik ten wynosił 27,4% i co więcej w ostatnich latach się zmniejszał. rysunek 3. struktura finansowania gerd w 2015 r. (%) źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a). istotnym źródłem finansowania b+r jest sektor biznesu, którego zaangażowanie w b+r gwarantuje starania o szybką komercjalizację tworzonej wiedzy oraz selekcję pomysłów, w które angażuje się środki finansowe, zgodną z rachunkiem ekonomicznym. warto podkreślić, że liderzy globalnych b+r właśnie na przedsiębiorstwach opierają finansowanie działalności badawczo-rozwojowej i tak w korei 74,6% b+r finansuje biznes, w japonii – 78,0%, w chinach – 74,7%, natomiast w niemczech jest to 65,8%, a w usa – 64,2% (rys. 3). na tym tle w badanej grupie krajów dostrzec można kolejną barierę, gdyż udział biznesu jest dalece niewystarczający i wynosi zaledwie 39,1% w polsce, 34,5% w czechach, 25,1% na słowacji i 49,7% na węgrzech. najkorzystniej zatem ocenić należy sytuację na węgrzech, natomiast w przypadku słowacji następował w ostatnich kilku spadek udziału przedsiębiorstw w finansowaniu b+r, co uznać trzeba za szczególnie niepokojące, że dynamika zaangażowania biznesu w finansowanie b+r jest znacząco niższa niż wzrost inwestycji w całej gospodarce. stosunkowo nieznacznym źródłem finansowania nakładów b+r są pozostałe źródła krajowe (poza rządem i sferą biznesu), których udział wynosił w badanej grupie krajów od 0,7% na węgrzech do 3,6% na słowacji. natomiast ważnym źródłem finansowania, niewystępującym w istotnym wymiarze w innych krajach, są źródła zagraniczne, w tym przede wszystkim finansowanie b+r przez unię europejską w ramach programów wsparcia krajów członkowskich, w tym z funduszów struktu0 20 40 60 80 100 biznes rząd inne źródła krajowe zagranica bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 473 ralnych oraz programu horizon 2020 (bockova, 2013, s. 875). dlatego też w czechach aż 32,5% nakładów b+r finansowanych było w 2015 r. ze źródeł zagranicznych, 39,4% na słowacji, 15,0% na węgrzech i 16,7% w polsce. niestety udział finansowania zagranicznego w polsce jest ponad dwukrotnie niższy niż w czechach i na słowacji, które, jak wynika z dotychczasowych analiz, prezentują się najkorzystniej w tej kwestii spośród badanych czterech krajów. skuteczność w pozyskiwaniu finansowania zagranicznego odzwierciedla więc stan działalności badawczo-rozwojowej gospodarki. wskazać należy, że ogromny postęp w tej kwestii widoczny jest na słowacji w 2015 r., jednak środki te nie są kierowane w stronę przedsiębiorstw. konsekwencją struktury finansowania b+r wydaje się udział poszczególnych podmiotów zaangażowanych w realizację badań i rozwoju, co przedstawia rys. 4. zaznaczyć należy, że globalnych liderów działalności badawczo-rozwojowej charakteryzuje dominacja sfery biznesu w realizacji b+r i tak w korei płd., japonii i chinach ponad 76% badań i rozwoju realizują przedsiębiorstwa, w usa jest to ponad 70% i w niemczech – blisko 68%. tymczasem w badanej grupie krajów tylko węgry z wynikiem 73,4% dorównują strukturą czołówce światowej, a wynik ten jest nawet wyższy niż dla ue 28 (63,8%) i oecd (68,8%). w czechach przedsiębiorstwa realizują 54,3% inwestycji b+r. natomiast bardzo niski udział sfery biznesu w realizacji b+r występuje w polsce (46,6%) oraz na słowacji (28,8%), gdzie od 2014 r. udział biznesu w tej kwestii cały czas spada. zbyt słabe zaangażowanie przedsiębiorstw w realizację nakładów badawczo-rozwojowych wydaje się niezrozumiałe w kontekście współczesnych warunków konkurencji, która wymaga od przedsiębiorstw innowacyjnego nastawienia do prowadzenia biznesu i ciągłego oferowania nowych lub ulepszanych produktów. w tym zatem należy upatrywać słabości przedsiębiorstw polskich i słowackich, gdyż niedostateczne zaangażowanie we własne badania i rozwój mogą stanowić poważną barierę w budowaniu konkurencyjności firm na rynku krajowym i globalnym. rysunek 4. struktura podmiotów realizujących b+r w 2015 r. (%) źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a). 0 20 40 60 80 100 biznes rząd szkolnictwo wyższe sektor non profit 474 anna odrobina drugim podmiotem realizującym b+r jest szkolnictwo wyższe, na które przypada blisko jedna trzecia b+r w polsce (28,8%) i czechach (24,9%), natomiast na słowacji wskaźnik ten wzrastał od 2014 r. do poziomu 43,8% w 2015 r., a wyjątkiem są tutaj węgry z udziałem na poziomie 12,1%. trzeba zaznaczyć, że w najważniejszych pod względem b+r gospodarkach świata szkolnictwo wyższe realizuje b+r na poziomie kilkunastu procent, a w chinach i korei płd. przypada na nie znacznie poniżej 10%. trzecim podmiotem realizującym b+r jest rząd, a dokładnie państwowe instytuty naukowe i badawcze, które w polsce realizują ponad jedną czwartą b+r, a w czechach – około jedną piątą, a na słowacji – około jedną trzecią. wyjątek stanowią tutaj węgry, gdzie nieco ponad 13% b+r realizują instytucje rządowe (podobnie jak w chinach, korei i niemczech). dodać wypada, że w usa i japonii na rząd przypada ok. 10% b+r. warto także wspomnieć o czwartej grupie podmiotów, które w niewielkim zakresie realizują b+r, a mianowicie o sektorze prywatnych instytucji non profit, którego udział we wszystkich krajach jest znikomy (od 0% w chinach do ok. 4% w usa), przy czym w krajach v4 udział instytucji non profit wynosił od 0,2% do 0,4% i tylko na węgrzech osiągnął 1,2% w 2015 r. ogólnie można stwierdzić, że na węgrzech, w czechach i polsce zmiany w strukturze realizacji inwestycji b+r zmierzają w stronę zwiększania udziału biznesu, choć największe zaangażowanie tych podmiotów cechuje gospodarkę węgierską. natomiast zadziwiająca sytuacja występuje na słowacji, gdyż wzrost nakładów b+r spowodowany był napływem inwestycji b+r z zagranicy (głównie z ue), skierowanym do szkolnictwa wyższego i instytucji rządowych, co spowodowało spadek znaczenia sfery biznesu w realizacji inwestycji b+r. należy uznać taką sytuacją za wyjątkowo niekorzystną. 4. problem b+r przedsiębiorstw w v4 istotną kwestią w strukturze inwestycji b+r jest aktywność sfery biznesu. przedsiębiorstwa inwestują przede wszystkim w badania rozwojowe i stosowane, dążąc do jak najszybszej ich komercjalizacji w celu poprawy swojej pozycji konkurencyjnej na rynku. implementacja nowej wiedzy w gospodarkę przynosi korzyści nie tylko przedsiębiorstwu, które ją stworzyło, ale poprzez efekty synergiczne także innym firmom oraz gospodarce jako całości (european commission 2011; european commission, 2012; unctad, 2011). dlatego efekty nakładów badawczo-rozwojowych sfery biznesu wydają się być efektywniejsze i skuteczniejsze aniżeli realizowane przez podmioty publiczne, chociaż finansowanie ze środków publicznych jest niezbędne w każdej gospodarce choćby ze względu na rozwój badań podstawowych2, 2 zresztą w słowacji, czechach i w polsce działalność b+r realizuje w znacznej części właśnie badania podstawowe, a mianowicie jest to kolejno 37,3%, 32,8% oraz 26,4% gerd. natomiast na węgrzech badania podstawowe stanowią 16,3% gerd, a to związane jest z silniejszą obecnością sfery biznesu w węgierskich b+r. dla porównania w japonii na badania podstawowe przypada 12,7% gerd, w korei płd. – 18,1%, a w usa – 17,1%. z kolei w chinach badania podstawowe stanowią zaledwie 5,0% gerd (obliczenia własne na podstawie oecd 2017a). bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 475 w które, z uwagi na ich charakter, przedsiębiorstwa raczej niechętnie się angażują, czy też szkolnictwo wyższe, które zapewnia rozwój kapitału ludzkiego. jednym z kluczowych problemów w strukturę b+r polski i słowacji jest jeden z najniższych wśród krajów oecd udział sfery biznesu (berd – business expenditure on r&d) w całkowitych nakładach badawczo-rozwojowych, co przedstawia tab. 1. nominalnie wzrastają inwestycje b+r przedsiębiorstw i widać wyraźny wzrost w 2015 r. we wszystkich czterech krajach, tym niemniej wskaźniki względne w odniesieniu do gerd tylko w przypadku węgier kształtują się na zadowalającym poziomie. natomiast polska w latach 2000-2015 w tym względzie cechuje się wręcz stagnacją, ale niewielka poprawa widoczna jest od 2015 r. z kolei słowacja w 2000 r. odnotowała lepsze wskaźniki relatywne w b+r przedsiębiorstw aniżeli w latach późniejszych, do 2015 r. włącznie. także w czechach, choć tutaj sytuacja wydaje się być najlepsza, biznesowe b+r nie wzrastały w takim tempie jak nakłady ogółem (stąd malejący udział berd w gerd), natomiast warto odnotować, że w 2015 r. inwestycje badawczo-rozwojowe biznesu przekroczyły tutaj 1% pkb, a do tej wartości zbliżały się także biznesowe nakłady b+r na węgrzech. należy także podkreślić, że w czołowych gospodarkach świata (usa, chiny, japonia, korea płd.) sfera biznesu realizuje ok. ¾ b+r ogółem, a w często krytykowanej ue 28 wskaźnik ten osiąga poziom ok. 3/5 gerd (tab. 1). dowodzi to, że w polsce i na słowacji niska aktywność sektora biznesowego w b+r stwarza poważną barierę dla wzrostu innowacyjności tych gospodarek, a efekty realizowanej działalności badawczo-rozwojowej są w niewystarczającym stopniu widoczne w gospodarce, gdyż to właśnie przedsiębiorstwa angażują się w b+r, które mogą być szybko komercjalizowane (oecd 2008; 2012). tabela 1. berd w wybranych krajach kraj 2000 2005 2010 2015 mld usd ppp % gerd mld usd ppp % gerd mld usd ppp % gerd mld usd ppp % gerd czechy 1,12 59,96 1,58 59,26 2,19 57,70 3,76 54,30 polska 0,94 36,09 0,95 31,75 1,52 26,63 4,77 46,57 słowacja 0,25 65,81 0,22 49,85 0,34 42,09 0,53 27,95 węgry 0,43 44,32 0,70 43,18 1,48 59,81 2,63 73,44 ue 28 117,25 63,64 143,29 62,24 188,75 61,16 243,27 63,32 oecd 427,44 69,35 528,83 67,69 663,96 66,47 856,41 68,81 usa 199,96 74,19 226,16 68,92 278,98 68,03 359,65 71,52 japonia 70,07 70,96 98,38 76,45 107,58 76,51 133,50 78,49 korea 13,73 74,05 23,53 76,85 39,03 74,80 57,54 77,53 chiny 19,58 59,96 58,56 68,32 156,40 73,42 313,95 76,79 niemcy 36,84 70,33 44,59 69,34 58,92 67,09 76,41 67,74 źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a). niewystarczające zaangażowanie sfery biznesu w b+r w badanej grupie krajów z pewnością związane jest z potencjałem i siłą tych przedsiębiorstw na arenie globalnej, który należy ocenić negatywnie we wszystkich czterech krajach. należy podkreślić, że 476 anna odrobina badane cztery kraje nie są krajami macierzystymi dla firm o najwyższych b+r w świecie. w rankingu 2500 przedsiębiorstw o największych nakładach badawczo-rozwojowych w 2015 r. sklasyfikowane zostały tylko: węgierski richter gedeon – na 538 miejscu (141,1 mln eur), czeski cez – na 1405 pozycji (38,5 mln eur) oraz polskie asseco poland – na 2261 miejscu (18,6 mln eur), natomiast nie ma w rankingu żadnej firmy słowackiej (european commission 2017; 2013b). natomiast polska, czechy, słowacja i węgry są krajami lokalizacji dla filii zagranicznych korporacji transnarodowych ktn) i trzeba zaznaczyć, że te zagraniczne filie w kraju lokalizacji coraz częściej są jednostkami badawczo-rozwojowymi albo w ramach inwestycji produkcyjnych lub usługowych realizują b+r (tab. 2). w latach 2000-2009 zlokalizowane w czechach filie zagraniczne zrealizowały b+r o wartości 9,3 mld usd, przy czym inwestycje te dynamicznie wzrastały po wejściu czech do ue i od 2006 r. przekraczały poziom 1,3 mld usd rocznie. to właśnie dzięki b+r zagranicznych korporacji czeskie biznesowe b+r prezentują się najkorzystniej spośród badanych krajów. zagraniczne filie zlokalizowane w czechach mają coraz większy udział w berd, który wzrastał systematycznie od ok. 37% w 2000 r. do ok. 58% w 2009 r. jednak w 2013 r. nakłady filii zagranicznych wynosiły 1,22 mld usd, co stanowiło prawie 63% berd, co oznacza zmniejszenie zaangażowania krajowych przedsiębiorstw. z kolei na węgrzech w latach 2004-2009 zagraniczne filie zrealizowały b+r o łącznej wartości 2,2 mld usd, co oznaczało udział w berd na poziomie od 53% (2009) do 63% (2007). natomiast w polsce w okresie 2000-2009 wielkość realizowanych w zagranicznych filiach nakładów badawczo-rozwojowych wyniosła zaledwie 2,2 mld usd i od 2005 r. b+r filii zagranicznych zaczęły się zwiększać. udział zagranicznych filii w berd polski od 2005 r. wzrastał z ok. 30% do ok. 50%. w 2013 r. w polsce filie zagranicznych ktn zainwestowały w b+r rekordowe 860,7 mld usd, co stanowiło ok. 47% berd. najmniejsze zainteresowanie zagranicznych ktn skierowane było do słowacji, tutaj w latach 2000-2007 zagraniczne filie zrealizowały b+r na poziomie 0,4 mld usd, a udział w berd wynosił od ok. 20% w 2000 r. do ok. 37% w 2007 r. niestety brak danych za kolejne lata uniemożliwia analizę i ocenę sytuacji w ostatnich latach. tabela 1. nakłady b+r filii zagranicznych ktn kraj 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 c ze ch y w mld usd 412,65 542,96 546,66 654,37 761,10 978,39 1379,36 1359,75 1328,64 1312,54 .. .. .. 1220,93 w % berd 36,91 45,26 43,36 46,63 48,66 51,48 58,60 54,72 60,36 57,98 .. .. .. 62,75 p ol sk a w mld usd 113,74 42,69 53,41 63,31 133,51 287,73 303,19 337,44 387,99 611,85 .. 449,25 .. 860,74 w % berd 12,09 4,56 9,96 9,31 16,80 30,38 30,07 30,70 40,07 50,48 .. 44,80 .. 47,05 s ło w ac ja w mld usd 51,63 52,58 57,86 51,99 40,54 52,50 47,42 46,34 .. .. .. .. .. .. w % berd 20,41 18,97 22,58 22,41 20,40 23,94 30,17 37,47 .. .. .. .. .. .. bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 477 w ę gr y w mld usd .. .. .. .. 225,43 305,16 365,06 397,91 420,90 445,21 .. .. .. .. w % berd .. .. .. .. 57,59 59,68 57,37 62,56 57,41 52,57 .. .. .. .. źródło: opracowanie własne na podstawie oecd (2017a; 2017b). z faktu lokalizacji filii b+r zagranicznych korporacji wynikają korzyści w postaci tworzenia miejsc pracy dla wysoko wykwalifikowanych pracowników, przyspieszenie wzrostu gospodarczego opartego na innowacjach oraz zdynamizowanie wielkości nakładów badawczo-rozwojowych ogółem i sfery biznesu. ponadto uruchamiane są procesy transferu wiedzy i technologii oraz współpracy z podmiotami krajowymi, co daje szanse na zwiększenie znaczenia b+r w gospodarce. z drugiej jednak strony wysoki udział ktn w nakładach badawczo-rozwojowych kraju dowodzi słabości firm krajowych na płaszczyźnie innowacyjności i jest także niepokojący z uwagi na wysokie ryzyko delokalizacji filii zagranicznej, czy też ryzyko zmiany strategii badawczej korporacji, co do której decyzje zapadają w centrali ktn. stąd też decyzje podejmowane w kraju macierzystym ktn mogą powodować znaczne wahania wielkości b+r w kraju lokalizacji filii, co wydaje się bardzo niebezpieczne dla gospodarek silnie uzależnionych od inwestycji b+r zagranicznych korporacji, a za takie należy uznać wszystkie cztery kraje grupy wyszehradzkiej. 5. podsumowanie czechy, węgry, polska i słowacja aspirują do poprawy swojej innowacyjności, zwiększając nakłady badawczo-rozwojowe. jednak wciąż w tych krajach zaobserwować można znaczący deficyt wielkości nakładów b+r. w tej kwestii najtrudniejsza sytuacja występuje w polsce i na słowacji, natomiast najkorzystniej wypadają czechy. bariery dotyczące struktury działalności badawczo-rozwojowej w badanej grupie krajów są podobnej natury. choć nie w każdym z nich występują z równym natężeniem, to jednak można wskazać, że: 1. w finansowaniu b+r niewystraczający jest udział przemysłu przy nazbyt wysokim finansowaniu ze środków rządowych. analizy przedstawione w niniejszych rozważaniach wskazują dobitnie, że w krajach grupy wyszehradzkiej struktura finansowania nakładów b+r jest diametralnie różna od modeli występujących u globalnych liderów i niezgodna z rekomendacjami komisji europejskiej. 2. realizacja b+r w zbyt dużym stopniu spoczywa na szkolnictwie wyższym i instytucjach publicznych, a tak pożądane zaangażowanie sfery biznesu w b+r jest niewystarczające (poza węgrami). w konsekwencji uzyskiwane efekty wydatków badawczo-rozwojowych cechuje niska efektywność z punktu widzenia wzrostu innowacyjności badanych gospodarek. 3. słabości przedsiębiorstw w innowacyjności w badanych krajach objawiają się silnym uzależnieniem nakładów b+r sektora biznesowego od zagranicznych filii zlokalizowanych w badanych krajach. tego rodzaju inwestycje, choć pożądane i dające liczne korzyści dla gospodarek niosą ryzyko delokalizacji tych filii. 478 anna odrobina problem, który należałoby w dalszej kolejności rozważyć wobec tak zdefiniowanych barier strukturalnych w działalności badawczo-rozwojowej polski, czech, słowacji i węgier z pewnością dotyczy efektywności podejmowanych działań i programów w ramach polityk b+r, mających na celu wzmocnienie konkurencyjności i innowacyjności sektora przedsiębiorstw i jego aktywizację w finansowaniu i realizacji b+r, tak aby stawały się także atrakcyjnym partnerem dla ktn we współpracy badawczo-rozwojowej. literatura balcerzak, a.p. (2015). europe 2020 strategy and structural diversity between old and new member states. application of zero unitarization method for dynamic analysis in the years 2004-2013, economics and sociology, vol. 8, no. 2, 190-210. balcerzak, a.p., pietrzak, m.b. (2016). structural equation model in evaluation of technological potential of european union countries in the years 2008-2012. toruń: institute of economic research working papers, 6. bartha, z, gubik, a. s. (2014). specifics of international business competitiveness in visegrad countries – qualitative analysis of selected case studies, w: d. kiendl-wendner, k. wach (eds), patterns of business internationalisation in visegrad countries – in search for regional specifics. 127-159. cartagena: universidad politécnica de cartagena. bočková, n. (2013). visegrad four countries: evaluation in r&d sectors of performance, acta universitatis agriculturae et silviculturae mendelianae brunensis, lxi, 4, 873-880. buckley, p.j., hashai, n. (2014). the role of technological catch up and domestic market growth in the genesis of emerging country based multinationals, research policy, 43, 423-437. daszkiewicz, n., olczyk, m. (2014). competitiveness of the visegrad countries – paths for competitiveness growth. w: d. kiendl-wendner, k. wach, (eds), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives. 33-52. graz: fachhochschule joanneum. european commission (2010). europe 2020 – a european strategy for smart, sustainable and inclusive growth, com(2010) 546, brussels: european commission. european commission (2011). science, technology and innovation in europe, luxembourg: european union. european commission (2012). the 2012 eu survey on r&d investment business trends, luxembourg: european communities. european commission (2013a). innovation union scoreboard 2013, brussels: european union. european commission (2013b). eu r&d scoreboard. the 2013 eu industrial r&d investment scoreboard, luxembourg: european union. european commission (2015). innovation union scoreboard 2015, brussels: european union. european commission (2017). ranking world top 2500 companies, <http://iri.jrc.ec.europa.eu/scoreboard14.html > (10.07.2017). european union (2017), ius database, <http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/ policy/innovation-scoreboard> (10.07.2017). eurostat (2012). europe 2020 strategy – towards a smarter, greener and more inclusive eu economy?, statistics in focus, 39. bariery działalności badawczo-rozwojowej krajów grupy wyszehradzkiej 479 eurostat (2013). science, technology and innovation in europe. 2013 edition, luxembourg: european union. gardocka-jałowiec, a. (2012). nakłady na działalność badawczo-rozwojową a innowacyjność polskiej gospodarki, ekonomista, 1, 79-99. gokhberg, l. (2012). the transformation of r&d in the post-socialist countries: patterns and trends. w: d.a. dyker, s. radosevic, innovation and structural change in postsocialist countries: a quantitative approach. 153-172. london: springer, volume 20. golejewska, a. (2013). competitiveness, innovation and regional development. the case of the visegrad group countries. gospodarka narodowa, 7-8 (263-264),87-112. golejewska, a. (2014). innowacyjność input-output regionów grupy wyszehradzkiej, oeconomia copernicana, 1, 61-78. hölzl, w., janger, j. (2014). distance to the frontier and the perception innovation barriers across european countries. research policy, 43, 707-725. hudec, o., prochádzková, m. (2015). visegrad countries and regions: innovation performance and efficiency. quality innovation prosperity, 19/2, 55-72. huňady, j., orviská, m., šarkanová, b. (2014). determinants of european firm’s innovation and the role of public financial support. european financial and accounting journal, 9, 1, 62-84. káposzta, j, nagy, h. (2015). status report about the progress of the visegrad countries in relation to europe 2020 targets. european spatial research policy, 1, 22, 81-99. kilar, w. (2014). differentiation of visegrad group international corporations in comparison to world’s largest corporations. w: d. kiendl-wendner, k. wach (eds), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives. 171186. graz: fachhochschule joanneum. krajewski, s. (2014). innovation levels in the economies of central and eastern europe, comparative economic research, 17, 3, 101-122. meske, w. (ed.) (2004). from system transformation to european integration. science and technology in central and eastern europe at the beginning of the 21th century. munster: lit verlag. msz rp (2017). grupa wyszehradzka, <http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/ europa/grupa_wyszehradzka/> (09.07.2017). oecd (2008). the internationalization of business r&d. evidence, impacts and implications. paris: oecd. oecd (2012). oecd science, technology and industry outlook. paris: oecd publishing. oecd (2014). oecd science, technology and industry outlook, paris: oecd publishing. oecd (2017a). science, technology and r&d statistics, database, < http://www.oecd-ilibrary.org/science-andtechnology/data/oecd-science-technology-and-r-d-statistics_ strd-data-en > (10.07.2017). oecd (2017b). statistics on measuring globalisation, database, <http://han.uek.krakow.pl/han/oecd/www.oecd-ilibrary.org/finance-and-investment/ data/oecd-statistics-on-measuring-globalisation_global-data-en > (10.07.2017). owczarczuk, m. ( 2013). government incentives and fdi into r&d. the case of visegrad countries. entrepreneurial business and economics review, 1(2), 73‐86. 480 anna odrobina piekut, m. (2013). innowacyjność krajów unii europejskiej. kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie, 3, 73-80. piekut, m. pacian, j. (2013). przestrzenne zróżnicowanie nakładów na działalność badawczo-rozwojową na przełomie wieków. economics and management, 4, 205-224. podwysocka, a. (2015). nakłady na działalność badawczo-rozwojową w polsce w latach 2000-2012 na tle wybranych krajów unii europejskiej. acta universitatis nicolai copernici, zarządzanie xlii – 1, 11-20. sierotowicz, t. (2015). patent activity as an effect of the research and development of the business enterprise sectors in the countries of the european union. journal of international studies, 8, 2, 101-113. tomaszewski, m. (2014). outsourcing and innovative activity of the companies from the visegrád group. chinese business review, 13, 6, 399-409. unctad (2011). foreign direct investment, the transfer and diffusion of technology, and sustainable development, unctad, geneva. visegrad group (2017).< http://www.visegradgroup.eu/ > (09.06.2017). visegrad.info (2010). visegrad countries on road towards knowledge society, <http://www.visegrad.info/innovation-and-research/factsheet/visegrad-countries-onroad-towards-knowledge-society.html > (10.06.2017). barriers to research and development in the countries of the visegrad group abstract: countries of the visegrad group, which are characterized by similar geographic, political and economic conditions, aspire to build knowledge-based economies and speed up technological progress. in this context, the intensification of r&d is a key challenge for these countries. this study focuses on identifying problem areas in r&d of poland, the czech republic, slovakia and hungary at macroeconomic level. it seems that not only the r&d deficit is a barrier to effective r&d investment, but problems such as the financing structure, r&d structure, or problems with business involvement in r&d are still key barriers to modernizing economies and catching up with developed countries. keywords: r&d structure; r&d financing; poland; the czech republic; slovakia; hungary; expenditure on r&d; r&d foreign affiliates; business r&d deficit jel codes: f23, m21, o30 ier-07-04-06-pp075--2031-tulegenova,temerbulatova,baimukhametova,rakhmatullayeva 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.06 contradictions of institutional and economic environment: experience of kazakhstan madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva a b s t r a c t objective: the purpose of the study is to assess the quality of economic growth in kazakhstan. an attempt has been made to provide an analysis of the institutional and economic environment and an econometric assessment of the real indicators of the country’s development. research design & methods: to assess the degree of influence of certain indicators on economic growth, a regression analysis was carried out. for this, data were collected from 15 countries for 2000-2018. since the sample combines temporal and spatial data, a panel data regression model was built to analyze the effect of the considered explanatory variables on gdp. to study a model with these characteristics, two different models can be used: a fixed effects (fe) model and a random effects (re) model. findings: based on the historical and logical analysis of theoretical and methodological approaches to the study of economic development and the constructed regression model of panel data, it is shown that an increase in the level of indicators selected in official statistics has a small effect on economic growth, that is, there is a discrepancy between target indicators government programs and actual results. the institutional features of the kazakhstani development model, which cause economic lag, are revealed. implications & recommendations: the current cyclical transition, complicated by the covid-19 pandemic, has revealed weak links in the economies of many countries, caused by systemic contradictions accumulated over 30 years. kazakhstan, as a country that has been building market relations only since the end of the 20th century, found itself in the grip of not only economic and political, but also institutional costs. one of the problems hindering the economic development of the nation is the contradiction between the political ambitions of the authorities and the real results of the implementation of state programs, the loss of public confidence. contribution & value added: the country’s development prospects are primarily predetermined by the state’s ability to solve accumulated problems. therefore, it is important to identify them, solve, and then predict the real parameters of the country’s development. the importance of such a methodological approach is noted by scientists from the post-soviet countries, who study the factors that hinder the development of these countries. article type: conceptual article keywords: business environment; institutions; institutional economics; new markets; real economic growth; social inequality; quality of life of the population jel codes: o11, 043, c23 received: 17 may 2021 revised: 4 september 2021 accepted: 30 september 2021 suggested citation: tulegenova, m., temerbulatova, z., baimukhametova, a., & rakhmatullayeva, d. (2021). contradictions of institutional and economic environment: experience of kazakhstan. international entrepreneurship review, 7(4), 75-88. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.06 introduction for thirty years of sovereign development, kazakhstan has become recognizable not only as country rich in natural resources, but also due to the achievements of talented youth at the world level in sports, culture, art, as well as ambitious statements of the authorities (sansyzbayeva et. al., 2020). the international community is convinced of the rich competitive opportunities of society and high human international entrepreneurship review ri e 76 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva potential. however, researchers cannot fail to notice the limited transformation of society’s capabilities into competitive advantages of the state: the real socio-economic state of the country is “veiled” in official statistics. the results of many adopted state development programs of the country remain as expected. most investments, including borrowed ones, do not pay off. the real transparency of decisions and the process of using budgetary resources are limited. the current institutional and economic environment has a contradictory impact on business development, and accordingly, entrepreneurs tend to behave opportunistically (głodowska, pera & wach, 2016). a model of a simulated economy emerges. in the annual program documents, the country’s leadership announces strategic tasks, the solution of which should ensure an increase in the quality of life of the population and the international competitiveness of the economy. the main arguments for optimism are the improvement of macroeconomic indicators and government support for business and the population at the expense of budget funds. at the same time, state authorized bodies also report on huge amounts of funds invested by oligarchs abroad, embezzlement of state budget funds. the aim of the study is to assess the quality of economic growth in kazakhstan. an attempt is made to provide an analysis of the discrepancies in expectations stated in government programs and real indicators of economic development in kazakhstan. the article is structured as follows. the first section of the introduction reflects the relevance, purpose and significance of the study. in the second section, a literature review is conducted, where the difference between the concepts of “economic growth” and “economic development” is considered, as well as various methodological approaches to the study of problems of economic development are presented. the third part describes the methods and data used in the article. the fourth part presents the results of the study. and in the final fifth part of the article, conclusions and recommendations are presented. literature review in connection with the emerging contradictions between the official indicators of economic growth and the real economic development of the country, it is necessary to clarify the difference between the concepts of “economic growth” and “economic development”. economic growth is a quantitative indicator that reflects the dynamics of macroeconomic indicators (gdp, inflation, employment). this indicator does not reflect the impact of dynamic growth on the environment, health, birth rate, life expectancy, education, social security of the population. economic development is an indicator of the quality of life, reflecting the increase in national wealth, growth in the number and expected duration of life of the population, the availability of benefits for all, legal and environmental security of life, and social progress. the world scientific community and international organizations are studying this indicator, comparing its level in different countries (kuznets, 1946). in the post-soviet space, the issues of the quality of life are being actively discussed in connection with the ongoing systemic transformations in the political economy and the deterioration of the living conditions of the majority of the population (balobanov & golubev, 2011). the origins of the theory of economic development come from the works of ancient thinkers: philosophers, economists, who studied the nature and factors of the wealth of peoples, the incomes of different social strata. thus, smith (2007), in his famous work “research on the nature and causes of the wealth of peoples”, foreseeing the physical poverty of the population in developing countries in the 21st century, “gives a lesson” to capital owners and government authorities on the distribution of the product and the determination of the minimum consumption basket of an employee: man must always be able to exist by his labour, and his wages must at least be sufficient for his existence. even in most cases it should slightly exceed this level; otherwise, it would be impossible for him to support his family, and the race of these workers would become extinct after the first generation. in this thought, we find an emphasis on the socio-demographic factor of economic development. marx (2017) in the first volume of “capital” developed it, defining labour as a commodity and proposing a formula for calculating its average daily value and a method for distributing new value to the worker’s income and the capitalist’s profit, which predetermined social stratification in a capitalist society. contradictions of institutional and economic environment of development… | 77 in the 20th century, an impetus to the study of economic development and the role of the state in this process was given by american researchers – arthur lewis and theodore schultz – laureates of the nobel prize in 1979 for “innovative studies of economic development as applied to the problems of developing countries”. lewis (2013) among the factors influencing real economic growth, considered institutional, associated with the existing forms of organization of a given society, with its political system and the nature of property relations. in his opinion, maintaining law and order is one of the main conditions for economic growth, and many societies fell into decay because the state was unwilling or unable to protect property owners from bandits or mobs. schultz (1971) in his studies analyzed the reasons for the low quality of life in developing countries and the factors of the “economic miracle” of post-war germany and japan, substantiated that the prosperity of states wasn’t based on minerals and the wealth of banks, but on educated and healthy citizens. a significant contribution to the study of the role of institutionalism in technological transformation and economic development of the countries of the non-western world was made by such outstanding economists as de soto (2004), nelson & winter (2002), stiglitz (1997), todaro (1997). in countries of an emerging market, a great contribution to the scientific school of institutionalists was made by russian scientists such as nureyev (2001) or auzan (2011). the different approaches of economic development researchers show that in this area there are many possibilities for choosing different goals. to assess the level of economic development in the modern world, international organizations use integral measurement methods – indices. in 1979, an index of the physical quality of life was created. the quality of life index is a combined indicator that measures the achievements of countries of the world and individual regions in terms of their ability to provide their residents with a prosperous life. the index summarizes the results of subjective satisfaction with the life of citizens of different countries of the world and correlates them with objective indicators of the socio-economic well-being of residents of these countries. at the same time, the quality of life means the satisfaction of the population with their life and living conditions, based on their real various needs and interests. the quality of life index is compiled on the basis of statistical analysis of nine key indicators that reflect various aspects of the quality of life of the population and is published annually within the framework of the united nations development program to compare the level of economic development of countries around the world. since 2006, the world began to define a new international measure of “happiness” – “international happiness index”, which takes into account the dream and desires of most people on earth to be happy and healthy, to live a long and fulfilling life. since 2012, the un sustainable development solutions network has been publishing the world happiness report. this is a global survey in which people are asked to rate how satisfied they are with life. in 2018, residents of 156 countries participated in it. finland, denmark, norway, iceland and netherlands were included in the top five. kazakhstan ranked 60th and second among the cis countries after uzbekistan (tulekbajewa, 2019). a new methodological approach to the study of economic development problems in order to achieve effective results of the implementation of government programs in improving the well-being of ordinary people was developed by banerjee, duflo and kremer– the 2019 nobel prize winners in economics (banerjee & duflo, 2012). the prize was awarded “for an experimental approach to reducing global inequality”. their research is aimed at microeconomic analysis, identification of population problems. among the basic requirements for overcoming the above-mentioned problems, scientists single out: satisfaction of basic needs (food, no fear of losing income). research on the factors influencing the economic growth of a country was carried out in the scientific papers of chlebisz and mierzejewski (2020). they suggest that an increase in the share of exports of high-tech products can increase the country’s gdp and, as a result, have a positive effect on the growth of economic indicators. głodowska(2017) in the study attempts to substantiate the importance of supporting business environment development as a factor of economic growth in the country. it is impossible to overestimate the role of the pandemic situation, which in many aspects affected the economic development of the world market. the negative effects of this phenomenon have been investigated by many scientists. żak and garncarz (2020) have identified an unprecedented decline in 78 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva economic activity in the scandinavian countries. the experience of the scandinavian countries subsequently can be taken into account in world practice. research methodology in the course of the research, general scientific methods were used, such as observation, historicallogical and statistical analysis, visualization and econometric modelling. to assess the degree of influence of certain indicators on economic growth, a regression analysis was carried out. for this, data were collected from 15 countries for 2000-2018. since the sample combines temporal and spatial data, a panel data regression model was built to analyze the effect of the considered explanatory variables on gdp. to study a model with these characteristics, two different models can be used: a fixed effects (fe) model and a random effects (re) model. the fixed effects model examines the relationship between a predictor and outcome variables within an entity and assumes that the explanatory variables are fixed in units of observation and that fixed effects are computed from the differences within each unit over time. and random effects model is usually preferred when it is assumed that missing variables are absent or not correlated with the explanatory variables considered in the model. using this model allow to determine unbiased estimates of the coefficients, use all available data, and generate the smallest standard errors. a significant difference between fixed and random effects is whether the unobservable individual effect includes elements that are correlated with regressors in the model. the general equation of the econometric model is as follows: ����� = �� + �� + ��� (1) where �represents the countries in the sample (� = 1,…, 15) and represents time ( = 2000,…, 2018). ����� is the dependent variable and represents gdp. �� is the unobservable individual specific effect, and β is the vector of coefficients associated with the independent variables. �� is a vector of explanatory variables for country � at time . ��� is the error value. the dependent variable of the model is gdp, and the following were selected as explanatory variables: life expectancy, birth rate, health expenditures, education expenditures, employment. to assess the interdependence of variables, the pearson correlation was estimated, which allowed to determine how proportional the variability of two variables. correlation coefficients can be positive or negative. if an increase in one variable is associated with a decrease in another, then the correlation coefficient will be negative. a positive correlation is one in which an increase in one variable is associated with an increase in another variable. all data used were collected from the official website of the world bank and the statistics committee of the ministry of national economy of the republic of kazakhstan. results and discussion real gdp growth over the years of kazakhstan’s sovereign development since kazakhstan, like all the countries of the post-soviet space, was a dependent link in a single national economic complex, the collapse of the former soviet union led to the bankruptcy of the national economy. the country could survive in the first years of sovereign development only through the sale of natural resources. all subsequent years, the export of raw materials continues, maintaining the low quality of economic growth predicted by stiglitz in the theory of the “resource curse” (humphreys et al., 2007). the most important indicators of economic development are gdp per capita, birth rate, life expectancy, literacy and education, health care, employment, gender balance, free time. to assess the impact of these indicators on economic growth, an analysis of panel data was carried out. the sample contains data for 15 countries of the former soviet union for 2000-2018. the dependent variable in the model is gdp, and the independent variables are life expectancy, birth rate, health and education expenditures, and employment. using the collected panel data, 2 regression equations with fixed and random effects were constructed. the general equation adapted to the sample is described by equation (2): contradictions of institutional and economic environment of development… | 79 ����� = ���������� ������ + ���� ℎ�� ��� + ����� ℎ����� + � !"�� �#������ + $ %��#�%�� �� + �� + ��� (2) the results of econometric calculations performed using the stata statistical software package with the dependent variable gdp are shown in table 1. table 1. panel regression models with dependent variable gdp independent variables (1) (2) life expectancy 0.066*** (0.007) 0.067*** (0.007) birth rate 0.062** (0.008) 0.058*** (0,0086) health expenditures 0.026*** (0.012) 0.026** (0.012) education expenditures -0.026*** (0.0049) -0.026*** (0.005) employment 0.009* (0.005) 0,011** (0.005) cons 4.353*** (0.445) 4.318*** (0.549) individual effects fe re number of observations 203 203 fisher test for significance coefficients f(5, 183)=105,24 [0.0000] r-squared 0.742 wald statistics chi2(5) =479.58 [0.0024] notes: 1) *, **, *** – the significance of the coefficients at 10%, 5% and 1% levels, respectively; 2) fe – fixed effects, re – random effects; 3) f-test for the significance of individual effects: f(14, 183) = 945.57, prob > f = 0.0000; hausman test: chi2(5) = -8.24, chi2<0. source: own study. the second column of the table shows the results of the panel data model with fixed effects using the least squares method, and the third column shows the results of the panel data model with random effects using the least squares method. coefficients of the variables life expectancy, health expenditures, education expenditures presented in table 1 are significant at the 1% level. the coefficient of the variable birth rate is significant at the 5% level, and the coefficient of the variable employment is significant at the 10% level. according to the results, the evaluated panel data regression model with fixed effects is statistically significant, as evidenced by the rather high coefficient of determination r2 = 0.742 and the fisher test. in calculations for panel data with random effects, the wald statistics chi2 (3) serves as an indicator of the quality of the estimated models instead of the coefficient of determination. its value given in table 1 confirms the statistical significance of panel regression with random effects. the f-test confirms the presence of individual effects. since the set of countries included in the study is the same for all years, it is generally recommended to use a panel regression model with fixed effects. the hausman test was performed, which confirmed the preference of using a panel data model with fixed effects over a panel data model with random effects. the equation of the estimated model is as follows: ����� = 0,066 ∙ ��������� ������ (0.007) + 0,062 ∙ ��� ℎ�� ��� (0.008) + 0,026 ∙ ���� ℎ����� (0.012) − − 0.026 ∙ !"�� �#������ (0.0049) + 0.009 %��#�%�� �� (0.005) + 4.353 (0.445) + ��� (3) as expected, increases in life expectancy, birth rate, health expenditures and employment contribute to economic growth. the result of econometric analysis showed that 1% increase in health 80 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva expenditures will lead to an increase in gross domestic product by 0.026%, and as a result of a 1% increase in life expectancy, gdp will increase by only 0.066%, and the estimates of the coefficients of these variables are significant at the level of 1%. also, gdp will increase by 0.009% with 1% increase in employment. all these indicators reflect the quality of life and well-being of the population; as a result of the analysis of panel data, it can be concluded that social support measures from the state and measures aimed at ensuring employment of the population do not have the desired effect and contribute to economic growth to a very small extent. the methodological basis for assessing the quality of life of the population is the reliability of the analyzed indicators and an objective analysis of the social environment. a comparative analysis of macroeconomic and socio-political indicators testifies to the contradictions of economic development in kazakhstan. so, according to the committee on statistics of the republic of kazakhstan and the world bank, there is an increase in the value of gdp in 2020 compared to 1993 by 7.3 times, with a decrease in the value of the national currency against the us dollar by 63 times. figure 1 reflects the gap in the dynamics of changes in the value of gdp and the price of the national currency. figure 1. dynamics of the value of gdp and the exchange rate of the national currency in kazakhstan for 1993-2020 source: own elaboration. figure 1 shows the outstripping rate of depreciation of the national currency, which reduces the real incomes of the country and the population – basic indicators of the quality of life in society. under the influence of the volatility of oil prices, the national currency is getting cheaper, and during a pandemic it rapidly devalues, provoking an increase in the consumer price index for food, a decrease in the purchasing power of consumers, a drop in demand and bankruptcy of small, medium and large businesses. the following figure shows the interdependence of the tenge exchange rate and oil prices during the crisis years. figure 2 shows that gdp growth rates directly depend on the level of oil prices. the rapid increase in oil price volatility was observed during the 2008 financial crisis, when the indicator fell by 36%, while the tenge fell by 22.5%. a similar situation was observed in 2015, when the fall in oil prices reached 54.5 percent, which resulted in the devaluation of the tenge by 91%. the covid-19 quarantine crisis was accompanied by record drop in oil prices by 64% and 12.5% decline in the national currency. having analyzed the dynamics of the gdp level during the crisis years, it can be concluded that dependence on oil prices impedes a stable proportional gdp growth. the decline in gdp primarily indicates a drop in entrepreneurial activity and a weakening of the economy, since at least 70% of kazakhstan’s incomes are large businesses and smes. it should be noted that even without numbers, it is clear that the counters of shopping centers reflect the dominance of imported consumer goods. the first market transformations of the political economy of the country led to the complete bankruptcy of enterprises producing the final consumer product. the liquidation of collective and state farms in the early years of the transition to a market economy led to the loss of the natural basis of industrial production of all consumer goods. at the same contradictions of institutional and economic environment of development… | 81 time, 70% of the backbone enterprises in the extractive industry were privatized with a high share of foreign investors. the dependence on imports of investment and consumer goods does not allow the country to get out of the rut of the catching-up economy. new industrial plants are being built and commissioned, but the batch production process remains in “standby” mode. figure 2. dynamics of the tenge exchange rate and oil prices during the crisis years source: own elaboration based on data from national bank of kazakhstan (2020) and international energy agency (2020). social development indicators today the quality of life is interpreted as the ability of a person to work and use income for selfdevelopment and providing the family with vital benefits that satisfy the needs according to maslow’s hierarchical model of needs. official statistics and research indicate a growing outflow of talented and promising young people abroad, a decrease of the population’s literacy level and young people’ employment by their specialty, growing social stratification, and a low quality of the new working places. this, in turn, leads to a decrease in gdp and economic growth rates. to clarity situation it is advisable to consider how youth unemployment affects the country’s gdp. for this purpose, the correlation dependence between these variables has been estimated for the last 20 years in kazakhstan (table 2). table 2. correlation between gdp and youth unemployment in kazakhstan, 2000-2019 variables gdp youth unemployment gdp pearson correlation 1 -0.934*** p 0.000 n 20 youth unemployment pearson correlation -0.934*** 1 p 0.000 n 20 source: own study. 19 13 97 62 99 53 45 64 46 23 75 78 120 147 179 222 342 383 401 431 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 brent oil price, usd/barrel tenge to dollar rate 82 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva figure 3. scatter diagram between variables source: own elaboration. table 2 shows that the correlation between gdp and youth unemployment is very strong and significant at the 1% level (r = -0.934, p < 0.01), but it should be noted that there is a negative relationship between these indicators, that is, with an increase in one indicator, second decreases. the inverse relationship is clearly reflected in figure 3. that is, due to the problem of youth employment, the country’s gdp decreases. in kazakhstan, the unemployment rate in the second quarter of 2020 reached 5%. according to imf forecasts, unemployment in kazakhstan will reach 7.8% by the end of 2020; during the quarantine period, the share of unemployed reached 49,8% of the total labor force (bocharova,&seyit,2020). the minimum salary for wage earners in a small business is 42500 tenge (about 100 usd). in 2020, smes provided 30.8% of gdp and provides employment for 3.3 million people (37% of the total employed population) (kapital, 2020). among those employed in small and medium-sized businesses, the share of individual entrepreneurs amounted as 65.6%, legal entities of small business – 18.5%, peasant farm holdings – 15.7%. the share of medium-sized legal entities – 0.2% (kursiv, 2018). the state is taking measures to support business, introducing a preferential tax regime and ban of financial audits. however, raiding continues while the business infrastructure is not improving. thus, the total amount spent on the introduction and implementation of the development of innovative entrepreneurship programs for the period from 2005 to 2020 is more than 900 billion tenge. summing up the results on the reforms effectiveness that form the trajectory of the state innovative development, it was revealed that the main strategically important points for the further innovative development of the state were not met, which indicates the ineffectiveness of industrial policy. according to the recommendations of the world bank, kazakhstan needs to revise the existing ineffective programs to stimulate the development of entrepreneurship and to close those that are not working (regnum, 2020). it should be noted that during the privatization in the agrarian sector of the economy, the best lands were withdrawn from farmland. as a result, farmers are deprived of agriculture areas and pastures sufficient for livestock, equipment and fertilizers are not available due to limited income. naturally, in such conditions, superficial measures of state support do not achieve the intended effect. small business grows for survival. the response of the poor is manifested in opportunistic behavior: a deliberate deterioration in the material and financial conditions of life in order to obtain social support, an increase in shadow incomes, etc. social payments to families with many children 5 1 0 1 5 2 0 2 5 y o u th u n e m p lo y m e n t 5.000e+10 1.000e+11 1.500e+11 2.000e+11 2.500e+11 gdp contradictions of institutional and economic environment of development… | 83 are accompanied by the social environment deterioration, the absence of a trusting dialogue between the state and society. there is an increase in property stratification. the current economic crisis caused by the covid-19 has significantly affected the economic situation in most countries of the world, having an impact primarily on small and medium-sized businesses, whose share in oecd countries is 50-60% of gdp and provides 60% of employment, in kazakhstan the share of smes is 30.8%. the consequences of the quarantine had a negative impact on the business sector, which is the driver of economic development in kazakhstan. the government of kazakhstan has applied a number of instruments to support small and medium-sized businesses, among which the most used according to the results of a study by the auditing company ernst and young (ey): deferred tax payments, suspension of payments on loans to financial institutions. also, according to the results of the ey study and the survey conducted on the effectiveness of public policy measures, it was revealed that 15% of the surveyed smes could not take advantage of the concessions, since the supporting measures did not apply to their field of activity, which indicates the fragmented nature of state support. a certain share of smes remained unattended by the state. more than half of the respondents noted significant barriers to obtaining support for their business, including: low availability of information, bureaucracy, negligence on the part of operators (ernst & young, 2020). to increase the role of smes in the economy of kazakhstan, taking into account the state’s desire to increase the share of entrepreneurship in gdp, it is necessary to increase the incentives and motivation of the population in order to increase labor productivity, as well as to create measures for a qualitatively new level of development of entrepreneurship, in particular innovative business, due to the technological transformation of the state. one of the most important reasons for the failure of domestic programs, according to experts, is the incorrect formulation of measures that do not reflect specific measures to achieve the stated goals, the lack of control over each stage of project implementation, and the transparency of reports. the key indicator of increasing the welfare of kazakhstanis, according to the official statements of the government, is the growth of incomes of the population, but this does not take into account the fact that income withdrawals in the form of high bank interest rates are hidden behind the benefits acquired by the population through consumer loans. the provision of the population with housing is growing due to bank loans to the population, but the number of guaranteed high-quality jobs and sufficient income does not increase, which is a risk factor for loan default. the paradox is that bank services are becoming more expensive, and its stability is questionable, and in the event of a periodic default, the state pays off bank debts at the expense of the people’s welfare fund. in 2017, bad loans reached 70% of the total volume of consumer and mortgage loans in the loan portfolio of commercial banks. in order to “rescue” the backbone commercial banks in 2017, more than 6 billion us dollars were spent from the national welfare fund of kazakhstan (masanov, 2018).the misuse of the national fund is taking place against the growing social stratification. in 2017, the share of the richest 20% of kazakhstani people in the total income of the nation was 37.40%, and the poorest 20% – 9.80%. it turns out that “everything seems to be fine, but the confidence of the country’s citizens is not seen in the future”. the trust of society and business to the state and the economic romanticism of the first years of sovereign development are permanently declining. it is known that without public will, all reforms remain “on paper”. this raises the question of whether the reformers are aware of which economy the state creates, real or imitated, and what are the social consequences of economic policy. the real situation in the life of kazakhstanis is reflected in the results of modernization of healthcare and demographic problems. so, according to the agency for statistics of the republic of kazakhstan, current expenditures on health care increased by almost 2.5 times from 594.9 billion tenge in 2010 to 1 trillion. 604.2 billion tenge. however, in the country, children under 5 still die prematurely for reasons that could have been prevented. most children die in the first year of life (in 2016 – 68.4%). so, out of 4799 children under the 5 years old, 3719 did not live to be 1 year old (sputnik, 2017). according to the results of 2019, the infant mortality rate in kazakhstan increased by 5.9 percent, there are 8.4 deaths per 1000 children born. kazakhstan ranks second among the eaeu countries in terms of mortality among children under 5 years of age (kursiv, 2019). another sad indicator of the 84 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva level of social development in kazakhstan is the increase in suicide. in 2016, there were 1756 suicides. an alarming symptom of the psychological state of society is the increase in suicide among young people. according to the statistics committee of the republic of kazakhstan (2020), in 2017, 818 suicides were registered among young people aged 14 to 28 years old.in terms of the number of child and adolescent suicides in the european region, it is in 7th place. government officials say the reasons for the suicides are not known. however, observations show that teenage suicide is committed mainly by children from disadvantaged families. one of the reasons is the growing gap between the rich and the poor, the growing social poverty, there is an increase in the number of dysfunctional families in which adolescent children realize the hopelessness of their situation, do not see the prospects for their lives and decide to commit suicide. most of all suicides are committed by persons aged 35-44 due to material despair – 899 (in 2015 – 775), of which men – 755 (in 2015 – 652) and women – 144 (in 2015 – 123). adults of working age, whose psyche is oppressed by the debt burden and insolvency, see suicide as the solution. the scale of this phenomenon is growing, it was isolated cases earlier, even in the difficult years of “shock therapy” in the economy. according to the prosecutor general’s office, for seven months of 2020, five of which fall during the quarantine period, 2010 people committed suicide. according to the assumptions of psychologists, the reason could be a difficult financial situation and loneliness (loginova, 2020). the growth in incomes of the population declared by government officials does not take into account that built houses without amenities, worn out cars and small businesses are all purchased on credit, the return of which could never happen due to the lack of permanent income or improper credit agreements (al’bekova, 2018). dependence on the past trajectory of development and the institutional traps of new market states methods of observation, formal deductive modeling, analysis of information from social networks were used in the research. in our opinion, institutions that are immanent to countries that have survived for many years the costs of a centralized administrative-command system, which resulted in the disintegration of the single soviet national economy, are especially important in this study. market transformation reforms were carried out without taking into account the peculiarities of the political structure of the one-party system and the psychology of the slave population, and representatives of power structures who monopolized the privatization process and distributed the former public property among a limited circle of former state and economic leaders. since the countries of the post-soviet space began to integrate into the world economic system in the end of the 20th century, i.e. when the whole world had a centuries-old market history, in our opinion, it is advisable to classify them as new market countries. dependence on the previous trajectory of development led to a low level of adaptive efficiency of the system. the institutions of power and property acquired new, market-democratic forms, but there were fewer real positive changes than negative ones. the new owners did not realize that the growth of the economy they had privatized was linked to labor productivity, which, in turn, could be increased by motivated labor. the worker became hired, but the wages did not match the value of his labor. the owners of enterprises, trying to “squeeze” as much profit from production as possible, reduced costs, dooming the economy to gradual bankruptcy. in the economy, this situation has become a pattern. as a result, the domestic economy fell into decay during the first decade of market transformation. revenues from the sale of natural resources were used to support economic and political stability. at the same time, extractive industry enterprises were privatized with the participation of foreign investors. the share of kazakhstan in this case ranged from 8 to 18 percent. the contracts were signed on conditions dictated by the imf and other international organizations that lobbied for the interests of tncs. there was no one to challenge and defend the interests of kazakhstan: there was no competent body in the field of foreign economic activity. an important institutional feature in the management style of the administrative-command power structures, which has become ingrained in the minds of the “new” leaders, is the setting of ambitious tasks and the ability to report on desired achievements. in modern public administration, contradictions of institutional and economic environment of development… | 85 this legacy is manifested in an ambitious desire to be “ahead of everyone”, imitation of high achievements. it is necessary to distinguish between adequate and unrealistic ambitions. adequate correspond to the capabilities of a person, society, they are real. therefore, they always bring a positive result, that is, satisfaction – a person and society fulfill the set goal and feel socio-economic and political improvements in life (sorokin, 2019). adequate ambition is real and is perceived positively by others. unrealistic ambitions of the authorities can cause extremely negative emotions in society. real ambitions are built on the capabilities and trust of the authorities and society. in this case, a social additional productive force may arise, which is capable of producing a super-perceived positive effect. when manipulating numbers that hide corruption, nepotism, raiding, promises and beliefs about a “bright future” evoke a negative reaction and protest in society. conclusions to assess the degree of influence of factors reflecting the life quality of the population, a regression analysis of panel data was carried out. as a result of the econometric assessment, it was revealed that, in fact, an increase in these indicators has a small effect on economic growth. this result reveals a discrepancy between the target indicators of state programs and actual results. taking into account the peculiarities of kazakhstan development as an emerging market country, it is important to define the principles of economic policy strategy and tactics. first, we should refuse to “directly” copy the experience (not to be confused with the exchange of experience) of the historical prescription of other states. if kazakhstan continues to move along the beaten path of more developed countries, it will remain in the rut of “always catching up with countries.” secondly, it is necessary to openly accept the challenges of modernity, the processes of globalization with all its internal contradictions and use the accumulated potential, including intellectual, own competitive capabilities, both in the system of production factors and in the system of economic relations. thirdly, it is necessary to overcome innovative passivity and take into account that economic growth is the ability of multiplicative growth of all sectors and spheres of the economy. so, if in countries of a developed market, innovative activity is increasing at the expense of satellite enterprises, on which new commercial products are tested, taking into account domestic and external demand, then in kazakhstan in 30 years there is no single large competitive industrial production with a network of venture enterprises has been created. fourthly, when developing models of constructive actions, one should proceed not only from the language of numbers, but to a greater extent from economic logic, understanding of cause-and-effect relationships, social and economic dependencies. the growth of labor productivity should not lead to a reduction in free working time, a deterioration in the way of life due to excessive intensity and duration of work, discrimination against women and youth, or to demographic problems. consumption growth should not burden future income if there are no prerequisites for stable employment and sustainable income growth. fifth, the priority factor of economic development in the conditions of modern technological transformation is knowledge and competence, the quality of the social environment. decent education is an indicator. it is known that any purposeful human activity begins with an abstract representation of the image of what is being created. as the research methodology teaches: if you do not build in your mind what you create, how can you find out whether you have created it. in this regard, the question arises as to whether the state administration has an idea of what kind of economy society creates: imitated or real, what it heals and what it adapts to. it seems that in order to develop a concept for the development of a national economic system, knowledge should be drawn from the scientific heritage, the effective experience of foreign countries and a common understanding of goals and opportunities. based on them, to form a “structure” around which to build all the elements of the system under construction, taking into account the accumulated 86 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva production, economic and intellectual potential, institutional characteristics, as well as the responsibility of specific executors and controlling persons. references al’bekova, a. (2018).dorozhnayakartazanyatostiprivela k letal’nymiskhodam. «zakonoposlushnykh» predprinimateleyzastavlyayutplatit’ za «nedobrosovestnykh» zayemshchikov [the employment roadmap has been fatal. “law-abiding” entrepreneurs are forced to pay for “unscrupulous” borrowers]. retrieved fromhttps://inbusiness.kz/ru/news/abdorozhnaya-karta-zanyatosti-privela-k-letalnym-ishodam on november 19, 2020. auzan, a. a. (2011). institutional economics for dummies. moscow: fashion press. balobanov, a. e., golubev, s. v. (2011). kachestvozhizni-klyuchevoyparametrsovremennoystrategiimirovogogoroda [quality of life is a key parameter of the modern strategy of the world city]. dokladyuchastnikovyubileynogo x obshcherossiyskogoforumaliderovstrategicheskogoplanirovaniya (17-18 oktyabrya 2011 g, sanktpeterburg). [reports of the participants of the jubilee x all-russian forum of strategic planning leaders (october 17-18, 2011y, st. petersburg)], 201. [in russian]. banerjee, a.v., &duflo, e.(2012). poor economics: a radical rethinking of the way to fight global poverty. vintage. masanov, y. (2018). banki kazakhstana: chto s nimi proiskhodiloposledniye 10 let.retrieved from https://informburo.kz/stati/chto-proishodilo-s-bankami-poslednie-10-let-obyasnyaem-v-grafikah.htmlon october 10, 2020. chlebisz, a., & mierzejewski, m. (2020). determinants of gdp growth in scandinavian countries with special reference to scientific progress. international entrepreneurship review, 6(3), 21-35. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.02 de soto, h. (2004). why capitalism triumphs in the west and is defeated in the rest of the world. moscow: cjsc olymp-business. kapital (2020).dostatochno li msb gosudarstvennoypodderzhki?retrieved from https://kapital.kz/business/89012/dostatochno-li-msb-gosudarstvennoy-podderzhki.html on october 11, 2020. ernst &young (2020). the impact of the coronavirus crisis on smes in kazakhstan. report on the results of the survey of smes. ernst & young. głodowska, a., pera, b., & wach, k. (2016). the international environment and its influence on the entrepreneurial internationalization of firms: the case of polish businesses. problemy zarządzania, 14(3), 107-130. https://doi.org/10.7172/1644-9584.62.7 głodowska, a. (2017). business environment and economic growth in the european union countries: what can be explained for the convergence?. entrepreneurial business and economics review, 5(4), 189-204. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050409 humphreys, m., sachs, j.d., & stiglitz, j.e. (eds.) (2007). escaping the resource curse. new york: columbia university press. tulekbajewa, a. (2019). indeksschast’ya: ekspertyproverilisamochuvstviyekazakhstantsev(2019). retrieved from https://inbusiness.kz/ru/news/indeks-schastya-eksperty-proverili-samochuvstvie-kazahstancevon september 2, 2020. loginova, o. (2020). kakkoronaviruspovliyal na suitsidy v mire i v kazakhstane. retrieved from https://vlast.kz/obsshestvo/41425-celovek-naedine-s-bezdnoj.htmlon october 10, 2020. kursiv (2018). kakuyurol’ v ekonomike rk igrayetmalyy i sredniy biznes?retrieved from https://kursiv.kz/news/vlasti-biznes/2018-12/kakuyu-rol-v-ekonomike-rk-igraet-malyy-i-sredniy-bizneson october 11, 2020 kursiv (2019). kazakhstan zanyalvtoroye mesto v yeaes po urovnyusmertnostidetey. retrieved from https://kursiv.kz/news/obschestvo/2019-10/kazakhstan-zanyal-vtoroe-mesto-v-eaes-po-urovnyu-smertnosti-detey on october 11, 2020. kuznets, s. (1946). national income: summary of finding. the annals of the american academy of political and social science, 250(1). lewis, a. w. (2013). theory of economic growth. routledge. marx, k. (2017). capital: a critique of political economy. moscow: eksmo. nelson, r., &winter, s. (2002). evolutionary theory of economic changes. moscow. nureyev, r. m. (2008). development economics: models of the formation of a market economy. moscow: norma, 367 p. international energy agency (2020). retrieved fromhttps://www.iea.org/areas-of-work/global-engagementon december 7, 2020 national bank of kazakhstan (2020). retrieved fromhttps://nationalbank.kz/ru?switch=russianon december 7, 2020 statistics committee of the ministry of national economy of the republic of kazakhstan (2020). retrieved from https://stat.gov.kz/on december 7, 2020 contradictions of institutional and economic environment of development… | 87 world bank (2020).retrieved fromhttps://data.worldbank.org/on december 7, 2020 sansyzbayeva, g., temerbulatova, z., zhidebekkyzy, a., &ashirbekova, l. (2020). evaluating the transition to green economy in kazakhstan: a synthetic control approach. journal of international studies, 13(1), 324-341. https://doi.org/10.14254/2071-8330.2020/13-1/21 schultz, t.w. (1971). investment in human capital. the role of education and of research. new york: the free press smith, a. (2007). an inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. moscow: eksmo. sorokin, t. (2019). ambitsii: stremleniyedostich’ uspekhailitshcheslaviye [ambitions: the desire to achieve success or vanity].retrieved november 19, 2020, from http://gopsy.ru/lichnost/chto-takoe-ambicii.html. bocharova, m., &seyit, a. (2020). statistikazanyatosti v kazakhstane: pravdailimanipulyatsiya? retrieved from https://factcheck.kz/socium/statistika-zanyatosti-v-kazaxstane-pravda-ili-manipulyaciya/. on october 11, 2020. stiglitz, j. (1997). public sector economy. moscow: infra-m. todaro, m. (1997). economic development. moscow: nauka. regnum (2020). vsemirnyy bank prizval kazakhstan otkazat’syaotneeffektivnykhgosprogramm. retrieved from https://regnum.ru/news/economy/3132808.html. on december 7, 2020. sputnik (2017). yunisef: deti v kazakhstaneumirayutiz-za khalatnostiidefitsitavrachey. retrievedfrom https://ru.sputniknews.kz/society/20171020/3547770/yunisef-deti-v-kazahstane-umirayut-iz-zahalatnosti-i-deficita-vrachej.html. on october 10, 2020. żak, m., & garncarz, j. (2020). economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic in selected european union countries. international entrepreneurship review, 6(4), 21-34. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.02 88 | madina tulegenova, zhansaya temerbulatova, aifer baimukhametova, dinara rakhmatullayeva authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. madinatulegenova associate professor at al-farabi kazakh national university (kazakhstan). the main research specialization is the world economy. correspondence to: dr. madina tulegenova, al-farabi kazakh national university, 050040 almaty, kazakhstan, e-mail: ms.tulegenova17@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-7057-8586 zhansayatemerbulatova phd student at the department of economics of al-farabi kazakh national university (kazakhstan). the main research specialization is international competitiveness and green economy. correspondence to: zhansayatemerbulatova, al-farabi kazakh national university, 050040 almaty, kazakhstan, e-mail: t.zhansaya.s@mail.ru orcid http://orcid.org/0000-0002-3205-0948 aifer baimukhametova bachelor in finance (2012), master in finance (2014). currently phd student at al-farabi kazakh national university (kazakhstan). correspondence to: ms. aifer baimukhametova, al-farabi kazakh national university, 050040 almaty, kazakhstan, e-mail: aifer-@mail.ru orcid http://orcid.org/0000-0002-6710-415x dinara rakhmatullayeva phd in economics. lecturer at al-farabi kazakh national university (kazakhstan). correspondence to: dr. dinara rakhmatullayeva, al-farabi kazakh national university, almaty, kazakhstan, email: dintash76@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-6532-1652 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-01-03-pp035--2059-mukaila 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.03 agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit production in nigeria ridwan mukaila a b s t r a c t objective: the objective of this study is to examine agripreneurship among youths. specifically, the study investigates the motivating factors for agripreneurship development among youths, examine the profitability of rabbit production among youth agripreneurs and identified the constraints faced in rabbit production. research design & methods: one hundred and twenty youth agripreneurs involved in rabbit production were selected using the snowball sampling technique and data were collected using a questionnaire. descriptive statistics, cost and return analysis (gross margin analysis, net profit, operating ratio and return to capital invested) and likert rating scale were means of analysing the data. findings: the study revealed that the majority of the youth agripreneurs were males (76.7%), single (85.8%) and obtained their capital from personal savings (87.5%). the important factors motivating agripreneurship development among youth were a quest to acquire personal wealth, to boost income, to achieve what one wants to have in life, to be financially independent, to be self-employed, for personal satisfaction and growth, for high self-esteem, desire to do a new thing and to contribute to their household income and needs. furthermore, rabbit production among the youth agripreneur was profitable with a net profit of 339,193.56 ngn (826.21 usd), an operating ratio of 23% and a return on capital invested of 3.41. the major constraints faced by the youth agripreneur in rabbit production were lack of government support, poor extension contacts, inadequate credit facilities and diseases outbreak. implications & recommendations: this study calls for governments and non-governmental organizations to support and encourage youths to participate more in agripreneurship through the provision of credits and production inputs for profit maximization and cheap protein availability. contribution & value added: this study contributes to entrepreneurship literature by focusing on agripreneurship by youth in a view to enhance more participation in agripreneurship. article type: research article keywords: agripreneurship; agricultural entrepreneurship; entrepreneurship in agriculture; motivating factors; profitability; rabbit farming; youth agripreneurs jel codes: l26, q13, l23 received: 8 november 2021 revised: 14 december 2021 accepted: 16 december 2021 suggested citation: mukaila, r. (2022). agricultural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit production in nigeria. international entrepreneurship review, 8(1), 35-46. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0801.03 introduction overcoming the high malnutrition level in the world, especially in sub-saharan africa where the majority suffer from protein deficiency leading to kwashiorkor among the children, is a global concern. in nigeria, a major nutritional problem has been the low rate of animal-based protein especially for the low-income farmers (akinola, 2009). today, the human population is increasing and as such, protein demand to feed the growing population is on the high side and would not rely on poultry or piggery as a source of white meat. rather, other white meat animals should be exploited such as rabbit meat which is low in cholesterol and safe for both children and old people. international entrepreneurship review ri e 36 | ridwan mukaila youth participation in agripreneurship (agricultural entrepreneurship), especially small livestock rearing, such as rabbit, with little start-up capital, can play a significant role in increasing protein availability at a cheaper rate. in developing countries, there has been an increase in the acknowledgement of rabbit production in recent years as a means to help reduce poverty (baruwa, 2014). thus, youth involvement in rabbit production will not only enhance protein availability and solve the malnutrition problem, but also serve as a tool to lower the poverty rate and enhance the employment rate. this is to a large extent attributed to the high prolificacy, early maturity, rapid growth rate, gene selection ability, feed efficiency, ample use of land space, minimal competition for foods with humans and highquality nutritious meat from the rabbit. rabbit production seems to be the most viable means of producing excellent quality animal protein for the ever-growing population of nigeria (onifade et al., 2010). the major advantages of raising rabbits include short gestation length, low cost of production, small-bodied size, high prolificacy, rapid growth rate, high adaptability over an extensive range of eco-friendly environments and capability to utilise by-products from agriculture and forages (abu et al., 2008). their management requires less land space and can be kept in the backyard of a farmer’s house. rabbits reach maturity at five months and body mass of slaughter at three months with their ability to survive in both temperate and tropical environments (iheukwumere, et al., 2018). a well-fed doe can breed four times a year with an average of seven kits per kindling (onifade, et al., 2010). by feeding on greens alone, rabbits can get their entire feed requirement. their feed conversion ratio of 4:1 is one of the highest feed conversion ratios among animals (aduku & olukosi, 1990). the meat of the rabbit is lustrously white, fine-grained, appetizing and nutritious and is a convenient source of excellent quality animal protein (hernández & dalle zotte, 2010). rabbit meat is high in protein and low in sodium, cholesterol and fat unlike some other animal protein such as pork, lamb and beef. rabbits appear to be a low-cost solution to the problems of undernutrition and hunger of the poor rural dwellers in developing countries (fao, 2000). it is one of the principal ways of alleviating animal-based protein deficiency in nigeria via its advantageous qualities when compared to other animals (marcus & onyeonoro, 2018). they are known as animals of great economic significance (ogbonna, 2015). rabbit production is a beneficial business with quick returns and also a high probability of recouping original investment (oseni &lukefahr, 2014). thus, rabbit occupies economic niches not readily available to larger species and particularly useful on the margin of cash economy because it cost less to buy, represents a less financial risk, produces a faster return on investment, allows flexibility of operation, is easily transportable, provides a steady source of income or food and is often a very efficient feed converter (wilson, 2011). rabbits are primarily and above all regarded for poverty alleviation programs because of their little financing and early advantages, inherency on housing, general management and renewable resources for feeding. thus, small-scale rabbit farming could be used as a great medium for the sustenance of livelihood and good nutrition among the youths. taking into account the number of characteristics that are of great advantage to smallholder rabbit farmers, especially the youths, as well as a greater acknowledgement that rabbit production has a high level of indispensable potential to improve food security, lower the malnutrition problems and reduce unemployment, a concise study of the economic system is required to ascertain the maximum production and profitability of rabbit production. previous studies on entrepreneurship among youth focused on university students and were not on agripreneurship (e.g., ben moussa & kerkeni, 2021; fauzi et al., 2021; gubik & bartha, 2018; hassan et al., 2021; karyaningsih et al., 2020; wardana et al., 2021; zamrudi & yulianti, 2020). there is thus a need to concentrate on youth involvement in agripreneurship. the aim of this study is, therefore, to explore youth involvement in agripreneurship. specifically, the study described the socio-cultural and economic characteristics of youth rabbit producers; examined the motivating factors for agripreneurship development among youths; evaluated the profitability of rabbit production and identified the constraints faced in rabbit production among youth agripreneurs. these would enable the understanding of the profitability level of rabbit production to encourage and motivate more participation of youth, who always seek a white-collar job, in agripreneurship activities. this would, in turn, lower the high level of malnutrition through the availability of protein and consequently lower food insecurity, unemployment and poverty agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit… | 37 rate. good knowledge of factors responsible for the profitability of rabbit production would enable the youths to know where to channel their resources towards profit maximisation. literature review entrepreneurship has received researchers’ extensive attention due to its significant contribution to national prosperity, economics and social development (khan, 2013; reissova et al., 2020). it is recognised globally as an important economic development strategy for creating jobs and wealth (sołekborowska & numprasertchai, 2018). entrepreneurship is defined as the identification of new business opportunities, mobilization of economic resources to start a new business or funding the existing ones under risk and uncertain conditions to make profits (adenutsi, 2009). the creation of business opportunities can take place in any field such as agriculture, industry, social work and education. the creation of business in agricultural-related activities is agripreneurship. agripreneurship simply means entrepreneurship in agriculture. agricultural entrepreneurship is defined as a value creation process composed of a unique set of resources to exploit and take advantage of opportunities in rural areas (estahbanaty, 2013). it is the process of adopting new methods, processes, techniques in agriculture or the allied sectors of agriculture for better output and economic earnings. agripreneurship converts agricultural activity into an entrepreneurial activity and take the risk to develop agricultural ventures to make a profit from the agricultural investment. it is also defined as the profitable marriage of entrepreneurship and agriculture (bairwa et al., 2014). rao and kumar (2016) define agripreneurship as the entrepreneurial process taken up in agriculture or allied sectors. kaur et al. (2018) defined agripreneurship as directly marketed agriculture that is community-oriented and generally sustainable. agriculture is an important sector and has many areas with many available commodities in each area which requires improvement in their production through value addition (kaur et al., 2018; mukaila, 2021). thus, the need to train the unemployed youths in agricultural entrepreneurship management and enlighten them on its importance. agripreneurship training will support youth, especially rural youths, to create employment to be agripreneurs and consequently enhance their economic status in society. an agripreneur is described as a person who invests in and manages an agricultural enterprise for profit-making. an agripreneur managed and use all factors of agricultural production for economic and social benefits. they are independent, risk-takers, daring, rational and have the quality of leadership, competitiveness and achievementorientation. researchers have investigated entrepreneurship generally. previous studies on entrepreneurship among youth focused on university students and the entrepreneurial investigated was not on agripreneurship. gubik and bartha (2018) identified the entrepreneurship motivating factors of students and checked the nexus between the factors and entrepreneurship education. the authors defined five factors of entrepreneurial motivation (market focus/competition, individual goals, community/collective goals, social mission and customer focus). their findings revealed a weak correlation between the motivating factors and entrepreneurship education characteristics. zamrudi and yulianti (2020) investigate the driving factors of students’ intention to do business in indonesia using partial least square structural equation modelling (pls-sem). the study revealed that the supporting condition factors were structural support, university support and relational support. meanwhile, entrepreneurial selfefficacy has no significant effect on students’ entrepreneurial intention. karyaningsih et al. (2020) investigated entrepreneurship education and students’ intention to be entrepreneurs using structural equation modelling (sem), factor analysis (cfa) and exploratory factor analysis (efa). the results revealed that entrepreneurship education had an impact on entrepreneurial intention, knowledge and mindset. students’ entrepreneurial knowledge influenced their intention to be entrepreneurs but has no significant effect on the entrepreneurial mindset. hassan et al. (2021) investigate driving factors of entrepreneurship cultivation among higher institutions in malaysia using structural equation modelling. the study revealed that the only significant factor that influenced entrepreneurial culture in the higher institution was empowerment. wardana et al. (2021) examined the impact of entrepreneurship education, attitude and cultural influence on 38 | ridwan mukaila economic students’ entrepreneurship intension in indonesia. the study revealed that entrepreneurship attitudes and culture influenced entrepreneurship intention among the students. fauzi et al. (2021) examined students’ entrepreneurial abilities in malaysian using pls-sem. the study revealed that inspirational motivation was the strongest predictor of both entrepreneurial behaviour and knowledge sharing. an individualised consideration, knowledge sharing and psychological empowerment had a significant impact on entrepreneurial behaviour while intellectual stimulation and idealised influence show no effect. ben moussa and kerkeni (2021) examined the importance and role of the family environment (family support for entrepreneurship, entrepreneurial role model and parental support for autonomy) in determining the entrepreneurial intention of young tunisian students. their result revealed that exposure to an entrepreneurial role model and parental support for autonomy were the most important factors that stimulate students’ entrepreneurial intention. meanwhile, family support for entrepreneurship (social and financial capital) does not affect the entrepreneurial intention of young students. baharuddin and ab rahman (2021) investigate the dominant characteristic (antecedent) for becoming entrepreneurs among muslim youths in indonesia using the theory of planned behaviour model and pls-sem. the study shows that personal attitude (0.011), perceived behavioural control (0.040) and subjective norms (0.152) were the three exogenous driver constructs that have an effect on entrepreneurship intention among the students. the current study defers from the previous studies by focusing on youth involvement in agripreneurship. the profitability of rabbit production among youths was also investigated which little information on it existed. the methodology employed in this study also defers from other studies. therefore, there is the need to carry out an empirical study on youths’ involvement in agripreneurship and profitability of rabbit production among the youth agripreneurs to promote youth involvement in agricultural entrepreneurship. research methodology study area this study was conducted in enugu state nigeria which is one of the 36 states in the country. enugu state was created in the year 1991 from the eastern two-thirds of anambra state and is regarded as the coal city state but has a lot of agricultural practices ongoing. the inhabitants of the state are majorly farmers and traders, especially the rural dwellers. they rear animals like rabbits, goats, sheep, and poultry. they also grow food crops like yams, maize, beans, cassava, cocoyam and some cash crops like kola nuts, palm trees, oil bean trees, breadfruit, coconut and cashews. sampling procedure a multistage sampling technique was used in this study. in the first stage, four local government areas were randomly selected in the state. three autonomous communities were randomly selected from each of the four local government areas making a total of twelve communities. at the last stage, the snowball sampling technique was used to select ten youth agripreneurs who were involved in rabbit farming. thus, a total of 120 youth agripreneurs served as respondents for this study. data collection data were obtained from a primary source. it was collected via a structured questionnaire that contained a set of open and close-ended questions for the youths involved in rabbit production agribusiness as respondents. federal ministry of youth and sports development (2019) defined youths in nigeria as people within the age group of 15 to 29 years. thus, the targeted population of this study were people between the age group of 15 to 29 years involved in rabbit production. the questionnaire gathered important data on the socio-economic and cultural characteristics of rabbit farmers, the costs and returns from the rabbit production system, the constraints associated with rabbit production, and the management process employed. agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit… | 39 data analysis descriptive statistics such as means, frequency distribution and percentages were used to describe the socio-cultural and socio-economic characteristics of the youth agripreneurs. costs and returns analysis (such as gross margin analysis, net profit, operating ratio and return to capital invested) and likert rating scale were also used to analyse the data obtained from the respondents. costs and returns analysis the profitability and returns were determined using gross margin analysis and net profit. the gross margin is a profitability analysis that shows the gross profit of an enterprise after deducting the variable costs. the difference between the total revenue (tr) accrued from rabbit production and the total variable cost (tvc) incurred in rabbit production is the gross margin (gm). ����� ���� = ���� ���� �� − ���� ��� �� � ���� net profit takes care of the limitation of gross margin analysis since gross margin did not account for the fixed cost incurred in an enterprise. this study, therefore, further calculated the net profit of the enterprise. net profit is the difference between the gross margin and the total fixed cost in rabbit production. ��� ���� � = ����� ���� − ���� � ��� ���� the operating ratio is directly related to the farm variable input usage and measures the portion of total revenue used as a variable cost. the lower the ratio, the higher the profitability of the farm business. operating ratio = #��� ��� �� � ���� ���� ���� �� return on capital invested is defined as gross margin divided by total variable cost. it measures the return from a unit of currency invested in an enterprise. return on capital invested = ����� ���� ���� ��� �� � ���� likert scale likert scale is a scaling method used in research to measure individual’s attitude, perception and opinions including the degree of agreement and disagreement to a statement. it is commonly used in research that requires questionnaires. a four-point likert rating scale was used in this study to identify the constraints associated with rabbit production. the cut-point used was a mean score of 2.50. any constraint with a mean score of 2.50 and above was considered severe while those with a mean score lower than 2.50 were considered not severe. a four-point likert rating scale was also employed to identify the motivating factors promoting agripreneurship development among the youths. results and discussion socio-economic characteristics of youth entrepreneur involved in rabbit production the socio-economic characteristics of the youth involved in rabbit farming were presented in table 1. as shown in table 1, youth rabbit farmers were predominantly male (76.7%) while a few proportions were females. thus, the enterprise was male-dominated. women involvement in activities such as caring for the home and other household chores which consumed most of their time may have been the reason for low female participation in rabbit farming (baruwa, 2014). regarding the age of the respondents, the majority (57.5%) were within 21 and 25 years, 21.7 per cent were within 26 and 29 years and 20.8 per cent were between 15 and 20 years of age. the average age of the rabbit farmers was 23 years. this implies that the study targeted the appropriate population who were in their economic active age to practised rabbit production (engage in agripreneurship). most of the youth rabbit farmers were single (85.8%) while 14.2% of the respondents were married. the higher level of singleperson involvement in rabbit farming was due to their youthful age. results of educational level show that most youth agripreneurs had completed secondary education (68.3%), 26.7% had completed tertiary education, 3.3% had completed primary education, while 1.7% had no formal educational back40 | ridwan mukaila ground. education is important in livestock production because it helps to increase the farmer’s knowledge on better management practices. akanbi et al. (2020), and mukaila et al. (2021) opined that education has an important influence on decision making and managerial ability. this will therefore enhance the producer’s ability to embrace new technologies. regarding youth agripreneurs experience in rabbit rearing, 65 per cent of the youths had between one and five years of rabbit rearing experience, while 35 per cent had between six and ten years. they had an average of five years of experience in rabbit rearing. this shows that rabbit farming was not new to the youth and they can be said to be experienced in rabbit farming. seventy per cent of the youth did not belong to any association while only 30 per cent of them were members of an association. this implies the low participation of youth rabbit farmers in social organization activities. the majority (80.0%) of the youths can easily access the market for their products while only 20 per cent find it difficult to access the market due to distance cover. these results imply that there is an availability of market for rabbit products. the result of access to extension services shows that 82.5% of the youthshad no meeting with an extension agent while only 17.5% of them had meetings with extension agents. access to extension services translates to access to information that will, in turn, improve the productivity of rabbit production. the majority of the youth (87.5%) had their main source of capital from the personal funds or own pockets, while 7.5% and 5% of youths sourced their main capital from friends or relatives and associations, respectively. personal fund is not always enough in agriculture and limits farmers production level to a small scale. thus, the majority of youths finance their businesses from personal funds which limit their activities to a small-scale level. the majority (76.7%) of youths had no access to credit or loans while only 23.3% had access to credit or loans. this implies that they did not have access to credit facilities from commercial and microfinance banks. this could also limit their production to a small scale. regarding their annual income, 32.5 per cent of the youths had 400,001 ngn (974.33 usd) to 500,000 ngn (1,217.91 usd), 9.2% had 300,001ngn (730.75 usd) to 400,000ngn (974.33 usd), 21.6 per cent had 200,000 ngn (487.16 usd) to 300,000 ngn (730.75 usd), 26.7 per cents had less than 200,000ngn (487.16 usd) and 10 per cent had more than 500,001 ngn (1,217.91 usd) per annum. the youth rabbit farmers had an average annual income of 341,312.6ngn (831.37 usd). this suggests that rabbit production contributed to the youths’ economic status. factors motivating youths agripreneurial development the factors motivating agripreneurship development among youths were presented in table 2. the results show that the most important motivational factor for youth involvement in agripreneurship was to acquire personal wealth. this was closely followed by the quest to boost income. engaging in agripreneurship such as rabbit production serves as means of generating income and improving youths’ economic status in society. the third-ranked motivating factor was to achieve what one wants to have in life. the youths were able to achieve some of their wants and needs from the income generated from the agricultural enterprise. the quest of youths to be financially independent was also a motivational factor for their agripreneurship development. youth agripreneurs were able to get things done independently without depending on their families. youths were also motivated to involve in agripreneurship to be a boss and to be selfemployed. youths engaged in agripreneurship to meet responsibility through being self-employed. for personal satisfaction and growth was also an important motivating factor for youths agripreneurship development. youths were motivated to engage in agripreneurship for high self-esteemin society. youth agripreneurs were respected in society for being independent and self-employed. youths were also motivated to be agripreneur due to the quest desire to do new things such as rabbit production. for reputation and recognition as an agricultural entrepreneur was also a motivational factor for youths agripreneurship development. to achieve the needs of life such as foods and clothes was also motivating factor for youths agripreneurship development. the youths also engaged in agripreneurship to contribute to their household income and needs. they engaged in income-generating activities to contribute to their household’s welfare. this suggests that rabbit production among the youths plays a vital role in their households’ welfare and livelihoods. the least ranked motivating factor to engage in agripreneurship among youthswas for a bright future. due to low education levels among some of the youths which may deprive them of getting white-collar jobs, they engaged in agripreneurship. agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit… | 41 table 1. socio-cultural and economic characteristics of rabbit producers variables categories frequency percentage mean sex male 92 76.7 female 28 23.3. age 15-20 25 20.8 22.8 21-25 69 57.5 26-29 26 21.7 marital status married 17 14.2 single 103 85.8 educational qualification primary 4 3.3 secondary 82 68.3 tertiary 32 26.7 no formal education 2 1.7 farm experience (years) 1-5 78 90.0 4.75 6-10 42 10.0 member of association no 84 70.0 yes 36 30.0 access to market no 24 20.0 yes 96 80.0 access to extension services no 99 82.5 yes 21 17.5 main source of capital for rabbit owned funds 105 87.5 friends/relatives 9 7.5 association 6 5.0 access to credit no 92 76.7 yes 28 23.3 annual income (ngn) <200,000 32 26.7 341,312.6 200,001-300,000 26 21.6 300,001-400,000 11 9.2 400,001-500,000 39 32.5 >500,001 12 10.0 source: own study. table 2. motivating factors that promote agripreneurship among youths motivational factors very important important less important not important weighted score mean score to acquire personal wealth 90(75) 20(16.7) 10(8.3) 0(0) 440 3.67 to boost income 63(52.5) 38(31.7) 19(15.8) 0(0) 404 3.37 achieve what one wants to have in life 79(65.8) 20(16.7) 7(5.8) 14(11.7) 404 3.37 to be financially independent 75(62.5) 13(10.8) 32(26.7) 0(0) 403 3.36 to be my own boss 53(44.4) 36(30) 31(25.8) 0(0) 382 3.18 to be self employed 41(34.2) 50(41.7) 29(24.2) 0(0) 372 3.10 for personal satisfaction and growth 47(39.2) 31(25.8) 42(35) 0(0) 365 3.04 for high self esteem 42(35) 44(3.67) 29(24.2) 5(4.2) 363 3.03 desire to do new thing 42(35) 34(28.3) 35(36.7) 9(7.5) 349 2.91 reputation and recognition 36(30) 39(32.5) 29(24.2) 16(13.3) 335 2.79 to achieve the needs of life 34(28.3) 35(29.2) 37(30.8) 14(11.7) 329 2.74 to contribute to the household 27(22.5) 41(34.2) 41(34.2) 11(9.2) 324 2.70 for a bright future 21(17.5) 56(46.7) 27(22.5) 16(13.3) 322 2.68 note: figures in parenthesis are in percentage (%). source: own study. 42 | ridwan mukaila profitability of rabbit production among the youth agripreneurs table 3 presents the results of the cost and return analysis (profitability) of rabbit production among youth agripreneurs. to understand the rabbit production profitability among the youth agripreneurs, there is the need to find out the cost and returns of the investments in the production. the total variable cost of input was 100,542.88 ngn (244.90 usd) while that of the total fixed cost was 4060.44 ngn (9.89 usd). the cost of getting the parent stocks had the highest share of total variable cost followed by the cost of feeding. cost of housing had the highest share of total fixed cost. the revenue from the sales of rabbits produced in a year (average of 68 rabbits) was 443,796.87 ngn (1,081.01 usd). rabbit production had a gross margin of 343,254 ngn (836.10 usd) and a net profit of 339,193.56 ngn (826.21 usd). the return on capital invested was 3.41. this implies that for every one unit of a currency (1 ngnor 1 usd) spent or invested on rabbit farming, there is a return of 3.41 ngn or 3.41 usd to the farm enterprise (depending on the currency). the operating ratio was 0.23, which implies that rabbit production uses a lower portion (23%) of the gross revenue as a variable cost. these results imply that rabbit production among the youth agripreneur was a profitable agribusiness enterprise. these findings were in line with akanni and odubena (2003) who found out that the rearing of rabbits was profitable with an operating ratio of 43%. adanguidi (2020) and baruwa (2014) also reported that rabbit production was a profitable venture. table 3. profitability of rabbit production among youth agripreneurs variables values (ngn) values (usd) total revenue (a) 443,796.87 1,081.01 variable cost cost of stocks 69,525.62 169.35 cost of labour 8,278.13 20.16 cost of feeding 13,436.25 32.73 cost of water 2,056 5.01 cost of drugs 2,772.5 6.75 cost of transportation 4,474.38 10.90 total variable cost (b) 100,542.88 244.90 fixed cost cost of housing/cage 3,477.68 8.47 cost of feeders 288.76 0.70 cost of drinkers 294 0.72 total fixed cost (c) 4060.44 9.89 gross margin (d) = a-b 343,254 836.10 net profit = d-c 339,193.56 826.21 operating ratio (b/a) 0.23 0.23 return on capital invested (d/b) 3.41 3.41 source: own study. constraints faced in rabbit production among youth agripreneurs the constraints faced in rabbit production among the youth agripreneurs were presented in table 4. the major constraints faced were lack of support or interest by government and research institutes (3.65), inadequate extension programs or contacts (3.36), poor access to credit (3.16), pest and diseases infestation (2.90), high cost of housing (2.71), termite attack (2.65) and high cost of feeds (2.5). lack of support or interest by government and research institutes was a very severe constraint and ranked first among the constraints. the youth involved in rabbit production did not receive government support to enhance their production activities, especially during the recent covid-19 pandemic. inadequate extension programs or contacts in rabbit production was also a very severe constraint and ranked second among the constraints. most rabbit farmers did not get access to extension programmes where they can get relevant information on modern rabbit farming. agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit… | 43 poor access to credit was also a very severe constraint in rabbit production among the youth agripreneurs and ranked third among the youth agripreneurs. the majority of the youths could not access credit, the few that could access credit got it from family and friends where they got little financial assistance. this could limit their production to a micro-scale level. the poor access to credit could be linked to a lack of collateral and the high rate of interest that is attached to the said amount of loan from commercial banks. the severity of pest and diseases infestation in rabbit production was perceived as a severe constraint to rabbit production and ranked fourth among the youths. disease outbreaks inhibit the productivity and profitability of rabbit production among the youth. taiwo et al. (1999) reported that one of the major causes of poor rabbit production in sub-saharan africa is pests and diseases such as mange. it is quite a limiting factor to rabbit profitability. the high cost of housing was perceived as a severe constraint in rabbit production and ranked fifth among the youth agripreneurs. because most of the youth involved in rabbit production used personal funds to start the business, some perceived construction of cages and hutches as a challenge to engage in rabbit farming. termite attack at the rabbit house was also perceived as a severe constraint and ranked sixth among the youth agripreneur. the rabbit houses (cages and hutches) were constructed with wood which is easily affected by termites. this led to spending money to control termites and/or constructing a new cage. this result is in line with baruwa (2014) who reported that soldier ants was a challenge to rabbit production. the high cost of concentrated feeds was perceived as a severe constraint and ranked last among the severe constraints in rabbit production. due to the inflation in the country coupled with low agricultural productivity as a result of the pandemic that affected the 2020 planting season. this increased the price of concentrated feed given to the rabbit to enhance their growth. cherwon et al. (2020) reported a similar finding that the high cost of feeds is a major challenge in rabbit production in kenya. high risk of theft (2.13), marketing problems (2.06) and high cost of labour were not severe problems to rabbit production among the youth agripreneur. this could be because the youth had their rabbits’ cages and hutches at the backyard of their compound which preserve their rabbits from theft and enabled the household members to assist the youths in rabbit production. table 4. constraints faced in rabbit production among youths agripreneur constraints es freq (%) vs freq (%) ms freq (%) ns freq (%) m d rank lack of support by government and research institutions 93(77.5) 18(15.0) 3(2.5) 6(5.0) 3.65 vs 1st inadequate extension program or contacts 66(55.0) 36(30.0) 14(11.6) 4(3.3) 3.36 vs 2nd poor access to credit 71(59.2) 19(15.8) 6(7.5) 14(17.5) 3.16 vs 3rd pest and diseases infestation 42(35.0) 38(31.6) 27(22.5) 13(10.8) 2.90 s 4th high cost of housing 24(20.0) 54(45.0) 26(21.6) 16(13.3) 2.71 s 5th termite attack 26(21.6) 40(33.3) 40(33.3) 14(11.6) 2.65 s 6th high cost of feeds 16(13.3) 56(46.7) 28(23.3) 20(16.7) 2.57 s 7th high risk of theft 13(10.8) 33(27.5) 29(24.2) 30(37.5) 2.13 ns 8th marketing problem 15(12.5) 24(20.0) 34(28.3) 47(39.2) 2.06 ns 9th high cost of labour 1(0.8) 12(10.0) 38(31.7) 69(57.5) 1.55 ns 10th note: freq. = frequency, vs = very severe, s = severe, ms = moderately severe, ns = not severe, m = likert mean, d = decision. source: own study. conclusions this study investigated agripreneurship among youths viz-a-viz the profitability of rabbit production among youth agripreneurs to increase youths’ participation in agripreneurship. the study revealed that the majority of the youth engaged in rabbit production were males, single, had access to the market, and sourced their capital through personal savings. the important factors motivating agripreneurship development among youths were to acquire personal wealth, to boost income, to achieve what one wants to have in life, to be financially independent, to be self-employed, for personal satisfaction 44 | ridwan mukaila and growth, for high self-esteem, desire to do a new thing, reputation and recognition, and to contribute to their household income and needs. the study has shown that rabbit production among the youth agripreneurs was profitable. rabbit production had a net profit of 339,193.56 ngn (826.21 usd), an operating ratio of 23%, and a return on capital invested of 3.41. numerous constraints were limiting the effectiveness of rabbit production among the youth agripreneurs. these constraints were pest and diseases infestation, poor access to credit, inadequate extension programs or contacts, high cost of housing, high cost of feeds, termite attack and lack of support or interest by government and research institutes. despite the numerous challenges faced by the youths, the rabbit production industry will do well when these constraints are reduced drastically. based on the findings of this study, with a view to promoting rabbit production among the youth as a profitable venture, the study recommends that there should be an awareness creation among the youth about the importance of rabbit production to encourage more participation and improved standard of living. there should also be an information program to the public on the nutritive benefits of rabbit meat to enhance its consumption to solve the malnutrition problem. this would also enhance the marketability of rabbit meats. there is also a need for the government’s active support in disease control through vaccination and training for rabbit farmers to enhance adequate technical know-how. government can also support the youth agripreneurs through the provision of rabbit farm clusters where there will be stronger and safer housing, biosecurity, security, availability of veterinary centres and adequate provision of drugs. there is a need for adequate visits and contacts from extension agents to the youth rabbit farmers. these change agents should be well equipped with knowledge, techniques and skills in rabbit rearing to be diffused to the youth agripreneurs. this could bring about an increase in animal production and a higher protein intake. government should support and encourage youth rabbit farmers through the provision of farm inputs (such as subsidized quality feeds and high-quality breeds of rabbits) for maximum productivity and profitability. provision of adequate funding inform of loans and grants by the government to the youth will also encourage more participation in agripreneurship among the youths and increase the profitability of rabbit production. microfinance banks, commercial banks and other lending agencies should increase youths’ access to credit. this would go a long way to provide business opportunities to the unemployed youths and reduce the financial constraints faced by rabbit producers. youth agripreneurs on their part should form cooperative societies to help them in the acquisition of loans at very low-interest rates to finance their businesses, training and a subsidized cost of production inputs to the members. such groups can also help to reduce losses by procuring facilities for its members’ usage and enjoyment of economies of scale. the study is limited to youth involvement in rabbit production agripreneurship. future studies should focus on youth engagement in crop production. future research can also examine the drivers of agripreneurship intension among youths. references abu, o. a., onifade a. a., abanikannda, o. t.,& obiyan, r.i. (2008). status and promotional strategies for rabbit production in nigeria. 9th world rabbit congress, june 10-13, verona, italy. management and economy, 1499-1504. adanguidi, j. (2020). analysis of the profitability and competitiveness of rabbit value chains in benin. journal of agricultural science, 12(2), 151-159. https://doi.org/10.5539/jas.v12n2p151 adenutsi, d. e. (2009). entrepreneurship, job creation, income empowerment and poverty reduction in low-income economies. accra, ghana: glisten strategic solutions. aduku, a. o.,& olukosi, j. o. (1990). rabbit management in the tropics. living books series, g. u. publications. akanbi, o. s, oloruntola, d. s., olatunji, s. o., & mukaila, r. (2020). economic analysis of poultry egg production in kwara state, nigeria. journal of economics and allied research, 4(3), 57-71. akanni, k.a.,& odubena, m.y. (2003). costs and returns to rabbit production in ijebu-ode local government area, ogun state. nigeria journal of animal production, 30(2), 229-235. https://doi.org/10.51791/njap.v30i2.1491 akinola, l.a.f. (2009).economics of rabbit production in gokan local government area of rivers state, nigeria.in proceedings of 34th annual conference of nigerian society for animal production (nsap) university of uyo (pp. 70-72). university of uyo. agricutural entrepreneurship among the youth: the case of youth involvement in rabbit… | 45 baharuddin, g., & ab rahman, a. (2021). what is the most effective antecedent for developing entrepreneurial intention among muslim youth in indonesia? entrepreneurial business and economics review, 9(1), 75-88. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090105 bairwa, s. l., lakra, k., kushaha, s., meena, l. k.,& kumar, p. (2014). agripreneurship development as a tool to the upliftment of agriculture. international journal of scientific and research publications, 4(3), 1-4. baruwa, o. i. (2014). profitability and constraints to rabbit production under tropical conditions in nigeria. journal of livestock science, 5, 83-88. ben moussa, n., & kerkeni, s. (2021). the role of family environment in developing the entrepreneurial intention of young tunisian students. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 31-45. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090102 cherwon, a. k., wanyoike, m. m.,& gachuiri, c. k. (2020). rabbit production practices in kiambu county, kenya. international journal of livestock production, 11(4), 114-121. https://doi.org/10.5897/ijlp2020.0719. estahbanaty, s.s.m. (2013). how to increase agriculture entrepreneurial skills. european online journal of natural and social sciences, 3(2), 1244-1251. fauzi, m.a., martin, t., & ravesangar, k. (2021). the influence of transformational leadership on malaysian students’ entrepreneurial behaviour. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 89-103. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090106 federal ministry of youth and sports development (2019). enhancing youth development and participation in the context of sustainable development. national youth policy. retrieved from https://www.prb.org/wp-content/uploads/2020/06/nigeria-national-youth-policy-2019-2023.pdf gubik, a.s., & bartha, z. (2018). the role of university in influencing the entrepreneurial intention of university students. international entrepreneurship review, 4(3), 177-188. hassan, z., lashari, m.k., & basit, a. (2021). cultivating entrepreneurial culture among the students in malaysia. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 119-136. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090108. hernández, p.,& dalle zotte, a. (2010). influence of diet on rabbit meat quality. in: c.de blas & j. wiseman (eds.), the nutrition of the rabbit (pp. 163-178). cabi publishing. https://doi.org/10.1079/9781845936693.0163. iheukwumere, c. c., ahaotu, e. o.,& nwoye, e. o. (2018). studies on benefits and problems of rabbit production in abia state, nigeria. international journal of animal and veterinary sciences, 5, 23-28. karyaningsih, r.p.d., wibowo, a., saptono, a., & narmaditya, b.s. (2020). does entrepreneurial knowledge influence vocational students’ intention? lessons from indonesia. entrepreneurial businessand economics review, 8(4), 138-155. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080408. kaur, m., mann, s. k.,& kaur, k. (2018). agripreneurship – a tool to empower rural women. asian journal of agricultural extension, economics & sociology, 27(3), 1-8. https://doi.org/10.9734/ajaees/2018/42015. khan, m.r. (2013). mapping entrepreneurship ecosystem of saudi arabia. world journal of entrepreneurship, management and sustainable development, 9(1), 28-54. https://doi.org/10.1108/20425961311315700. marcus, c. a.,& onyeonoro, q. c. (2018). socio-economic factors militating against rabbit meat consumption in imo state, nigeria: a study of ihitte uboma l.g.a. direct research journal of agriculture and food science, 6(3), 62-67. https://doi.org/10.26765/drjafs.2018.1956. mukaila, r. (2021). nexus between real effective exchange rate misalignment and rubber export in nigeria. economic journal of emerging markets, 13(2), 123-133. https://doi.org/10.20885/ejem.vol13.iss2.art2. mukaila, r., obetta, a. e., awoyelu, f. e., chiemela, c. j., & ugwu, a. o. (2021). marketing analysis of vegetables: the case of carrot and cucumber marketing in enugu state, nigeria. turkish journal of agriculture food science and technology, 9(2), 346-351. https://doi.org/10.24925/turjaf.v9i2.346-351.4000. ogbonna, o. a. (2015). roles of households in rabbit production in enugu-north agricultural zone of enugu state, nigeria. journal of agricultural extension, 19(1), 19.http://dx.doi.org/10.4314.jae.v19i1.4. onifade, a. a., abu, o., obiyan, r.i., &abanikannda, o. (2010). rabbit production in nigeria: some aspects of current status and promotional strategies. world rabbit science, 7, 51-58. https://doi.org/10.4995/wrs.1999.380. oseni, s. o., & lukefahr, s. d. (2014). rabbit production in low-input systems in africa:situation, knowledge and perspectives-a review. world rabbit science, 22, 147-160. https://doi.org/10.4995/wrs.2014.1348. rao, m.,& kumar, m. (2016). agripreneurship for sustainable growth in agriculture and allied sectors: a conceptual model. man in india, 96(5), 1633-1641. 46 | ridwan mukaila reissova, a., šimsova, j., sonntag, r., & kučerova, k. (2020). the influence of personal characteristics on entrepreneurial intentions: international comparison. entrepreneurial business and economicsreview, 8(4), 2946. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080402. sołek-borowska, c., & numprasertchai, h. (2018). exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective. international entrepreneurship review, 4(3), 357-372. taiwo, b. b., ogunride, i. i.,& ogunsiji, o. (1999). reproductive and growth performance of rabbits raised of forage crops. in a.d. ologhobo, g.n. egbunike, m.k. adewumi, a.m. bamgbose, e.a. iyayi & a.o.k. adesehinwa (eds.), proceedings of the 4th annual conference of animal science association of nigeria (asan) (pp. 108-109). asan. wardana, l.w., narmaditya, b.s., wibowo, a., fitriana., saraswati, t.t., & indriani, r. (2021). drivers of entrepreneurial attitude among economics students in indonesia. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 61-74. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090104. wilson, r. t. (2011). small animals for small farms. (second edition). fao. zamrudi, z., & yulianti, f. (2020). sculpting factor of entrepreneurship among university students in indonesia. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 33-49. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080102. author ridwan mukaila m.sc. in agricultural marketing and agribusiness (university of nigeria, nsukka), phd candidate (in view at the university of nigeria, nsukka). lecturer at the department of agricultural economics, university of nigeria, nsukka, nigeria. his research interests include entrepreneurship, agribusiness, agricultural marketing, food security, poverty study and international trade. correspondence to: ridwan mukaila, department of agricultural economics, university of nigeria, nsukka, 410001,nigeria, e-mail: ridwan.mukaila@unn.edu.ng orcid http://orcid.org/0000-0001-8584-0858 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-03-05-pp069--2098-wajda-lichy,fijorek,denkowska,kawa 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.05 the impact of information and communication technology on services exports: evidence from developed and developing economies marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa a b s t r a c t objective: the objective of the article is to examine direct and indirect channels through which information and communication technology affects exports of services. research design & methods: in this study a linear fixed effects panel regression model with country-specific fixed effects and with driscoll and kraay standard errors is fit to the data over the period 2000-2019. the samples cover the data sets for 80 countries, and separately for 44 high-income and 36 low and middle-income economies. findings: the findings show that the access to traditional and broadband digital connectivity has a positive impact on services exports, revealing a slightly stronger influence of the latter for the advanced economies. additionally, exports and imports of the ict goods appear to be complementary to services exports. implications & recommendations: the detected dependencies indicate that in a digital era, connectivity infrastructure, as well as international flows of the ict goods bring about significant effects for services exports. both findings raise important implications for export-led growth policy that should account for new interdependencies between goods and services, and for further investments in digital infrastructure. contribution & value added: this study contributes to the relevant literature by extending the traditional factor-endowment approach used to explain the impact of information and communication technology on the exports of services. besides specifying the exports of services as a function of internet market penetration, both a traditional and a broadband one, we consider the exports and the imports of ict goods as the potential determinants of services exports. article type: research article keywords: services exports; digital trade; broadband connectivity; international trade; ict; trade in services jel codes: f10, f14, c23 received: 1 july 2022 revised: 26 september 2022 accepted: 26 september 2022 suggested citation: wajda-lichy, m., fijorek, k., denkowska, s. & kawa, p. (2022). the impact of information and communication technology on services exports: evidence from developed and developing economies. international entrepreneurship review, 8(3), 69-80. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.05 introduction the rise of services trade is one of the most distinctive features of international trade in the 21st century. in the first two decades of a new millennium, the growth of services exports outstripped the growth of goods trade. from 2000 to 2019, the volume of global services exports almost tripled, whereas goods exports doubled over this time. developing countries became the main actors of rapidly expanding international trade, as the pace of their exports, of both goods and services, clearly exceeded that of developed economies. although developing economies have successfully expanded their shares in global trade, the prevailing position of high-income countries have remained strong, especially in services exports. in 2000, high-income countries provided about 84% of the world services exports, and in 2019 their shares only slightly decreased to around 80%. in goods trade, the asymmetry between developed international entrepreneurship review ri e 70 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa and developing countries has weakened to a larger extend, as low and middle-income economies shifted their shares of global goods exports from 18% in 2000 to 34% in 2019 (wdi database). this study takes a close look at information and communication technology (ict), seeking to explain how it affects the exports of services. while most of researchers focus on the role of digital infrastructure, including internet or mobile phone connectivity, our study extends this traditional factorendowment approach. thus, besides specifying the exports of services as a function of internet market penetration, both a traditional and a broadband one, we include the exports and the imports of ict goods as the potential determinants of services exports. we contribute to the existing literature, accounting for the relationships between ict goods trade and services exports that allow covering different international channels through which digital technology may affect trade in services. we expect that digitalization not only creates new types of services, but also gives rise to new interlinkages between goods and services. thus, we hypothesize that digitalization affects services exports, both directly and indirectly. the existence of a complementarity between trade in ict goods and the exports of services would imply important recommendations for trade policy-makers. the rest of the paper is organized as follows. first, we briefly overview main tendencies in services trade over the last two decades. then, we discuss the relevant literature on services exports, pointing to the different categories of tradable services and their determinants. next section describes the variables, data sources, and methodology that we apply to the empirical analysis. the results and the discussion are presented in the next part. eventually, in concluding remarks we present the implications of our findings for trade policy and point to the fields of further relevant studies. literature review service exports was growing intensively worldwide during the recent decades, reaching in 2019, i.e. in a year before the covid-19 pandemic, 25% of the volume of global trade in goods and services. two crises, the global financial crisis (gfc) and covid-19 pandemic, have interrupted a steady growth of services exports. in 2009, the volume of global service exports collapsed by around 11%, both in highincome, and in low and middle-income economies. after rebounding in 2010, global exports of services reached their pre-crisis level, however, in 2015 when world economy slowed down services exports lost their momentum (fig. 1). figure 1. exports of services from different income-group countries (in bln of usd, deflated by the gdp deflator) source: own elaboration based on the data from wdi database. in 2020, the covid-19 pandemic restrictions such as social distance and lockdowns, particularly adversely affected services, whether supplied to domestic or international markets. in the first year of the 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 2 0 1 9 2 0 2 0 high income (left scale) world (left scale) low and middle-income (right scale) the impact of information and communication technology on services exports: evidence… | 71 pandemic, the volume of the worldwide services exports fell by nearly 20%. this time, the collapse of services exports was much more severe in low and middle-income countries (-26%) than in developed economies (-17%). apparently, the difference was due to the fact that the covid-19 pandemic-driven shock mainly reduced exports of traditional services, like transport and travel, which account for a larger share of exports from developing, rather than from developed countries. for instance, in the year preceding the outbreak of the covid-19 pandemic the share of travel in developing economies services exports amounted, on average, to 33%, whereas in developed countries the relevant average shares were below 20%. in particular, developing countries in latin america and the caribbean, north africa and south-east asia rely on travel services. the average shares of this category in total services exports from these regions, amounted in 2019 to 50%, 45%, and 35%, respectively. given that in 2020 the decline in exports of travel services was by 70%, the economic impact of covid-19 pandemic was extremely severe in these regions. it is worth noting that the exports of certain types of modern services, for instance, telecommunication, computer and information services, were steadily increasing in the covid-19 pandemic times (fig. 2). this was a natural consequence of adapting to the pandemic restrictions through the use of digital technologies in daily life. the intensification of online communication for work, study, commerce, and leisure contributed to the growth of international trade in ict services. figure 2. exports of ict services from different income-group countries (in mln of usd, deflated by the gdp deflator) source: own elaboration based on the data from wdi database. figures 1 and 2 show that since 2008 the growth of services exports has been faster in low and middle-income countries than in high-income economies. it should be noted, however, that despite this dynamic development, the shares of low and middle-income countries in the world services exports remain about four times smaller than those of high-income countries. this asymmetry is readily apparent in figure 2 when considering that the scales on the right and left axes are different. apparently, the substantial predominance of developed economies in the global services exports reflects the differences in the gdp structure of high-income, and low and middle-income economies. in the former, services contributed in 2019 about 70% to gdp, whereas in the latter, the value added of services amounted to around 54% (fig. 3). thus, as the share of services in gdp increases along with economic growth, it is very likely that catching-up countries will increase their comparative advantages in trade of services. in the era of digitalization, when services become more tradable, the question arises about the distribution of gains from the expanding service exports between developed and developing countries. the studies on services exports have been gaining in popularity as the share of services in global trade has grown. the research questions on services trade determinants have varied from the role of service trade liberalization policy (evenett & fritz, 2021; gupta et al., 2022) through the innovative channels of services delivery, and the new types of tradable services, relating to such phenomena as 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000 180000 200000 0 100000 200000 300000 400000 500000 600000 700000 800000 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 2 0 1 9 2 0 2 0 high-income (left scale) world (left scale) low and middle-income (right scale) 72 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa servicification (bombińska, 2019), off-shoring and global value chains (kordalska & olczyk, 2021), or industrial revolution 4.0. undoubtedly, the latter one, which includes the development of information and communication technology, has created a lot of opportunities for services trade, overturning the assumption, used for instance in the balassa-samuelson model, that services are not tradable. figure 3. services exports as a percentage of countries’ exports of goods and services, world services exports, and the value added by services to gdp source: own elaboration based on the data from wdi database. many studies have confirmed that digital technology has played a pivotal role in supporting services trade, both in developed, and developing economies. for example, nasir and kalirajan (2014) using a stochastic frontier gravity model examine services exports performance of asian emerging and developed countries. the authors show that labour skills and the ict infrastructure are key factors fostering modern services exports. they also point to the role of services trade liberalization, which enhances trade in modern services, such as computer and information, business and professional, and telecommunication. eichengreen and gupta (2013) examine determinants of modern services exports using countrylevel data for 60 developed and developing economies, and taking a close look at india, which performance in modern services has been exceptional, especially in the sector of information and telecommunication. the authors show that besides factor endowments, like communication infrastructure, access to foreign technology, availability of highly-skilled english-speaking labour, as well as the overall economic development, and goods trade have significant and positive impact on services exports. introducing exports of goods as an explanatory variable into the services trade model, the authors accounted for network effects, as well as, complementarities between tradable goods and services. when, instead of goods exports, the authors incorporated goods imports and total goods trade into the model, the panel regression results showed that these variables also positively affected services exports. the identified linkages appear to be associated with supply-side factors used by the producers of services. similarly to the eichengreen and gupta’s study (2013), sahoo and dash (2014) also examine an impact of goods exports on services exports, which allows capturing the network effects. using the ardl cointegration model, sahoo and dash (2014) identify for india’s economy a positive and significant long-term relationship running from goods exports to modern services exports such as software and communication, and insurance and finance. their findings imply that the existing trade networks in merchandise market are likely to support foreign sale of services. the authors also found that human capital, tele-density, foreign direct investments and exchange rates are important drivers of modern services exports. while sahoo and dash (2014) point to goods exports as a determinant of services exports, lópezgonzález and ferencz (2018) identify imports as the channel through which goods affect services exports. according to the authors such approach allows exploring complementarities emerging between 83,6 65,9 22 79,5 70,1 28 16,4 45,4 18 20,5 54,3 17 0 20 40 60 80 100 services ex (% world services exports) services, value added (% of gdp) services ex (% of goods and services exports) services ex (% world services exports) services, value added (% of gdp) services ex (% of goods and services exports) 2000 2019 high-income economies middle and low-income economies the impact of information and communication technology on services exports: evidence… | 73 tradable goods and services in the digital era. they construct a new variable which captures the combined importance of digital connectivity and ict devices. as the latter often derive from imports, it has been calculated as a product of the ict goods imports and the density of digital connectivity. after having introduced it as an explanatory variable into the gravity model of trade, the results confirmed positive linkages between this new measure and exports of services. the identified relationship implies that imports of ict goods contribute to the factor endowments, including digital infrastructure, which is used by producers and exporters of services. according to the authors, their finding suggests that digitalization not only affects services exports (especially digitally deliverable ones) directly, but also indirectly through the ict-related goods. an interesting empirical study on the role of ict on exports, imports and total trade of different types of services is by nath and liu (2017). they construct the ict development index, which captures three aspects of information and communication technology, such as access, use, and skills. additionally, they employ real gdp per capita and population as control variables. using the gmm method and estimating the models with data for 49 countries over the period 2000-2013, nath and liu (2017) identify a positive and significant effects of the ict on total service trade, and also on exports or imports, separately. their results show that the development of information and communication technology has contributed significantly to trade in the majority of the services, including telecommunication, business, financial, and insurance, which are classified as the ict-enabled services. moreover, real per capita gdp revealed to have a positive and statistically significant effect on exports, imports and total trade in more types of modern services. this finding explains the predominant position of advanced economies in international trade of ict services. more recent studies highlight the role of services in global value chains (gvc). this area of services performance attracts a lot of attention from both academics and policymakers (mayer, 2018; bombińska, 2019; kordalska & olczyk, 2021). the ongoing discussion concerns not only functional but also methodological issues of measuring and distribution of value added in trade. since many services have been bundled with goods and sold as inputs, their evidence as separate trade flows became complex. a couple of new initiatives have been launched to deal with this methodological issue. for instance, the oecd released trade in value added (tiva) database, which delivers evidence on imports of foreign inputs to produce goods and services for exports, and also data on domestically produced inputs, which are then exported and used by foreign producers. such statistics capture, respectively, backward and forward links of domestic entities with foreign partners that allows for better estimation of real contribution of services into the exports. according to tiva evidence, services bring about 50% of the value added in exports, whereas miroudot and cadestin (2017) claim that this share may amount to about two-third. according to the authors, service activities provided within manufacturing firms, either as substitutes or complements to merchandises, may increase this contribution. the importance of the strength of linkages between services and manufactures is confirmed by kordalska and olczyk (2021). they examine the role of goods and services bundling in the domestic markets on fostering trade by participation of domestic agents in gvc. the authors analyse backward and forward linkages between manufactures and different categories of tradable services, including: financial and insurance; business and management consulting; legal and accounting; and computer programming in seven central and eastern european economies. they found that positive intersectoral relationships between manufactures and services at the countries’ level enforce comparative advantages and foreign trade of intermediary services used in international production chains. this result allows them to conclude that the role of complementarity between services and goods is more than just inputs. the mechanisms that bundle up manufactures and services, enhancing foreign trade, are also described by bombińska (2019), who points to the various patterns and channels of international servicification. the author shows, that besides offshoring, also capital mobility, for example in the form of foreign affiliates, triggers international servicification and trade in services. these international channels, that link services to the production and the sale of goods are particularly important in integrated economies, e.g. the eu, where a common market ensures the free movement of goods, services, capital, and labour. 74 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa the literature review and prior empirical results allowed to assume the following research hypotheses: h1: there is a positive relation between internet connectivity and services exports. h2: export of ict goods is positively related to services exports. h3: import of ict goods enhances services exports. research methodology the annual country-level data that we used in our research come from the world bank database (wdi). the size and period of the sample are dictated by the availability of the data on trade in ict goods. using three data sets, i.e. for 80 countries and separately for 44 high-income and 36 low and middleincome economies over the period 2000-2019, we run panel regressions of services exports on ict goods exports, ict goods imports, and internet connectivity, both traditional and broadband. these four types of the ict-related data used as the explanatory variables, allow capturing different channels through which ict can affect exports of services. in addition, estimating the models for the whole sample and then for the two sub-samples, selected by income per capita, provided a comparative perspective. a classification of countries by income-group is according to the world bank that defines high-income economies as those in which gni (gross national income) per capita in 2020 exceeded usd 12,695. middle-income economies are those in which 2020 gni per capita was between usd 1,046 and usd 12,695. and, if gni per capita was usd 1,045 or less in 2020, the countries have been classified as low-income. the services exports model is specified in equation (1): ln ����� = � + � ln ��� + � ln ����� + � ln ����� + � ln ������ + � �� (1) where j stands for a country and t refers to the year. exports of services (exs), which is our dependent variable, include different types of services defined as economic output of intangible commodities that may be produced, transferred, and consumed at the same time (wdi database). taken in the us dollars, they were then deflated with the gdp deflator for the us economy. the variable ict1 stands for imports (in model 1 and 3) and ict2 for exports (in model 2 and 4) of the ict goods, depending on the models. each of these variables may affect services exports, accounting for the different channels of international diffusion of technology. thus, we consider, alternatively, imports and exports of the ict goods that are given, respectively, as a percentage of country’s imports and exports of total goods. according to the wdi data definition, the ict goods include computers and peripheral equipment, communication equipment, consumer electronic equipment, electronic components, and other information and technology goods. the other explanatory variable, denoted as int captures the access to the traditional (int1) and modern internet network (int2). in models 1 and 2, the int1 gauges individuals using the internet as a percentage of population, whereas in models 3 and 4, the int2 covers the access to the broadband connectivity and it is given as a number of fixed broadband subscriptions per 100 people. following the literature, we have also introduced demand-side and cost-related factors as variables that traditionally explain services exports. they are proxied with the world gdp (gdp) and the real exchange rates (reer). the former is given in constant us dollars, whereas the latter measures the value of domestic currency against a weighted average of foreign currencies of the main trading partners, divided by a price deflator or index of costs. panel data are characterized by time series observations for a set of countries. this kind of data typically displays both contemporaneous correlation across countries (cross-sectional dependence), country level heteroscedasticity and serial correlation making inference from standard errors produced by ordinary least squares suboptimal. panel-corrected standard errors or “robust” standard errors help to account for these issues and allow for better inference. different standard errors estimators are preferred in one or the other branch of applied econometrics. for moderately-sized panel time series in macroeconomics driscoll and kraay (dk) “robust” standard errors (driscoll & kraay, 1998) are usually recommended. in this study a linear fixed effects panel regression model with country-specific fixed effects and with dk standard errors was fit to the data (driscoll & kraay, 1998). the impact of information and communication technology on services exports: evidence… | 75 results and discussion tables 1-4 show the results for each of our four models of services exports, accounting for different gauges of digital connectivity and two flows (exports and imports) of ict goods trade as potential determinants of services exports. tables 1 and 2 present the results for models including traditional internet, whereas tables 3 and 4 show the estimates for models with broadband connectivity as a proxy for digital communication infrastructure. the results estimated for all countries in our panel data, and also for two panel sub-sets selected by countries’ income per capita, are presented in columns. our findings imply, that the access to digital connectivity network, as well as trade in ict goods are important drivers of services exports. moreover, foreign demand proxied by the world gdp positively affects services exports, taking the highest values of the regression coefficients (ranging from 1.40 to 1.79, depending on the model). these findings have been confirmed when the models were estimated for a sample of all countries, and for the samples, selected by income-group countries. table 1. model 1 estimation results for services exports independent variables sample (1) all countries sample (2) high-income countries sample (3) low and middle-income countries world demand for services gdp internet connectivity int1 reer ict1 1.56*** (0.19/0.0000) 0.13*** (0.02/0.0000) 0.55*** (0.06/0.0000) 0.08*** (0.02/0.0002) 1.55*** (0.17/0.0000) 0.14*** (0.03/0.0000) 0.31*** (0.08/0.0001) 0.11*** (0.03/0.0013) 1.40*** (0.24/0.0000) 0.14*** (0.03/0.0000) 0.68*** (0.07/0.0000) 0.06** (0.03/0.0186) r2 countries/observations/years 0.988 80/1513/12-20 0.985 44/842/13-20 0.985 36/671/12-20 notes: asterisks denote statistical significance at ***: 0.01, **:0.05, *: 0.10 level. driscoll-kraay robust standard errors and p-values are in parentheses. source: own calculations in r. table 2. model 2 estimation results for services exports independent variables sample (1) all countries sample (2) high-income countries sample (3) low and middle-income countries world demand for services gdp internet connectivity int1 reer ict2 1.55*** (0.19/0.0000) 0.15*** (0.02/0.0000) 0.63*** (0.06/0.0000) 0.01** (0.00/0.0245) 1.55*** (0.19/0.0000) 0.16*** (0.03/0.0000) 0.42*** (0.11/0.0001) 0.03** (0.01/0.0107) 1.41*** (0.24/0.0000) 0.16*** (0.02/0.0000) 0.73*** (0.07/0.0000) 0.01 (0.01/0.4562) r2 countries/observations/years 0.988 80/1506/12-20 0.985 44/842/13-20 0.985 36/665/12-20 notes: asterisks denote statistical significance at ***: 0.01, **:0.05, *: 0.10 level. driscoll-kraay robust standard errors and p-values are in parentheses. source: own calculations in r. the coefficients of traditional internet connectivity, as expected, have positive signs. they are statistically significant at 1 percent level in all of the models. as tables 1 and 2 show, the values of coefficients of internet access range from 0.13 to 0.16 (depending on the model), whereas those of the broadband connectivity amount to 0.04-0.06 (table 3 and 4). thus, the traditional internet connectivity (int1) appears to have a greater impact on services exports than the broadband connectivity (int2). this property was identified for high, as well as for low and middle-income economies. when compar76 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa ing our findings to other relevant studies, we noted that the results obtained by lópez-gonzález and ferencz (2018) indicated that traditional internet infrastructure has a positive impact on service exports, with the strength of the impact varying for different types of services. for instance, the model of post and telecommunication services gives the coefficient of 0.335, for computer and related services the coefficient amounted to 0.323, and for hotels and restaurants the coefficient was 0.175. when the authors tested the influence of internet connectivity on the overall exports of digitally enabled services, the average coefficient was 0.222., implying that a 1 percent increase in internet connectivity (proxied by a number of internet users) enhances, on average, the exports of digitally enabled services by 0.222 percent. the sample, tested by lópez-gonzález and ferencz (2018), covered both developed and developing economies. it is worth to note, that the authors also examined the impact of internet access on goods trade in each group of countries separately. they found a stronger relationship of the impact of internet infrastructure on exports in developed countries (the coefficient of 0.509) than in developing ones (the coefficient of 0.012). table 3. model 3 estimation results for services exports independent variables sample (1) all countries sample (2) high-income countries sample (3) low and middle-income countries world demand for services gdp broadband digital connectivity int2 reer ict1 1.57*** (0.15/0.0000) 0.05*** (0.01/0.0000) 0.43*** (0.07/0.0000) 0.09*** (0.02/0.0000) 1.51*** (0.18/0.0000) 0.05*** (0.02/0.0004) 0.24** (0.11/0.0323) 0.10*** (0.03/0.0009) 1.77*** (0.11/0.0000) 0.04*** (0.01/0.0000) 0.56*** (0.07/0.0000) 0.07*** (0.03/0.0043) r2 countries/observations/years 0.988 80/1464/13-20 0.984 44/833/15-20 0.985 36/631/13-20 notes: asterisks denote statistical significance at ***: 0.01, **:0.05, *: 0.10 level. driscoll-kraay robust standard errors and p-values are in parentheses. source: own calculations in r. table 4. model 4 estimation results for services exports independent variables sample (1) all countries sample (2) high-income countries sample (3) low and middle-income countries world demand for services gdp broadband digital connectivity int2 reer ict2 1.57*** (0.15/0.0000) 0.06*** (0.01/0.0000) 0.49*** (0.07/0.0000) 0.02*** (0.00/0.0000) 1.53*** (0.20/0.0000) 0.06*** (0.02/0.0011) 0.30** (0.14/0.0304) 0.04*** (0.01/0.0001) 1.79*** (0.12/0.0000) 0.05*** (0.01/0.0000) 0.61*** (0.06/0.0000) 0.02*** (0.00/0.0000) r2 countries/observations/years 0.988 80/1459/13-20 0.984 44/833/15-20 0.985 36/627/13-20 notes: asterisks denote statistical significance at ***: 0.01, **:0.05, *: 0.10 level. driscoll-kraay robust standard errors and p-values are in parentheses. source: own calculations in r. our findings also identified complementarities existing between exports of services and trade in ict goods. on the one hand, services exports are higher when ict goods imports increase. the strength of these relationships varies for the income-groups samples. tables 1 and 3 demonstrate that highincome economies reveal stronger positive relationships between exports of services and imports of ict goods (the coefficients 0.1-0.11) than developing countries (the coefficients 0.06-0.07). on the other hand, services exports appear to be complementary with exports of ict goods, implying intersectoral dependencies operating by goods-related services or bundled services. these relationships the impact of information and communication technology on services exports: evidence… | 77 also turn out to be stronger for developed than for developing countries. it is worth adding, that the coefficients of ict goods exports take lower values than those of the ict goods imports, ranging from 0.02 to 0.03 for low and middle-income countries, and from 0.03 to 0.04 for high-income economies. the finding that imports of ict goods positively affect services exports is in line with the results by lópez-gonzález and ferencz (2018), who identified complementarities between imports of ict goods and exports of digitally deliverable services. the coefficient of 0.009, obtained by the authors, was also relatively small, however, it should be underlined, that they proxied the ict goods imports by a new combined measure of internet penetration and imported ict devices. our results on price-related factors, included in the explanatory variable as the real effective exchange rate, imply that an appreciation of the domestic currency is associated with an increase in exports of services. this positive relationship may be due to an increase in demand for the domestic currency, used as the invoicing currency of service exports payments. the coincidence in the short term of capital inflows that cause exchange rate appreciation with the export of services is characteristic for services requiring direct contact between supplier and consumer., e.g. travel, tourism, or transport services. this interpretation has been apparently confirmed by the values of the coefficients for reer, which are higher in middle-income countries recording higher shares of traditional services in total services exports, than in high-income countries. depending on the model, the values of reer coefficients range from 0.56 to 0.73 for low and middle-income countries, and from 0.24 to 0.42 for high-income countries. our results have important and far-reaching implications on trade and growth policies. the first implication is that export-led growth focusing on services exports requires digital infrastructure capabilities, supporting production and exchange of services. since traditional internet has already reached 90% of the market penetration in high-income economies, more scope for investments in this area is left in low and middle-income countries, whose 50% of population has access to traditional internet infrastructure. therefore, investment in information and communication infrastructure should be at the centre of developing countries’ growth strategies. given rapid advances in digital technology, development of broadband connectivity network should be a first priority. there is much to be done in this area, both in highand in low and middle-income countries, as the broadband penetration of their markets is relatively low. on average, the number of fixed broadband subscriptions per 100 people amounts to 35 in high-income and only to 15 in low and middle-income countries. accounting for more advanced digital products that require high speed of data transmission, a development of the broadband internet infrastructure appears to play a key role in digital-led growth policy. additionally, the increasing number of internet users, both producers and consumers, need high-speed bandwidth connectivity enabling upstream and downstream data-carrying capacity. this kind of supply-side factors seems especially relevant for supporting the development of modern services exports that can be digitally delivered. the second policy implication stems from our finding that services are complementary to ict goods, both imported and exported ones. on the one hand, the ict imported goods contribute to digital factor endowments, providing technology-advanced devices used by the producers and exporters of services. our study shows, that imports of ict goods are positively related to exports of all services, not only in the ict sector. thus, the imported technology in the form of ict goods can both directly and indirectly support the provision of services abroad. for example, exports of ict services such as software-related services, data-processing services, or the broadcast or transmission of sound, images, are directly supported by ict goods, whereas the export of traditional services use ict goods rather in indirect way. the latter may involve supporting the transport services with satellite navigation or transit payment applications, and backing the travel services by digital accommodation databases, online travel tickets, currency exchange applications, etc. moreover, since the imports of ict goods worsen trade balance, countries with structural external deficits may resort to protectionism. as protectionist behaviour intensified in the aftermath of the covid-19 crisis and many economies began to insulate their domestic markets, from foreign competition, the awareness that imports of ict goods support exports of services should temper the inclination to implement trade restrictions. hence, liberal trade policies, as well as regulations governing trade in ict goods and related intangible assets, should be a key element of export-driven strategies of growth. 78 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa in other words, trade policy-makers should account for new opportunities for enhancing exports, which emerged from the interlinkages between ict goods and services. it should also be emphasised, that a liberal trade policy towards imports of ict goods may be not sufficient to achieve the benefits of high-tech tangible assets. the experience of successful ict service exporting countries, including india or ireland, shows that human capital also plays a pivotal role in modern service exports. on the other hand, the exported ict goods also drive services exports either directly, for instance by enhancing post-sale services, such as maintenance and repair, or indirectly, for example, through network effects. the observation that complementarities between ict goods trade and services exports appeared stronger in advanced rather than in developing economies, can be explained by the fact that the former build their comparative advantages in modern services such as financial or ict, which according to lópez-gonzález and ferencz (2018), are more digitally-relayed. conclusions this study examined the key drivers of services exports performed in high-income and low and middle-income economies. seeking to explore the role of the factors related to the information and communication sector, we took a close look at the connectivity infrastructure and international trade in the ict goods as potential determinants of services exports. this two-fold approach allowed capturing direct and indirect channels through which digital technology can affect exports of services. moreover, running panel regressions for different data sets selected by the countries’ income per capita, we shed light on the differences in the determinants of services exports between highincome and low and middle-income economies. in sum, the detected dependencies indicate that in a digital era, not only connectivity infrastructure, but also international flows of the ict goods bring about significant effects for services exports. in other words, the ict, operating either directly, through infrastructure endowments, or indirectly, through the ict goods trade, may enhance exports of services. our findings showed a slightly stronger influence of broadband connectivity on services exports in advanced economies rather than in low and middle-income economies. additionally, exports and imports of the ict goods appeared to be complementary to services exports in both of the countries’ groups. the strength of these relationships also appeared greater in the models tested for high-income than for low and middleincome countries. since our dependent variable captures total services exports, including traditional, such as transport, travel, or construction, as well as the modern ones, such as financial, softwarerelated services or data-processing services, the results we obtained suggest that exports of both types of services are driven by the ict goods, both exported and imported. given the continued development of the ict and its positive influence on services exports, our study provides useful implications for economic policymakers. firstly, export-led growth focusing on services exports requires digital infrastructure, thus further investment, especially in high-speed internet connectivity is required. secondly, the detected complementarities between ict goods trade and services exports imply that trade regulations imposed on both exports and imports of ict goods should account for their impact on services exports. this conclusion seems extremely important when in the aftermath of the gfc and the covid-19 pandemic, many countries have imposed trade barriers, aiming at reducing their vulnerabilities to external shocks. further research on services exports focusing on cross-sectoral approach could reveal additional channels and mechanisms behind the interdependencies of goods and services. in the digital era, a particular field for further research, covers global value chains of services, including data chains. data collection and data processing are two pivotal activities within global data chains. as almost all internet users are involved in global data chains, but there are relatively few service providers, e.g. the owners of digital platforms, the major issue that digitalisation raises for global economy is the distribution of the benefits of international trade. moreover, digital trade raises the security issues, therefore international regulation of the protection of intangible assets, the protection of personal data and the security of digital payments, should be on the agenda. to conclude, the biggest challenge for modern international trade the impact of information and communication technology on services exports: evidence… | 79 appears to be the adjustment of existing regulations to new products, services and the relationships emerged between them in digital era, without reducing the level of trade liberalisation. references bombińska, e. (2019). international trade in services: some evidence on the influence of international servicification of manufacturing. international entrepreneurship review, 5(2), 107-117. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.07 driscoll, j. c., & kraay, a. c. (1998). consistent covariance matrix estimation with spatially dependent panel data. review of economics and statistics, 80(4). https://doi.org/10.1162/003465398557825 eichengreen, b., & gupta, p. (2013). the real exchange rate and export growth: are services different? ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.2579533. evenett, s. j., & fritz, j. (2021). mapping policies affecting digital trade, university of st. gallen endowment for prosperity through trade and cepr. https://www.rsis.edu.sg/wp-content/uploads/2021/06/evenett-fritzmapping-digital-trade-rev-27-march-2021.pdf gupta, s., ghosh, p., & sridhar, v. (2022). impact of data trade restrictions on it service exports: a cross-country analysis. telecommunications policy, 46(22). https://doi.org/10.1016/j.telpol.2022.102403 kordalska, a., & olczyk, m. (2021). linkages between services and manufacturing as a new channel for gvc development: evidence from cee countries. structural change and economic dynamics, 58. https://doi.org/10.1016/j.strueco.2021.05.003 lópez-gonzález, j., & frencz, j. (2018). digital trade and market openness. oecd trade policy papers, 217. mayer, j. (2018). digitalization and industrialization: friends or foes. unctad research paper, 25. miroudot, s., & cadestin, c. (2017). services in global value chains: trade patterns and gains from specialisation. oecd trade policy papers, no. 208, december 2017. nasir, s., & kalirajan, k. (2016). information and communication technology-enabled modern services export performances of asian economies. asian development review, 33(1). https://doi.org/10.1162/adev_a_00059 nath, h. k., & liu, l. (2017). information and communications technology (ict) and services trade. information economics and policy, 41. https://doi.org/10.1016/j.infoecopol.2017.06.003 sahoo, p., & dash, r. k. (2014). india’s surge in modern services exports: empirics for policy. journal of policy modeling, 36(6). https://doi.org/10.1016/j.jpolmod.2014.10.006 world bank (2022). world development indicators. retrieved from https://datatopics.worldbank.org/world-development-indicators/ 80 | marta wajda-lichy, kamil fijorek, sabina denkowska, paweł kawa authors the contribution share of authors is as follows: marta wajda-lichy – conceptualisation, data collecting, literature review, discussion, interpretation of the results, conclusions (55%); kamil fijorek – conceptualization, methodology, calculations, discussion (25%); sabina denkowska – methodology, calculations (15%); paweł kawa – data collecting (5%). marta wajda-lichy assistant professor at the department of macroeconomics, cracow university of economics, poland. her research interests cover international trade, open economy macroeconomics, economics of regional integration. correspondence to: dr marta wajda-lichy, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, polska, e-mail: wajdam@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-4699-4808 kamil fijorek assistant professor at the department of statistics, cracow university of economics, poland. his research interests include bankruptcy prediction, energy economics, and panel data analysis. correspondence to: dr kamil fijorek, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, polska, e-mail: kamil.fijorek@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-1262-6425 sabina denkowska assistant professor at the department of statistics, cracow university of economics, poland. her interests focus on methods of mathematical statistics, including panel methods, multiple testing procedures, propensity score matching and their applications in socio-economic research. correspondence to: dr sabina denkowska, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, polska, e-mail: sabina.denkowska@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/000-0003-4663-8010 paweł kawa assistant professor at the department of macroeconomics, cracow university of economics, poland. his research interests focus on the interlinkages between financial development and economic growth. correspondence to: dr paweł kawa, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, polska, e-mail: pawel.kawa@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8252-8148 acknowledgements and financial disclosure the article came into being within the research project “potencjał” financed by cracow university of economics. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-06-107-bigos s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : bigos, k. (2017). zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie teoretyczne i empiryczne. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 107-124. zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie teoretyczne i empiryczne* krystian bigos uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: bigosk@uek.krakow.pl streszczenie: na przestrzeni ostatnich lat zdecydowana większość badaczy na świecie alarmuje, że rozwój gospodarczy nie może być oparty jedynie na samym wzroście pkb. ich zdaniem kraje powinny przestrzegać zasad zrównoważonego rozwoju. takie kwestie jak ekonomia, społeczność oraz środowisko powinny ze sobą ściśle współgrać. celem rozdziału jest identyfikacja i weryfikacja wypełniania założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju w krajach grupy wyszehradzkiej w oparciu o programy wdrożone przez rządy poszczególnych państw. w niniejszej pracy przeanalizowano niektóre programy na rzecz zrównoważonego rozwoju w państwach należących do grupy wyszehradzkiej. oprócz tego porównano je między sobą za pomocą metody taksonomicznej hellwiga. słowa kluczowe: zrównoważony rozwój; grupa wyszehradzka; polska; czechy; słowacja; węgry klasyfikacja jel: q55 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. “konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp we współczesnym świecie postępu czy rozwoju nie można utożsamiać jedynie ze wzrostem pkb. oprócz aspektów czysto ekonomicznych równie ważne są takie wymiary jak społeczny i środowiskowy. w obliczu uwalniania się do atmosfery nadmiernej ilości gazów cieplarnianych oraz wzmożonej intensyfikacji eksploatacji złóż węgla kamiennego istnieje wiele opinii na temat ograniczoności zasobów naturalnych oraz konieczności poszukiwania innych alternatywnych (i równie efektywnych) źródeł energii. próbując w najprostszy sposób zakreślić jak bardzo ważne są każde z aspektów zrównoważonego rozwoju zostanie zaprezentowana prozaiczna zależność. dany kraj emituje nadmierną ilość szkodliwych związków chemicznych – w konsekwencji wpływa to na zdrowie każdego z obywateli (przeciętna żywotność mieszkańców spada 108 krystian bigos ze względu na wysoką podatność na choroby – szczególnie nowotworowe). ponadto nadmierna emisja dwutlenku węgla przyczynia się do wzrostu średniej temperatury powietrza, która z kolei może doprowadzić do wielu katastrof ekologicznych (efekty pustynnienia ziem ornych), a w dalszej konsekwencji zmniejszyć żyzność gleby i ograniczyć ilość plonów. zły stan zdrowia jak również ciągłe życie pod wpływem stresu doprowadza do obniżenia efektywności pracy przeciętnego obywatela kraju. dlatego tak bardzo ważny dla gospodarki jest zrównoważony rozwój. celem niniejszego opracowania jest identyfikacja i weryfikacja wypełniania założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju w krajach grupy wyszehradzkiej w oparciu o programy wdrożone przez rządy poszczególnych państw, tj. polskę, czechy, słowację oraz węgry. 2. zrównoważony rozwój w świetle teorii – wybrana problematyka na przestrzeni ostatnich dekad percepcja pomiaru rozwoju ekonomicznego bardzo ewoluowała (wach, 2012, s. 17-38). tradycyjne miary rozwoju utożsamiane były z takimi miernikami jak m.in. produkt krajowy brutto (pkb), czy produkt narodowy brutto (pnb). oprócz ujęcia ilościowego do pomiaru wzrostu gospodarczego, coraz popularniejsze stało się ujęcie jakościowe, a kategoria wzrostu ekonomicznego zastąpiona została przez rozwój społeczno-gospodarczy, który utożsamiano z rozwojem w ujęciu jakościowym, a typową miarą stał się miernik rozwoju społeczno-gospodarczego (hdi). od stosunkowo niedawna oprócz czynników ekonomicznych oraz społecznych zaczęto równie poważnie traktować kwestie środowiskowe jako czynnik przyczyniający się do wzrostu gospodarczego, a tym samym wprowadzono nową koncepcję zrównoważonego rozwoju (sustainable development). koncepcja zrównoważonego rozwoju powstała jako odpowiedź na destruktywne działania człowieka, szczególnie te, które są związane z nadmierną eksploatacja złóż surowców naturalnych na ziemi. podstawowym celem tego typu rozwoju jest ograniczanie dysproporcji rozwojowych między wzrostem gospodarczym a sferami społecznymi i środowiskowymi (poskrobko, 2009). przez większość swojego życia ludzie nie zwracali szczególnej uwagi na to, że każde pojedyncze działania podejmowane przez nich w niezgodzie z ideą zrównoważonego rozwoju mogą mieć katastrofalne skutki dla środowiska naturalnego, a tym samym doprowadzić do sytuacji, w której na przykład zasoby żywnościowe naszej planety oraz przestrzeń życiowa mogą ulec znacznemu ograniczeniu (kuzior, 2006). kwestie te w głównej mierze odnosiły się do tego, że do obecnej chwili rozwój gospodarczy poniekąd w oczywisty sposób wiązał się ze zwiększeniem presji na środowisko naturalne (trzepacz, 2012). przez wiele lat całkowicie zobojętniały względem ekologii świat skupiał swoją uwagę głównie na wzroście dochodów poprzez dynamiczne zwiększenie eksploatacji dostępnych zasobów ziemskich jak również zużytkowanie nowych terenów. niemniej jednak stosunek społeczeństwa do przyrody ciągle się zmienia. wśród ludzi zauważa się coraz to większą świadomość ekologiczną. jeden z wybitnych badaczy zrównoważonego rozwoju s. kozłowski na podstawie przeprowazrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 109 dzonych przez niego badań opisał stosunek społeczeństwa do przyrody. według naukowca przebiegał on w trzech etapach (embros, 2010): − etap pierwszy – okres „technokratyzmu przyrodniczego” – czyli najbardziej wrogi względem zasobów naturalnych; − etap drugi – okres „minimum ekologicznego” – czyli moment, w którym procesy powodujące destrukcję środowiska przyrodniczego zaczęły znacząco wyhamowywać; − etap trzeci – okres „ekorozwoju” – czyli moment, w którym kwestie społeczno-gospodarcze są powiązane z kwestiami środowiskowymi. zrównoważony rozwój to przede wszystkim troska o komfort życia przyszłych pokoleń. obecnie postrzega się, że odrzucenie idei wspomnianego rozwoju oraz realizowanie potrzeb na obecnych zasadach przy założeniu dalszego wzrostu liczby ludności na świecie w bardzo krótkim czasie doprowadzi do klęski z powodu ekscesu wytrzymałości ekosystemu na ziemi (trzepacz, 2012). część naukowców podjęła próbę usystematyzowania terminologii odnoszącej się do omawianej koncepcji. najznamienitsi polscy badacze z zakresu ekonomii środowiska podkreślają, że główną przyczyną nieporozumień jest błędny przekład z języka angielskiego słowa „sustainable” na język polski „zrównoważony” (górka, 2010). co istotne stan permanentnej równowagi stoi w pewnej sprzeczności z istotą koncepcji zrównoważonego rozwoju, bowiem może doprowadzić do gospodarczej stabilizacji jak również regresu, dlatego też część naukowców uważa stosowanie terminu „zrównoważony” za błędne (górka, 2010). główne założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju spowodowały, że stała się ona jedną z najpopularniejszych teorii rozwojowych. w polsce stosuje się zamiennie różne określenia opisujące zrównoważony rozwój: ekorozwój, rozwój trwały i rozwój samopodtrzymujący się, choć nie ma wśród badawczy zgodności, czy są to pełne synonimy, czy jedynie pojęcia relatywnie pokrewne. zdaniem p. trzepacza, tym określeniom bardzo często towarzyszy nieprawidłowe założenie polegające na tym, że wszystkie te pojęcia są bliskoznaczne. jako że pojęcie zrównoważonego rozwoju jest określeniem relatywnie nowym, nierzadko zapisy prawne odnoszące się do tej koncepcji są nieprecyzyjne w kwestii jej założeń (trzepacz, 2012). ogólnie rzecz biorąc pojęcie ekorozwoju (z ang. ecodevelopment) jest uważane zarówno za najstarsze, jak i najwęższe znaczeniowo w porównaniu do określenia zrównoważony rozwój (z ang. sustainable development). najprościej rzecz ujmując, oznacza ono taki rozwój gospodarczy, który oparty na kryteriach przyrodniczych odnosi się do bezwzględnego poszanowania środowiska naturalnego, w którym na co dzień żyje człowiek (kozłowski, 2002). z kolei zrównoważony rozwój bywa różnie definiowany. w ujęciu tradycyjnym podkreśla się w nim właściwe proporcje w granicach rozwoju społeczno-gospodarczego, który jest tak zwanym rozwojem wewnętrznie zgodnym. w ujęciu współczesnym zrównoważony rozwój oznacza w głównej mierze równowagę pomiędzy kwestiami ekonomicznymi, społecznymi i środowiskowymi. co istotne pojęcie zrównoważonego rozwoju nie oznacza zarówno szybkiego oraz jednakowego rozwoju (trzepacz, 2012). najszerszym pojęciem jest roz110 krystian bigos wój trwały. oznacza on taki rozwój społeczno-gospodarczy, który przy odpowiednim stanie środowiska naturalnego zapewnia równowagę pomiędzy ekologią a jakością życia (w tym również z myślą o przyszłych pokoleniach) (baum, 2003). na przestrzeni ostatnich lat pojęcie zrównoważonego rozwoju zmieniało swoje znaczenia. pomimo pojawiających się wielu prób poprawnego zdefiniowania tego terminu, za zrównoważony rozwój uważa się taką koncepcję rozwojową, która skupia się na wzajemnym integrowaniu trzech zasadniczych sfer: ekonomicznej, społecznej oraz środowiskowej (zob. rys. 1), które w literaturze przedmiotu nazywa się potrójną linią przewodnią (z ang. tripple bottom line, tbl) (wach, 2012, s. 32). osiągnięcie odpowiedniego stanu jaki opisuje ta koncepcja jest możliwe dzięki odpowiedniemu administrowaniu pięcioma rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim, przyrodniczym, społecznym jak również integrującym pozostałe kapitały (adamowicz, dresler, 2006). gospodarowanie wspomnianymi wyżej kapitałami powinno odbywać się w zgodzie z założeniami następujących ładów: ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, instytucjonalnym oraz przestrzennym. zdaniem p. dobrzańskiego krytyka tradycyjnych teorii wzrostu jak również powiązanych z nimi teoriami dobrobytu stanowi źródło koncepcji zrównoważonego rozwoju. wspomniana krytyka skupia się na percypowaniu w nich dobrobytu społecznego w znaczeniu konsumpcyjnym umownych dóbr i usług (dobrzański, 2011). dobrzański w swoich rozważaniach odnosi się również do dotychczasowych wzorców produkcji, konsumpcji i postępu technologicznego, które to spowodowały wzrost wpływu człowieka na środowisko naturalne. jego zdaniem spowodowały one to, że świat potrzebował wykreowania nowych stosunków człowieka ze środowiskiem naturalnym, a tym samym uważa koncepcję zrównoważonego rozwoju za pojęcie głębsze niźli klasyczne podejście do ochrony środowiska (dobrzański, 2011). zdecydowanie kluczowym aspektem przy rozważaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju jest przede wszystkim podkreślenie roli państwa odpowiedzialnego za wspieranie długotrwałego rozwoju uwzględniającego potrzeby przyszłych pokoleń (gacek, 2015, s.15). zrównoważony rozwój nie podważa samej koncepcji postępu, ale kładzie nacisk na stosunkowo ważny element rozwagi w gospodarowaniu ogólnodostępnymi dobrami. umożliwia on zaspokajać potrzeby współczesnego pokolenia, z pamięcią również o przyszłym pokoleniu. polityka ekonomiczna państw powinna zatem uwzględniać w szerokim ujęciu zasady zrównoważonego rozwoju. koncepcja zrównoważonego rozwoju pojawiła się wśród opinii publicznej na początku lat 60. ubiegłego wieku. choć wiele lat wcześniej w literaturze pojawiały się zalążki o wspomnianej koncepcji podkreślającej istotność współzależności pomiędzy człowiekiem a naturą to mimo wszystko za początek badań nad zrównoważonym rozwojem przyjmuje się drugą połowę xx w. problem związany z destruktywnym wpływem działalności człowieka na środowisko naturalne zostało zauważone w latach 60 ubiegłego wieku przez s. u. thanta, ówczesnego sekretarza generalnego onz. podczas xxiii zgromadzenia ogólnego onz został ogłoszony raport „człowiek i środowisko”. w dokumencie tym zwrócono uwagę m.in. na środowiskowe konsekwencje rozwoju, wzmożoną presję na ekosystem (formułowane m.in. poprzez nasilone intensyfikowanie zagospodarowania zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 111 względem terenów zielonych) jak również zasygnalizowano, że niekontrolowana urbanizacja miast może mieć w przyszłości niebagatelne skutki dla funkcjonowania tych terenów. po dziś dzień raport ten jest uważany za punkt zwrotny w percypowaniu problemów środowiskowych w gospodarce światowej (namieśnik, 1999). rysunek 1. zrównoważony rozwój jako amalgamat aspektów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych źródło: opracowanie własne. kilka lat później, powstały w 1968 roku klub rzymski w jednym z pierwszych opublikowanych przez niego raportów ogłosił, że przyszłość naszej planety stoi pod znakiem zapytania. w publikacji tej zatytułowanej „granice wzrostu” stwierdzono, że w przypadku zupełnego braku zainteresowania problemami przyrodniczymi doprowadzimy do takiej sytuacji, w której zasoby naturalne ulegną szybkiemu wyczerpaniu. zwrócono w nim również uwagę na fakt, że czynniki takie jak eksplozja demograficzna oraz przyśpieszenie procesów industrializacji poskutkują wzrostem głodu i ubóstwa w przyszłości. nasza planeta osiągnie taki stopień rozwoju po przekroczeniu, którego dojdzie do spadku możliwości produkcyjnych, a w konsekwencji do spadku globalnego zaludnienia (meadow, meadow, randers & behrens, 1973). na początku lat 70. xx wieku zaczęto po raz pierwszy powszechnie używać pojęcia „zrównoważony rozwój”. za główną popularyzatorkę tej koncepcji uważa się b. ward (satterhwaite, 2006,). w swoich pracach osoba ta bardzo często podkreślała problem ograniczenia zasobów naturalnych głównie w kontekście państw rozwijających się. podkreśliła ona rolę dwóch kategorii czynników ograniczających te zasoby, a mianowicie: ograniczenia wewnętrze oraz limity zewnętrzne1. prace b. ward stanowiły podwaliny dla przyszłej konferencji onz w szwecji. zebranie w sztokholmie zatytułowane „mamy tylko jedną ziemię” zostało 1 ograniczenia wewnętrzne wynikają z podstawowych potrzeb człowieka oraz jego zmierzania do osiągnięcia założonego poziomu życia, z kolei limity zewnętrzne są powiązane bezpośrednio z fizycznym ograniczaniem zasobów naszej planety. środowisko ekonomiaspołeczeństwo znośny sp ra w ie d li w y zrównoważony wykonalny 112 krystian bigos w pełni poświęcone tematyce środowiskowej. w wyniku konferencji przyjęto deklarację, która obejmowała 26 zasad mówiących o wdrożeniu takiej polityki ekologicznej, która nie będzie swoistego rodzaju postrzegana jako tzw. hamulec rozwojowy (kozłowski, 2007). oficjalnie kilka lat później (tj. w raporcie „nasza wspólna przyszłość” z 1987 roku) podczas powołanej w 1983 roku komisji do spraw środowiska i rozwoju zdefiniowano pojęcie „zrównoważonego rozwoju”. treść raportu wspomnianej wyżej komisji nie ograniczała się jedynie do wspomnienia o niepowodzeniu ludzkości, lecz odnosiła się ona również do sukcesów (pawłowski, 2006). wśród tych sukcesów wymieniono m.in.: − spadek analfabetyzmu wśród ludności, − wydłużenie średniego wieku życia ludności, − spadek umieralności niemowląt, − względnie szybsze tempo produkcji żywności w relacji do wzrostu liczby ludności. w pierwszej połowie czerwca 1992 roku w rio de janeiro w ramach konferencji onz „środowisko i rozwój” odbył się tzw. „szczyt ziemi”. wydarzenie to przyciągnęło rzesze naukowców z całego świata. obradom zgromadzenia przewodniczyły szefowie rządów wraz głowami państw z całego świata (kozłowski, 2007). podczas konferencji podkreślono, że problemy środowiskowe mają szczególne znaczenie dla państw najuboższych. efektem „szczytu ziemi” stały się dokumenty i konwencje przyjęte przez kraje współuczestniczące w tej konferencji, a mianowicie (bocian, 2009): − agenda 21 – seria zaleceń i działań odnoszących się do kwestii ochrony środowiska naturalnego, które są konieczne do podjęcia u progu zbliżającego się xxi wieku; − deklaracja w kwestii środowiska oraz rozwoju (znana również pod inną nazwą: protokół z rio) określająca 27 ogólnych zasad, praw jak również obowiązków stanowiących podstawę do tworzenia nowych stosunków pomiędzy krajami, narodami oraz grupami społecznymi; − konwencja w sprawie zmian klimatycznych podkreślająca istotność ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. w ramach konferencji z rio podkreślono znaczenie kwestii zrównoważonego rozwoju we wzroście ekonomicznym państw. pojawiające się w przyjętych konwencjach konkretne zapisy określały kształt wspomnianego zrównoważonego rozwoju. na początku xxi w. zorganizowano szczyt milenijny onz. zgromadzenie to miało za zadanie podsumować dotychczasowe osiągnięcia w zakresie budowania gospodarek narodowych zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju. oprócz tego przedstawicie wszystkich krajów uczestniczących w tej konferencji wyznaczyli wspólnie nowe cele rozwojowe – znane także pod nazwą milenijnych celów rozwoju (zob. rys. 2). z założenia, miały one zostać zrealizowane w 2015 roku, niemniej jednak z praktycznego punktu widzenia część krajów nie wywiązała się z wynikających z nich zobowiązań na czas. zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 113 rysunek 2. milenijne cele rozwoju źródło: opracowanie na podstawie (trzepacz, 2012, s.26). pierwszy cel milenijny odwołuje się całkowitej eliminacji skrajnego ubóstwa i głodu na świecie. zakłada on zmniejszenie o ponad połowę liczby ludności, która zarabia mniej niż jeden dolar amerykański dziennie. kolejny cel dotyczący powszechnego dostępu do nauczania na poziomie przynajmniej podstawowym ma za zadanie zapewnić obywatelom obu płci możliwość ukończenia szkoły na poziomie przynajmniej podstawowym. trzecim celem jest promocja równości płci ze szczególnym uwzględnieniem awansu społecznego kobiet. według konwencji cel ten należy osiągnąć poprzez pełne wyeliminowanie dysproporcji wynikających z nierównego dostępu obu płci do edukacji. kolejny cel odwołuje się do kwestii ograniczania umieralności wśród niemowląt. zakłada się, że do 2015 roku państwa powinny dążyć do zmniejszenia tego wskaźnika o blisko 75%. równie istotnym milenijnym celem rozwoju jest ograniczenie rozprzestrzeniania się groźnych dla życia chorób takich tak aids czy malarii. przedostatnim celem jest wykorzystywanie zrównoważonych metod gospodarowania naturalnymi zasobami ziemskimi poprzez uwzględnienie w narodowych programach i strategiach zasad zrównoważonego rozwoju oraz upowszechnienie stałego dostępu do wody pitnej dla coraz to większej części społeczeństwa jak również zmniejszenie liczby ludności zamieszkującej tzw. „slumsy”. ostatnim omawianym celem w ramach milenijnych celów rozwoju jest utworzenie globalnych porozumień na rzecz zrównoważonego rozwoju poprzez m.in. zwiększenie dostępu do edukacji, zmniejszenie poziomu bezrobocia zwłaszcza wśród młodzieży całkowita eliminacja skrajnego ubóstwa i głodu zapewnienie bezpłatnego (powszechnego) nauczania na poziomie podstawowym parytet płci zmniejszenie odsetka umieralności niemowląt poprawa opieki zdrowotnej nad matkami ograniczenie rozprzestrzeniania się chorób (w tym hiv/aids i malarii) wykorzystywanie zrównoważonych metod gospodarowania zasobami naturalnymi utworzenie światowego porozumienia partnerskiego na rzecz rozwoju 114 krystian bigos tudzież rozwijanie nowoczesnych technologii ograniczających nadmierną emisję gazów cieplarnianych (ministerstwo spraw zagranicznych, 2017). w 2002 roku po raz drugi odbyła się konferencja onz na rzecz zrównoważonego rozwoju. tym razem miała ona miejsce w johannesburgu w republice południowej afryki. głównym celem konferencji było ponowne przedyskutowanie przyjętych celów w kontekście wdrażania mechanizmów zrównoważonego rozwoju w gospodarkach krajowych. milenijne cele rozwojowe wydawały się być trudne do zrealizowania z powodu ponadprzeciętnie rosnących dysproporcji pomiędzy obszarami tzw. południa i północy (trzepacz, 2012). zgodnie z założeniem konferencji w rio z 1992 roku „szczyt ziemi” miał odbywać się cyklicznie co dwie dekady. w drugiej połowie czerwca 2012 roku w rio de janeiro odbyło się drugie spotkanie w ramach wspomnianego wyżej „szczytu ziemi”. podczas konferencji podsumowano dotychczasowe osiągnięcia oraz zaproponowano dalsze wspieranie tzw. „zielonego rozwoju”2. 3. programy na rzecz zrównoważonego rozwoju w krajach grupy wyszehradzkiej polska obecnie koncepcja zrównoważonego rozwoju trwale wpisuje się w strategię rozwojową każdego z cywilizowanych państw świata. poprzez przyjęcie wielu konwencji międzynarodowych kraje te próbują zaimplementować przepisy odnoszące się do kwestii zrównoważonego rozwoju do swojego wewnętrznego prawodawstwa. w części z nich rozwój gospodarczy oparty na ścisłej współzależności pomiędzy sferami ekonomiczną, społeczną i środowiskową jest zapisany w ustawie zasadniczej danego państwa (jako przykład można tutaj podać polskę). w polsce koncepcja zrównoważonego rozwoju wchodzi w skład podstawowej koncepcji rozwojowej naszego kraju. jej nieoficjalne założenia zostały przedstawione podczas obrad okrągłego stołu w 1989 roku. jako że poprzedni ustrój polityczno-gospodarczy polski zaniedbywał aspekty środowiskowe istotnym stało się naprawienie tej kwestii w latach po prl-owskich. w 1991 r. sejm rp przyjął oficjalnie ustalone podczas obrad okrągłego stołu z 1989 r. założenia polityki ekologicznej państwa. na podstawie tej uchwały stwierdzono, że w obszarach ekologicznego zagrożenia żyje blisko trzy czwarte ludności polski. zauważono, że średnia długość życia w naszym kraju zmniejsza się, z kolei z roku na rok wzrasta liczba ludności chorujących na schorzenia wywołane złym stanem środowiska (uchwała, 1991). ponadto w uchwale tej podkreślono m.in. pilną potrzebę jak najszybszego ukończenia prac legislacyjnych nad pakietem ustaw ekologicznych, potrzebę jak 2 oprócz spotkań w ramach konferencji onz zwanej jako „szczyt ziemi” kluczową rolę dla rozważań na temat ograniczania emisji dwutlenku węgla pełniła ramowa konwencja narodów zjednoczonych na temat środowiska i rozwoju w wyniku której został podpisany tzw. protokół z kioto, który to narzucał na kraje-strony biorące udział w ten konwencji szereg obowiązków przyczyniających się do znacznego ograniczania emisji co2. kraje, które nie realizowałyby zobowiązań zostałyby obciążone wysokimi karami. z perspektywy niniejszej pracy skupienie uwagi na protokole z kioto powinno ograniczać się jedynie do wzmianki, gdyż reguluje on tylko i wyłącznie kwestie związane z aspektem czysto środowiskowym pomijając kwestie społeczno-gospodarcze. zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 115 najszybszego oszacowania strat środowiskowych oraz zwiększenie dotacji pochodzących z budżetu państwa na finansowania ochrony środowiska. w dokumencie z 10 maja 1991 roku po raz pierwszy oficjalnie przyrównano pojęcie ekorozwoju do terminu zrównoważonego rozwoju. podkreślono, że polityka ekologiczna państwa powinna prowadzić do określenia założeń polityki społeczno-gospodarczej na kolejne lata (uchwała, 1991). kilka lat później w przyjętej w 1997 roku konstytucji rp podkreślono znacznie koncepcji zrównoważonego rozwoju w polityce społeczno-gospodarczej naszego kraju. w art. 5 ustawy zasadniczej jest jasno stwierdzone, iż „rzeczpospolita polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (ustawa, 1997). z kolei w art. 74 konstytucji rp można odczytać, że władze publiczne są zobligowane do prowadzenia takiej polityki gospodarczej, która zapewnia bezpieczeństwo ekologiczne obecnego oraz przyszłego pokolenia (ustawa, 1997). bardzo ważnym dla naszego państwa okazało się przyjęcie przez sejm rp rezolucji w sprawie przygotowania strategii rozwoju zrównoważonego polski do 2025 roku (srzp), w której to przyjęto bezpośrednio do polskiego prawodawstwa wybranych zasad określonych w deklaracji z rio (a dokładnie założono bezpośrednie przyjęcie 13 z 27 zasad). w srzp założono określone cele w zależności od wymiarów zrównoważonego rozwoju, i tak (ministerstwo środowiska, 1999): wymiar ekonomiczny powinien obejmować m.in.: − kwestię nienaruszalności własności prywatnej, − gwarancję wsparcia polityczno-ekonomicznego szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw, − zapewnienie wsparcia finansowego dla badań naukowych, które przyczynią się do wzrostu efektywności zużywania energii przy wykorzystaniu różnego rodzaju zasobów odnawialnych, − gwarancję wparcia politycznego dla szerzenia tzw. kultury ekologicznej -tj. uświadamianie społeczeństwo za pomocą różnego rodzaju środków masowego przekazu o istotności ekologii w poprawnym funkcjonowaniu państwa, − zapewnienie równości przedsiębiorstw państwowych oraz tych pochodzących z sektora prywatnego. wymiar społeczny powinien obejmować m.in.: − zapewnienie zaspokojenia prawa do bezpiecznego schronienia, − zapewnienie odpowiedniego dostępu do tzw. minimum biologicznego, tj. dostępu do dobrej jakości wody zdatnej do picia, − gwarancję dostępu do edukacji przynajmniej na poziomie podstawowym oraz zapewnienie wsparcia dla najzdolniejszych jednostek, − zapewnienie nietykalności jak również ochronę zarówno własności prywatnej jak państwowej, 116 krystian bigos − gwarancję ochrony przed szkodliwym zarówno dla zdrowia jak życia oddziaływaniem zanieczyszczeń, − gwarancję dostęp do czynnej opieki zdrowotnej poprzez zapewnienie właściwych warunków leczenia w tychże placówkach, celem zmniejszenia odsetka osób dotkniętych tzw. chorobami społecznymi3. wymiar ekologiczny powinien obejmować m.in.: − gwarancję tego, że każdy program ogólnorozwojowy w sferze gospodarki, działalność gospodarcza jak również programy związane z polityką sektorową zostaną poddane ogólnej ocenie oddziaływania na środowisko naturalne; − pomoc państwa w zakresie działań proekologicznych, takich jak przywracanie wartości przyrodniczych terenom, które zostały zniszczone przez działalność człowieka poprzez angażowanie do aktywnej ochrony środowiska; − gwarantowanie przestrzegania prawa ekologicznego zarówno krajowego jak międzynarodowego przez podmioty prywatne i państwowe w takim samym stopniu; − zagwarantowanie, że każdy podmiot, zarówno prywatny jak publiczny będzie całkowicie odpowiedzialny pod groźbą kary za naruszenia w przestrzeganiu ogólnych przepisów związanych z zanieczyszczeniem środowiska; − zagwarantowanie, że wszelkie pobrane opłaty z tytułu korzystania z zasobów środowiskowych oraz kar za zanieczyszczanie środowiska będą w całości przeznaczane na działania proekologiczne. polska, podobnie z resztą na inne kraje unii europejskiej, jest stroną wielu porozumień wewnątrzunijnych odnoszących się do kwestii zrównoważonego rozwoju. jednym z pierwszych spotkań, w których uczestniczyła polska było zebranie ministrów odpowiedzialnych za tę kwestię podczas obrad rady europejskiej w 2006 roku. w jego wyniku opracowano tekst4, który obejmował swoim zakresem problematykę związaną z rozwojem polityki społeczno-gospodarczo-ekologicznej państw członkowskich przyczyniającej się do poprawy jakości życia obywateli ue (rada unii europejskiej, 2006). polityka ta powinna uwzględniać następujące m.in. następujące zasady: − propagowanie i ochrona podstawowych praw, − solidarność wewnątrzoraz międzypokoleniowa, − demokratyczne i otwarte społeczeństwo, − obciążanie kosztami głównych sprawców zanieczyszczeń w ue. w ramach tego porozumienia kraje członkowskie ue zostały zobligowane do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o 8%. w ramach strategii z 2006 roku polska jak również inne państwa były ponadto zobowiązane do dążenia do zwiększenia poziomu wykorzystywania biopaliw w transporcie (do 2010 roku do poziomu 5,75% 3 za choroby społeczne uważa się przewlekłe oraz trudno wyleczalne schorzenie szeroko rozpowszechnione w społeczeństwie, ograniczające funkcjonowanie jednostki w życiu codziennym, wymagające stałej opieki lekarskiej, na które cierpi przynajmniej 10% społeczeństwa”. stąd do tych chorób zalicza się m.in.: alkoholizm, aids, choroby weneryczne, cukrzycę, miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, nikotynizm jak również reumatyzm (l. bąk-romaniszyn, 2013). 4 dokument ten nosił nazwę: „przegląd strategii ue dotyczącej trwałego rozwoju (eu sds) – odnowiona strategia” (z ang. renewed eu sustainable development strategy of 2006). zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 117 ogółu paliw) oraz przyczynić się do zwiększenia udziału energii pochodzących z alternatywnych źródeł w całkowitym zużyciu energii do poziomu 15% w 2015 roku. jako że poprzednie strategie unijne nie spełniły w stopniu dostatecznym swoich pierwotnych założeń komisja europejska zaprezentowała w 2010 roku plan rozwoju będący kontynuacją strategii lizbońskiej zwany strategią „europa 2020”. w ramach tego dokumentu postawiono całościowe cele, jakie powinny zostać zrealizowane w najbliższych latach (komisja europejska, 2010). w dokumencie tym zaznaczono, że każdy kraj członkowski powinien m.in.: − zwiększyć wskaźnik zatrudnienia wśród osób w wieku 20-64 lat do poziomu przynajmniej 75%, − przeznaczyć na badania i rozwój przynajmniej 3% pkb, − ograniczyć do 10% liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną, − zmniejszyć o 20 mln liczbę osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, − zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych o 20%, tym samym zwiększyć udział energii pochodzących z źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii. słowacja zrównoważony rozwój ma swoje źródło w systemie prawnym republiki słowacji jako rozwój, którego kwestie dotyczą zarówno obecnego jak przyszłego pokolenia. w dokumencie tym autorzy podkreślają wagę środowiska naturalnego w tworzeniu polityki państwa (akt, 1991). swój pierwszy program odnoszący się do kwestii zrównoważonego rozwoju słowacja opublikowała na przełomie lat 1999-2000 pod nazwą narodowa strategia rozwoju zrównoważonego republiki słowackiej (ang. national sustainable development strategy of slovak republic – nsds). strategia ta była zrealizowana przy wsparciu finansowym onz, zaś środki pochodziły z funduszu na rzecz programów rozwojowych (arcchip, 2000). pierwsza część dokumentu, która została zaprezentowana opinii publicznej w marcu 1999 roku pod nazwą „wizja zrównoważonego rozwoju słowacji” oraz została zaaprobowana przez rząd słowacji (a dokładnie ministra środowiska) już w czerwcu tego samego roku. dokument nsds podkreślił m.in. następujące kwestie w zakresie budowania gospodarki opartej na zrównoważonym rozwoju (arcchip, 2000): − rozwój nowoczesnej demokracji parlamentarnej powiązanej z reformami instytucjonalno-prawnymi, − rozpoczęcie procesu fundamentalnych reform w społeczeństwie – w szczególności reform w administracji publicznej, szkolnictwie jak również reform socjalnych, − rozwój sektora organizacji pozarządowych, − budowanie gospodarki rynkowej (uwzględniono tutaj, że na dzień pisania dokumentu prywatny sektor na słowacji miał udział ponad 80% w tworzeniu pkb tego kraju), − rozpoczęcie procesu rekultywacji terenów zniszczonych przez człowieka, − ochrona popieranie pozytywnego rozwoju opartego na dobrej jakości powietrza oraz redukcji obciążeń spowodowanych destruktywną działalnością człowieka. 118 krystian bigos w dokumencie tym zaznaczono również, że republika słowacka stawia sobie nie lada wyzwanie w zakresie reform gospodarczych. zakorzenione postsocjalistyczne wartości w sposobie myślenia starszego pokolenia słowaków (tj. strach przed władzą, nieufność, brak znajomości prawa, niskie morale) sprawiły że społeczeństwo nieufnie podeszło do kwestii rozwoju zrównoważonego. wśród innych zagrożeń wymieniono również (arcchip 2000): − utrzymujące się sektorowe podejście oraz krótkookresowe planowanie rozwoju bez uwzględnienia długoterminowych aspektów, − ogólne spowolnienie i niska efektywność reform, które nie są postrzegane pozytywnie wśród społeczeństwa, − wysoka konsumpcja energii oraz niski udział odnawialnych źródeł w produkcji energii, − zanieczyszczenie wód gruntowych. czechy w przypadku republiki czeskiej jeden z pierwszych oficjalnych dokumentów odnoszący się do kwestii zrównoważonego rozwoju został zaaprobowany przez rząd w grudniu 2006 roku jako długoterminowa strategia budowy gospodarki opartej na koncepcji zrównoważonego rozwoju (ministry of the environment of the czech republic, 2008). dokument ten nosił nazwę „strategia zrównoważonego rozwoju republiki czeskiej” (z ang. sustainable development strategy of the czech republic, sds cr). strategia uwzględniała dotychczasowe ustalenia onz, unii europejskiej oraz oecd w kwestii zrównoważonego rozwoju (ministry of the environment…, 2008). na lata 2007-2009 zaplanowano kolejne poprawki do sds cr, które były inspirowane tzw. renewed eu sustainable development strategy of 2006. ostatecznie trzy lata później (tj. po ukazaniu się dokumentu komisji europejskiej) czeska komisja ds. zrównoważonego rozwoju przedstawiła projekt aktualizacji sds do akceptacji rządu. mniej więcej w połowie stycznia 2010 roku rząd zaadoptował poprawki sds cr oraz ogłosił dokument pod nazwą „strategic framework for sustainable development in the czech republic (sds)”, którego ostateczna forma miała zostać wprowadzona przed końcem maja tego samego roku (ministry of the environment…, 2008). w dokumencie sds zawierającym 89 stron podkreślono kwestię integralności celów zrównoważonego rozwoju republiki czeskiej z wizją unii europejskiej w tym zakresie. zaznaczono w nim, że sds powinien opierać się na czterech podstawowych wizjach strategicznych w zakresie zrównoważonego rozwoju (ministry of the environment of the czech republic, 2010), do których zalicza się: − ochrona środowiska (m.in. protekcja ekosystemu, wsparcie dla produkcji energii pochodzącej z odnawialnych źródeł), − spójność społeczna (m.in. wsparcie dla profilaktyki zdrowotnej, praw własności, równych możliwości), − dobrobyt ekonomiczny (m.in. wpieranie innowacyjności, eko-efektywności, zatrudnienia, standardów życia, wiedzy), zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 119 − odpowiedzialność międzynarodowa (m.in. poparcie dla stabilności demokracji, pokoju na świecie, wolności, bezpieczeństwa oraz globalnej odpowiedzialności za postanowienia międzynarodowych regulacji odnoszących się do kwestii zrównoważonego rozwoju). węgry pierwsze programy wspierające zrównoważony rozwój pojawiły się na węgrzech w latach 90. xx w. jednym z ważniejszych dokumentów opisujących strategię tego rozwoju był narodowy program środowiskowy (ang. national environmental programme), który funkcjonował o 1997 do 2002 roku (oecd, 1999). program ten został wdrożony w celu optymalnego pogodzenia interesów ekonomicznych ze społeczno-środowiskowymi. plan w całości został przygotowany przez ówczesne ministerstwo środowiska republiki węgier w ścisłej współpracy z tamtejszym ministerstwem finansów. w wyniku narodowego programu środowiskowego powołano narodową radę środowiskową, na czele której stanęli wybitni węgierscy naukowcy, przedstawiciele biznesu oraz organizacji pozarządowych specjalizujących się w tematyce zrównoważonego rozwoju. rada ta była odpowiedzialna za stworzenie w tym zakresie wewnętrznej strategii rozwojowej na węgrzech. postanowiono, że opisane cele powinny zostać zrealizowane do 2004 roku (oecd, 1999). kilka lat później w narodowej koncepcji rozwojowej (ndc) węgier pojawiła się wzmianka o istotności rozwijania strategii zrównoważonego rozwoju w tym kraju. program zakładający określone cele na kolejne dwadzieścia lat opierał się głównie na trzech filarach (national development office, 2005): − filar i: ekonomia; − filar ii: ludzie; − filar iii: środowisko. zgodnie z założeniami filary i i ii miały być wpierane poprzez restrukturyzację w sferze zatrudnienia (zmniejszanie bezrobocia), zaś pomiędzy ii i iii filarem podkreślono istotność spójności społecznej, tzn. życia społeczeństwa w zgodzie z naturą (sustainable development..., 2005). kilka lat temu parlament republiki węgier ogłosił „narodową strategię budowy zrównoważonego rozwoju na węgrzech (nfssd)” (stakeholder forum for a sustainable development, 2013). dokument ten obejmuje swoim zakresem wiele działań na rzecz zrównoważonego rozwoju na węgrzech w latach 2012-2024. dokument nfssd podkreśla problemy jakim musi stawić czoła gospodarka węgier. dysproporcje w jakości zdrowia mają są relatywnie wyższą wartość i są bardziej zauważalne niż rozbieżności w dochodach. sygnałem ostrzegawczym dla węgier jest to, że co piąta biedna osoba ma mniej niż 17 lat. opisywana strategia podkreśla również osiągnięcia węgier na przestrzeni dekad – szczególnie w aspektach dotyczących ochrony środowiska. węgry zwiększyły udział powierzchni lasów w powierzchni kraju ogółem z poziomu 11,8% (1920) do 20,6% (2009). w kwestii ekonomicznej autorzy nfssd zaznaczają, że poprzez stworzenie szeregu działań (jak choćby inwestycje w infrastrukturę tudzież zmniejszanie stawek 120 krystian bigos podatkowych) ułatwiających prowadzenie działalności gospodarczej na węgrzech, gospodarka tego kraju będzie stawała się coraz to bardziej konkurencyjna w relacji do pozostałych państw członkowskich ue (stakeholder forum…, 2013). 4. próba oceny taksonomicznej zrównoważonego rozwoju w krajach grupy wyszehradzkiej w opaciu o wybrane wskaźniki metody taksonomiczne są bardzo często wykorzystywane zarówno w analizach przekrojowo-czasowych jak również prognozowaniu zjawisk społeczno-ekonomicznych (wydymus, 1984). termin „taksonomia” pochodzi z zlepienia dwóch greckich „taxis” oznaczającego układ, porządek jak również „nomos” – z greckiego: prawo, zasada (pociecha, 2008). metody taksonomiczne są wyjątkowo często używane w badaniach rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów. w oparciu o subiektywnie dobrane wskaźniki dokonano próby oceny efektywności reform gospodarczych mających na celu podtrzymywanie zrównoważonego rozwoju w państwach grupy wyszehradzkiej. w tym celu obliczono synergiczny miernik rozwoju zrównoważonego dla czech, polski, słowacji i węgier. pozyskane dane zostały posegregowane na stymulanty (s) i destymulanty (d), a następnie odpowiednio wystandaryzowane. w kolejnym kroku obliczono synergiczny miernik rozwoju (smr), zwany również miernikiem rozwoju hellwiga (hellwig, 1968), który w opiera się na odległości euklidesowej: ��� = �∑ ��� − �� �� �� , � = 1,…,� gdzie: �� znormalizowana wartość j-tej zmiennej dla i-tego obiektu; �� wzorcowa znormalizowana wartość zmiennej. do niniejszego badania wybrano łącznie 15 wskaźników opisujących zrównoważony rozwój: 1. sfera ekonomiczna: o �� – pkb per capita mierzony parytetem siły nabywczej – stymulanta; o �� – poziom długu publicznego (% pkb) – destymulanta; o �� – średni poziom inflacji (w %) – destymulanta; o �� – poziom bezrobocia (jako odsetek osób w wieku produkcyjnym) – destymulanta; o �� – udział eksportu w tworzeniu pkb – stymulanta. 2. sfera społeczna: o �� – wydatki na edukację (% pkb) – stymulanta; o �� – udział wydatków gospodarstw domowych w tworzeniu pkb – stymulanta; o �� – zróżnicowanie wynagrodzeń w zależności od płci (w %) – destymulanta; o �� – dysproporcje dochodowe (mierzone wskaźnikiem gini) – destymulanta; o ��� – wydatki na publiczną ochronę zdrowia (% pkb) – stymulanta. zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 121 3. sfera środowiskowa: o ��� – emisja co2 – destymulanta; o ��� – udział konsumpcji energii elektrycznej pochodzącej z odnawialnych źródeł w finalnej konsumpcji energii elektrycznej – stymulanta; o ��� – udział konsumpcji energii elektrycznej pochodzącej z paliw kopalnych w finalnej konsumpcji energii elektrycznej – stymulanta; o ��� – produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wiatrowych – stymulanta; o ��� – produkcja energii elektrycznej w elektrowniach biogazowych – stymulanta. następnie dla powyższych wskaźników obliczono synergiczny miernik rozwoju (smr). wyniki analizy zaprezentowano w tabeli 1. tabela 1. synergiczny miernik rozwoju w krajach grupy wyszehradzkiej kraj 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 czechy 0,2161 0,2729 0,2599 0,2035 0,1053 0,1512 0,2015 polska 0,1061 0,1038 0,1534 0,1789 0,0693 0,1085 0,1375 słowacja 0,0528 0,0709 0,0772 0,0774 0,0378 0,1374 0,1615 węgry 0,1025 0,1695 0,0891 0,0532 0,0285 0,0180 0,0247 min 0,0528 0,0709 0,0772 0,0532 0,0285 0,0180 0,0247 max 0,2161 0,2729 0,2599 0,2035 0,1053 0,1512 0,2015 średnia 0,1194 0,1543 0,1449 0,1282 0,0602 0,1038 0,1313 źródło: opracowanie własne na podstawie danych pozyskanych z eurostat. ogólnie rzecz biorąc w całym badanym okresie najlepiej radziły sobie czechy (średnia wartość smr w latach 2010-2016 rzędu 0,2015). na kolejnych miejscach znalazły się polska i słowacja o średnich wartościach synergicznych mierników rozwoju wynoszących odpowiednio 0,1225 oraz 0,0879. w 2010 r. najwyższą wartość taksonomicznego miernika rozwoju zrównoważonego odnotowano w republice czeskiej (0,2161), zaś w 2016 r. jego wartość spadła do 0,2015 (spadek rzędu 0,0146). najwyższe wzrosty smr wśród badanych krajów odnotowała słowacja (wzrost rzędu 0,1087) oraz polska (wzrost rzędu 0,0314). w przypadku węgier wartość taksonomicznego miernika rozwoju spadła z poziomu 0,1025 w 2010 r. do 0,0180 w 2016 r. (spadek rzędu 0,0778). 5. podsumowanie wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że spośród krajów grupy wyszehradzkiej najlepiej radzą sobie polska i czechy. uwzględniając tempo przemian gospodarczych w kierunku zrównoważonego rozwoju stosunkowo dobrze radzi sobie słowacja. węgry na tle pozostałych państw najgorzej realizują założenia zrównoważonego rozwoju. 122 krystian bigos w kwestii poprawy jakości powietrza polska musi jeszcze wiele zdziałać, ponieważ blisko 80% produkcji energii elektrycznej ogółem stanowiła energia wyprodukowana z węgla (dudała, 2017), którego zasoby ulegają znacznemu ograniczeniu w tym kraju. głównie z powodu wykorzystywania szkodliwych źródeł wytwarzania energii elektrycznej kraje grupy wyszehradzkiej są obciążane przez organizacje międzynarodowe ogromnymi karami finansowymi z tytułu nadmiernej emisji spalin. warunki życia w tych państwach poprawiają się z roku na rok. co prawda krajom grupy wyszehradzkiej brakuje jeszcze wiele do wyrównania poziomu życia do europy zachodniej, niemniej jednak uwzględniając dynamikę przemian gospodarczych można przewidzieć, że komfort życia w tych krajach będzie na wysokim poziomie. literatura adamowicz, m., dresler, e. (2006). zrównoważony rozwój obszarów wiejskich na przykładzie gmin województwa lubelskiego. zeszyty naukowe akademii rolniczej we wrocławiu. rolnictwo, 87, 17-24. akt z 5.12.1991 o środowisku w republice słowackiej. pozyskano z http://www.sazp.sk/english/tematika/vztahy/legislativa/time/1992_017.html w dniu 6 lipca 2017. arcchip (2000). national sustainable development strategy of the slovak republic summary. pozyskano z http://www.arcchip.cz/w01/w01_appendix3.pdf w dniu 11 lipca 2017. baum, r. (2003). kryteria oceny zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolnych. roczniki akademii rolniczej w poznaniu seria ekonomia, ccclviii (2), 3-10. bąk-romaniszyn, l. (2013). słowo wstępne. w: l. bąk romaniszyn (red.), choroby społeczne i cywilizacyjne -wybrane zagadnienia (s. 5-6). łódź: wydawnictwo uniwersytetu medycznego w łodzi. bocian, a. f. (2009) implementacja idei zrównoważonego rozwoju w procesie globalizacji. w: b. poskrobko (red.), zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy (s. 108126). białystok: wyższa szkoła ekonomiczna w białymstoku. dobrzański, p. (2011). wzrost zrównoważony a ochrona środowiska. podstawowe aspekty polityki gospodarczej. prace młodych ekonomistów, problemy ekonomii, zarządzania i marketingu, gospodarka: innowacje i rozwój, 2(8), 25-33. dudała, j. (2017). energia głównie z węgla. pozyskane z http://gornictwo.wnp.pl/energiaglownie-z-wegla,289012_1_0_0.html w dniu 14 lipca 2017. embros, g. (2010). koncepcja ekorozwoju w ujęciu stefana kozłowskiego. studia ecologiae et bioethicae, 8(2), 79-92. gacek, ł. (2015). zielona energia w chinach: zrównoważony rozwój, ochrona środowiska, gospodarka niskoemisyjna. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego w krakowie. górka, k. (2010). kwestie terminologiczne w ewolucji ekonomiki ochrony środowiska. czasopismo aura, 10, 10-13. hellwig, z. (1968) zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, przegląd statystyczny, 15(4), 307-327. komisja europejska (2010). europa 2020 – strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu. pozyskano z http://stat.gov.pl zrównoważony rozwój w krajach grupy wyszehradzkiej: ujęcie… 123 /files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultstronaopisowa/5993/1/1/europa_2020_pl.pdf w dniu 11 lipca 2017. kozłowski, s. (2002). ekorozwój. wyzwanie xxi wieku, warszawa: pwn. kozłowski, s. (2007). przyszłość ekorozwoju, lublin: wydawnictwo kul. kuzior, a. (2006). człowiek jako racjonalny podmiot działań w świetle założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju. problemy ekorozwoju, 1(2), 67-72. meadow, d.h., meadow, d.l., randers, j., behrens, w.w. (1973). granice wzrostu, warszawa: państwowe wydawnictwo ekonomiczne. ministerstwo spraw zagranicznych (2017). polska pomoc. pozyskane z www.polskapomoc.gov.pl/milenijne,cele,rozwoju,53.html w dniu 8 lipca 2017. ministerstwo środowiska. (1999). strategia zrównoważonego rozwoju polski do 2025 roku. pozyskano z http://www.access.zgwrp.org.pl/materialy/dokumenty/strategiazrownowazonegorozwojupolski/index1.html w dniu 11 lipca 2017. ministry of the environment of the czech republic (2008). sustainable development at the national level. pozyskano z http://www.mzp.cz/en/sustainable_development_at_the _national_level w dniu 12 lipca 2017. ministry of the environment of the czech republic (2010). the strategic framework for sustainable development in the czech republic. pozyskano z http://www.mzp.cz/ c125750e003b698b/en/czech_republic_strategy_sd/$file/km-sfsd_cr_en20100317.pdf w dniu 11 lipca 2017. namieśnik j. (1999). protection of the environment – the most important challenge for the educational system. journal of environmental studies, 8(5), 293-297. national development office (2005). sustainable development strategy hungary. pozyskano z https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/3173hungary.pdf w dniu 12 lipca 2017. oecd (1999). environmental country reviews hungary. pozyskane z https://www.oecd .org/env/country-reviews/2448808.pdf w dniu 12 lipca 2017. pawłowski, a. (2006). wielowymiarowość rozwoju zrównoważonego. problemy ekorozwoju, 1(1), 23-32. pociecha, j. (2008). rozwój metod taksonomicznych i ich zastosowań w badaniach społeczno-ekonomicznych, główny urząd statystyczny, pozyskane z http://stat.gov.pl/ cps/rde/xbcr/gus/poz_rozwoj_metod_taksonomicznych.pdf w dniu 11 lipca 2017. poskrobko, b. (2009). wpływ trendów społecznych i gospodarczych na implementacje idei zrównoważonego rozwoju. w: b. poskrobko (red.), zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy (s. 108-126). białystok: wydawnictwo wyższej szkoły ekonomicznej w białymstoku. rada unii europejskiej (2006). przegląd strategii ue dotyczącej trwałego rozwoju (eu ds) – odnowiona strategia. pozyskano z http://register.consilium.europa.eu /doc/srv?l=pl&f=st%2010917%202006%20init w dniu 6 lipca 2017. satterthwaite, d. (2006). barbara ward and the origins of sustainable development. london: international institute for environment and development. 124 krystian bigos stakeholder forum for a sustainable development (2013). national framework strategy on sustainable development of hungary. pozyskane z http://www.stakeholderforum.org/fileadmin/files/national%20framework%20strategy%20on%20sustainable%20development.pdf w dniu 12 lipca 2017. statsoft (2017). internetowy podręcznik statystyki, analiza skupień. pozyskano z https://www.statsoft.pl/textbook/stathome_stat.html?https%3a%2f%2fwww.statsoft.pl%2ftextbook%2fstcluan.html w dniu 11 lipca 2017. trzepacz, p. (2012). wprowadzenie do koncepcji rozwoju zrównoważonego w: p. trzepacz (red.), zrównoważony rozwój wyzwania globalne. podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich (s. 11-35). kraków: wydawnictwo instytutu geografii i gospodarki przestrzennej uniwersytetu jagiellońskiego. uchwała sejmu rp z dnia 10 maja 1991 r. w sprawie polityki ekologicznej. dz.u. 1991, nr 18, poz.118. ustawa z dnia 2 kwietnia 1997. konstytucja rzeczypospolitej polskiej. dz.u. 1997, nr 78 poz. 483, z poźn. zm. wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: pwn. wydymus, s. (1984). metody wielowymiarowej analizy rozwoju społeczno-gospodarczego. kraków: akademia ekonomiczna w krakowie (seria specjalna: monografie, nr 62). theoretical and empirical issues of sustainable development in visegrad group abstract: in recent years a majority of researchers warn against economic development which is only based on gdp growth. they also claim that all of countries should follow the rules of sustainable development. the issues such as economy, community and environment have to combine together. this article aims at analyzing of sustainable development programs which were implemented in poland, the czech republic, slovakia and hungary. what is more these countries have been compared together by using hellwig’s taxonomic method. keywords: sustainable development; visegrad group; poland; czech republic; slovakia; hungary jel codes: q55 ier-08-04-05-pp071--2107-olszewski 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.05 understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective marcin olszewski a b s t r a c t objective: the objective of the article is to apply signalling theory to explain researchers’ engagement with the industry and the barriers to collaboration. research design & methods: a mixed-mode study was carried out among scholars to explain the role of signalling on academic entrepreneurial engagement. the links between signalling and entrepreneurial engagement were assessed in the quantitative part using a sample of researchers from poland. moreover, qualitative research helped identify additional forms and barriers of signalling, which were not considered in the quantitative part. the ibm spss statistics and atlas.ti software was used in the data analysis. findings: in line with signalling theory, scientists’ signals were divided into three groups: individual and organizational characteristics, researchers’ actions, and third-party endorsements. results show that the third-party endorsements expressed by researchers’ active involvement in professional organizations enhance entrepreneurial engagement. in the qualitative part the role of signalling through graduates and the problem of the signalling cost were identified. implications & recommendations: signalling sheds light on university-industry relationships through a new lens, explaining the matching process and cooperation barriers. stimulating collaboration requires understanding the specific language of signals used by both scientists and business partners. therefore, this research calls for action to strengthen scientists’ communication skills, more frequent interpersonal contacts with business representatives, and communication of scientific and non-scientific competencies. contribution & value added: the theoretical focus on signalling theory can advance the extensive research on academic entrepreneurship. this theory explains how actors are selected for cooperation and describes the mechanism of partner selection. it also enables the reinterpretation of previous research related to the characteristics and activities of researchers and their relevance for undertaking collaborations. article type: research article keywords: signalling; university-industry relationships; academic entrepreneurship; knowledge market; academia jel codes: o320, z310, z380 received: 25 july 2022 revised: 22 november 2022 accepted: 24 november 2022 suggested citation: olszewski, m. (2022). understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective. international entrepreneurship review, 8(4), 71-82. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.05 introduction the growing importance of university-industry relationships stems from possible positive effects both for companies and academia. previous studies indicate numerous benefits of entrepreneurial engagement for researchers, including the inspiration for scientific activity (rohrbeck & arnold, 2006; rudawska & kowalik, 2019; siegel et al., 2004), source of research funding (d’este & perkmann, 2011; lai & lu, 2016; rohrbeck & arnold, 2006; welsh et al., 2008) or improved researchers’ financial situation (d’este & perkmann, 2011; sobaih & jones, 2015). simultaneously, cooperation between universities and enterprises is considered inadequate, especially concerning the service industry (thomas, 2012). the problem of mutual match-making between scientists and entrepreneurs interested in cooperation is a crucial reason for international entrepreneurship review ri e 72 | marcin olszewski poor university-business relations (he et al., 2021). the article aims to solve this problem as signalling theory allows for a better understanding of mutual matching between university and business partners. this study explores academic entrepreneurship from a new lens of signalling theory. earlier studies on university-industry relationships explained the mutual links with a resource-based view (kashyap & agrawal, 2019), relational (giuliani et al., 2010), or entrepreneurial theory (tijssen, 2006). two main gaps were identified in the current literature. first, most research on academic entrepreneurship indicates that scientists with specific characteristics are more likely to collaborate, but they do not fully explain the underlying reasons for this. second, as previous studies have been conducted mainly in the technological and pharmaceutical industries (welsh et al., 2008), research on the matching process in service industries is scarce (thomas & ormerod, 2017). the theoretical focus on signalling theory could advance the extensive research on university-industry collaborations. as a result, the paper is also relevant in terms of implications for theory and practice. the study aims to apply signalling theory to explain researchers’ engagement with the industry and the barriers to collaboration. this study contributes to the current research on academic entrepreneurship by exploring researchers’ signalling activities and their impact on commercial engagement. signalling explains how actors are selected for cooperation and enables the reinterpretation of previous research on scientists’ characteristics and activities in terms of entrepreneurial collaboration. in line with murray and graham (2007), the commercial science market reflects the labour market with scientists representing supply-side and industry demand for scientific knowledge. the signalling theory assumes that the informed party (scientist) can send observable signs to the less knowledgeable party (business partners) to disclose information asymmetry and promote exchange (spence, 1973). in the university-industry knowledge market, scholars signal to companies that they offer a high-quality product (scientific knowledge and expertise) to get the contract. literature review scientific knowledge can be described as dual-purpose knowledge (murray & graham, 2007). it means that a researchers’ work may contribute to both scientific research and, at the same time, be useful for commercial application (murray & stern, 2006). as a result, knowledge can be offered in two types of knowledge markets. the first is the traditional academic marketplace, where scientists pursue recognition and prestige through publication, peer review, and participation in scientific conferences (dasgupta & david, 1994). this type of market is based on a collegiate reputation-based reward system. the second is the commercial marketplace, where scientists are trying to commercialize their knowledge. this article will consider these latter types of knowledge and market. according to perkmann et al. (2011), university-industry relationships result from a voluntary matching process between academic and industry partners. university-industry relations are similar to other matching strategies, including forming business relationships or even marriage and employment (becker, 1973; mortensen, 1988; perkmann et al., 2011). both parties enter the relationship willingly and must agree if a match is achieved. although previous studies have investigated this process, it is “still unclear what determines a good match between faculty and firms involved these relationships” (mindruta, 2009, p. 2). calcagnini et al. (2015) studied the characteristics of the matching process between universities and innovative firms and found that the knowledge market implies trading externalities. it stems from the fact that “there is a high probability that a firm searching for a university collaboration will not meet a suitable researcher” (calcagnini et al., 2015, p.31). stiglitz (2000) assumes that the imperfection of knowledge and information asymmetry is the primary source of market failure. also, in universityindustry relations, information asymmetry may be the primary reason for the contract limitation (akerlof, 1970). natural knowledge asymmetry is expressed because the seller has more information on the product than the buyer. in the scientific knowledge market, this problem is intensified by the fact that buyers (companies) cannot quickly identify suitable sources of knowledge (scientists) (grover & davenport, 2001). scientific publications could serve as an essential signal for firms to recognize potential understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective | 73 academic partners (polidoro, 2013) “as they allow companies to identify areas of expertise within universities” (leitner et al., 2020, p. 358). still, as research shows, the best scientists are not always the best partners for cooperation with business (perkmann et al., 2011), and there are no direct complementarities and trade-offs between commercialization and academic engagement in research (reymert & thune, 2022). moreover, scientists tend not to disclose their knowledge until published and assessed by the scientific community. it makes the scientific knowledge market even more insufficient and increases the costs of partner search and selection. signalling in university-industry relationships based on spence (1973), two types of entities can be assumed from the industry perspective, e.g., high-quality scientists and low-quality scientists. high-quality researchers can be productive for companies and offer them the necessary knowledge and skills. low-quality researchers are less effective and offer little or no value to businesses. high-quality scientists know their importance for business, but outsiders (e.g., companies, and investors) do not, so information asymmetry occurs (connelly et al., 2011). consequently, each researcher has the opportunity to signal or not signal its true quality to companies. signalling represents a reasonable strategy for high-quality scientists because it increases the possibility of getting a contract with higher remuneration. as a result, high-quality researchers are motivated to signal, and low-quality ones are not. the review of signalling in the university-industry relations literature found almost no direct use of signalling theory. fontana et al. (2006) conducted a study on signalling from a company point of view. they found that firms’ openness to the external environment significantly affects the development of r&d projects with public research organizations. moreover, those companies that signal competencies show higher levels of collaboration with research organizations. in this study, signalling in companies was linked with patents as “patents signal firms’ competences and in this way help to identify potential partners and establish the terms of collaboration as negotiations progress” (fontana et al., 2006, p. 317). moreover, penin (2005) argues that firms use signalling to pass information about their technical and scientific capability to expand their networks and attract new partners for cooperation. some researchers utilize signalling theory elements (without mentioning it directly) and point out that scientists involved in comprehensive communication of capabilities can enhance cooperation (shen, 2017). moreover, studies on academic entrepreneurship focus on features of scientists and academia that contribute to greater collaboration. these studies confirm that industry partners perceive different scholars’ features and behaviours as signals. based on courtney et al. (2017), three types of entrepreneurial readiness signals can be identified: researchers’ characteristics, actions, and third-party endorsements. researchers’ characteristics signals according to d’este and patel (2007), academic status positively impacts the variety of interactions with industry. they argue that individuals who are well-established in their academic careers are more likely to capitalize on their reputation to increase engagement with the industry. the higher engagement of these scientists can also be explained by the fact that status can serve as an encouraging signal for business. moreover, institutional characteristics can signal researchers’ quality for business. the departmental scientific field was found to be a significant determinant of industry-university knowledge transfer. according to schartinger et al. (2001), technical sciences departments in austria are more involved in cooperation than others. in the uk, scientists affiliated with engineering, business, and media are the most prolific academic consultants (abreu & grinevich, 2013). in switzerland, arvanitis et al.(2008) found that institutes of economics and business administration, natural sciences, engineering, and medicine are more robust in transfer activities than institutes of mathematics and physics. department quality can also serve as guidance for reaching researchers willing to cooperate. perkmann et al. (2011) found that the higher-rated faculty are in technical disciplines, the more engaged their staff are in business relationships. better scientific performance is associated with stronger ties between industry and university (balconi & laboranti, 2006). fontana et al. (2006) have found that firms searching for cooperation usually select scientists based on reputation and domains of competence. thus signalling these features can lead to a higher propensity to cooperate. according 74 | marcin olszewski to abreu and grinevich (2013) and tartari and breschi (2012), researchers’ individual ranks in the academic hierarchy positively impact academic engagement. stuart and ding (2006) have found that scientists from the best universities in the usa are almost three times more likely to engage in relationships with business. similarly, academics who work in departments with a high research status have a higher chance of being involved in an entrepreneurial venture (clarysse et al., 2011). taking these into account, the first research question is: rq1: what is the role of a researcher’s characteristics signals in entrepreneurial engagement with the industry? researchers’ actions signals researchers’ actions signals are linked with entrepreneurial experience or previous engagement in cooperation and can constitute a significant clue for companies to consider a particular scientist as a cooperation partner. d’este and patel (2007) and schartinger et al. (2001) found that academics with previous experience of collaboration engage more frequently and with a greater variety of interactions. according to leitner et al. (2020, p. 369), experienced scientists are “better equipped to join the interests of industrial partners with those of academic members to bridge the cultural gap between these very distinct areas.” the action-based signals include scholars’ social media activities and appearance in the media as an expert. scientists can use social media to communicate and promote their knowledge. information conveyed through social media indicates scientists’ readiness and relevance for business and helps potential business partners contact each other. despite the common-sense assumption that social media communication enables greater visibility (carrigan, 2016), previous studies (thomas & ormerod, 2017) indicate no proof for the link between social media activities and non-academic impact. public engagement can be perceived as a means to communicate unobservable warranties of the scientists’ productivity. expertise comments through social media channels can directly or indirectly indicate their cooperation potential as entrepreneurial scientists should also communicate effectively to non-scientists (badgett, 2015). building on previous studies, the second research question was proposed: rq2: what is the role of a researcher’s actions signals in entrepreneurial engagement with the industry? the third-party endorsements the third-party endorsements are signals that are validated externally and serve as an indicator of scientists’ competence verified by an external third party. they are issued by external organizations and can influence the perceptions of researchers’ quality (courtney et al., 2017). it includes membership in industrial organizations, prestigious associations, or rankings. as members of industrial organizations, scholars can communicate their knowledge and skills. this is presumably a reliable signal because lower-quality researchers would not be able to express their expertise. based on these assumptions, the third research question (rq3) is: rq3: what is the role of third-party signals in entrepreneurial engagement with the industry? signalling and the barriers to academic entrepreneurship in this article, signalling means communication aimed at showing readiness and possible areas of cooperation. constraints in active signalling can stem from a lack of interest in collaboration or the limited awareness of the signalling role and thus may create an intrinsic barrier to cooperation. if scientists choose not to signal, it results in inadequate knowledge among business representatives about what to expect or what needs can be met through cooperation with science. the lack of signalling was also found in the stream of research on barriers to university-industry relationships. kashyap and agrawal (2019) found that lack of academic research output communication is one of the most critical barriers to university-industry cooperation. they found that the industry is unaware of research conducted in academia and that scholars cannot benefit from collaboration without being noticed by the industry. similar problems were pointed out by backs et al. (2018) and maietta (2015). berman (2008) reported that inadequate communication with scientists is a significant understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective | 75 problem for many industry partners interviewed. similar results were reported by mccartney and kwok (2022) in the latest study in the hospitality industry. according to rybnicek and königsgruber (2018, p. 231), “reciprocal communication (regularly, timely, adequately and accurately) is beneficial to establish positive expectations about the future behaviour of partners.” given that there is a wide variety of signals that companies assess, there is a need to identify which impacts companies’ decisions to cooperate. linking signalling theory with previous studies on academic entrepreneurship, additional research questions were introduced: rq4: what are additional forms of signalling? rq5: what are the main barriers to signalling? an empirical study was employed to get answers to that questions. research methodology tourism academia was selected as a subject of the research because the relationships between universities and companies in this sector are inadequately explored (sobaih & jones, 2015). moreover, cooperation between these parties is sparse (thomas, 2018) but potentially crucial for both universities and companies (olszewski, 2021). considering the complex nature of the research questions, a mixed stance of analysis was employed. the quantitative part was carried out with an online survey. this method enabled gathering responses from geographically dispersed respondents and obtaining results in a convenient way for participants. the quantitative analysis enabled answering the first three research questions. the contact information was drowned from the polish science database maintained by the national information processing institute, covering all academic researchers in poland. an invitation with a link to the online survey was sent in 2018 to all researchers who declared tourism and hospitality specializations. considering that 22 e-mail addresses were incorrect, the questionnaire could be completed by 303 respondents, and 76 questionnaires were received, representing a response rate of 25%, which is an acceptable result compared to other web-based studies (goethner et al., 2012). table 1. presents the sample structure by age, gender, and the highest degree obtained. the survey questions were adapted from previous research (d’este & patel, 2007; thomas & ormerod, 2017), with some new constructs added. the entrepreneurial engagement was measured as a dichotomous variable describing whether the respondent had collaborated with the industry three years before the survey. industry partners were broadly defined as private sector companies, local governments, or government-owned corporations. the independent variables (predictors) were both dichotomous and ordinal and were grouped into three types. the first group (scientists’ characteristics) includes the faculty level, the type of university, and the scientific position (measured by obtaining a habilitation). the second group (action signals) includes researchers’ presence in the media as experts and scholars’ professional involvement in social media. the third group of signals related to third-party endorsements was measured by researchers’ activity in organizations and professional associations. the logistic binary regression was applied with the ibm spss statistics version 27.0. the second stage of empirical analysis was necessary to answer the last two research questions and included a qualitative approach often used in university-industry relations research (e.g. rossi et al., 2017; shen, 2017). open-ended questions from 49 scholars’ responses on cooperation barriers were considered. within these answers, manifestations of the signalling theory were tracked. thematic content analysis was used with support from atlas.ti software. the qualitative part was based on the interpretative paradigm. participants for the analysis were chosen based on their knowledge and intention to take part in the research. the first step in qualitative data analysis was coding, then codes were categorised and sorted into main themes matching research questions on forms and barriers of signalling. findings were supplemented by suitable quotations. 76 | marcin olszewski table 1. respondent profile variable category share age under 36 36-45 46-55 56-65 66-75 10% 52% 20% 11% 7% gender male female 59% 41% scientific degree doctoral degree habilitation degree 67.5% 31.5% source: own study. results and discussion considering personal and organizational characteristics, 13.4% of researchers represent universities of economics; thus, they can be perceived as more business-oriented and better partners for cooperation. moreover, 31.5% of scholars are experienced as they completed the habilitation process. this higher position in the academic hierarchy can help favour them as potential partners for business. a high faculty level declared by 42.5% of respondents could signal better quality for business. in terms of active signalling, 12.3% of researchers were highly involved in media as an expert, and 35.6% used social media for business purposes, which gave them a possibility to be found and appreciated by potential partners. finally, 39.7% of scholars were engaged in professional organizations, which are platforms to signal knowledge and expertise. logistic regression analysis was employed to predict the probability of cooperation with the industry. the developed model estimates the effect of six predictors on the odds that scientists will undertake collaborations with businesses. the enter method was employed with a classification cut-off at 0.5 and maximum iterations at 20. the logistic regression model was statistically significant, χ2(6) = 21.583, p < 0.001. the predictive power measured by nagelkerke r square was 0.37. it means that 37% of the total variation of the dependent variable was explained by independent variables. hosmer and lemeshow’s test was insignificant (χ2(8)=13.307, p=0.102) which means that model is well-fitted to the data. in table 2. the logistic regression coefficient, wald test, and significance for each of the predictors are presented. based on the 0.05 criterion of statistical significance, activity in professional organizations and faculty level have significant effects on cooperation involvement. assuming all other variables are constant, scientists actively engaged in professional organisations are 2.7 times more likely to engage in cooperation with industry than scientists who are not involved (p=0.017). moreover, scientists employed in higher-ranked faculties are less likely to cooperate with industry than scientists from lower-ranked units (expb = 0.251, p=0.027). moreover, it was found that activity in social media (p = 0.404), being an expert in media (p = 0.749), academic experience (p = 0.768) and type of university (p = 0.999) did not add significantly to the model. social media and presence in media as an expert appeared irrelevant to establishing relationships between scientists and businesses. this may be because social media may be used more to communicate in the private domain and contribute less to establishing business relationships. as for the type of university, entrepreneurs pay more attention to the competence and ability of scientists to create value for business rather than their affiliation. in terms of experience, younger scientists can also offer more value than older ones. experienced scientists may also take a more traditional approach to the role of the science sector and underestimate the benefits of collaboration with business (preferring research and teaching work). a qualitative study was employed to understand signalling processes from a scientist’s perspective. three plots emerge from the data: signals used in communication with the industry, signalling enablers, and barriers. in terms of signalling enablers, researchers suggest organizing meetings with the industry to exchange mutual expectations. in this context, they emphasize the necessity of “facilitating understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective | 77 procedures, the assistance of knowledge transfer offices” (res 5) and “regular meetings of practitioners with scientists at universities” (res 13). the purpose of such activities is to be: an “easy flow of information from entrepreneurs about specific needs” (res 6). the researchers believe that industry representatives do not sufficiently communicate their expectations and information needs. table 2. variables in the equation predictor b wald sig. exp(b) profesional organizations 0.976 5.697 0.017 2.653 social media -0.318 0.698 0.404 0.728 expert in media 0.158 0.102 0.749 1.171 faculty level -1.381 4.884 0.027 0.251 academic experience -0.203 0.87 0.768 0.816 type of university -21.587 0 0.999 0 source: own study. scholars stress the lack of time as the crucial reason for limited commitment to signalling. due to teaching, organizational and research responsibilities, they cannot engage in the search for collaborative business partners. according to res 3, “there is a pressure to deal with strictly university matters; fear and negative attitude of universities towards business contacts (it is better to keep a low profile).” additional signals that increase outside observers’ perceptions of researchers’ quality were also identified. scientists pointed out that a low level of education process can be a signal discouraging cooperation. one of the respondents emphasized that the way to intensify cooperation could be: “...first of all, a better level of teaching in bachelor’s and master’s studies, more adapted to the expectations of the market, demonstrating the applied nature of scientific research” (res 5). the necessity to change the scientists’ image stems from the fact that “currently we are perceived as useless relics, and it takes a long time to build a position of a good advisor, who can be trusted even though he has no idea about running a business” (res 15). answering the first research question, it was found that researchers’ experience is not an essential attribute that draws business partners’ attention, similar to some previous results (d’este & patel, 2007). contrary to perkmann et al. (2011) it was found that the higher-rated faculty decreases the probability of industry engagement in business relationships. in line with arvanitis et al. (2008), the type of university and its specialization can serve as a signal and increase researchers’ propensity for cooperation. researchers from universities of economics seem to be better partners and, as a result, industry representatives cooperate with them more often. answering the second research question, no impact of scientists’ actions signals on entrepreneurial activity was found. results on social media use and presence in media as an expert align with thomas and ormerod’s (2017), which found that this kind of activity is noticed mainly by fellow academics and helps enhance academic rather than non-academic attention. the third research question helps understand the role of third-party signals in entrepreneurial engagement with the industry. according to the findings, researchers’ active involvement in the communication of knowledge within a professional organization can serve as a recommendation and enhance researchers’ possibility of entrepreneurial engagement. it was found that the probability of cooperating with business is 2.7 times higher for scientists involved in professional organizations and lower for scientists from higher-ranked faculties. signalling theory suggests that cooperation within professional organizations allows researchers’ practical value to be recognized and valued. such collaboration reduces information asymmetry – industry partners can assess and appreciate researchers and, as a result, decide to engage in a partnership. these results align with thomas (2018), who found that professional associations are often considered valuable conduits for knowledge exchange between practitioners and universities. connelly et al. (2011) found that the cost of sending signals is a critical aspect that differentiates high-quality signallers from low-quality signallers. the qualitative study enabled the answer to the fourth and fifth research questions. this study found difficulty in signalling because it is costly and 78 | marcin olszewski time-consuming. researchers indicate they are not active enough in the signalling process due to a lack of time and focus on current teaching and research activities. it can be hypothesized that the limited action in the academic knowledge market results from the existence of information asymmetry and high non-financial costs of signalling, which discourage researchers from being active in this market. students and educational activity were found an essential avenue for communication with industry. scholars perceive risks connected with education and anticipate that practitioners can be discouraged based on the perception of students and their abilities. conclusions information asymmetry is one of the sources of knowledge market inefficiency. this study contributes to the literature by establishing the link between the signalling process and researchers’ entrepreneurial engagement. an ambiguous impact of signalling on scientists’ involvement in cooperation was found. the results indicate that signalling theory offers both alternative and complementary possibilities for the university-enterprise relationship explanation as it helps to understand the mechanism of mutual matching of cooperation partners. moreover, it is a new research perspective on barriers to knowledge exchange. it is based on the premise that signalling high productivity and encouraging collaboration implies a cost (financial and non-financial) for researchers and entrepreneurs. intensification of cooperation will occur if these costs are reduced and researchers are encouraged to signal more. furthermore, signalling theory sheds new light on the importance of graduates and their “promotional role” in fostering collaboration. finally, it offers an alternative to proximity and relational approaches (azman et al., 2019; bruneel et al., 2010) to explain the significance of cooperation within professional organizations. according to signalling theory, professional organizations serve as a platform to communicate competencies and preselection mechanisms for scholars interested in collaboration. these findings have implications aimed at increasing collaboration between academia and industry. both companies and universities need cooperation to succeed and sustain their competitive advantages (azman et al., 2019). according to this study, scholars should actively communicate that they can solve particular problems of companies. moreover, signalling opportunities by organizing platforms to share mutual expectations should be created to intensify the knowledge exchange. such platforms (online or on-site) can also help reduce the signalling cost, which is a crucial barrier in university-industry relationships. it is also recommended to increase attention to developing the scientists’ competencies to communicate with the world outside academia. quoting the conclusion of hardy et al. (2008, p. 33), “researchers should learn how to be bilingual, i.e., they should learn the language of the industry.” when interpreting the results of this research, one has to bear in mind that this study has several limitations. first, it was carried out in poland, and future studies should include different national settings. second, it is essential to note that this study only explored the problem of signalling from the perspectives of scientists. future research should take into account the way entrepreneurs interpret signals. this sampling bias limits the generalizability of findings because it threatens external validity. it should be considered that the sample was also restricted to the tourism academia. results from such a sample can only be generalized to populations that share characteristics with the sample. an additional limitation of this study is related to the fact that the data were collected at a single point in time, and therefore we need to treat causal inferences with caution. therefore, in-depth longitudinal studies are necessary, further exploring the matching process’s complexity and signals interpretation. future research could also analyze what makes the matching process works better. it could result in the recommendation to reduce information asymmetry and thus improve exchange in the university-industry knowledge market. references abreu, m., & grinevich, v. (2013). the nature of academic entrepreneurship in the uk: widening the focus on entrepreneurial activities. research policy, 42(2), 408-422. https://doi.org/10.1016/j.respol.2012.10.005 akerlof, g. (1970). the market for “lemons”: quality uncertainty and the market mechanism. the quarterly journal of economics, 84(3), 488-500. understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective | 79 arvanitis, s., kubli, u., & woerter, m. (2008). university-industry knowledge and technology transfer in switzerland: what university scientists think about cooperation with private enterprises. research policy, 37(10), 1865-1883. https://doi.org/10.1016/j.respol.2008.07.005 azman, n., sirat, m., pang, v., lai y.m., govindasamy, a.r., & din, w.a. (2019). promoting university-industry collaboration in malaysia: stakeholders’ perspectives on expectations and impediments. journal of higher education policy and management, 41(1), 86-103. https://doi.org/10.1080/1360080x.2018.1538546 backs, s., günther, m., & stummer, c. (2018). stimulating academic patenting in a university ecosystem: an agent-based simulation approach. the journal of technology transfer, 44(2), 434-461. https://doi.org/10.1007/s10961-018-9697-x badgett, m.v.l. (2015). the public professor: how to use your research to change the world. new york university press. balconi, m., & laboranti, a. (2006). university-industry interactions in applied research: the case of microelectronics. research policy, 35(10), 1616-1630. https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.09.018 becker, g.s, (1973). a theory of marriage: part i. journal of political economy, 81(4), 813-846, https://doi.org/10.1086/260084 berman, j. (2008). connecting with industry: bridging the divide. journal of higher education policy and management, 30(2), 165-174. https://doi.org/10.1080/13600800801938762 bruneel, j., d’este, p., & salter, a. (2010). investigating the factors that diminish the barriers to university-industry collaboration. research policy, 39(7), 858-868. https://doi.org/10.1016/j.respol.2010.03.006 calcagnini, g., giombini, g., liberati, p., & travaglini, g. (2015). a matching model of university-industry collaborations. small business economics, 46(1), 31-43. https://doi.org/10.1007/s11187-015-9672-y carrigan, m. (2016). social media for academics. sage. clarysse, b., tartari, v., & salter, a. (2011). the impact of entrepreneurial capacity, experience and organizational support on academic entrepreneurship. research policy, 40(8), 1084-1093. https://doi.org/10.1016/j.respol.2011.05.010 connelly, b.l., certo, s.t., ireland, r.d., & reutzel, c.r. (2011). signaling theory: a review and assessment. journal of management, 37(1), 39-67. https://doi.org/10.1177/0149206310388419 courtney, c., dutta, s., & li, y. (2017). resolving information asymmetry: signaling, endorsement, and crowdfunding success. entrepreneurship theory and practice, 41(2), 265-290. https://doi.org/10.1111/etap.122670 dasgupta, p., & david, p. (1994). towards a new economics of science. research policy, 23(5), 487-521. https://doi.org/10.1016/0048-7333(94)01002-1 d’este, p., & patel, p. (2007). university-industry linkages in the uk: what are the factors underlying the variety of interactions with industry?. research policy, 36(9), 1295-1313. https://doi.org/10.1016/j.respol.2007.05.002 d’este, p., & perkmann, m. (2011). why do academics engage with industry? the entrepreneurial university and individual motivations. journal of technology transfer, 36(3), 316-339. https://doi.org/10.1007/s10961-0109153-z fontana, r., geuna, a., & matt, m. (2006). factors affecting university-industry r and d projects: the importance of searching, screening and signalling. research policy, 35(2), 309-323. https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.12.001 giuliani, e., morrison, a., pietrobelli, c., & rabellotti, r. (2010). who are the researchers that are collaborating with industry? an analysis of the wine sectors in chile, south africa and italy. research policy, 39(6), 748761. https://doi.org/10.1016/j.respol.2010.03.007 goethner, m., obschonka, m., silbereisen, r., & cantner, u. (2012). scientists’ transition to academic entrepreneurship: economic and psychological determinants. journal of economic psychology, 33(3), 628-641. https://doi.org/10.1016/j.joep.2011.12.002 grover, v., & davenport, t.h. (2001). general perspectives on knowledge management: fostering a research agenda. journal of management information systems, 18(1), 5-21. https://doi.org/10.1080/07421222.2001.11045672 hardy, a., vorobjovas-pinta, o., & eccleston, r. (2018). enhancing knowledge transfer in tourism: an elaboration likelihood model approach. journal of hospitality and tourism management, 37, 33-41. https://doi.org/10.1016/j.jhtm.2018.09.002 80 | marcin olszewski he, v.f., von krogh, g., sirén, c., & gersdorf, t. (2021). asymmetries between partners and the success of university-industry research collaborations. research policy, 50(10), 104356. https://doi.org/10.1016/j.respol.2021.104356 kashyap, a., & agrawal, r. (2019). academia a new knowledge supplier to the industry! uncovering barriers in the process. journal of advances in management research. 16(5), 715-733 https://doi.org/10.1108/jamr02-2019-0017 lai, i.k.w., & lu, t.-w. (2016). how to improve university-industry collaboration in taiwan’s animation industry? academic vs. industrial perspectives. technology analysis & strategic management, 28(6), 717-732. https://doi.org/10.1080/09537325.2016.1141404 leitner, k.h., bergner, s., & rybnicek, r. (2020). the role of heads of departments in the commercialization of university research. journal of business economics, 91(3), 353-378. https://doi.org/10.1007/s11573-02001003-y maietta, o.w. (2015), determinants of university-firm r&d collaboration and its impact on innovation: a perspective from a low-tech industry. research policy, 44(7), 1341-1359. https://doi.org/10.1016/j.respol.2015.03.006 mccartney, g., & kwok, s.s. (2022). closing the gap between hospitality industry and academia research agendas: an exploratory analysis case study. journal of quality assurance in hospitality & tourism, 1-19. https://doi.org/10.1080/1528008x.2021.2024782 mindruta, d. (2009). markets for research: a matching approach to university-industry research collaborations. ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.1352472 mortensen, d. (1988). wages, separations, and job tenure: on-the-job specific training or matching?. journal of labor economics, 6(4), 445-471. murray, f., & graham, l. (2007). buying science and selling science: gender differences in the market for commercial science. industrial and corporate change, 16(4), 657-689. https://doi.org/10.1093/icc/dtm021 olszewski, m. (2021). effect of cooperation with universities on the innovativeness of tourism enterprises. polish journal of sport and tourism, 28(1), 30-34. https://doi.org/10.2478/pjst-2021-0006 penin, j. (2005). patent versus ex post rewards: a new look. research policy, 34(5), 641-656. https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.02.005 perkmann, m., king, z., & pavelin, s. (2011). engaging excellence? effects of faculty quality on university engagement with industry. research policy, 40(4), 539-552. https://doi.org/10.1016/j.respol.2011.01.007 polidoro, f. (2013). the competitive implications of certifications: the effects of scientific and regulatory certifications on entries into new technical fields. academy of management journal, 56(2), 597-627. https://doi.org/10.5465/amj.2011.0459 reymert, i., & thune, t. (2022). task complementarity in academic work: a study of the relationship between research, education and third mission tasks among university professors. the journal of technology transfer. https://doi.org/10.1007/s10961-021-09916-8 rohrbeck, r., & arnold, h.m. (2006). making university-industry collaboration work – a case study on the deutsche telekom laboratories contrasted with findings in literature. the international society for professional innovation management conference, networks for innovation. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1476398 rossi, f., rosli, a., & yip, n. (2017). academic engagement as knowledge co-production and implications for impact: evidence from knowledge transfer partnerships. journal of business research, 80, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.06.019 rudawska, i., & kowalik, j. (2019). towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes. international entrepreneurship review, 5(2), 91-105. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.06 rybnicek, r., & königsgruber, r. (2018). what makes industry-university collaboration succeed? a systematic review of the literature. journal of business economics, 89(2), 221-250. https://doi.org/10.1007/s11573-0180916-6 schartinger, d., schibany, a., & gassler, h., (2001). interactive relations between universities and firms: empirical evidence for austria. journal of technology transfer, 26, 255-268. https://doi.org/10.1023/a:1011110207885 shen, y. (2017). identifying the key barriers and their interrelationships impeding the university technology transfer in taiwan: a multi-stakeholder perspective. quality & quantity, 51(6), 2865-2884. https://doi.org/10.1007/s11135-016-0450-y understanding academic entrepreneurship: a signalling theory perspective | 81 siegel, d.s., waldman, d.a., atwater, l.e., & link, a.n. (2004). toward a model of the effective transfer of scientific knowledge from academicians to practitioners: qualitative evidence from the commercialization of university technologies. journal of engineering and technology management, 21(1-2), 115-142. https://doi.org/10.1016/j.jengtecman.2003.12.006 sobaih, e.a., & jones, e. (2015). bridging the hospitality and tourism university-industry research gap in developing countries: the case of egypt. tourism and hospitality research, 15(3), 161-177. https://doi.org/10.1177/1467358415578188 spence, m. (1973). job market signaling. the quarterly journal of economics, 87(3), 355-374. retrieved april 7, 2021, from http://www.jstor.org/stable/1882010 stiglitz, j.e. (2000). the contributions of the economics of information to twentieth-century economics. the quarterly journal of economics, 115(4), 1441-1478. https://doi.org/10.1162/003355300555015 stuart, t., & ding, w. (2006). when do scientists become entrepreneurs? the social structural antecedents of commercial activity in the academic life sciences. american journal of sociology, 112(1), 97-144. https://doi.org/10.1086/502691 tartari, v., & breschi, s. (2012). set them free: scientists’ evaluations of the benefits and costs of universityindustry research collaboration. industrial and corporate change, 21(5), 1117-1147. https://doi.org/10.1093/icc/dts004 thomas, r. (2012). business elites, universities, and knowledge transfer in tourism. tourism management, 33(3), 553-561. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2011.06.009 thomas, r. (2018). questioning the assessment of research impact: illusions, myths and marginal sectors. palgrave pivot. https://doi.org/10.1007/978-3-319-95723-4 thomas, r., & ormerod, n. (2017). the (almost) imperceptible impact of tourism research on policy and practice. tourism management, 62, 379-389. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2017.02.009 tijssen, r.j. (2006). universities and industrially relevant science: towards measurement models and indicators of entrepreneurial orientation. research policy, 35(10), 1569-1585. https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.09.025 welsh, r., glenna, l., lacy, w., & biscotti, d. (2008). close enough but not too far: assessing the effects of university-industry research relationships and the rise of academic capitalism. research policy, 37(10), 18541864. https://doi.org/10.1016/j.respol.2008.07.010 82 | marcin olszewski author marcin olszewski phd in economics (2011, poznan university of economics and business); assistant professor at the department of international economics in poznan university of economics and business (poland). his research interests include entrepreneurship, competitiveness and the tourism industry. correspondence to: marcin olszewski, phd, department of international economics, poznań university of economics and business, al. niepodległości 10, 61-875 poznań (poland), e-mail: marcin.olszewski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-9041-9953 acknowledgements and financial disclosure the paper is the result of the research project “knowledge transfer from universities to companies – the determinants and the impact on the innovativeness of the tourism industry” financed by the national science centre, poland (decision no. dec-2014/15/d/hs4/01217) conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-03-02-pp023--2035-rakowska 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.02 trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland wiktoria rakowska a b s t r a c t objective: the purpose of this study is two-fold: firstly, to identify the role of trust in the sharing economy; secondly, to identify the correlations between personal determinants such as age, gender, education level, place of residence and factors impacting the choice of sharing economy platform. research design & methods: the mix methods were applied in the study. firstly, the literature studies were used to recognise the theoretical background and the variables identification. secondly, the pre-research study, applying the in-depth interviews, was conducted, and thirdly, the main primary empirical research was employed with the online survey as a main research method. findings: there is a strong relationship between the activities of consumers in relation to sharing economy and trust. trust becomes a fundamental issue in the so-called “the trend of sharing”. consumers identify trust as a key determinant of their participation in the sharing economy and likewise the main limitation in case of their deeper involvement in the sharing process. the more credible and trustworthy an enterprise is, the more willingly consumers are able to take advantage of its intermediation. when analysing consumer decisions in relation to independent variables, such as age, gender, place of residence and education level, a lack of statistically significant correlations between the variables and the factors influencing the choice of the appropriate platform was noticed. only two pairs of variables showed statistically significant negative correlations: age and credibility of the sharing economy platform as well as education level and number of stars. implications & recommendations: research broadens knowledge about the sharing economy and allows to better understand the behaviour of active consumers of the sharing economy. the results may be useful for sharing economy companies and platforms. contribution & value added: the analysis presented in the paper expands knowledge about the significance of trust and other factors influencing the choice of platforms in sharing economy. article type: research article keywords: sharing economy; collaborative business; trust; consumer decisions; sharing economy platforms jel codes: d16, e21, l14, m13, o33 received: 5 may 2021 revised: 5 july 2021 accepted: 26 july 2021 suggested citation: rakowska, w. (2021). trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland. international entrepreneurship review, 7(3), 23-35. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.02 introduction the development of new technologies and growing access to the internet implicate the changes both the consumers` needs and behaviours. consumers in the third decades of the 21st century are independent and organize their lives individually (light, 2014; narwal & sachdeva, 2013). besides they are very conscious about the environment (reduction in the use of natural resources) and sustainable development (borusiak et al., 2021;räisänen et al., 2020). these determinant shapes the ground for the new style of many consumers which is called sharing economy. “sharing is the future of our world where we have greatly exaggerated consumption. the sharing economy uses a currency completely different from money – trust” such words were used by botsman international entrepreneurship review ri e 24 | wiktoria rakowska and rogers (2010, p. 16) in their book what's mine is yours. the rise of the collaborative consumption. the shared revolution changes the economy of the 21st century, influencing significantly the transformation of the socio-economic system of consumers. we are witnessing a widely understood change in the current value system or approach to ownership, in which the issue of trust in the individual begins to play a special role (gazzola et al., 2020). the global economy is struggling with a serious transformation, where the sharing economy – “like a virus” seizes markets in individual countries, operating in subsequent segments of life. this trend in consumer behaviour becomes to be very popular especially among young consumers (schor, 2014), but its advantages caused to be more and more popular also among the elderly. a wide spectrum of application of the sharing model stimulates the development of startups, where some of them are valued much higher than mature corporations. this fact provokes a reflection: how companies such as uber and blablacar (carpooling) or airbnb and couchsurfing (room sharing) – companies without their own resources – are able to achieve an international success? why are consumers around the world more or less willing to opt for such solutions? the answer seems to related to trust existing among sharing models` users. the problem of sharing economy and trust is especially important and worth investigating in the coronavirus pandemic that caused great changes in the hotel market. the main purpose of this study is two-fold: firstly, to identify the role of trust in the sharing economy; secondly, to identify the correlations between personal determinants age, gender, education level, place of residence and factors impacting the choice of sharing economy platform. the mix methods were applied in the study. firstly, the literature studies were used to recognise the theoretical background and the variables identification. secondly, the qualitative pre-research (in-depth interviews) was applied to identify the variables and thirdly, the main primary empirical research was employed with an online survey (quantitative research) as the main research method. the respondents represented various social groups, mainly youth from urban areas with at least secondary education. it is also assumed that the entire study group was of polish nationality (a questionnaire in polish). the paper presents the results of own research focusing on an in-depth analysis of the behaviour of polish consumers of the sharing economy and the choices they make. despite its growing popularity, the issue of the sharing economy is still little explored. most of the authors of publications on the sharing economy focus in their research on the precise interpretation of the concept of the sharing economy, pointing to its forms and specificity, including hamari et al. (2016); schor (2014), sundarajan (2016), ziobrowska (2017).some devote their research to specific sectors of the sharing economy by analysing the activities of individual platforms (ert et al., 2016; guttentag, 2015). only a few authors present in a deeper way the role of trust in the sharing economy (kamal & chen, 2016; mazzella & sundarajan, 2016; zoteanu et al., 2018), where botsman – an author of many books, articles and speeches on the ted talk platform – is cited as one of the most popular publicists for trust in sharing economy. the concept of the sharing economy is an increasingly frequent topic of research but the problem of trust became more relevant and significant in the period of covid-19 pandemic. on the one hand, we are facing one of the greatest crises of trust in history in which the society, due to general misinformation, doubts the credibility of governments, public institutions or enterprises (khurshid, 2020).therefore, it can be expected that the decline in social trust will result in a general reluctance to use sharing economy services. the constant blockades in traffic, travel and bans on meetings influenced the development of the sharing economy and threatened it significantly. people are becoming less trusting, treating everyone as a potential threat to their health (hossain, 2021). sharing economy platforms need to focus all their resources more than usual on creating a safe environment for their customers so that they can fully trust them and benefit from their services (vinod & dipasha, 2021). on the other hand, coronavirus pandemic could act as a stimulus for the sharing economy as it did during the 2008 economic crisis. resource scarcity and the precarious situation of households mean that collaborative economy services may gain importance (buheji, 2020). the main contribution of the article is an analysis of the behaviour of consumers of shared services on the polish market. the research paper analyses their level of involvement with an emphasis on trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 25 trust, which is indicated as a key factor in the sharing economy. additionally, the research paper does not focus on the analysis of consumer behaviour of a particular platform, but shared services in general and indicates factors that are important from the consumer’s point of view when choosing the sharing economy platform. the author also tried to examine the relationship between the level of consumer confidence and independent variables such as age, education level, place of residence or gender. a literature study on the aspects presented in the paper helped to form two research questions: rq1: is trust indicated as an important factor in the decisions of participants and choice of platform in sharing economy? rq2: do gender, age, place of residence and level of education determine the importance of factors influencing the sharing platforms` choice? literature review the idea of sharing there is no single, universally accepted definition of the sharing economy in the literature. this is largely related to the complexity, multidimensionality and diversity of concepts, as well as an ongoing process of its shaping. for the first time in the literature, the issue of sharing was raised by felson and spaeth (1978). in their research, they referred to collaborative consumption in everyday family relationships or relationships between close friends who, through mutual exchange of goods, solved the problem of lack of access to specific resources (rudawska, 2016). however, lessing (2008) is considered to be a pioneer in this matter. he explains the term of sharing economy as a modern economic idea which, instead of money, occurs in the classical process of exchange and offers social benefits (lessing, 2008). with the development of technology, the approach to the sharing economy began to evolve, and the growing popularity of mobile technologies and social media played a special role here (graessley et al., 2019;hamari et al., 2016; jastrzębska & legutko-kobus, 2017; lee et al., 2016;sundarajan, 2014). it has been noticed that the sharing economy over the internet brings together potential users who want to share certain goods or services (hamari et al., 2016; petropoulos, 2017). all of these is done through the platform, which indirectly links the demand and supply sides (sundarajan, 2014). in this case, technology contributed significantly to popularizing the new trend of “sharing” enabling potential users to connect on a large scale. the involvement of intermediary platforms in the exchange process has generated some controversy. critics of the sharing economy have pointed out that platform engagement has made the sharing economy lose its original purpose, and intermediary platforms have “hijacked” the popular term to achieve higher profits (jemielniak & przegalińska, 2020). however, exaggerating the irregularities of the sharing economy seems to be simplified, and in the complex business world the existence of the phenomenon of “sharing for money” is possible (john, 2017). the widespread disagreement on the definition of the sharing economy has resulted in divergent interpretations. however, the literature on the subject contains a number of common features that accurately describe the economy of cooperation. it is recognized that despite the similarity of this economic model to the “traditional” economy – such as a desire to achieve profits or maximize utility – the cooperation economy is characterised by several different aspects (czernek et al., 2018): − “access becomes better than having” (rifkin, 2016); − vanishing – from the recipient’s perspective – differences between professional service for corporations and relying on extensive social networks (sundarajan, 2016); − high involvement of technologies; − numerous interactions between strangers, which is associated with an increasing risk and a sense of insecurity; − trust considered to be the most significant feature of the sharing economy. 26 | wiktoria rakowska so, the sharing economy can be defined as a complex, global phenomenon that aims to profit from unused resources. according to this ideology, possession is abandoned in favor of access to resources. people are starting to give up slowly the constant hoarding of goods, which is also a response / an opposition to the still-fueling consumerism. the global reach of the sharing economy would not be possible without a strong emphasis on the development and use of technology in everyday life. technology has allowed the sharing economy to flourish – creating an environment suitable for the development of a global trend (greater access to resources, greater scale of operations, creation of international companies). trust and other factors determining the sharing behaviour “trust and distrust are peculiar bets on the uncertain actions of other people” (sztompka, 2006, p.310). it is an indispensable element of interpersonal relations and it occurs in every sphere of life, also in relations of market exchange (małys & fonfara, 2018). this statement is confirmed by the research of bruni & sugden (2000), who proved that the market is not able to function without mutual trust which constitutes the basis of any relationship or transaction (nikodemska-wołowik et al., 2020). the sharing economy is no exception, but the role of trust seems much higher here. trust is therefore a key factor conditioning participation in sharing consumption (keymolen, 2013), and its low level combined with a high propensity to protect the privacy of a person is defined as a key barrier slowing down the development of this phenomenon (olson, 2013). traditionally, trust is treated as something unique, built over time where each party believes in the other’s good intentions. it was created locally and its level was verified by prosocial behaviour. in the sharing economy, this trust goes beyond the hitherto known values of society and is created between two completely unfamiliar individuals. often, the cultural and territorial aspect itself ceases to be an obstacle in building relationships, which results from the involvement of technology in the process of building trust (czernek et al., 2018). what is more, the sharing economy relies heavily on the provision of certain services to strangers, which gives a rise to another peculiarity of the trust created in the sharing economy. in the initial phase of the parties’ involvement in the exchange process (i.e., making a decision to share), there is no direct contact between the parties. there is no way to assess, build, and strengthen trust through face-to-face meetings before deciding to join the exchange process, and the relationship in the virtual community plays a significant role here (bylok, 2012). but why are people increasingly choosing to participate in shared transactions and trusting strangers? why do they risk their health and life by contradicting common sense? undeniably, the sharing economy is closely related to trust (belk, 2007). the studies carried out by hawlitschek et al., (2016) are corroborating this claim. it shows that both the demand and supply sides of the sharing economy depend on trust and creating an environment in which there is mutual trust supports the smooth operation of the entire sharing economy. they distinguish trust on three levels: peer, platform and products (3p of trust) – thus emphasizing the importance of the trust aspect. building trust among communities has therefore become a priority for sharing economy platforms. mittendorf (2016) analysing the case of airbnb, a well-known hospitality platform, noted that trust drives consumer involvement in the act of sharing. the more credible and “trustworthy” the company is, the more willingly it is used for its services. consumers need to feel secure in the transaction to engage fully and become a part of the sharing community (kong et al., 2020). research of authors also show the importance of other factors in relation to the behaviour of consumers in sharing. according to gazzola et al., (2020) both socio-demographic and economic diversity (gender, age, place of residence, wages etc.) affect various spheres of people’s lives, determining their decisions and choices. one of the key factors influencing consumer decisions is gender (hunter et al., 2004; zelezny et al., 2000). the sharing economy is not an exception, according to a eurobarometer’s survey, women are less likely to use the sharing economy services. other conclusions were described by böcker and meelen’s (2017), who noticed, based on an analysis of proecological behaviour, that women were more likely to join the act of sharing than men. trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 27 it was also noted that the age of consumers influences the decision-making process in the sharing economy especially because it is usually young consumers who use the sharing economy services (zhu et al., 2017). godelnik (2017), kadic-maglajlic et al. (2019) and zhu et al. (2017) claim that the sharing economy sector has been taken over by a generation of millennials who are more adept at using smartphones and mobile applications. while the rest of the older generations are still in the process of assimilating and adapting to the new trend. young people absorb changes faster, are “open-minded” and do not attach so much importance to ownership, which they easily replace with access to goods (kumar et al., 2018). finally, schor et al. (2016) point to education as a factor determining the willingness to participate in the sharing economy. it was noticed that people with higher education more often use and provide sharing economy services (andreotti et al., 2017). research methodology the mix methods are used in the presented study. firstly, this paper focuses on a thorough literature review, paying the particular attention to the specificity of the sharing economy and its close relationship with trust. secondly, the pre-research study was conducted with the usage of in-depth interviews (qualitative research) in order to identify key factors influencing the selection of the appropriate sharing economy platform from the point of view of a potential user (participants were differentiated because of age, gender, education level and place of residence). next, in main primary empirical research (online survey), author`s aim was to check the approach of polish consumers to the sharing economy, paying the particular attention to the level of their involvement and trust both in intermediary platforms, other users (peers) and the sharing economy in general (quantitative part of empirical study). next, the author identified the correlations between the importance of trust and personal traits of respondents. the main empirical study was conducted by applying a survey method – an online survey. the measuring instrument was an online questionnaire containing closed oneand multiple-choice questions using a five-point likert scale. the questionnaire was made available in may/june 2020 on facebook and on blogs and forums with topics focusing on sharing economy services, and replies were provided over a period of one week. the sample was selected partially randomly (the online questionnaire was placed in social media in order to collect suitable respondents), and thanks to the use of online tools, the respondents came from different parts of poland (this assumption is due to the fact that the questionnaire was only available in polish), but the sample doesn`t exactly reflect the structure of polish society. that is why the results are not representative. the study involved 168 respondents – active participants in the sharing economy. the research group was classified according to four aspects: gender, age, place of residence and education. in the initial phase of the study, the properly selected respondents underwent in-depth interviews, during which the degree of their involvement in the sharing economy was verified. during interviews they were asked about the nature of their participating in the sharing economy (service providers, recipients, or both) and the frequency and regularity of the use of sharing economy services. respondents were asked about their preferences and tendencies to share their own resources and use the resources of others. it was also checked which of the platforms available on the polish market are the most popular among the respondents and why they decide to participate in the sharing economy in general. it was decided to distinguish 7 factors that may seem crucial from the point of view of a potential consumer of sharing economy services: prices of posted offers, diverse selection, ease of use the application, recommendations, brand awareness, number of stars and credibility of the platforms and other users (fig. 1.). all of the above issues allowed for a better preparation of questionnaire for main research. 28 | wiktoria rakowska results and discussion empirical findings the survey was made available on internet portals, blogs and social media, which allowed for a partially random selection of the sample. 168 people who actively use sharing economy services participated in the survey. the research group was classified according to four aspects: gender, age, place of residence and education. the majority of the surveyed group was women and it was 77% of all respondents, while men constituted only 23%. respondents mainly came from larger urban agglomerations (cities with more than 200,000 inhabitants) – 47%.the active users of the sharing economy who took part in the research were mostly under the age of 34 and had at least secondary education. based on the existing literature and the analysis after pre-research study 7 factors were identified that may seem important to the consumer of shared services: prices of posted offers, diverse selection, ease of use the application, recommendations, brand awareness, number of stars and credibility of the platform. the respondents were asked about the importance of individual factors (figure 1). figure 1. factors influencing the choice of the sharing platform source: own study (n = 168). all the factors mentioned in the study turned out to be significant for the analyzed research group. however, 92% of respondents clearly indicated the credibility of the platform as a key factor in choosing the right intermediary portal. the prices of posted offers and brand awareness are equally important. consumers are much more likely to choose a checked and well-known company. the system of reputation and recommendations, which in the study was referred to as the number of stars or recommendations of relatives, also plays an important role. the high importance of credibility and reputation systems shows a strong correlation between consumer behavior and trust in the intermediary platform. this phenomenon is analyzed in more details by using data presented in figure 2. there is a general belief among respondents that the sharing economy platforms are trustworthy. 76% of the respondents described them as reliable, which at the same time may indicate that consumers feel a certain level of trust towards them. however, the respondents were not so convinced as to the method of verification itself. about 59% of respondents are sure that sharing economy platforms adequately screen users of their applications, while only 52% describe the portal as a guarantee of security. analyzing the issue of the trust of consumers participating in the sharing process towards intermediary platforms, it can be shown that 51% of respondents feel much safer using the sharing economy services provided through 0 20 40 60 80 100 120 140 credibility of the platform and its users number of stars brand awareness recommendations of family and friends ease of use of the application diverse selection prices of posted offers definitely irrelevant irrelevant no opiniom relevant definitely relevant trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 29 the internet portal, and as many as 61% of respondents say that if it were not for intermediary platforms, they would not be willing use this type of service. these data clearly show the significant role of intermediary platforms in building trust throughout the sharing process. moreover, when asked about the general sense of security of platform users who decide to take part in the act of sharing, as many as 60% of respondents feel safe using this type of service. figure 2. opinions about sharing economy platforms in relation to trust source: own study (n = 168). the analyses were aimed at verifying whether independent variables such as age, gender, place of residence and education exert an effect on the factors influencing the choice of sharing platform. the analysis of such data has its specificity, consisting of the use of adequate statistical tools for comparisons. in order to verify whether the independent variables measured on the rank scale are statistically significant, the spearman’s rank correlation coefficient was calculated. due to the fact that gender is expressed on a nominal dichotomous scale, the non-parametric mann-whitney u-test was used to verify whether it differentiates significantly the results of dependent variables measured on the rank scale. a significance level of 0.05 was adopted for all analyzes. all analyzes were performed using the statistica v.13.3. the analysis of the research results began with the presentation of the correlation between age and the factors influencing the sharing platform choice (table 1). responses were ranked as follows: 1 – definitely irrelevant; 2 – rather irrelevant; 3 – i have no opinion; 4 – rather important; 5 – very important. table 1. the influence of age on factors determining the sharing platforms` choice (significance with p≤0.05) age & what are your guidelines when choosing a particular platform to provide you with shared services? n r t(n-2) p prices of posted offers 168 -0.14 -1.86 0.064 diverse selection 168 0.00 0.06 0.952 ease of use of the application 168 -0.06 -0.81 0.419 recommendation of friends / family 168 -0.10 -1.28 0.203 brand awareness 168 -0.09 -1.12 0.263 number of stars 168 -0.05 -0.64 0.525 credibility of the platform and its users 168 -0.15 -2.02 0.045 r – spearman’s rank correlation coefficient; t (n-2) – the result of the significance test for the correlation coefficient; p – test probability source: own study (n = 168). 0 20 40 60 80 100 120 the sharing economy companies are credible enterprises providing sharing services are a guarantee of security companies providing sharing services carefully verify their users services provided through an intermediary company are much safer feels safe using the sharing economy services i would not use the sharing services if they were not provided via the online platform the benefits of sharing (e.g. saving money) offset the resulting risks i strongly disagree rather disagree i have no opinion i rather agree i strongly agree 30 | wiktoria rakowska the analysis of the results gave grounds for finding only one statistically significant weak negative correlation in the case of responses for the credibility of the platform and its users (r = -0.15; p = 0.045). therefore, it can be concluded that the significance of the factor“credibility of the platform and its users” decreased as the age of the respondents increased. table 2. the influence of place of residence on factors determining the sharing platforms` choice (significance with p≤0.05) place of residence & what are your guidelines when choosing a particular platform to provide you with shared services? n r t(n-2) p prices of posted offers 168 0.10 1.34 0.18 diverse selection 168 -0.03 -0.41 0.68 ease of use of the application 168 -0.05 -0.59 0.56 recommendation of friends / family 168 0.04 0.52 0.60 brand awareness 168 -0.00 -0.03 0.98 number of stars 168 0.06 0.81 0.42 credibility of the platform and its users 168 0.09 1.14 0.26 r – spearman’s rank correlation coefficient; t (n-2) – the result of the significance test for the correlation coefficient; p – test probability source: own study (n = 168). the results of the place of residence analysis on decisions and the importance of factors determining the attractiveness of sharing economy platforms did not provide any grounds for stating statistically significant relationships between the place of residence with the significance of factors influencing the sharing platform choice 7 p> 0.05. table 3. the influence of level of education on factors determining the sharing platforms` choice (significance with p≤0.05) level of education & what are your guidelines when choosing a particular platform to provide you with shared services? n r t(n-2) p prices of posted offers 168 -0.07 -0.91 0.36 diverse selection 168 -0.05 -0.66 0.51 ease of use of the application 168 -0.07 -0.91 0.36 recommendation of friends / family 168 -0.05 -0.66 0.51 brand awareness 168 -0.10 -1.30 0.19 number of stars 168 -0.15 -1.97 0.05 credibility of the platform and its users 168 -0.12 -1.58 0.11 r – spearman’s rank correlation coefficient; t (n-2) – the result of the significance test for the correlation coefficient; p – test probability source: own study (n = 168). the analysis of the results provides grounds for establishing only one statistically significant weak negative correlation between education and the number of the stars contained in table 3 (r= -0,15; p= 0,05). this means that the higher the level of education, the less important the star factor becomes. subsequent analyses were aimed at verifying whether gender significantly differentiates the results of answers to the questions posed. for this purpose, the mann-whitney u-test was used. the analysis of the results did not give any rise to the conclusion that gender significantly differentiates the results of answers to question regarding the significance of the factors contained in table 4. gender of the consumer benefiting from the sharing economy does not significantly affect the importance of the different factors determining the appropriate common platform and services. trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 31 table 4. the influence of gender on factors determining the sharing platforms` choice (significance with p≤0.05) what are your guidelines when choosing a particular platform to provide you with shared services? sum of ranks female sum of ranks male u z p prices of posted offers 10494.50 3701.50 2711.50 0.06 0.95 diverse selection 10472.00 3724.00 2722.00 -0.02 0.98 ease of use of the application 10835.50 3360.50 2370.50 1.29 0.20 recommendation of friends / family 10834.00 3362.00 2372.00 1.28 0.20 brand awareness 10912.00 3284.00 2294.00 1.56 0.12 number of stars 10712.50 3483.50 2493.50 0.84 0.40 credibility of the platform and its users 10641.50 3554.50 2564.50 0.59 0.56 u – u test result; z test result; p – test probability source: own study (n = 168). discussion research has shown that the group of respondents who are active participants in the sharing economy attaches great importance to the issue of trust, confirming the thesis expressed by many authors of research papers about the sharing economy (botsman & rogers, 2010; sundarajan, 2014; sztokfisz, 2017). trust is a key factor in determining the participation and level of engagement of consumers of shared services. regarding the first research question: is trust indicated as an important factor in the decisions of participants and choice of platform in sharing economy? (rq1). the respondents indicated trust as the most important factor determining their participation in the act of sharing and the choice of an appropriate platform. the higher the level of respondents’ trust in the sharing economy platform (higher company credibility, reliable recommendation system), the better its competitive position on the market. these results confirmed the conclusions presented by other researchers working in this area (botsman & rogers, 2010; sundarajan, 2014). the second research question was aimed at checking how variables such as age, education level, place of residence and gender influence the importance of factors determining the choice of an appropriate intermediary platform (rq2). the study of the relationship between independent variables (age, level of education, place of residence, gender) and factors influencing the choice of sharing platform showed that they do not influence significantly consumer decisions and preferences. only age and level of education showed a statistically significant negative correlation with one of the analysed factor. it was noticed that as the age of respondents increased, the importance of the credibility of platforms and their users decreased. a similar correlation occurred between the level of education and the number of stars obtained by the platform. the higher the respondents’ education level, the less important this factor was. at the same time, this study contradicts the results given by previous researchers (andreotti et al., 2017; hunter et al., 2004; zelezny et al., 2000) of this phenomenon, who showed dependencies between the independent variables and the decisions of consumers of the sharing economy. independent variables determine the respondents’ answers to a small extent. it may seem that after making the decision to participate in the sharing economy (becoming an active user) regardless the age, gender, etc., the same importance is attached to the aspect of trust, and independent variables do not have such a large impact here. analysing the research of the aforementioned scientists, it can be assumed that these variables have the greatest impact when making the initial decision about joining the sharing economy, i.e., choosing whether to become a passive or an active participant. most of the sharing economy services are provided via an internet platform or mobile application, and they play a significant role in the process of co-consumption. the most important thing is that it has credibility and a meticulous reputation system, which is extremely important when working with the precise selection of the service provider. it is the strength of the recommendation and the created 32 | wiktoria rakowska virtual reputation justify the creation of trust between the parties to the transaction. without it, further co-consumption of goods or services is impossible. conclusions trust is an integral part of the sharing economy and it largely determines the behaviour of users of shared services. regardless the age, gender, place of residence or level of education, all active consumers of the sharing economy indicate that trust is crucial for them and determinates their participation in the sharing process. the research in this paper has clearly shown that trust plays an important role in both the decision-making process to participate in shared consumption and determines the continued behaviour of consumers. despite the constant feeling of uncertainty and awareness of the risks involved, the active consumers are willing to entrust the transaction to the other party, trying to give it some “credit of trust”. nevertheless, they constantly take preventive measures, monitoring the reputation and image of the other party to the transaction. therefore, this action clearly highlights an important role of intermediary platforms and their reputation systems, which are used as trust building tools between individuals. sharing economy platforms stay in front of a crucial challenge especially during the covid-19 pandemic where the sharing companies need to focus their attention and recourses to create a safe environment for using sharing economy services. this study deepens knowledge about the sharing economy and indicate which factors should be crucial for sharing economy platforms. intermediary portals should focus their activities on thorough verification and transparency of the users of their applications. only this attitude is able to ensure the security of the parties to the transaction and thus guarantee the success of the sharing economy portal. the research contained in this paper may have numbers of applications. they are a source of information for those interested in the sharing economy. it can also help sharing economy platforms better understand their users’ behaviour. the study highlights the key factors for consumers using sharing economy platforms, giving entrepreneurs tips on what aspects are important to a potential customer. understanding the needs of users allows the sharing economy platform to adjust better the product offer, increase transaction security or streamline advertising campaigns, which in turn may contribute to an increase in demand for their services. this study has some limitations. the research is confined to the analysis of only the group of respondents from poland. the survey is also not representative, so it becomes impossible to standardize the result for the entire population of the country. the survey was conducted at the turn of may / june 2020, the constantly deteriorating epidemiological situation could have changed the respondents’ opinions and feelings. the respondents participating in the study were mainly young people, which could have been influenced by the form of the study (questionnaire made available on social networks and forums). the broad spectrum of the sharing economy allows for the expansion of research in many aspects. firstly, the research can be extended by another factor influencing consumer decisions – cultural differences. one could compare different approaches of culturally different groups: their willingness to share and to trust in the individual. furthermore, future research could take into account the behavioural change in sharing economy consumers during the covid-19 pandemic. to study the strength of the impact and effects of the coronavirus pandemic on an individual’s willingness to participate in the sharing economy and to compare the results before and during the pandemic. references andreotti, a., anselmi, g., eichhorn, t., hoffmann, c.p., jürss, s., & micheli, m. (2017). european perspectives of participation in the sharing economy. https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3046550 retrieved from https://ppers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstractid=3046550 on 3 may 2021. trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 33 belk, r. (2007). why not share rather than own? annals of the american academy of political and social science, 611(10), 126-140.http://dx.doi.org/10.1177/0002716206298483 böcker, l., & meelen, t. (2017). sharing for people, planet or profit? analysing motivations for intended sharing economy participation. environmental innovation and societal transitions, 23, 2839.https://doi.org/10.1016/j.eist.2016.09.004 borusiak, b., szymkowiak, a., lopez-lluch, d., & sanchez-bravo, p. (2021). the role of environmental concern inexplaining attitude towards second-hand shopping. entrepreneurial business and economics review, 9(2),71-83. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090205 botsman, r., & rogers, r. (2010). what’s mine is yours: the rise of collaborative consumption. harpecollins publishers. bruni, l., & sugden, r. (2000). moral canals: trust and social capital in the work of hume, smith and genovesi. economics and philosophy, 16(01), 21-45. https://doi.org/10.1017/s0266267100000122 buheji, m. (2020). sharing economy and communities attitudes after covid – 19 pandemic – review of possible socio – economic opportunities. american journal of economics, 10(6), 395-406. https://doi.org/10.5923/j.economics.20201006.09 bylok, f. (2012). budowa zaufania konsumenckiego jako czynnik determinujący sukces przedsiębiorstwa w warunkach kryzysu. retrieved from http://zif.wzr.pl/pim/2012_4_1_7.pdf on 20 april 2021. czernek, k., wójcik, d., & marszałek, p. (2018). gospodarka narodowa. zaufanie w gospodarce współdzielenia.the polish journal of economics,3 (295), 23-46. https://doi.org/10.33119/gn/100487 ert, e., fleischer a., & magen, n., (2016). trust and reputation in the sharing economy: the role of personal photos in airbnb. tourism management, 55,62-73.http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2624181 felson, m., & spaeth, j. (1978). community structure and collaborative consumption: a routine activity approach. american behavioral scientist,21(4),614-624. https://doi.org/10.1177%2f000276427802100411 gazzola, p., grechi, d., papagiannis, f., & marrapodi, c. (2020). the sharing economy in digital society: youth consumer behavior in italy. kybernetes, 50(1),147-164. https://doi.org/10.1108/k-12-2019-0796 godelnik, r. (2017). millennials and the sharing economy: lessons from a “buy nothing new, share everything month” project. environmental innovation and societal transitions, 23,40-52. https://doi.org/10.1016/j.eist.2017.02.002 graessley, s., horak, j., kovacova, m., valaskova, k., & poliak, m. (2019). consumer attitudes and behaviors in the technology-driven sharing economy: motivations for participating in collaborative consumption. journal of self-governance and management economics, 7(1), 25-30. http://dx.doi.org/10.22381/jsme7120194 guttentag, d. (2015). airbnb: disruptive innovation and the rise of an informal tourism accommodation sector. current issues in tourism,18(12), 1192-1217. http://dx.doi.org/10.1080/13683500.2013.827159 hamari, j., sjoklint m., &ukkonen, a. (2016). the sharing economy: why people participate in collaborative consumption. journal of association for information science and technology, 67(9), 2047-2059. https://doi.org/10.1002/asi.23552 hawlitschek, f., teubner, t., & weinhardt, c. (2016). trust in the sharing economy. swiss journal of business research and practice, 70(1), 26-44. http://dx.doi.org/10.5771/0042-059x-2016-1-26 hossain, m. (2021). the effect of the covid-19 on sharing economy activities. journal of cleaner production,280(1), 1-9. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.124782 hunter, l.m., hatch, a., & johnson, a. (2004). cross-national gender variation in environmental behaviors. social science quarterly, 85(3), 677-694. https://doi.org/10.1111/j.0038-4941.2004.00239.x jastrzębska, e., & legutko-kobus, p. (2017). ekonomia współpracy – definicja, klasyfikacje i dobre praktyki. zrządzanie publiczne, 4(40), 443-461. https://doi.org/10.4467/20843968zp.17.034.8018 jemielniak, d., & przeglińska, a. (2020). społeczeństwo współpracy. wydawnictwo naukowe scholar. john, n.a. (2017). the age of sharinf. polity. kadic-maglajlic, s., arslanagic-kalajdzic, m., micevski, m., dlacic, j., & zabkar, v. (2019). being engaged is a goodthing: understanding sustainable consumption behavior among young adults. journal of business research, 104, 644-654. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2019.02.040 kamal, p., & chen, j.q. (2016). trust in sharing economy, pacific asia conference on information systems proceedings. cloud state university. 34 | wiktoria rakowska keymolen, e. (2013). trust and technology in collaborative consumption. why it is not just about you and me. wolf legal publishers. khurshid, a. (2020). applying blockchain technology address the crisis of trust during the covid-1p pandemic. jmir publications,8(9). https://doi.org/10.2196/20477 kong, y., wang, y., hajli, s., & featherman, m. (2020). in sharing economy we trust: examining the effect of social and technological enablers on millenials’ trust in sharing economy. computers in human behavior, 108(4),1-10. https://doi.org/10.1016/j.chb.2019.04.017 kumar, v., lahiri, a., &dogan, o.b. (2018). a strategic framework for a profitable business model in the sharing economy. industrial marketingmanagement,69,147-160.https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2017.08.021 lee, z. w. y., chan, t. k. h., balaji, m. s., & chong, a. y-l. (2016). technology-mediated sharing economy : understanding user participation in collaborative consumption through the benefitcost perspective. pacis 2016 proceedings, 110.retrieved from https://aisel.aisnet.org/pacis2016/110 on mai 1,2021. lessig, l. (2008). remix: making art and commerce thrive in the hybrid economy. penguin press. małys, ł., & fonfara, k. (2018). the types of trust in the development process of the international business relationships: an exploratory study among polish companies. entrepreneurial business and economics review, 6(3), 175-191. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060311 mazzella, f., & sundararajan, a. (2016). entering the trust age. blablacar. retrieved from https://blog.blablacar.com/wp-content/uploads/2016/05/entering-the-trust-age.pdf on 27 may 2021. mittendorf, ch. (2016). what trust means in the sharing economy: a provider perspective an airbnb.com. implications of trust in the sharing economy. retrieved from https://core.ac.uk/download/pdf/301369245.pdfon 15 april 2021. narwal, m., & sachdeva, g. (2013). impact of information technology (it) on consumer purchase behavior. researchers world, 4(3), 41-53. nikodemska-wołowik, a., bednarz, j., wach, d., little, j., & kubik, m. (2020). building aware and un-aware consumers’ trust towards family business: evidence from poland. entrepreneurial business and economics review, 8(3), 135-154. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080308 olson, k. (2013). national study quantifies reality of the “sharing economy” movement. retrieved from http://www.campbell-mithun.com/678_national-study-quantifies-realityof the-sharing-economy-movement on may12, 2021. petropoulos, g. (2017). an economic review of the collaborative economy. policy contribution, 5. retrieved from https://www.bruegel.org/wp-content/uploads/2017/02/pc-05-2017.pdf on may 12, 2021. räisänen, j., ojala, a., & tuovinen, t.t. (2020). building trust in the sharing economy: current approaches and future considerations. journal of cleaner production, 279(37), 1-30. rifkin, j. (2016). społeczeństwo zerowych kosztów krańcowych. internet przedmiotów. ekonomia współdzielenia. zmierzch kapitalizmu. studio emka. rudawska, i. (2016). ekonomia dzielenia się, czyli konsumpcja współdzielona i inne formy alternatywnego dostępu do dóbr. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, 254, 181-189. http://fbc.pionier.net.pl/id/oai:www.sbc.org.pl:222338 schor, j. (2014). debating the sharing economy. a great transition initiative essay. open journal of social science, 4(6),7-22. https://doi.org/10.22381/jsme4320161 schor, j, fitzmaurice c., attwood-charles, l., carfagna e.,& poteat, e. (2016). paradoxes of openness and distinction in the sharing economy. poetics, 54(2016), 66-81.https://doi.org/10.1016/j.poetic.2015.11.001 sundarajan, a. (2014). peer to peer business and the sharing (collaborative) economy: overview, economic effects and regulatory issues. nyu stern school of business. sundarajan, a. (2016). the sharing economy: the end of employment and the rise of crowd-based capitalism. mit press. sztokfisz, b. (2017). ekonomia współdzielenia – pojęcie, źródła i potencjał. zeszyty naukowe uniwersytet ekonomiczny w krakowie,6 (966),89-103. http://dx.doi.org/10.15678/znuek.2017.0966.0606 sztompka, p. (2006). socjologia. wydawnictwo znak. vinod, p.p., & dipasha, s. (2021). covid – 19 impact on the sharing economy post – pandemic. australasian accounting business and finance journal, 15(1), 37-50. http://dx.doi.org/10.14453/aabfj.v15i1.4 trust and other factors impacting the platform choice in sharing economy: a case from poland | 35 zelezny, l.c., chua, p.p., & aldrich, c. (2000). new ways of thinking about environmentalism: elaborating on gender differences in environmentalism. journal of social issues, 56(3), 443457.https://doi.org/10.1111/0022-4537.00177 zhu, g., so, k.k.f., & hudson, s. (2017). inside the sharing economy: understanding consumer motivations behind the adoption of mobile applications. international journal of contemporary hospitality management,29(9), 2218-239. https://doi.org/10.1108/ijchm-09-2016-0496 ziobrowska, j. (2017). sharing economy jako nowy trend konsumencki. własność w prawie i gospodarce. uniwersytet wrocławski. zoteanu, m., hsarvey, n., tuckett, d., & livan, g. (2018). digital identity: the effect of trust and reputation information on user judgement in the sharing economy. plos one, 13(12), 1-18. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0209071 author wiktoria rakowska bachelor of international business (poznan university of business and economics, poland) master in international finance and management (poznan university of business and economics, poland). the author is applying for admission to the doctoral school (poznan university of business and economics, poland). correspondence to: mgr wiktoria rakowska, poznań university of economics and business, department of international management, ul. robocza 3/28, 61-538 poznań, e-mail:wiktoria.rakowska01@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-2630-1528 conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-15-249-pawlas s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : pawlas, i. (2017). relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 249-265. relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 iwona pawlas uniwersytet ekonomiczny w katowicach wydział ekonomii katedra międzynarodowych stosunków ekonomicznych ul. 1 maja 50, 40-287 katowice e-mail: iwona.pawlas@ue.katowice.pl streszczenie: zarówno stany zjednoczone, jak polska to otwarte gospodarki, aktywnie uczestniczące w kształtowaniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych, w tym zwłaszcza w handlu międzynarodowym oraz międzynarodowym przepływie kapitału oraz technologii. różnica potencjałów ekonomicznych (oraz politycznych i militarnych) polski i usa determinuje miejsce i rolę tych gospodarek we współczesnej gospodarce światowej: stany zjednoczone to globalne supermocarstwo, podczas gdy polska wymieniana jest wśród państw o średnim potencjale. celem artykułu jest zbadanie rozwoju powiązań handlowych między polską i usa w latach 2006-2015. analizą objęto wielkość i saldo oraz strukturę obrotów towarowych polski ze stanami zjednoczonymi, zbadano znaczenie wzajemnych obrotów towarowych analizowanych państw. podjęto próbę identyfikacji obszarów przewag komparatywnych wypracowywanych przez polskę na rynku usa, a także zakresu i stopnia intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w polsko-amerykańskich relacjach handlowych. w badaniach zastosowano indeks rca b. balassy oraz indeks iit h.g. grubela – p.h. lloyda. słowa kluczowe: polska; stany zjednoczone; wymiana towarowa; handel wewnątrzgałęziowy klasyfikacja jel: f14 1. wstęp postępujące otwieranie gospodarek przyczynia się do pogłębiania międzynarodowej współpracy handlowej oraz intensyfikacji przepływów kapitałowych i technologicznych, co w efekcie skutkuje narastaniem wzajemnych zależności między podmiotami gospodarki światowej. niewątpliwie bliskość geograficzna dodatnio wpływa na rozwój współpracy gospodarczej, w tym na powiązania handlowe. także uczestnictwo w procesach integracyjnych przekłada się na intensyfikację powiązań handlowych z innymi państwami członkowskimi współtworzącymi dane ugrupowanie integracyjne. akcesja polski do unii europejskiej w 2004r. spowodowała korzystne zmiany warunków współpracy z podmiotami ue, co przyczyniło się do dalszego wzrostu znaczenia ue, jako partnera handlowego polski (moussis, 250 iwona pawlas 2015). stany zjednoczone nie są wprawdzie wymieniane w gronie najważniejszych partnerów polski w handlu zagranicznym, niemniej jednak prowadząc analizy międzynarodowych powiązań handlowych polski nie sposób pominąć stanów zjednoczonych i miejsca oraz roli tego państwa, jako partnera handlowego polski. celem opracowania jest ocena rozwoju relacji handlowych między polską i stanami zjednoczonymi. zbadano wielkość polsko-amerykańskiej wymiany towarowej na tle globalnych powiązań handlowych polski oraz usa. przedstawiono strukturę towarową handlu polska-usa oraz podjęto próbę identyfikacji obszarów, w których polska wypracowuje przewagi komparatywne na rynku usa, a dodatkowo zbadano zakres i intensywność handlu wewnątrzgałęziowego w relacjach polska-usa. badania prowadzono dla okresu 2006-2015. powstały, zatem pytania o ewentualny wpływ globalnego kryzysu finansowego oraz późniejszej niestabilności w gospodarce światowej na przebieg współpracy handlowej między polską i stanami zjednoczonymi: jej wielkość, dynamikę oraz charakter. 2. gospodarka stanów zjednoczonych i polski w roku 2015 – analiza porównawcza stany zjednoczone to jeden z najważniejszych globalnych graczy w gospodarce światowej xxi w. o roli i znaczeniu usa w globalnej gospodarce decyduje szereg czynników. miejsce usa jest determinowane przez potencjał gospodarczy, polityczny oraz militarny tego państwa (stocker, ohnsorge, lakatos & kose, 2017). w tabeli 1. przedstawiono wybrane wskaźniki makroekonomiczne dla stanów zjednoczonych i polski dla zobrazowania dysproporcji w zakresie potencjału ekonomicznego obu podmiotów. stany zjednoczone to kraj o powierzchni ponad 30-krotnie większej od polski, którego populacja stanowi 8,5-krotność ludności polski. przyrost naturalny w polsce wynosił w 2014r. minus 1,1‰, natomiast w usa był wówczas równy +4,5‰. oczekiwana długość życia w usa jest o ponad 2 lata większa niż w polsce (79,8 i 77,6 lat odpowiednio). w 2015r. pkb stanów zjednoczonych był równy prawie 17950 mld usd, co stanowiło 22,2% światowego pkb, natomiast pkb polski to 477 mld usd, czyli zaledwie 0,7% pkb świata (i niespełna 2,7% pkb usa). pkb per capita w polsce ukształtował się na poziomie 12404 usd, czyli tylko 22,2% pkb per capita w usa, licząc według oficjalnego kursu walutowego; natomiast uwzględniając parytet siły nabywczej pkb per capita w polsce stanowił 47,5% pkb usa (26500 usd ppp). realna dynamika pkb w polsce była nieco wyższa niż w stanach zjednoczonych: odpowiednio 3,6% i 2,4%. różnice w zakresie struktury tworzenia pkb w usa i w polsce wskazują na wyraźną lukę rozwojowa polskiej gospodarki: sektor usług odpowiadał za ponad 77,5% pkb w usa i za nieco ponad 55,5% w polsce. sytuacja na rynku pracy w stanach zjednoczonych była wyraźnie lepsza niż w polsce; w usa odnotowano stopę bezrobocia na poziomie 5,3%, podczas gdy w polsce było to 10,6%. różnicę potencjałów gospodarczych polski i stanów zjednoczonych odzwierciedlają także dysproporcje w zarelacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 251 kresie ich uczestnictwa w międzynarodowym transferze kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich (zib) – tak po stronie importu, jak i eksportu. w 2015r. do usa napłynął kapitał w formie zib o wartości 348,4 mld usd, podczas gdy napływ zib do polski był równy 13,5 mld usd (co stanowiło niespełna 3,9% napływu zib do usa). w tym samym okresie stany zjednoczone dokonały inwestycji w formie zib na rynku światowym o wartości 303 mld usd, natomiast odpływ kapitału w formie zib z polski był równy 3,2 mld usd (co odpowiadało 1% eksportu kapitału w formie zib z usa). w 2015r. skumulowana wartość importu zib do usa przekroczyła 5570 mld usd, zaś skumulowana wartość importu zib do polski osiągnęła poziom 182,5 mld usd (czyli 3,2% skumulowanej wartości importu zib do usa). jednocześnie skumulowana wartość eksportu kapitału w formie zib z usa była równa prawie 6006 mld usd, podczas gdy skumulowana wartość eksportu kapitału w formie zib z polski wyniosła 24 mld usd (co stanowiło zaledwie 0,3% skumulowanego eksportu zib usa). tabela 1. stany zjednoczone i polska – wybrane wskaźniki makroekonomiczne wyszczególnienie polska usa powierzchnia (tys. km2) 312,7 9525,1 ludność (mln) 38,5 321,6 przyrost naturalny (‰) (2014) -1,1 4,4 oczekiwana długość życia (lata) 77,6 79,8 śmiertelność niemowląt (na 1000 urodzeń żywych) (2016) 4,5 5,8 pkb (mld usd) (2015) 477,1 17947,0 pkb per capita (usd) (2015) 12404,0 55798,0 pkb per capita (ppp usd) (2015) 26500,0 55800,0 realna dynamika pkb (%)(2015) 3,6 2,4 zharmonizowany indeks cen towarów konsumpcyjnych (%) (2015) -0,19 0,1 stopa bezrobocia (%) (2015) 10,6 5,3 pkb według sektorów (%) usługi 55,6 77,6 przemysł 41,1 20,8 rolnictwo 3,3 1,6 napływ zib (mld usd) (2015) 13,5 348,4 odpływ zib (mld usd) (2015) 3,2 303,2 skumulowana wartość importu zib (mld usd) (2015) 182,5 5571,2 skumulowana wartość eksportu zib (mld usd) (2015) 24,0 6005,7 źródło: (unctad, 2017; wto, 2016a; wto, 2016b; cia, 2017a; cia, 2017b). 3. handel polska – usa na tle globalnych powiązań handlowych polski i stanów zjednoczonych zaangażowanie gospodarki narodowej w handel międzynarodowy jest determinowane przez czynniki ekonomiczne oraz pozaekonomiczne. wśród determinant eksportu wymienić trzeba m.in. wielkość i strukturę gospodarki, konkurencyjność kosztowo-cenową 252 iwona pawlas oferowanych dóbr, konkurencyjność jakościową, stopień proeksportowego ukierunkowania rozwoju, a także realizowaną zagraniczną politykę ekonomiczną. popyt na import zależy od wielkości i struktury gospodarki, tempa wzrostu gospodarczego i kierunków rozwoju gospodarczego, postępu technicznego i technologicznego, wielkości i struktury krajowego popytu, jak również relacji cen towarów krajowych i importowych. z kolei czynniki determinujące możliwości importowe obejmują wielkość wpływów z eksportu, poziom rezerw walutowych, możliwości zaciągania kredytów, a także relacje cen towarów krajowych i importowych. import komplementarny uznaje się za jednoznacznie pozytywny ze względu na fakt, iż umożliwia rozwój gospodarki i warunkuje jej normalne funkcjonowanie. natomiast import substytucyjny wywołuje różnorodne skutki; z jednej strony zmniejsza popyt na rodzime produkty, ale zarazem wpływa na redukcję cen dzięki zwiększeniu konkurencji. przypisanie handlowi zagranicznemu roli aktywnej oznacza sytuację, w której eksport pozytywnie oddziałuje na gospodarkę, powodując jej dostosowanie do rynku światowego (nie jest traktowany jedynie jako źródło środków wykorzystywanych do regulacji zobowiązań importowych). handel zagraniczny wpływa na gospodarkę wielopłaszczyznowo: oddziałuje na poziom dochodu narodowego wytworzonego oraz podzielonego, zatrudnienia, dochodów, popytu. wywiera także wpływ na stopę wzrostu gospodarczego, m.in. poprzez oddziaływanie na możliwości inwestycyjne. rosnąca globalizacja gospodarki światowej powoduje wzrost stopnia otwarcia gospodarek, a w efekcie wzrost gospodarczy jest w coraz większym stopniu uzależniony od wzajemnych zależności między gospodarkami. uznaje się, iż większa otwartość gospodarki może przyczynić się do przyspieszenia tempa jej wzrostu, m.in. poprzez realokację czynników produkcji do sektorów bardziej produktywnych, lepszą absorpcję wiedzy i technologii, lepsze wykorzystanie potencjału korzyści skali i aglomeracji w wyniku specjalizacji, zwiększoną akumulację czynników produkcji (brodzicki, 2006, s. 30; domiter, 2008, 29-34; krugman, 2014). w tabeli 2. przedstawiono dane obrazujące polskę i stany zjednoczone, jako uczestników światowych obrotów towarowych w latach 2006-2016. jak wynika z zaprezentowanych danych, w 2006r. wartość eksportu stanów zjednoczonych była równa 1026 mld usd i do 2008r. wzrosła do 1290 mld usd, natomiast globalny kryzys spowodował znaczne zmniejszenie eksportu usa w 2009r. do poziomu 1056 mld usd. w latach 2010-2014 odnotowano stopniowe zwiększanie eksportu usa do 1620 mld usd w 2014r. ostatnie dwa lata analizy przyniosły ograniczenie aktywności eksportowej usa (w 2016r. wartość eksportu usa to ok. 1455 mld usd). analogiczne zmiany obserwowano po stronie importu stanów zjednoczonych. import usa był równy prawie 1920 mld usd w 2006r., w latach 2007-2008 zwiększał się stopniowo i w 2008r. osiągnął wartość 2170 mld usd, jednak w 2009r. miało miejsce ograniczenie poziomu importu usa do 1605 mld usd. w kolejnych pięciu latach notowano stopniowe zwiększanie importu usa aż do 2412 mld usd w2014r., natomiast lata 2015-2016 to spadek wartości importu usa (do 2250 mld usd w ostatnim roku analizy). zaangażowanie polski w światowy handel towarowy w 2006r. to eksport towarów na poziomie 111 mld usd oraz import towarów o wartości 127 mld usd. wartość towarów eksportowanych przez polskę zwiększyła się do 170 mld usd w 2008r., po czym w związku ze światowym kryzysem w 2009r. nastąpił spadek polskiego eksportu relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 253 do 136 mld usd. kolejne lata przyniosły stopniowe zwiększanie eksportu polski aż do ok. 220 mld usd w 2014r. w latach 2015-2016 poziom polskiego eksportu był nieco niższy: ukształtował się na poziomie ok. 200 mld usd. podobną sytuację zaobserwowano po stronie importu polski: wzrost importu do poziomu 209 mld usd w 2008r., zmniejszenie wartości polskiego importu w 2009r. do ok. 150 mld usd, następnie powrót na ścieżkę wzrostu (z pewnym wyhamowaniem w 2011r. oraz w latach 2015-2016). w ostatnich dwóch latach analizy polski import ukształtował się na poziomie ok. 197 mld usd, podczas gdy w 2014r. było to aż 224 mld usd. tabela 2. polska i stany zjednoczone w światowych obrotach towarowych w latach 20062016 (mld usd) handel 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport polski ogółem 110,8 140,1 170,5 136,5 159,7 188,7 185,4 205,0 220,1 199,2 202,5 import polski ogółem 127,0 165,7 208,8 149,5 178,1 210,6 199,1 207,6 223,7 196,6 197,3 saldo handlu polski -16,2 -25,6 -38,3 -13,0 -18,4 -21,9 -13,7 -2,6 -3,6 2,6 5,2 eksport usa ogółem 1026,0 1148,2 1287,4 1056,0 1278,5 1482,5 1545,7 1579,6 1620,5 1502,6 1454,6 import usa ogółem 1918,1 2020,4 2169,5 1605,3 1969,2 2266,0 2336,5 2329,1 2412,5 2315,3 2251,4 saldo handlu usa -892,1 -872,2 -882,1 -549,3 -690,7 -783,5 -790,8 -749,5 -792,0 -812,7 -796,8 źródło: (wto, 2017c). tabela 3. udział polski i stanów zjednoczonych w światowych obrotach towarowych w latach 2006-2016 (%) handel 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 udział polski w światowym eksporcie 0,91 1,00 1,05 1,09 1,04 1,03 1,00 1,08 1,16 1,21 1,27 udział polski w światowym imporcie 1,02 1,16 1,26 1,17 1,15 1,14 1,06 1,09 1,17 1,17 1,22 udział usa w światowym eksporcie 8,46 8,19 7,97 8,41 8,36 8,08 8,36 8,33 8,53 9,11 9,12 udział usa w światowym imporcie 15,39 14,10 13,09 12,56 12,70 12,25 12,49 12,25 12,63 13,83 13,88 źródło: obliczenia własne na podstawie danych wto (2017c). w tabeli 3. przedstawiono udział polski i stanów zjednoczonych w światowym eksporcie oraz imporcie towarów w latach 2006-2016. jak wynika z zaprezentowanych danych, w 2006r. udział usa w światowym eksporcie towarów wynosił 8,5%. w latach 2007-2008 zaobserwować można spadek udziału usa w światowym eksporcie towarów do ok. 8%. kolejne dwa lata przyniosły wzrost udziału usa w światowym eksporcie towarów do ok. 8,4%, jednak rok 2011 to ponowne ograniczenie 254 iwona pawlas udziału usa w eksporcie towarów do ok. 8,1%. natomiast od roku 2012 obserwowano powolny wzrost udziału usa w światowym eksporcie i w latach 2015-2016 przekroczył on 9,1%. udział usa w światowym imporcie towarów był największy w 2006r. i wynosił wówczas 15,4%. kolejne lata to stopniowe zmniejszanie udziału usa w światowym imporcie – najniższy udział usa odnotowano w roku 2011 i 2013 – 12,3%. ostatnie trzy lata analizy to odwrócenie tego trendu spadkowego: w latach 2015-2016 udział usa w światowym imporcie towarów przekraczał 13,8%. w 2006r. udział polski w światowym eksporcie to zaledwie 0,9%. dopiero w 2007r. udział polski w światowym eksporcie osiągnął poziom 1%. w kolejnych latach nastąpił wzrost udziału polski w światowym eksporcie towarów do 1,09% w 2009r. załamanie koniunktury spowodowane globalnym kryzysem 2008+ (mimo że relatywnie w niewielkim stopniu dotknęło polską gospodarkę) przyniosło stopniowe ograniczenie udziału polski w światowym eksporcie w latach 2010-2012 (do poziomu 1% w 2012r.). natomiast lata 2013-2016 to okres wzrostu udziału polski w światowym eksporcie towarów do 1,27% w 2016r. w 2006r. udział polski w światowym imporcie był równy 1,02%. w latach 207-2008 odnotowano stopniowy wzrost udziału polski w światowym imporcie towarów do 1,26% w 2008r. lata 2009-2012 to okres zmniejszających się udziałów polski w światowym imporcie towarów (do 1,06% w 2012r.). z kolei lata 2013-2016 przyniosły tendencję wzrostową: udział polski w światowym imporcie w tym okresie stopniowo wzrastał aż do poziomu 1,22% w 2016r. należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż o ile w 2006r. eksport polski stanowił 10,7% eksportu usa, to w 2016r. był równy 13% eksportu stanów zjednoczonych. w przypadku importu było to odpowiednio 6,6% w 2006r. i 8,8% w 2016r. współpraca polski ze stanami zjednoczonymi ma długą historię. stany zjednoczone popierały wejście polski do nato oraz jej akcesję do ue (mix, 2016). współpraca gospodarcza polski z usa obejmuje zarówno wymianę towarów, usług, jak i transfer kapitału. w niniejszym artykule analizowane są polsko-amerykańskie powiązania w zakresie eksportu oraz importu towarów. w tabeli 4. przedstawiono wielkość obrotów towarowych między polską i stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015. w 2006r. wartość polskiego eksportu do stanów zjednoczonych to nieco ponad 2,1 mld usd. w latach 2007-2011 odnotowano wzrost sprzedaży polskich towarów na rynku usa do poziomu 3,7 mld usd w 2011r. w 2012r. zaznaczył się spadek wartości polskiego eksportu do stanów zjednoczonych do 3,6 mld usd, ale w kolejnych dwóch latach polski eksport na rynek usa wzrósł znacząco aż do poziomu 4,85 mld usd. w 2015 polska wyeksportowała do usa towary o wartości 4,5 mld usd) (woźniak, 2016). w 2006r. wartość towarów importowanych przez polskę ze stanów zjednoczonych była równa prawie 2,8 mld usd. w latach 2007-2008 zaobserwowano duży importu towarów z usa do polski: w 2008r. polskie zakupy na rynku stanów zjednoczonych to 4,6 mld usd. rok 2009 to wyraźne ograniczenie polskiego importu z usa (do 3,5 mld usd). kolejne cztery lata przyniosły zwiększenie polskiego importu ze stanów zjednoczonych aż do 5,5 mld usd w latach 2013-2014. w roku 2015 nastąpiło niewielkie ograniczenie importu z usa do polski (do ok. 5,3 mld usd). w całym okresie analizy saldo w handlu towarowym polski z usa było relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 255 ujemne. największy deficyt to 2,2 mld usd w roku 2008, z kolei najmniejszy poziom deficytu odnotowano w 2014r – 0,6 mld usd. tabela 4. obroty towarowe polska – stany zjednoczone w latach 2006-2015 (mln usd) handel 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 polski eksport do usa 2101,4 2056,5 2470,5 2482,4 2873,3 3693,1 3600,6 4842,2 4855,1 4465,0 polski import z usa 2771,9 3463,5 4596,3 3441,2 4480,3 4791,1 5085,1 5531,0 5495,1 5256,8 saldo w handlu polski z usa -670,5 -1407,0 -2125,8 -958,8 -1607,0 -1098,0 -1484,5 -688,8 -640,0 -791,8 źródło: (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). w tabeli 5. przedstawiono znaczenie wymiany handlowej ze stanami zjednoczonymi dla polski oraz znaczenie polski, jako partnera handlowego stanów zjednoczonych. jak wynika z zaprezentowanych danych, usa ma niewielki udział w polskim eksporcie oraz imporcie towarów. w latach 2006-2015 udział usa w polskim eksporcie ogółem wahał się od 1,45% w 2008r. do 2,36% w 2013r. udział stanów zjednoczonych w imporcie polski ogółem był nieco wyższy: od 2,09% w 2007r. do 2,67% w 2015r. udział polski w globalnych obrotach towarowych usa był jeszcze mniejszy. polska to partner handlowy usa o marginalnym znaczeniu (zarówno w eksporcie, jak i w imporcie): eksport do polski stanowił 0,27%-0,35% globalnego eksportu usa w badanym okresie, natomiast udział importu z polski nie przekraczał 0,2% w latach 2006-2015, przy czym w latach 2006-2008 był równy 0,1%, w latach 2010-2012 kształtował się na poziomie 0,15%, a w ostatnich trzech latach objętych badaniem wzrósł do 0,2%. tabela 5. znaczenie wzajemnego handlu w relacjach polska-stany zjednoczone (%) handel 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 udział eksportu do usa w eksporcie polski ogółem 1,90 1,47 1,45 1,82 1,80 1,96 1,94 2,36 2,21 2,24 udział importu z usa w imporcie polski ogółem 2,18 2,09 2,20 2,30 2,52 2,28 2,55 2,66 2,46 2,67 udział eksportu do polski w eksporcie usa ogółem 0,27 0,30 0,36 0,33 0,35 0,32 0,33 0,35 0,34 0,35 udział importu z polski w imporcie usa ogółem 0,11 0,10 0,11 0,15 0,15 0,16 0,15 0,21 0,20 0,19 źródło: obliczenia własne na podstawie danych gus (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). 4. struktura towarowa handlu polski z usa w tabelach 6-7 przedstawiono strukturę towarową handlu polski z usa w latach 2006-2015. w polskim eksporcie do stanów zjednoczonych dominowały maszyny i urządzenia, których udział zwiększył się z 28,6% w 2006r. do 38,4% 256 iwona pawlas w 2015r. na kolejnym miejscu znalazł się sprzęt transportowy, jednak udział tej sekcji w polskim eksporcie na rynek amerykański wykazywał znaczne wahania w badanym okresie: w 2006r. było to ponad 14%, rok później – tylko 8,5%, w 2009r. – aż 28% (to jedyny rok w którym udział sprzętu transportowego był większy niż udział maszyn i urządzeń), a w roku 2015 – ponownie zaledwie 9,6%. w 2006r. ważne miejsce w polskim eksporcie do usa zajmowała także sekcja xv – metale nieszlachetne i artykuły z nich, której udział wynosił wówczas 12,8%, jednak w okresie objętym analizą można było zaobserwować wyraźny spadek znaczenia tej sekcji – do około 4-6% w latach 2009-2015. dodatkowo wymienić trzeba jeszcze kilka innych sekcji, jako ważnych pozycji po stronie polskiego eksportu na rynek stanów zjednoczonych: − przetwory spożywcze (4,7-9,4%); − produkty mineralne (w przypadku tej sekcji odnotowano bardzo duże zmiany: od 0,1-11,6%); − produkty przemysłu chemicznego (3,5-6,9%); − tworzywa sztuczne i artykuły z nich (2,5-4,5%); − przyrządy i aparatura optyczne, fotograficzne, pomiarowe, kontrolne (2,2-7,1%); − artykuły przemysłowe różne, w tym m.in. meble, zabawki (8,5-13,6%). tabela 6. struktura towarowa polskiego eksportu do usa w latach 2006-2015 (%) sekcja cn 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 i 1,06 1,06 1,11 1,97 3,03 1,19 1,12 1,04 2,19 2,37 ii 1,22 1,73 2,10 2,25 1,75 1,38 2,02 1,09 0,90 0,99 iii 0,06 0,06 0,06 0,04 0,04 0,03 0,03 0,03 0,02 0,03 iv 7,41 9,43 8,42 7,98 5,97 5,22 5,83 4,70 4,72 5,63 v 5,41 0,06 2,03 0,11 3,55 8,64 4,42 11,58 8,36 2,28 vi 3,83 6,51 6,92 5,54 4,40 4,04 4,68 3,49 3,63 3,94 vii 2,53 3,41 2,43 2,81 3,67 4,54 4,37 3,66 4,56 4,21 viii 0,01 0,03 0,03 0,02 0,02 0,02 0,03 0,29 0,17 0,18 ix 1,28 0,92 0,71 6,00 0,57 0,41 0,44 0,47 0,73 0,77 x 1,03 1,03 0,76 0,68 0,62 0,59 0,60 0,70 0,66 0,70 xi 2,40 2,44 1,61 1,77 1,26 1,26 1,10 0,91 1,25 1,52 xii 0,13 0,12 0,08 0,03 0,17 0,22 0,18 0,18 0,23 0,30 xiii 4,57 4,33 2,91 2,02 2,20 1,84 2,13 1,90 2,16 2,19 xiv 1,07 1,21 1,83 1,11 4,55 8,89 0,52 1,06 1,27 3,96 xv 12,76 10,62 8,29 6,07 6,40 5,04 6,65 4,23 4,85 5,02 xvi 28,56 33,25 28,03 25,93 34,24 30,97 37,80 31,55 35,36 38,37 xvii 14,38 8,49 15,82 28,34 13,83 13,20 15,26 20,72 14,44 9,61 xviii 3,24 2,67 3,07 2,76 2,41 2,29 3,82 3,71 4,69 7,12 xix 0,02 0,08 0,06 0,13 0,08 0,09 0,07 0,10 0,12 0,27 xx 8,87 12,39 13,58 9,65 10,74 10,01 8,71 8,51 9,45 10,08 xxi 0,14 0,18 0,15 0,20 0,51 0,13 0,21 0,06 0,23 0,44 ogółem: 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 i zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego; ii produkty pochodzenia roślinnego; iii tłuszcze i oleje; iv przetwory spożywcze; v produkty mineralne; vi produktu przemysłu relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 257 chemicznego; vii tworzywa sztuczne, kauczuk i artykuły z nich; viii skóry i wyroby; ix drewno i artykuły z drewna; x ścier drzewny, papier, tektura i wyroby; xi materiały i artykuły włókiennicze; xii obuwie, nakrycia głowy, itp.; xiii artykuły z kamienia, wyroby ceramiczne, szkło; xiv perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i artykuły z nich; xv metale nieszlachetne i artykuły z nich; xvi maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny; xvii sprzęt transportowy; xviii przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, pomiarowe, kontrolne; xix broń i amunicja; xx artykuły przemysłowe różne – meble, prefabrykaty budynków, zabawki; xxi dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie, antyki. źródło: obliczenia własne na podstawie danych gus (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). jak wynika z zaprezentowanych danych, po stronie importu ze stanów zjednoczonych również dominowały maszyny i urządzenia, których udział wahał się od 28,1% w 2008r. do 37,7% w 2015r. produkty przemysłu chemicznego stanowiły kilkanaście procent polskiego importu z usa (od 11,8% w 2008r. do 16% w 2011r.). ważne miejsce w polskim imporcie ze stanów zjednoczonych zajmował także sprzęt transportowy (w latach 2006-2015 widoczne były jednak znaczne wahania udziału tej sekcji: od 8,7% do 17,8%) oraz przyrządy i aparatura optyczne, fotograficzne, pomiarowe, kontrolne (ich udział to 9,7-13,5%). łącznie te cztery sekcje odpowiadały za ponad 74% polskiego importu z usa w 2006r. i stanowiły 72,5% polskich zakupów w stanach zjednoczonych w 2015r. istotne były także następujące sekcje: − xv – metale nieszlachetne i artykuły z nich (4,8-7,5%); − vii – tworzywa sztuczne i artykuły z nich (5,5-6,6%); − iv – przetwory spożywcze (2,6-6,9%). tabela 7. struktura towarowa polskiego importu z usa w latach 2006-2015 (%) sekcja cn 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 i 1,05 0,87 0,96 1,06 0,68 0,90 0,84 1,01 0,99 1,22 ii 0,95 1,29 1,72 1,31 0,98 0,97 0,95 1,19 1,35 1,12 iii 0,06 0,06 0,07 0,11 0,08 0,05 0,06 0,07 0,06 0,08 iv 2,64 2,96 2,94 3,99 5,58 3,48 3,80 6,86 3,85 4,34 v 0,62 1,79 9,09 6,13 9,10 8,24 4,37 2,19 1,49 1,68 vi 14,60 14,08 11,84 15,32 15,07 16,02 13,62 13,16 14,47 13,92 vii 5,69 6,55 6,04 6,16 5,67 6,09 5,52 5,62 5,87 5,95 viii 0,26 0,46 0,26 0,13 0,26 0,59 0,34 0,22 0,46 0,36 ix 0,30 0,34 0,26 0,22 0,18 0,28 0,14 0,16 0,15 0,14 x 3,33 3,66 3,34 3,76 3,11 3,06 2,69 2,81 3,07 3,06 xi 1,47 1,51 1,61 1,44 1,21 1,09 1,28 1,23 1,15 1,14 xii 0,03 0,05 0,05 0,08 0,09 0,05 0,03 0,03 0,03 0,03 xiii 1,20 1,22 0,89 0,80 1,07 0,94 0,84 0,97 0,85 1,01 xiv 0,06 0,08 0,06 0,05 0,05 0,17 0,10 0,27 0,08 0,06 xv 7,03 7,51 6,39 5,52 4,76 5,76 5,62 5,16 5,59 5,93 xvi 34,55 31,62 28,13 30,62 30,48 31,65 31,00 32,05 35,11 37,69 xvii 13,70 13,33 14,15 8,94 10,17 8,71 17,84 16,13 14,26 10,65 xviii 11,58 11,79 11,45 13,50 10,60 10,93 9,77 9,72 9,73 10,31 258 iwona pawlas sekcja cn 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 xix 0,06 0,10 0,06 0,09 0,27 0,11 0,10 0,09 0,15 0,15 xx 0,77 0,67 0,61 0,60 0,51 0,55 0,50 0,60 0,69 0,63 xxi 0,04 0,06 0,09 0,17 0,09 0,36 0,59 0,46 0,58 0,54 ogółem: 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 źródło: obliczenia własne na podstawie danych gus (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). 5. przewaga komparatywna w polskim handlu z usa zastosowanie wskaźnika ujawnionej przewagi komparatywnej umożliwia identyfikację sektorów, w których kraj zyskuje przewagę względną. w literaturze przedmiotu można spotkać kilka wersji wskaźnika rca. do przeprowadzenia analizy zastosowano następującą formułę: ����� = ���� ∑���� ���� ∑���� gdzie: grupa towarowa; � kraj-partner handlowy/grupa krajów partnerskich; �� eksport; �� import. jeżeli wskaźnik rca przybiera wartości większe od jedności, przyjmuje się, iż analizowany kraj posiada przewagę komparatywną w handlu grupą towarową „i” z danym partnerem handlowym/daną grupą krajów partnerskich (pluciński, 2015; benedictis & tamberi, 2001; laursen, 2015, 99-115). w tabeli 8. przedstawiono wyniki obliczeń. jak wynika z przeprowadzonych badań, w całym badanym okresie polska wypracowała przewagę komparatywną na rynku stanów zjednoczonych w pięciu sekcjach: − i – zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego; − ix – drewno i artykuły z drewna; − xiii – obuwie, nakrycia głowy; − xiv – perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i artykuły z nich; − xx – artykuły przemysłowe różne– meble, prefabrykaty budynków, zabawki. przewaga dotyczyła zatem towarów surowcochłonnych i pracochłonnych. była odnotowana w sekcjach, które nie stanowiły istotnej części polskiego handlu ze stanami zjednoczonymi (łącznie te sekcje odpowiadały za ok. 20% polskiego eksportu do usa). w innych sekcjach przewaga komparatywna polski na rynku usa pojawiała się tylko w kilku okresach, nie miała charakteru trwałego. tabela 8. ujawniona przewaga komparatywna w handlu polski z usa relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 259 sekcja cn 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 i 1,01 1,22 1,15 1,86 4,48 1,33 1,34 1,03 2,20 1,94 ii 1,29 1,35 1,22 1,71 1,78 1,43 2,12 0,91 0,66 0,88 iii 0,88 0,94 0,85 0,37 0,47 0,63 0,53 0,47 0,36 0,34 iv 2,80 3,19 2,86 2,00 1,07 1,50 1,53 0,68 1,22 1,30 v 8,75 0,03 0,22 0,02 0,39 1,05 1,01 5,28 5,61 1,36 vi 0,26 0,46 0,58 0,36 0,29 0,25 0,34 0,27 0,25 0,28 vii 0,44 0,52 0,40 0,46 0,65 0,74 0,79 0,65 0,78 0,71 viii 0,05 0,06 0,12 0,13 0,09 0,03 0,10 1,32 0,36 0,50 ix 4,22 2,72 2,73 26,68 3,21 1,46 3,08 2,95 4,91 5,46 x 0,31 0,28 0,23 0,18 0,20 0,19 0,22 0,25 0,22 0,23 xi 1,63 1,62 1,00 1,23 1,04 1,16 0,86 0,74 1,08 1,33 xii 4,88 2,34 1,52 0,38 1,85 3,97 6,76 6,49 6,84 9,23 xiii 3,81 3,56 3,28 2,53 2,06 1,95 2,54 1,96 2,55 2,18 xiv 18,11 14,33 29,77 22,54 88,86 53,79 4,98 3,90 15,27 67,13 xv 1,82 1,41 1,30 1,10 1,35 0,87 1,18 0,82 0,87 0,85 xvi 0,83 1,05 1,00 0,85 1,12 0,98 1,22 0,98 1,01 1,02 xvii 1,05 0,64 1,12 3,17 1,36 1,51 0,86 1,28 1,01 0,90 xviii 0,28 0,23 0,27 0,20 0,23 0,21 0,39 0,38 0,48 0,69 xix 0,30 0,81 0,98 1,39 0,29 0,78 0,66 1,10 0,85 1,85 xx 11,48 18,46 22,37 16,14 21,25 18,18 17,42 14,30 13,69 16,01 xxi 3,20 2,97 1,75 1,16 5,70 0,36 0,35 0,13 0,39 0,82 źródło: obliczenia własne na podstawie danych gus (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). 6. intensywność handlu wewnątrzgałęziowego w polskim handlu ze stanami zjednoczonymi analizując stosunki handlowe nie sposób pominąć intensywności handlu wewnątrzgałęziowego. według definicji zaproponowanej przez h.g. grubela i p.j. lloyda, handel wewnątrzgałęziowy polega na jednoczesnym imporcie i eksporcie produktów i ich części składowych pochodzących z tej samej gałęzi, dokonywanym przez dany kraj lub grupę krajów (rynarzewski, red. 2004, s. 101). rozwój handlu wewnątrzgałęziowego prowadzi do pogłębienia powiązań gospodarczych między partnerami i przebudowy międzynarodowego podziału pracy. handel wewnątrzgałęziowy przyczynia się do przyspieszenia rozwoju gospodarczego krajów nim objętych (bingen, malinowski, 2000, s. 418). uznaje się, że wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego rośnie intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej (leszczyński, red. 2004, s. 32; czarny, 2002, s. 21; czarny, 2003). powszechny jest również pogląd, iż duża intensywność handlu wewnątrzgałęziowego zwłaszcza w odniesieniu do branż technologicznie intensywnych świadczy o wysokim poziomie konkurencyjności (pluciński, 2007)). badania intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w relacjach polska-stany zjednoczone prowadzono z zastosowaniem indeksu iit h.g. grubela – p.h. lloyda. do obliczeń wykorzystano formułę (brülhart, elliott, 2015): 260 iwona pawlas ���� = ���� + ���� − |��� − ���| ���� + ���� = 1 − |��� − ���| ���� + ���� gdzie: grupa towarowa; �� eksport; �� import. tabela 9. intensywność handlu wewnątrzgałęziowego w relacjach polski z usa sekcja cn 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 i 0,87 0,84 0,77 0,85 0,52 0,99 0,97 0,95 0,68 0,76 ii 0,99 0,89 0,79 0,89 0,93 0,95 0,80 0,89 0,74 0,86 iii 0,80 0,71 0,63 0,42 0,46 0,65 0,55 0,58 0,49 0,45 iv 0,64 0,69 0,79 0,82 0,81 0,93 0,96 0,75 0,96 0,95 v 0,26 0,04 0,21 0,02 0,40 0,89 0,84 0,36 0,34 0,93 vi 0,33 0,43 0,48 0,41 0,32 0,33 0,39 0,38 0,36 0,39 vii 0,50 0,47 0,35 0,50 0,59 0,73 0,72 0,73 0,81 0,75 viii 0,07 0,07 0,12 0,17 0,11 0,05 0,13 0,93 0,48 0,59 ix 0,48 0,77 0,81 0,10 0,65 0,94 0,63 0,56 0,37 0,35 x 0,38 0,29 0,22 0,23 0,23 0,26 0,27 0,36 0,32 0,33 xi 0,89 0,98 0,70 0,94 0,80 0,94 0,76 0,79 0,98 0,94 xii 0,43 0,84 0,90 0,43 0,92 0,49 0,35 0,30 0,28 0,23 xiii 0,51 0,64 0,72 0,71 0,86 0,80 0,72 0,74 0,62 0,70 xiv 0,14 0,21 0,12 0,12 0,03 0,05 0,44 0,45 0,14 0,03 xv 0,84 0,91 0,82 0,88 0,93 0,81 0,91 0,84 0,87 0,84 xvi 0,77 0,77 0,70 0,76 0,84 0,86 0,93 0,93 0,94 0,93 xvii 0,89 0,55 0,75 0,61 0,93 0,92 0,75 0,94 0,94 0,87 xviii 0,35 0,24 0,25 0,26 0,25 0,28 0,43 0,50 0,60 0,74 xix 0,37 0,65 0,69 1,00 0,31 0,75 0,64 0,98 0,86 0,78 xx 0,21 0,17 0,15 0,16 0,14 0,13 0,15 0,15 0,15 0,14 xxi 0,58 0,72 0,97 0,91 0,43 0,44 0,40 0,21 0,51 0,82 źródło: obliczenia własne na podstawie danych gus (gus, 2007; gus, 2008; gus, 2009; gus, 2010; gus, 2011; gus, 2012; gus, 2013; gus, 2014; gus, 2015; gus, 2016). indeks ten umożliwia pomiar udziału obrotów wewnątrzgałęziowych w całym handlu towarami i. wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 1. wielkość indeksu równa 0 oznacza, że dany kraj tylko eksportuje, bądź tylko importuje produkty danej branży. wskaźnik równy 1 występuje w sytuacji, gdy wartość eksportu jest równa wartości importu danej branży. oznacza to, iż dana gałąź jest najbardziej zaangażowana w handel wewnątrzgałęziowy. zatem o dużej intensywności handlu wewnątrzgałęziowego można mówić wówczas, gdy wskaźnik ten jest zbliżony do 1 (budnikowski, 2003, s. 105-106). wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 9. wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że bardzo duża intensywność handlu wewnątrzgałęziowego w relacjach polska-usa w latach 2006-2015 występowała w przypadku czterech sekcji, a mianowicie w zakresie handlu: relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 261 − maszynami i urządzeniami, sprzętem elektrycznym i elektrotechnicznym; − metalami nieszlachetnymi i artykułami z nich; − produktami pochodzenia roślinnego; − materiałami i artykułami włókienniczymi. dodatkowo zaobserwowano znaczny wzrost intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w ramach sekcji xvii – sprzęt transportowy po roku 2009. istotny wydaje się zwłaszcza wysoki poziom intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w zakresie maszyn i urządzeń oraz sprzętu transportowego, ze względu na duży udział tych sekcji zarówno w polskiej wymianie ze stanami zjednoczonymi, jak i jej znaczenie w globalnych obrotach towarowych polski. to właśnie produkty przemysłu maszynowego oraz produkcja sprzętu transportowego stanowią główne elementy specjalizacji eksportowej polski. 6. podsumowanie przeprowadzone badania wskazują na ograniczone znaczenie bilateralnej współpracy handlowej zarówno dla polski, jak i stanów zjednoczonych: polska to partner handlowy o marginalnym znaczeniu dla usa (udział polski w handlu zagranicznym usa to zaledwie 0,2% w imporcie i 0,35% w eksporcie). polski handel zagraniczny koncentruje się na krajach europejskich, co wynika zarówno z ich bliskości geograficznej, jak i członkostwa polski w strukturach ue, czyli funkcjonowania w ramach jednolitego rynku europejskiego. w 2015r. do stanów zjednoczonych trafiło ok. 2,2% polskiego eksportu, import z usa stanowił ok. 2,6% polskiego importu. w latach 2006-2015 polska notowała deficyt w wymianie towarowej ze stanami zjednoczonymi. w polsko-amerykańskiej wymianie dominowały maszyny i urządzenia, których udział w polskim imporcie z usa zwiększył się z 28,6% w 2006r. do 38,4% w 2015r., natomiast w przypadku importu wahał się od 28,1% w 2008r. do 37,7% w 2015r. w całym badanym okresie polska wypracowała przewagę komparatywną na rynku stanów zjednoczonych w handlu towarami surowcochłonnymi i pracochłonnymi (sekcja i – zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego; sekcja ix – drewno i artykuły z drewna; sekcja xiii – obuwie, nakrycia głowy; sekcja xiv – perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i artykuły z nich; sekcja xx – artykuły przemysłowe różne, w tym meble, prefabrykaty budynków, zabawki). badania wykazały bardzo dużą intensywność handlu wewnątrzgałęziowego w relacjach polska-usa w handlu: maszynami i urządzeniami, sprzętem elektrycznym i elektrotechnicznym, metalami nieszlachetnymi i artykułami z nich, produktami pochodzenia roślinnego oraz materiałami i artykułami włókienniczymi. globalny kryzys znalazł odzwierciedlenie w znacznym zmniejszeniu aktywności eksportowej oraz importowej polski oraz usa zarówno w ujęciu globalnym, jak i w odniesieniu do ich wzajemnych powiązań handlowych w 2009r. wydaje się, że intensyfikacji współpracy gospodarczej, w tym wymiany handlowej w relacjach polska-usa mogłoby sprzyjać wejście w życie transatlantyckiej 262 iwona pawlas umowy o wolnym handlu ue – usa (transatlantic trade and investment partnership – ttip). ttip oznaczałby m.in. eliminację ceł w relacjach ue-usa (dla przykładu obecnie cło importowe stosowane wobec samochodów z ue wynosi 2,5%, a cło importowe stosowane przez ue na przywóz samochodów z ue to 10%; cło importowe stosowane przez usa na wagony kolejowe z ue to 14%, a cło importowe stosowane przez ue na wagony kolejowe z usa to 1,7%) (dyrekcja generalna ds. handlu ke, 2015, 12). ttip spowodowałby również poprawę warunków prowadzenia wymiany ue-usa poprzez obniżenie barier pozataryfowych, które podrażają np. koszt eksportu towarów pochodzenia rolnego z krajów ue (w tym polski) do usa o ok. 70% (rogalski, 2016). układ w swych założeniach przewiduje także usunięcie barier regulacyjnych oraz wzajemne uznawanie standardów w celu obniżenia kosztów dla eksporterów, importerów i inwestorów. trzeba jednak zaznaczyć, że ttip byłby także równoznaczny ze wzrostem intensywności konkurencji, której musieliby sprostać polscy producenci (np. w branży chemicznej). negocjacje w sprawie ttip rozpoczęły się w 2013r. i były kontynuowane w trakcie kilkunastu niezwykle trudnych i budzących wiele dyskusji rund negocjacyjnych do 2016r. (european commission, 2016). w połowie 2016r. wiele wskazywało na zakończenie prac w sprawie ttip przed końcem 2016r. (komisja europejska otrzymała mandat do wznowienia rozmów i planowano ich finalizację jeszcze w 2016r.), jednak kwestia ttip skomplikowała się po wyborze d. trumpa na urząd prezydenta usa. o ile, bowiem, poprzednia administracja usa była zwolennikiem ttip, zmiana władzy w waszyngtonie doprowadziła do zamrożenia rokowań na temat porozumienia ttip (akhtar, jones, 2014, 2; dreyer, 2017; gazeta prawna, 2017). w styczniu 2017r. opublikowano wspólną ocenę ue oraz usa odnośnie stanu prac nad ttip (european commission, 2017). w czerwcu 2017r. kanclerz a. merkel głośno wypowiadała się w kwestii powrotu do rozmów ue-usa nt. ttip (pap, 2017). trudno jednak w chwili obecnej przewidzieć perspektywę wejścia w życie ttip. literatura akhtar, s.i., & jones, v.c. (2014). proposed transatlantic trade and investment partnership (t-tip): in brief. washington: congressional research service, 2. benedictis, l., & tamberi, m. (2001). a note on the balassa index of revealed comparative advantage. http://docs.dises.univpm.it/web/quaderni/pdf/158.pdf, dostęp: 20.11.2016. bingen, d., malinowski, k. (red.) (2000). polacy i niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. próba bilansu dziesięciolecia 1989-1998, poznań: instytut zachodni. 2000, 418. brodzicki, t. (2006). otwartość a wzrost gospodarczy. (w: ) handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy, red. k. kaszuba, s. wydymus. kraków-rzeszów: akademia ekonomiczna w krakowie – wyższa szkoła zarządzania w rzeszowie, 30. brülhart, m., & elliott, r.j.r., (2015), adjustment to the european single market: inferences from intra-industry trade patterns, university of nottingham research papers, no. 96/15. budnikowski, a. (2003). międzynarodowe stosunki gospodarcze. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 263 budzowski, k., & wydymus s. (1999). handel zagraniczny: metody, problemy, tendencje, kraków: wyd. ae w krakowie, część i, 10. cia (2017). the word factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us, dostęp 10.07.2017. czarny, e. (2002). teoria i praktyka handlu wewnątrzgałęziowego, warszawa: pwe. czarny, e. (2003). intra-industry trade – do we really know what it is? (in:) european trade study group (etsg), 2003. http://www.etsg.org/etsg2003/papers/czarny.pdf, dostęp: 20.10.2016. domiter, m. (2008). eksport w doktrynie i polityce gospodarczej na tle procesów liberalizacyjnych i integracyjnych, wrocław: wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu, 29-35. dreyer, i. (2017). united states and ttip. opinion: the pitfalls of pushing for ttip in 2017. borderlex 20.03.2017, http://www.borderlex.eu/opinion-pitfalls-pushing-ttip2017/, dostęp: 10.06.2017. dyrekcja generalna ds. handlu ke (2015). transatlantyckie partnerstwo handlowo-inwestycyjne (ttip). w kierunku umowy między ue a stanami zjednoczonymi. treść ttip, luksemburg: dyrekcja generalna ds. handlu ke, 12. european commission (2016). conclusion of the 14th ttip negotiation round. 15 july 2016. statement by ignacio garcia bercero eu chief negotiator for ttip, brussels: european commission. european commission (2017). eu and us publish ttip state of play assessment. brussels: european commission. 17.01.17. http://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm? &id=1613, dostęp: 1.07.2017. gazeta prawna (2017). merkel chce wznowienia rozmów o ttip. usa są “za”. gazeta prawna.pl. 28.06.2017. http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/1053781,wznowienierozmow-ws-ttip.html, dostęp: 1.07.2017. gus (2007). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2007, warszawa: gus. gus (2008). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2008, warszawa: gus. gus (2009). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2009, warszawa: gus. gus (2010). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2010, warszawa: gus. gus (2011). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2011, warszawa: gus. gus (2012). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2012, warszawa: gus. gus (2013). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2013, warszawa: gus. gus (2014). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2014, warszawa: gus. gus (2015). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2015, warszawa: gus. gus (2016). rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2016, warszawa: gus. krugman, p.r., obstfeld, m., melitz, m.j. (2014). international economics. theory and policy. prentice hall international. laursen, k. (2015): revealed comparative advantage and the alternatives as measures of international specialization. (in:) eurasian business review 2015, june, volume 5, issue 1, 99-115. leszczyński, p. (red.) (2004). globalizacja gospodarki, poznań: wyd. ae w poznaniu, 32. 264 iwona pawlas moussis (2015). access to the european union. law, economics, policies. cambridgeantwerp-portland: intersentia. mix, d.e. (2016). poland and its relations with the united states. washington: congressional research sernice. pap (2017). niemcy: merkel i ross za wznowieniem rozmów o wolnym handlu ttip. rzeczpospolita.pl, 28.06.2017. http://www.rp.pl/handel/170629073-niemcy-merkel-i-rossza-wznowieniem-rozmow-o-wolnym-handlu-ttip.html, dostęp: 2.07.2017. pluciński, e.m. (2007). struktura branżowa handlu polski z krajami unii europejskiej przed i po akcesji a ryzyko komplementarności gospodarczej, (w: ) zarządzanie ryzykiem, warszawa: akademia finansów warszawie, kwartalnik, nr 24. pluciński, e.m. (2015). konkurencyjność strukturalno-czynnikowa polskiego handlu na rynku ue w latach 2002-2012. kraków: oficyna wydawnicza afm, 2015. rogalski, p. (2016). eksport do usa: świetlane perspektywy?, http://www.logistyka.net.pl/aktualnosci/transport-i-spedycja/item/87571-eksport-do-usa-swietlaneperspektywy, dostęp: 1.07.2017. rynarzewski, t. (red.) (2004). teoria handlu międzynarodowego a współczesna gospodarka światowa, poznań: wyd. ae w poznaniu, 101. stocker, m., ohnsorge, f., lakatos, c., & kose, m.a. (2017). this is how important the us is to the global economy. geneva: world economic forum. https://www.weforum.org/agenda/2017/03/this-is-how-important-the-us-is-tothe-global-economy, dostęp: 1.07.2017. woźniak, a. (2016). przybywa polskich towarów na rynku usa. http://www.rp.pl/program -rozwoju-eksportu/304169962-przybywa-polskich-towarow-na-rynku-usa.html, rzeczpospolita.pl 16.04.2016. dostęp: 15.01.2017. unctad (2017). world investment report 2017. investment and the digital economy. geneva: unctad. wto (2017a). wto trade profile: poland. http://stat.wto.org/countryprofile/wsdbcountrypfview.aspx?country=pl&language=s, dostęp: 5.07.2017. wto (2017b). wto trade profile: united states. http://stat.wto.org/countryprofile/wsdbcountrypfview.aspx?country=us&, dostęp: 5.07.2017. wto (2017c). wto statistics database, http://stat.wto.org/statisticalprogram/wsdbstatprogramhome.aspx?language=e, dostęp 11.07.2017. relacje handlowe polski ze stanami zjednoczonymi w latach 2006-2015 265 the evaluation of poland’s trade relations with the united states between 2006 and 2015 abstract: both the united states and poland, as open economies, actively participate in the creation of international relations, in that in international merchandise trade, international trade in commercial services, international transfer of capital and technology. difference of economic (and political, and military) potentials of poland and the us determines the position and role of the two economies in contemporary world economy: the united states constitute a global superpower, while poland is considered as one of middle economies. the paper aims at studying and evaluating the development of poland’s trade relations with the us between 2006 and 2015. the analysis included the value of polish us merchandise exports and imports and balance of bilateral merchandise trade. commodity pattern of poland’s trade with the us was presented. an attempt has been made to identify comparative advantages of poland in the us market. additionally, the range and intensity of intra-industry trade in polish-us trade has been analysed. research has been conducted with the application of b. balassa’s rca indicator and h.g. grubel – p.h. lloyd’s iit index. keywords: poland; united states, foreign trade, intra-industry trade jel codes: f14 ier-08-03-04-pp053--2089-korpysa,waluyohadi 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.04 creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation the theory of planned behaviour jarosław korpysa, waluyohadi a b s t r a c t objective: entrepreneurship has a very important role in developing countries. universities, especially in indonesia, organize some entrepreneurship programs to encourage students’ intentions. but, there is no assessment that shows the significance of the influence of university programs on developing entrepreneurial intentions. the objective of this article is to assess the entrepreneurial intention among university students in indonesia, especially the significant influence of university programs as a subjective norm, compared with the other determinants such as attitude and perceived behavioural control. this research was conducted in 2022, so that at the same time, it could be seen how the pandemic affected the intention. research design & methods: the study uses a quantitative approach that applies the theory of planned behaviour (tpb) and is analyzed by the sem pls method. the questionnaire technique is used and delivered to 272 indonesian students. findings: the digital technology and social media content, believed to be rich and giving, inspire students as a subjective norm, playing a bigger part in entrepreneurial intention than their attitude, university program, or university environment. furthermore, attitude has little bearing on entrepreneurial intention. implications & recommendations: it is recommended that the universities have to engage more with the trends of digital technology especially social media to promote entrepreneurship. the related topic that is relevant to be shared on social media such as readiness to start the business, risk taking, and giving as a positive motivation. contribution & value added: in term of theory development, the study contribute to fill the gap in science, especially research of a creative entrepreneur intention, after the pandemic, and take place in indonesia as an added value. in practical terms, for universities, the research recommendation can be used as a reference in developing entrepreneurship programs at universities, especially in the creative field. article type: research article keywords: creative; entrepreneurship; intention; indonesia; pandemic; tpb; sem pls jel codes: f23, l20, l26 received: 17 may 2022 revised: 4 july 2022 accepted: 5 july 2022 suggested citation: korpysa, j. & waluyohadi (2022). creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation the theory of planned behaviour. international entrepreneurship review, 8(3), 53-67. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.04 introduction entrepreneurship is becoming a global issue (lopes et al., 2018; mei et al., 2020). the role of entrepreneurship in improving the quality of life is recognized in the context of the sustainable development goals (sdgs) 2030. in terms of the sdgs under consideration in 2019, entrepreneurship is associated with sdgs 4 and 8. sdgs objective 4.4 aspires to significantly expand the number of young people and adults with relevant skills, including technical and vocational skills, for employment, decent jobs, and entrepreneurship. simultaneously, sdg target 8.3 aims to promote development-oriented policies that encourage productive activities, decent job creation, entrepreneurship, creativity, and innovation, as well as the formalization and growth of micro, small, and medium-sized enterprises (msmes). international entrepreneurship review ri e 54 | jaroslaw korpysa, waluyohadi msmes play an important role in inclusive development as both agents and recipients. msmes are one of the most effective vehicles for addressing the problem of creating 600 million new jobs by 2030, particularly for young people (carpentier & braun, 2020). in order to understand how to create jobs, it is also important to know how to establish a business called entrepreneurship and the person who set up the business called entrepreneur. by definition, schumpeter implies that invention and creativity are critical factors in economic progress, and this is referred to as “entrepreneurship” (szmrecsányi, 2009). from the management point of view, drucker characterized entrepreneurship as one of the characteristics of management, stating that the manager must always administrate. he must manage and improve on what currently exists and is known. however, he must also be an “entrepreneur”(drucker, 2014). entrepreneurs, in the current era, are developing into a new term called “startup”. one of the fairly common definitions of startup is the definition according to salamzadeh. startups are business startups that have just been established and are in a period of struggle (salamzadeh & kawamorita kesim, 2015), although there are other definitions of startups in certain fields, especially in digital business. with this definition, the term “startup” cannot be separated from entrepreneurship. on the other hand, entrepreneurship is a spirit for creating new businesses, so entrepreneurship cannot be separated from creativity (gammell & kolb, 2020). in academic, entrepreneurship education has embraced a design thinking viewpoint. in recent years, design thinking, which is defined as “the collection of tools, methods, and mindsets that designers use to solve issues,” has been progressively included in the business school course curriculum (sarooghi et al., 2019). the new thing that is different from the previous method of learning to establish the new business is the business model canvas (bmc), which is a method for visually mapping a business plan on a piece of paper (osterwalder & pigneur, 2013). recent research on entrepreneurship also mentions serial entrepreneurship (dabić et al., 2021). that is, someone who has an entrepreneurial spirit, when he can find a pattern of doing business, will tend not to focus on one business field but on various businesses. this is a positive thing because he will open up new jobs quickly, but a negative thing because if he doesn’t have good support, his business will lose focus. entrepreneurship research is not all about technical ways to build a business, such as finance, marketing, operations, but also about mindset (nielsen et al., 2021). therefore, research on entrepreneurship is also related to factors that influence people’s desire to start a business, such as selfmotivation in starting a business (liñán et al., 2011), environmental factors that influence decisions (ajzen, 1991), and control variables or other aspects that affect business decisions (north, 1990). in another study, it was also stated that growth in colleagues is a reason that influences entrepreneurial intention (birley et al., 1991). on the other hand, the nature of entrepreneurship is also influenced by attitudes or innate nature (damke et al., 2018). all the research on intention is summarized into the theory of planned behaviour (tpb) (ajzen, 1991; bird, 1988; boyd & vizikis, 1994; fini et al., 2012). after that, the study of entrepreneurship was also strengthened by research on the habits of entrepreneurs, which resulted in an empirical study that showed every successful person has a habit that can be learned (duhigg, 2012). especially in entrepreneurship, this research has developed into an entrepreneur’s behaviour (hashimoto & nassif, 2014). entrepreneurship is being developed in a lot of countries, especially indonesia. in the last 15 years, along with the creative economy trend, the trend of entrepreneurship has shifted from establishing manufacturing-based small medium enterprises (smes) to creative one. the term creative industry, as an emerging business and contribution (dewi et al., 2018; saksono, 2012; setiadi & inderadi, 2021; sumiati et al., 2017), is considered a solution for entrepreneurs who start with small capital. therefore, the government promotes creative entrepreneurship. one of the creative business sub-sectors considered to have a large contribution to the economy today is culinary, fashion, and craft sectors (rasyid, 2018). in an effort to develop the existing businesses, the government initially funded production engineering training programs. however, along with the trend of creative sectors, the training is directed at product design, branding, packaging, and also a festival held to attract tourists (nugra, 2019). not only for existing businesses, but startups also need training or education to leverage their creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 55 knowledge based on their particular conditions. the government’s role in policymaking and support mechanisms also needs to be well designed by involving entrepreneurs. to develop entrepreneurship, indonesia carries out various programs, including collaborating with universities (dewi et al., 2018). as a center of excellence, the university contributes in the form of training and consulting. in addition, in the community, the government has created clustering programs (tambunan, 2005). clustering is an effort to unite businesses in one area with the same product and build networks with other clusters to synergize with each other. another study on entrepreneurship in indonesia is about gender (tambunan, 2007). from this research, it was revealed that in indonesia there is no gender discrimination, especially regarding herbal producers. the clusters are mostly in the family environment, namely working on homemade products, so the role of women, or housewives, is very important in business operations. they take care of the household while producing. among existing studies, there is also research on learning from the failure of government programs (bezerra et al., 2017; galloway & brown, 2002). this study explains that the entrepreneurship program has so far not been in accordance with the desired number of targets, so more research is needed from various fields to fill the existing gaps, especially regarding critical success factors (handoyo et al., 2021). one of the latest studies in indonesia that needs to be used as a reference is about entrepreneurship intention (kristiansen & indarti, 2004). this research is still general; there is no specificity in one particular field. the new thing that has not been developed is how the impact of the covid-19 pandemic on entrepreneurship intentions, especially regarding creative entrepreneurship, is considered as a field that is easier to develop because it does not require large capital. in general, the purpose of this research is to explore students’ intentions in starting a business by including the pandemic factor as one of the variables. this is necessary considering that the process of extracting intentions is expected to have two advantages, both as a practical solution to existing problems and as a contribution to science. practically, this research is expected to provide direction for the creation of entrepreneurship education programs, while for science the results of this research are expected to fill the research gap on entrepreneurship with case studies of creative entrepreneurship in indonesia, and the implementation of theories of planned behaviour into post-pandemic case studies. literature review in order to accelerate entrepreneurship, there needs to be a planned system in education (lopes & lussuamo, 2020). some research also discusses how to build entrepreneurship-based academic learning but is not limited to formalities (lamine et al., 2014). more specifically, entrepreneurship science is also researched, especially in formal education (miller et al., 2016). in higher education there is an entrepreneurial university concept that entrepreneurship knowledge needs to be given to students before entering the world of work. based on the definitions proposed by etzkowitz et al. (2000), this meaning is defined as a university that has the ability to innovate, recognize and create opportunities, work in teams, take risks, and respond to challenges on its own, seeks to work out a substantial shift in organizational character so as to arrive at a more promising posture for the future. in other words, it is a natural incubator that provides support structures for teachers and students to initiate new ventures: intellectual, commercial, and conjoint. the outcome of an entrepreneurial university produces some macro and microeconomic factors that can be influenced, positively and negatively, during the process of creation and development of this kind of university. in building an entrepreneurial university, universities also teach business skills as knowledge that is being taught in the university. some of the skills that must be taught at universities include the development of behavioural, social, and technical skills; real projects and networks for students (hasan & nisa, 2021). from the pedagogy point of view, transforming existing formal education into an entrepreneurial matter has to consider the entrepreneur or employer’s insight. for that purpose, based on some literature reviews, universities must implement more than 5 factors to develop an entrepreneurial concept in the future, such as tacit knowledge, mentorship, peer review learning, combining digital tools, and andragogy. tacit knowledge is highly personal knowledge. it is hard to formalize and, therefore, difficult to communicate with others. tacit knowledge is also deeply rooted in action and an individual’s 56 | jaroslaw korpysa, waluyohadi commitment to a specific context—a craft or profession, a particular technology or product market, or the activities of a workgroup or team (nonaka, 1998). on the other hand, universities should also apply for a mentorship program. mentorship is the influence, guidance, or direction given by a mentor. mentorship is off-line help from one person to another in making a significant transition in knowledge, work, or thinking. a mentor is someone who teaches or gives help and advice to a less experienced and often younger person. a mentor is someone who helps another person become what that person aspires to be (sabrina & sihombing, 2018). in an organizational setting, a mentor influences the personal and professional growth of a mentee. most traditional mentorships involve senior employees mentoring more junior employees, but mentors do not necessarily have to be more senior than the people they mentor. what matters is that mentors have experience that others can learn from. the literature also suggested future research work on 1.) authentic learning, or a real-world case, facts, and examples are used; and 2.) active learning to explore students’ problems and develop their answers. universities, therefore, need to plan for blended learning environments that are characterized by combining digital tools with teacher support to promote interactive learning among the students in and beyond their classrooms (ashour, 2019). another mcnelly study suggested that entrepreneurship course syllabi be designed in an andragogical manner. according to a sample of 113 social entrepreneurship curricula from institutions all across the world, through descriptive statistics analysis, it may be concluded that there has been a shift in teaching philosophies from instructor-centered (pedagogy) to learner-centered (andragogy) (mcnally et al., 2019). the entrepreneurial spirit can be trained with habit, so duhig said in his book, the power of habit, that it is a reference to the habits of successful entrepreneurs that prospective entrepreneurs can imitate for personality improvement (duhigg, 2012). habits or behaviours can be planned by understanding the theory of planned behaviour (tpb) (ajzen, 1985). this tpb explains that human actions are caused by previous intentions (i). besides, attitude (a), subjective norm (sn), and perceived behavioural control (pbc) all influence i. sn is the environment or factors outside of oneself that affects i, which can be other people or the surrounding environment, whereas behavioural control is a belief about the existence of factors that will facilitate or hinder the performance of behaviour and the perceived strength of these factors. overall, these 3 factors shape intentions and, subsequently, shape behaviour (b). this theory is the foundation for the perspective of beliefs that are able to influence someone to take specific actions. an intention is a decision that is triggered by consciousness or the unconscious. this theory is appropriate for studying behaviour that requires planning, as well as for planning an intention and behaviour to be formed. figure 1. the theory of planned behaviour source: ajzen, 1985. tpb is an update of reasoned action theory (rat). it explained that the i to carry out certain actions is caused by two reasons, namely sn and a towards b. then, in 1988 ajzen added one factor, creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 57 namely pbc. according to ajzen, a that influences b are important things that can plan actions. however, it is also necessary to consider external factors and behaviour that has become a habit. if there is a plan and support from the environment that makes it easier to behave, this will further support a person’s intention to behave. attitude is the sum of one’s feelings about accepting or rejecting a b and is measured by an evaluative scale, for example, strongly agree or strongly disagree (hill et al., 1977). attitude is an internal state that affects the choice of individual actions towards certain objects, people, or events (ajzen, 2002). the latest entrepreneurial intention research in indonesia is about the effect of perceived university support, entrepreneurial self-efficacy, and proactive personality in promoting entrepreneurial intention (dwi et al., 2022). despite the indonesian government’s institutional support, entrepreneurship is not regarded as a promising alternative career path. as a result, the study investigates the impact of university institutional support and personal trait variables on the entrepreneurial intention of indonesian students. according to the findings of this study, perceived educational support has a direct impact on entrepreneurial intention. while perceived concept development support and perceived business development support positively shape self-efficacy, which leads to entrepreneurial intent. this study also confirms the role of self-efficacy and proactive personality in predicting entrepreneurial intention. it suggests the future research of the university’s support factors to examine the influence of the social environment such as social support and family support. this research suggestion is the baseline to do the research that is reported in this article. to achieve the goal this research framework is adapted from the theory of planned behaviour (tpb). previous research on students’ perceptions of business skills, business growth skills, strategy, and successful business are key factors that students consider in their entrepreneurial orientation. in the case of indonesian students, research conducted by ambara showed that attitude and perceived control behaviour have a significant role in entrepreneurial intention in indonesian students. in addition, subjective norms play no role in entrepreneurial intention (ambara et al., 2019). according to previous research, the modified tpb is a common framework to determine the hypothesis. therefore, below is the hypothesis and framework for the following research: h1: there is a strong and positive relationship between attitude and students’ entrepreneurial intention. h2: there is a strong and positive relationship between subjective norm and students’ entrepreneurial intention. h3: there is a strong and positive relationship between perceived behaviour control and students’ entrepreneurial intention. figure 2. research framework and hypothesis source: own elaboration. 58 | jaroslaw korpysa, waluyohadi research methodology different to the previous studies on education that use qualitative methods (hlady-rispal & jouisonlaffitte, 2014), this research is arranged in a quantitative method that analayze the relationship between a student’s a, sn, pbc, and entrepreneurial i in accordance with the tpb. respondents as research objects are students in the product design department of the sepuluh nopember institute of technology (its). this is in accordance with the target population where they are students who study product design as part of the creative industry and get subject design management and technopreneurship. in addition, its is among the top 6 universities in indonesia based on the world class university rank 2022. its is located in east java province, where this province has the largest number of smes with the largest contribution in indonesia. as a comparison, the number of smes in east java is 92,031, while the total number of smes in indonesia is 253,068 (badan pusat statistik, 2022). according to this explanation, its students are the target group of responses. to analyze it, this research uses the structural equation model-partial least square (sem-pls) method using smartpls software. this method is the most recent method compared to the previous method, namely spss. with smart pls, it is possible to use a small number of respondents. this study supports three hypotheses about entrepreneurial intention. the findings of this study have a number of important implications for future practice such as to conduct and evaluate entrepreneurial programs at universities. the questionnaire development this questionnaire is made up of 4 parts, namely: research overview, identity, demographics, and questions. the research overview is explained through a video recording uploaded on youtube with a duration of 3.28 minutes. this is to make it easier for respondents to understand the research in a concise and interesting manner, and can draw in respondents from the youtube viewer itself. the overview also explains that the data collected will be confidential. the identity was collected from respondents in the form of e-mail address, name, telephone number, sex, age, major, university, and years. there are 14 questionnaire questions, which are grouped into four items based on the tpb model. these questions have been tested and taken from previous studies. these questions are translated into indonesian to avoid misunderstandings and back-translated by using imtranslator v 16.21 to maintain accuracy. the questionnaire is measured on a five-point likert scale, which means strongly disagreeing (1) to strongly agreeing (5). the questions are divided into four categories including a, sn, pbc, dan i. in the a category, the topic being measured and the questions such as passion in entrepreneurship (al issa, 2021; bhansing et al., 2018), life skill, open minded (al issa, 2021) and management skill (campo-ternera et al., 2022). the sn category is represented by covid19 pandemic factor (liguori & winkler, 2020; meahjohn & persad, 2020) internet role (olanrewaju et al., 2020), government program (al mamun et al., 2016; idris, 2017), campus ecosystem (bazan et al., 2020), and family support (al mamun et al., 2016). the pbc category includes readiness (zulfiqar et al., 2017), risk taking (al issa, 2021), and the spirit of giving (rehan et al., 2019). at last, the two topics to measure the i are optimism (bernoster et al., 2018) and opportunity (hassan et al., 2020). data collection after the questionnaire is made, collecting and analyzing quantitative data is carried out (walliman, 2006). the targets targeted in this research are all undergraduate students of the its product design department. according to its data, the total number of students in the 1st, 2nd, 3rd, and 4th grades is 365 persons. their average age was 18-24 years, and there was no gender restriction. this questionnaire is created online in google form and then the url is distributed using whatsapp messenger to students directly one-by-one or through whatsapp groups. to make it easier to coordinate lectures, lecturers, supervisors, and staff also help. in addition, the form is also uploaded on the youtube channel for easy access directly. the questionnaire was distributed at the beginning of the even semester of 2022, which is early february 2022. out of 365 students, only 272 filled it out. creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 59 because it uses sem-pls, this number is considered valid because the lowest limit according to sempls is 150 respondents (bagozzi & yi, 1988). the important thing that needs to be considered in accelerating filling out the questionnaire is waiting for students to fill out the form. from this experience, when students are asked to fill it in without waiting, they will delay filling it in and even forget. to coordinate all students at a fast pace, ask the lecturer for time during online classes using the zoom platform. it only takes 10-15 minutes to be filled by 90% of students. this is the advantage of online lectures, where students are easy to coordinate quickly. unlike before, by entrusting or sending one by one, for a week, only 10% filled out the form. it’s also difficult because you have to remind them one by one every day. results and discussion based on the questionnaire, it was found that the majority of the gender were 179 female students and the remaining 93 male students. their age is almost the same but the higher the level the fewer the number between 18 – 23 years with details 18 years – 65 students, 19 years – 77 students, 20 years – 74 students, 21 years – 40 students, 22 years – 13 students, 23 year – 3 students. based on the number of levels, the majority who filled out the questionnaire were first year students, which were 106 students, followed by 80 second year students, 60 third year students and 26 fourth year students. the following is the demographic table of the respondents: table 1. questionnaire result description frequency % sex m 93 34.2 f 179 65.8 age 18 65 23.9 19 77 28.3 20 74 27.2 21 40 14.7 22 13 4.7 23 3 1.1 years i 106 39 ii 80 29.4 iii 60 22 iv 26 9.6 total: 272 100 source: own study. once the data is collected, it is continued by making a model based on tpb. as with the sem-pls system, it is necessary to determine the code that represents the latent variables and their indicators. the latent variable attitude is represented by code a, subjective norm is represented by code sn, perceived behaviour control is represented by code bc, and intention is represented by code i. the indicators are the questions asked and are represented by numbers, so that a combination of letters is formed, representing the latent variable and numbers that represent indicators. here is the code arrangement of latent variables, indicators and its questions: after getting the data results in the form of excel then the data is entered into the smart pls software system. the data obtained from the google form is still in the form of data without code so it is necessary to replace it with the indicator code as well as change the file format to ‘csv’ so that it can be detected by smart pls. after being imported into smartpls, the missing value marker information 60 | jaroslaw korpysa, waluyohadi will appear: none, meaning the data is ready for analysis. after that, create a framework by determining the latent variables and indicators and then link them according to the tpb framework. here are the results of the framework: table 2. indicator codes code questions instrument to measure a a1 my interest is doing business a2 i have a good life skill a3 i am an open minded person, to do business need to learn more a4 i have a good capability in management to build business instrument to measure sn sn1 pandemic covid 19 condition push me to become entrepreneur sn2 technology, internet, and social media influence me to become entrepreneur sn3 i am aware that the government has programs to assist entrepreneurs and that is why i plan to become an entrepreneur sn4 my campus ecosystem is support me in becoming and entrepreneur sn5 my family hopes that i will become an entrepreneur instrument to measure bc bc1 i am ready to become an entrepreneur bc2 i like to take a risk and business is a challenging me bc3 i like giving, i need to be rich, businessman is a rich person instrument to measure entrepreneurial i i1 i am ready (optimist) to start a business now i2 if i have the opportunity, i will start to become an entrepreneur source: own study. figure 3. initial framework before measuring its validity source: own elaboration. it is necessary to re-analyze the measurement model after seeing the results of the framework. this measurement is called convergent validity. it consists of two tests, namely loading factor and average variance extracted (ave). to analyze it, it is necessary to look at the loading factor. an acceptable loading factor is one whose value is above 0.7. however, this value can still be tolerated up creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 61 to 0.5 by adjusting the indicator conditions (hair et al., 2010). if it uses 0.7, then the indicator will run out, then use a lower value up to 0.5. in this case, it is known that a1, a2, sn3, and sn4 have values below 0.5, so they need to be removed. the following are the results of the framework after re-calculating the loading factor. it produces a loading factor value above 0.7, all of which means that the indicator is considered valid. below is the result framework after being loading factor’s recalculated: figure 4. recalculating loading factor result source: own elaboration. in contrast to the loading factor, which is useful for testing the indicator, the ave is useful for testing the variable. after the ave test is carried out through construct validity and reliability. the ave test requires the removal of new indicators, namely a3, sn1, and i1, this is to adjust the ave parameters to be above 0.7. the values with the framework adjustments appear as follows: figure 5. ave test result source: own elaboration. after performing these two tests, it was found that the remaining indicators were a4, sn2, bc1, bc2, bc2 and i2. by referring to the topic of the previous question, it can be understood that indicator a with measuring tools of passion, open-mindedness, and mastery of life skills is considered insignifi62 | jaroslaw korpysa, waluyohadi cant to determine a. the only significant factor determining a is managerial ability. in addition, to determine sn indicators for pandemics covid 19, government programs, campus ecosystems and family’s expectations do not meet, while the sn values are met by indicators of the influence of technology, internet, and social media. compared to others, indicators of readiness, risk taking, and spirit of giving can meet the criteria for measuring the bc variable. in variable i, the optimism indicator cannot fulfil while opportunity is more fulfilling. with these predetermined indicators, the process of measuring the significance of each relationship between exogenous and endogenous variables is then carried out. the exogenous variables are a, sn, and bc while the endogenous variables are i. this measurement is the final process in determining the hypothesis. to know the significance of the correlation, it uses the bootstrapping test. the results of the bootstrap show that the t-statistic results in a > i 1.550 (h1), bc > i 5.276 (h2), and sn > i 4.399 (h3). this assessment shows a significant relationship if the value is above 1.96. the value of 1.96 or nearly 2 is convenient to take this point as a limit in judging whether a deviation is to be considered significant. it means that the relationship between a and i is not significant. meanwhile, bc and sn are thought to be important. the bootstrapping stage is the last stage of the sem-pls analysis process. the results of the hypothesis have been tested. the result of the bootstrapping are as follows: table 3. bootstrapping result path original sample (0) standard deviation (stdev) t statistics (o/stdev) attitude > intention 0.094 0.061 1.550 perceived behaviour control > intention 0.393 0.074 5.276 subjective norm > intention 0.307 0.070 4.399 source: own study. conclusions based on the analysis that has been carried out, the conclusion obtained is that entrepreneurship has become a global issue and it is important to carry out continuous studies. there are many studies on entrepreneurship, but they need to be developed by finding research gaps. one of the gaps is the entrepreneurial intention of students in the creative industry. research on this case with indonesian case studies is also rare, so this research takes case studies of students from the department of industrial design, institute of technology sepuluh november (its). because the study is about intention, the theory used to study it is the theory of planned behavior (tpb) using the structural equation modeling – partial least squares (sem-pls) analysis. the data used for analysis is 272 data points. hypothesis h1 investigates the effect of attitude (a) on entrepreneurship intention (i), hypothesis h2 investigates the effect of subjective norms (sn) on entrepreneurship i, and hypothesis h3 investigates the effect of perceived behavioral control (bc) on entrepreneurship i. the analysis of the measurement model resulted in the decision to remove two indicators, namely the variables a1, a2, and sn3. in the evaluation of the model, it is found that the five indicators that must be eliminated are a3, sn1, sn4, sn5, and i1. based on the bootstrapping test on respondent data, the results obtained by the intention variable are positively and significantly influenced by the sn and bc variables. it means that the relationship between a and i is not significant. meanwhile, bc and sn are thought to be significant. related to the topic, it can be interpreted that creative entrepreneurship intention is not influenced by student’s attitudes such as entrepreneurship as a passion, having life skills, and an openminded spirit. however, entrepreneurship intention is influenced by subjective norms such as technology, the internet, social media, and perceived behavioural control such as risk taking, readiness, spirit of giving. in case of pandemic covid 19 influence, as a part of indicator at subjective norm but it has been eliminated due to ave test. it means that students’ intention to start a business is not affected by a pandemic situation. as for the implications and recommendations, according to the findings of this study, colleges should get more involved with digital technology trends, particularly social creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 63 media, in order to stimulate entrepreneurship. the appropriate topic should be discussed on social media, such as readiness to start a business, risk taking, and giving as a good motivation. as a comparison, based on a previous study on the effects of the pandemic, eric ligouri’s research in 2020 raised two problems regarding online learning on entrepreneurship education (liguori & winkler, 2020). first, students must be trained to adjust to market situations, remain nimble, and innovate, which presents a significant challenge for the lecturer to put what we preach into reality. second, it serves as a sobering reminder that lecturers have yet to acquire the tools and capacity required to effectively teach what they do in an online manner. the research is only conducted from the lecturer point of view. however, by evaluating student intention using tpb, this research found the opposite. even though the pandemic and online learning did not affect the students’ intention to start a business. another research on creative entrepreneurs was also conducted by bhansing pv in 2018. according to research conducted at the creative business center in the netherlands, it was found that there is a link between localized passion and inspiration (bhansing et al., 2018). furthermore, passion has a favorable and significant impact on inspiration. a three-path mediation model is used in this interaction. first, the entrepreneur’s sense of enthusiasm in the environment has a favorable impact on other entrepreneurs’ perceptions of passion at the place. second, how deeply involved an entrepreneur is with his or her own creative work is influenced by the perceived passion of other entrepreneurs. finally, the more enthusiastically an entrepreneur engages in professional activities, the more motivated he or she will become. this means that the more passionate a location is as a whole (localized passion), the more individual entrepreneurs are driven to turn it into a creative business. this is also contrary to the research discussed in this article where passion as part of the attitude indicator is not a significant factor influencing entrepreneurial intention. the theoretical contribution of the study is to fill the gap in entrepreneurial research field, especially research of intention that is applied in a creative entrepreneur after the pandemic, and implemented in indonesia as a case study. in practical use, the results of this research, such as using social media as a strategy and motivational topic, can be used as a reference to support entrepreneurship programs at universities. the social media that is trending now are youtube, tiktok, instagram, and facebook. universities have to manage the content on such media intensely. they also have to invest on equipment, human capital, and advertisement specifically in this project. the contents, based on the study, recommend sharing motivational topics, for example, readiness to start a business, risk taking behaviour, and giving as motivation to be an entrepreneur. despite the fact that this study was successful, these results need to be interpreted with limitation. first, this method was tested for the case of industrial design students. if it is to be applied to other fields in the creative industry, there needs to be further studies with different variables. second, the contemporary issue while this research is going on is a pandemic that pushes students in digital transformation or study from off-line to on-line, so the pandemic and campus ecosystem is not to influence the entrepreneurial intention. however, in fact, there is another effect of the pandemic that hasn’t been captured yet in this study such as economic conditions. third, the indicators, especially on variable a and sn are limited, therefore two latent variables are loaded by just one item each. the future research is recommended to apply more reliable indicators. in terms of translation, the questionnaires are important to be shown in dual language e.g english and indonesian in order to avoid misinterpretation. since one of the findings states that social media is the most important influence to gain creative entrepreneurial intention, the future research suggests to do in-depth study on social media to promote creative entrepreneurship including how to find the role model, to start, to manage, to create educational contents, to optimize, and to evaluate. references ajzen, i. (1985). from intentions to actions: a theory of planned behavior. in j. kuhl & j. beckmann (eds.) action control (pp. 11-39). springer berlin heidelberg. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-69746-3_2 ajzen, i. (1991). the theory of planned behavior. organizational behavior & human decision processes, 50(2), 179-211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t 64 | jaroslaw korpysa, waluyohadi ajzen, i. (2001). nature & operation of attitudes. annual review of psychology, 52(1), 27-58. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.52.1.27 ajzen, i. (2002). perceived behavioral control, self-efficacy, locus of control, & the theory of planned behavior1. journal of applied social psychology, 32(4), 665-683. https://doi.org/10.1111/j.1559-1816.2002.tb00236.x ajzen, i. (2005). attitudes, personality & behaviour. mcgraw-hill education (uk). al issa, h.-e. (2021). advancing entrepreneurial career success: the role of passion, persistence, & risk-taking propensity. entrepreneurial business & economics review, 9(2), 135-150. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090209 al mamun, a., binti che nawi, n., dewiendren, a. a., & fazira binti shamsudin, s.f. (2016). examining the effects of entrepreneurial competencies on students’ entrepreneurial intention. mediterranean journal of social sciences, 7(2), 119-127. https://doi.org/10.5901/mjss.2016.v7n2p119 ambara, i.m.y., margunayasa, i.g., & kusmariyatni, n.n. (2019). pengembangan perangkat pembelajaran kolaboratif pada mata pelajaran matematika topik pengolahan data siswa kelas v sd. premiere educandum : jurnal pendidikan dasar dan pembelajaran, 9(2), 112. https://doi.org/10.25273/pe.v9i2.4671 ashour, s. (2019). how technology has shaped university students’ perceptions & expectations around higher education: an exploratory study of the united arab emirates. studies in higher education, 45(12), 2513-2525. https://doi.org/10.1080/03075079.2019.1617683 badan pusat statistik. (n.d.). retrieved april 21, 2022, from http://www.bps.go.id bagozzi, r.p., & yi, y. (1988). on the evaluation of structural equation models. journal of the academy of marketing science, 16(1), 74-94. https://doi.org/10.1007/bf02723327 bazan, c., gaultois, h., shaikh, a., gillespie, k., frederick, s., amjad, a., yap, s., finn, c., rayner, j., & belal, n. (2020). a systematic literature review of the influence of the university’s environment & support system on the precursors of social entrepreneurial intention of students. journal of innovation & entrepreneurship, 9(4). https://doi.org/10.1186/s13731-020-0116-9 bernoster, i., rietveld, c., thurik, a., & torrès, o. (2018). overconfidence, optimism & entrepreneurship. sustainability, 10(7), 2233. https://doi.org/10.3390/su10072233 bezerra, é.d., borges, c., & andreassi, t. (2017). universities, local partnerships & the promotion of youth entrepreneurship. international review of education, 63(5), 703-724. https://doi.org/10.1007/s11159-017-9665-y bhansing, p.v., hitters, e., & wijngaarden, y. (2018). passion inspires: motivations of creative entrepreneurs in creative business centres in the netherlands. the journal of entrepreneurship, 27(1), 1-24. https://doi.org/10.1177/0971355717738589 bird, b. (1988). implementing entrepreneurial ideas: the case for intention. academy of management review, 13(3), 442-453. https://doi.org/10.5465/amr.1988.4306970 birley, s., cromie, s., & myers, a. (1991). entrepreneurial networks: their emergence in ireland & overseas. international small business journal: researching entrepreneurship, 9(4), 56-74. https://doi.org/10.1177/026624269100900404 boyd, n.g., & vozikis, g.s. (1994). the influence of self-efficacy on the development of entrepreneurial intentions & actions. entrepreneurship theory & practice, 18(4), 63-77. https://doi.org/10.1177/104225879401800404 campo-ternera, l., amar-sepúlveda, p., & olivero-vega, e. (2022). interaction of potential & effective entrepreneurial capabilities in adolescents: modeling youth entrepreneurship structure using structural equation modeling. journal of innovation & entrepreneurship, 11(13). https://doi.org/10.1186/s13731-022-00201-y carpentier, c.l., & braun, h. (2020). agenda 2030 for sustainable development: a powerful global framework. journal of the international council for small business, 1(1), 14-23. https://doi.org/10.1080/26437015.2020.1714356 dabić, m., vlačić, b., kiessling, t., caputo, a., & pellegrini, m. (2021). serial entrepreneurs: a review of literature & guidance for future research. journal of small business management, 1-36. https://doi.org/10.1080/00472778.2021.1969657 damke, e.j., gimenez, f.a.p., & damke, j.f.w. (2018). strategic configurations & performance: a study in micro & small business retailers. rausp management journal, 53(1), 11-22. https://doi.org/10.1016/j.rauspm.2017.12.005 dewi, d.s., setiawan, yusuf, m., waluyohadi, & sari, n.i. (2018). local economic development of dolly lane surabaya: a descriptive study. iop conference series: earth & environmental science, 202, 012076. https://doi.org/10.1088/1755-1315/202/1/012076 drucker, p. (2014). innovation & entrepreneurship. routledge. http://dx.doi.org/10.4324/9781315747453 creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 65 duhigg, c. (2012). the power of habit: why we do what we do in life & business. random house. dwi lestari, e., rizkalla, n., & purnamaningsih, p. (2022). the effect of perceived university support, entrepreneurial self-efficacy and proactive personality in promoting student entrepreneurial intention in indonesia. journal of management & business education, 5(2), 169-197. https://doi.org/10.35564/jmbe.2022.0011 etzkowitz, h., webster, a., gebhardt, c., & terra, b.r.c. (2000). the future of the university & the university of the future: evolution of ivory tower to entrepreneurial paradigm. research policy, 29(2), 313-330. https://doi.org/10.1016/s0048-7333(99)00069-4 fini, r., grimaldi, r., marzocchi, g.l., & sobrero, m. (2012). the determinants of corporate entrepreneurial intention within small & newly established firms. entrepreneurship theory & practice, 36(2), 387-414. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2010.00411.x fisher, s.r.a. (2017). statistical methods for research workers. oliver & boyd. galloway, l., & brown, w. (2002). entrepreneurship education at university: a driver in the creation of high growth firms? education + training, 44(8/9), 398-405. https://doi.org/10.1108/00400910210449231 gemmell, r.m., & kolb, d.a. (2020). experiential learning & creativity in entrepreneurship. in encyclopedia of creativity, invention, innovation & entrepreneurship (pp. 937-944). springer international publishing. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-319-15347-6_489 goodenough, a., & waite, s. (2012). real world research: a resource for users of social research methods in applied settings (3rd ed.). journal of education for teaching, 38(4), 513-515. https://doi.org/10.1080/02607476.2012.708121 hair, j.f., black, w.c., babin, b.j., & anderson, r.e. (2010). multivariate data analysis. pearson college division. handoyo, s., yudianto, i., & fitriyah, f.k. (2021). critical success factors for the internationalisation of small– medium enterprises in indonesia. cogent business & management, 8(1). https://doi.org/10.1080/23311975.2021.1923358 hasan, n., & nisa, z. (2021). entrepreneurship & non-government mfis: with reference to skill development of women entrepreneur. asian journal of multidimensional research, 10(3), 510-519. https://doi.org/10.5958/2278-4853.2021.00187.7 hashimoto, m., & nassif, v.m.j. (2014). inhibition & encouragement of entrepreneurial behavior: antecedents analysis from managers’ perspectives. brazilian administration review, 11(4), 385-406. https://doi.org/10.1590/1807-7692bar2014130008 hassan, a., saleem, i., anwar, i., & hussain, s.a. (2020). entrepreneurial intention of indian university students: the role of opportunity recognition & entrepreneurship education. education + training, 62(7/8), 843-861. https://doi.org/10.1108/et-02-2020-0033 hill, r.j., fishbein, m., & ajzen, i. (1977). belief, attitude, intention & behavior: an introduction to theory & research. contemporary sociology, 6(2), 244. https://doi.org/10.2307/2065853 hlady-rispal, m., & jouison-laffitte, e. (2014). qualitative research methods & epistemological frameworks: a review of publication trends in entrepreneurship. journal of small business management, 52(4), 594-614. https://doi.org/10.1111/jsbm.12123 idris, a.a. (2017). entrepreneurial intention among postgraduate students in nigerian universities: conceptual review. american finance & banking review, 1(1), 12-23. https://doi.org/10.46281/amfbr.v1i1.122 kristiansen, s., & indarti, n. (2004). entrepreneurial intention among indonesian and norwegian students. journal of enterprising culture, 12(01), 55-78. https://doi.org/10.1142/s021849580400004x lamine, w., mian, s., & fayolle, a. (2014). how do social skills enable nascent entrepreneurs to enact perseverance strategies in the face of challenges? a comparative case study of success & failure. international journal of entrepreneurial behavior & research, 20(6), 517-541. https://doi.org/10.1108/ijebr-02-2013-0020 liguori, e., & winkler, c. (2020). from offline to online: challenges & opportunities for entrepreneurship education following the covid-19 pandemic. entrepreneurship education & pedagogy, 3(4), 346-351. https://doi.org/10.1177/2515127420916738 liñán, f., urbano, d., & guerrero, m. (2011). regional variations in entrepreneurial cognitions: start-up intentions of university students in spain. entrepreneurship & regional development, 23(3-4), 187-215. https://doi.org/10.1080/08985620903233929 lopes, j., antunes, h., & rodrigues, r. (2018). comparative entrepreneurship between western europe & latin america. entrepreneurship research journal, 8(4). https://doi.org/10.1515/erj-2017-0058 66 | jaroslaw korpysa, waluyohadi lopes, j., & lussuamo, j. (2020). barriers to university-industry cooperation in a developing region. journal of the knowledge economy, 12(3), 1019-1035. https://doi.org/10.1007/s13132-020-00646-0 mcnally, j.j., piperopoulos, p., welsh, d.h.b., mengel, t., tantawy, m., & papageorgiadis, n. (2019). from pedagogy to andragogy: assessing the impact of social entrepreneurship course syllabi on the millennial learner. journal of small business management, 58(5), 871-892. https://doi.org/10.1080/00472778.2019.1677059 meahjohn, i., & persad, p. (2020). the impact of covid-19 on entrepreneurship globally. journal of economics & business, 3(3), 1165-1173. https://doi.org/10.31014/aior.1992.03.03.272 mei, h., lee, c.-h., & xiang, y. (2020). entrepreneurship education & students’ entrepreneurial intention in higher education. education sciences, 10(9), 257. https://doi.org/10.3390/educsci10090257 miller, k., mcadam, r., moffett, s., alexander, a., & puthusserry, p. (2016). knowledge transfer in university quadruple helix ecosystems: an absorptive capacity perspective. r&d management, 46(2), 383-399. https://doi.org/10.1111/radm.12182 nielsen, s.l., christensen, p.r., & storvang, p. (2021). does design thinking benefit ambidextrous dynamics between sme managers’ entrepreneurial & administrative mindsets? the design journal, 24(5), 683-703. https://doi.org/10.1080/14606925.2021.1959121 nonaka, i. (1998). the knowledge-creating company. in d. neef, g. a. siesfeld & j. cefola (eds.), the economic impact of knowledge (pp. 175-187). elsevier. http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-7506-7009-8.50016-1 north, d.c. (1990). institutions, institutional change & economic performance. cambridge university press. http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511808678 nugra, b.c. (2019). tourism & creative industry in indonesia, 130216079. center for open science. http://dx.doi.org/10.31227/osf.io/ucgkj olanrewaju, a.-s.t., hossain, m.a., whiteside, n., & mercieca, p. (2020). social media & entrepreneurship research: a literature review. international journal of information management, 50, 90-110. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2019.05.011 osterwalder, a., & pigneur, y. (2013). business model generation: a handbook for visionaries, game changers, & challengers. john wiley & sons. rasyid, m. (2018). intra-creative industry trade & macroeconomic indicators in indonesia. ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3166003 rehan, f., block, j., & fisch, c. (2019). entrepreneurship in islamic communities. journal of enterprising communities: people & places in the global economy, 13(5), 557-583. https://doi.org/10.1108/jec-05-2019-0041 sabrina o., & sihombing, e.n. (2018). the relationshipbetween entrepreneurship education and mentoring toward entrepreneurship intention. jurnal manajemen, 22(3), 340. https://doi.org/10.24912/jm.v22i3.426 saksono, h. (2012). ekonomi kreatif: talenta baru pemicu daya saing daerah. jurnal bina praja, 04(02), 93-104. https://doi.org/10.21787/jbp.04.2012.93-104 salamzadeh, a., & kawamorita kesim, h. (2015). startup companies: life cycle & challenges. in 4th international conference on employment, education & entrepreneurship (eee). belgrade, serbia. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2628861 sarooghi, h., sunny, s., hornsby, j., & fernhaber, s. (2019). design thinking & entrepreneurship education: where are we, & what are the possibilities? journal of small business management, 57(1), 78-93. https://doi.org/10.1111/jsbm.12541 setiadi, n.j., & inderadi, r. (2021). the influence of creative style preference on creative behavior of indonesia’ creative industry workers. international journal of organizational business excellence, 1(1), 65-76. https://doi.org/10.21512/ijobex.v1i1.7161 sumiati, s., rofiq, a., risanto, y., & yulianti, i. (2017). encouraging competitive advantage of creative industry using cluster analysis: an evidence from creative industry in malang district, indonesia. asia pacific management & business application, 6(2), 107-114. https://doi.org/10.21776/ub.apmba.2017.006.02.4 szmrecsányi, t. (2009). joseph a. schumpeter – economic theory & entrepreneurial history. revista brasileira de inovação, 1(2), 201. https://doi.org/10.20396/rbi.v1i2.8648859 tambunan, t. (2005). promoting small & medium enterprises with a clustering approach: a policy experience from indonesia. journal of small business management, 43(2), 138-154. https://doi.org/10.1111/j.1540627x.2005.00130.x creative entrepreneurial intention of students in indonesia: implementation… | 67 tambunan, t. (2007). development of sme & women entrepreneurs in a developing country: the indonesian story. small enterprise research, 15(2), 31-51. https://doi.org/10.5172/ser.15.2.31 walliman, n. (2006). social research methods. sage publications, ltd. http://dx.doi.org/10.4135/9781849209939 zulfiqar, s., asmi, f., chandia, k.e., sarwar, b., & aziz, s. (2017). measuring entrepreneurial readiness among youth in pakistan through theory of planned behavior (tpb) based approach. business & economic research, 7(1), 149. https://doi.org/10.5296/ber.v7i1.11037 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. jarosław korpysa associate professor at the institute of management, the university of szczecin (poland). his research interests include entrepreneurship, especially academic entrepreneurship and start-ups. correspondence to: dr hab. jarosław korpysa, university of szczecin, ul. mickiewicza 16 70-383 szczecin, poland; e-mail: jaroslaw.korpysa@usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-2400-3308 waluyohadi doctoral student (doctoral school, institute of management, the university of szczecin, poland). his research interests include entrepreneurship. correspondence to: mr. wauyohadi, university of szczecin, ul. mickiewicza 16 70-383 szczecin, poland; email: waluyohadi@phd.usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6730-4645 acknowledgements and financial disclosure the article came into being financed by the university of szczecin’s scientific development fund 2022. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-02-02-pp025--2073-rosinska-bukowska 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.02 evolution of corporate social responsibility standards and their implementation in the strategies of the most powerful corporations: guidelines for the csr 5.0 concept magdalena rosińska-bukowska a b s t r a c t objective: the objective of the article is to assess the advancement of social responsibility (csr) models of the most powerful transnational corporations (top tncs) in terms of the implementation of csr principles in accordance with the idea of creating of creating shared value (csv). additionally, using the concept of the grounded theory methodology (gtm), to create guidelines for csr 5.0. for the creation of csv by companies. research design & methods: the paper, apart from literature review and its critique, presents the results of an authorial survey. the author conducted in-depth studies – using the multidimensional statistical analysis, the strategic analyses. the paper presents the results of research (2010-2021) on the strategies of the top tncs. the list of key values constituting the pillars of companies’ strategies was prepared based on the gtm on the basis of top tncs case studies (the ten strongest players in each sector) operating on a global scale in various industries: automotive, electronics, pharmaceutical, consumer goods. the quantitative research of economic indicators and the qualitative analysis of 480 annual reports focus on the assessment of the implementation of the principles of sustainable development to improve the company’s ability to create csv, and thus its competitive ability in the long term. findings: the original csr 5.0 model was designed, adequate to the challenges of the 21st century related to the creation of csv. the model was constructed on the basis of csr principles disclosed as universal and included in the strategies of the top tncs studied and related to three layers of their intellectual capital (ic). with the use of gtm, a set of key values (three for each layer) was established, constituting the pillars of csr 5.0, i.e. csr for business models focused on csv. implications & recommendations: the emphasis on the creation of csv is a requirement of 21st century competitiveness, which was confirmed by research for world leaders in four sectors. this is best seen in the area of innovation. the changes also concern the organizational and relational spheres. it is recommended to use the indicated directions of changes to prepare also other companies for new challenges. the csr 5.0 model indicates the key areas of ics of companies as requirements for securing long-term sustainable development (including in the era of automation and digitization, e.g. thanks to the personification of goods and services). contribution & value added: the paper presents an innovative approach pointing to the close relationship between intellectual capital – the implementation of csr activities – long-term competitiveness as the ability to create csv. based on extensive research, the key elements of ic have been identified, reflecting the implementation of csr in the innovative, organizational and institutional dimensions. article type: research article keywords: corporate social responsibility; creating shared value; csr; corporations; society 5.0 jel codes: f23, m14, q01 received: 6 february 2022 revised: 29 april 2022 accepted: 4 may 2022 suggested citation: rosińska-bukowska, m. (2022). evolution of corporate social responsibility standards and their implementation in the strategies of the most powerful corporations: guidelines for the csr 5.0 concept. international entrepreneurship review, 8(2), 25-35. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.02 international entrepreneurship review ri e 26 | magdalena rosińska-bukowska introduction the global economy constantly changes which influences all aspects of its functioning as well as participatory entities. this means there are new challenges: “industry 5.0”, “society 5.0.”, and “economy 5.0.” in the 21st century, digital technologies constitute a strategic element of both state competitiveness (ciffolilli & muscio, 2018) and enterprise competitiveness, however, in both cases csv (creating shared value) should constitute their ever-present attribute (bockstette & stamp, 2011; hart & milstein, 2003; porter & kramer, 1999, 2011). the challenge are the necessity to synchronise the economic, industrial and social transformative processes, the sustainable and fair development which emphasises the innovations that focus on man in the long term (ec, 2021). the effect of the 5.0 approach in business therefore means that innovativeness in necessary, but not sufficient. the 5.0 strategy signifies striving for the creation of socio-economic values (csv). “economy 5.0”/”society 5.0” means that we realize that we are responsible for the sustainable development and welfare of the world we live in (chemouny liss & korzeniewska, 2021; sarfraz et al., 2021). this requires a holistic, long-term perception, exploration instead of exploitation, management of the influence on society of all types of entities, the use of progress, including innovation and digitisation, as a potential for the creation of smart solutions important to humanity (all groups of stakeholders). the potential for innovation of a company is not measured solely through technological innovations, but also the ability to transform them into a soft value added. the personified csv-type goods that fulfil specific, even sophisticated, needs of an individual or a group (strange & zucchella, 2017), but at the same time fulfil the requirements of production and use in accordance with the standards of social responsibility (csr). therefore, currently, innovations create a culture of changes which manifests itself in the adjustments made by companies within three dimensions (rosińska-bukowska, 2019): technological one, organisational one and relational one – layers of intellectual capital (ic). the concept of “society 5.0” has a significant impact on the business models of companies, including strategic development decisions regarding the role of ic. this topic is very important because the creation of socio-economic value (csv) is a competitive challenge of the 21st century. csr strategies, which are now an inherent part of companies’ development strategies, indicate numerous activities of companies that are to prove their commitment to the welfare of society. the research questions in this article are: rq1: does the retrospective analysis (2010-2021) confirm that csr has become an increasingly important part of development strategies of the top tncs of various sectors to the same degree? rq2: is it apparent that companies are paying more and more attention to the ability of csv to innovate, organize and relate? rq3: what elements are the recurring universal values responsible for csv in terms of: innovation, organization and relations? the paper presents an innovative approach pointing to the close relationship between: (1) longterm competitiveness of companies as the ability to csv; (2) the importance of ic in strategies of tncs; (2) the implementation of advanced csr activities in business models of companies. based on extensive research of 40 top tncs – leaders of industries, the key elements of ic have been identified, reflecting the implementation of csr in the innovative, organizational and institutional dimensions. the author presents the results of research on the strategies of the top tncs in years 2010-2021. the quantitative research of economic indicators and the qualitative analysis of 480 annual reports. for the quantitative assessment, the author’s synthetic measure (synthetic indicator of creation of added value – sicav) was used, taking into account the parameters illustrating economic and intellectual capital of corporations. the list of key values constituting the pillars of companies’ strategies was prepared based on the grounded theory methodology (gtm) on the basis of top tncs case studies (the ten strongest players in each sector) operating on a global scale in various industries: automotive, electronics, pharmaceutical, consumer goods. the research focus on the assessment of the implementation of the principles of sustainable development to improve the company’s ability to create csv, evolution of corporate social responsibility standards and their implementation… | 27 and thus its competitive ability (the creation of added value) in the long term. finally, the results obtained in the linear ordering method were compared with the results of qualitative research on the advancement of the csr model assessed through the ic prism. the objective of the article is to assess the advancement of csr models of the top tncs in terms of the implementation of csr principles in accordance with the idea of csv. additionally, using the concept of the gtm, to create guidelines for csr 5.0. for the creation of csv by companies. in each of the ic layers, the author, will distinguish three elements were, reflecting the essence of changes taking place in the corporate csr, the direction of which is universal, and at the same time proves the attitude towards the creation of csv. the structure of the article encompasses, firstly, the presentation of the evolution of conceptual framework of csr, taking into account the influence of the “society 5.0” concept on the modern model of csr. secondly, the integral elements of the 21st century csr corporate model are identified. this stage is based on the analysis of research results on the strategies of csr implementation in individual subsystems of the ic in 40 tncs from various sectors. the conclusion involves discussing the aspects that aim to protect the long-term creation of socio-economic values thanks to the proper exploration of the qualities of the ic layers. literature review the notion of “csr” has evolved. the scientific discussion began in the 1930s. the first idea of csr supposes that the businessmen have an obligation to consider social objectives and values when they make decisions (bowen, 1953). one of the first approaches to determine the essence of csr through a model was eells’ continuum (1959). in the 1970s, csr became more popular as a new challenge of managerial professionalism. the discussion of csr been very limited in scope (ackerman & bauer, 1975; alexander & buchholz, 1978; fitch, 1976; ford & mclaughlin, 1981; fritsche & ehler, 1982; goodpaster & matthews, 1982; keim, 1978; zenisek, 1979). the carroll’s “four-part model of csr” (economic, legal, ethical, philanthropic) has become the most well-established concept of csr (carroll, 1979). this concept csr was extended to include responsible actions and the attitude of organisations towards the natural, social and economic environment only in the 1990s (carroll, 1999; waddock & graves, 1997). l’etang (1994) stressed that corporations need to place more emphasis on an integrated programme of corporate responsibilities regarding csr. the approach based on the stakeholder theory expanded the conceptual framework of the functioning of business. at the turn of the centuries, the need to expand the meaning of csr. the approach was based on multi-faceted, mutual benefits. it resulted in the vision of a more responsible everyday life, responsible resource management, emphasis on sustainable development and the csr of all types of entities (dahlsrud, 2008; rego et al., 2017). modern concepts of csr began to emerge when csr started to be perceived as not only a function of numerous variables – law, intentions, significant information, effectiveness ‒ but also as a method of transforming matters, issues and social needs into opportunities that make it possible to increase profits by reducing future social costs (drucker, 2006). only in the second decade of the 21st century, csr conceptualisations were considered obligatory to all organisations in order to implement organisational, innovative and relational improvements which could serve not only the organisation itself, but also all its stakeholders, including the natural environment, and would aim to ensure social welfare (afuah, 2019; brunswicker & chesbrough, 2018; glavas, 2016; shen & benson, 2016; wang et al., 2016). the companies should not only implement reactive programmes forced by consumer and ecological lobbies. the companies should create image of a socially-responsible entity should involve various pro-active actions, for instance aimed at clients (truthfulness in advertising, long-term responsibility for products and services), investors (clear information on the results and perspectives of the adopted management strategy), a group of other stakeholders in the broad sense (e.g. influence of the company’s or subcontractors’ activities on climate, social relations, exclusion areas, laws and freedoms). traditionally, in the history of mankind, technology was treated separately from social issues (lasi et al., 2014; ruttan, 1997). the notion of interdependencies between technology and social 28 | magdalena rosińska-bukowska issues first appeared in the sociotechnical theory (van der zwaan, 1975; wang et al., 2016). currently, treating these issues as an interdependent system is almost common (glavas, 2016; krill, 2019; mulej, 2011; potočan, 2021; waldman et al., 2020). a stronger interference of technology (“industry 5.0”) in each sphere of life forces an increased vigilance against the corporations’ creation of csv in the long term. managers often face restrictions on the adaptation of the mechanisms and processes that could help conceptualise a correct technological advancement in an organisation’s csr (breque et al., 2021; crifo & forget, 2015; windsor, 2006). the concept “society 5.0” makes the achievement of promising results in the area of csr conditional on the state the advancement of business models, the system of values perceived, the level of knowledge among the participants of the process and the inclusion of more and more numerous stakeholder groups. the concept describes the conditions for development necessary to obtain a responsible, man-centred society wherein the above-mentioned issues would be reduced or, even better – resolved – due to corporate involvement. the concept suggests integral framework for a potential development of csr in organisations, in order for them to correctly shape their strategies in the matters of the environment, society and economy as integral and overlapping dimensions – integrity/holism of approach (delfi, 2019; higashihara, 2018; nakanishi, 2019; rego et al., 2017; žižek et al.,2021). the exploration of the relationship between people, things, data and technology is a crucial element of the concept. it signifies understanding of technological and social correlations of development. the goal is to implement advanced technologies, popularise the newest accessible solutions and create an integrated cyberspace as a source of data which facilitates solving social issues (alcacer & cruz-machado, 2019; lee et al., 2015; shiroishi et al., 2019). therefore, a csr of organisations should include “good practices” aimed at solving innovation, organisation, and relations problems. the concept “society 5.0” shows the possibilities of creating new values through innovations focused on providing goods and services with social and economic value due to innovations, especially social ones, and stimulating the innovativeness of all stakeholder groups in the chains of value creation. from the innovative perspective, it is the use of technological changes – automation, digitalisation and personification (“industry 3.0” to “industry 5.0”). from the organisational perspective, it involves man-oriented actions undertaken in organisations. in the institutional perspective, it involves building multi-level, transparent and open relations which take into account both individuals and their organisations. the manner of implementing the csr concept and the issue of which aspects of the whole potential of theoretical models can be implemented in the csr strategies of specific organisations depends on the detailed factors determining the functioning of a given entity/enterprise (gelfand et al., 2017; mohd & abid, 2020; potočan et al., 2016). in the conditions of limited resources, heavy competition and progressive globalisation, organisations should strive to use more and more modern technologies that reduce environmental exploitation (of both the natural and the social environment). they should create concepts which connect people, things and technologies to create csv (palazzeschi et al., 2018; porter et al., 2021; savaget et al., 2019). they should redefine business models (internationalisation, innovations, reorganizations of structures, types of the most important connections). the changes in companies’ strategies should involve an intricate structure of attitudes, connections, and socio-economical relationships both in and outside the firm, and the way such they are changing (afuah, 2019; aharoni, 2014; aharoni et al., 2011; buckley & ghauri, 2015). these changes in companies’ strategies (innovations, structures, relationships ‒ layers of ic) are reflected the recommendations of the ”society 5.0” concept. these results of literature review allowed to assume the following conclusions: − the social transformation (“society 5.0”) and the technological revolution (“industry 5.0") both change the business models of companies and this is reflected in the strategy descriptions; − the implementation of the idea of csv is recorded in the guidelines for the individual layers of ic; − the advancement of the principles of the corporate csr model should concern all layers of ic, because in this way is the company's ability to create value added improved. evolution of corporate social responsibility standards and their implementation… | 29 research methodology the paper presents the results of research (2010-2021) on the strategies of the top tncs. the list of key values constituting the pillars of companies’ strategies was prepared based on the gtm on the basis of top tncs case studies (the ten strongest players in each sector) operating on a global scale in various industries: automotive, electronics, pharmaceutical, consumer goods. the quantitative research of economic indicators and the qualitative analysis of 480 annual reports focus on the assessment of the implementation of the principles of sustainable development to improve the company’s ability to create csv, and thus its competitive ability in the long term. the research encompassed case studies of corporations representatives of four sectors, selected from among sector leaders. in each case, 10 tncs of a given sector ranked in the 2021 forbes global 2000 were studied. in the automotive sector they were (their rank is given in brackets): toyota motor (12); volkswagen group (17); daimler (41); general motors (47); bmw group (61); honda motor (82); saic motor (139); hyundai motor (155), volvo group (215); tesla (262). in the electronics sector: apple (6); samsung electronics (11); microsoft (17); sony (35); ibm (59); intel (36); general electric (45); siemens (69); dell technologies (92). in the consumer sector: nestlé (39); procter & gamble (46); lvmh moët hennessy louis vuitton (64); pepsico (70); unilever (91); coca-cola (102); l’oréal (158), mcdonald’s (102), danone (238); henkel (290). in the pharmaceutical sector: johnson & johnson (34); pfizer (58); roche holding (60); novartis (65); sanofi (72); merck & co. (84); glaxosmithkline (97); abbott laboratories (121); astrazeneca (161); novo nordisk (260). for the quantitative assessment, the author’s synthetic measure was used, taking into account the parameters illustrating economic and intellectual capital of corporations (synthetic indicator of creation of added value – sicav). the most problematic issue is determining the combination of parameters that would enable measurements based on statistical data that has been published (in accordance with widely recognised methodologies). governed by this criterion, the following have been acknowledged as sources information: profit (p), market value (mv), expenditures for research and development (r&d), stockholders’ equity (se), asset value (a), assets value abroad (ava), sales (s), sales value abroad (sva), employment (e), and employment abroad (ea). the main research method for the non-experimental quantitative research, which was applied in this research project, comprised the collection of comparable data (from international reports, annual reports of corporations, rankings and statistics) with the intent to process them with the multidimensional statistical analysis (msa). in order to gather empirical material (2010-2021), the author used primarily forbes global 2000, top 100 tncs unctad, fortune global 500, ft global 500 and the annual reports of surveyed corporations. based on these sources, relative indices have been created. the constructed sicav is designed to reflect the ability of the corporation to create added value through the power of connecting all categories of capital. the parameters taken into account in the design of the sicav were chosen in such a way, as to reflect the impact of elements of the ic as a multiplier of the economic capital (aec). table 1 presents the rules for calculating individual sicav indices of the tncs ability to create value-added – using the proprietary synthetic measure taking into account the ace and ic of the corporation (sicav). table 1. diagnostic indices of the top tncs ability to create value-added no. preferences specifics 1 stimulant return on equity [roe] expressed in %. ace 2 stimulant expenditures for r&d per 1 employee [(r&d)/e] expressed in usd. ic 3 stimulant percentage of intangible assets in the creation of sales value [(mv-se)/s] expressed in %. ic 4 stimulant percentage of assets abroad in the value of total assets [ava/a] expressed in %. ic 5 stimulant percentage of employment abroad in employment in general [ea/e] expressed in %. ic source: own study. on the basis of sicva, referring to the methods of linear ordering, it was established which corporations are constantly the top-tncs in their industries. in the subsequent step, key pillars of developmental 30 | magdalena rosińska-bukowska strategies were studied by analysing the reports of individual corporations (480 annual reports, 20102021). the strategies described in the reports were analysed in terms of the significance of csr requirements in individual subsystems that make up the ic (rosińska-bukowska, 2020). the conducted study applied a division into three ic layers: innovation – innc, organisational – orgc, institutional – insc. in each layer, the strategy directives aimed at achieving the set developmental goals in terms of implementing the environmental, ethical, managerial, local, legal and economic aspects of csr were analysed. in this study, the shift from the classically researched internal and external components of csr into recorded corporation strategies that depicted the key pillars of development and concerned csr was a significant element. for this purpose, the specificity of ic was used, as it constitutes a multiplier of the ace. the author assumed that the ic of tncs in made up of three layers, encompassing: − innovation capital (innc) – the care for the natural environment expressed by developing products and technologies that exploit it to a lesser and lesser degree; systematic exchange of knowledge between business partners as part of innovation development and good practices in the industry; r&d systems that involve all levels of stakeholders; the diversification of the chains of value creation through their adaptation to the local conditions; the search for long-term technological alternatives; prolongation of product lifespan – pro-ecological modifications, etc.; − organisational capital (orgc) – management of human resources and the principles of corporate supervision taking into account the adaptation to local conditions; workplace security, including local adaptations; management of production processes (resources, services, product circulation etc.); management of the product offer, creation of diversified brand portfolios, adding local brands, emphasising the role of ecological product groups; reorganisation of structures – use of new technologies and forms of employment; diverse relations within the system of business network (ownership links – ol, strategic connections – sc and cooperative relations – cr) that evolve during an organisation’s functioning and flexibly adapt to new challenges; − institutional capital (insc) – influence on the local community; relations with business partners, suppliers, clients, public institutions, the business environment zone, education; the inclusion of all types of stakeholders in the creation of changes within the organisation; diffusion of the available sustainable solutions on all levels of relations; social innovations that serve organisations in a non-technological way to prepare them and their stakeholders for sustainable development; participation in raising stakeholder qualifications for active participation in the vision of sustainable development; shaping necessary pro-ecological behaviours; initiatives that involve stakeholders in applying the csr of a corporation; emphasis on the social acceptance of the new path of changes; participation in the reduction of exclusion from the new technological environment which enables adaptation to changes etc. finally, the results obtained in the linear ordering method were compared with the results of qualitative research on the advancement of the csr model assessed through the ic prism. results and discussion in the course of the study, the comparative analysis based on gtm always encompassed 10 tncs within a sector. on the basis of all 40 case studies, a set of three elements was developed, reflecting the key strategy aspects in each ic subsystem. the research on csr implementation in the strategies was qualitative in nature. the level of significance of a category in the strategy of a specific corporation was assessed on the following scale: + basic, ++ significant, +++ crucial. table 2 presents the juxtaposition of collected analysis results for all 4 sectors in the form of a resultant of the results of 10 tncs studied in each sector. the conducted research made it possible to determine that there is a major concurrence of developmental priorities among the top tncs – these tncs in all studied cases refer to the csr principles. in all cases, the construction of connections with the multicultural environment is especially accentuated. as a result, the implementation of csr in the insc subsystem reaches maximum values in the declaration of cooperation with a wide circle of stakeholders. a slightly lower level is observed in coevolution of corporate social responsibility standards and their implementation… | 31 operation with the competition – although building multi-centre networks for example in the automotive sector, means that this parameter is crucial. it should be mentioned that if the study were to include stellantis (omitted due to the merger of psa and fca in 2021), the index would have been much higher. the weakest point was the construction of relation networks for sharing knowledge and good industry practices. in this aspect, tesla (automotive sector) is exemplary – as it considers the possibility of infringing upon its patent rights if it serves the wellbeing of the general public. the poor results of the pharmaceutical sector in this regard are somewhat surprising. table 2. the juxtaposition of research results on the implementation of csr principles in the strategies of corporations – the sector perspective tncs by sector automotive electronics pharmaceutical consumer strategies of sector leaders top tnc sin selected sectors toyota volkswagen daimler general motors bmw honda saic motor hyundai motor volvo group tesla apple samsung microsoft sony ibm intel dell general electric siemens hitachi j&j pfizer roche novartis sanofi merck & co. glaxosmithkline abbott lab. astrazeneca novo nordisk nestle p&g lvmh pepsico unilever coca-cola l’oréal mcdonald’s danone henkel la y e rs o f in te ll e ct u a l ca p it a l innc +++ +++ +++ +++ im p le m e n ta ti o n o f c s r r&d systems, glocalisation +++ +++ +++ +++ diversity of value chains +++ +++ +++ +++ innovations, modifications +++ +++ +++ +++ orgc +++ ++ ++ +++ im p le m e n ta ti o n o f c s r diversification of the brand portfolio +++ ++ +++ +++ reorganisation of structures; strategy of internationalisation ++ ++ + + types of connections – ol, sc, cr and their flexibility +++ +++ +++ +++ insc +++ + ++ +++ im p le m e n ta ti o n o f c s r sharing knowledge, “good practices” ++ + ++ + cooperation with competitors +++ + ++ ++ circle of stakeholders +++ +++ +++ +++ significance (weight in the strategic concept): + basic, ++ significant, +++ crucial. source: own study. what is noticeable in the organisational subsystem is the high flexibility of all types of connections (ol, sc, cr) ‒ considered by all studied corporations. this enables dynamic adjustments, including responses to local needs or new structural challenges. the diversification of the brand portfolio has a 32 | magdalena rosińska-bukowska similar function, therefore considering this aspect crucial (with the automotive sector being the exception) is a major proof of the “personification” of offers for individual buyer groups, their regionalisation and even adaptation to the requirements of niche segments. on this level, the implementation of the strategy of network internationalisation based on the so-called unconventional approach which considers the social context (blankenburg, 1995) is relatively low. this matter is reflected in the “significant” level of these issues in the automotive and electronics sectors and no visible changes in that area in the pharmaceutical and consumer sectors. in the innovation subsystem, each of the three categories – r&d systems, diversification of the value chains, modifications and innovations of goods and services – show visible orientation towards the implementation of csr requirements in all 40 tncs. this appears to be the consequence of the fact that the technological area, regardless of the sector, was longer under such pressure (even in the early models of csr). in this zone, it is especially crucial that the corporations can smoothly use various concepts of the chains of value creation (market, modular, relational, captive and hierarchy – gereffi et al., 2005). in conclusion, the research results made it possible to identify universal values that constitute pillars of business models of top tncs. these values reflect the functional implementation of the principles of sustainable development, understood as turning the leading corporations towards the csv (in the four sectors studied). however, to make the results more general would require further, more indepth research. ultimately, the results obtained in the research on the advancement of the csr model assessed by the ic prism are consistent with the results of the linear ordering method, which confirms that ic is a multiplier of ace in the modern competitive model. conclusions the objective of the article was to assess the advancement of csr models of the top tncs in terms of the implementation of csr principles in accordance with the idea of csv. retrospective analysis (20102021) confirmed that csr was becoming an increasingly important part of the top tncs development strategy. however, the pace of change has varied from sector to sector. the changes in strategies are related to the social transformation (“society 5.0”) as well as new technological challenges (“industry 4.0” and its evolution to 5.0). changes in strategies reflect the focus on the idea of creating economic and social value (csv). this is evidenced in strategies that relate to the innovation, organizational, and relational changes which are the base on the creation of addition value. the studies determined, that the key universal pillars of csr strategies are: r&d systems taking into account the requirement of glocalisation; diversity of value chains; proactive innovations/modifications; diversification of the brand portfolio; reorganisation of global structures along with the company’s development; strategy of internationalisation with all types of connections and their flexibility; sharing knowledge as a form of “good practices”; coopetition, and stakeholders relationships. sectoral differences can be seen in the importance of the select elements of the various layers of the ic for the multiplication of economic capital. these values create guidelines for csr 5.0. in accordance with the creation of csv by companies. i attempted to find out if a level of development of csr strategy matches the quantitative parameters which describe corporations. further tests will be designed to determine to what extent it is possible to generalize research for the top tncs to other entities in a given industry. in the future, i would like to draw upon more scientific fields in order to increase the interdisciplinary nature of my research – to increase the depth of research and attempt to lower limitations. references ackerman, r. w., & bauer, r. a. (1975). corporate social responsiveness. reston publishing. afuah, a. (2018). business model innovation. routledge. http://dx.doi.org/10.4324/9780429446481. aharoni ,y. (2014). coalitions and competition (routledge revivals): the globalization of professional business services. routledge. https://doi.org/10.4324/9781315858180 aharoni ,y., laszlo, t., & connelly, b. l. (2011). managerial decision-making in international business: a forty-fiveyear retrospective. journal of world business, 46 (2), 135-142. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2010.05.001 evolution of corporate social responsibility standards and their implementation… | 33 alexander, g. j., & buchholz, r. a. (1978). corporate social responsibility and stock market performance. academy of management journal, 21, 479-486. blankenburg, d. (1995). a network approach to foreign market entry. in k. moller, & d. wilson (eds.), business marketing: an interaction and network perspective (pp. 375-405). kluwer academic publisher. bockstette, v., & stamp, m. (2011). creating shared value: a how-to guide for the new corporate (r)evolution. report fsg. https://www.fsg.org/publications. breque, m., de nul l., & petridis, a. (2021). industry 5.0. towards a sustainable, human-centric and resilient european industry. publications office of the european union. https://doi.org/10.2777/308407 bowen, h. r. (1953). social responsibilities of the businessman. harper & brothers. brunswicker, s., & chesbrough, h. (2018). the adoption of open innovation in large firms. research-technology management, 61(1), 35-45. https://doi.org/10.1080/08956308.2018.1399022 buckley, p. j., & ghauri, p. n. (eds.). (2015). international business strategy: theory and practice. routledge. https://doi.org/10.4324/9781315848365 carroll, a. b. (1979). a three-dimensional conceptual model of corporate performance. the academy of management review, 4(4), 497-505. carroll, a. b. (1999). corporate social responsibility: evolution of a definitional construct. business and society, 38(3), 268-295. crifo, p., forget, v. (2015). the economics of corporate social responsibility: a firm-level perspective survey. journal of economic surveys, 29(1), 112-130. chemouny liss, n., & korzeniewska, a. (2021). gospodarka 5.0. strategia społeczna firmy zdecyduje o jej sukcesie. https://www.forbes.pl ciffolilli, a., & muscio, a. (2018). industry 4.0: national and regional comparative advantages in key enabling technologies. european planning studies, 26(12), 2323-2343. https://doi.org/10.1080/09654313.2018.1529145 dahlsrud, a. (2008). how corporate social responsibility is defined: an analysis of 37 definitions. corporate social responsibility and environmental management, 15(1), 1-13. https://doi.org/10.1002/csr.132 delfi, (2019). scientists predict: ai and humans in the industry 5.0. https://www.delfi.lt/en/business/scientistspredict-ai-and-humans-in-the-industry-50.d?id=83095857 drucker, p. f. (2006). managing for results: economic tasks and risk-taking decisions. collins. european commission / ec (2021). horizon europe strategic plan (2021-2024). publications office of the european union. https://eeas.europa.eu eells, r. (1959). social responsibility: can business survive the challenge? business horizons, 2(4), 33-41. fitch, h. g. (1976). achieving corporate social responsibility. academy of management review, 1, 38-46. ford, r., & mclaughlin, f. (1981). defining corporate social responsibility. a three group survey. review of business and economic research, 17 (1), 72-77. fritsche, d. j., & ehler, w. (1982). how ethical investors attempt to influence corporate social behavior. business forum, 7(1), 19-25. gelfand, m. j., aycan, z., erez, m., & leung, k. (2017). cross-cultural industrial organizational psychology and organizational behaviour: a hundred-year journey. journal of applied psychology, 102(3), 514-529. https://doi.org/10.1037/apl0000186 gereffi, g., humphrey j., & sturgeon, t. (2005). the governance of global value chains. review of international political economy, 12(1), 78-104. https://doi.org/10.1080/09692290500049805 glavas, a. (2016). corporate social responsibility and organizational psychology: an integrative review. frontiers in psychology, 7(144), 1-13. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2016.00144 goodpaster, k. e., & matthews, j. b. (1982). can a corporation have conscience? harvard business review 60(1), 132-141. hart, s. l., & milstein, m. b. (2003). creating sustainable value. academy of management perspectives, 17(2). https://doi.org/10.5465/ame.2003.10025194 higashihara, t. a. (2018). a search for unicorns and the building of “society 5.0”. davos, switzerland: world economic forum. 34 | magdalena rosińska-bukowska keim, g. (1978). corporate social responsibility. an assessment of the enlightened self-interest model. academy of management review, 3, 32-39. krill, m. (2019). industry 5.0 – networking między człowiekiem a maszyną. https://polskiprzemysl.com.pl/utrzymanie-ruchu/industry-5-0/23.07.2019 lasi, h., fettke, p., feld, t., & hoffmann, m. (2014). industry 4.0. business and information systems engineering, 6(4), 239-242. https://doi.org/10.1007/s12599-014-0334-4 lee, j., bagheri, b., & kao, h. a. (2015). a cyber-physical systems architecture for industry 4.0-based manufacturing systems. manufacturing letters, 3, 18-23. https://doi.org/10.1016/j.mfglet.2014.12.001 l’etang, j. (1994). public relations and corporate social responsibility: some issues arising. journal of business ethics, 13(2), 111-123. https://doi.org/10.1007/bf00881580 mohd, j., & abid, h. (2020). critical components of industry 5.0 towards a successful adoption in the field of manufacturing. journal of industrial integration and management, 5(3), 327-348. https://doi.org/10.1142/s2424862220500141 mulej, m. (2011). survival: climate change and innovation of habits toward more social responsibility of humans. the european journal of management and public policy, 11(1), 51-70. nakanishi, h. (2019). modern society has reached its limits – “society 5.0” will liberate us. world economic forum. palazzeschi, l., bucci, o., & di fabio, a. (2018). re-thinking innovation in organizations in the industry 4.0 scenario: new challenges in a primary prevention perspective. frontiers in psychology, 9(30). https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.00030 porter, m. e., & kramer, m. r. (1999). philanthropy’s new agenda: creating value, harvard business review, 77(6), 121-130. porter, m. e., & kramer, m. r. (2011). creating shared value. harvard business review, january-february, 62-77. porter, m. e., hills, g., pfitzer, m., patscheke, s., & hawkins, e. (2021). measuring shared value. how to unlock value by linking business and social results. report fsg. https://www.fsg.org/publications. potočan, v., nedelko, z., peleckiene, v., &, peleckis, k. (2016). values, environmental concern and economic concern as predictors of enterprise environmental responsiveness. journal of business economics and management, 17(5), 685-700. https://doi.org/10.3846/16111699.2016.1202315 potočan, v., mulej, m., & nedelko, z. (2021). society 5.0: balancing of industry 4.0, economic advancement and social problems. kybernetes, 50(3), 794-811. https://doi.org/10.1108/k-12-2019-0858 rego, a., cunha, m. p., & polonia, d. (2017). corporate sustainability: a view from the top. journal of business ethics, 143(1), 133-157. https://doi.org/10.1007/s10551-015-2760-8 rosińska-bukowska, m. (2019). human capital and intellectual capital in modern international business – based on studies of the strategies of transnational corporations. comparative economic research, 22(2) 141-158. https://doi.org/10.2478/cer-2019-0017 rosińska-bukowska, m. (2020). global business networks. concept – structure – competitiveness. publisher of the university of lodz. http://dx.doi.org/10.18778/8220-046-1 ruttan, v. (1997). induced innovation, evolutionary theory and path dependence: sources of technical change. the economic journal, 107(444), 1520-1529. https://doi.org/10.1111/j.1468-0297.1997.tb00063.x sarfraz, z., sarfraz, a., iftikar, h. m., & akhund, r. (2021). is covid-19 pushing us to the fifth industrial revolution (society 5.0)? pakistan journal of medical sciences, 37(2), 591-594. https://doi.org/10.12669/pjms.37.2.3387 savaget, p., geissdoerfer, m., kharrazi, a., & evans, s. (2019). the theoretical foundations of sociotechnical systems change for sustainability: a systematic literature review. journal of cleaner production, 206, 878-892. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2018.09.208 shen, j., & benson, j. (2016). when csr is a social norm. how socially responsible human resource management affects employee work behaviour. journal of management, 42(6), 1723-1746. https://doi.org/10.1177/0149206314522300 shiroishi, y., uchiyama, k., & suzuki, n. (2019). better actions for society 5.0: using ai for evidence based policy making that keeps humans in the loop. computer, 52(11), 73-78. https://doi.org/10.1109/mc.2019.2934592 strange, r., & zucchella, a. (2017). industry 4.0, global value chains and international business. multinational business review, 25(3), 174-184. 1 https://doi.org/0.1108/mbr-05-2017-0028 evolution of corporate social responsibility standards and their implementation… | 35 van der zwaan, a. h. (1975). the socio-technical systems approach: a critical evaluation. international journal of production research, 13, 149-163. https://doi.org/10.1080/00207547508942982 waddock, s., & graves, s. (1997). the corporate social performance – financial performance link. strategic management journal, 18(4), 303-319. https://doi.org/10.1002/(sici)1097-0266 waldman, d. a., siegel, d. s., & stahl, g. k. (2020). defining the socially responsible leader: revisiting issues in responsible leadership. journal of leadership & organizational studies, 27(1), 5-20, https://doi.org/0.1177/1548051819872201 wang h., tong, l., takeuchi, r., & george, g. (2016). corporate social responsibility: an overview and new research directions. academy of management journal, 59(2), 534-544. https://doi.org/10.5465/amj.2016.5001 windsor, d. (2006). corporate social responsibility: three key approaches. journal of management studies, 43(1), 93-114. https://doi.org/10.1111/j.1467-6486.2006.00584.x zenisek, t. j. (1979). corporate social responsibility: a conceptualization based on organizational literature. academy of management review, 4, 359-368. https://doi.org/10.5465/amr.1979.4289095 žižek, s. š., mulej, m., & potočnik, a. (2021). the sustainable socially responsible society: well-being society 6.0. sustainability 2021, 13(9186). https://doi.org/10.3390/su13169186 author magdalena rosińska-bukowska phd in economics (2000, university of lodz, poland); associate professor at the university of lodz (poland). her research interests include international business, international management , and international marketing. correspondence to: prof. magdalena rosińska-bukowska, phd, university of lodz, faculty of economics and sociology, international business and trade department, pow 3/5, 90-255 lodz, poland, e-mail: magdalena.rosinska@uni.lodz.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-4525-0751 conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-27-419-zięba s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : zięba, ł. (2017). giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego przedsiębiorstw w polsce i w wybranych krajach ue. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 419-435. giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego przedsiębiorstw w polsce i w wybranych krajach ue łukasz zięba uniwersytet technologiczno-humanistyczny im. k. pułaskiego w radomiu wydział nauk ekonomicznych i prawnych katedra biznesu i finansów międzynarodowych ul. chrobrego 31, 26-600 radom e-mail: l.zieba@uthrad.pl streszczenie: w artykule przedstawiono charakterystykę obligacji jako źródła kapitału dla firm. prowadzona jest również analiza rynków papierów wartościowych w wybranych krajach. ponadto, w oparciu o analizę wielkości kapitału uzyskanego dzięki emisji obligacji giełdowych, autor stara się ocenić znaczenie tej formy pozyskiwania kapitału w wybranych krajach. weryfikacja hipotez opierała się na badaniach literaturowych i analizie danych statystycznych w latach 1999-2015. słowa kluczowe: giełda papierów wartościowych; obligacje korporacyjne; kredyt bankowy klasyfikacja jel: g1, g3 1. wstęp wybór właściwego źródła kapitału jest jednym z kluczowych problemów decyzyjnych dla przedsiębiorstw, tym bardziej że mogą one korzystać z różnych metod zasilania kapitałowego w zależności od swoich potrzeb (emisja akcji i obligacji, papiery dłużne, kredyty i pożyczki bankowe, venture capital, leasing, factoring i inne). jednym z istotnych źródeł pozyskiwania kapitału jest giełda papierów wartościowych, gdzie przedsiębiorstwa mogą plasować emisje akcji i/lub obligacji i zwiększać odpowiednio kapitał własny lub pozyskiwać kapitał obcy. giełda papierów wartościowych jest głównym konkurencyjnym źródłem pozyskiwania kapitału w stosunku do sektora bankowego i oferowanych przez ten sektor kredytów bankowych. dlatego warto zbadać rolę giełdowej emisji obligacji w finansowaniu przedsiębiorstw w krajach unii europejskiej, w tym i w polsce. celem niniejszego opracowania było zbadanie wielkości giełdowej emisji obligacji jako źródła finansowania przedsiębiorstw w polsce i w wybranych krajach unii europejskiej (francja, grecja, irlandia, niemcy, wlk. brytania). giełda papierów wartościowych jest istotnym 420 łukasz zięba miejscem, za pośrednictwem którego przedsiębiorstwa mogą pozyskiwać kapitał poprzez nowe emisje akcji i/lub obligacji. jednakże znaczenie giełdy papierów wartościowych w danej gospodarce bywa zróżnicowane i może zależeć od ukształtowanego w danym kraju systemu finansowego, poziomu rozwoju finansowego i gospodarczego, czy też alternatywnych metod pozyskiwania kapitału (przede wszystkim długoterminowego kredytu bankowego). w związku z tym, w pracy zaproponowano następującą hipotezę badawczą: emisja obligacji przedsiębiorstw odgrywa mniejszą rolę, jako forma pozyskiwania kapitału w krajach europy kontynentalnej (w tym w polsce) niż w krajach o modelu anglosaskim, co jest uwarunkowane większą rolą kredytu bankowego jako źródła finansowania. im wyższy jest poziom rozwoju finansowego i gospodarczego kraju, tym zazwyczaj większa jest skłonność przedsiębiorstw do pozyskiwania kapitału z giełdy papierów wartościowych. 2. obligacje jako instrument finansowy notowany na giełdzie papierów wartościowych obligacje to instrument rynku kapitałowego wykorzystywany na szeroką skalę. emitenci obligacji, którzy oferują je na rynku starają się zdobyć kapitał na inwestycje, realizacje celów związanych z rozwojem infrastruktury, finansowanie deficytu i wydatków budżetowych, czy też na dofinansowanie krajów rozwijających się będących członkami wspólnot gospodarczych. polska ustawa o obligacjach definiuje je jako „papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia” (ustawa o obligacjach, 1995, poz. 1300). w. dębski charakteryzuje obligacje jako „papier wartościowy poświadczający wierzytelność, czyli zobowiązanie dłużne emitenta wobec jej właściciela na określoną sumę wraz z zobowiązaniem do wypłaty oprocentowania w ustalonych terminach. może także zawierać zobowiązanie emitenta do określonego świadczenia niepieniężnego. z tego względu zaliczana jest do grupy papierów wartościowych wierzytelnościowych” (dębski, s. 234). w. bień określa obligacjami papiery wartościowe, w których „emitent tj. wystawca potwierdza zaciągnięcie określonej kwoty pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu właścicielowi obligacji w ustalonym z góry terminie oraz do zapłaty odsetek” (bień, s.31). rola gospodarcza obligacji jako papieru wartościowego jest realizowana poprzez szereg funkcji jakie spełnia jako instrument rynku kapitałowego. wśród najważniejszych funkcji charakterystycznych dla ogółu obligacji można wymienić funkcje kredytową, lokacyjną, obiegową, płatniczą i gwarancyjną (antkiewicz, s. 44). parametry jakie określają cechy każdej obligacji to wartość nominalna obligacji, termin wykupu, odsetki. wartość nominalna obligacji – face value, przypisana do obligacji kwota reprezentująca wielkość udzielonego ich emitentowi kredytu. jest podstawą do naliczania odsetek przysługujących od danej obligacji. w okresie od emisji do wykupu obligacji wartość nominalna jest niezmienna, w terminie wykupu następuje jej zwrot posiadaczowi obligacji. termin wykupu – giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 421 inaczej termin zapadalności, to okres po upływie którego należy zwrócić wierzycielowi pożyczone pieniądze reprezentowane w obligacji. w warunkach emisji emitent może określić zasady przedterminowego wykupu obligacji. proces wykupu obligacji, może być jednorazowy lub w ratach. w tym drugim przypadku, o tym, która seria obligacji będzie w danym momencie podlegała wykupowi decyduje zazwyczaj losowanie. odsetki – reprezentują korzyści posiadacza obligacji za pożyczenie pieniędzy instytucji, firmie, która te obligacje wyemitowała. mają dawać obligatariuszowi stały dochód, niezależny od osiąganych przez emitenta zysków. są systematycznie wypłacane w okresach i kwotach ustalonych w warunkach emisji (wyjątek stanowią obligacje zerokuponowe). zasady naliczania odsetek powinny być znane inwestorom w momencie emisji obligacji (dębski, ss. 235-238). w obrocie giełdowym jak i pozagiełdowym istnieje wiele rodzajów obligacji. kryteriami ich podziału mogą być osoba emitenta, sposób oprocentowania, czas do wykupu, czy też prawa z nich wynikające. biorąc pod uwagę kryterium emitenta w. bień wyróżnił rodzaje obligacji takie jak obligacje państwowe, zwane skarbowymi, obligacje instytucji finansowych, np. banków, ubezpieczycieli, obligacje organów samorządowych lub komunalnych, obligacje przedsiębiorstw publicznych – poczta, kolej; obligacje pozostałych przedsiębiorstw i instytucji (bień, s. 38). bardziej zwięzły podział proponuje natomiast w. dębski, który dzieli obligacje na obligacje skarbowe, komunalne i przedsiębiorstw (dębski, ss. 238-240). ze względu na sposób oprocentowania możemy podzielić obligacje na obligacje o stałej stopie procentowej, które dają posiadaczowi stały i regularny dochód (gdy emitent wywiązuje się z zobowiązań). przez cały okres odsetki nie zmieniają się. obligacje zerokuponowe to obligacje pozbawione kuponów odsetkowych, nie wypłacane są od nich odsetki. zysk posiadacza polega na tym, że kupuje je ze znacznym dyskontem w stosunku do ich wartości nominalnej. obligacje o oprocentowaniu zmiennym, z których dochód nie jest z góry określony. znana jest tylko zasada sposobu naliczania odsetek. kwota jaka ma być wypłacona jest znana dopiero na krótki okres przed terminem płatności. celem emisji tak oprocentowanych obligacji jest zapewnienie inwestorom, określonej siły nabywczej kapitału, który zainwestowali, w przypadku dużej inflacji i wzrostu stóp procentowych. oprocentowanie może być określane na podstawie oprocentowań na rynku międzybankowym (libor, wibor 3lub 6-miesięczny), oprocentowania bonów skarbowych (52-tyg.) lub rentowności swapów. obligacje z oprocentowaniem indeksowanym – wartość odsetek jest ustalana na podstawie wybranego wskaźnika, który musi być podany w umowie emisyjnej. może to być np. indeks inflacji z danego okresu (np. 1 roku) lub stopa zwrotu w danym okresie z wybranego dobra np. złota (antkiewicz, ss. 40-41). biorąc pod uwagę termin zapadalności możemy podzielić obligacje na krótkoterminowe – z terminem wykupu do 5 lat, średnioterminowe – z terminem wykupu od 5 do 10 lat oraz długoterminowe – z terminem wykupu powyżej 10 lat. warto zauważyć, że granica podziału w tej klasyfikacji jest bardzo płynna i trudno wskazać jeden powszechny podział (najlepszy, s. 401). w polsce za obligacje krótkoterminowe uznaje się obligacje z terminem zapadalności do 1 roku, natomiast obligacje średnioi długoterminowe to obligacje z terminem wykupu powyżej 1 roku. 422 łukasz zięba według kryterium praw wynikających z obligacji można wyróżnić obligacje zwykłe, które nie posiadają szczególnych praw i przywilejów. w formie zdematerializowanej są powszechnie stosowane na rynku wtórnym (np. w polsce są przedmiotem obrotu na giełdowym i pozagiełdowym rynku regulowanym, który jest organizowany od 2009 r. przez dwie instytucje – catalyst i bondspot). obligacje zamienne to z kolei obligacje których nabywca ma w przyszłości prawo zamienić je na akcje spółki, będącej emitentem tych akcji. obligacje tego typu charakteryzują się wszystkimi podstawowymi cechami obligacji klasycznych z dodatkową opcją, która daje prawo do ich zamiany na akcje emitenta (taylor et. al., s. 4). z emisji tego rodzaju obligacji korzystają firmy rozwijające się, ze względu na korzyści jakie taka emisja ze sobą niesie: niższe oprocentowanie, konwersja długu na kapitał zakładowy, mniej rygorystyczne warunki emisji niż w przypadku innych obligacji (dębski, ss. 242246). także przedsiębiorstwa o mocnej pozycji finansowej korzystają z tej formy zasilenia finansowego, właśnie ze względu na niższy koszt emisji obligacji zamiennych, pomimo tego, że bez trudu mogłyby wyemitować akcje lub obligacje klasyczne. obligacje zamienne jako obca forma finansowania podmiotu gospodarczego obniża całkowity koszt kapitału poprzez występowanie zjawiska tarczy podatkowej (zmniejszenie podstawy opodatkowania o koszt uzyskania przychodu jaki stanowią odsetki od zaciągniętych zobowiązań). obligacje zamienne mogą także zwiększyć wiarygodność firmy, a w konsekwencji zdolność kredytową, co może skutkować łatwiejszymi możliwościami pozyskania nowych środków, jeżeli zajdzie taka potrzeba (brealey et. al. 2001, ss. 507-508). ponadto obligacje zamienne cechują się niskim kosztem bieżącej obsługi finansowania, pozwalają emitentowi na większą elastyczność w kształtowaniu wskaźnika struktury kapitału, a jeżeli jest w nich zawarta opcja przedterminowego wykupu, to zamiana ich na akcje obniża wielkość poziomu zadłużenia i firma może zaciągnąć nowy dług (antkiewicz, s. 85). wśród obligacji zamiennych możemy wyróżnić obligacje mandatowe (zobowiązują obligatariusza do zamiany ich na akcje w terminie zapadalności; popularne w stanach zjednoczonych) oraz obligacje odwrotnie zamienne (prawo wyboru sposobu wykupu tych obligacji – czy to przez zwrot kwoty nominalnej wraz z kuponami odsetkowymi, czy też przez zamianę ich na akcje – przysługuje emitentowi, a nie obligatariuszowi. w zamian emitent oferuje inwestorom wyższe oprocentowanie) (brown, 2006, ss. 9-26). wśród innych rodzajów obligacji należy wskazać również obligacje niezabezpieczone i zabezpieczone. obligacje niezabezpieczone charakteryzują się większym ryzykiem i powinny oferować wyższą stopę zwrotu dla inwestorów (fabozzi, 2002, ss. 251-282). wśród obligacji zabezpieczonych można wyróżnić obligacje detaliczne – dostępne dla wszystkich inwestorów za pośrednictwem biur maklerskich, internetu, banków i innych instytucji pośredniczących; i hurtowe dostępne wyłącznie na przetargach na rynku pierwotnym instytucjom bądź inwestorom spełniającym określone wymagania i posiadającym uprawnienia zezwalające na udział w przetargach (mishkin et. al. 2006, ss. 245-256). giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 423 3. giełdowa emisja obligacji korporacyjnych emisja papierów wartościowych przez przedsiębiorstwo czy to na rynek publiczny, czy też do obrotu niepublicznego wiąże się ze zmianą jego struktury kapitałowej, co w konsekwencji może doprowadzić także do zmian w strukturze własnościowej przedsiębiorstwa. przedsiębiorstwo może bowiem wyemitować akcje zwykłe, uprzywilejowane, obligacje korporacyjne lub obligacje zamienne. emisja tych długoterminowych papierów wartościowych przyczynia się do pozyskania przez firmę potrzebnego kapitału rozwojowego, jednocześnie powodując zmiany struktury właścicielskiej (w przypadku emisji akcji) lub poziomu zadłużenia długoterminowego (w przypadku emisji obligacji). zmiany te muszą być brane pod uwagę przez dotychczasowych właścicieli, którzy muszą dobrze przeanalizować nie tylko czy warto iść tą drogą w celu pozyskania zasilenia finansowego, ale jakie skutki i wpływ będzie to miało na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa. publiczna emisja instrumentów finansowych wiąże się z koniecznością odpowiedniego przygotowania firmy, która musi przejść szereg etapów, w tym kontrolnych, aby jej walory mogły znaleźć nabywców na rynku publicznym i przynieść spółce kapitał, o który się stara. emisja papierów wartościowych jest uwarunkowana wieloma czynnikami, które decydują o jej powodzeniu. jest to związane z samym funkcjonowaniem rynku publicznego, ramami politycznymi, gospodarczymi, organizacyjnymi, prawnymi, a także historycznymi jakie funkcjonują na danym rynku. wprowadzenie instrumentów finansowych do obrotu publicznego, wiąże się z tym, że muszą spełnić wiele wymagań formalno-prawnych, aby mogły być dopuszczone do obrotu publicznego. sama konstrukcja obrotu publicznego nakłada na emitenta wiele obowiązków organizacyjnych i informacyjnych, które muszą zostać spełnione. chociaż istnieją nieliczne przypadki, gdzie publiczna emisja papierów wartościowych nie zakończyła się notowaniem ich na giełdzie, to jednakże zdecydowana większość nowowyemitowanych instrumentów finansowych jest przedmiotem obrotu na zorganizowanym rynku regulowanym. praktyka pokazuje, że rynek pozagiełdowy wybierają młode, niewielkie firmy, które jednocześnie zgłaszają zapotrzebowanie na kapitał, ale nie mogą narażać się na zbyt duże koszty związane z jego pozyskaniem. rynek giełdowy natomiast to szansa dla spółek już funkcjonujących na rynku, stabilnych dla których najważniejsze jest pozyskanie założonej sumy kapitału (kwoty rzędu od kilku do setek milionów lub miliardy). wśród przyczyn jakie stoją za podjęciem decyzji o publicznej emisji instrumentów finansowych można wymienić chęć pozyskania kapitału na rozwój, perspektywy lepszego dostępu do funduszy kapitałowych w przyszłości, zapewnienie akcjom/obligacjom lepszej płynności, dokonanie zmian w zarządzaniu firmą, uzyskanie efektów marketingowych dla przedsiębiorstwa, jego usług lub produktów (nawrot, 2010, s. 25), a także połączenie się ze spółką już notowaną w obrocie giełdowym, jeżeli plan firmy zakłada taką strategię (pagano et. al. 1998, ss. 27-64). 424 łukasz zięba z kolei w. milo stwierdza, że do czynników emisji można zaliczyć między innymi potrzebę uzyskiwania nowych kapitałów (najbardziej powszechny i naturalny motyw spółek decydujących się na emisję papierów wartościowych), potrzebę wyceny spółek w sposób obiektywny, czyli na rynku, procesy oddłużeniowe spółek oraz umarzanie akcji poprzez ich wykup przez emitenta (milo, 2000, ss. 100-105). wśród przyczyn emisji instrumentów rynku kapitałowego można wymienić także łatwiejszy dostęp do nowych źródeł kapitału, niski koszt pozyskania kapitału, wzrost wiarygodności firmy – fakt posiadania statusu spółki publicznej, bycie notowanym na rynku regulowanym podnosi prestiż i wiarygodność firmy w oczach potencjalnych inwestorów, co może skutkować łatwiejszym dostępem do innych źródeł finansowania wcześniej będących poza zasięgiem przedsiębiorstwa. także możliwość pozyskania inwestora strategicznego może być tym czynnikiem, który wpłynie na decyzje o publicznej emisji papierów wartościowych, gdyż status spółki publicznej pozwala względnie łatwiej pozyskać inwestora strategicznego w przypadku, gdy spółka poszukuje środków do sfinansowania rozwoju, badań, czy też wsparcia technologicznego(poślad et. al. 2006, ss. 27-39). oprócz wyżej wymienionych przyczyn emisji instrumentów finansowych w. nawrot wskazuje także na inne czynniki, które zamierzająca emitować papiery wartościowe spółka powinna wziąć pod uwagę. wskazuje na: strategie inwestycyjne posiadaczy akcji, koniunkturę giełdową, ryzyko towarzyszące danym instrumentom, sytuację polityczną i makroekonomiczną (nawrot, 2010, s.27). rynek papierów wartościowych odgrywa istotną rolę w systemie finansowym gospodarek wolnorynkowych. poprzez swoje funkcje ułatwia alokację kapitału jednostek, które mają go w nadmiarze do jednostek, które zgłaszają na niego zapotrzebowanie, a giełdy papierów wartościowych w swojej funkcji koncentracji kapitału ułatwiają spotkanie strony podażowej i popytowej, przy czytelnych warunkach. dobrze rozwinięty rynek papierów wartościowych może zapewnić gospodarce sprzyjające warunki do wzrostu gospodarczego poprzez oddziaływanie na poziom inwestycji i oszczędności oraz absorpcję szoków ekonomicznych (bukowski, 2009, s. 16; kosztowniak, 2011, ss. 271-280; pszczółka, 2013, ss. 75-77). zmiany koniunktury giełdowej mają istotny wpływ na decyzje inwestorów, a co za tym idzie na zdolność do pozyskiwania kapitału z giełdy przez zainteresowane tym przedsiębiorstwa. wydaję się, że w okresie „dobrej” koniunktury – hossy na giełdzie firmom jest znacznie łatwiej pozyskać zasilenie finansowe, znaleźć inwestorów, a dzięki temu zrealizować emisję zgodnie z ustanowionym celem. tendencja odwrotna występuje w okresie „złej” koniunktury giełdowej – bessy. więcej jest wtedy chętnych do sprzedaży papierów wartościowych i modyfikowania swojego portfela oraz do szukania alternatywnych źródeł inwestycji (mishkin, 2001, ss. 1-2). emisja obligacji korporacyjnych stanowi zewnętrzne źródło finansowania działalności przedsiębiorstw kapitałem obcym. obligacja jest instrumentem dłużnym długoterminowego finansowania i stanowią alternatywę dla kredytu bankowego. publiczna emisja obligacji przez przedsiębiorstwa oznacza emisję długu o pewnej nominalnej wartości, od której zobowiązuje się wypłacać obligatariuszowi odsetki i zwrócić pożyczony kapitał w ustalonym czasie. szczegóły płatności lub giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 425 ich brak (w przypadku obligacji zerokuponowych), termin, po którym należy zwrócić pożyczone środki i realizacja dodatkowych praw wynikających z posiadanych przez pożyczkodawcę obligacji (np. z obligacji zamiennych, czy warrantów), zabezpieczenie emisji obligacji lub jego brak, wysokość płaconych odsetek i częstotliwość ich naliczania są kluczowymi elementami emisji, które mogą zadecydować o jej powodzeniu (fabozzi, 2000, ss. 165-205). dzięki przeprowadzeniu odpowiednich analiz firma może pozyskać w ten sposób zasilenie finansowe stosunkowo tanim kosztem. tak jak w przypadku publicznej emisji akcji, tak i w przypadku publicznej emisji obligacji przedsiębiorstwo musi spełnić określone przepisami wymagania, które regulują dopuszczenie obligacji do obrotu na rynku publicznym. w przeprowadzeniu realizacji emisji obligacji przedsiębiorstwo musi skorzystać z pośrednictwa firmy inwestycyjnej, która przeprowadzi firmę przez wszystkie etapy emisji. w przypadku emisji obligacji kluczowe znaczenie wydają się mieć zyski jakich oczekują potencjalni ich nabywcy. zyski te utożsamiane są z oprocentowaniem obligacji. firma powinna ustalić poziom oprocentowania na takim poziomie, który przyniesie inwestorom zadowalającą stopę zwrotu z inwestycji, jednocześnie nie narażając się na ryzyko wynikające z niemożności spłaty zadłużenia. inwestorzy, którzy są zainteresowani nabyciem dany obligacji dokonują ich wyceny oraz szacują poziom ryzyka (madura, 2010, ss. 173-203). w związku z tym istotne znaczenie w ustalaniu warunków emisji zarówno dla emitenta jak i inwestorów ma ocena ratingowa, o jaką może się starać przedsiębiorstwo. w przypadku wysokiej oceny ratingowej można znacznie zmniejszyć koszt emisji, natomiast gdy ocena ratingowa jest na poziomie ryzykownym, spekulacyjnym, wówczas koszty emisji muszą wzrosnąć, gdyż inwestorzy oczekują dodatkowej premii za zwiększony poziom ryzyka, który są skłonni przyjąć (brown, 2006, s.118; chisholm, 2009, s. 72). emisja dłużnego papieru wartościowego jakim jest obligacja stanowi w głównej mierze alternatywę dla kredytu bankowego. cechy obligacji, które mogą zwiększyć zainteresowanie tym instrumentem wśród emitentów to przede wszystkim dywersyfikacja źródeł finansowania, szybkość pozyskania kapitału, fakultatywność ustanawiania zabezpieczeń emisji, brak konieczności określenia celu wykorzystania pozyskanych środków, a także możliwość ustanowienia silnych relacji z inwestorami instytucjonalnymi, co może zaowocować dalszą współpracą w przyszłości (antkiewicz, 2011, s. 141). do wad związanych z publiczną emisją obligacji można zaliczyć koszty emisji, obowiązki informacyjne, czasochłonność pozyskania kapitału z punktu widzenia inwestora ryzyko związane z inwestycjami w obligacje może dotyczyć ryzyka kredytowego, które może przyczynić się do upadłości emitenta i w konsekwencji do nie spłacenia zaciągniętego długu; ryzyko reinwestowania odzwierciedlające nieprzewidywalne zmiany stóp procentowych; ryzyko kursu walutowego mające znaczenie dla inwestorów zagranicznych oraz ryzyko siły nabywczej odzwierciedlające nieprzewidziane zmiany w przyszłej wartości pieniądza, która ma wpływ na realne stopy zwrotu z obligacji (bailey, 2005, ss. 297-298). w przypadku rynku obligacji korporacyjnych największe znaczenie ma ten rynek w gospodarce irlandii, a jego wielkość w latach 2006-2011 przekraczała 426 łukasz zięba 100% pkb (wyjątek stanowi 2008 r.). dynamika rozwoju tego rynku w irlandii wydaje się być równie imponująca. w badanym okresie wielkość rynku obligacji korporacyjnych zwiększyła się o 107,43pkt. % (prawie 19-krotny wzrost). w pozostałych badanych krajach rynek obligacji korporacyjnych wydaje się być rynkiem stosunkowo mało znaczącym, z wyjątkiem gospodarki francji (56,26% pkb w 2011 r.) oraz grecji (zwiększenie rynku w badanym okresie o 33,54pkt. %). udział kapitalizacji na rynku obligacji korporacyjnych w pkb w polsce jest najmniejszy ze wszystkich badanych zmiennych oraz kilkukrotnie mniejszy od wskaźnika pozostałych analizowanych krajów. świadczy to o niskim stopniu rozwoju tego segmentu rynku finansowego w polsce. w 1999 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 0,15% pkb, a w 2011 r. na poziomie 2,07% pkb. udział tego wskaźnika w pkb polski wydaje się znikomy. jego wzrost spowodowany jest przede wszystkim uruchomieniem zorganizowanych platform obrotu catalyst i bondspot 30 września 2009 r. przez gpw w warszawie. tabela 1. kapitalizacja na rynku obligacji korporacyjnych/pkb w % w cenach stałych w latach 1999-2011 rok niemcy wlk. brytania francja irlandia grecja polska 1999 58,72 18,68 35,06 6,04 0,54 0,15 2000 57,06 18,26 34,19 7,73 0,23 0,18 2001 53,04 17,28 35,24 9,38 0,17 0,22 2002 48,12 17,30 37,86 10,31 0,24 0,31 2003 46,70 17,00 40,58 30,86 1,06 0,44 2004 41,52 16,35 41,19 62,71 2,32 0,51 2005 34,92 15,08 38,31 80,99 3,89 0,52 2006 32,70 14,85 39,14 96,51 6,18 0,67 2007 35,41 15,81 46,59 102,51 8,41 0,98 2008 35,40 15,56 51,15 95,32 10,94 0,96 2009 36,51 15,93 53,78 103,98 13,43 1,20 2010 31,59 15,05 55,88 119,15 23,52 1,67 2011 24,02 12,32 56,26 113,47 34,09 2,07 źródło: opracowanie własne na podstawie: t. beck, a. demigurc-kunt, r. levine, a new database on financial development and structure, world bank economic review 2000, nr 14, s. 597-605; t. beck, a. demigurc-kunt, r. levine, financial institutions and markets across countries over time: data and analysis, world bank policy research, working paper 4943, maj 2009; m. cihak, a. demirguc-kunt, e. feyen, r. levine, benchmarking financial development around the world, world bank policy research, working paper 6175, august 2012; financial structure dataset czerwiec 2017, http://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/data/financial-structure-database. na podstawie dostępnych za poszczególne lata danych można stwierdzić, że emisja obligacji korporacyjnych stanowi istotne źródło w pozyskiwaniu kapitału z giełdy przez przedsiębiorstwa, ale w nielicznej grupie krajów. można zauważyć, że rynek giełdowy obligacji w wlk. brytanii i francji dominują pod względem rozwoju i ilości pozyskiwanego z giełdy kapitału. wydaje się, że główną przyczyną może być fakt umiędzynarodowienia obu rynków, odpowiedni stopień płynności obu rynków, giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 427 tradycje giełdowe rynku londyńskiego, który w swoich początkach organizował obrót właśnie papierami dłużnymi, wyższy stopień zaufania jakim darzą rynek londyński inwestorzy. w przypadku rynku euronext wydaje się, że duże znaczenia na samym początku jego funkcjonowania miała możliwość notowania instrumentów na połączonych giełdach (paryskiej, lizbońskiej, brukselskiej i amsterdamskiej), co znacznie powiększało grono inwestorów i zwiększało poziom płynności rynku. dokładna analiza wielkości kapitału jaki pozyskały przedsiębiorstwa z giełdowej emisji obligacji na giełdach w analizowanych krajach jest jednakże utrudniona przez brak danych statystycznych. giełdy zwierają serie danych, aczkolwiek są one niekompletne lub jak w przypadku irlandii seria danych jest bardzo krótka, co uniemożliwia dokonanie pełnej analizy i możliwa jest jedynie cząstkowa analiza dla poszczególnych giełd. wielkość kapitału pozyskanego w formie emisji obligacji z giełdy niemieckiej wykazywała tendencję rosnącą od 2008 r. i osiągnęła wartość 6,53 mld usd w 2011 r. największa wartość kapitału pozyskanego przez niemieckie przedsiębiorstwa przypadła na 2003 r. i miała wartość 355,81 mld usd. z kolei wielkość kapitału pozyskanego poprzez emisję obligacji korporacyjnych na giełdzie w londynie wzrósł w okresie 1999-2008 prawie 5-krotnie i osiągnął wartość 629,1 mld usd na koniec 2014 r. w stosunku do 132,8 mld usd w 1999r. w tym okresie wartość emisji obligacji wykazywała tendencję rosnącą za wyjątkiem 2001 r. i 2007 r., w których to latach emisja była niższa r/r. także na giełdzie francuskiej pozyskiwanie kapitału przez przedsiębiorstwa na drodze emisji obligacji korporacyjnych osiągnęło znaczące rozmiary. wielkość kapitału pozyskanego w 2010 r. była prawie 13-krotnie większa od ilości kapitału jaką pozyskały przedsiębiorstwa w formie emisji obligacji w 1999 r. w 2003 r. wielkość pozyskanego kapitału osiągnęła kwotę 2,5 bln usd, co stanowiło największą wartość ze wszystkich analizowanych giełd w przyjętym przedziale czasowym. w przypadku giełdy greckiej emisja obligacji korporacyjnych nie stanowi istotnego sposobu pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa w analizowanym okresie. za wyjątkiem 2009 r. ilość kapitału pozyskanego z giełdy była stosunkowo niewielka lub nie odbyły się nowe emisje obligacji. ma to związek z kryzysem finansowym 2008 r. oraz późniejszym głębokim kryzysem zadłużeniowym gospodarki greckiej, który odciska swoje piętno na giełdzie ateńskiej, zarówno w przypadku emisji akcji jak i obligacji. jeżeli chodzi o giełdowe emisje obligacji korporacyjnych w polsce, to wartość kapitału pozyskanego w formie emisji tych dłużnych papierów wartościowych była nieporównywanie mniejsza niż w przypadku emisji akcji. pierwszy wzrost wartości emisji obligacji nastąpił w 2007 r. przedsiębiorstwa chcąc wykorzystać panujący okres koniunktury giełdowej decydowały się na pozyskanie kapitału z giełdy, co przełożyło się na wzrost wartości emisji w stosunku do lat poprzednich. w 2007 r. wartość emisji wyniosła 307,52 mln usd, w 2008 r. było to 373,56 mln usd co było kwotami większymi w stosunku do 2006 r. o odpowiednio 239,9 mln usd (ponad 3,5-krotny przyrost wartości emisji) w 2007 r. i 306 mln usd (ponad 5,5-krotny 428 łukasz zięba przyrost wartości emisji) w 2008 r. jednakże od 2009 r. daje się zauważyć zwiększenie wartości emisji obligacji korporacyjnych, których wartość osiągnęła swoje maksimum w 2012 r. ten znaczny wzrost liczby i wartości emisji od 2009 r. był związany z uruchomieniem prowadzonych przez gpw w warszawie i spółkę bondspot rynków specjalnie przeznaczonych do obrotu obligacjami skarbowymi, przedsiębiorstw, komunalnymi oraz listami zastawnymi. należy jednakże zauważyć, że wiele spółek dokonywało emisji w systemie aso, a nie na rynku regulowanym. już w pierwszych latach można zaobserwować znaczny wzrost wartości emisji obligacji korporacyjnych w stosunku do lat poprzednich. w 2011 r., a więc 2 lata po utworzeniu rynków catalyst i bondspot wartość emisji obligacji korporacyjnych przekroczyła równowartość 1 mld usd. w kolejnych latach wartość kapitału pozyskiwanego przez przedsiębiorstwa na drodze emisji obligacji giełdowych oscylowała w granicach 1-1,4 mld usd. w 2012 r. dzięki dużym emisjom kilku przedsiębiorstw państwowych (pgnig-2,5 mld pln, pko bp-1,6 mld pln, energa i pkn orlen – po 1 mld pln) oraz dużej całkowitej liczbie nowych emisji (58 debiutów) wartość pozyskanego kapitału przez przedsiębiorstwa osiągnęła równowartość 2,3 mld usd. tabela 2. wartość kapitału pozyskanego poprzez emisję krajowych obligacji korporacyjnych na poszczególnych giełdach (rynek główny) w mld usd w latach 1999-2013 rok niemcy wlk. brytania francja* irlandia grecja polska 1999 205,01 132,80 36,51 1,30 n/a 0,00 2000 n/a 144,95 96,05 1,93 n/a 0,00 2001 n/a 121,29 79,82 0,88 n/a 0,00 2002 n/a 138,90 223,85 n/a n/a 0,01 2003 320,78 195,11 2 251,26 n/a n/a 0,01 2004 131,69 234,05 143,72 n/a n/a 0,14 2005 n/a 265,74 165,11 n/a 0,00 0,02 2006 n/a 430,17 154,26 n/a 0,01 0,07 2007 n/a 343,49 247,24 n/a 0,00 0,31 2008 1,83 629,09 548,84 n/a 0,44 0,37 2009 4,41 399,07 518,22 0,00 0,90 0,85 2010 5,17 n/a 456,85 0,00 0,33 0,78 2011 6,53 n/a n/a n/a 0,00 1,33 2012 n/a n/a n/a n/a 0,00 2,30 2013 n/a n/a n/a n/a 0,00 1,39 2014 n/a n/a n/a n/a n/a 1,38 2015 n/a n/a n/a n/a n/a 1,36 2016 n/a n/a n/a n/a n/a 1,20 źródło: https://gpwcatalyst.pl/, www.world-exchanges.org, http://bse.hu/topmenu., http://www.hel ex.gr, *emisje dotyczą całego rynku, sektora prywatnego, emisji krajowych, zagranicznych i międzynarodowych. n/a – brak danych. jednocześnie należy stwierdzić, że rynek obligacji korporacyjnych w polsce to głównie rynek oparty na prywatnych emisjach obligacji organizowanych na rynku międzybankowym. natomiast publiczny rynek obligacji korporacyjnych giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 429 miał swój początek w 2000 r., kiedy to na gpw w warszawie została przeprowadzona pierwsza emisja obligacji korporacyjnych przez spółkę centrum leasingu i finansów clif s.a. w następnych latach liczba i wielkość emisji obligacji korporacyjnych na giełdzie warszawskiej nie ulegały znacznym zmianom. wyjątek stanowi 2004 r., w którym przeprowadzono 18 emisji na łączną kwotę 136,73 mln usd, co stanowiło 11-krotny wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim. wynikało to przede wszystkim z przystąpienia polski do unii europejskiej. jednakże w dwóch kolejnych latach wielkość pozyskiwanego z giełdy kapitału poprzez emisję obligacji przedsiębiorstw uległa znacznemu obniżeniu do 22 mln usd w 2005 r. i 67 mln usd w 2006 r. w 2007 r. i 2008 r. wartość emisji przekroczyła w obu latach 300 mln usd korzystając z kończącego się okresu koniunktury na rynkach giełdowych. warto zwrócić uwagę na wielkość emisji w 2008 r., która wyniosła ponad 373 mln usd. mogło być to spowodowane faktem, iż rynek akcji cechowała w tym czasie duża niepewność i niestabilność, co spowodowało wzrost zainteresowania innymi formami pozyskania kapitału przez polskie firmy. w 2009 r. została w polsce uruchomiona platforma obrotu catalyst przeznaczona dla dłużnych papierów wartościowych: obligacji korporacyjnych, obligacji spółdzielczych, obligacji komunalnych, listów zastawnych oraz obligacji skarbu państwa. w 2009 r. wartość emisji osiągnęła równowartość 850 mln usd i tendencja rosnąca utrzymywała się w kolejnych latach. o ile w 2009 r. debiutowało na nowych platformach 6 emitentów, to już rok później ich liczba zwiększyła się do 19, a w kolejnych latach stale rosła. w okresie od 2011 r. do 2014 r. debiutowało na rynku catalyst i bondspot łącznie 196 nowych emitentów. na wzrost wartości emisji w ostatnich latach wydaję się mieć wpływ wzrost zainteresowania tą formą pozyskiwania kapitału, utrzymywanie podstawowych stóp procentowych nbp na niskim poziomie, co prowadzi do zmniejszenia kosztu pozyskania kapitału, czy też chęć dywersyfikacji źródeł finansowania. jednakże pozytywny obraz zmian zachodzących na rynku publicznych obligacji korporacyjnych nie wydaje się być pozbawiony wad. zdecydowana przewaga emisji dotyczy rynku aso, a tylko znikoma wielkość emisji odbywa się na rynku regulowanym. w 2013 r. na rynku regulowanym nie przeprowadzono żadnych emisji, natomiast w 2014 r. przeprowadzono na rynku regulowanym 2 emisje, ale emitentami były jednostki samorządu terytorialnego. rynek obligacji korporacyjnych jest więc skoncentrowany w segmencie aso (alternatywny system obrotu organizowany przez giełdę papierów wartościowych w warszawie oraz bondspot s.a. – gpw aso i bs aso). ponadto większość emisji obligacji korporacyjnych to emisje rzędu od kilku do kilkudziesięciu mln pln. stosunkowo niewielki odsetek stanowią emisje porównywalne wielkością z emisją akcji. największe emisje są też domeną sektora bankowego, ale także energetycznego, budowlanego oraz telekomunikacyjnego. w 2012 r. największe emisje były udziałem banku gospodarstwa krajowego, pgnig, pko bp, energi, pkn orlen (wszystkie powyżej 1 mld pln). w 2013 r. największe emisje były udziałem pge, ing bank śląski, gnb auto i ciech, którzy przeprowadzili emisje o największej wartości. z kolei w 2014 r. naj430 łukasz zięba większe emisje (każda po 500 mln pln) były udziałem mbanku oraz banku zachodniego wbk. tak więc emisje o dużej wartości są domeną dużych, znanych przedsiębiorstw. ponadto zdecydowana większość emitentów nie korzysta z usług agencji ratingowych, gdyż stanowi to dodatkowy koszt. rynek wtórny obligacji korporacyjnych jest rynkiem o znikomej płynności (rozwój…, s. 259), a terminy zapadalności są rzędu kilku lat i rzadko przekraczają okres 10 lat. w 2014 r. czynnikiem niesprzyjającym rozwojowi rynku giełdowych obligacji korporacyjnych było także niedotrzymywanie warunków emisji przez emitentów. wnioski o upadłość zgłosiło 5 emitentów, których obligacje były notowane na rynku catalyst, a 16 miało problemy z terminowym wykupem obligacji (rozwój…, s. 260). wszystkie w/w czynniki odzwierciedlają niewielki udział obligacji korporacyjnych w zdobywaniu przez polskie przedsiębiorstwa zasilenia finansowego na tle pozostałych analizowanych krajów. jednocześnie rola publicznej emisji obligacji korporacyjnych wydaje się być znikoma, szczególnie w porównaniu z publiczną emisją akcji, a zwłaszcza z kredytem bankowym. nawet jeżeli wartość emisji w ostatnich latach była stabilna, nadal dla wielu firm głównym źródłem pozyskania kapitału na drodze finansowania obcego pozostaje kredyt bankowy. przyczyny, które powodują małe wykorzystanie obligacji korporacyjnych jako źródła kapitału mogą być różnorakie. relatywnie wysoki koszt pozyskania kapitału na rynku giełdowym – 5% i więcej wartości emisji (antkiewicz, ss. 142-143), który może stanowić czynnik zniechęcający przedsiębiorstwa do plasowania emisji na rynku giełdowym. p. niedziółka wskazuje na rozproszenie polskiej gospodarki, w której dominują przedsiębiorstwa małe i średnie (chcą pozyskać kwoty, które są zbyt niskie, aby plasować emisję na rynku giełdowym), niewielkie zainteresowanie ze strony inwestorów do przejmowania ryzyka emitentów, stosunkowo wysokie wymogi dopuszczeniowe i informacyjne, kosztowne instytucje ratingowe oraz niestabilność popytu na nowe emisje obligacji (niedziółka, 2005, s. 297). 4. kredyt długoterminowy dla przedsiębiorstw a pozyskiwanie kapitału poprzez emisję obligacji rynek kredytów długoterminowych udzielanych przez banki przedsiębiorstwom stanowi konkurencję dla innych form pozyskiwania kapitału (głównie emisji akcji i obligacji). jednakże stanowi także uzupełnienie i rozszerzenie oferty metod zasilania finansowego przedsiębiorstw na danym rynku finansowym. rynek kredytów bankowych udzielanych sektorowi prywatnemu ma istotne znaczenie w każdym z analizowanych krajów. można także zauważyć różnice pomiędzy analizowanymi krajami w tempie zmian wartości kredytu bankowego udzielanego przedsiębiorstwom w poszczególnych latach. krajem, w którym analizowana wielkość była największa jest wlk. brytania. wartość udzielanego kredytu w stosunku do pkb rosła nieprzerwanie od 1999 r., aby osiągnąć swoje maksimum 202,2% pkb w 2009 r. rok 2009 jest charakterystyczny ze względu na to, że po tym roku w niemczech, wlk. brytanii, francji i irlandii można zaobserwować systematyczny spadek wartości wskaźnika do końca analizowanego okresu. wiele czynników mogło przyczynić się do takiej giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 431 zmiany, a wśród nich: kryzys finansowy i późniejszy kryzys zadłużeniowy; poprawiająca się stopniowo koniunktura giełdowa, która z powrotem skierowała firmy poszukujące zasilenia finansowego w stronę giełd i oferowanych przez nie papierów wartościowych; wprowadzone normy ostrożnościowe dotyczące akcji kredytowej zarówno ze strony regulatorów rynku jak i ze strony samych banków, które zaostrzały wymagania, jakie musiały spełniać firmy ubiegające się o dofinansowanie w formie kredytu. wśród analizowanych krajów zwracają na siebie uwagę także niemcy, grecja oraz polska. jeżeli chodzi o niemcy to w całym badanym okresie daje się zauważyć systematyczny i praktycznie nieprzerwany spadek (wyjątek – 2009 r.) wartości udzielonych firmom kredytów w stosunku do pkb. stopniowe, ale regularne spadki wskaźnika spowodowały, że osiągnął on swoje minimum w niemczech w 2015 r. – 77,52% pkb i spadł w przeciągu 16 lat, a więc od 2000 r., w którym osiągnął największą wartość o 38,81pkt.%. w przypadku grecji wartość wskaźnika rosła nieprzerwanie w latach 1999-2012, aby w 2012 r. osiągnąć maksimum 121,38% pkb. jednakże od 2013 r. notowany jest spadek wskaźnika. grecja w analizowanej grupie krajów stanowi przypadek szczególny, gdyż kryzys zadłużeniowy jaki od 2010 r. trapi grecję, powoduje, że wysoka wartość kredytów dla przedsiębiorstw w stosunku do pkb ma związek z kolejnymi transzami pomocy finansowej udzielanej grecji przez międzynarodowy fundusz walutowy, europejski bank centralny i poszczególne kraje unii europejskiej. tym bardziej, że grecka giełda i rynek giełdowych papierów wartościowych cechuje stagnacja oraz brak chętnych do plasowania nowych emisji akcji i obligacji. tabela 3. kredyty bankowe dla sektora prywatnego/pkb w % w cenach stałych w latach 1999-2015 rok niemcy wlk. brytania francja irlandia grecja polska 1999 115,55 109,42 n/a 86,09 34,29 22,94 2000 116,33 114,34 81,29 94,07 40,72 24,95 2001 111,29 123,39 76,29 70,57 48,88 26,50 2002 110,90 127,24 75,22 70,01 49,67 26,98 2003 110,02 130,04 74,65 78,13 52,76 27,17 2004 106,66 136,23 74,45 92,48 57,24 26,97 2005 104,57 143,17 76,97 110,63 66,05 27,74 2006 101,25 151,06 80,37 129,75 70,80 30,13 2007 96,74 164,09 84,02 147,16 77,29 34,66 2008 96,07 187,15 90,09 168,60 85,65 43,23 2009 99,15 202,20 94,88 174,39 88,96 48,02 2010 90,71 190,24 94,03 152,67 102,00 47,75 2011 84,54 179,87 94,93 122,75 119,21 49,64 2012 83,55 168,22 96,20 112,70 121,38 51,17 2013 81,97 157,98 95,68 106,54 119,98 51,02 2014 79,74 144,96 94,81 89,68 118,51 50,78 2015 77,52 134,69 94,32 86,09 115,04 52,18 źródło: opracowanie własne na podstawie: financial structure dataset czerwiec 2017, http://www. worldbank.org/en/publication/gfdr/data/financial-structure-database. 432 łukasz zięba z kolei szczególnie wysokie fluktuacje wskaźnika są charakterystyczne dla irlandii, której wskaźnik (kredyt/pkb) podlegał największym wahaniom w badanym okresie. spadek o ponad 23 pkt.% w 2001 r. w stosunku do roku poprzedniego był przede wszystkim konsekwencją kryzysu giełdowego dot-comów. irlandia jako miejsce, w którym wiele firm ze stanów zjednoczonych z sektora nowoczesnych technologii ustanowiło swoje europejskie siedziby odczuła w znacznym stopniu zmianę koniunktury giełdowej i gospodarczej w tym okresie. jednakże już od 2003 r. wartość udzielanych kredytów dla firm zaczęła rosnąć, by osiągnąć swoje maksimum 174,39% pkb w 2009 r., co w porównaniu do 2002 r. oznacza wzrost o 104,38pkt.%. jednocześnie tak jak w większości rozwiniętych gospodarek od 2010 r. wartość udzielanych przedsiębiorstwom kredytów w stosunku do pkb wykazywała tendencję spadkową, aby osiągnąć poziom 86,09% pkb w 2015 r. na tle analizowanych krajów polska jest jedynym krajem, w którym wskaźnik kredyt bankowy dla przedsiębiorstw do pkb utrzymywał się przez większość okresu poniżej poziomu 50% pkb, którego przekroczenie bank światowy uznaje jako jeden z elementów charakteryzujących gospodarki rozwinięte. bariera 50% pkb została przekroczona w 2012 r. i utrzymywała się powyżej tego poziomu do końca badanego okresu. jak widać z danych zaprezentowanych w tabeli 3 polska pozostaje outsiderem w grupie analizowanych krajów. należy jednakże nadmienić, że poza grecją, polska jest krajem o największej liczbie lat, w których wartość wskaźnika „kredyt bankowy dla przedsiębiorstw/pkb” zwiększała swoją wartość w stosunku do roku poprzedniego. można to traktować jako dobry prognostyk na przyszłe lata, tym bardziej, że prognozy dotyczące wzrostu pkb w polsce przedstawiane w ostatnich kilku miesiącach przez renomowane międzynarodowe instytucje finansowe przedstawiają się niezwykle korzystnie. tabela 4. wartość kredytu długoterminowego (powyżej 1 roku) udzielonego przedsiębiorstwom w mld usd w okresie 1999-2013. stan na koniec roku rok niemcy wlk. brytania francja irlandia grecja polska 1999 812,35 384,75 485,21 n/a n/a 34,28 2000 804,21 337,61 451,99 n/a n/a 36,33 2001 847,72 369,27 472,01 108,91 27,37 41,27 2002 955,35 411,29 507,53 99,20 32,27 48,25 2003 1 130,18 454,02 570,28 127,67 44,76 56,56 2004 1 201,93 541,87 651,15 140,27 55,69 55,69 2005 1 223,37 674,61 689,61 244,54 64,87 66,31 2006 1 291,63 748,55 772,10 336,77 72,17 87,71 2007 1 448,87 710,68 958,89 409,20 88,04 120,83 2008 1 647,19 774,40 1 154,63 505,44 106,64 199,62 2009 1 629,63 698,70 1 109,24 503,71 120,74 156,67 2010 1 594,67 826,39 1 071,67 514,89 130,87 160,96 2011 1 719,25 880,42 1 174,09 531,27 135,56 191,87 2012 1 615,30 943,21 1 076,49 469,39 113,98 175,84 2013 n/a 934,16 n/a n/a 108,63 n/a źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/web/main/home., dostęp z dnia 13.12.2016 r. giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 433 jeżeli chodzi o bezwzględne wartości kredytu długoterminowego udzielanego przedsiębiorstwom w badanym okresie to kształtowały się ona w zróżnicowany sposób. wyraźnie zaznaczył się podział na kraje, w których kredyt dla przedsiębiorstw był wykorzystywany w większym stopniu w zasilaniu finansowym przedsiębiorstw oraz na kraje, w których ten sposób finansowania był wykorzystywany na mniejszą skalę. niemcy, wlk. brytania oraz francja to kraje, w których wartość kredytu dla przedsiębiorstw wg stanu na koniec roku była wyraźnie większa niż w innych krajach. na podstawie zaprezentowanych w tabeli 4 danych można wysunąć wniosek, że kredyt długoterminowy stanowił istotne źródło zasilania finansowego firm w tych krajach oraz odgrywał większą rolę niż pozyskiwanie środków z giełdy w postaci emisji obligacji. 5. podsumowanie wpływ na pozyskiwanie kapitału z giełdy przez przedsiębiorstwa w analizowanych krajach miało w badanym okresie wiele czynników. wydaje się, że na pierwszy plan wysuwa się stan koniunktury giełdowej na giełdach papierów wartościowych w poszczególnych krajach oraz duże znaczenie kredytu bankowego dla przedsiębiorstw. okresy koniunktury giełdowej w latach 1999-2000, 2003-20007 oraz 2013-2014 przyczyniły się do znacznego wzrostu ilości i wartości emisji na rynkach giełdowych. okres 1999-2000, poprzedzający kryzys spowodowany korektą wyceny spółek internetowych (dot-comów na rynku usa, ze szczególnym uwzględnieniem rynku nasdaq) charakteryzował się dużą ilością emisji zarówno na rynku akcji jak i obligacji. w anglosaskim systemie finansowym (zorientowanym rynkowo) giełda papierów wartościowych odgrywa większą rolę jako źródło pozyskiwania kapitału niż w niemieckim systemie finansowym (zorientowanym bankowo). jednakże znaczenie giełdy papierów wartościowych w pozyskiwaniu kapitału jest zróżnicowane w zależności od badanego kraju. świadczy o tym analiza źródeł i skali pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa w irlandii i wielkiej brytanii. warto tutaj również zauważyć, że w badanym okresie 1999-2014 w wielkiej brytanii coraz większą rolę odgrywały emisje obligacji korporacyjnych. ponadto analiza danych statystycznych dotycząca francji pozwala na wysunięcie wniosku, że w tym kraju po utworzeniu wspólnego rynku euronext istotną rolę w pozyskiwaniu kapitału przez przedsiębiorstwa miała giełdowa emisja obligacji przedsiębiorstw, a rozwój tego segmentu rynku był większy niż w wlk. brytanii i w niemczech. z kolei w polsce większą rolę w pozyskiwaniu kapitału przez przedsiębiorstwa odgrywał kredyt bankowy niż emisja akcji i obligacji. ponadto, należy podkreślić, że giełdowa emisja obligacji korporacyjnych w polsce ma stosunkowo niewielkie znaczenie dla przedsiębiorstw i to pomimo stworzenia i uruchomienia platformy obrotu dedykowanej w głównej mierze obligacjom i innym instrumentom dłużnym emitowanym przez przedsiębiorstwa. jest to uwarunkowane miedzy innymi tym, że ważną alternatywą dla emisji obligacji w polsce jest kredyt bankowy oraz pozagiełdowy rynek obligacji korporacyjnych organizowany przez banki. ponadto giełdowy rynek obligacji korporacyjnych w polsce jest jeszcze rynkiem młodym, o ograniczonej płynności 434 łukasz zięba i znacznym ryzyku dla inwestorów. skutkuje to tym, że polska ma jeden z najniższych wskaźników pozyskiwania kapitału z giełdy papierów wartościowych poprzez emisje obligacji korporacyjnych. w całym badanym okresie tylko wartość kapitału pozyskanego przez giełdową emisję obligacji korporacyjnych w grecji była niższa niż w polsce. jednakże ostatnie lata wskazują, że sytuacja na polskim rynku korporacyjnych obligacji giełdowych ulega niewielkiej lecz, stopniowej poprawie. literatura antkiewicz, s. (2011). polski rynek obligacji i innych papierów wartościowych. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. bailey, r.e. (2015). the economics of financial markets, cambridge university press. beck, t., demigurc-kunt, a., & levine, r. (2000). a new database on financial development and structure. world bank economic review, 14. beck, t., demigurc-kunt, a., & levine, r. (2009). financial institutions and markets across countries over time: data and analysis. world bank policy research, working paper, 4943. bień, w. (1999). rynek papierów wartościowych. warszawa: difin. brealey, r.a., myers, s.c., & marcus, a.j. (2001). fundamentals of corporate finance. new york: mcgraw-hill. brown, p. (2006). an introduction to the bond markets. west sussex: wiley finance. bukowski, s.i. (2009). rozwój rynków finansowych a wzrost gospodarczy: przypadek polski, w: j.l. bednarczyk, s.i. bukowski, j. misala (red.), globalne rynki finansowe w dobie kryzysu. warszawa: cedewu. bukowski, s.i. (2009). developement of financial markets and economic growth: case of poland, greece, italy, ireland, [w:], j. l. bednarczyk, s. i. bukowski, g. a. olszewska (red.), eseje z polityki gospodarczej i rynków finansowych. radom: wydawnictwo politechniki radomskiej. chisholm, a.m. (2009). an introduction to international capital markets. products, strategies, participants. west sussex: wiley finance. cihak, m., demirguc-kunt, a., feyen, e., & levine, r. (2012). benchmarking financial development around the world. world bank policy research, working paper, 6175. dębski, w. (2007). rynek finansowy i jego mechanizmy. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. fabozzi, f.j. (2002). corporate bonds. in: f.j. fabozzi (ed.), the handbook of financial instruments. new jersey: wiley finance. fabozzi, f.j. (2000). rynki obligacji. analiza i strategie. warszawa: wig-press. kosztowniak, a. (2011). zmiany stopy oszczędzania i inwestycji oraz ich determinanty w polsce w latach 1991-2007. problemy regionalizmu i globalizacji, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 221. madura, j. (2010). financial markets and institutions. mason: south-western. milo, w. (2000). finansowe rynki kapitałowe. warszawa: pwn. giełdowe emisje obligacji korporacyjnych jako źródło zasilania finansowego… 435 mishkin, f.s., & eakins, s.g. (2006). financial markets and institutions. pearson/addison-wesley. mishkin, f.s. (2001). the transmission mechanism and the role of asset prices in monetary policy. nber working papers, 8617. najlepszy, e. (2000). zarządzanie finansami międzynarodowymi. warszawa: pwe. nawrot, w. (2010). rynek kapitałowy i jego rozwój. warszawa: cedewu. nbp (2015). rozwój systemu finansowego w polsce w 2014 r., warszawa: nbp. niedziółka, p. (2005). pozyskiwanie kapitału przez podmioty gospodarujące drogą emisji papierów udziałowych i dłużnych w polsce a finansowanie za pomocą kredytu bankowego. w: g. rytlewska (red.), bankowość detaliczna. potrzeby, szanse, zagrożenia. warszawa: pwe. pagano, m., panetta, f., & zingales, l. (1998). why do companies go public? an empirical analysis. the journal of finance, 53(1). poślad, m., thiel, s., & zwoliński, t. (2006). akcje i obligacje korporacyjne – oferta publiczna i rynek regulowany. warszawa: kpwig. pszczółka, i. (2013). funkcjonowanie rynku papierów wartościowych i jego znaczenie dla wzrostu gospodarczego w polsce. w: t. banasik, a. kosztowniak, m. sobol (red.), pośrednictwo finansowe a rozwój gospodarczy, 75-99. warszawa: cedewu. taylor, j., & flanigan, r. (2013). conertible bonds, an issuer’s guide. mayer brown. ustawa o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995 r., art. 4, dz. u. 2001 r. nr 120 poz. 1300 stock exchange bonds as a source of financial capital for firms in poland and in selected countries of ue abstract: the article presents the characteristics of the bonds as a source of capital for the companies. analysis of the stock exchange bond markets in the selected countries is also carried out. moreover, based on the analysis of the size of capital raised through the stock exchange bond issues, author tries to assess the importance of this form of raising capital in the selected countries. verification of hypotheses was based on literature studies and analysis of statistical data from 1999 to 2014. keywords: stock exchange; corporate bonds; bank credit jel codes: g1, g3 ier-08-03-02-pp023--2084-zadeh 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.02 entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review fatemeh gorji zadeh a b s t r a c t objective: the article aims to summarize the impact of the covid-19 crisis on smes, considering both its positive and negative effects. also, the study seeks to summarize the response approaches usable for smes to face a crisis. research design & methods: this article uses a critical literature review to summarize the international literature developed on the covid-19 crisis topic. it considers scientific papers published from 2017 to february 2022 with a focus on specific keywords, english language, from the open access sources on (i) emerald, (ii) jstor, (iii) sciencedirect, and (iv) springer, (v) ier, and (vi) eber. findings: the paper sheds light on how the uncertainty caused by the covid-19 crisis can impact smes. the paper tries to summarize the literature on how smes can reverse the uncertainty caused by a crisis and benefit from it. also, the paper reviews the fact that some smes cannot cope quickly enough with the changes in the environment and forcibly shut down their business. the most damaging impact of the covid-19 crisis is also reviewed in this paper which is the business closure due to lack of resources or disconnection of smes from their partners. implications & recommendations: this study provides an overview of the positive and negative effects that the covid-19 crisis had on smes. three approaches were reviewed, uncertainty, resilience, and opportunity, which the decision-makers can use to plan their strategies more effectively and face impending crises more efficiently. this paper also introduces gaps such as the lack of evidence of how covid-19 affects the entrepreneurship phenomena, which is worth being studied. contribution & value added: this study summarizes the three approaches mentioned in various research papers that smes can take during crises and presents gaps worth researching. while many other studies study entrepreneurship at macro levels, the approach in this study is unique as it considers a particular piece of entrepreneurship area and looks at it in terms of small and medium-sized enterprises, describes why covid-19 is a crisis to the business environment and contributes to the literature to explain how entrepreneurship and smes are influenced by covid-19 situation. i summarized some of the issues smes face during a crisis and mentioned the approaches to be taken by business owners during such times using articles conducted in the last five years. article type: research article keywords: entrepreneurship; smes; covid-19; crisis; literature review; uncertainty; resilience jel codes: l26, h12 received: 14 april 2022 revised: 29 july 2022 accepted: 15 august 2022 suggested citation: zadeh, f.g. (2022). entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review. international entrepreneurship review, 8(3), 23-35. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.02 introduction entrepreneurship can be worthy for the economy as it creates jobs (kraus et al., 2018). therefore, even though the financial system is impacted by crises, which are sometimes considered as accelerators for economic growth due to their role as a source of innovation and activity creation (voda & florea, 2019). so, analyzing how smes and business individuals battle adversity matters to understand how crises should be managed. as the covid-19 concern is a global, immediate and unexpected matter the future determines the various outcomes it has (moghimi esfandabadi, 2017). the international entrepreneurship review ri e 24 | fatemeh gorji zadeh coronavirus outbreak impacted the world in many ways, such as economic, political, and environmental. when this manuscript was being prepared, the data i found as of may 2020 suggested that 33.5 million jobs have been eliminated in the united states (lambert, 2020). stocks worldwide have lost around 25% of their value thus far. according to goldman sachs, the gross domestic product in the us has fallen by 24% in the second quarter of 2020, with the reduced local demand for items that are not categorized as food, lower overseas demand for us products exports, supply-chain disruptions, and facilities closing their operations (reinicke, 2020). governments across the globe responded to this crisis by releasing enormous stimulus packages. the us has already authorized usd 2 trillion in stimulus measures to address the recession (emma & scholtes, 2020), while eu finance ministers agreed to euro 500 billion (riley, 2020). smes that develop creative solutions to challenges in their communities will be significant drivers of change (us small business administration 2019). smes, which account for more than 99 percent of all businesses, play a unique role in the macro-environment when charting a course ahead (eggers, 2020). the covid-19 impacted the economic condition of nations, mainly by slowing economic growth and significantly influencing employment and welfare levels. because of these adverse effects on social welfare, policymakers have attempted to implement measures that, on one hand, address the health problem that causes covid (via vaccine development) and on the other hand, halt the decline in economic growth and reactivate the economy as soon as possible to pre-covid levels (galindo et al., 2021). the main aim of this paper is to summarize the impact of the covid-19 crisis on smes by looking into a number of research done in this area. many of the current studies regarding entrepreneurship and smes focus on the macro-level such as studies that focus on how governments are involved with smes (xiang et al., 2022; veronica et al., 2020; minh et al., 2021) or studies that focus on how smes contribute to the overall economy of a country (smallbone et al., 2022; lestantri et al., 2022; luthra et al., 2022). however, i focused on a specific piece of entrepreneurship in this paper, the smes. smes have several traits that might aid them in a crisis. because of their diminutive stature, they are more adaptable to opportunities and hazards in their surroundings. therefore, studying smes can drive innovative solutions and agile decision-making if another crisis occurs. furthermore, in smes, the decision-makers are closer to their stakeholders (eggers et al., 2012). as a result, they will have access to vital market data that can aid them in responding to crises. i also tried to summarize the positive and negative influences that covid-19 had on smes. another aim is to learn about the approaches applied by smes to face the covid-19 crisis. this study is critical as it summarizes the major trends in smes, entrepreneurship, and covid-19 and, at the same time, answers the two research questions: rq1: what were the positive and negative effects of covid-19 on smes? rq2: what approaches did smes take to respond to the covid-19 crisis? this study outlines three primary ways stated in several research publications that smes might use during. while many other studies discuss entrepreneurship at a macro level, the approach taken in this study is unique as it examines entrepreneurship in terms of small and medium-sized enterprises, mentions why covid-19 is a business environment crisis and contributes to the literature by summarizing how covid-19 influenced smes. this article employs a critical literature review technique to assess the existing worldwide literature in research. going forward, the literature on smes under the covid-19 crisis is discussed, and then, the findings and implications of the study, its limitations and suggestions for further research are presented. materials and methods deepening knowledge based on prior research and relating it to the existing state of knowledge is the basis of all research activities in the academic environment, regardless of the discipline. a valuable literature review is crucial for any research or conceptual article. the usefulness of a literary review, like all research, is determined by what was done, what was discovered, and the clarity with which it was reported (moher et al., 2009). the researcher can employ a variety of methodologies, standards, entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 25 and guidelines designed specifically for performing a literature review, depending on the goal of the review (snyder, 2019). wach (2020) differentiates seven primary forms of literature reviews: (i) narrative reviews, (ii) descriptive reviews, (iii) scoping reviews, (iv) systematic reviews, (v) umbrella reviews, (vi) realist reviews, and (vii) critical reviews which some of them are summarized below (table 1). table 1. approaches to literature review approach purpose questions type of papers analysis and evaluation narrative to summarize and synthesize publication on a topic the questions are detailed and narrow usually, qualitative research the authors analyze and summarize the published papers supporting their ideas. descriptive to identify patterns and gaps in the literature the questions are narrow, pointing the opening of the literature out descriptive/quantitative or qualitative the author evaluates the preexisting papers and theories to fill in a literature gap. scoping to group or categorize existing literature on a topic the questions are case-based and general qualitative or quantitative data evaluation could lead to a logical diagram or any descriptive form that fits the research’s scope and aim. umbrella usually, compile pre-existing evidence on a topic to prepare a highlevel review. the questions are general and broad. systematic and meta-analyses/qualitative mainly it aims to determine what is known about a topic and what is unknown and make recommendations for what needs more investigation. realist to support or extend pre-existing literature the questions are specific about the topic and its evidence quantitative/qualitative reviewing the content can be aggregative or interpretive. critical to describe the author’s hypothesis based on literature about a topic. questions are specific and detailed quantitative/qualitative presenting the idea and discussing the critical points, and including the evidence to describe a hypothesis suggested by the author integrative mainly to synthesize and be critical of a topic. questions can be specific or, when needed, general and broad books and published texts as well as research papers classification, theoretical model, and framework as well as taxonomies source: own elaboration based on wach (2020) and grant & booth (2009). in this study, i implemented a critical literature review. the primary research technique was a study of the literature and its constructive criticism. critical literature aims to show that the author has done deep research into a topic and managed to assess the quality of the existing literature with a critical approach. the following are the grounds for selecting this form of literature review (saunders & lewis, 2012): − while a critical literature review finds and contains the most relevant research, it does not cover all material that may be relevant to a particular issue. − this approach examines and assesses a specific issue but does not summarize or detail the study. − in this approach evaluation finds recognized writers, researchers, and specialists on a particular issue. − this approach contextualizes and validates research questions for a specific issue before considering and debating research that supports or contradicts the research concept. the starting point for the critical literature review is the selection of appropriate and reliable literary sources. i decided to choose international databases of recognized publishers of scientific research materials: (i) emerald, (ii) jstor, (iii) sciencedirect, and (iv) springer, (v) ier, and (vi) eber. the keywords below were used in the search for articles: “smes, entrepreneurship, covid,” “entrepreneurship, covid,” and “smes, covid.” i focused on the papers published from 2017 to this day (february 2022). the number of articles published in the reviewed databases is as follows (table 2). 26 | fatemeh gorji zadeh table 2. the quantitative analysis of publications on covid-19 and entrepreneurship database keywords number of publications scientific papers book chapters emerald “smes,” “entrepreneurship,” “covid” 447 406 41 “entrepreneurship,” “covid” 2000 1682 318 “smes,” “covid” 703 647 56 jstor “smes,” “entrepreneurship,” “covid” 25 25 “entrepreneurship,” “covid” 282 256 26 “smes,” “covid” 104 103 1 science direct “smes,” “entrepreneurship,” “covid” 208 200 8 “entrepreneurship,” “covid” 926 923 31 “smes,” “covid” 853 826 27 springer link “smes,” “entrepreneurship,” “covid” 698 235 463 “entrepreneurship,” “covid” 3001 1774 1227 “smes,” “covid” 925 635 290 source: own elaboration based on emerald, jstor, science direct, and springer. i found 10,172 publications containing the above keyword. almost 24% of the publications are book chapters, and the rest are published in the form of scientific papers such as case studies, articles, conference proceedings, etc. most of the publications are in innovation and entrepreneurship, management, crisis management, and economics. as studying all i found was not feasible, the number of reviewed articles has been reduced by applying criteria as presented below (figure 1). literature review and theory development multidimensionality of entrepreneurship entrepreneurship is a scientific process that begins with cognitive conditions and ends with social situations, founded on a reflexive approach. also, the new ideas which come with it add value to businesses and society (shane & venkataraman, 2000; fisher et al., 2020). entrepreneurship is a wellknown term with roots in various scientific fields (gumbau albert, 2017; guerrero et al., 2020). the narrow definition of entrepreneurship links it with starting or operating one’s firm, but the broad definition associates it with exploring and exploiting market possibilities, implementing innovations, or taking risks (i.e., ferreira et al., 2017; markowska et al., 2019). there are several levels of entrepreneurship analysis: person, group, team, organization, industry, and society (low & macmillan, 1998) but overall, it always contributes to economic growth and reduction of unemployment. (loan et al., 2021). some research argue that entrepreneurs own and operate their interactions (i.e., hopp &martin, 2017; larsson & thulin, 2019; jovanovic, 2019). most studies on crisis management focus on managing firms throughout an epidemic (e.g., krishnan et al., 2022; miguel et al., 2022), natural disasters (e.g., hamani & boudjema, 2013), and economic and financial crises (pham, 2022) therefore, there is still a lack of research on the impact of new and emerging crises on micro-enterprises. it is postulated that micro-enterprises in less developed areas are exposed to more significant challenges than larger enterprises or urban areas, especially during a crisis (fabeil et al., 2020). this study’s approach deals with entrepreneurship in micro dimensions and micro-enterprises; thus, i study entrepreneurship in terms of smes. there are many definitions and taxonomies of smes in the literature based on various criteria. according to the european commission, the average european enterprise that employs no more than six employees is classified as an sme. it also adds, ”the category of micro, small and medium-sized enterprises (smes) is made up of enterprises which employ fewer than 250 persons and which have an annual turnover not exceeding eur 50 million, and an annual balance sheet total not exceeding eur 43 million.” (european commission, com/2016/3). entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 27 figure 1. steps in the selection of the final sample source: own elaboration. according to chesbrough (2020), the covid-19 crisis changed society, which is why finding a critical way of understanding how entrepreneurship and in my area of focus, smes kept up with this sudden change. countries had to put in force the social distancing, border closures, mask mandates, and other measures which wasn’t anticipated by many businesses and caused many issues in their logistics and activities and forced some of them to close their businesses, including many of the smes throughout the world (oecd,2020). voda and florea (2019) believed that even though smes suffered because of the covid-19 crisis, they also played an essential role in bringing back economic growth resulting from systematic search emerald systematic search jstor systematic search sciencedirect systematic search springerlink, eber, ier n=3150 publications n=411 publications n=1987 publications inclusion criteria: english language academic journals published between 20202022 only include “smes”, “entrepreneurship” and “covid” published in journals in the area of “business and management” reference checking excluding the ones with a significant focus on “micro enterprises” n=49 empirical articles included in this paper including only publications with “open access” n=4633 publications 28 | fatemeh gorji zadeh entrepreneurial activity and innovation. the mentioned points brought out an important topic, how entrepreneurs could overcome the crisis. entrepreneurship and crisis it is critical to grasp the concept of crisis before focusing on the impact and ways to mitigate the damage. according to booth (1993), a crisis is a circumstance that an individual, group, or organization cannot deal with using typical routine methods. crises have been classified into two types: sudden and smoldering (irvine, 1997). the gradual threat, periodic danger, and sudden threat are the three forms of crises (booth, 1993). the covid-19 crisis is a ”sudden threat,” as it arose out of nowhere and has affected the entire organization and entire sections of the economy. a crisis is both a threat and an opportunity for small and medium-sized businesses. it varies in the scope of change (spatial, temporal, etc.) and onset (predictability and suddenness) as an external enabler or disabler, which dictates how external changes affect the roles and consequences of a crisis through diverse mechanisms (bendell et al., 2020). natural catastrophes or terrorist strikes are two examples of sudden crises. smoldering crises begin as minor internal difficulties within a company, become public at some point, and then increase because of managerial inattention. scandals, bribery, and sexual harassment are among examples of smoldering crises. the covid-19 crisis is an unexpected, immediate, global disaster (davidsson et al., 2021). it is a “sudden crisis” as it occurs quickly and impacts whole organizations and entire sectors of the economy. the impact of the covid-19 pandemic on the global socio-economic system can be severe, and recovery is critical for existing in a new usual way of life. it is argued that in the post-covid-19 era, the motivations for becoming an entrepreneur are influenced negatively due to a high level of uncertainty (gonzález-tejero et al., 2022). considering this, it will be interesting to know the many obstacles small businesses face and how they adapt during and after an outbreak (fabeil et al., 2020). this is because if the motivation for becoming an entrepreneur is less than before, then, what about the motivations and efforts for entrepreneurs with already established smes? how should they react to the sudden change in the business environment? the crises make entrepreneurs demonstrate their ability to innovate by implementing survival mechanisms to mitigate its effects, such as marketing innovation through alternative promotion or pricing (naidoo, 2010) and low-cost and effective online campaigns (bourletidis & triantafyllopoulos, 2014). based on fabeil (2020), many smes and micro-organizations had to take initiatives to plan strategies and continue their business and supply chain operations, as the covid-19 disrupted the traditional ways they used to utilize. in times of crisis, the entrepreneur must be more dynamic and innovative (ratten, 2020). they accomplish this through defined skills such as proactivity, opportunity identification, innovation, risk management, and resilience (branicki et al., 2018; portuguez castro et al., 2020). one of the interesting trends which happened when the covid-19 crisis started, was the major shift in the management style (montenero & cazorzi, 2022). entrepreneurship under the covid-19 pandemic entrepreneurship adds value to the economy through job creation (kraus et al., 2018). since smes are a part of entrepreneurship, it is essential to understand how smes managed to survive the risk that covid-19 caused to the business environment. in the literature reviewed for this paper, three main perspectives were identified. first, the pandemic induced significant levels of uncertainty beyond those experienced by most businesses, and scholarly research attempts to quantify this. second, resilience is proposed as an essential trait for entrepreneurs to combat the negative consequences of increased uncertainty caused by the pandemic. academic literature seeks to discover the variables that enable entrepreneurs to develop such resilience. third, the delay caused by a crisis should not be considered a negative factor; on the contrary, it might be a good opportunity for some businesses to try out novel solutions and innovative services, products, and ideas. the ongoing covid-19 pandemic has impacted smes in the world for instance, a study states the impact of covid-19 on over 4 800 chinese smes (lu et al., 2020). in one of the studies included in the literature sample, hossain et al. (2022) elaborate that two of the limitations that the covid-19 pandemic caused for smes are the limited cash flow and the disruption the smes faced their supply chain entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 29 and organization. due to a lack of resources, companies have been forced to close because of the covid-19 crisis (bartik et al., 2020). commercial enterprises have also revealed the negative consequences of covid-19 on the business environment (seetharaman, 2020). forcible and involuntary business closures and operational constraints hurt small and medium-sized firms (fairlie, 2020). there are many academic efforts done to identify the situation caused by the covid-19 crisis and how it influenced the business environment; however, even though all this valuable academic work is done, it remains unclear how much precisely the covid-19 crisis changed and influenced the world of smes and entrepreneurship as a whole. some of the available research focuses only on part of the big picture. for instance, sun et al. (2022) focused on smes in china, ratten et al. (2020) focused on entrepreneurship education during the covid-19 pandemic, and neumeyer et al. (2020) dedicated their research to resource and waste management smes and how the covid-19 crisis influenced them. proposition 1: the impact of covid-19 on smes should be considered from an uncertainty perspective. hossain et al. (2022) elaborate that two of the limitations that the covid-19 pandemic caused for smes are limited cash flow and the disruption of the supply chain. this means that smes are being financially pressured while they must meet and adapt to the consumer’s needs. financial instability is a crucial element, as evidenced by surveys of entrepreneurs seeking their perspectives on the crisis’ progression (cepel et al., 2020). also, human resource uncertainty appeared because of decreased hiring, retaining workers got more noticeable and the overall economic uncertainty hurt the job market. other types of uncertainty caused by the pandemic, are the social uncertainty and informational uncertainty (sharma et al., 2020). the ambiguity caused by uncertainties, raises the risk of non-development, which means that activities deemed necessary to build the business cannot be made, and the venture’s very existence may be jeopardized (kuckertz et al., 2020). proposition 2: the impact of covid-19 on smes should be considered from a resilience perspective. according to sun et al. (2022), the main reasons for the financial issues smes faced during the covid-19 crisis are lower demand in the market, limitations in logistics, and postponed work resumption. researchers have investigated what entrepreneurs may do to combat the consequences of crisisinduced uncertainty. one solution advocated is adopting the idea of resilience, which characterizes an organization’s ability to undergo continual reconstruction. the empirical literature on the covid-19 crisis and entrepreneurship shows that resilience may be approached in three ways. its first goal is to shed light on the conditions that lead to resilience. second, it shows which types of entrepreneurs are resilient (and which are not), and last, it discusses legislative approaches to help entrepreneurs and their businesses become more resilient. resilience has a positive impact on business success (ignat & constantin, 2020) and is primarily the result of financial strength and initiative-taking recovery measures. similarly, sun et al. (2022) suggest that resilience saved many smes in china during the covid-19 crisis. it is later explained that the companies which managed to quickly shift to being involved in a digital transformation or doing their business online and providing the services and products using innovative solutions to solve the difficulty they had in their logistics, were successful throughout the pandemic and even experienced a growth (sun et al., 2022). a study by xia et al. (2022) suggests that organizations which were utilizing digital finance were more resilient during the pandemic and managed to mitigate the financing risks they were facing. proposition 3: the impact of covid-19 on smes should be considered from an opportunity perspective. some authors like sun et al. (2022) believe that being resilient and shifting to online solutions can be helpful in times of crisis. some authors, such as zhang et al. (2021), stated that the only approach to survive a crisis is to be innovative. in general, uncertainty arises in any crisis because of fresh challenges that characterize the problem, and because of such an exogenous shock, novel and creative solutions become necessary and attainable (ebersberger & kuckertz, 2021). eggers (2020) suggests that smes which use the crisis as an opportunity and go beyond the customer expectations by creating innovative solutions, are the ones likely to survive, and turkyilmaz et al. (2021) add to this by elaborating how industry 4.0 can be one of the most significant opportunities which smes can use to survive and grow while facing a crisis. a study by hossain et al. (2022) argues that a crisis stimulates the opportunities to learn 30 | fatemeh gorji zadeh new approaches such as making the business digitalized. the crisis impacts the opportunity and how entrepreneurship is handled, for example, by increasing the emphasis on teamwork (haneberg, 2020). results and discussion while the crisis’ real-world consequences are undeniably severe and are likely to be a generation's defining moment (gates, 2020), we are still far from observing a fundamental shift and revolution in research. instead, essential entrepreneurship concepts like the opportunity perspective have shown to be both fruitful and powerful explanatory tools. as a result of the covid-19 epidemic, the analyzed studies show significant environmental changes in entrepreneurs’ company settings. increased uncertainty results from such ecological shifts, and it sheds light on entrepreneurs’ resilience in times of crisis. corbaz-kurth et al. (2022) studied the organizational resilience during the pandemic and concluded that “job crafting” can be an outcome of resilience which helps the firm in times of crises. bendell et al. (2020) propose a broad distinction between disruptive events such as crises (e.g., airline crashes), disasters (e.g., hurricanes), and approaching mega-catastrophes (e.g., climate change) based on the duration, severity, and impact of the event for the first operation. as a result, more research may be conducted to see how entrepreneurial reactions differ depending on the sort of disruptive event. eggers (2020) explains that smes get severely struck by the covid-19 crisis due to their specifics which are the liability of smallness and not having a resource to defend them against these sudden changes. that said, it be observed in minority entrepreneurship, such as female, lgbtq, or disabled entrepreneurs that they are hurt, more than the other types of firms (beland et al., 2020; maheshwari & maheshwari, 2021). therefore, future research could focus on the fact that in different uncertainties caused by the problems and in different types of firms, resilience could look different, categorize these grounds, and find out what mechanisms entrepreneurs can use to turn uncertainty into opportunities by being more resilient. conclusions this paper has reviewed a sample of articles related to the covid-19 pandemic and how it influenced smes. the impact of the covid-19 outbreak on the world’s economy is specific and well mentioned in other research (see kritikos & thurik, 2022; engidaw, 2022; fabeil & langgat, 2020). the study answers the research questions regarding the effects of the covid-19 crisis on smes and the possible approaches taken by smes’ to face the change in the business environment. an argument is given by discussing how the uncertainty created by the covid-19 problem might affect smes’ resilience. the crises might have a beneficial effect since some smes turn uncertainty caused by it into opportunity. in contrast, others cannot deal quickly enough with changes in the environment and are forced to close their doors. this research also states some of the most significant consequences of the covid-19 problem: business closure due to a lack of resources or severance from their partners. this study summarizes three main approaches: uncertainty, resilience, and opportunity. reviewing these approaches helps us understand that even though the covid-19 problem changed the environment and made it difficult for many smes to continue operating due to their disconnection to the networks and resources, it brought opportunities to some of the firms. the study mentioned that smes might be able to turn the uncertainty caused by the crisis into an opportunity to become more innovative and flexible and gain new capabilities. although a few trends were identified in the literature and discussed, there are still gaps in the literature that must be filled with more research. as mentioned earlier, all businesses are not affected equally by the covid-19 disruptions. some were deemed necessary to keep operating, while others were forced to close. for instance, i reviewed the three perspectives in covid literature and smes, but it remains unclear if the covid crisis made more of an opportunity for smes or a threat. so, studying this in a case study sample could be very enlightening for this topic. also, the strategies to take during an emergency to turn it into a chance are worth researching as in the literature mentioned in this paper, only three approaches were reviewed. entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 31 this manuscript will help the decision-makers review three main approaches, namely, resilience, uncertainty, and opportunity, when facing a crisis. this could build a basis for quick decision-making, plan strategies ahead of time, and implement crisis management plans throughout the firm. the value added in this paper can be described as an overview of the connection between entrepreneurship, smes, and how crises influence these topics. it can also open a way for new research as knowing the crises can have positive and negative effects, how would they influence the global economy as a whole. another idea for further research is a case study as also mentioned by pelle and tabajdi (2021), to see if the pandemic really led to growth, innovation, and operational changes in the firms or not. however, this study faces limitations: firstly, it cannot be generalized to all the firms in various markets and industries because i focus on a specific part of entrepreneurship and only discuss the approaches discussed regarding smes. court and arikekpar (2022) mention that there are many actors and factors in the entrepreneurship phenomena so it will be an interesting area of research, to focus on other parts of entrepreneurship (such as startups or non-profit smes) and study the effect of the pandemic on them. finally, an important limitation of this study, is the criteria applied to choose the research i reviewed which narrowed down a large number of articles to 49. it is a good idea to explore articles that are not openly accessible, which are published in other languages or in any way, do not fall into the exclusion criteria presented in this paper. also, it is good to use different techniques such as conducting a systematic literature review to shed light on the topics and areas which remain undiscovered in this manuscript. references bartik, a. w., bertrand, m., cullen, z., glaeser, e. l., luca, m., & stanton, c. (2020). the impact of covid-19 on small business outcomes and expectations. proceedings of the national academy of sciences, 117(30), 17656-17666. https://doi.org/10.1073/pnas.2006991117 beland, l.-p., fakorede, o., & mikola, d. (2020). short-term effect of covid-19 on self-employed workers in canada. canadian public policy, 46(s1). https://doi.org/10.3138/cpp.2020-076 bendell, b., sullivan, d., & ornstein, s. (2020). how fear of “looming megacatastrophes” alters entrepreneurial activity rates through psychological distance. academy of management perspectives, 34(4), 585-602. https://doi.org/10.5465/amp.2019.0049 b o u r l e t i d i s , k . , & t r i a n t a f y l l o p o u l o s , y . ( 2 0 1 4 ) . s m e s s u r v i v a l i n t i m e o f c r i s i s : s t r a t e g i e s, tactics and commercial success stories. procedia – social and behavioral sciences, 148, 639-644. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.07.092 branicki, l., sullivan-taylor, b., & livschitz, s. (2017). how entrepreneurial resilience generates resilient smes. international journal of entrepreneurial behavior & research, 24(7), 1244-1263. https://doi.org/10.1108/ijebr-11-2016-0396 cepel, m., gavurova, b., dvorsky, j., & belas, j. (2020). the impact of the covid-19 crisis on the perception of business risk in the sme segment. journal of international studies, 13(3), 248-263. https://doi.org/10.14254/2071-8330.2020/13-3/16 chesbrough, h. (2019-11-28). open innovation results: going beyond the hype and getting down to business. : oxford university press. retrieved 27 mar. 2022, from https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/oso/9780198841906.001.0001/oso-9780198841906. corbaz-kurth, s., juvet, t., benzakour, l., cereghetti, s., fournier, c., & moullec, g. (2022). how things changed during the covid-19 pandemic’s first year: a longitudinal, mixed-methods study of organisational resilience processes among healthcare workers. safety science, 105879. https://doi.org/10.1016/j.ssci.2022.105879 court, t., & arikekpar, o. (2022). entrepreneurial ecosystem and start-ups in sub-saharan africa: empirical evidence based on global entrepreneurship monitor database. international entrepreneurship review, 8(1), 2333. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0801.02 davidsson, p., recker, j., von briel, f. (20 21). c ovi d-19 as external enabler of entrepreneur ship practice and research. business research quarterly online ahead of print. https://doi.org/10.1177%2f23409444211008902. eggers, f. (2020). masters of disasters? challenges and opportunities for smes in times of crisis. journal of business research, 116, 199-208. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.05.025 32 | fatemeh gorji zadeh emma, c., & scholtes, j. (2020). here’s what’s in the $2 trillion stimulus package — and what's next. politico. retrieved 27 march 2022, from https://www.politico.com/news/2020/03/25/whats-in-stimulus-packagecoronavirus-149282. engidaw, a. (2022). small businesses and their challenges during covid-19 pandemic in developing countries: in the case of ethiopia. journal of innovation and entrepreneurship, 11(1). https://doi.org/10.1186/s13731021-00191-3 european comission. (2016). user guide to the sme definition [ebook]. european union. retrieved 27 march 2022, from. fabeil, n., marzuki, k., razli, i., majid, m., & pawan, m. (2019). the impact of earthquake on small business performance: evidence from small accommodation services in ranau, sabah. international academic journal of business management, 06(01), 301-313. https://doi.org/10.9756/iajbm/v6i1/1910031 fabeil, n., pazim, k., & langgat, j. (2020). the impact of covid-19 pandemic crisis on micro-enterprises: entrepreneurs’ perspective on business continuity and recovery strategy. journal of economics and business, 3(2). https://doi.org/10.31014/aior.1992.03.02.241 fairlie, r. (2020). the impact of covid-19 on small business owners: evidence of early-stage losses from the april 2020 current population survey. ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3620625 ferreira, j., fayolle, a., fernandes, c., & raposo, m. (2016). effects of schumpeterian and kirznerian entrepreneurship on economic growth: panel data evidence. entrepreneurship & regional development, 29(1-2), 2750. https://doi.org/10.1080/08985626.2016.1255431 fisher, g., stevenson, r., neubert, e., burnell, d., & kuratko, d. (2020). entrepreneurial hustle: navigating uncertainty and enrolling venture stakeholders through urgent and unorthodox action. journal of management studies, 57(5), 1002-1036. https://doi.org/10.1111/joms.12584 galindo-martín, m., castaño-martínez, m., & méndez-picazo, m. (2021). effects of the pandemic crisis on entrepreneurship and sustainable development. journal of business research, 137, 345-353. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2021.08.053 gates, b. (2020). the first modern pandemic. gatesnotes. retrieved 27 march 2022, from https://www.gatesnotes.com/health/pandemic-innovation. gonzález-tejero, c., ulrich, k., & carrilero, a. (2022). the entrepreneurial motivation, covid-19, and the new normal. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 205-217. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100212 grant, m., & booth, a. (2009). a typology of reviews: an analysis of 14 review types and associated methodologies. health information &amp; libraries journal, 26(2), 91-108. https://doi.org/10.1111/j.14711842.2009.00848.x guerrero, m., liñán, f., & cáceres-carrasco, f. (2020). the influence of ecosystems on the entrepreneurship process: a comparison across developed and developing economies. small business economics, 57(4), 17331759. https://doi.org/10.1007/s11187-020-00392-2 gumbau albert, m. (2017). entrepreneurship, innovation and regional performance: application for the spanish regions. entrepreneurship & regional development, 29(3-4), 271-291. https://doi.org/10.1080/08985626.2016.1267805 hamani, a., & boudjema, l. (2013). a generic model helps to transit from crisis management to natural disasters risk management and stabilize sustainable development. energy procedia, 36, 977-984. https://doi.org/10.1016/j.egypro.2013.07.111 hopp, c., & martin, j. (2017). does entrepreneurship pay for women and immigrants? a 30 year assessment of the socio-economic impact of entrepreneurial activity in germany. entrepreneurship & regional development, 29(5-6), 517-543. https://doi.org/10.1080/08985626.2017.1299224 hossain, m., akhter, f., & sultana, m. (2022). smes in covid-19 crisis and combating strategies: a systematic literature review (slr) and a case from emerging economy. operations research perspectives, 9, 100222. https://doi.org/10.1016/j.orp.2022.100222 ignat, r., & constantin, m. (2020). multidimensional facets of entrepreneurial resilience during the covid-19 crisis through the lens of the wealthiest romanian counties. sustainability, 12(23), 10220. https://doi.org/10.3390/su122310220 entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 33 irvine, r. (1997). what’s a crisis, anyway? – free online library. thefreelibrary.com. retrieved 27 march 2022, from https://www.thefreelibrary.com/what%27s+a+crisis%2c+anyway%3f-a019746597. jovanovic, b. (2019). the entrepreneurship premium. small business economics, 53(3), 555-568. https://doi.org/10.1007/s11187-019-00234-w kraus, s., burtscher, j., vallaster, c., & angerer, m. (2018). sustainable entrepreneurship orientation: a reflection on status-quo research on factors facilitating responsible managerial practices. sustainability, 10(2), 444. https://doi.org/10.3390/su10020444 krishnan, c., ganesh, l., & rajendran, c. (2022). entrepreneurial interventions for crisis management: lessons from the covid-19 pandemic’s impact on entrepreneurial ventures. international journal of disaster risk reduction, 72, 102830. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2022.102830 kuckertz, a., brändle, l., gaudig, a., hinderer, s., morales reyes, c., & prochotta, a. (2020). startups in times of crisis – a rapid response to the covid-19 pandemic. ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3580647 lambert, l. (2020). more than 40 million people are unemployed. fortune. retrieved 27 march 2022, from https://fortune.com/2020/05/07/unemployment-33-million-coronavirus/. larsson, j., & thulin, p. (2018). independent by necessity? the life satisfaction of necessity and opportunity entrepreneurs in 70 countries. small business economics, 53(4), 921-934. https://doi.org/10.1007/s11187-0180110-9 lestantri, i., janom, n., aris, r., & husni, y. (2022). the perceptions towards the digital sharing economy among smes: preliminary findings. procedia computer science, 197, 82-91. https://doi.org/10.1016/j.procs.2021.12.121 loan, l., doanh, d., thang, h., viet nga, n., van, p., & hoa, p. (2021). entrepreneurial behaviour: the effects of the fear and anxiety of covid-19 and business opportunity recognition. entrepreneurial business and economics review, 9(3), 7-23. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090301 low, m., & macmillan, i. (1988). entrepreneurship: past research and future challenges. journal of management, 14(2), 139-161. https://doi.org/10.1177/014920638801400202 lu, w., lakonishok, m., liu, r., billington, n., rich, a., & glotzer, m. (2020). competition between kinesin-1 and myosin-v defines drosophila posterior determination. elife, 9. https://doi.org/10.7554/elife.54216 luthra, s., kumar, a., sharma, m., arturo garza-reyes, j., & kumar, v. (2022). an analysis of operational behavioural factors and circular economy practices in smes: an emerging economy perspective. journal of business research, 141, 321-336. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2021.12.014 maheshwari, g., & maheshwari, a. (2021). growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women entrepreneurship: a case of vietnam. international entrepreneurship review, 7(4), 65-73. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.05 markowska, m., grichnik, d., brinckmann, j., & kapsa, d. (2018). strategic orientations of nascent entrepreneurs: antecedents of prediction and risk orientation. small business economics, 53(4), 859-878. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0107-4 miguel, c., pechurina, a., kirkulak-uludag, b., drotarova, m., dumančić, k., braje, i., & giglio, c. (2022). shortterm rental market crisis management during the covid-19 pandemic: stakeholders’ perspectives. international journal of hospitality management, 102, 103147. https://doi.org/10.1016/j.ijhm.2022.103147 minh, t., kim, v., & ngoc, a. (2021). political conne ctions, govern ment support and sme tax payments: a note from fixed-effect quantile regression. finance research letters, 40, 101771. https://doi.org/10.1016/j.frl.2020.101771 moghimi esfandabadi, h. (2017). analysis concept of entrepreneurship on emphasis reflexivity approach. asiapacific journal of business administration, 1(2). moher, d., liberati, a., tetzlaff, j., & altman, d. (2009). preferred reporting items for systematic reviews and metaanalyses: the prisma statement. plos medicine, 6(7), e1000097. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1000097 montenero, v., & cazorzi, c. (2022). virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management. international entrepreneurship review, 8(1), 77-94. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0801.06 naidoo, v. (2010). firm survival through a crisis: the influence of market orientation, marketing innovation and business strategy. industrial marketing management, 39(8), 1311-1320. https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2010.02.005 34 | fatemeh gorji zadeh neumeyer, x., ashton, w., & dentchev, n. (2020). addressing resource and waste management challenges imposed by covid-19: an entrepreneurship perspective. resources, conservation and recycling, 162, 105058. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2020.105058 oecd. (2020). coronavirus (covid-19): sme policy responses. oecd. retrieved 27 march 2022, from https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/coronavirus-covid-19-sme-policy-responses-04440101/. pelle, a., & tabajdi, g. (2021). covid-19 and transformational megatrends in the european automotive industry: evidence from business decisions with a central and eastern european focus. entrepreneurial business and economics review, 9(4), 19-33. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090402 pham, m. (2022). management connection and firm performance: evidence from global financial crisis. journal of behavioral and experimental finance, 34, 100636. https://doi.org/10.1016/j.jbef.2022.100636 portuguez castro, m. & ross, c. & gomez zermeño, m. (2020). entrepreneur profile and entrepreneurship skills: expert’s analysis in the mexican entrepreneurial ecosystem. 10.1109/icte-v50708.2020.9114372. ratten, v. (2020). coronavirus (covid-19) and the entrepreneurship education community. journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 14(5), 753-764. https://doi.org/10.1108/jec-062020-0121 reinicke, c. (2020). goldman sachs now says us gdp will shrink 24% next quarter amid the coronavirus pandemic — which would be 2.5 times bigger than any decline in history. markets insider. retrieved 27 march 2022, from https://markets.businessinsider.com/news/stocks/us-gdp-drop-record-2q-amid-coronavirus-recession-goldman-sachs-2020-3-1029018308. riley, c. (2020). europe has a rescue package. but who’s going to pay for its coronavirus recovery? cnn. retrieved 27 march 2022, from https://edition.cnn.com/2020/04/10/business/europe-coronavirus-stimulus/index.html. saunders, m.n., & lewis, p. (2012) doing research in business & management: an essential guide to planning your project. pearson education, canada. seetharaman, p. (2020). business models shifts: impact of covid-19. international journal of information management, 54, 102173. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2020.102173 shane, s., & venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. https://doi.org/10.5465/amr.2000.2791611 sharma, p., leung, t., kingshott, r., davcik, n., & cardinali, s. (2020). managing uncertainty during a global pandemic: an international business perspective. journal of business research, 116, 188-192. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.05.026 smallbone, d., saridakis, g., & abubakar, y. (2022). internationalisation as a stimulus for sme innovation in developing economies: comparing smes in factor-driven and efficiency-driven economies. journal of business research, 144, 1305-1319. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2022.01.045 sun, y., zeng, x., zhao, h., simkins, b., & cui, x. (2022). the impact of covid-19 on smes in china: textual analysis and empirical evidence. finance research letters, 45, 102211. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102211 turkyilmaz, a., dikhanbayeva, d., suleiman, z., shaikholla, s., & shehab, e. (2021). industry 4.0: challenges and opportunities for kazakhstan smes. procedia cirp, 96, 213-218. https://doi.org/10.1016/j.procir.2021.01.077 us small business administration’s office of advocacy. (2019). small businesses generate 44 percent of u.s. economic activity. sba’s advocacy office. retrieved 27 march 2022, from https://advocacy.sba.gov/2019/01/30/small-businesses-generate-44-percent-of-u-s-economic-activity/. veronica, s., manlio, d., shlomo, t., antonio, m., & victor, c. (2020). international social smes in emerging countries: do governments support their international growth? journal of world business, 55(5), 100995. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2019.05.002 vodă, a., & florea, n. (2019). impact of personality traits and entrepreneurship education on entrepreneurial intentions of business and engineering students. sustainability, 11(4), 1192. https://doi.org/10.3390/su11041192 wach, k. (2020). a typology of small business growth modelling: a critical literature review. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 159-184. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080109 xia, y., qiao, z., & xie, g. (2022). corporate resilience to the covid-19 pandemic: the role of digital finance. pacific-basin finance journal, 74, 101791. https://doi.org/10.1016/j.pacfin.2022.101791 xiang, d., zhao, t., & zhang, n. (2022). how can government environmental policy affect the performance of smes: chinese evidence. journal of cleaner production, 336, 130308. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2021.130308 entrepreneurship and smes under covid-19 crisis: a literature review | 35 author fatemeh gorji zadeh master’s in business administration (2019, alzahra university in tehran, iran); data analyst at ubs (poland); ph.d. candidate in sciences of quality and management (2024, cracow university of economics, poland). her research interests include entrepreneurship and smes, crisis management, and international business. correspondence to: mgr fatemeh gorji zadeh, krakow university of economics, department of international trade, rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail:fatemeh.gorjizadeh1993@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-2645-222x acknowledgements and financial disclosure the author would like to express their gratitude to prof. agnieszka glodowska for her valuable comments on the draft version of this paper and her inspiration for a further research study. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 3.1-lai s u g g e s t e d c i t a t i o n : lai, l. (2016). innovation policies and smes development. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 147-163. innovation policies and smes development luigi lai research fellow national information processing institute opi al. niepodległości 188b, 00-608 warszawa, poland e-mail: luigi.lai@opi.org.pl abstract: small and medium-sized enterprises are the backbone of the european economy, states create policies to foster research. these mentioned policies changed in the time and it is possible to observe that the national policies of the european union (eu) member states are interconnected at an eu level. in the science field, the european union is generally moving towards a multilevel governance. the central issue of this paper is to show the systematic importance of an effective government policies and institutional interaction in the field of r&d. the article will show that a well framed policy is essential and furthermore it fosters a better cooperation between the private and public sector. keywords: internationalisation; eu; innovation; innovation policy jel codes: o3, k33 1. introduction this paper will show the importance of public policies and institutional interaction in the field of r&d public finance. such policies are also significant for the small and medium-sized enterprises (smes). this article takes into consideration three countries: france, spain and italy. they have similar legal systems based on almost identical civil codes and constitutions, clearly influenced by the french one. about the constitutional aspects, the main characteristics in common are: a strong central power and regional entities which are gaining in the time a stronger position in the state structures. the european union is heading to a multilevel-governance which has repercussion in the r&d field as well. the study aims to demonstrate that even in the presence of a strong regionalisation of r&d public funding, it is still crucial an effective national coordination. i will argue that the relation between state and regional r&d funding policies can be expressed in the latin phrase divide et impera. the process of weakening state's direct control of the r&d activities (divide) needs to be followed by a stronger coordination (et impera), in order to control the r&d by other means, so as to avoid the effects of an uncontrolled “law anomie”. 148 luigi lai the article’s main criteria is to examine the macro-law aspects connected with public innovation policies; i.e. why and how a given government has enacted a specific policy and the macro-effects produced by such policies on the main g.e.r.d. statistics; in the belief that political choices strongly influence the r&d environment. for the above mentioned reasons the methodology contains the analysis of the main pieces of institutions/legislation of france, spain and italy and observation of the main consequences on the fundamental g.e.r.d. statistics. the paper is so divided: it is given to every state a section of the paper. the analysis of the countries systems starts with france, being france the country with the strongest state control; then spain and italy. spain presents the most interesting approach to r&d considered the percent of gdp dedicated to r&d and the obtained results. spain deserves the main part of the paper because thanks to the inter ministerial commission on science and technology, in the opinion of the author, spain is an example of good practice in an r&d environment characterized by means deficiency. italy instead lacks of any comparable system dedicated to r&d. this does not mean that there is a total absence of a national strategy, but it means that the italian system lacks of unity and strong coordination as in france or spain. in such a sense the italian experience can be used as litmus test. in fact it shows that the absence of an effective state coordination gravely influences r&d macro results; because the distretti produttivi system produced excellent results in some r&d sectors, but the national r&d results stayed below expectations. the time lapse object of this research is the same for the three countries. the analysis is focused on the r&d policies between the 90’s and 2000’s, except for some aspects of the french experience. 2. literature review and methodological approach historically, r&d projects were a direct emanation of governments' projects or policies. the state directly decided which project to implement or carry out. for example the nuclear projects or the concorde project in france (laredo & mustar, 2001). this demonstrates that the general theory of law defines the “state supreme power”(kelsen, 1991) or “state imperium”. the state used its unconditioned power (imperium) to determine the most profitable decisions in the r&d field. currently, states tend less to directly exercising this sort of supreme decisional power and leave more “self-determination” to r&d players. a collateral effects of uncontrolled freedom of choice in the r&d field poses a threat. for example a proliferation of similar projects which subsequently risk being under financed (in such a case i would use the aforementioned latin word divide). the state may find a remedy to this perilous proliferation through the implementation of its “coercive power”. the state's authority determines r&d policies in a more subtle way. for this reason the phrase divide et impera is still a valid description of the state's coercive power. the state cedes power of choice to individual institutional actors. at the same time, the coercive power allows the state to balance the proliferation and preserve its authority over the r&d field. innovation policies and smes development 149 this paper will focus on the analysis of french, spanish and italian experiences in the r&d field. more specifically this article will focus on the spanish experience because in the opinion of the author, the evolution of the spanish r&d system is an example of positive achievements produced by an excellent capacity of adaptation. it is common knowledge that the european union is gradually implementing a certain kind of multilevel governance. although this concept mainly concerns political-administrative aspects, nevertheless it influences a vast amount of different fields, among them the r&d field. multi-level governance is a concept with more than two decades of history (draetta, 2015), it is a notion very popular in many fields. to better understand this specific concept and its relevance in the r&d field, a short discussion of its major components is needed. the idea of multilevel governance was created in regard to the european integration process (adam, 2014). it starts from the consideration that the “state imperium” i.e. authority is shifting not only from states up to the european union, but also down to sub-national authorities . multilevel theory is strongly connected to polycentrism, as a way to stay closer to the real need of the society (piattoni, 2009). multilevel governance is generally understood as sharing responsibilities and cooperating between the various levels of governance and it is often associated with the principle of subsidiarity (draetta, 2015). it is not possible to completely understand multilevel governance without introducing the subsidiarity concept. subsidiarity is based on the belief that the decision chain should be as short as possible in the meaning that the decision making process should be as close as possible to the citizens, so that the implementation of the decision process could be the utmost effective, and related to the real needs of citizens. for example, if a given social policy is to be implemented, it should be decided, thought and implemented from a decisional entity as close as possible to the beneficiaries (i.e. a construction of a school should be decided by a regional government and not by a ministerial meeting). in practice, multilevel governance is based on the idea that the best policies are chosen and implemented when decisions are taken with the participation of the final beneficiaries of such a policy. an effective multi-level governance has to contain a quantity of subsidiarity, but at the same time coordination cannot be missing. in fact, the policy results depend on good coordination between all levels of government, both in the decision making process and in the implementation process. in such a sense, “mutatis mudandis” an efficient plan for financing r&d has to be based on a previous deep knowledge of the current condition of r&d sector in a particular state. france, italy and spain have dealt with developing an r&d public funding system. all three of those states had a slightly different approach which hugely effected the characteristic of public policies implemented in their respective countries. the analysis is concentrated on these three states because they share a very similar constitutional/administrative systems and civil codes all based on the french one. moreover these three states have similar social structures, languages and a shared history. 150 luigi lai history influences the future, hence spain and france had a system definable as very centralistic. both countries have been, for a period, the centre of vast empires; those empires were characterized by a strong centralisation and control over possessions. phrases as l'état c'est moi allegedly mentioned by king luis xiv or the phrase, el imperio en el que nunca se pone el sol related to the vast amount of the dominions of the spanish empire. those phrases are much more than simple expressions; these phrases are a representation of an immaterial concept which transcend the words and explain what kind of political and administrative systems they represent. these systems were mainly hierarchical, i.e. decisions came from the political centre and were implemented by local authorities. therefore, taking into account all the aforementioned, it is true (as we will see) that french and spanish system shifted from a state centric system to a more “shared system”. nevertheless in this new system there are visible traces of “centralised control” (reppy, 2000). an efficient plan for financing r&d has to be based on a previous deep knowledge of the r&d situation in the state. taking inspiration from architectural jargon, it is possible to affirm that architectural and components knowledge are key elements for understanding the organisational capabilities of the system to create. the article is based on the analysis of the pieces of legislation and the analysis of the main r&d institutions in france italy and spain, in the belief that political choices directly influence the r&d field and not vice-versa. the research results will show that french and spain, except of italy, had and have a better r&d system. this superiority is given by the stronger supervision and control that france and spain have on r&d policies. nowadays this control consists in a soft control, but nevertheless it is still a mechanism crafted to direct r&d efforts. italy in this paper is used as litmus test a contrario. in fact italy is missing a comparable r&d national control system. the italian r&d financing system is based on two main pillars: distretti produttivi and an irregular funding based on historical data disconnected from any analysis of efficiency. this divergence in managing r&d funding affects the quality of the r&d efforts and results. italy has less important results than france and spain on the r&d field, even if spain has a lower gdp than italy. hence this disproportion of results demonstrate that state control on r&d truly matters and it is a condicio sine qua non, whose the comparison between italy and spain is an example. the article is based on examination of the main pieces of legislation and comparison with economic results obtained. innovation policies and smes development 151 3. analysis of the main institutional aspects of r&d system in selected countries france france with “colbertism” was the first state to codify state intervention in the economy. “colbertism” was an economic and political doctrine of the seventeenth century, created by jean-baptiste colbert1. colbert's central principle was that the wealth and the economy of france should serve the state. hence today france with other european countries is an example in the field of state intervention in crucial national fields (rich & cole, 1964). in france, during the 1960’s a new vogue for “colbertism” started in every field of economic activities. this “neo colbertinism” did not remained without pronounced effects on the french r&d sector too2.(laredo & mustar, 2001). the french government often directed public policies to promote r&d among the so called “champion national”3. moreover it is worth noting that the national defense and military sector is still today considered a key field in r&d policy and the national defense expenses are used as a lever for growth (guichard, 2005). in other words, the french r&d system is based on strong state coordination, which is expressed by the construction of the french national innovation system (nis). this concept emerged over the past decades as a response to the recognition that innovation within a national economy needs a plan so to increase positive r&d outcomes (piettre, 1986). traditionally, french technology and innovation relied on the targets of the central state, performed and implemented in the framework of grand programmes (piettre, 1986)4. the main industrial actors have been the national champions5. however, this general pattern has changed over the last years. technology transfer nowadays focuses on the validation and transfer of research results generated in universities, public scientific and technological research organisations, and research organisations. a national innovation system is based on the assumption that the better planned the system is, the better results will be reached (oecd, 1997). r&d stakeholders, are part of the same system, and as part of a same system they are equally needed altogether as no part of the body can live separated. in such a sense it is the french national innovation system, which has to connect the r&d stakeholders so to underline the interdependence between the national r&d stakeholders; moreover the stakeholders play the main role thanks to their linkage, mu 1 french minister of finance under louis xiv. 2 in such a sense it is possible to use the term "technological colbertism" (laredo & mustar, 2001). 3 a national champion is a firm chosen by the state to become the dominant producer or service provider on the national market and overtake or hinder foreign competitors in this market. 4 it is admissible to consider that the grand programmes spirit is still present in the nowadays in the so called “la stratégie nationale de la recherche”. 5 in french: “champions nationaux”. 152 luigi lai tual commitment and their own interactions. france had set a national r&d intensity in 2012 of about 2.296 percent of gross domestic product , which conferred a top position within the eu states. as expressed above french technology and innovation relied on the targets of the central state, performed and implemented in the framework of “grands programmes”. these programs were mainly concentrated in and implemented by the national champions (laredo & mustar, 2001). the state created a mechanism which had to support the national champions in an effort to maintain or gain an international leadership role in the given field of activity7. during the last decades of the 20th century the aimed result was to some extent reached. in fact france has always had a gross domestic product intensity proportionally higher than other direct competitors (european commission, 2014a), and the fields on which french r&d sector was the utmost significant were those fields whose national champions companies were operating in (european commission, 2014c)8. france reached such positive results during the last two decades of the 20th century thanks to the fact that two main changes occurred: the political side created new agencies, entities devoted to fostering an increment in r&d9 (figure 1). france, keeping a centralised form of power, opened the way to a feeble regionalisation10 (boudon, 2014). figure 1. the real gdp and gerd in france source: national institute of statistics and economic studies (insee). 6 research and innovation performance in the eu innovation union progress at country level 2014 edited by directorate-general for research and innovation. 7 the government set special legislative and financial aid in order to defend the national champions against the international concurrence. 8 e.g.: aeronautics, energy ,transport and defence. 9 e.g.: agence nationale de la recherche, agence d'evaluation de la recherche et de l'enseignement supérieur, pôles de recherche et d'enseignement supérieur. 10 please notice that regionalisation doesn’t have to be understood as a federalisation of the state. innovation policies and smes development 153 the second occurrence which significantly changed french r&d “modus operandi” was the importance the regional level acquired in the french political system, the so called “regionalisation”11. the 26 french regions (which do not have legislative power), receive part of the national tax income and have a budget to bestow in their priority areas. regions negotiate their priority fields with representatives of the state and they have an elected council (conseil régional) which is responsible for the regional administration. regions are competent for social questions, transport, education, culture, local development, for this reason, to a certain extent regions have competence for r&d (office of the prime minister, 2012)12. nowadays french r&d is characterised by an unequal dichotomy between central government and regional government. france passed from a dirigiste form of r&d to a new form of governance where the function of the state is to facilitate13 the r&d development. in this cooperation between central and regional authority the so called “contrat de plan état-région” (cper) has a salient importance. cper is in a state-region plan contract, a document in which the state and region are committed to a multi-year programming and funding major projects (among which r&d projects as well)14. in this path of regionalisation via state-region plan contract, many centers for scientific research15 were created. the fundamental idea of such a policy was to create over the country a fertile soil for r&d, so those centres were established not in a single city or in the capital, but in different cities of the country. it is quite interesting that although these national centres had to spread r&d over the state so to foster a diffused pro r&d environment, the obtained results of this regionalisation were not adequate to the central government’s expectations; important differences in results within regions were observed (beatson, 2007). in 2005 a shift in french r&d modus agendi occurred. previously there was the so called principle of regional equality (it consisted in sharing the same quantity of funds to all the regions). nevertheless this drive for equality brought extreme differences in results. therefore, the central government shifted towards rewarding networks and clusters of scientific excellence. it was set as an r&d system, which had as common base the fact that to the regions were given an equality of opportunity to compete for scientific resources, and not a simple equality in resources. the regions were given the possibility to compete for obtaining higher financial means. this reflected a more gradual evolution in french policy towards equity rather than equality as a precondition for competitiveness. in 11 it is important to clearly express that regionalisation is something different from the so called devolution federalisation or power devolution. federalisation has never been in the french political agenda. 12 it may be of some interest that in 2014, the french parliament passed a law that will reduce the number of regions in metropolitan france from 22 to 13. the new regions will take effect on 1 january 2016. 13 also known as etat facilitateur “state facilitator”. in such a sense iti s possible to affirm that from the 70’s definition l'etat entrepreneur" we passed to "l'etat facilitateur”. 14 along with the cper are there other different project where regions have a key role in the r&d implementation, nevertheless due to unity matters this paper concentrates on the cper importance. 15 in french: centre national de la recherche scientifique. 154 luigi lai such a sense the system drifted towards the so called “pôle de compétitivité” technology clusters characterised by the presence of a given zone of highly qualified r&d players (i.e. research centres, universities, highly specialised factories. spain despite the low gross domestic product percentage on r&d, spain concentrated its financial means on specific technological fields, obtaining among others important results in the field of new sustainable sources of energy. the spanish r&d's incentive system is composed of two major elements: − national plan (which changed consistently in time); − incentives tools which we may define as a group of combined law provisions. the national plan is a direct expression of the government's guidelines, instead the group of combined provisions of law, is an instrument orientated forward creating a common ground which is created to foster r&d financing, beyond the limits set by government guidelines. in such a sense spain created two parallel systems for financing r&d, which under different paths had to provide the same result; augmenting r&d quality and quantity (muñoz, 2006). the 1986 science act set the base for a very important institutional reform aimed at modernising the spanish science and technology system: the creation of the inter-ministerial commission for science and technology (cicyt), with a mandate to define national plans for research and technological development, and a redefinition of public research bodies looking at strengthening their scientific competitiveness and bonds (muñoz, 2006). the “plan nacional de investigación científica y desarrollo tecnológico (national plan of scientific research and technological development) has to be considered as the main instrument used by the spanish government to coordinate and encourage scientific and technical research. the 1986 science act, created a better coordination among the different r&d players. the spanish government, developed science and technology policies; these policies were and still are carried out in accordance with the national scientific research plan. in order to reach the desired results many important administrative bodies were set out by the science act. the inter ministerial commission on science and technology (cicyt) is the leading national agency for scientific and technological policy and the angular stone on which the national plan system is based. the cicyt is responsible for planning, drafting, coordination and follow-up. the cicyt is presided by the office of the prime minister and includes the ministries 16involved in scientific and technological policy (muñoz, 2006). the cicyt is assisted by the following bodies: 16 minister of economic affairs and competitiveness; minister of the treasury and public administrations; minister of foreign affairs and cooperation; minister of defense; minister of public works; minister of education and culture; minister of employment and social security; minister of agriculture, food and environmental affairs; minister of industry, energy and tourism; minister of health, social services and equality. innovation policies and smes development 155 − a general council for science and technology, which is the cicyt's consultative body devoted to promote coordination among the different autonomous communities and the central administration; − a support and monitoring committee which is led by the prime minister's economic office and it is responsible body for inter-ministerial coordination in planning the follow-up policy on r&d; − the spanish foundation for science and technology (fecyt), which part of the ministry of science and innovation, it is the responsible body for providing technical support to the scientific and technological decision-making bodies in spain. the 1990`s mark a turning point in the r&d system in spain. the pursued idea by the spanish government was to strength a set of laws to promote r&d activities outside the national plan. it is possible to affirm that with this reform the spanish government tried to implement in spain what in france is defined as etat facilitateur17 in the meaning that the state had to maintain a role, but this role had to be less evident. the state had to prepare fertile conditions allowing an independent but at the same time controlled “r&d blossom”. the main idea was that the state showed the path to succeed but at the same time the state left more freedom on how to implement r&d activities. the spanish system during the 1990s appeared well framed, with pieces of legislation, providing a system on research more reliable; this system was based on a strong legal basis (gutiérrez lousa, 2008). it is worthy of attention the combined provision of law 43/1995 after modified with the law 55/1999 on corporate tax. it is extremely significant that spain shifted to a science financing system characterised by vigorous tax incentives; in such a sense the spanish government tried to limit its direct “imperium”, desisting from imposing government central will as occurred before. it is possible to affirm that the choice carried by the spanish government was to leave more decisional space to the r&d player and to the market (navarro, 2009). the reform was based on the principle that the state had mainly to set the r&d framework but the national plan tool had to be to some extent less invasive; for this reason r&d tax incentives were implemented as well through a broadening of fiscal incentives in accordance with the mentioned laws (gutiérrez lousa, 2008). the base principles applied to this regulation, deserve to be mentioned: − the deduction application had to be neutral, it could not radically modify the conditions of the company subject to incentive, unless it contributed to overtake market inefficiencies; − tax deduction had the main intent to increase the competitiveness of the spanish economic system; 17 state with a “facilitating role”. 156 luigi lai − the main fiscal ease concerning the r&d consisted in what was generally known as “amortization freedom” (libertad de amortization). the difference between tax reduction and amortisation freedom lies in the slight distinction that tax reduction reduces tax debt settlement. instead amortisation affects tax base, allowing a “tax deferral”, but not a reduction. it entails that it was possible to amortise the r&d expenses qualified as intangible assets; but it is important to notice that it was not possible to extent such ease to expenses relating to innovation matters. tax reduction had a very large extent, depending on the investigation activity set. according to corporate law, development may be defined as follows: application of the research results in order to produce new materials or commodities. it is important to underline the words “application of the research results”. this affirmation implicates a strong connection with the research result, which had to be classifiable as positive. hence it was obligatory that the antecedent research, gained a positive result so that the new product or material could be defined as a direct consequence of research. because it was not clearly defined, if a development process consisted in something that could be defined as new; a closer contact was set between the research institution and the ministry for research and the tax administration (muñoz, 2006). the law 55/1999 set a change in the spanish r&d panorama, it surly represented a turnaround compared to the law 43/1995. before 1999, technological development was quite peculiarly not considered a part of r&d activities. it was connected to industrial activities more than r&d activities. in this regard, only from the beginning of this century, the words investigación (research), desarrollo (development) y innovación (innovation) were used together to express the spanish r&d policy, earlier the words investigación, desarrollo were used and the so called innovación tecnológica was a concept treated separately. it is possible to define technological innovation as the activities whose result is a step forward in the technological field, which help in obtaining new products, new productive procedure or consistent improvements in the existing ones. discerning simple r&d activities from activities involving technological innovation is not always possible; it may occur that technological innovation is a positive final step of an r&d process. under the earlier spanish law provision, research activities, were not conditioned by the result reached. this means the research could even not reach a positive result but still the activity carried out would be qualified as “research”. instead technological innovation required new products or innovative procedures or consistent improvements in the existing ones, and reaching a positive result was obligatory (muñoz, 2006). the r&d activities, producing a positive result, can be defined as an objective innovation, instead the ti (technological innovation) activities may produce a result which may be defined as a “subjective innovation”. the innovation has to be new in regard to the subject which has promoted and supported the ti research. incentives on technological innovation activities are a further implementation of what innovation policies and smes development 157 was already set throughout the r&d legislation. technological innovation activities are now compared to all other r&d activities with no additional distinction provided, reaching a positive result is not anymore a condicio sine qua non. the parliamentary strongly believing in the état facilitateur18 against the concept of état dirigiste characterised by a strong economic planning (miguel & galindo, 2003), increased the size of the tax deduction percentage. however this decision did not produce the expected results. it did not reached a concrete improvement in the spanish gross domestic product percent dedicated to r&d (figure 2). unfortunately the expectations before set, were not entirely met. figure 2. evolution of r&d expenditure (% gerd) in spain source: national institute of statistics and economic studies (insee). in 2006, the spanish government started to make relevant change on spanish r&d policies. the change was as vast that it is possible to define it as revolutionary. it was decided to leave the deduction system, which was characterised by large freedom given to the r&d players. the government created a new r&d policy once again based on national programs set by the government itself. the emanation of this new law 35/2006 represents a fundamental change in the r&d field. this is very well explained in the law preamble which in few words explain the limits of the previous r&d policy. citing the exact words is due to the semantic significance of the text ”en muchos casos, los estímulos fiscales a la inversión son poco efi caces, presentan un elevado coste recaudatorio, complican la liquidación y generan una falta de neutralidad en el tratamiento fiscal de distintos proyectos de inversión” (boe, 2015), which says “in many cases the fiscal stimulus to investments is not cost effective; high collecting costs complicate settlements and generate a lack of neutrality in the fiscal treatment of different investment projects”. this new policy consisted in leaving “the incentives era”. the government focused on developing a system based again on national and regional programs (buesa, 2006). there are great differences between the two approaches. the incentives form is more market respectful, creating new national and regional programs 18 please see the note above. 158 luigi lai allows the government to address the efforts in financing r&d activities. in such a sense the government decided, through national plans, which r&d fields were worth to be financed. this new policy was generated by the government belief that a r&d system, more based on national plans, is capable of reaching far better results. through this new national plan the government set the goals to be achieved and the priorities to be followed in the r&d field. the 2008/2011 r&d national plan introduced a new structure and new way in managing the r&d issue. it was decided to create a new version of the comisión interministerial de ciencia y tecnología (cicyt), which is possible to define as a reinforced cicyt. this new version of cicyt entered into service in 2006. the pyramidal structure of the commission, formed by the r&d key actors, allowed to set a better performing national plan, the commission was formed as follows: a chairing body responsible for the elaboration processing of the plan. this sub commission had the key role to supervise all the procedure, and a group responsible about the concrete elaboration of the plan. the first group is a group formed by experts of administration having the main task of policy coordination. the second group formed by science and technology experts. − three consulting sub commission designed to analyze specific problems; − a commission for institutional and budgetary matters; − a commission on financial instruments. this commission is responsible for finding the financial means to be used in order to implement the national plan. that group has a core function; it is designed to discover and analyze if what set in the previous 20 years in spain was successful and to which extent a commission on key topics, devoted to determine the main topics to be discussed. the purposes of the national r&d&i plan (2008-2011), which was set up in line with the provisions of the national strategy for science and technology, were: placing spain at the european cutting edge of knowledge, and creating a favourable environment for investment in r&d&i (european commission, 2013). this new form of national plan for r&d has a structure based on three areas directly related to the plan’s general objectives and linked to instrumental programs which pursue specific objectives: − generating knowledge; − fostering cooperation in r&d; − strategic actions. italy although italy is trespassing a period of economic austerity, the country is still among the ten most developed countries in the world for gross domestic product and it is the third market for magnitude in the euro area, this makes it possible for italy to have a discreet r&d national system which needs to be improved (european commission, 2014b). innovation policies and smes development 159 the italian r&d legal system is based on two main pillars, the national research plan (piano nazionale per la ricerca now on pnr) and productive clusters (distretti produttivi) (italian government, 2014). the pnr is set by the parliament and the council of ministries. its coordination within the government is under the responsibility of inter-ministerial committee for economic planning. the ministry for education, university and research (miur) coordinate national and international scientific activities, distributes funding to universities and research agencies, and establishes the means for supporting r&d. the ministry of economic development supports and manages industrial innovation (italian government, 2014). the pnr19 defines the objectives and modes of implementation of specific interventions in priority areas, disciplinary sectors, actors involved, and projects which qualify for funding. the goal is to ensure the coordination of research with other national policies, bringing italian research into alignment with the strategic vision defined at european level and creating the conditions necessary for a progressive integration of public and private research. the pnr is formulated by the ministry of education, universities and research (miur), after extensive consultation with the actors of the innovation systems (e.g. scientific and academic communities, economic powers and competent administrations). it is implemented after approval by the inter-ministerial committee for economic planning. the first pnr was formulated during the period 2001-2003. assessments have indicated that in order to obtain tangible effects on the country’s r&d environment, simultaneous action on several levels were necessary. to achieve its objectives, the first pnr proposed a set of integrated actions, each of which involves various initiatives over the short, medium and long term. the main objective was to simplify funding mechanisms, rationalise the administration modus operandi, and identify forms of monitoring to ensure that funding is efficiently applied in pursuit of the stated objectives20. a weakness of the first italian pnr was a lack of a permanent scheme or structure comparable to the spanish or french ones, meaning for that, a general lack of a steady plan and continued in the time (belussi, 2004). this fact does not mean that italy was gravely lacking on r&d, but it means that italian r&d was different in the approach, not based as much as french and spanish on a national r&d plan21. for many years the pnr hugely changed in scopes and terms, moreover before 2014 the italian national pnr was an instrument through which the government substantially performed a very light and inconsistent activity of fund distribution. based on historical data the government was distributing “r&d” funds for generic projects or studies22. those funds quite often were used for covering personnel costs, which had very little in common with r&d. 19 the new pnr: http://www.istruzione.it/allegati/2014/pnr_online_21feb14.pdf. 20 pnr aims too at encouraging technology transfer between the actors in the innovation system. 21 the italian pnr structure highly changed during the years, not allowing a consistence in the long run. 22 projects which often coincided with regular universities programs and founds were used to support the universities. 160 luigi lai beside the national plan, the italian r&d system is strongly based on the so called “distretti produttivi” productive districts (bertamino, 2016). these districts are characterised by a virtuous circle formed by the elements learning, linkage and investment. these districts are sort of self-sufficient system where, leading r&d players have a direct linkage within universities and schools established in the mentioned district. this represents a sort of virtuous linkage that fosters positive cooperation. companies need research activities which are performed by universities/research centres in the districts with which the mentioned companies have a “trust linkage”. at the same time companies take specialised labour work force from the territorial schools. the so called productive districts for all intents and purposes are to be considered as public policy instruments to foster innovation (coletti, 2007). based on the theory “the closer it better” it implements competitiveness of local production systems by creating synergies between companies, universities, research centres and “local authorities”23 located within limited territorial boundaries. a quite important characteristic is that often these districts are “self-created”, in the meaning that r&d players located in the given zone, start a stronger cooperation and the local authority recognising such stronger cooperation try to assist through a better administrative cooperation (italian government, 2014)24. 4. conclusions this article examined the main institutional aspects of the r&d systems in france, spain and italy, which determine r&d policies. it showed as in france and spain, except of italy, state control is present in a higher degree. this state control has nowadays a different form then in the past; some decades ago the state control was more direct, and to some extent absolute. nowadays the mentioned control has the aspect of a soft power, in the meaning that it is more subtle and less evident. an initial analysis could produce in the reader the sensation that the r&d french system is characterised by a multilevel governance, where r&d actors have to play in a multilevel system without a state control but under a more prudent analysis, it is perceptible how the central government’s hand is still strong and powerful. in terms of forms of public interventionism; new modes of steering and management are noticeable. in such a direction the french government is creating frameworks leading to more selective action and leading to a resources concentration. in other words the central government still uses its steering, power (imperium); this power is now put into use in a less dirigiste way, but still is visible a quite strong hint of neo colbertinism. at the same time both in spain and in italy even if to a less degree than france, are going into the same path of a modern “etat facilitator” where the state while letting freedom to the r&d players at the same 23 to be interpreted in lato sensu. territorial administration is divided between, regioni, provincie and comuni, and often they have a concurrent competence on r&d matters. 24 other times are regions that a priori propose the creation of productive districts so to foster investments in the territory. innovation policies and smes development 161 time create a framework where is the state who directs the main line of the r&d policy through a “moral suasion” given by the national plan; because it is the national plan which encourages the r&d players to follow a determined path. the evolution of the spanish r&d system is remarkable. even if exiting from a dictatorship, the iberian country started a very interesting implementation of national plans which had as main function augmenting the r&d activity. no doubt the result was to some extent achieved. afterwards the spanish government in the 1990’s, tried without the expected results, to swift to a system characterised by incentives. this incentives were planned to be sort of a neutral tool in the meaning that the market had, in the idea of the legislator, to determine the path on which proceed. at the beginning of the century spain came back to a stronger implementation of the national plan demonstrating in this way that the state cannot completely dismiss its leadership in the r&d field. italy with its r&d financing system is an example a contrario. the italian r&d polices lacked of consistency, hence the soft state power was and is still missing, expecially when compared with the french and spanish experiences. italy has a quite interesting system based on the “distretti produttivi” idea; nevertheless these cluster system is not enough to foster r&d policies on the entire country and it shows how in absence of a strong state coordination r&d is far less efficient. it may take different name or forms but state soft power is still very needed to better allocate the r&d efforts. in conclusion, if a given state trespasses a period with limited r&d funds, this given state should craft a system similar to the spanish one. in fact the spanish system has two characteristics “information and direction” which are indeed useful and produce a better efficiency in the r&d system. the inter ministerial commission on science and technology (cicyt) has the power and competence to obtain and process the data on the ongoing and future research in the country, this amount of information are then used by the spanish government to better direct and concentrate the r&d financial efforts. this would be a good approach for italy, because the italian r&d system is missing a central entity with a true power of coordination. every region or national institute in italy is formally disconnected from the other r&d players; r&d cooperation works thanks to personal contacts instead of a formalized info-system as in spain. this situation has implication on the lower r&d results of italy. the limitations to the research which may had a potential impact were represented by the difficulties in finding the relevant pieces of legislation. the legislation often changed quite rapidly without leaving lasting traces. this problem created some jeopardy in the time frame analysed. nevertheless the article examines the most important pieces of legislation which definitely influenced r&d activities. in fact when the pieces of legislation were not easily reachable, the research was based on articles covering the relevant topics written by national authors. the next step of the research would be to extend the comparative analysis to the regional level in 162 luigi lai order to analyse the r&d regional policies and the r&d cooperation between regions of the same state and other states so to observe the main differences in the results and policies. references adam, r., & tizzano, a. (2014). manuale di diritto dell’unione europea. torino: giappichelli. beatson, m. (2007). crest 3% omc third cycle policy mix peer review. country report france. retrieved from: http://ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_en/omc _fr_review_report.pdf (10.01.2016). belussi, f. (2004). the italian system of innovation: the gradual transition from a weak “mission-oriented” system to a regionalised learning system. padua: university of padua. bertamino, f., bronzini, r., de maggio, m., & revelli, d. (2016). local policies for innovation: the case of technology districts in italy. bank of italy, questioni di economia e finanza (occasional papers), no 313. boe (2015). ley 35/2006, de 28 de noviembre, del impuesto sobre la renta de las personas físicas y de modificación parcial de las leyes de los impuestos sobre sociedades, sobre la renta de no residentes y sobre el patrimonio. texto consolidado, última modificación: 30 de octubre de 2015. retrieved from: https://www.boe.es/buscar/pdf/2006/boe-a-2006-20764-consolidado.pdf (10.01.2016). boudon, j. (2014). manuel de droit constitutionnel: la vème république. tome ii. presses universitaires de france. buesa, m., heijs, j., pellitero, m.m., & baumert, t. (2006). regional system of innovation and the knowledge production function: the spanish case. technovation, 26 (4), 463472. coletti, r. (2007). italy and innovation: organisational structure and public policies. rome: centro studi di politica internationale. draetta, u. (2015). elementi di diritto dell’unione europea. parte istituzionale. ordinamento e struttura dell'unione europea. milano: giuffrè. european commission (2010). expert evaluation network delivering policy analysis on the performance of cohesion policy 2007-2013. task 1: policy paper on innovation. directorate-general regional policy. european commission (2013). erawatch country reports 2011: spain. luxembourg: publications office of the european union. european commission (2014a). research and innovation performance in country profile france. retrieved from: https://rio.jrc.ec.europa.eu/en/country-analysis/france (10.01.2016). european commission (2014b). country report italy: regional aspects of kets deployment. directorate-general enterprise & industry. european commission (2014c). innovation union scoreboard 2015. retrieved from: http://ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/scoreboards/?nl_id=104 1 (10.01.2016). innovation policies and smes development 163 european parliament (2015). the principle of subsidiarity. retrieved from: http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/en/displayftu.html?ftuid=ftu_1.2.2.html (10.30.2015). french ministry for external affairs (2010). mae stratégie innovation v anglaise.indd. paris. guichard, r. (2005). suggested repositioning of defence r&d within the french system of innovation. technovation, 25 (3), 195-201. doi:10.1016/s0166-4972(03)00131-7. italian government (2014). programma nazionale per la ricerca 2014-2020. roma. kelsen, h. (1991). general theory of norms. oxford: clarendon press. laredo, p., & mustar, p. (2001). research and innovation policies in the new global economy. cheltenham: edward elgar. miguel, a., & galindo m.m. (2003). algunas consideraciones sobre el crecimiento económico. clm. economía revista económica de castilla – la mancha, 2, 129-158. muñoz, e. (2006). the spanish system of research research and innovation in spain. working paper 98-15. madrid: instituto de estudios sociales avanzados (csic). navarro, m., & gibaja j.j. (2009). typologies of innovation based on statistical analysis for european and spanish regions. working papers innova 2009-4. san sebastian: basque institute of competitiveness. oecd (1997). national innovation systems. paris. office of the prime minister (2012). summary of french regions’ regional innovation strategies. datar – europe department. piattoni, s. (2009). multi-level governance in the eu. does it work? in: globalization and politics: a conference in honor of suzanne berger, 8-9 may 2009, mit. retrieved from: http://www.princeton.edu/~smeunier/piattoni (04.01.2016). piettre, a. (1986). colbertisme et dirigsme. revue des deux mondes, octobre 1986. reppy, j. (ed.) (2000). the place of the defense industry in national systems of innovation. occasional paper 25. cornell: cornell university peace studies program. rich, e.e., & cole, c.w. (1964). colbert and a century of french mercantilism. the economic history review 10, 164. doi:10.2307/2590799. ier-09-02-05-pp061--2103-jegorow,gruszecki,jegorow 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.05 non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and potential directions of change dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow a b s t r a c t objective: the objective of the article is to identify the intensity of the interest in non-fungible tokens (nfts) in a spatial and temporal frame of reference (regions of the world in the period january 2021 – may 2022) and the project changes based on internet users’ queries for the keyword ‘nft.’ research design & methods: the basic research material under consideration consisted of spatial-time series generated from google trends. the data generated were subjected to relational and ratio analysis relying on clusters, correlation, and regression. the analytical tools used allowed for a cross-regional comparative analysis in a dynamic frame and a simplified prediction of the interest in nfts on a global scale. findings: the biggest interest in nfts is found in ‘the heart of today’s fastest-growing economy in the world’ consisting of hong kong, china, and singapore. the dynamic growth of nft collection and transactions in 2021 translated into the culmination of the interest in nfts in january 2022. however, this interest was short-lived and significantly dropped in the next few months. regardless of the region of the world, the trends of exchange in this field coincide. the nft market will probably develop, but the dynamic growth that took place in 2021 will no longer occur. implications & recommendations: the results of the study have practical implications for creators, investors, institutions and governments, as well as those interested in understanding the growing nft branch as a part of the new global digital economy and the dynamically growing market of digital assets. in particular, it is necessary to take into account the currently discussed vision of introducing digital currencies and abandoning cash. from the theoretical perspective, the article complements the nft analyses and the research instruments used. contribution & value added: the conducted study is pioneering in terms of the cognitive plane, i.e. analysis of the interest in nfts on a global scale. the analytical process based on data generated from google trends, together with the research instruments used, is not reflected in the current scientific output. as assets that are objects of trade, nfts fit into the new and rapidly evolving phenomenon. it is a cognitive area embedded in a very modest scientific output. the article enriches theoretical and cognitive research in the field of artificial intelligence. article type: research article keywords: artificial intelligence; cryptocurrencies; entrepreneurship; google trends; nft; nonfungible token jel codes: l26, d81, g15 received: 11 july 2022 revised: 21 april 2023 accepted: 15 may 2023 suggested citation: jegorow, d., gruszecki, l., & jegorow, g. (2023). non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and potential directions of change. international entrepreneurship review, 9(2), 61-73. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.05 introduction the evolution of the internet gradually moves areas of human activity, including entrepreneurship, to the global network. the covid-19 pandemic caused a very rapid movement of the education and science sector to the virtual space, alongside communication and information. at the same time, another area of the internet that is dynamically expanding is the one directly related to the broadly understood international entrepreneurship review ri e 62 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow financial market. in this context, attention should be drawn to the cryptocurrency market and nonfungible tokens (nfts) created based on the market’s technological concept. they are a new asset category, different from cryptocurrencies (dowling, 2022b), which combines it technologies and human creativity (so-called creative economy) (mazieri et al., 2022). living in an ai-powered era fosters creativity inherent in entrepreneurial attitudes. at the same time, problems long forgotten by many, such as pandemics, conventional wars, and high inflation, are coming back. irrespective of these disruptions, it is common to strive for prosperity. in this context, it is necessary to consider the new investment areas created by, among other things, nfts (carayannis et al., 2022). anyone can make a non-fungible token, even using a free platform. regardless of the risk and vague rules, currently, new digital products appear to be equally attractive to investors looking for a safe haven, investors interested in a big and quick profit, creators of these new virtual solutions, as well as intermediaries seeking profit from the activity of all stakeholders of the new market, including fraudsters. it is a very receptive market absorbing entrepreneurial initiatives rooted in artificial intelligence and, at the same time, based on classic business models. given the global nature of nfts and the lack of public registers, it is currently impossible to determine where in the world there are the most creators, intermediaries and, finally, investors. in 2021, nfts gained global popularity. however, researchers suggest that no region is a clear leader in the nft market (grauer et al., 2022). in this context, the research problem took the form of the need to specify in which regions of the world the interest in nfts is the greatest and how this interest changed over time in the period january 2021 – may 2022. the analysis was based on data obtained from google trends which were subjected to relational and ratio analysis relying on the analysis of clusters, correlation, and regression. the article is of theoretical and cognitive nature and contributes to the academic literature on nfts as regards the interest in this type of asset from a spatial and temporal perspective. the analytical material obtained and reviewed, along with the statistical tools used, is an innovative approach and meets the criterion of an empirical scientific experiment. the practical implications include the increasingly frequent discussions about the vision of abandoning cash in favour of digital currencies and the development of business activity carried out in virtual space that spans national borders and is ahead of legislative processes. the article is divided into sections. it begins with an introduction to the topic of non-fungible token. then, the latest literature was reviewed. the next part of the article explains the research methodology. the main part of the article are the results of empirical research. the last section will contain the main conclusions and limitations of this research and directions for future studies. literature review a non-fungible token is a special type of cryptographic token that represents the originality of a digital asset, which is a declaration that a given file exists only in a single copy. this solution makes it possible to create digital intellectual property, so nfts are digital assets in the form of multimedia. these include images, videos, music, texts, games, game footage, avatars, virtual creations, virtual sports cards, virtual real estate, or even virtual body parts of famous people available primarily on the ethereum blockchain. the two main sources of nfts are digital games and artworks (vasan et al., 2022). currently, nft is one of the most significant public successes of blockchain technology (dowling, 2022a) which has dominated modern programming techniques (jain et al., 2022). the nft transactions are based on a mechanism of exchanging the ownership of a digital file and are subject to copyright. just like artwork, they can be sold or just shared. the blockchain itself stores the entire traffic and transaction history (leonard & ariawan, 2021). non-fungible tokens are revolutionising the crypto landscape, becoming popular among investors and the general public (umar et al., 2022). the use of nft was pioneered by creative industry entrepreneurs who tried to generate new streams of revenue and ways of engaging stakeholders. subsequently, nfts took advantage of the cultural need for new content, new experiences, new entertainment and new conversation topics, especially at a time when activity was restricted due to the pandemic (agrawal & sandhu, 2022). despite the rapid increase non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and… | 63 in popularity, there were concerns related to the legal ownership of nft assets and the prevalence of speculation and fraud connected to the nft trade (chalmers et al., 2022). cryptocurrencies and nfts are associated with a separate culture, philosophy, and a world with faithful followers. the credibility of this financial instrument relies, for example, on advertisements featuring celebrities, e.g. hollywood stars and the world’s leading athletes. this mechanism is not new. it is also a part of dangerous assets such as pyramid schemes (leonard & ariawan, 2021). the investment creativity of bernard madoff based on this criminal scheme was also endorsed by many people from the world of business, politics, and culture. it seems that economic education cannot keep up with the real problems of the modern financial market. in this context, the importance of conducting general research and analyses of nfts seems to be very high, regardless of the risk and potential failure inherent in entrepreneurship. cryptocurrencies and nfts attract more and more attention from entities such as investors, neobrokers, decision-makers, regulatory bodies and portfolio managers (maouchi et al., 2021). among all the stakeholders of these new digital projects, there are many entrepreneurial units representing all the above-mentioned professional groups and creators. while the scientific output on cryptocurrencies is rather rich, although certainly not exhaustive, the literature on nfts is in the early stages of development (umar et al., 2022). today, nfts are one of the most exciting, fastest-growing areas of the cryptocurrency world and have become especially popular among retail investors (grauer et al., 2022). investing in times of uncertainty and global unrest, which undoubtedly describes the world of the covid-19 pandemic, russia’s military aggression against ukraine and two-digit inflation is very difficult and involves high risk. in view of this, many analysts point to the potential of blockchain markets, in particular of nfts and defi tokens (connected with decentralised finance), which are evolving rapidly (maouchi et al., 2021). since the introduction of revolutionary technology in 2008, the phenomenal growth of blockchain markets has led the future digital markets. analysts also point to nfts as a remarkable public success of blockchain technology (dowling, 2022a) with its unique mechanism of transferring rights via digital resources. the dynamic growth of nfts left investors with a dilemma: is this a boom on new assets or maybe a speculative bubble (maouchi et al., 2021)? the literature review provides evidence that there is a demand for diverse studies concerning nfts, including empirical research on their continuous evolution (pinto-gutiérrez et al., 2022). taking into account the issues addressed, along with the research instruments used, the presented results should be regarded as pioneering on a global scale. of course, the area selected for the analysis is but a small part of the complex topic that is nft. non-fungible tokens as a new asset on the financial market and research hypotheses in the past, people invested in real estate, foreign currencies, stocks, bonds, bank deposits, and gold, among other things. today, many people are investing in digital products including cryptocurrencies and nfts. while digital currencies are a fairly well-recognised product, the term nft has only recently become popular. the trend of looking for new opportunities to invest funds and earn money based on the scenario inherent in the traditional stock market is not revelatory. the new investment area connected with the potential benefits of nft creators and users can be modelled in conjunction with the cryptocurrency market, which in practice is a source of funding for digital images. over the past five years, the global financial industry has witnessed a revolution in digital assets in terms of market trends and the use of visual features (nadini et al., 2021). the role of cryptocurrencies in the global financial system is growing every year. data from december 2021 shows that the market capitalisation of cryptocurrencies exceeded usd 2.25 trillion. for years, the most popular cryptocurrency has invariably been bitcoin. however, its dominance has been steadily declining largely in favour of ethereum-based tokens such as nfts and decentralised finance assets (defi) (yousaf & yarovaya, 2021; chowdhury et al., 2022). enthusiasm in the nft market led to huge growth in the industry in 2021. the very high growth of nft collections (grauer et al., 2022) increased the recognition of the crypto-art market. analysts associate 2021 with a bull market (arslanian, 2022; maouchi et al., 2021). this situation was caused by a very large increase in the prices of major cryptocurrencies between 2020 and 2021 (pinto-gutiérrez et al., 2022; przyłuska-schmitt et al., 2022) and an extreme increase in nft trading volumes (ante, 2021b). 64 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow however, while cryptocurrencies significantly affect the pricing of nft transactions, the opposite relationship does not hold (dowling, 2022a). at the same time, nft pricing is inefficient due to market immaturity (dowling, 2022b; ante, 2021a). the turnover of the nft market reached usd 17.7 billion and in q1 2022 the value of nft turnover was close to usd 7.9 billion (nonfungible, 2022). the global market capitalisation of nfts in 2021 was usd 7 billion. sales of digital tokens oscillate around usd 2 billion per month. in 2021, users sent cryptocurrencies worth more than usd 44.2 billion to erc-721 and erc-1155 contracts, two types of ethereum smart contracts linked to nft markets and collections (grauer et al., 2022). however, unregulated nft transactions and the investment euphoria surrounding them can lead to high demand volatility (agrawal & sandhu, 2022). the vast majority of nft transactions take place at the retail level, meaning cryptocurrency worth less than usd 10 000. the nft market is much more retailoriented than the traditional market. at the same time, it should be noted that the number of intergovernmental transactions has increased in the recent period (grauer et al., 2022). the development of nfts is a global project. interest in this new product is determined by the level of socio-economic development of a given region, including the prevalence of cashless payment systems. in this context, the diverse level of technological development in different areas of the world creates an area for new entrepreneurial activity that brings together investors, creators, and business intermediaries. however, each party has different intentions and expectations when it comes to participating in the creation, investment, and service of nfts. the anonymity of activity in the global network makes it difficult to accurately determine in which regions of the world nft is developing in these three areas. however, there is a possibility of identifying the level of interest in nft in a spatial system based on internet users’ queries. the research process consisted in the verification of three hypotheses: h1: most of the nft-related activity takes place in regions that are technologically advanced and where cryptocurrencies and blockchain are very popular. h2: changes in the interest in nfts happen on a global scale. h3: interest in nfts stays at a relatively constant level with a tendency to decrease slightly over time. noteworthy, with technological advances including the emergence of new financial products, such as nfts, there arise new potential criminal acts that pose a real operational threat (leonard & ariawan, 2021). digital space and digital assets can facilitate criminal behaviour in the current regulatory environment. the conversion from physical to virtual space obscures criminal activity, so facilitating the anonymity of perpetrators and creating new challenges for the legal and regulatory environment (dupuis et al., 2021). therefore, regardless of the potential valuable artistic and financial opportunities for creative entrepreneurs, nfts should be approached with caution (chalmers et al., 2022). this concerns not only criminal activities, but also security gaps, lack of regulatory solutions, and the global nature of nfts. as nfts began to rapidly gain popularity in 2020-2021, it is currently impossible to predict what the future will look like. the exceptionally positive results of nft transactions seem to indicate the beginning of a new crypto bubble. therefore, researchers and policymakers should continue to analyse the behaviour of this market segment (agrawal & sandhu, 2022). projection is very difficult in this case due to limited information resources, notwithstanding the fact that since the global financial crisis, advances in blockchain technology and the associated broad spectrum of digital assets have been gaining momentum in global financial markets (umar et al., 2022). research methodology the use of artificial intelligence to create nfts is part of the solutions of the future, the practical application of which is becoming increasingly common. artificial intelligence is also big data, which is where google trends fits in. it is a free online tool developed by google llc in 2008 that allows users from anywhere in the world to analyse big data. this application is constantly evolving, and the scope of its use is expanding very rapidly as it is used in business and scientific analyses (jun et al., 2018). the usefulnon-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and… | 65 ness of this tool has been confirmed by numerous studies, including those with a socio-financial dimension (jegorow, 2018). the use of data from google trends is becoming increasingly common, including its application in the case of cryptocurrencies and nfts (maouchi et al., 2021). furthermore, the choice of the research tool was dictated by the fact that most of the bitcoin price analyses, in mid-2010, have reported a significant relationship between the bitcoin price and the factors (e.g. search volume and media exposure) extracted from the social network service-based statistics (lee & rhee, 2022). google trends interprets the information and normalises the data to be between 0 and 100. the numbers represent the search interest relative to the highest point based on the location and time of the query. a value of 100 represents the highest popularity of a keyword. analysing large datasets using google trends provides information that goes beyond public as well as commercial datasets. the application enables the geographical mapping of searches for specific information (wang et al., 2022). two main datasets covering weekly quotes from 1 january 2021 to 31 may 2022 were extracted from google trends. however, the adopted starting point was shifted to february 2021 in part of the analyses, because the number of searches for the keyword nft before this period was so small compared to the other results recorded in the adopted time frame that it did not exceed a value of 1 in the vast majority of regions. the first dataset shows the global interest in nfts by region (static frame) and the second includes all regions with the search index for the keyword nft of at least 25 (dynamic frame). the classification of regions was based on cluster analysis. the comparison of individual time series values was based on a correlation analysis in which the pearson correlation coefficient was used. the research problem related to the projection of interest in nfts was included in a regression analysis of the truncated time series of global search indices for the keyword nft. the time series covering the period from mid-january 2022 to the end of may 2022 included the change in the trend from upward to downward. the estimation of the curve was based on eight analytical models to determine the theoretical value of the dependent variable ���� , in which t is the independent time variable (week): ���� = �� + � (1) ���� = �� + � ln (2) ���� = �� + � (3) ���� = �� + � + �� � (4) ���� = �� + � + �� � + �� � (5) ���� = �� �� (6) ���� = exp ��� + � � (7) ���� = �� exp�� � (8) where: (1) – linear; (2) – logarithmic; (3) – inverse; (4) – quadratic; (5) – cubic; (6) – power; (7) – power; (8) – exponential. results and discussion the global distribution of searches for the keyword nft showed a clear dominance of asia and north america. the highest search rates for the keyword nft between january 2021 and may 2022 were recorded in: hong kong (100), china (97), singapore (94), and taiwan (59). these regions form a distinct cluster. another cluster was formed by 10 countries, of which the three highest ranked are in asia: the philippines (52), south korea (50), united arab emirates (50), canada (50), nigeria (49), australia (48), new zealand (48), lebanon (47), venezuela (45), and the united states (44). this means that the greatest interest in nfts, which is not the same as a homogeneous geographical distribution, was in asia. the above-mentioned countries were followed by australia, new zealand, north america, europe, and south america (figure 1). 66 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow figure 1. nft keyword search index according to google trends data (january 2021 – may 2022) source: own elaboration. the distribution of the index values for the keyword nft by region shows a clear right-skewed asymmetry (most regions of the globe are below average) and a clear clustering of results around the mean ��� = 29; �� = 24; !" = 1.95; ! = 4.56�. at the same time, it is important to note the large dispersion �'( = 66.62%� caused by the high gap between the two clusters of the highest-ranked regions of the globe. among the regions with the highest search rates for the ‘nft’ keyword, technologically advanced countries dominate. this result allows for positive verification of h1. nigeria and venezuela did not meet this criterion. taking into account the state of their economies, social development and cultural heritage, the interest in nfts in both of these countries should be linked to other determinants. in nigeria, these are investment issues and artistic activity. in turn, in venezuela, it is mainly due to very high inflation and the search for alternative savings and investment systems. the convergence of the searches of the keyword nft between different regions of the globe was confirmed by the results of the correlation analysis (table 1). the obtained results confirmed h2. in the frame of reference formed based on the two aforementioned clusters of regions with the highest value of the index analysed, the values of pearson’s correlation coefficients indicated the existence of a clear and very clear relationship in most of the pairs compared. the only country that did not follow this pattern was venezuela, where the correlation was not confirmed when juxtaposed with taiwan and nigeria. in the remaining pairs, the relationship was average. in the vast majority of regions, the culmination of the interest in nft was in january 2022. the highest values for the nft search index were first recorded in august/september 2021 in turkey and venezuela, and in thailand in late november 2021 (figure 2). following the global culmination of the interest in nft in january 2022, the next highest values of the index analysed were recorded successively in turkey, south korea, and nigeria in early april 2022. the highest value of the nft keyword search index at the end of may 2022 was recorded in china and amounted to 50 points. this was followed by georgia with a score of 45 points and south korea – 38 points. thus, the dominance of asia was clear at the time. regression analysis indicated a high level of fit for all models (independent variable: time) (table 2, 3). the cubic model (cubic polynomial) showed the highest goodness-of-fit to empirical data. the large declines in nft keyword searches recorded in january and february 2022 entered a phase of stabilisation in the following two months only to go back to a downward trend in may 2022, although not as strong as it was at the beginning of the year. table 1. event study estimates for monetary policy responses to the covid-19 crisis – czechia pearson correlation w o rl d h o n g k o n g c h in a s in g a p o re t a iw a n p h il ip p in e s s o u th k o re a u n it e d a ra b e m ir a te s c a n a d a n ig e ri a a u s tr a li a n e w z e a la n d l e b a n o n v e n e z u e la u s a hong kong 0.941** china 0.824** 0.872** singapore 0.977** 0.932** 0.809** taiwan 0.871** 0.919** 0.772** 0.854** philippines 0.767** 0.735** 0.736** 0.792** 0.658** south korea 0.786** 0.769** 0.833** 0.759** 0.759** 0.615** u.a. emirates 0.978** 0.945** 0.858** 0.957** 0.869** 0.792** 0.787** canada 0.966** 0.851** 0.680** 0.940** 0.793** 0.706** 0.698** 0.911** nigeria 0.595** 0.669** 0.751** 0.557** 0.598** 0.498** 0.608** 0.658** 0.459** australia 0.980** 0.894** 0.775** 0.975** 0.818** 0.770** 0.739** 0.947** 0.971** 0.533** new zealand 0.957** 0.875** 0.752** 0.966** 0.760** 0.764** 0.694** 0.927** 0.943** 0.493** 0.969** lebanon 0.948** 0.948** 0.833** 0.935** 0.884** 0.714** 0.738** 0.961** 0.870** 0.641** 0.904** 0.891** venezuela 0.404** 0.326** 0.383** 0.494** 00.217 0.571** 0.282* 0.391** 0.417** 0.097 0.494** 0.502** 0.295* united states 0.947** 0.806** 0.653** 0.907** 0.754** 0.685** 0.708** 0.888** 0.989** 0.435** 0.952** 0.921** 0.831** 0.402** georgia 0.770** 0.853** 0.877** 0.725** 0.803** 0.567** 0.773** 0.823** 0.611** 0.742** 0.681** 0.657** 0.839** 0.066 0.576** israel 0.915** 0.858** 0.835** 0.877** 0.799** 0.694** 0.878** 0.908** 0.848** 0.583** 0.870** 0.846** 0.878** 0.341** 0.856** switzerland 0.987** 0.939** 0.816** 0.959** 0.885** 0.755** 0.787** 0.960** 0.955** 0.572** 0.968** 0.928** 0.928** 0.406** 0.938** netherlands 0.978** 0.936** 0.768** 0.960** 0.889** 0.718** 0.742** 0.950** 0.960** 0.538** 0.957** 0.923** 0.942** 0.382** 0.930** great britain 0.986** 0.908** 0.765** 0.962** 0.823** 0.744** 0.732** 0.953** 0.982** 0.547** 0.982** 0.956** 0.917** 0.421** 0.965** malaysia 0.954** 0.942** 0.836** 0.964** 0.893** 0.779** 0.789** 0.949** 0.885** 0.603** 0.931** 0.915** 0.939** 0.383** 0.847** romania 0.967** 0.916** 0.822** 0.932** 0.829** 0.700** 0.780** 0.959** 0.914** 0.591** 0.931** 0.921** 0.953** 0.290* 0.901** portugal 0.978** 0.916** 0.790** 0.954** 0.827** 0.733** 0.754** 0.961** 0.938** 0.553** 0.953** 0.951** 0.945** 0.399** 0.924** slovenia 0.933** 0.870** 0.725** 0.904** 0.775** 0.723** 0.676** 0.916** 0.927** 0.506** 0.921** 0.894** 0.880** 0.432** 0.911** norway 0.979** 0.924** 0.792** 0.957** 0.852** 0.739** 0.757** 0.961** 0.951** 0.583** 0.962** 0.947** 0.939** 0.380** 0.930** morocco 0.946** 0.909** 0.791** 0.922** 0.858** 0.743** 0.766** 0.949** 0.887** 0.565** 0.910** 0.897** 0.932** 0.310** 0.874** belgium 0.989** 0.946** 0.815** 0.964** 0.874** 0.742** 0.783** 0.964** 0.953** 0.599** 0.963** 0.934** 0.952** 0.365** 0.933** ireland 0.957** 0.873** 0.697** 0.925** 0.806** 0.681** 0.663** 0.920** 0.965** 0.503** 0.949** 0.927** 0.900** 0.342** 0.950** thailand 0.867** 0.807** 0.860** 0.873** 0.757** 0.852** 0.799** 0.868** 0.793** 0.592** 0.860** 0.834** 0.813** 0.545** 0.792** sweden 0.982** 0.923** 0.764** 0.952** 0.858** 0.735** 0.751** 0.949** 0.969** 0.557** 0.962** 0.938** 0.921** 0.374** 0.953** turkey 0.736** 0.718** 0.796** 0.720** 0.615** 0.615** 0.727** 0.754** 0.671** 0.673** 0.728** 0.692** 0.671** 0.504** 0.659** france 0.967** 0.928** 0.841** 0.937** 0.836** 0.730** 0.797** 0.972** 0.896** 0.628** 0.930** 0.922** 0.950** 0.353** 0.882** austria 0.951** 0.906** 0.799** 0.913** 0.819** 0.690** 0.761** 0.945** 0.900** 0.591** 0.920** 0.895** 0.941** 0.300* 0.882** notes: ** correlation is significant at the 0.01 level (two-tailed). * correlation is significant at the 0.05 level (two-tailed). source: own elaboration in spss. 68 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow figure 2. the search index of the ‘nft’ keyword according to google trends data (february 2021 – may 2022) note: data from january 2021 were excluded from the analysis, because the ‘nft’ keyword search index was less than 1 in most regions. the list includes regions with a total search index of 25+. source: own elaboration. table 2. regression results: model summary equation model fit analysis of variance r square std. error f df1 df2 sig.* linear 0.746 12.133 52.750 1 18 <0.001 logarithmic 0.925 6.599 221.159 1 18 <0.001 inverse 0.766 11.626 59.016 1 18 <0.001 quadratic 0.906 7.596 81.751 2 17 <0.001 cubic 0.972 4.285 183.732 3 16 <0.001 power 0.912 0.133 185.985 1 18 <0.001 s 0.659 0.261 34.740 1 18 <0.001 exponential 0.850 0.173 101.980 1 18 <0.001 note: * acceptable level: sig. <0.05. source: own elaboration in spss. the strong downward trend in the value of the nft keyword search index with respect to the maximum value recorded in early 2022 is reflected in the theoretical model based on a linear function. however, this model has the lowest fit to empirical values, while having the largest estimation error. the inverse model has a similar low level of fit between the theoretical model and the actual data. in this case, however, the prediction should be based on the assumption of an invariant value of the nft keyword search index, both in the short and long term. the projection of a downward trend in the value of the nft keyword search index was not confirmed only by the quadratic model. other estimates indicated a downward trend of decreasing magnitude over time. this means that the interest in nft reached a relatively sustainable level with a slight downward trend (figure 3). the above results (graphic illustration and regression analysis) confirmed h2. 0 20 40 60 80 100 hong kong china singapore taiwan philippines south korea united arab emirates canada nigeria australia new zealand lebanon venezuela united states georgia israel switzerland netherlands great britain malaysia romania portugal slovenia norway morocco belgium ireland thailand sweden turkey france austria non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and… | 69 table 3. regression results: parameter estimates equation ∝+ ∝, t sig.* ∝t sig.* ∝. t sig.* linear 82.632 -3.417 -7.263 <0.001 logarithmic 105.393 -27.704 -14.871 <0.001 inverse 30.253 91.709 7.682 <0.001 quadratic 106.373 -9.892 7.981 <0.001 0.308 5.378 <0.001 cubic 127.338 -20.590 -10.932 <0.001 1.551 7.540 <0.001 -0.039 -6.117 <0.001 power 124.968 -0.511 -13.638 <0.001 s 3.463 1.579 5.894 <0.001 exponential 86.331 -0.068 -10.099 <0.001 note: * acceptable level: sig. <0.05. source: own elaboration in spss. figure 3. global interest in nft: curve estimation (january – may 2022) source: own elaboration. in general, nft sales rose sharply in 2021, although there were signs of a slowdown by the end of the year. in contrast, the pronounced interest in nft observed in late 2021/2022 began to fade rather quickly. the increased interest in nft was due to its real presence among financial assets and potential earning opportunities mainly from the perspective of creators, investors, and intermediaries. this raises the questions of whether nfts can regain the widespread public interest they reached in 2021, whether there will be increased transaction activity in the future, and whether the price of popular nft collections will increase (grauer et al., 2022). the may 2022 declines in digital currency quotes, currently described as historic, will certainly have an impact on the developing nft market. regardless of attempts to mitigate the reaction of disappointed investors by pointing to the high risk associated with the young cryptocurrency market, the financial losses are real. at the same time, an investment in digital currencies allowed many investors to multiply their funds invested many times over. the covid-19 pandemic crisis proved to be a shortlived trigger for the collapse of rapidly rising unit prices. as a result, despite pronounced price fluctuations, it is cryptocurrencies that have proven to be a far more efficient capital investment than gold in 2019-2021 (przyłuska-schmitt et al., 2022). in contrast, the attractiveness of nft transactions during the covid-19-induced market collapse can be attributed to a short-term effect due to asymmetric information, market frictions, differences in investors’ risk appetite/aversion to certain asset classes, 70 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow etc. (umar et al., 2022). noteworthy, nft transactions can bring diversification benefits in turbulent times, as seen during the covid-19 crisis and especially around the big market drop in march 2020 (aharon & demir, 2021). in the context of these potential benefits of this new digital asset, it is extremely important to conduct multifaceted theoretical and empirical research so that the opportunity does not turn into a loss of life savings and, in extreme cases, loss of possessions combined with debt. the economics of imaginary entities cannot replace the economics of real values and assets. conclusions artificial intelligence is a potential area for entrepreneurial development in the creation of completely novel innovative application solutions, including financial instruments and research tools. the originality and novelty of these solutions made the testing phase transfer to business and research practice. this phenomenon falls under the nft market, both from the perspective of creators, intermediaries or investors and researchers with limited access to primary information. an analogous approach should be taken with regard to data obtained from google trends. the financial market is opening up to an increasing number of services carried out with cryptocurrencies, while more and more attention is being paid to investments in more categories of electronic assets, such as nfts. cryptocurrency exchanges, neo-brokers, crypto developers, and nft trading platforms have experienced a spectacular boom over the past two years. at the same time, the huge drops in cryptocurrency prices in 2022 associated with the bear market should be highlighted. such drops, although not as significant, were also observed in the nft market. in both cases, there was no shortage of products that showed an upward trend regardless of the clear drop in the overall market. the obtained results indicate that the biggest interest in nfts is found in ‘the heart of today’s fastest-growing economy in the world’ consisting of hong kong, china and singapore. the credibility of the obtained results is high while being limited by research constraints. the main ones are the lack of official databases, data dispersion, and the possibility of data manipulation in computer systems. the dynamic growth of collections and transactions in the nft market in 2021 certainly translated into a culmination of interest in nft in january 2022. however, this interest was short-lived and significantly dropped within several months. regardless of the region of the world, the trends of changes in this field coincide, as confirmed by correlation analysis. analysts agree that the nft market will continue to grow but the dynamic growth observed in 2021 will no longer occur. the waning interest in the nft market may result in a smaller influx of developers and investors in the future, which does not imply a potential reduction in the market but rather its saturation. the nft technology has rapidly conquered the art market and is finding more and more business applications, for example among luxury goods brands. the results of the completed study have practical implications for developers, investors, institutions, and governments interested in understanding the growing nft industry as part of the new global digital economy, the booming market for digital assets and, in particular, the discussed vision of widespread introduction of digital currencies and abandonment of cash. from the theoretical perspective, the article complements the nft analyses along with the research instruments used. research on this new asset is extremely important due to the limited access to official databases and its high potential combined with very high investment uncertainty. future research, in addition to quantitative studies that assess the nft market in terms of the participation of stakeholders and finances, should focus on a qualitative context, including but not limited to the impact of buying and selling decisions of nfts (market psychology), the impact of nft valuation in various markets, technological and legal security of nfts, the role of financial institutions (exchanges) in the nft market, and the impact of nfts on culture and art. non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and… | 71 references agrawal, s., & sandhu, m. (2022). a comprehensive study on the evolution of the nft market & future prospects. international journal of innovative research in science engineering and technology, 11(4), 3454-3462. https://doi.org/10.15680/ijirset.2022.1104049 aharon, d.y., & demir, e. (2021). nfts and asset class spillovers: lessons from the period around the covid-19 pandemic. finance research letters, 102515. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102515 ante. l. (2021b). the non-fungible token (nft) market and its relationship with bitcoin and ethereum. ssrn electronic journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3861106 ante, l. (2021a). smart contracts on the blockchain – a bibliometric analysis and review. telemat. informatics, 57, 101519. https://doi.org/10.1016/j.tele.2020.101519 arslanian, h. (2022). non-fungible tokens. in: the book of crypto. palgrave macmillan, cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-97951-5_13 carayannis, e.g., christodoulou, k., christodoulou, p. chatzichristofis, s.a., & zinonos, z. (2022). known unknowns in an era of technological and viral disruptions—implications for theory, policy, and practice. journal of the knowledge economy, 13(1), 587-610. https://doi.org/10.1007/s13132-020-00719-0 chalmers, d., fisch, c., matthews, r., quinn, w., & recker, j. (2022). beyond the bubble: will nfts and digital proof of ownership empower creative industry entrepreneurs?. journal of business venturing insights, 17, e00309. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2022.e00309 chowdhury, m., damianov, d.s., & elsayed, a.h. (2022). bubbles and crashes in cryptocurrencies: interdependence, contagion, or asset rotation?. finance research letters, 46(b), 102494. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102494 dowling, m. (2022a). fertile land: pricing non-fungible tokens. finance research letters, 44, 102096. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102096 dowling, m. (2022b). is non-fungible token pricing driven by cryptocurrencies?. finance research letters, 44, 102097. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102097 dupuis, d., smith, d., & gleason, k. (2021). old frauds with a new sauce: digital assets and space transition. journal of financial crime, 30(1), 205-220. https://doi.org/10.1108/jfc-11-2021-0242 elsayed, a.h, gozgor, g., & yarovaya, l. (2022). volatility and return connectedness of cryptocurrency, gold, and uncertainty: evidence from the cryptocurrency uncertainty indices. finance research letters, 102732. https://doi.org/10.1016/j.frl.2022.102732 grauer, k., kueshner, w., & updegrave, h. (2022). nft market report. everything you need to know about the nft market and its most successful collectors. chainalysis. retrieved from https://blog.chainalysis.com/reports/nft-market-report-preview-2021 on june 26, 2022. jain, n., gupta, v., & dass, p. (2022). chapter 3 blockchain: a novel paradigm for secured data transmission in telemedicine. in h.d.jude, d.gupta, a.khanna, & a.khamparia (eds.), wearable telemedicine technology for the healthcare industry (pp. 33-5). academic press. https://doi.org/10.1016/b978-0-323-85854-0.00003-4 jegorow, d. (2018). identyfikacja zainteresowania dotacjami jako zjawiska sezonowego. quantitative methods in economics, 19(2), 140-150. https://doi.10.22630/mibe.2018.19.2.13 jun, s., yoo, h.s., & choi, s. (2018). ten years of research change using google trends: from the perspective of big data utilizations and applications. technological forecasting and social change, 130, 69-87. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.11.009 lee, y., & rhee, j.h. (2022). a vecm analysis of bitcoin price using time-varying cointegration approach. journal of derivatives and quantitative studies: . https://doi.org/10.1108/jdqs-01-2022-0001 leonard, a., & ariawan, a. (2021). analisis perlindungan hukum terhadap ganti kerugian akibat investasi ilegal. jurnal hukum adigama, 4(2). http://doi.org/10.24912/adigama.v4i2.18011 maouchi, y., charfeddine, l., & el montasser, g. (2021). understanding digital bubbles amidst the covid-19 pandemic: evidence from defi and nfts. finance research letters, 102584. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.102584 mazieri, m.r., scafuto, i.c., & da costa, p.r. (2022). tokenization, blockchain and web 3.0 technologies as research objects in innovation management. international journal of innovation, 10(1), 1-5. https://doi.org/10.5585/iji.v10i1.21768 72 | dorota jegorow, lech gruszecki, grzegorz jegorow nadini, m., alessandretti, l., di giacinto, f., martino, m., aiello l.m., & baronchelli, a. (2022). mapping the nft revolution: market trends, trade networks, and visual features. scientific reports, 11(1), 20902. https://doi.org/10.1038/s41598-021-00053-8 pinto-gutiérrez, c., gaitán, s., jaramillo, d., & velasquez, s. (2022). the nft hype: what draws attention to nonfungible tokens?. mathematics, 10(3), 335. https://doi.org/10.3390/math10030335 przyłuska schmitt, j., jegorow, d., & bučková, j. (2022). investments in gold or cryptocurrencies? safe haven during the covid-19 pandemic. scientific papers of silesian university of technology. organization and management series, 158, 489-500. https://doi.org/10.29119/1641-3466.2022.158.31 umar, z., gubareva, m., teplova, t., & tran, d.k. (2022). covid-19 impact on nfts and major asset classes interrelations: insights from the wavelet coherence analysis. finance research letters, 102725. https://doi.org/10.1016/j.frl.2022.102725 vasan, k., janosov, m., & barabási, a.l. (2022). quantifying nft-driven networks in crypto art. scientific reports, 12(1), 2769. https://doi.org/10.1038/s41598-022-05146-6 wang, a, mccarron, r., azzam, d., stehli, a., xiong, g., & demartini, j. (2022). utilizing big data from google trends to map population depression in the united states: exploratory infodemiology study. jmir mental health, 9(3), e35253. https://doi.org/10.2196/35253 yearly nft market report 2021: how nfts affect the world, nonfungible corporation. retrieved from http://www.nonfungible.com/reports/2021/en/yearly-nft-market-report on june 20, 2022. yousaf, i., & yarovaya, l. (2021). static and dynamic connectedness between nfts, defi and other assets: portfolio implication. https://doi.org/10.2139/ssrn.394661 non-fungible tokens as an area of entrepreneurial activity: global perspective and… | 73 authors the contribution: lg – literature writing (50%), dj – conceptualisation, methodology, calculations, discussion (35%), gj – conceptualisation, discussion (15%). dorota jegorow phd, assistant professor at the john paul ii catholic university of lublin, faculty of social sciences, institute of economics and finance, department of econometrics and statistics. correspondence to: dr dorota jegorow, department of econometrics and statistics, faculty of social sciences, institute of economics and finance, the john paul ii catholic university of lublin, al. racławickie 14, 20-950 lublin, poland, e-mail: dorota.jegorow@kul.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0968-4109 lech gruszecki habilitated doctor, associate professor at the john paul ii catholic university of lublin, faculty of social sciences, institute of economics and finance, department of econometrics and statistics. correspondence to: prof. kul, dr hab. lech gruszecki, department of econometrics and statistics, faculty of social sciences, institute of economics and finance, the john paul ii catholic university of lublin, al. racławickie 14, 20-950 lublin, poland, e-mail: l.gruszecki@kul.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7392-5985 grzegorz jegorow master of arts, president of sun solution sp. z o.o. a company in the creative industry, focused on digital graphic designs. correspondence to: grzegorz jegorow, litewska 2, 22-100 chełm, e-mail: grzegorz.jegorowi@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-9126-425x acknowledgements and financial disclosure the article came into being thanks to the grant financed by the john paul ii catholic university of lublin. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-04-01-pp007--2051-polowczyk,zaks,trapczynski 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.01 on the role of communication and management engagement for acquisition success: a study of israeli startups jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński a b s t r a c t objective: the aim of this paper is to shed light on the effects of communication and management engagement on start-up acquisition success. research design & methods: the present paper adopts a behavioural perspective and uses a set of quantitative data collected from start-up companies from israel, which were taken over by international firms, in order to explore the role of acquired firm’s management. particular emphasis is put on communication and the managerial engagement in the post-acquisition stage. findings: partial empirical support for these relationships can be found. subsequently, a number of avenues for future research are discussed. implications & recommendations: specifically, it is argued that communication and management engagement mediates the influence of a number of employee-related and organisational factors on acquisition performance. contribution & value added: taking into account the significant failure rate of international acquisitions, the identification of their critical success factors is an important issue. this pertains also to the acquisition of startups by established firms, for which it is a strategy for enhancing their technological base. the paper also contributes to extant literature by adopting the acquired firm’s perspective. article type: research article keywords: international mergers & acquisitions; performance; start-ups; post-merger integration; communication; management engagement jel codes: l21, m10, m13, m16, m21 received: 10 august 2021 revised: 15 november 2021 accepted: 17 november 2021 suggested citation: polowczyk, j., zaks, o. & trąpczyński, p. (2021). on the role of communication and management engagement for acquisition success: a study of israeli startups. international entrepreneurship review, 7(4), 7-22. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.01 introduction due to significant competitive pressures in the global environment, firms need to be able to introduce new products and services rapidly (cefis & marsili, 2006). therefore, constant innovation plays a vital role for firm performance in the long run (cai et al., 2017; cheng & yang, 2017). hence, established companies often recur to mergers and acquisitions (m&a) in order to benefit from the technological assets of smaller companies which pose a source of innovation (zaks et al., 2018). indeed, start-up acquisition can be regarded as a crucial way of enhancing the technological knowhow by mature organisations (agarwal & helfat, 2009; santos & eisenhardt, 2009). however, in spite of their vital role for firm competitiveness, a significant number of technological m&a do not meet their objectives (king et al., 2008). this may be related to the fact that the know-how which is accessed by the acquiring firms is mostly complex, contextual and rooted in a interpersonal networks (ranft &lord, 2002). furthermore, m&a targets are often small and medium-sized enterprises (smes), as well as start-up companies. hence, the risk that the business cultures and processes of the acquiring and acquired firms will not be aligned, is even higher (popli et al., 2017). and yet, in extant literature many international entrepreneurship review ri e 8 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński m&a-related studies concentrate on the success factors on the side of the acquiring firm (becker et al., 2016; cheng & yang, 2017; rahman et al., 2016). in fact, the behavioural side of m&a has long been analysed from the viewpoint of various approaches, such as the individual psychological view (amiot et al., 2006; angwin et al., 2015), the social view (terry et al., 1996), or the cultural perspective (jordão et al., 2014). to a large extent, though, this research has been inconsistent in its approaches and findings (seo & hill, 2005). extant research has indicated that the performance of m&a is indeed dependent on the behaviour of the target firm’s employees, including particularly trust (inkpen & currall, 2004; stahl et al., 2012) and commitment to change (van dam, 2005; wanberg & banas, 2000). on the other hand, organisational variables affected by the acquirer, such as the extent of knowhow transfer towards the target firm (junni et al, 2015; zollo & meier, 2008), or the extent to which the target firm may remain autonomous (whitaker, 2012), were also examined. at the same time, in light of extant knowledge it seems that those variables in themselves do not guarantee success, since appropriate communications (galpin & herndon, 2007; schweiger & denisi, 1991), or a significant involvement of the acquired firm’s employees in the entire takeover (e.g. graebner, 2004) can turn out to be indispensable for the success of acquisitions. therefore, the aim of this article is to shed some additional light on variables which mediate the influence of employee-related and organisational variables on start-up acquisition success. specifically, departing from expectancy theory (vroom, 1964), we concentrate on the role of communication and management engagement as mediators. these research objectives are addressed empirically within the context of start-ups from israel, which are taken over by foreign firms. for several decades now, israel has witnessed a massive increase in the number of takeovers in the technological area (avnimelech & schwartz, 2009; dashti et al., 2008). moreover, israel has developed a strong reputation for a pronounced entrepreneurial culture, top-notch technological know-how and an environment which is conducive to start-up growth (de fontenay & carmel, 2004). the relevance of using this research context also resides in the fact that models addressing m&a practices have mostly been proposed based on the experience of bigger transactions. in the present study it is argued that acquired firm-level factors leading to the success of acquisitions may be more accentuated for small and medium sized enterprises (weitzel & mccarthy, 2011). literature review and hypotheses development success determinants of acquisitions employee-related determinants extant research stresses the relevance of trust in the mutual contacts of managers with their employees as a foundation of organisational change (gomez & rosen, 2001; trąpczyński et al., 2018). with regard to acquisitions, the concept of trust is often used in the context of the relationship between the acquirer and the acquired firm. particularly during the period after the announcement of an acquisition, which is characterised by intensive risk evaluation, trust is easy to erode, yet harder to repair (krug & nigh, 2001). a novel team of managers is usually mistrusted, since target firm employees may expect organisational changes which can affect their presence in the company (hurley, 2006). trust can pose an alleviating factor in relation to these employee fears (van dam, 2005). on the other hand, the readiness for change may be significantly afflicted if leaders behave in a different manner than what had been communicated to their subordinates (simons, 2002). therefore, on the whole, it can be expected that the employees’ trust in management will positively affect the outcome of m&a. further, the readiness and openness to change is crucial from the point of view the results of the change process, since employees may display ambiguous feelings with regard to the change process (piderit, 2000). the degree to which the members of an organisation can contribute to the change process is significantly dependent on the information sharing across a number of different channels, as well as on the involvement of employees both in the preparation and execution stages of the entire process (armenakis & harris, 2002). on the role of communication and management engagement for acquisition… | 9 the results of extant research indicate that participants of the change processes displaying higher commitment, also demonstrate superior readiness to change, as well as the acceptance of change (madsen et al., 2005). studies exploring employee commitment have inter alia looked into its effects on turnover, job satisfaction and performance, or overall firm performance (cooper-hakim & viswesvaran, 2005).existing results point to the fact that negative attitudes of target firm’s employees towards the acquisition may be among important factors explaining the failure of acquisitions. and yet, this relationship has rarely been verified empirically (datta, 1991; larsson &finkelstein, 1999). organisational determinants extant studies have particularly focused on the relevance of knowledge flows from the headquarters to its affiliates as an important factor explaining organisational outcomes (minbaeva et al., 2003; zollo & meier; 2008). such knowledge flows from the acquirer towards the acquired firm are related to the level of resources which employees dedicate to learning from the parent company and implementing the obtained know-how (minbaeva, 2007). conversely, transfers to the acquirer are usually related to the know-how possessed by employees, such as their competences and skills (junni & sarala, 2013). while knowledge transfers towards the parent firm have usually been connected to start-up takeovers, the flows towards the acquired firm can be conducive to post-merger performance (junni et al., 2015; oberg & tarba, 2013). there is a number of variables influencing the effectiveness of the knowledge transfer, such as the social ties between the members of both organisations (vaara et al., 2012). on the whole, it can be expected that the knowledge transfer from the acquiring organisation will positively affect acquisition success. further, we posit that the strategy of the acquirer with regard to the autonomy granted to the target firm is another factor contributing to acquisition success. although it may be necessary re-configure resources and integrate the two organisations so as to reap the benefits of the acquisition (capron, 1999), the reduction of autonomy which is often triggered at the same time can actually contribute negatively to the entire transaction (very et al., 1997). also, it should be noted that for an integration process to be successful, it requires significant involvement by the management, diverting the acquiring firm’s attention from its own focus (schoar, 2002). indeed, the integration-autonomy dichotomy may be particularly important in acquisitions of technology companies. this type of transactions is often driven by the willingness to gain access to compound know-how(puranam et al., 2002). however, the consolidation of both organisations can ultimately compromise the target firm’s know-how if its employees leave the organisation (ranft &lord, 2002). and yet, previous studies have often regarded the consolidation of the acquirer and the acquiring firm as a phenomenon to which the targetfirm is subjected, instead of acknowledging it as a process in which the management team of the target firm ought to take part to a significant extent. managerial involvement by the acquired firm it is crucial to note that the success of an acquisition is contingent upon the responses of the management team of the target firm to any modifications of their mandate and scope of autonomy (bezrukova, et al., 2012). thus, in the ensuing subsections, attention is devoted to the significance of communication and managerial engagement on the part of the acquired firm. acquired firm’s communication in the integration period effective communication during the process of consolidation of the acquiring and acquired firms entails a significant volume of information to be provided in a transparent, understandable and fair manner (gomes et al., 2011). within the integration stage of m&a, the role of communication is to enable employees to gain insights into the ongoing processes and therefore to adjust their own knowledge of what will be expected from them in the new reality of their organisation (birkinshaw et al., 2000). further, among the key factors contributing to an effective management of the acquisition process are the intensity and quality of related communications. the ambivalent responses of an organisation’s members in the wake of an acquisition can be managed more effectively by recurring to well prepared 10 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński and executed communications (marks & mirvis, 2001). providing realistic information to staff and management reduces undesirable uncertainty regarding jobs security, career advancement and the ongoing benefits associated with the acquisition(galpin & herndon, 2007). acquired firm’s management engagement the post-acquisition integration from a theoretical perspective, expectancy theory emphasises the perceived odds that an outcome would indeed ensue as a consequence of a certain behaviour (vroom, 1964). in the context of entrepreneurship, the subjective odds that a given new venture would lead to certain results is affected by personal opinions regarding the know-how required to leverage this business chance or the availability of resources which may be necessary for that goal(feather, 1992). an important dimensions of the acquired firm’s involvement pertains to the presence of the founder of the start-up firm who plays a key role in such organisation and its culture. after the accomplishment of the acquisition, higher commitment of the target firm’s employees can help the acquirer to reduce employee turnover in the acquired firm, especially if the founder is also actively involved in the integration process (rhoads et al., 2012). accordingly, the acquisition of start-ups poses specific issues with regard to the decision as to whether to keep or replace the original top management team (tmt). given that the founder is often inherently related to the technology which defines the start-up, as well as to the culture of the organisation, the engagement of him and his management team is a crucial prerequisite to ensure that employee-related factors can translate into success (baum & locke, 2004; rhoads et al., 2012). analytical framework and research hypotheses to summarise the literature review presented above, we argue that from a behavioural perspective, while a number of employee-related factors, as well as organisational variables pertaining to the approach of the acquirer towards the target firm, are essential for the success of the acquisition, they alone are not able to explain acquisition performance. indeed, it is the role of the acquired start-up’s management to design and implement an appropriate programme of communication about the deal, as well as demonstrate its active participation in the consolidation of both organisations, in order to address anxiety, doubts and open issues on the part of the members of the organisation. only then can both the employee attitudes, and objective support from acquiring firm, translate into performance outcomes. accordingly, in line with our research goals, we propose several hypotheses on the mediating effect of managerial communication and management engagement. h1: the relationship between employee-related variables and acquisition performance is mediated by communication delivered to employees by the tmts of the acquired firm. h2: the relationship between organisational variables and merger success is mediated by communication delivered by the tmt of the acquired firm. h3: the relationship between employee-related variables and acquisition performance is mediated by the engagement of acquired management during the post-acquisition integration. h4: the relationship between acquired company’s variables and merger success is mediated by the engagement of acquired management during the post-acquisition integration. figure 1 summarises the hypothesised relationships in a conceptual framework based on extant research. research methodology data collection and sample our empirical study embraced high-tech start-ups from israel which were taken over by foreign firms in the period 2009-2014 (trąpczyński et al., 2018). respondents were identified based on data from a number of sources. the majority of firms were extracted from lists including start-ups acquired during 2009-2014. 125 invitations were sent via e-mail through qualtrics™ to leaders and top managers during the first quarter of 2015. while 105 surveys were opened, 53 respondents completed the survey, which corresponds to a 58% response rate. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 11 figure 1. conceptual framework source: own elaboration. the size of the target firms varied from 5 to more than 200 employees, whereby 48% had 5-50 employees (see table 1). table 1. sample characteristics % # (n=53) thresholds characteristics 45.3 24 5-50 number of employees (in the acquired company)/size 24.5 13 51-200 30.2 16 201+ 47.2 25 0 previous experience in m&a 26.4 14 1 26.4 14 2+ 11.3 6 20-39 age (group) 79.2 42 40-59 9.4 5 60+ 35.8 19 bachelor degree education 64.2 34 master degree + 30.2 16 1-4 35.8 19 5-9 tenure (years) 34.0 18 10 30.2 16 -2 time since the merger announcements ( years) 41.5 22 -4 less 28.3 15 4+ more source: own study. variables operationalisation dependent variable firstly, perceived performance was adopted as a measure of acquisition performance. numerous studies pointed to the fact that the evaluations delivered by executives are correlated with performance items based on objective data (e.g. homburg & bucerius, 2006). while m&a outcomes are to a certain degree inherently unpredictable, there is certainly a link between the tmts’ genuine motivations and post-m&a performance (coff, 1999). in the current study, out of nine potential questions regarding ‘perceived performance’, five were eventually chosen (cronbach alpha= 0.87). two examples of items for ‘perceived performance’ are: “to which extent your merger expectations before the acquisition were fulfilled?” and “based on your perception, how many targets were accomplished?” the scale ranged from, 1(low) to 5(high). 12 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński further, acquisition satisfaction was conceptualised as the degree to which an employee anticipates feeling satisfied in the aftermath of the transaction. participants were asked to indicate their satisfaction with the acquisition process, their satisfaction with their involvement in the implementation of the acquisition and their satisfaction with management performance (1 = very dissatisfied to 5 = very satisfied). out of seven potential questions five were eventually chosen to measure satisfaction (cronbach alpha = 0.89). mediating variables the first mediator pertains to communication within the stage of integration of both companies, which can be described as the provision of information to employees with regard to various issues related to the integration process (see e.g. jimmieson et al., 2004). the overall reliability alpha for integration characteristics amounted to0.79. further, the quality of information pertaining to the change process was also captured with a four-item measurement scale adapted from wanberg and banas (2000). questions were asked on a 5-point likert-type scale, whereby 1 = strongly disagree and 5 = strongly agree. six questions representing the quality of communication variable were chosen for this present study (out of fourteen potential questions). the alpha obtained was 0.75. secondly, with regard to management engagement, in line with graebner (2004) it was operationalised as a binary variable, set up as a dummy variable depending on whether the target firm retained its management team or whether they were substituted for by professional managers hired by the acquirer. another item was added in order to measure the time period of the tmt presence following the acquisition public announcement. independent variables as far as employee-related variables go, questions on trust were related to employees’ beliefs with regard to the management’s trustworthiness and fairness. out of eleven potential questions based on extant literature (oreg, 2006), the survey ultimately included six questions regarding trust. items were operationalised on a five-point scale (with cronbach’s alpha amounting to 0.63). readiness for change was operationalised by the use of two types of scales: the first one by holt et al. (2007) to evaluate the readiness at an individual level and the second by meyer and allen (1997) to assess affective organizational commitment. seven questions represent this variable in our study (out of twelve that were judged and evaluated). as far as organisational variables are concerned, autonomy removal was operationalised with three items regarding asymmetric shift in control from one firm to the other: (a) financial control , (b) administrative control and (c) operational control. after adding three further questions adopted from earlier studies (ranft, 2006; very et al., 1997), we finally constructed a scale with altogether six items and the alpha of 0.88. moreover, in line with schoenberg’s (2006) study, we measured knowledge transfers between both organisations with regard to 11 areas. ten items were chosen with cronbach’s alpha 0.88. the scale consistently ranged from 1 to 5. control variables acquired company’s size was evaluated by asking respondents to provide the employment size before the acquisition. prior experience with m&a was operationalised as a binary variable(presence or lack of experience). managers were also requested to provide the information how many m&a they had experienced. finally, respondents were requested to provide the sector in which their company is active. analytical procedures this section presents the statistical procedures that were used in order to obtain a first understanding and then to analyse the data obtained through the qualtrics survey system. it is important to present the basic descriptive statistics, presented in table 2. the table includes the basic data (min, max, mean & standard deviations.d.) of the quantitative research variables: dependent, independent and mediators. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 13 subsequently, several pearson correlation tests were carried out to provide an initial understanding of the relationships between the research variables. as indicated in table 3, pearson correlations are in general in line with the expectations formulated in the research hypotheses, hence providing some initial support for the studied relationships. table 2. descriptive statistics s.d m max min variable 0.88 2.61 5.00 1.00 retained autonomy 1.03 3.15 5.00 1.00 knowledge transfer 0.88 3.27 5.00 1.33 trust 0.68 3.75 4.80 1.80 readiness and commitment to change 1.17 3.08 5.00 1.00 intention to leave 0.86 3.31 5.00 1.00 communication 0.95 3.00 5.00 1.00 perceived performance 1.12 2.99 5.00 1.00 satisfaction with acquisition 0.32 0.89 1.00 0.00 management engagement after acquisition source: own study. table 3. pearson correlations 8 7 6 4 3 2 1 variables retained autonomy (1) 0.038 knowledge transfer (2) 0.184 0.267* trust (3) 0.516** 0.144 0.188 readiness & commitment (4) -0.253* -0.359** -0.176 -0.364** intention to leave (5) -0.337** 0.586** 0.709** -0.003 0.221 communication (6) 0.398** -0.516** 0.245* 0.524** 0.362** 0.058 performance (7) 0.834** 0.519** -0.508** 0.327** 0.704** 0.382** 0.150 satisfaction with acquisition (8) levels of significance: * p < 0.05. ** p < 0.01. *** p < 0.001 source: own study. before focusing on the main results, it is crucial to note that most control variables had no significant influence over the study variables. however, some significant relationships were detected between the employment size of the acquired company and the other variables. more specifically, it was found that in large companies (more than 200 employees), there was a significant lower engagement of management participation in the integration process. similar results emerged in relation to the variables of ‘trust’, ‘readiness and commitment’, ‘communication’ and ‘satisfaction’, where significant differences between small and large size organisations were detected. no significant effects were identified in relation to ‘previous experience with acquisitions’. after conducting descriptive statistical tests, we recurred to a series of path analyses which offers the advantage of directly testing the specified mediation model (edwards & lambert, 2007). while path analysis can be regarded as a particular form of structural equation modelling (sem), it has become widespread in research in which small sample size limits the application of a complete structural equation (chaudhuri & holbrook, 2001). path analysis is a form of multiple regressions focusing on causality. overall, this method entails verifications of direct, indirect, and total effects of various values of the mediating variables. in order to address our hypotheses regarding the mediation effect of management’s communication, as well as management engagement, separate path analyses were conducted. the models presented in the ensuing section consist of diagrams that specify the independent, mediating, and dependent variables, whereby regression weights are predicated by each computed model. single-headed arrows show the causality between all variables. 14 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński results in the first path analysis, shown in figure 2, the mediating effects of management’s communication on the linkages between independent variables and acquisition performance, was examined. the findings indicate that management’s communication is a significant mediator, although it has a relatively weak effect. among the independent variables out of the five studied ones, only ‘trust’, ‘intention to leave’ (among employee-related variables) and ‘knowledge transfer 1’ (among organisational variables) turn out to be statistically significant. figure 2. path analysis model for ‘perceived performance’ annotation: dependent: w1 – perceived performance; mediator:z1 – management’s communication), inde-pendent variables: (x2.1 – retained autonomy, y1 – trust, y3 – intention to leave). source: own elaboration. in the second analysis, depicted in figure 3, the mediation of management’s communication on the relationships between independent variables and satisfaction with acquisition was examined. the model illustrates management’s communication to be a significant mediator, albeit with a limited influence. similar to the first analysis, mediation for only three independent variables turns out to be significant: ‘trust’, ‘intention to leave’ and ‘knowledge transfer 1’. based on the two path analyses, it can be concluded that hypotheses 1 and 2 were only partially supported by the results. the empirical evidence points to partial mediation, whereby the mediating variable accounts for a part of the relationship between the main research variables. in fact, there is not only a statistically significant linkage between managerial communication and both performance and on the other hand its antecedents, but also some direct relationships between our dependent and explanatory variables. so as to examine hypotheses 3 and 4, we first examined the direct influence of the mediating variable on the research variables. because ‘managements’ engagement’ is a dichotomous (categorical) variable, a series of t-tests were conducted. as demonstrated in table 4, ‘trust’ was the only significant difference between the groups, indicating that in companies where management was present during the acquisition process, the level of trust was higher than in companies where management was not present. no other significant differences were found between companies with or without management engagement during the acquisition process. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 15 figure 3. path analysis model for ‘satisfaction with acquisition’ annotation: dependent: w2 – satisfaction with acquisition; mediator:z1 – management’s communication), independent variables: (x2.1 – retained autonomy, y1 – trust, y3 – intention to leave). source: own elaboration. table 4. t-test for independent groups to analysis between ‘managements’ engagement’ and the other research variables t yes no variables (n=48) (n=5) s.d m s.d m -0.95 0.90 2.65 0.53 2.26 retained autonomy -0.33 1.05 3.16 0.85 3.00 knowledge transfer -2.73 ** 0.86 3.37 0.41 2.30 trust -1.34 0.66 3.79 0.89 3.36 readiness & commitment 1.29 1.16 3.01 1.22 3.72 intention to leave -0.76 0.86 3.34 0.86 3.03 communication -1.09 0.93 3.05 1.13 2.56 performance -1.43 1.11 3.06 1.02 2.32 satisfaction with acquisition * p < 0.05. ** p < 0.01. *** p < 0.001 source: own study. next, two path analyses were conducted. in the first analysis, shown it figure 4, the mediating effects of managements’ engagement on the relations between independent variables and performance after merger were examined. the findings indicate that both direct prediction and mediation are significant. nevertheless, the level of mediation is relatively weak. again, only three variables (out of six) are significant: ‘trust’, ‘intention to leave’ and ‘knowledge transfer 1’. in the second path analysis, presented in figure 5, the mediating effects of management’s engagement on the relationships between employee-related and organisational variables and satisfaction with acquisition were examined. this model indicates that both the direct prediction and mediation are sig16 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński nificant. accordingly, the level of mediation is relatively weak. like in the path analysis above, mediations for only three variables are significant: ‘trust’, ‘intention to leave’ and ‘knowledge transfer 1’. based on the two preceding path analyses, it can be stated that hypotheses 3 and 4 were only partially supported, as the empirical data point to partial mediation. to summarise the main results of this study, it appears that both employees-related variables and organisational variables have some direct influence over acquisition success, and that management’s communication and engagement has a partial mediating effect on these relationships. this is consistent with our theoretical reasoning and findings from the literature review, as the employee reactions and the organisational arrangements between the acquirer and the acquiring company determine success, yet they require effective communication and involvement of the local management to fully secure performance. figure 4. path analysis model for ‘perceived performance’ annotation: dependent: w2 – satisfaction with acquisition; mediator:z1 – management’s communication), independent variables: (x2.1 – retained autonomy, y1 – trust, y3 – intention to leave). source: own elaboration. discussion and conclusion contribution to extant research various approaches common in studies on acquisitions have adopted individual or collective levels of investigation in order to explore behavioural aspects. merely a limited amount of researchfocused on the firm level in order to explore behavioural issues related to the acquired firm. furthermore, unlike the majority of the aforesaid studies, which concentrate on the acquiring firm’s standpoint, this paper explores the target firm’s view. in this paper we hypothesised the mediating effects of management engagement during the acquisition processes and the quality of communication delivered to the acquired company’s employees by the management team. our hypotheses were partly supported, as we found evidence of a partial mediation. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 17 figure 5. path analysis model for ‘satisfaction with acquisition’ annotation: dependent: w2 – satisfaction with acquisition; mediator:s1 – management’s engagement), independent variables: (x2.1 – retained autonomy, y1 – trust, y3 – intention to leave). source: own elaboration. the mediating influence of management’s communication resonates with earlier findings from literature, although this variable was mostly explored as a direct influence. extant m&a research has asserted that communication is crucial for a successful execution of the change process in an organisation (schweiger & denisi, 1991). mistakes in managing the communications may lead to rumours, which can aggravate negative emotions accompanying the change process and add to resistance to change among organisational members. hence, in the event of lacking or delayed communication from the management team, the members of an organisation may gain knowledge about the change process through other channels, such as media (richardson &denton, 1996). thus, start-ups, just like any other organisation, need to formally inform their employees on any critical change, including m&a intentions. indeed, as vinten (1999) argues, the idea that in smaller organisations communication is appropriately addressed through informal channels is no more than a myth. aleader’s social competences are focal when attempting to pre-empt reactions on the part of the participants of the change process (oreg, 2006). on the other hand, while the related studies have agreed on the pivotal role of thoughtful communications, a number of researchers (e.g. weber et al., 2012) demonstrate that over communication ought to be evaded, since organisational members have to retain a certain degree of ambiguity so as to remain flexible and able to deal with a dynamically changing situation. in practice, the members of an organisation may tend to refuse to discuss the challenging issue of the acquisition, due to limitations of the possessed information or due to the pre-occupation with negative side effects of the deal. however, such avoidance on the manager’s part, or a manger’s negative attitude, may in itself be perceived as information by employees (george & zhou, 2007). with regard to the second of the stated mediation effects, our study corroborates earlier arguments about the relevance of the engagement of an appropriate leadership steering the change process. in fact, the main managerial competences which are crucial for a successful merger or acquisition pertain inter alia to carefully planning the timing of the integration process so as to complete it effectively. not least, also the competence to motivate the members of both organisations 18 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński to demonstrate cooperative behaviour, is of vital importance. in particular, the founder of the target firm is a key individual who had shaped the organization in a significant manner (shane et al., 2003). it is the founder who is often closely associated with the sources of competitive advantage of the firm (baum & locke, 2004), thus having more influence over employee motivation and over the company culture than professional managers. limitations and future research it must be noted that this paper focused on the post-acquisition stage. although extant research has indicated that the said stage is focal for the overall success of the deal, there are numerous other factors operating simultaneously at various stages of an acquisition. thus, future studies measuring the influence of our research questions at various other parts of an acquisition deal may prove to be productive. the inclusion of the most influential contributors affecting each m&a stage will probably allow the construction of a more holistic model. the conclusions of this paper may also be to some extent confined by the culture of start-up organisations in israel. in fact, a national culture determines the ways in which international investors are perceived (moschieri & campa, 2014). therefore, exploring the influence of national cultures on the acculturation process and outcomes of start-up acquisitions might yield different conclusions with regard to communication and management engagement during the integration after the acquisition deal. furthermore, based on larger samples, a process perspective on changes in autonomy and its relationship with integration outcomes could be explored in a longitudinal design. references agarwal, r., & helfat, c. e. (2009). strategic renewal of organizations. organization science, 20(2), 281-293. almor, t. (2013). conceptualizing paths of growth for technology-based born-global firms originating in a smallpopulation advanced economy. international studies of management & organization, 43(2), 56-78. amiot, c. e., terry, d. j., jimmieson, n. l., & callan, v. j. (2006). a longitudinal investigation of coping processes during a merger: implications for job satisfaction and organizational identification. journal of management, 32(4), 552-574. angwin, d. n., paroutis, s., & connell, r. (2015). why good things don’t happen: the micro-foundations of routines in the m&a process. journal of business research, 68(6), 1367-1381. rafferty, a. e., jimmieson, n. l., & armenakis, a. a. (2013). change readiness: a multilevel review. journal of management, 39(1), 110-135. armenakis, a. a., & harris, s. g. (2002). crafting a change message to create transformational readiness. journal of organizational change management, 15, 169-83. avnimelech, g., & schwartz, d. (2009). structural changes in mature venture capital industry: evidence from israel. innovation management, policy & practice, 11(1), 60-73. baum, j. r., & locke, e. a. (2004). the relationship of entrepreneurial traits, skill, and motivation to subsequent venture growth. journal of applied psychology, 89(4), 587-598. becker, j. u., clement, m., & nöth, m. (2016). start-ups, incumbents, and the effects of takeover competition. journal of business research, 69(12), 5925-5933.. bezrukova, k., thatcher, s., jehn, k. a., & spell, c. s. (2012). the effects of alignments: examining group faultlines, organizational cultures, and performance. journal of applied psychology, 97(1), 77-94. birkinshaw, j., bresman, h., & håkanson, l. (2000). managing the post-acquisition integration process: how the human integration and task integration processes interact to foster value creation. journal of management studies, 37(3), 395-425. boeker, w., & wiltbank, r. (2005). new venture evolution and managerial capabilities. organization science, 16(2), 123-133. cefis, e., & marsili, o. (2006). survivor: the role of innovation in firms’ survival. research policy, 35(5), 626-641. cai, l., chen, b., chen, j., & bruton, g. d. (2017). dysfunctional competition & innovation strategy of new ventures as they mature. journal of business research, 78, 111-118. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 19 capron, l. (1999). the long-term performance of horizontal acquisitions. strategic management journal, 20(11), 987-1018. chaudhuri, a., & holbrook, m. b. (2001). the chain of effects from brand trust and brand affect to brand performance: the role of brand loyalty. journal of marketing, 65(2), 81-93. cheng, c., & yang, m. (2017). enhancing performance of cross-border mergers and acquisitions in developed markets: the role of business ties and technological innovation capability. journal of business research, 81, 107-117. coff, r. w. (1999). how buyers cope with uncertainty when acquiring firms in knowledge-intensive industries: caveat emptor. organization science, 10(2), 144-161. cooper-hakim, a., & viswesvaran, c. (2005). the construct of work commitment: testing an integrative framework. psychological bulletin, 131(2), 241-259. dashti, y., schwartz, d., & pines, a. (2008). high technology entrepreneurs, their social networks and success in global markets: the case of israelis in the us market. in a. rahim (ed.), current topics in management. 13 (pp. 131-144). piscataway, nj: transaction. datta d.k. (1991). organizational fit and acquisition performance: effects of post-acquisition integration. strategic management journal, 12(4), 281-297. de fontenay, c., & carmel, e. (2004). israel’s silicon wadi: the forces behind cluster formation. in t. bresnahan & a. gambardella (eds.), building high tech clusters: silicon valley and beyond (pp. 40-77). cambridge, uk: cambridge university press. edwards, j. r., & lambert, l. s. (2007). methods for integrating moderation and mediation: a general analytical framework using moderated path analysis. psychological methods, 12(1), 1. feather n.t. (1992). expectancy-value theory and unemployment effects. journal of occupational & organizational psychology, 65, 315-330. ferreira, m.p., santos, j.c., almeida, m.i.r., & reis, n.r. (2014). mergers & acquisitions research: a bibliometric study of top strategy and international business journals, 1980–2010. journal of business research, 67(12), 2550-2558. galpin, t. j., & herndon, m. (2007). the complete guide to mergers and acquisitions (2nd ed.). san francisco, ca: jossey-bass. george, j., & zhou, j. (2007). dual tuning in a supportive context: joint contributions of positive mood, negative mood, and supervisory behaviors to employee creativity. academy of management journal, 50(3), 605-622. gomes, e., weber, y., brown, c., & tarba, s. (2011). managing mergers, acquisitions and strategic alliances: understanding the process. hampshire, england: palgrave mcmillan. gomez, c., & rosen, b. (2001). the leader –member exchange as a link between managerial trust and employee empowerment. group and organization management, 26(1), 53-69. graebner, m. e. (2004). momentum and serendipity: how acquired leaders create value in the integration of technology firms. strategic management journal, 25(8-9), 751-777. holt, d. t., armenakis, a. a., feild, h. s., & harris, s. g. (2007). readiness for organizational change: the systematic development of a scale. journal of applied behavioral science, 43, 232-255. homburg, c., & bucerius, m. (2006). is speed of integration really a success factor in acquisitions and acquisitions? an analysis of the role of internal and external relatedness. strategic management journal, 27, 347367. hurley, r. f. (2006). the decision to trust. harvard business review. september, 55-62. inkpen, a. & currall, s. c. (2004). the coevolution of trust, control, and learning in joint ventures. organization science, 15, 586-599. ivancevich, j. m., schweiger, d. m., & power, f. r. (1987). strategies for managing human resources during m&a. human resource planning, 10(1), 19-35. jimmieson, n., terry, d., & callan, v. (2004). a longitudinal study of employee adaptation to organizational change: the role of change-related information and changerelated self-efficacy. journal of occupational health psychology, 9, 11-27. jordão, r.v.d., souza, a.a, & ewerton, a.a. (2014). organizational culture and post-acquisition changes in management control systems: an analysis of a successful brazilian case. journal of business research, 67(4), 542-549. junni, p., sarala, r. m., tarba, s.y., & weber, y. (2015). the role of strategic agility in acquisitions. british journal of management, 25(4), 596-616. 20 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński junni, p., & sarala, r. m. (2013). the role of absorptive capacity in acquisition knowledge transfer. thunderbird international business review, 55(4), 419-438. king, d. r., slotegraaf, r. j., & kesner, i. (2008). performance implications of firm resource interactions in the acquisition of r&d-intensive firms. organization science, 19(2), 327-340. king, g. (2002). crisis management & team effectiveness: a closer examination. journal of business ethics, 41(3), 235-249. krug, j. a., & hegarty, w. h. (2001). predicting who stays and leaves after an acquisition: a study of top managers in multinational firms. strategic management journal, 22, 185-196. krug, j. a., & nigh, d. (2001). executive perceptions in foreign and domestic acquisitions: an analysis of foreign ownership and its effect on executive fate. journal of world business, 36, 85-105. krug, j.a. ,& aguilera, r.v. (2005). top management team turnover in mergers and acquisitions. in c. cooper & s. finkelstein (eds), advances in mergers and acquisitions, vol. 1, jai, new york, ny. larsson, r., & finkelstein, s. (1999). integrating strategic, organizational, and human resource perspectives on mergers and acquisitions: a case survey of synergy realization. organization science, 10, 1-26. lim, m.-h., & lee, j.-h. (2016). the effects of industry relatedness and takeover motives on cross-border acquisition completion. journal of business research, 69(11), 4787-4792. madsen, s. r., miller, d., & john, c. r. (2005). readiness for organizational change: do organizational commitment and social relationships in the workplace make a difference? human resource development quarterly, 16, 213-233. marks m.l. (1982). merging human resources: a review of current research. mergers & acquisitions, 17, 3844. marks, m. l., & mirvis, p. h. (1986). the merger syndrome. psychology today, 20(10), 36-42. marks, m. l., & mirvis, p. h. (1997). revisiting the merger syndrome: dealing with stress. mergers and acquisitions, 31(6), 21-27.mirvis meyer, j. p., & allen, n. j. (1997). commitment in the workplace: theory, research, and application. thousand oaks, ca: sage. marks, m. l., & mirvis, p. h. (2001). making mergers and acquisitions work: strategic and psychological preparation. academy of management perspectives, 15(2), 80-92. minbaeva, d. (2007). knowledge transfer in multinational corporations. management international review, 47, 567-593. minbaeva, d., pedersen, t., bjorkman, i., fey, c. & park, h.j. (2003). mnc knowledge transfer, subsidiary absorptive capacity and hrm. journal of international business studies, 34(6), 586-599. mirvis, p. h., & marks, m. l. (1994). managing the merger: making it work. prentice hall, paramus, new jersey. moschieri, c., & campa, j.m (2014). new trends in mergers and acquisitions: idiosyncrasies of the european market. journal of business research, 67(7), 1478-1485. nadler, d. a., thies, p. k., & nadler, m. b. (2001). culture change in the strategic enterprise: lessons from the field. cl cooper, s. carwright and pc earley, the international handbook of organizational culture and climate. john wiley & sons ltd, chichester. oberg, c., & tarba, s. y. (2013). what do we know about post-merger integration following international acquisitions? advances in international management, 26, 471-494. oreg, s. (2006). personality, context, and resistance to organizational change. european journal of work and organizational psychology, 15, 73-101. piderit, s. k. (2000). rethinking resistance and recognizing ambivalence: a multidimensional view of attitudes toward an organizational change. the academy of management review, 25, 783-794. popli, m., ladkani, r.m., & gaur a.s. (2017). business group affiliation and post-acquisition performance: an extended resource-based view. journal of business research, 81, 21-30. puranam p., singh h., & zollo m. (2002). the inter-temporal tradeoff in technology grafting acquisitions. working paper, london business school. rahman, m., lambkin, m., & hussain, d. (2016). value creation and appropriation following m&a: a data envelopment analysis. journal of business research,69(12), 5628-5635. ranft, a. l., & lord, m. d., (2002). acquiring new technologies and capabilities: a grounded model of acquisition implementation. organization science, 13(4), 420-441. on the role of communication and management engagement for acquisition… | 21 ranft, a. (2006). knowledge preservation and transfer during post-acquisition integration. in c. cooper & s. finkelstein, advances in mergers and acquisitions, vol. 5, (pp. 51-67), new york: jai rhoads, k., busenitz, l., & haines, h. (2012). entrepreneurial acquisition: founder retention postacquisition, asset or liability?. frontiers of entrepreneurship research, 32(4), 1-15. richardson, p., & denton, d. k. (1996). communicating change. human resource management, 35, 203-216. santos, f., & eisenhardt, k. m. (2009). constructing markets and shaping boundaries: entrepreneurial power in nascent fields. academy of management journal, 52(4), 643-671. schoar, a. (2002). effects of corporate diversification on productivity. journal of finance, 57(6), 2379-2403. schoenberg, r. (2006). measuring the performance of corporate acquisitions: an empirical comparison of alternative metrics. british journal of management, 17(4), 361-370. schweiger, d.m., & denisi, a.s. (1991). communication with employees following a merger: a longitudinal field experiment. academy of management journal, 34(1), 110-135. seo, m., & hill, n. s. (2005). understanding the human side of merger and acquisition: an integrative framework. journal of applied behavioral science, 41, 422-443. shane, s., locke, e. a., & collins, c. j. (2003). entrepreneurial motivation. human resource management review, 13(2), 257-279. simons, t. (2002). behavioral integrity: the perceived alignment between managers’ words and deeds as a research focus. organization science, 13, 18-35. stahl, g. k., chua, c. h., & pablo, a. l. (2012). does national context affect target firm employees’ trust in acquisitions? management international review, 52(3), 395-423. terry, d. j., callan, v. j., & sartori, g. (1996). employee adjustment to an organizational merger: stress, coping and intergroup differences. stress medicine, 12, 105-122. trąpczyński, p., zaks, o., & polowczyk, j. (2018). the effect of trust on acquisition success: the case of israeli start-up m&a. sustainability, 10(7), 2499. vaara, e., sarala, r., stahl, g., & bjorkman, i. (2012). the impact of organizational and national cultural differences on social conflict and knowledge transfer in international acquisitions. journal of management studies, 49(1), 1-27. van dam, k. (2005). employee attitudes toward job changes: an application and extension of rusbult and farrell’s investment model. journal of occupational and organizational psychology, 78, 253-272. very, p., lubatkin m., calori, r., & veiga, j. (1997). relative standing and the performance of recently acquired european firms. strategic management journal, 18(8), 593-614. vinten, g. (1999). corporate communications in smalland medium-sized enterprises. industrial and commercial training, 31(3), 112-119. vroom v. (1964). work and motivation. new york: wiley. wald. wanberg, c. r., & banas, j. t. (2000). predictors and outcomes of openness to changes in a reorganizing workplace. journal of applied psychology, 85, 132-142. weber, y., rachman-moore, d., & tarba, s. y. (2012). hr practices during post-merger conflict and merger performance. international journal of cross cultural management, 12(1), 73-99. weitzel, u., & mccarthy, k. j. (2011). theory and evidence on mergers and acquisitions by small and medium enterprises. international journal of entrepreneurship and innovation management, 14(2), 248-275. whitaker, s. c. (2012). mergers & acquisitions integration handbook: helping companies realize the full value of acquisitions. hoboken: wiley. zaks, o., polowczyk, j., & trąpczyński, p. (2018). success factors of start-up acquisitions: evidence from israel. entrepreneurial business and economics review, 6(2), 201-216. zhou, j., shin, s. j., & cannella jr, a. a. (2008). employee self-perceived creativity after mergers and acquisitions: interactive effects of threat—opportunity perception, access to resources, and support for creativity. the journal of applied behavioral science, 44(4), 397-421. zollo, m., & meier, d. (2008). what is m&a performance? academy of management perspectives, 22(3), 55-77. 22 | jan polowczyk, ofer zaks, piotr trąpczyński authors the contribution share of authors is equal and amounted to 33% each of them. jan polowczyk habilitated doctor, associate professor at the poznań university of economics and business, department of international competitiveness. he spent 15 years in the corporate sector, holding senior managerial positions in polish affiliates of international companies. the main field of his interests is strategic management. he is a member of strategic management society. correspondence to: prof. uep, dr hab. jan polowczyk, department of international competitiveness, poznań university of economics and business, al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland, e-mail: jan.polowczyk@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0613-6924 ofer zaks phd, lecturer and researcher at the department of “management of service organizations” in the jerusalem hadassah college, israel. he was previously employed as a management team member (vp hr) in various firms – low & high-tech. in his research he concentrates on factors that influence the success of m&a processes mainly in hightech & start-ups companies & on industry 4.0. correspondence to: dr ofer zaks, jerusalem hadassah college, hanevi’im 37, hahavatselet 8, jerusalem, israel, e-mail: zaks-@013.net.il orcid http://orcid.org/0000-0001-8154-9174 piotr trąpczyński habilitated doctor, associate professor at the poznań university of economics and business, department of international competitiveness. he acts as one of directors at the knowledge transfer company of the same university, supporting firms in their international expansion. in his research work, he concentrates on the performance outcomes of firm internationalisation. his work has been published inter alia in the journal of business research, journal of world business, international business review, or the european management journal. he is board member and co-founder of the aib-cee chapter. correspondence to: prof. uep, dr hab. piotr trąpczyński, department of international competitiveness, poznań university of economics and business, al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland, e-mail: piotr.trapczynski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8154-9174 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-01-06-pp077--2068-montenero,cazorzi 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.06 virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management vincent montenero, cristina cazorzi a b s t r a c t objective: the objective of the article is to understand the impact of the covid-19 crisis on the management style and the relationship between managers and subordinates. research design & methods: we used a mixed-method combining a qualitative part based on 20 semi-structured interviews as well as a quantitative part based on a questionnaire intended to confirm the observed trends more precisely. all data were analyzed using the grounded theory method. findings: the analysis of the data shows an irreversible evolution towards a more frequent use of home-office. this situation, welcomed very positively by the leaders, requires however to review the way of operating of the managers as well as the interaction between managers and their subordinates. implications & recommendations: we are entering a new phase of management, during which managers will have to create a closer relationship with subordinates, concretely entering the role of manager coach. contribution & value added: this research provides access to the vision that top managers have of the impact of the covid-19 crisis. despite many problems, they retain the interest of having accelerated the transition to home-office and remote management while beginning to question the concrete implications of this situation. article type: research article keywords: management; covid-19; leadership; virtual teams; change management; home-office; remote management jel codes: m10, o15, p19 received: 4 december 2021 revised: 11 march 2022 accepted: 14 march 2022 suggested citation: montenero, v., & cazorzi, c. (2022). virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management. international entrepreneurship review, 8(1), 77-94. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0801.06 introduction the spread of the covid-19 pandemic has forced all companies to ask more of their employees and managers. for many, the discovery of the fragility of our economy and of our well-being was an element of surprise. the lockdown period has or should have opened the way to create new opportunities to change approaches, to reflect on the consequences of a system based on constant growth, and to establish new values. moreover, this crisis has affected the world differently and it has accentuated the differences between poor and rich countries, but also within rich countries: populations who can stay at home on the one hand and people dedicated to production—or worse, employees and temporary workers—on the other hand. finally, the lockdown suspended many civil liberties such as the freedom to move within a country, bringing about unprecedented growth in remote working. thus, managers had to manage and energize individuals and teams remotely. they had no choice and almost no specific training. nevertheless, generalized virtual management allowed people to discover the true meaning of work. to work is not only to act or to produce, but it is also to occupy a position as an individual within a company, pointing out our social relations and the sense of the consideration of each individual. this imposed development has had several consequences: i) the discovery that the remote way is really a different job; ii) the emergence of new challenges between time devoted to work and to perinternational entrepreneurship review ri e 78 | vincent montenero, cristina cazorzi sonal lives; iii) the fact that smart work may be different from remote work; iv) the conviction that managers must adopt new styles of leadership. a fundamental difference is that managing at a distance requires managers to change their point of view to encourage the autonomy of their subordinates. they still need to monitor results, but they must agree not to investigate how those results were achieved. on this point, the values carried by the company can help managers by creating this very rare link which makes it possible to unify the what and the how. this article focuses on the vision that leaders have of the pandemic period, its difficulties and its possible contributions. it adopts the perspective of the top management team to analyze in greater depth, the last point mentioned above: how can managers strengthen the team without being present in person? how can the figure of the manager face the pandemic phenomenon and people’s fear? how can managers remain in the same position and also assume a new role in the current global crisis that entails changing management methods? literature review our research is rooted in two main theoretical fields: the literacy of change management and leadership styles. change management according to the cambridge dictionary, change management is “the planning and introduction of new processes, methods of working, etc. in a company or organization.” at all times, change, even when it was considered necessary, has been difficult. many models have been developed to limit the effect of various resistances and help teams and organizations move to a new state (galli, 2018). as early as 1951, lewin (1951) imagined a model comprising three stages: unfreeze, change, and re-freeze. according to him, for a change to occur it was essential to have a change motivator. kotter et al. (2008) later expanded lewin’s original change strategy by moving to an eight-step approach and highlighting the role of managers: “leadership must create and sustain the kind of changes needed for successful organizations to compete in the current competitive world.” he also insisted on what he calls a “need for change,” which is supposed to create “a sense of urgency” at the level of the teams concerned. to move forward successfully, it is necessary to have a vision of transformation capable of uniting the group around the change. the model starts with the team or organization realizing a need for change. in step 2, the team creates a coalition for change that will be able, in step 3, to develop a strategic vision and align objectives and progress as a group (calegari et al., 2015). after sharing the vision with all members of the group in step 4, employees are encouraged to then try new ideas and approaches in step 5. step 6 is an essential moment of the model, as it brings short-term wins that help demonstrate that the change effort is constructive and helps the team to make necessary adjustments. in step 7, the organization should consolidate gains and produce more changes, before step 8, which was presented as the moment when the change is institutionalized and anchored in the organizational culture (kanter, 2003). failing to do this can pave the way for a return to previous habits and destroy the efforts made in the previous 7 steps. coming later, adkar’s model (hiatt, 2006) focused much more on individuals and on how they adapt to the constraints of change. in this case, employees must have sufficient motivation to participate in the change as well as the ability to effect necessary changes. we find the importance given to the involvement of individuals in the names used to describe the stages: awareness, desire, knowledge, ability, and reinforcement. employees need knowledge of what to change and what change entails. ability refers to the skills required to implement change, whereas reinforcement is needed to maintain and sustain it. the mckinsey 7-s model was described by peters (2019), who all worked at mckinsey at the time. unlike previous models, it built on the different areas to work on to ensure change: strategy, structure, systems, skills, team, style, and shared goals. we find here, for the first time, a notion of structure that defines and confirms the roles and responsibilities of each member (singh, 2013). likewise, systems emerge to ensure the dissemination of information, the allocation of resources, as well as the measurement of performance in planning, budgeting, and reward. additionally, kübler-ross (1969) tracked virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 79 the different stages of an individual’s psychological journey through change, basing it on the observation of how people react emotionally to grief. identifying what phases individuals undergoing a change are going through can help when deciding when to communicate information, what level of support is required, and when best to implement final changes. all these models emphasize the iterative aspect of change (rosenbaum et al., 2018) and share a common awareness of the need for change, which brings motivation. the groups concerned feel, or are brought to feel, the necessity of transforming an unsatisfactory situation. moreover, these developed models show the importance of evolving a new state considered preferable to the previous situation. once achieved, if the process was successful, this desired state should remain for some time. some models put more emphasis on the effort to be made in the final stages so that the change cannot be lost, and the team does not return to where it was at the very beginning. the situation that we describe in this paper is different, mainly in that individuals are faced with an external intervention that asks them to change as quickly as possible, without going through the phases described in the models mentioned. it will be interesting to see if all people reacted the same way and to identify the factors that will undoubtedly determine the extent of the return to old habits after the crisis. virtual management and leadership leadership influences the group also in cases in which there are no hierarchical links (burke et al., 2006; dirani et al., 2020; samimi et al., 2020). in the modern concept of leadership, which belongs to the american tradition of the matrix company, creating a subordination link is not necessary (even if it may help), because the staff accept function links. to be influential, we need leadership at the team level and leadership values, a double binding that gives managers a double function: hierarchical and functional. in the literature, a large space is devoted to managing virtually, an approach mainly referring to those who have a team spread throughout the world and seldom referring to managers who stay close to their employees and make them use a virtual system due to the spread of covid-19. during the covid-19 crisis and repeated lockdowns in various countries, the manager was obliged to avoid using a bureaucratic form of control and to instead use different approaches and practices to manage virtual teams. new technologies are at the heart of the system. it would be impossible to manage efficiently without them (karolak, 1999; malhotra, 2000; sotomayor et al., 2009; staples & ratnasingham, 1998). creating trust, the biggest item in a team, is very difficult to produce virtually (bisbe & sivabalan, 2017; caulat & de haan, 2006; kanawattanachai & yoo, 2002; mumbi & mcgill, 2008; ridings et al., 2002). having a correct videoconference system and other technological tools can help the team to build trust but the virtual situation makes it difficult (avolio et al., 2010; kahai et al., 1997). the flexible way of working is considered favorable (liao, 2017; sarros et al., 2008), but effectiveness in leadership can be an issue. only a change in management styles can favor the efficiency of management and give new roots for virtual management. kurt levin, also following the critics (cherry, 2006; hussain et al., 2018), showed the difference between authoritative, autocratic, and democratic leadership modes. schmidt (2014) and caulat (2012) added that in this case, comparing to special context, leadership is strongly influenced by the medium and the frequency of the communication style. communication is important to see acting leadership and look at the managers’ approach (gibson & cohen, 2003; hambley et al., 2007; o’neill et al., 2009). communication style can be influenced by the difference between cross-cultural managers and the cultural frame (arun & kahraman-gedik, 2020; shah et al., 2020). this is what allows us to understand the reason for laissez-faire in afghanistan or authoritative methods in turkey. every country can influence the leadership style of the managers, but we should not forget that leadership styles have been created in the west. virtual management prefers transactional (chaudhry & javed, 2012) and transformational leadership modes (bass & avolio, 1993; hwa, 2008; sosik, et al., 1997; sosik et al., 1998;). transactional management is based on a complex system of rewards, whereas the transformational style is closer to the concept of the charismatic leader, as weber considered (masood et al., 2006). the exemplarity of the leader’s own action and the coherence of his or her beliefs (yammarino & dubinsky, 1994) are considered 80 | vincent montenero, cristina cazorzi essential. this kind of leadership is based on learning cognition (harris, 1970; merriam, 2004), openmind mindset (antonakis, & house, 2014), and one-to-one motivation. the effectiveness of the team (chandani et al., 2016; paracha et al., 2012) and innovation influence (gumusluoglu & ilsev, 2009) seem to directly be related. research methodology the covid-19 crisis has pushed companies to innovate to continue their activities whenever possible. the question we are asking in the research is how this rapid evolution has affected methods of managing? more precisely, we wish to understand how this change happened, if it has brought with it a transformation of the relations between managers and their subordinates, and if this leads to modifications in the competencies that the managers should possess. we would also like to understand what is likely to happen once the pandemic is over. to carry out this work, we favored a mixed research method. the quantitative part is intended to provide basic information on how managers operate during a pandemic, while the qualitative part should allow us to better understand the details of the functioning and daily experience of the managers concerned. the phrase “mixed method” has become an umbrella term used whenever more than one methodological approach is utilized (bazeley, 2008). using a combined design serves several different purposes (adamson, 2003). first, there is a desire to verify, by using two different approaches, the credibility of the findings (triangulation). for this reason, a fundamental point, when one uses a mixed-method, is to check if the results of the two approaches are contradictory. the problem here is that in the event of contradictory information, one does not always know what conclusions to draw from it (mason, 1998). another reason for using a combined design is linked to the desire for complementarity. in this case, the strength of one method is used to increase the performance of the other (morgan, 1998). finally, one advantage of such research is that it makes it possible “to have two paradigms, or two worldviews, mixed throughout a single research project” (tashakkori & teddlie, 2003, p. 11). regarding the design of combined methods, tashakkori & teddlie identified 40 different types of uses. what seems most important, however, is knowing exactly which need each method responds to and avoiding transforming data acquired by a quantitative method into data acquired in another way or vice versa. in our case, we wanted to use a quantitative approach first to understand the extent of the change, for example, to measure the evolution of the use of remote management before and during the crisis. we also wanted to understand the feelings of managers forced to resort to this form of management. consequently, we designed a questionnaire of 15 questions (see table 1) to get a general overview of the situation. we knew, by carrying out this survey, that we would get very little information on the reasons and the conditions of the change, as well as on the evolution of the relations between managers and their subordinates. while including closed questions, this questionnaire left the possibility for respondents to note individual remarks. it was sent to 200 people, managers, and employees alike, who worked in the french subsidiary of an american company. the responses, numbering 49 (representing 24.5% of requests), were free and anonymous. the questions were organized as follows: firstly, we located the department where the respondents worked. then we ascertained whether the it platforms were well suited to managing remotely for the given function. the other three parties then asked questions about the covid-19 crisis, in particular on virtual management as such, on the impact of the crisis on the method of managing, and finally, on the sustainability of the domination of remote management. our mixed-method also involved a qualitative approach, i.e., an ethnographic method based on a semi-structured questionnaire. the questionnaire was passed to 20 managers working in 12 different companies. among these managers, only three belonged to the company where we carried out the quantitative study. the literature gives little information on the selection of the interviewed population, other than selecting the combination that best meets the reason why we chose a combination design (tashakkori & teddlie, 2003). we have deliberately decided to diversify the number of companies in order to enrich the information collected and to cover different situations. table 2 describes the content of the interviews and table 3 provides a short description of the interviewed population. virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 81 table 1. description of the survey sent to 200 managers in september 2020 first series of questions: locate the people who are answering what is your function? how many people in your direct line? second series of questions: general questions how do you consider the coronavirus situation? why? how do you explain your answer? system and platform; how do you consider your situation compared to the system and internet network? system and platform: what kind of technical issues did you have? third series of questions: experiencing virtual management before the crisis, what was your level of experience with virtual management? how do you feel towards virtual management? changing patterns: since you have been managing remotely, what has changed in your way of managing? changing patterns: what are the main features that you changed? changing patterns: what is the main challenge of virtual management? changing patterns: what is the main difficulty of communication in remote management? fourth series of questions: how do you do with the team? what do you do to bring the team to reach the objectives? what are your tips to motivate the team? fifth series of questions: the future do you think that this crisis will have consequences on the way managers will work in the future? what are the two main features that you think will be changed? source: own study. table 2. description of the semi-directive questionnaire used for interviews between april 2020 and february 2021 the pandemic as a crisis what makes it critical for management? what could be the short term and long-term consequences? what will happen after the pandemic will have been gone? changes in the way of managing towards the team towards the direction / the headquarters towards customers managing uncertainty when, how and why? skills and / or competences new expectations for employees new expectations for international managers source: own semi-directive questionnaire. the managers’ interviews were all done remotely and lasted between 20 and 40 minutes. they were often carried out as part of longer interviews on international management. the interviews were recorded and transcribed. they were subsequently analyzed using the grounded theory (glaser, 1978; glaser & strauss anselm, 1967; strauss & corbin, 1997). in a first phase, we questioned a certain number of top-managers on the consequences of the covid-19 crisis. when we understood that the people interviewed considered that the increase in the use of the home office was a very positive consequence of the crisis, we wanted to better understand the extent of this increase and to know how this evolution was perceived by launching a survey (phase 2) while continuing interviews (phase 3). throughout the process, we applied the grounded theory method to each piece of information collected, whether it was the results of the questionnaire or the interviews: while transcribing the information, we have each time extracted the key information that we have coded before returning to the field (phase 3 bis). in phase 4, we launched the final analysis during which we combined all repetitive elements. our approach can be described as grounded theory applied to current flow. finally, we did not want to look at linguistic issues and we contented ourselves with translating into english the quotes made in other languages while maintaining the original quotes. 82 | vincent montenero, cristina cazorzi table 3. characteristics of the interviewed population: 20 interviewees, 12 companies, 6 different nationalities between april 2020 and february 2021 activity of the company functions of the managers interviewed dates of the interviews nationality number of subordinates chemistry 1 director global marketing april 2020 french 40 people head of country cluster north west africa april 2020 tunisian 200 people country manager italy may 2020 german 200 people chemistry 2 vice-president may 2020 german 150 people chemistry 3 senior vice-president emea may 2020 german 400 people production of house equipment head of controlling january 2021 brazilian 20 people production of house equipment head of controlling january 2021 brazilian 20 people head of crm projects february 2021 italian 250 people head of it february 2021 argentinian 90 people food – production of raw material plant director may 2020 french 800 people production of hospital appliances president of french subsidiary june 2020 czech 250 people quality director june 2020 czech 20 people export sales director june 2020 czech 20 people managing director june 2020 czech 2000 people export manager november 2020 – construction material ceo czech subsidiary november 2020 czech and german 150 people energy supply and installation ceo czech subsidiary november 2020 french 300 people startup investor company ceo november 2020 french – energy ceo central europe december 2020 polish 550 people construction and engineering vice-president december 2020 czech 150 people automotive industry head business development january 2021 french 40 people source: data used for semi-directive questionnaire. results and discussion the results of the two approaches used for our mix-method are consistent. as we had imagined, the responses to the semi-structured interviews provided interesting additional information. for this reason, in each paragraph, we will start with the findings from the quantitative approach, followed by the information from the qualitative approach. when the covid-19 crisis appeared, the patterns were always the same: in the first month companies had to organize themselves in a different way to continue their activities and ensure a minimum of services to their customers, involving protective measures against the spread and a reorganization of teams as well as the use of the home office or video meetings. a selection of quotes from the interviews used for our analysis is shown in table 4. figure 1. when virtual management becomes essential source: own elaboration. virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 83 the responses to the questionnaire (see figure 1) showed at first that all managers had some experience with virtual management. there were no technical limitations: the web platform was available and sufficiently powerful. yet, we can see that the use of virtual management was far from dominant before the pandemic (no more than 50% of the time and less than 15% for 25.8% of those questioned). the covid-19 crisis had therefore accelerated the drift from a transient practice to an almost exclusive one. the change took place without setting up a specific projector going through a complex process to ensure that direction and employees agreed on the benefit of the change. as in the case of the questionnaires, before the crisis, the companies concerned used the “home office” to a greater or lesser extent. in all cases, managers were wondering when and how to increase its use. several noted that it was impossible to imagine that such a change could have been implemented in such a short time. during its first three or four months, the covid-19 crisis created many organizational problems, many constraints that generated a high level of stress among managers and employees. but, it was a strong accelerator of the use of teleworking. managers interviewed after september 2020 recognized the positive contribution of the crisis and saw it as an opportunity. while all managers agreed that the move to remote management was imposed from the outside and was not made by choice, they admitted that it would be impossible to return to the pre-crisis situation once covid-19 is tamed. a second critical point, present in the word “revealer” used by some interviewees, is the fact that what happened in the case of the covid-19 crisis highlighted the necessity of companies to operate in an agile manner. clearly, not everyone is fit for agile work and the pandemic increased economic divisions. while remote working seemed to be easy for white-collar workers, this may not have applied to all of them. but on top of that, not all people working in the factory could be exposed to the possibility of teleworking in the same way. the new constraints of remote management for the past twenty years, several researchers have sought to understand the possible consequences of the progression of teleworking, perceived as a “spatial and temporal dispersion” of work (taskin, 2006), which makes it possible to accomplish certain tasks necessary for the functioning of companies at anytime, anywhere (kurland & bailey, 1999). this approach often fell within the framework of a “regulationist” approach aimed at finding how to reorganize work processes and managerial activities (taskin, 2006; geary, 2003; sisson & marginson, 2003). no doubt, in 2019, very few people suspected that we would have a transformation as rapid as what was caused by the covid-19 crisis. the form of remote management required changing the way people operated. the interviewees recognized particularly that this led to more frequent and sometimes longer interventions. the extra time was intended both to take stock of the work in progress, but also to create moments of free discussion. moreover, the interviews showed that if managers wanted their teams to be efficient, they needed be reachable as soon as one of the employees had a problem. interestingly, it was rare for employees to adopt the exact hours they had in the office. some may have been working at other times by personal preference or more often, due to family constraints such as the presence of children, or because they had difficulty organizing themselves when they needed to work alone. two managers mentioned a case in which some employees tended to finish the tasks of the week on sunday evenings when their children were sleeping. all of this impacts the follow-up of tasks, which cannot be done like it was when it was a question of simply going to the next office. if, as we have seen, it is necessary to set aside time for follow-ups, it is often necessary to define the tasks in a different way to be able to follow the employees’ progress in another context. today, managers must be able to know the environment in which their employees evolve. do they have a practical place to work? can they isolate themselves? and at what time of day can they work? moreover, they must also be able to estimate the capacity of the various employees to work in isolation, away from the company, and identify any decline in motivation, or increase in stress. as was demonstrated in other contexts, communication is becoming a key-point of teams’ efficiency (polowczyk et al., 2021). 84 | vincent montenero, cristina cazorzi generally, we observe that the new management must play on two different levels: 1) at the individual level, managers must try to be as close as possible to their subordinates to avoid any dehumanization and to support them steadily to make sure that they do not feel alone, 2) at the team level, they must motivate people, achieve the objectives, and maintain the team members aligned with the enterprise. acting at the individual level figure 2 shows that if ⅔ of the respondents to the quesqonnaire considered that it was an opportunity to be able to change the management mode, ⅓ indicated that this could create new problems. many feared that employees would not be able to follow the evolution towards more home office because they felt isolated, and they could have the impression of being abandoned by their own managers. figure 2. perception of the consequences of the covid-19 crisis for survey done in october 2020 source: own elaboration. remote communication can be difficult. indeed, how to virtually copy the tacit behavior or the silent communication of the body? is it not just a problem of communication, of cultural hubbub, or of games of telephone, or is it rather linked to the need to see, to be looked at, to observe, and to be observed? (howells, 1996; nonaka et al., 1996). in the seci model, a large part of the onboarding of a new employee is carried out through tacit knowledge. personal contact is also very important in selling and the relationship is a must, allowing people to be connected and to maintain that connection. at the individual level, two aspects are important: the fact of giving a meaning to one’s work and all anxiety-inducing aspects. for the anxiety-provoking aspects, managers must share with people who have difficulty in being agile, who are not used to it, or exchange on familiar reasons such as the pandemic phenomena. large companies have normally provided practical training and psychological support for all teams. other large companies have also provided small equipment such as printers, computer mice, or office chairs. at any rate, the role of the manager has always been important to cover and endorse every person in the team and to follow all of these issues and problems. virtual calls are replacing normal knowledge: we know the people individually and for this kind of team we interact in a different way. to avoid it, several interviewees told us about the importance of increasing communication: to be open and to be available. 1. increase communication communication can fill the gap between a physically distant management and the coffee system procedure: we must overcommunicate to be heard and we must listen to others’ opinions. there is no system advised, but everything can be tested: phone calls, visio, email, chat, and so on. it is just important that managers try using what they are comfortable with. at the individual level, the conversation should not limit itself to the job or the things to accomplish but also about life, the family, or regular fears. in this attempt to humanize virtual management, it is important to be open to the real fears of the people because it may be now the first time when nobody knows what the future will be like. virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 85 2. be present and available virtual management first obliges managers to be nearer to the people, discovering themselves as human beings, showing interest to others, and discovering that the first characteristic of their tasks is to be a normal person. the second level is the continual availability of the manager: an interviewer told us that the most important thing is to always be “reachable and available.” this can be very difficult to drive and can interfere with family life. this overcommunication can cause fatigue and exhaustion for the manager, creating new nearness with the employees also for the future. acting at the team level it is useful to say that covid-19 has for a long time determined our behavior and company acceptance. a manager must align and motivate the team to boost their effectiveness. this is why managers must reinvent themselves and try to reverse the trend. figure 3 shows us the most important challenges in this way of management: 50% of respondents to the questionnaire believe that the way of communicating and motivating has changed. first, communication not only involves the ways in which people communicate, but there is also a necessity to overcommunicate to make everyone feels that they are part of the company and that their presence is useful. for the second aspect, we must create trust and a change of leadership. figure 3. results of survey done in october 2020: at the team level the key point is ‘motivate the group’. this can be possible only with a good communication. source: own elaboration. 1. communication a french manager told us that communicating to the team must be strengthened and done in a continuous way, that they would multiply the meetings and the calls. “in one conversation i had with an employee on a stage in another company, discussing the normal daily routine, she explained to me that she had many difficulties in a daily meeting because it was not only a job meeting but also a meeting among friends with long-held knowledge of the company.” the interviews showed a real distinction between communication in a single way and if managers had the whole team in face. the difficulty can be due to time and space (“availability of the people”) but also due to the absence of feedback or the incapability of using virtual tools. the managers used all the items they could (hangout, visio chat, and so on) but it was always time dispensing. what we understand is not only a problem of communication but also an issue of reaching objectives and finding the way to do so. 2. create trust the need to function as a team will not change. the team is stable. it existed before and will carry on existing after the crisis. the literature has often considered virtual teams to be merely temporary, while the pandemic has shown us the ability of virtual teams to function as conventional teams, able to share initiatives, establish a high level of trust and to improve it. the literature often considered virtual team to be merely temporary, whereas the virtual teams that. traditional teams will gradually 86 | vincent montenero, cristina cazorzi become virtual teams, able to maintain trust and motivation. the literacy of the trust explains that the construct is directly related to the knowledge of the objectives and the clear transparency of them. this point was highlighted by the managers interviewed when they described the changes in the organizations due to the covid-19 crisis. changing leadership leadership is the mantra of the new organization: the linear bureaucratic organizational system is yet throughout, and the new kind of chief is created. in figure 4, 75% of interviewees answered that the actual crisis can also change the methods of managing teams in the future. the first is to trust in your team to do. the second is to create more flexibility and to “share experience and empathy.” figure 4. survey done in october 2020: answer to question on whether the crisis has changed the mode of management source: own elaboration. more flexibility is something that we cannot control, and in this case, we must accept it. we cannot use bureaucratic ways to control (also it was very near in the french manner), but we can check if the objectives will be achieved. this means allowing a lot of autonomy and letting people be themselves and do what they want. it is clear that each company must have clear rules regarding what it wants to achieve and how to achieve it. work not only helps people belong to a group but it also helps us do things that are useful for the entire community. conclusions our research answered several questions on the way the changes from in-person work to virtual work took place and the extent of the transformations of the workplace. managers used teleworking, even when they had no prior experience. however, this use fluctuated according to government or company policies and it did not lead to a new structured system. although few interviewees were able to imagine what would happen after the pandemic was over, they were convinced that the organization of work would never go back to what it was before. the models of change management insist on the importance of agreeing between managers and employees on the objective to be achieved and how to get there. the change in the workplace due to the pandemic happened fast because of necessity but not because there was a clear will to implement it. what is the sustainability of a change that took place without collective agreement? the question in the future will be not only about defining a new system, but also about creating cohesion around it. interestingly, the pandemic made it possible to offer a concrete example of dominating remote management, whereas this was until now merely a textbook case. many managers said the experience had been useful because it had shown that increasing teleworking and replacing many trips with videoconferencing was possible. this crisis had major consequences. first, the pandemic obliged managers to become human beings again by ceasing to be supererogatory supporters of the direction of companies and it changed the idea that we have of leadership. it may thus have helped managers give another meaning to their function: 1. to be successful in the crisis required them to put their humanity more at the forefront than before; 2. it was not virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 87 sufficient for managers to give their employees objectives to achieve but they needed to explain them transparently; 3. they tried to replace the ability to give orders with that of being empathetic. this development may have led managers to rediscover themselves, to recognize their normality and admit that they do not always understand what is happening. it can be a very healthy discovery if it helps create a good work atmosphere and build stronger empathy among the team. the evolution of the workplace could consequently lead managers to understand that the best attitude is serving and listening the team rather than being served by them. secondly, we must understand the intentions behind the actions of managers, not only their way of acting but also what they have learned and what they want to put in place. this is the only way to guarantee sustainability. this will be an important part of a further investigation. thirdly, the way of managing must change, particularly by avoiding bureaucratic control over the group. control has less impact from a distance because it becomes difficult to identify the precise actions to criticize or blame without taking the risk of getting back to the starting point. as the literature tells us, virtual management usually works best with transactional or transformational leadership models. the first model is useful because it helps the team become autonomous, but also leads managers to discover new ways to explain and share the objectives. it is a whole new approach of leadership: sharing goals, empathizing, and asking for help to reach the goal. the transformational path, typical of a charismatic leader, can be more difficult to set up with videoconferencing alone, without a face-to-face relationship. if the relationship is well established, a lengthy separation may cause the quality of the relationship to change if it is not nurtured by regular face-to-face contact. figure 5. potential developments of transactional and transformational leadership models after covid-19 experience source: own elaboration. figure 5 explains the main differences existing between transformational and transactional leadership and the new approach that may be required tomorrow. in effect, transactional leadership based on rewards would not disappear, but it would be transformed into a one-to-one relationship. this type of leadership can accept, for example, the individual level and it better explains overcommunication, which is one of the most important characteristics that we show in the field results (cocooning management). transformational leadership based on charismatic leaders would be changed into a trustful leadership: each individual in a team is worthy of respect and trust, not only the leaders. everyone can be a leader and others can become followers (autonomist management). more generally, for the manager, if the autonomy of the members of the team is crucial, it is difficult 88 | vincent montenero, cristina cazorzi to teach or achieve it. it is at the heart of subordination relations, which can sometimes block the employee’s ability to act freely. this is the real problem today: will people who previously worked on well-defined tasks be as efficient tomorrow? will they be sufficiently autonomous? this question can be extended to managers accustomed to the old bureaucratic approach. are they aware of the need to evolve and will they be able to question themselves? one limitation of this paper is the fact that we only interviewed managers and not employees. we cannot predict the employees’ response. they could have the same attitude as the managers, or they could present the new situation as hectic and confusing. is the new system so positive and will the future be as rosy as what the managers said? this point must be addressed in a further paper in which we will discuss the employees’ position. another limitation of our research is that we transcribed the new needs, but we were unable to describe the traits of the manager of tomorrow, as proposed for example by zbierowski & gojny-zbrowska (2022). this work would be interesting to organize in continuation of our research. the covid-19 crisis has shown certain trends that will impose choices on the businesses of tomorrow. will we be able to function without changing the form of management? will gender and age issues be experienced the same way in the future as they are today? maybe it is too early to discuss, but we need to lay the groundwork for this discussion. finally, the interviews revealed some obvious economic implications. the development of the home-office will make it possible to save on office space. indeed, three managers contacted at the end of 2020 and the beginning of 2021 declared that they had already reduced the size of their offices. at the corporate level, we note also substantial savings in business travel. whenever this element of change was mentioned by the respondents, they declared that we would not return to the previous situation because the crisis had forced people to adapt and to understand the interest of certain meetings organized in using zoom, teams or meet. conversely, companies now admit having to participate in equipping employees working in the home office. currently, the aids are different from one company to another, but participation in the costs seems to be accepted. surprisingly, only one person interviewed asked whether training should be organized to help managers change roles. but it was probably too early at the end of 2020 to ask these kinds of questions. however, we believe that such training is important, in the same way that it will be necessary to support employees to help them work independently, considering the separation between private life and professional life. on the side of the employees themselves, the increase in the use of the home office leads to a reduction in the costs devoted to travel, but above all it makes it possible to reduce travel at a time when we are trying desperately to reduce co2 emissions. generally, even if it will be necessary to plan for several types of expenses when we approve the transition to hybrid operations, the complete changes will be positive for companies, employees and the planet. changing the form of management cannot be done so simply. it is linked to other developments. several managers indicated that the success of this system depended on the managers’ confidence in the employees who were teleworking, but it is also linked to the employees’ trust in the manager, with whom they should be ready to share any difficulties. trust is at the heart of this new system. we are convinced that it is not compatible with the preservation of a time-control system that is supposed to replace clocking. the question that arises here revolves around knowing how to train and support the manager evolving in a system where telework would represent a significant portion of office hours. on top of this, such a change is impossible if corporate culture does not change too. we can imagine a continuation of our research in the form of interviews with managers and hr managers to check whether they have identified the need for change and whether the hr department takes this into account in the process of selecting new training staff and support. virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 89 table 4. a short selection of quotes from the semi-directive interviews (april 2020 and february 2021) paragraph english version original version the necessity of virtual management “the word that i have in mind is “revelator”. a revelator and the accelerator of two dimensions” « le mot qui me vient à la tête, c’est révélateur et un accélérateur. il y a deux dimensions. » “everything is done remotely. so, we [need] to organize ourselves…” « tout se fait à distance. donc, on s’organise… » “and all this “happened very quietly, without having to tell people ‘i will slap you on the fingers if you don’t do it’!” “ et tout s’est passé très, très calmement, sans qu’on ait besoin de dire aux gens, «je vais te taper sur les doigts si tu ne fais pas.” “all companies understood that “agile working” doesn't mean less working…” toutes les entreprises ont compris que le télétravail, non, ne veut pas dire forcément pas de travail.” “…and in the future, there will be a better balance between professional and private life” « [il est certain] qu’on aura, dans le futur, un mix un plus sain, un plus équilibré entre [vie professionnelle et vie privée] » “…[easiness]…depend[ed] on the task” « [le degré de facilite], cela dépend de la tâche » the new constraints of remote management "in effect, how to copy virtually the tacit behavior of the silent communication of the body?" individual level “eye contact is important. in this configuration communication is sometimes not easy.” ” sales is also a matter of human relationship” “people are searching for social interaction. a little team building is lacking” « l’interaction sociale, les gens en demande. un petit team building, il y a des choses comme ça [qui] manquent vraiment » “the exchanges with each other around the coffee machine, this is tremendous! you can create a virtual coffee, but it is not the same thing!” « les échanges, vous savez bien les échanges informels autour de la machine à café, c’est comme quelque chose de phénoménal. même si on peut créer une machine à café virtuelle, mais c’est pas la même chose » [newcomers] are not so efficient because they don’t know the job and to whom they worked” « [les nouveaux] n’étaient pas aussi efficaces qu’ils pouvaient parce qu’ils (ne) connaissaient pas avec qui ils travaillent » “we have to organize daily crossing points” “[it was necessary to add] additional hangout sessions to understand also how it was going from a personal perspective based on situation” or [we would have] more emails” “we have identified with a manager, the most important point which always, always show employees that they belong to the company and that they are important for the company, that they belong to the company and that they are an important part of the company!” « on a identifié avec un manager, un des points les plus importants, toujours, toujours, présenter aux gens qu’ils appartiennent à la société et qu’ils sont importants pour la société, qu’ils font partie de la société, et qu’ils sont une partie importante de la société ! » 90 | vincent montenero, cristina cazorzi paragraph english version original version “yes it’s multiplied, yes but also the network” « donc oui, ces actions ont multiplié. je pourrais dire, cela a multiplié les réseaux. » “at least we can have a real discussion, to be in touch with our agents for example and share some training….” team level “communication one to one is quite easy. communication as a team is more difficult”. « [it is essential] that people should be available each time it is necessary.” “que les personnes soient disponibles le moment voulu” “not all the employees are used to work in agility. the first days was not easy to achieve the same reaction as per face to face meetings or discussions.” the managers used all the items they could such as “giving the right message using hangout chats but “the calls have increased a lot and the working time has expanded and it is more difficult to share and motivate the team.” “to motivate the team, we are keeping as team, a routine, where at the end of business topic discussions, we are also exchanging tips on how to improve our life in lockdown mode sharing on line initiatives can support all we need.” “… try to spend more times with them to set priorities and keep a high morale” “[take more time] making them aligned on objective and means to reach them” “eliminate stress and provide support for priority activities.” “it is important to have confidence in your team… if i trust [my employee] i understand that agile working or smart working is not ‘no work’, but ‘work in a different way’. “working by priority and focusing on the goal give a lot of autonomy to the employee and they are only controlled by the facts, what they have done, and not by the balance of the time dedicated to work and to family and personal activities” “[managers] must use smart working, giving flexibility to employee to be able use more days in agile.” “once back at office we will appreciate how is important be part of a community”. “to motivate the team, we are keeping as team, a routine, where at the end of business topic discussions, we are also exchanging tips on how to improve our life in lockdown mode sharing on-line initiatives can support all we need.” “we federate the teams…. for example, we are cooking together at christmas time. this is important. but it is also important to communicate clearly on what we are doing, where we want to go and what the impact on the team will be.” “ « on anime nos équipes. par exemple, pour noël, on va cuisiner ensemble on line. ça passe par ça, mais ça passe aussi par une communication très claire de ce qu’on fait, où est ce qu’on va, quel est l’impact sur nous. » source: answers to semi-directive questionnaires (interviews). virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 91 references adamson, l. (2003). self-image, adolescence, and disability. american journal of occupational therapy, 57(5), 578-581. antonakis, j., & house, r. j. (2014). instrumental leadership: measurement and extension of transformational– transactional leadership theory. the leadership quarterly, 25(4), 746-771. arun, k., & kahraman gedik, n. (2020). impact of asian cultural values upon leadership roles and styles. science letter, 2020-09-04, 625. avolio, b., j., kahai, s., & dodge, g. e. (2000). e-leadership: implications for theory, research, and practice. the leadership quarterly, 11(4), 615-668. avolio, b. j., griffith, j., wernsing, t. s., & walumbwa, f. o. (2010). what is authentic leadership development? in p. a. linley, s. harrington, & n. garcea (eds.), oxford handbook of positive psychology and work (pp. 3951). oxford university press. bass, b. m., & avolio, b. j. (1993). transformational leadership and organizational culture. public administration quarterly, 17, 112-121. bailey, n. b. k. d. e., & kurland, n. b. (1999). the advantages and challenges of working here, there, anywhere, and anytime. organizational dynamics, 28(2), 53-68. bazeley, p. (2008). mixed methods in management research. in r. thorpe, & r. holt (eds.), the sage dictionary of qualitative management research. (pp.133-136). sage. bisbe, j., & sivabalan, p. (2017). management control and trust in virtual settings: a case study of a virtual new product development team. management accounting research, 37, 12-29. burke, c. s., stagl, k. c., klein, c., goodwin, g. f., salas, e., & halpin, s. m. (2006). what type of leadership behaviors are functional in teams? a meta-analysis. the leadership quarterly, 17(3), 288-307. calegari, m. f., sibley, r. e., & turner, m. e. (2015). a road map for using kotter’s organizational change model to build faculty engagement in accreditation. academy of educational leadership journal, 19(3), 31-43. cambridge dictionary of english(n.d.). retrieved january 13, 2022, from https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/change-management caulat, g. (2012). virtual leadership. libri publishing limited. caulat, g., & de haan, e. r. i. k. (2006). virtual peer consultation: how virtual leaders learn. organisations & people, 13(4), 24-32. chandani, a., mehta, m., mall, a., & khokhar, v. (2016). employee engagement: a review paper on factors affecting employee engagement. indian journal of science and technology, 9(15), 1-7. chaudhry, a. q., & javed, h. (2012). impact of transactional and laissez faire leadership style on motivation. international journal of business and social science, 3(7), 258-264. cherry, k. (2006). leadership styles. retrieved from http://myweb.astate.edu/sbounds/ap/2%20leadership%20styles.pdf dirani, k. m., abadi, m., alizadeh, a., barhate, b., garza, r. c., gunasekara, n., & majzun, z. (2020). leadership competencies and the essential role of human resource development in times of crisis: a response to covid-19 pandemic. human resource development international, 23(4), 380-394. dubinsky, e., dautermann, j., leron, u., & zazkis, r. (1994). on learning fundamental concepts of group theory. educational studies in mathematics, 27(3), 267-305. galli, b. j. (2018), change management models: a comparative analysis and concerns. ieee engineering management review, 46 (3), 124-132. geary, d.c. (2003). evolution and development of boys’ social behavior. development review, 23(4), 444-470. gibson, c. b., & cohen, s. g. (eds.) (2003). virtual teams that work: creating conditions for virtual team effectiveness. jossey-bass. glaser, b. g. (1978). theoretical sensitivity. sociology press. glaser, b. g., & strauss a. (1967). the discovery of grounded theory. sociology press. gumusluoglu, l., & ilsev, a. (2009). transformational leadership, creativity, and organizational innovation. journal of business research, 62(4), 461-473. 92 | vincent montenero, cristina cazorzi hambley, l. a., o’neill, t. a., & kline, t. j. (2007). virtual team leadership: the effects of leadership style and communication medium on team interaction styles and outcomes. organizational behavior and human decision processes, 103(1), 1-20. hambley, l. a., o’neill, t. a., & kline, t. j. (2007). virtual team leadership: perspectives from the field. international journal of e-collaboration, 3(1), 40-64. harris, z. s. (1970). from phoneme to morpheme. in z.s. harris, papers in structural and transformational linguistics (pp. 32-67). springer. hiatt, j. m. (2006). adkar: a model for change in business, government and our community. prosci learning center publications. howells, j. (1996). tacit knowledge. technology analysis & strategic management, 8(2), 91-106. hoerr, t. r. (2008). the principal connection: what is instructional leadership. educational leadership, 65(4), 84-85. hussain, s. t., lei, s., akram, t., haider, m. j., hussain, s. h., & ali, m. (2018). kurt lewin’s change model: a critical review of the role of leadership and employee involvement in organizational change. journal of innovation & knowledge, 3(3), 123-127. hwa, c. l. (2008). the impact of principal’s transformational democratic leadership style on teachers’ job satisfaction and commitment [unpublished thesis for the doctor of philosophy program]. universiti sains (malaysia). kahai, s. s., sosik, j. j., & avolio, b. j. (1997). effects of leadership style and problem structure on work group process and outcomes in an electronic meeting system environment. personnel psychology, 50(1), 121-146. kanawattanachai, p., & yoo, y. (2002). dynamic nature of trust in virtual teams. the journal of strategic information systems, 11(3-4), 187-213. kanter, r. m. (2003). challenge of organizational change: how companies experience it and leaders guide it. free press. karolak, d. w. (1999). global software development: managing virtual teams and environments. los alamitos 9ca0: ieee computer society press. kotter, j.p., schlesinger, l.a. (2008). choosing strategies for change. harvard business review, 86, 7-8. kübler-ross, e. (1969). on death and dying: what the dying have to teach doctors, nurse, clergy and their own family. taylor and francis. lewin, k. (1951). field theory in social change. harper and stamp. lewin, k. (1967). psychologie dynamique : les relations humaines.puf. liao, c. (2017). leadership in virtual teams: a multilevel perspective. human resource management review, 27(4), 648-659. malhotra, y. (2000). knowledge management for e-business performance: advancing information strategy to “internet time”. information strategy: the executive’s journal, 16(4), 5-16 mason, r. (1998). the economics of conspicuous consumption: theory and thoughts since 1700. edward elgar publishing. masood, s. a., dani, s. s., burns, n. d., & backhouse, c. j. (2006). transformational leadership and organizational culture: the situational strength perspective. proceedings of the institution of mechanical engineers, part b. journal of engineering manufacture, 220(6), 941-949. merriam, s. b. (2004). the role of cognitive development in mezirow’s transformational learning theory. adult education quarterly, 55(1), 60-68. morgan, d. l. (1998). practical strategies for combining qualitative and quantitative methods: applications to health research. qualitative health research, 8(3), 362-376. mumbi, c., & mcgill, t. (2008). an investigation of the role of trust in virtual project management success. international journal of networking and virtual organisations, 5(1), 64-82. nonaka, l., takeuchi, h., & umemoto, k. (1996). a theory of organizational knowledge creation. international journal of technology management, 11(7-8), 833-845. o’neill, t. a., hambley, l. a., greidanus, n. s., macdonnell, r., & kline, t. j. (2009). predicting teleworker success: an exploration of personality, motivational, situational, and job characteristics. new technology, work and employment, 24(2), 144-162. virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management | 93 paracha, m. u., qamar, a., mirza, a., hassan, i. u., & waqas, h. (2012). impact of leadership style (transformational & transactional leadership) on employee performance & mediating role of job satisfaction. study of private school (educator) in pakistan. global journal of management and business research, 12(4), 55-64. peters, b. k. g. (2009). national and international developments in leadership and management development. in r. thorpe, j. gold (eds.), gower handbook of management development (5th ed.) (pp. 26-42). routlege. polowczyk j., zaks o., & trąpczyński p. (2021). on the role of rommunication and management engagement for acquisition success: a study of israeli startups. international entrepreneurship review, 7(4), 7-22. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.01 ridings, c. m., gefen, d., & arinze, b. (2002). some antecedents and effects of trust in virtual communities. the journal of strategic information systems, 11(3-4), 271-295. rosenbaum, d., more, e., steane, p. (2018) planned organizational change management: forward to the past? an exploratory literature review and quote. journal of organizational change management, 31 (2), 286-303. samimi, m., cortes, a. f., anderson, m. h., & herrmann, p. (2020). what is strategic leadership? developing a framework for future research. the leadership quarterly, 101353. doi: 10.1016/j.leaqua.2019.101353 sarros, j. c., cooper, b. k., & santora, j. c. (2008). building a climate for innovation through transformational leadership and organizational culture. journal of leadership & organizational studies, 15(2), 145-158. schmidt, g. b. (2014). virtual leadership: an important leadership context. industrial and organizational psychology, 7(2), 182-187. shah, s. a., razzak, t., aleem, m. u., & aziz, a. (2020). employee commitment to service quality and leadership style, a case of private higher education institutes of pakistan. journal of talent development and excellence, 12(1), 5703-5722. singh, a. (2013). a study of role of mckinsey’s 7s framework for achieving organizational excellence. organization development journal, 31(3), 39-50. sisson k., & marginson p. (2003). european integration and industrial relations: a case of convergence and divergence? journal of common market studies, 40(4), 671-692. sosik, j. j., avolio, b. j., & kahai, s. s. (1997). effects of leadership style and anonymity on group potency and effectiveness in a group decision support system environment. journal of applied psychology, 82(1), 89. sosik, j. j., kahai, s. s., & avolio, b. j. (1998). transformational leadership and dimensions of creativity: motivating idea generation in computer-mediated groups. creativity research journal, 11(2), 111-121. sotomayor, b., montero, r. s., llorente, i. m., & foster, i. (2009). virtual infrastructure management in private and hybrid clouds. ieee internet computing, 13(5), 14-22. staples, s., & ratnasingham, p. (1998). trust: the panacea of virtual management. international conference on information systems in melbourne, proceedings, 12. https://core.ac.uk/download/pdf/301354111.pdf strauss, a., & corbin, j. m. (1997). grounded theory in practice. sage. tashakkori, a., & teddlie, c. (2003). issues and dilemmas in teaching research methods courses in social and behavioural sciences: us perspective. international journal of social research methodology, 6(1), 61-77. taskin l. (2006). télétravail : les enjeux de la déspatialisation pour le management humain. interventions économiques, 34. yammarino, f. j., & dubinsky, a. j. (1994). transformational leadership theory: using levels of analysis to determine boundary conditions. personnel psychology, 47(4), 787-811. zbierowski, p., & gojny-zbierowska, m. (2022). talented enough to be a business leader? an alternative approach to entrepreneurs’ traits. entrepreneurial business and economics review, 10(1), 175-187. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100112 94 | vincent montenero, cristina cazorzi authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. vincent montenero phd, professor at the masaryk institute of advanced study (mias) of the czech technical university (ctu) where he also holds the position of international student counselor. he spent more than 25 years in the corporate sector, holding senior managerial positions in international groups in several countries (france, switzerland, austria and germany). he is also an associate researcher at cefres (french research center in humanities and social sciences) in prague and an active member of the czech-french chamber of commerce and the czechitalian chamber of commerce and industry (camic). his research interest includes intercultural and international management, in general the mode of operation of managers and their teams in an international context. correspondence to: vincent montenero, phd, institute of management studies, czech technical university, kolejní 2637/2a, 160 00 praha 6, czech republic, e-mail: vincent.montenero@cvut.cz orcid http://orcid.org/0000-0002-4177-5844 cristina martinez cazorzi phd, helding several managerial positions in the corporate sector. since 2020 she has been working full time as the operational manager for emea and quebec for an american big group. in 2008, she prepared a master’s in cross cultural management and defended a phd in science of organization and management. her main interests include cross culture, change and crisis management. since 2012, she has been publishing several articles and books on these arguments. besides her professional and research activities, cristina is a tutor at neoma business school in france, helping students during their internships in enterprises or during their apprenticeship. correspondence to: cristina martinez cazorzi, phd, 10 avenue haroun tazieff, 77600 bussy-saint-george, france, e-mail: cristina_cazorzi_martinez@whirlpool.com orcid http://orcid.org/0000-0001-9055-3335 acknowledgements and financial disclosure we would like to thank the board of the franco-czech chamber of commerce which helped us identify and contact top managers and leaders. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-07-01-01-pp007--2025-goldman,tselepis 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.01 ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of entrepreneurship doesn’t say geoff a. goldman, thea tselepis a b s t r a c t objective: the objective of this article is to heighten awareness of the dangerous allure of entrepreneurship as leveraged by modern capitalism. research design & methods: by employing a critical dialectical approach, this work attempts to uncover the origins of the grand narrative of entrepreneurship as well as the origins of the iconic status that the entrepreneur enjoys, as it is postulated that there is a link between the grand narrative and the reverence of the entrepreneur. findings: a theoretical synthesis between entrepreneurship and capitalism is illustrated by unpacking the assumptions of entrepreneurship and the education thereof. implications & recommendations: irresponsible communication of the entrepreneurship narrative, particularly relating to the promise of deliverance, should be carefully considered and contextualised by governments and educational institutions. contribution & value added: highlighting the important pitfalls that pervade current thinking on entrepreneurship and entrepreneurship education when only the “grand” part of the narrative is shared. a reflection around the entrepreneurship discourse within a capitalist context is offered as an unbalanced picture of what entrepreneurship offers, particularly within developmental economies. in this regard, the question that is posed for reflection of scholars who are involved in entrepreneurship, relates to the ethics revolving around ‘selling the dream’ of entrepreneurship. a plea for a more balanced approach when communicating the value of entrepreneurship, is offered as a final thought. article type: conceptual article keywords: entrepreneurship; education; grand narrative; capitalism; critical management studies; criticality ; 4ir jel codes: m13 received: 31 january 2021 revised: 15 march 2021 accepted: 16 march 2021 suggested citation: goldman, g.a, & tselepis, t. (2021). ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of entrepreneurship doesn’t say. international entrepreneurship review, 7(1), 7-19. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0701.01 introduction scholars concerned with critical inquiry into entrepreneurship point out there is a grand narrative that runs through entrepreneurship (berglund & wigren, 2012). this narrative reinforces theory and research on entrepreneurship education, and therefore scholars should be aware of this narrative and its’ underpinning assumptions. this article explores the grand narrative on entrepreneurship and relate the implications to entrepreneurship education. this narrative posits that entrepreneurs offer solutions to some of the contemporary issues facing the global economy, such as slow economic growth, turbulent change, and unemployment (farny et al., 2016), in that entrepreneurs stimulate economic growth, establish new business ventures, reduce unemployment, and stimulate innovation and creativity. the creation of an entrepreneurial economy is seemingly the outcome that entrepreneurship pursues (audretsch & thurik, 1997). however, the narrative needs a vehicle to propagate itself, and education (particularly entrepreneurship education) provides such a vehicle international entrepreneurship review ri e 8 | geoff a. goldman, thea tselepis (thrane et al., 2016). there is thus a strong link between the role of the entrepreneur in the economy per se, and entrepreneurship education in this narrative. the problem is that the grand narrative that runs through the entrepreneurship discourse and – education, portrays the entrepreneur as the embodiment of entrepreneurial activity and learning. this is a mechanism employed as a governance structure to maintain the basic ideology of capitalism, where entrepreneurs as owners of capital have control and promote an uneven balance of power over workers in an economy (coste, 2020). the entrepreneur is depicted as the embodiment of the triumph of capitalism, and occupies a position of reverence (coste, 2020; jones & spicer, 2005). whether promoting entrepreneurs as the most powerful beings of the capitalist world is wise, is debatable and has been highlighted as a negative device in an economy (farny et al., 2016). without interrogating the roots of the grand narrative, academics and policy makers apply the principles of capitalism and may fail to critically review each principle. the objective of this paper is therefore to interrogate the capitalist notion of the entrepreneur as a hero figure in the grand narrative brought about through entrepreneurship thinking and education. we wish to show that that there are inherent pitfalls in an unchecked advancement of this narrative. the novelty of our approach lies in the application and illustration of criticality and how we have searched for root of the narrative as opposed to only using the latest sources that promote the grand narrative and uncritically citing them as the only scientific truth. in this regard we offer a caveat about this possible blind spot in entrepreneurship education. major leaps have been made in terms of publishing on the various types of entrepreneurship in international contexts (dilli et al., 2018), the notion of entrepreneurial orientation (omar & nazri, 2016; wach, 2018) and various types of knowledge that is applicable (głodowska et al., 2019), yet the general grand narrative as mentioned in the papers we found when searching for “grand narrative” has stayed the same over time. the discussion turns to the methods employed in this article, then to an examination of the literature (which looks at the capitalist foundations of entrepreneurship, the grand narrative of entrepreneurship itself, and the assumptions that found in the entrepreneurship discourse that come from this narrative), where after conclusions are drawn and implications forthcoming from the dialectical argument are presented. research methodology following a critical dialectical approach of reasoned argumentation, this paper interrogates entrepreneurships’ grand narrative, and the iconic status the entrepreneur enjoys. this suggests that we need to be sure that the assumptions that underpin this grand narrative are relevant, and focused on providing optimal solutions, as opposed to solutions that favour a particular agenda. the critical dialectical approach requires that the authors firstly identify the general narrative portrayed in critical scholarly work on entrepreneurship. the parameters used to search and select relevant literature were: ‘critical entrepreneurship studies’ and ‘entrepreneurship grand narrative’ and were applied to google scholar. articles were chosen according to their applicability to the topic in terms of critique offered against the mainstream entrepreneurship discourse. the review of scholarship on entrepreneurship’s grand narrative is thus offered through a critical lens and questions are posed about the relevance of the underpinning assumptions of the grand narrative of entrepreneurship, and the role of the entrepreneur in particular. google scholar was used, as a recent study comparing it to 12 other search engines indicated that it is the most efficient search engine for literature (gusenbauer, 2019). our role as authors should be noted, particularly regarding the applicability of the theory in practice. in line with the dialectical process in critical scholarship (how, 2017), we became the research instruments making links between theory and what the implications in the real world are. thus, the ability to synthesise literature into a reasoned argument is the role of the author-as-researcher in critical theory (how, 2017). this ability to present a reasoned argument also affords us as authors to perceive the dangers inherent to the grand narrative of entrepreneurship, as practice is enhanced by our lived experience engaging with this narrative. as authors, we are realists with more than 30 years combined experience in academia, and participation in a developing economy. the synthesis of theory into reasoned argumentation is therefore constructed accordingly. ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 9 literature review and hypotheses development the literature review commences with an examination of the capitalist foundations of entrepreneurship, to understand the ideological origins and theoretical foundations of entrepreneurship. the discussion then turns to the nature of the grand narrative itself and what it purports. leading from that, assumptions that have formed over time as a result of this narrative, and that form part of the entrepreneurship discourse, are expounded upon. the capitalist foundations of entrepreneurship the effect of entrepreneurship on economic systems has widely debated, with evidence suggesting that this debate dates back to the mid-18th century (emami & nazari, 2012; wadhwani, 2012). entrepreneurship as a disruptive force in economic systems propelled interest in entrepreneurship to the forefront. whereas classic economic theory focused on equilibrium in markets, the rise in attention in entrepreneurship marked a shift in emphasis to free will and the role of individuals in initiating change and disruption in the capitalist system. of importance here is the work of joseph schumpeter (mccraw, 2007), who viewed capitalism as a dynamic process that fosters economic change (mccaffrey, 2009), and viewed entrepreneurship as central to this process (wadhwani, 2012). for schumpeter, entrepreneurs discover and initiate new combinations and innovative ways of economic activity, thereby mobilizing economic growth (mccaffrey, 2009). this is not possible in an economy where perfect equilibrium exists, but is possible under uncertain economic conditions (deutschmann, 2001). through the application of these ‘new combinations’, new technologies, products, services and organizational concepts are introduced which create new demand, which translates to profits for the entrepreneur and growth for the economy (deutschmann, 2001; schumpter, 1952). thus, profit is the reward entrepreneurs stand to gain for their entrepreneurial activities. however, competitors will react to the application of these ‘new combinations’ with combinations of their own, inciting a competitive restructuring of the economy (ebner, 2006). it is entrepreneurship that defines a dynamic, developing economy for schumpeter (knudsen & swedberg, 2009). schumpeter realized that an economic theory of equilibrium could not account for a fundamental aspect of the capitalist economy, namely growth (spicer & jones, 2005). it is the application of the ‘new combinations’ and the restructuring of the economy that propels the capitalist economy forward, in what schumpeter refers to as ‘creative destruction’ (knudsen & swedberg, 2009; schumpeter, 1942). it is apparent that schumpeter was of the opinion that innovation through entrepreneurship was pivotal for economic growth brought about by this ‘creative destruction’. schumpeter is seen as one of the most influential 20th century thinkers in entrepreneurship, and the centrality of entrepreneurship to dynamic economic growth and to capitalism is clearly evident in his work. also, the seeds of admiration for the figure of the entrepreneur are also apparent in schumpeter’s work (mccaffrey, 2009; sledzik, 2013). it is not only schumpeter who suggests a link between capitalism and entrepreneurship. for some scholars, entrepreneurship is the defining characteristic of capitalism (dilli et al., 2018; lewin, 2002; machan, 1999). isreal kirzner sought to understand the nature and implications of entrepreneurship in contemporary society, and wanted to defend and promote capitalism, viewing entrepreneurship as being at the heart of capitalism (lewin, 2002). for kirzner, capitalism is ‘good for us’ (kirzner, 1985), as it produces outcomes that are superior, and hence desirable, in comparison to the outcomes of other economic systems (lewin, 2002). this argument rests on two important premises: 1. that a set of outcomes are indeed produced, and 2. that these outcomes, if forthcoming, are indeed desirable. in terms of the first premise, capitalism is usually associated with a variety of goods and services available to society. this gives society freedom of choice, assisted by advancements in technology, which results in prosperity for society. thus, in terms of the first premise, outcomes are produced, although opinion differs on whether these outcomes lead to prosperity and advancement of society or not. in terms of the second premise, the desirability of these outcomes is a source of contention. the outcomes are desired by those who benefit from them, which are normally those who shape 10 | geoff a. goldman, thea tselepis and influence capitalism. however, those who are shaped and influenced by capitalism are, for example, exposed to exploitation and alienation, which is certainly not desirable (dilli et al., 2018; ebner, 2006; mccaffrey, 2009). furthermore, one of the outcomes of capitalism is a distinct consumerist drive, which leads to materialism and commercialisation, which is certainly not a desirable outcome (lewin, 2002; machan, 1999), especially from a moral point of view. capitalist doctrine counters these arguments by upholding the ’individual freedom and autonomy’, rights-based defence (machan, 1999), where the promise freedom and self-determination in a capitalist society is forwarded. thus, by deflecting attention away from the undesirable consequences, and punting the rights-based argument, the ideal suggested by capitalism takes precedence over the consequences of capitalism. stated simply, capitalism is trying to sell an aspiration. the grand narrative of entrepreneurship in general weiskopf and steyaert (2008), purport that entrepreneurship’s grand narrative is a promise of deliverance, which seems in line with the aspirational, rights-based approach, as concluded in the previous section. this promise of deliverance posits that entrepreneurship is central to addressing many of the problems confronting contemporary economies, such as slow economic growth, high unemployment, and disruptive change (emami & nazari, 2012; farny et al., 2016). the economic deliverance offered by entrepreneurship is achieved through the creation of new business ventures, which in turn revitalize the economy (lautenschlager & haase, 2011). stimulating entrepreneurship is a macroeconomic imperative for many governments (emami & nazari, 2012), as it is believed to have a positive effect on the welfare of a nations’ economy and enhances an economy’s productivity. aspects of the grand narrative may be true in some instances or contexts (especially when market conditions are favourable), but the other side of the story of deliverance (when no jobs are created, when start-ups fail, when unemployment rises, and the economy slumps) is barely mentioned in literature, by governments, or by universities in their educational offerings. to leverage upon the promise of deliverance, it has become apparent to impart an appreciation for the potential of entrepreneurship in the broader society. there has been a marked shift away from a ‘managed economy’, the post-war model of economic management through governmental policy processes where structural outcomes were managed by the state, toward an ‘entrepreneurial economy’, emphasizing risk taking and new ideas, where flexible enterprises of smaller scope are seen as key to economic prosperity (knudsen & swedberg, 2009; thurik et al., 2013). innovation and flexibility are viewed as more essential than stability and control (audretsch & thurik, 1997). we agree that, to some degree, entrepreneurship may add to economic prosperity, but question the pervasiveness thereof, and note a caveat to those who do not fully contextualise these promises of deliverance particularly when we look at entrepreneurship from an entrepreneurial orientation perspective as recent scholars have done (andersén, 2017; korpysa, 2019). to harness the potential offered by the ‘entrepreneurial economy’ it has become necessary to re-orient institutions (government, big business, and educational institutions) toward promoting entrepreneurial activity (stam & nooteboom, 2011; de bernardi & azucar, 2020). as a result, policy debates and policy shifts have been forthcoming by governmental bodies to promote entrepreneurship and, ultimately, the proliferation of new business ventures (gstraunthaler & hendry, 2011). in many instances, this has led to ‘entrepreneurship polices’ and the creation of state organs. many of these policy shifts centre around removing barriers to entry for potential entrepreneurs, facilitating access to, and mobility of, resources, and assisting in opening national economies to international competition (thurik et al., 2013). along with the shift toward promoting entrepreneurship, education is a vital mechanism in promoting entrepreneurship (ec, 2012). entrepreneurship education has received increased attention by higher education institutions recently, and there has not only been heightened scholarly interest in entrepreneurship (farny et al., 2016), but also a proliferation of entrepreneurship programs globally (martin et al., 2013; thrane et al., 2016). it is thought that these offerings will stimulate an ‘enterprising spirit’, through development of entrepreneurial aspirations, nurturing initiative, in‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 11 spiring creativity and innovation, and instilling a forbearance for risk and uncertainty (blenker et al., 2012; farny et al., 2016). the entrepreneur, in this grand narrative, is depicted as the embodiment of entrepreneurial spirit (farny et al., 2016; weiskopf & steyaert, 2008). the grand narrative thus proposes that an enterprising mind-set is necessary to be part of the emergent ‘entrepreneurial economy’ (blenker et al., 2012; op't hoog & skoumpopoulou, 2019; rae, 2010; stouraitis et al., 2019), and if the knowledge gained by this education is applied correctly, people can act upon opportunities and create new business venture. teaching venture creation through the application of an entrepreneurial mind-set is often depicted as a way to promote personal prosperity, economic growth, contributing to society, and assisting in reducing societal ills. we argue that only depicting this ‘rosy’ side of entrepreneurship education is not responsible or ethical, and that contextualising the venture creation to promote realistic expectations regarding the mind-set is equally important in the grand narrative, and not currently featured. the grand narrative of entrepreneurship reveals some assumptions, which are not necessarily backed up by empirical evidence and are very rarely, if at all, contested, and thus virtually taken for granted (choi & majumdar, 2014; farny et al., 2016; hallet, 2010). as such, these assumptions require deeper inquiry. the assumptions of entrepreneurship five assumptions seem to underpin the grand narrative of entrepreneurship: p1: entrepreneurial education has the potential to turn people into entrepreneurs. there is the assumption that entrepreneurial education leads to the instilment of an entrepreneurial spirit, that entrepreneurial education has the potential to turn people into entrepreneurs. this has been challenged by scholars (anderson & warren, 2011; lautenschlager & haase, 2011), as an apparent upsurge in personality trait literature on entrepreneurship poses the basic question of whether entrepreneurship can be taught or whether entrepreneurial abilities are innate (klein & bullock, 2006; thompson, 2004). there is a lot of investment in the notion that entrepreneurship education will deliver outcomes that transcend the conventional teaching and learning arrangement (farny et al., 2016). it is seen as essential to survival in an uncertain world, a guard against economic stagnation, promoting self-employment, a key competency of active citizenship, and has become a ‘must have’ competence (ec, 2012; komulainen et al., 2009). hence, becoming an entrepreneur, through entrepreneurial education is seen as imperative to becoming a responsible, respected citizen (berglund, 2013). an alternative truth in recent studies seem to indicate that entrepreneurship education promotes entrepreneurial intention and innovation (al-awlaqi et al., 2018; sołek-borowska & numprasertchai, 2018; wei et al., 2019), but that the entrepreneurial culture in a county that promotes entrepreneurship over a period greater than 50 years has visible economic impact (fritsch & wyrwich, 2017). scholarly work also affirms the ambiguity associated with entrepreneurship education and the factors that enable entrepreneurship (nicotra et al., 2018; spigel & harrison, 2018). p2: entrepreneurs and business people are the same thing. grey (1998) posits that there is a lack of evidence to suggest that traits are able to explain the business behavior of people who are seen to be entrepreneurs. later studies on entrepreneurship confirm that ideation and innovation (underpinned by creativity) are more important that business acumen when it comes to entrepreneurship (benazzouz, 2019). although a person might be a recognized entrepreneur, concrete evidence does not exist to suggest that the same person will have a good sense for business. yet, in the grand narrative the figure of the entrepreneur also has a head for business, suggesting a blurring of the boundaries between the discourse of management and entrepreneurship (lautenschlager & haase, 2011). this irresponsible message of the entrepreneurial ‘super human’ capable of doing and knowing it all could not only create false expectations, but could lead to burnout in aspiring entrepreneurs. p3: the entrepreneur yields business prosperity. 12 | geoff a. goldman, thea tselepis there is an assumption that entrepreneurial activity is associated with new venture creation. in the entrepreneurship discourse, two schools of thought emerge in attempting to explain entrepreneurship, one viewing it as a function of the individual, the other viewing it as a function of the environment, but both culminate in the creation of new ventures (thrane et al., 2016). this supposes a narrow view of the scope of entrepreneurship and is criticized by scholars (jones et al., 2012; wadhwani, 2012; welter et al., 2019). entrepreneurship has application further than business venturing and new venture creation (herrmann, 2019; rae, 2010), although this picture is often neglected in the grand narrative. p4: a positive correlation between entrepreneurship and economic growth. stemming from the assumption that the entrepreneur yields business prosperity is an assumption that there is a positive correlation between entrepreneurship and economic growth. yet, some view this role of the entrepreneur as contentious (emami & nazari, 2012; johanisova et al., 2013; korsgaard, 2013). policy makers and researchers alike affirm entrepreneurship as the ‘holy grail’ to success, continually declaring it the engine of economic growth and national competitiveness. davidsson (2002) comments that research can contribute to policy centred around the promotion of an enterprising culture, if the research addresses the relevant issues, and if this research is conducted and read, in what weiskopf and steyaert (2008, p.7) refer to, “in adequate fashion”. are these authors suggesting that research is purposely geared toward telling policy makers what they want to hear, which in turn provides policy makers with ‘proof’ for their proposed policies? davidsson (2002) and weiskopf & steyaert (2008) point to strong and successful ‘partnership’ that is evident between policy makers and entrepreneurship research. p5: entrepreneurs are the ‘heros’ in an economy. it is assumed that the entrepreneur, as idolised figure, is a charismatic wealth creator and visionary ‘saviour of the economy’. (down & warren, 2008; laine, 2017; sorensen, 2008). this deification of the entrepreneur does more than present a symbol for students of entrepreneurship to aspire to, it glamourizes entrepreneurship and elevates the figure of the entrepreneur to that of a charismatic ‘hero’ with superior agency (farny et al., 2016; giesen, 2005; laine, 2017). it is common practice for governments and education institutions to share the success stories of entrepreneurs like bill gates and ellon musk, who are the exception rather than the norm. this might be good to spark potential entrepreneurs, but how many accounts of potential entrepreneurs who did not make it are shared? this might be in opposition to the grand narrative, but could convey a more realistic picture and could enable more realistic expectations of aspiring entrepreneurs. explicating the assumptions of entrepreneurship the problem with these assumptions is that they do not create a realistic picture of what entrepreneurship is all about. instead, these assumptions could yield an uncontested belief system, which could demarcate the domain of entrepreneurship through the entrenchment of certain explanations, criteria, and principles which will limit the voices deemed credible within the domain (gergen, 2001; laine, 2017). the implication thereof is that the discourse becomes self-serving and ostracizes any voices challenging the grand narrative. the danger is that the discourse risks becoming incestuous and stagnating, as voices that disrupt the status quo presented by the grand narrative, and which could potentially bring about a paradigm shift are always branded as ‘alternative’ views and marginalised. the following section provides a synthesis of the preceding discussion and suggests a more balanced grand narrative of entrepreneurship. discussion this article has unpacked the grand narrative of entrepreneurship, highlighted the assumptions that underpin it, argued that the grand narrative is one sided and irresponsible, and shown flaws in capitalism as an economic system in relation to the power of the entrepreneur. it asked questions of the responsibility that governments and educational institutions have to advocate a more responsible and ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 13 balanced narrative of entrepreneurship, particularly relating the promise of deliverance. the implications of these arguments and questions for the entrepreneurship discourse therefore relate to the realistic communication of what entrepreneurship offers. ethical implications presented by the grand narrative it is apparent that a more balanced and realistic view of the entrepreneurship narrative is required. the reverence of the entrepreneur as aspirational token and symbol of the success of capitalism, brings along with it certain ethical issues. with national agendas pursuing entrepreneurial development, becoming an entrepreneur becomes an embodiment of success. especially in developing economies, with high levels of poverty and unemployment, this is seen as a ‘way out’ from poverty and represents a better life. subsequently, entrepreneurship seminars and workshops in south africa lure aspiring entrepreneurs eager to get funding, and most of them see funding as the largest stumbling block to their aspirations. this, however, is problematic, as the thought is that funding is the key to success. this shows that there is something fundamentally flawed, either with how the narrative of entrepreneurship is conveyed, or with how this narrative is perceived. the question that arises is how ethical is it to ‘sell the dream’ of entrepreneurship? as highlighted, capitalism attempts so sell something to aspire toward, and the ‘ideal’ of capitalism takes precedence over its consequences (dilli et al., 2018). an unbalanced narrative that reveres the ideal and hides the consequences can be questioned as being unethical, as it creates false expectations. take the allure offered by post-school qualifications in small business management or entrepreneurship. the ‘dream’ that is being sold is that if you study this qualification, you will become an entrepreneur and run a small business. the reality is quite different, and there is an absence of evidence (in south africa, at least) on how many of these graduates become entrepreneurs. one would expect that if there was a correlation between studying such a qualification and becoming an entrepreneur, educational institutions would boast about it. it is important to note that we do not argue against the possible value that entrepreneurship might add to economies. we do not dispute that entrepreneurship education could result in innovation, or that aspects of entrepreneurship could at least be taught. instead, we appeal to the mainstream discourse of entrepreneurship for a more realistic narrative, and that the current grand narrative needs to be questioned. we suggest the following moving toward a more realistic grand narrative of entrepreneurship, and the role a more realistic narrative will have on: 1. the economy, and 2. entrepreneurship education. a plea for a more realistic narrative of entrepreneurship’s role in the economy although entrepreneurship can in some contexts yield economic growth, one also has to note that it is in economies that are favorable for entrepreneurship. the grand narrative of entrepreneurship is however often driven in developing economies. in such economies the situation is often that entrepreneurship yields a survivalist culture that more often than not does not promote economic growth. moreover, entrepreneurial activity should rather not always be associated with new venture creation (omar & nazri, 2016) and should ideally not be aspiring entrepreneurs’ first point of departure when they do not have any experience of the industry and/or field of business that they want to pursue. therefore, the grand narrative of entrepreneurship should rather communicate that in some economies economic growth is more conducive and spell out what those conditions for growth are. furthermore, the narrative should also communicate that any aspiring entrepreneurs should have experience and contacts in an industry where they want to start their business as confirmed by walsh (2019). more emphasis should be placed on intrapreneurship as a realistic career path which could have economic impact. a plea for a more realistic narrative about entrepreneurship education as discussed, the notion of training people to ‘become’ entrepreneurs, could be dangerous. the more realistic narrative is that some people have an inclination to be entrepreneurial and others not. selection processes of higher education institutions should therefore be honed to select those 14 | geoff a. goldman, thea tselepis who have already built a portfolio of evidence regarding venture creation, tenacity, perseverance and creative problem solving before potential candidates are admitted to programmes that relate to entrepreneurship. a critical point of reflection for higher education institutions might be to decide whether entrepreneurship might not be better suited to post-graduate study, for those who have businesses and understand the industry they operate in. more emphasis on building a network and agency to promote ideas could be beneficial because a more realistic narrative regarding entrepreneurship should rather be that it requires a team effort as highlighted by cruise (2017). entrepreneurship as study field should also be careful not to punt freedom and independence as an advantage of being an entrepreneur when the contrary is that entrepreneurs often have less free time and less independence compared to people employed in corporate jobs but at least entrepreneurs can create value in alternative ways (lindner, 2018). the possible negative psychological impact as well as the possible negative impact on entrepreneurs’ health should also be communicated to aspiring entrepreneurs as considering psychological effects of any career is also in line with the thinking of scholars such as parente et al. (2018). entrepreneurship within a higher education institution should ideally have a strong experiential learning component (ferreira, 2020). therefore, those institutions that do not have a strong experiential component can encourage students to gain particular skills for a particular industry through project based learning. the emphasis on the learning journey is important and a more realistic narrative would therefore require the success stories that inspire, but also the failures of those who have not made it and what they have learned on their journey. conclusions in this article we argued the need to acknowledge that the grand narrative of entrepreneurship, apart from the positives associated with it, also contains a side we need to be cognisant of and that we should treat with caution. as this article has illustrated, that there is a link between entrepreneurship and capitalism, and capitalism uses the notion of entrepreneurship to perpetuate and sustain itself. thus, the identity associated with the entrepreneur does not necessarily stem from being entrepreneurial, but rather in the space between entrepreneurial activity and the entrepreneur as object of desire (jones & spicer, 2005). this object of desire, sustains and fuels the discourse, sways opinion of the policymaker and the director of the business school. it speaks to parents contemplating their children’s direction, and attracts students to courses. this echoes the allure of capitalism, that anybody who is willing to take the initiative and make the effort, can benefit from it. in theory, this is in fact so. however, the reality is that those who benefit from capitalism are a small minority, but this benefit is forthcoming through those who are influenced by capitalism, who are the vast majority. thus, it is in the interest of those who benefit, to keep those who are influenced locked in. those who are locked in are kept there by the allure of ‘the dream’, the carrot that is dangled before the donkey. the grand narrative helps make this carrot look very tasty. the implications and recommendations for educators who disseminate their scholarship of teaching and learning within entrepreneurship as well as scholars who do research on entrepreneurship to include: 1) reference to “alternative narratives” in publications and presentations, and 2) contextualise all the aspects of the research in order to promote those alternative narratives. this is a way to inform others and governments about the contextual and ambiguous detail that promotes various types of entrepreneurship so that resources can be allocated accordingly. of course no article is without limitations and the main limitation of this article is that the literature search that was done on the grand narrative, which seemed to be implied in later sources but was not explicitly pointed out. searching for a narrative is one way to look at entrepreneurship in a critical way. in this regard, further studies can be done on the implied or subtle narratives present over the past decade on entrepreneurship and entrepreneurship education. another recommendation relating to further studies would be to involve students in the critical assessment of the entrepreneurial domain. critical thinking as a skill is becoming increasingly important in the fourth industrial revolution where humans may strive to become more critically engaged and more ethically responsible than ever before. ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 15 references al-awlaqi, m.a., aamer, a.m., & habtoor, n. (2018). the effect of entrepreneurship training on entrepreneurial orientation: evidence form a regression discontinuity design on micro-sized businesses. the international journal of management education, 19(1), 1-19 https://doi.org/10.1016/j.ijme.2018.11.003 andersen, j. (2017). what about the employees in entrepreneurial firms? a multi-level analysis of the relationship between entrepreneurial orientation, role ambiguity, and social support. international small business journal, 35(8), 969-990. https://doi.org/10.1177/026624261790797 audretsch, d.b., & thurik, a.r. (1997). sources of growth: the entrepreneurial versus the managed economy. london: centre for economic policy research. berglund, k. (2013). fighting against all odds: entrepreneurship education as employability training. ephemera: theory and politics in organization, 13(4), 717-735. retrieved from: http://www.ephemerajournal.org/sites/default/files/pdfs/ contribution/13-4berglund.pdf on 15 march 2021. berglund, k., & wigren, c. (2012). soc(iet)al entrepreneurship: the shaping of a different story of entrepreneurship. tamara: journal of critical organisation inquiry, 10(1), 9-22. retrieved from: http://www.tamarajournal.com/index.php/tamara/article /view/143 on 15 march 2021. blenker, p., frederiksen, s.h., korsgaard, s., muller, s. neergaard, h., & thrane, c. (2012). entrepreneurship as everyday practice: towards a personalized pedagogy of enterprise education. industry and higher education, 26(6), 417-430. https://doi.org/10.5367%2fihe.2012.0126 benazzouz, n.m. (2019). entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review. international entrepreneurship review, 5(1), 23-36. https://doi.org/10.15678/ ier.2019.0502.02 choi, n., & majumdar, s. (2014). social entrepreneurship as an essentially contested concept: opening a new avenue for systematic future research. journal of business venturing, 29(3), 363-376. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2013.05.001 coste, j.h. (2020). american entrepreneurship as action translated into heuristic discourse. in j.h. coste & v. dussol, the fictions of american capitalism. palgrave studies in literature, culture and economics. cham: palgrave macmillan. cruise, t. (2017). are we confounding heroism and individualism? entrepreneurs may not be lone rangers, but they are heroic nonetheless. business horizons, 60(1), 257-259. http://dx.doi.org/10.1016/j.bushor.2017.02.001 davidsson, p. (2002). what entrepreneurship research can do for business and policy practice. international journal of entrepreneurship education, 1(1), 5-24. retrieved from: https://eprints.qut.edu.au/5565/ on 15 march 2021. de bernardi, p., & azucar, d. (2020). the role of universities in harnessing entrepreneurial opportunities. in p. de bernardi & d. azucar (eds.) (2020), innovation in food ecosystems: entrepreneurship for a sustainable future (pp. 27-71). springer, cham. deutschmann, c. (2001). capitalism as a religion? an unorthodox analysis of entrepreneurship. european journal of social theory, 4(4), 387-403. https://doi.org/10.1177%2f13684310122225226 dilli, s., elert, n., & herrmann, a.m. (2018). varieties of entrepreneurship: exploring the institutional foundations of different entrepreneurship types through ‘varieties-of-capitalism’ arguments. small business economics, 51(2), 293-320. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0002-z down, s., & warren, l. (2008). constructing narratives of enterprise: clichés and entrepreneurial self-identity. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 14(1), 4-23. https://doi.org/10.1108/13552550810852802 ebner, a. (2006). schumpeterian entrepreneurship revisited: historical specificity and the phases of capitalist development. journal of the history of economic thought, 28(3), 315-332. https://doi.org/10.1080/10427710600857849 ec (european commission). (2012). effects and impact of entrepreneurship programmes in higher education. brussels: directorate-general for enterprise and industry. emami, m., & nazari, k. (2012). entrepreneurship, religion, and business ethics. australian journal of business and management research, 1(11), 59-69. retrieved from: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2083390 on 15 march 2021. 16 | geoff a. goldman, thea tselepis farny, s., hannibal, m., frederiksen, s.h., & jones, s. (2016) a culture of entrepreneurship education. entrepreneurship and regional development, 28(7-8), 514-535. https://doi.org/10.1080/08985626.2016.1221228 ferreira, c.c. (2020). experiential learning theory and hybrid entrepreneurship: factors influencing the transition to full-time entrepreneurship. international journal of entrepreneurial behavior & research. 26(8), 18451863. https://doi.org/10.1108/ijebr-12-2019-0668 fritsch, m., & wyrwich, m. (2017). the effect of entrepreneurship on economic development—an empirical analysis using regional entrepreneurship culture. journal of economic geography, 17(1), 157-189. doi:10.1093/jeg/lbv049 gergen, k.j. (2001). social construction in context. london: sage. giesen, b. (2005). performing transcendence in politics: sovereignty, deviance, and the void of meaning. sociological theory, 23(3), 275-285. https://doi.org/10.1111%2fj.0735-2751.2005.00254.x głodowska, a., maciejewski, m., & wach, k. (2019). how entrepreneurial orientation stimulates dif ferent types of knowledge in the internationalisation process of firms from poland?. entrepreneurial business and economics review, 7(1), 61-73. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070104 grey, c. (1998) enterprise and culture. london: routledge. gstraunthaler, t., & hendry, s. (2011). entrepreneurial and accounting education through action-based learning: the genesis project. journal of entrepreneurship education, 14(1), 125-146. gusenbauer, m., (2019). google scholar to overshadow them all? comparing the sizes of 12 academic search engines and bibliographic databases. scientometrics, 118(1), 177-214. https://doi.org/10.1007/s11192-018-2958-5 hallett, t. (2010). the myth incarnate: recoupling processes, turmoil, and inhabited institutions in an urban elementary school. american sociological review, 75(1), 52-74. https://doi.org/10.1177%2f0003122409357044 herrmann, a.m. (2019). a plea for varieties of entrepreneurship. small business economics, 52(2), 331-343. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0093-6 how, a. (2017). critical theory. new york: macmillan. johanisova, n., crabtree, t., frankov, e. (2013). social enterprises and non-market capitals: a path to degrowth? journal of cleaner production, 38(1), 7-16. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2012.01.004 jones, c., matlay, h., & maritz, a. (2012). enterprise education: for all, or just some? education + training, 54(8), 813-824. https://doi.org/10.1108/00400911211274909 jones, g., & wadhwani, r.d. (2008). entrepreneurship. in g. jones, & j. zeitlin, oxford handbook of business history. new york: oxford university press. jones, c., & spicer, a. (2005). the sublime object of entrepreneurship. organization, 12(2), 223-246. https://doi.org/10.1177/1350508405051189 kirzner, i.m. (1985) discovery and the capitalist process, chicago: university of chicago press klein, p. g., & bullock, j. b. (2006). can entrepreneurship be taught? journal of agricultural and applied economics, 38(2), 429-439. https://doi.org/ 10.1017/s107407080002246x korpysa, j. (2019). entrepreneurial orientation of startups: research results. international entrepreneurship review, 5(2), 37-51. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.03 knudsen, t., & swedberg, r. (2009). capitalist entrepreneurship: making profit through the unmaking of economic orders. capitalism and society, 4(2), 1-26. https://doi.org/10.2202/1932-0213.1057 komulainen, k., raty, h., & korhonen, m. (2009). risk-taking abilities for everyone? finnish entrepreneurship education and the enterprising selves imagined by pupils. gender and education, 21(6), 631-649. https://doi.org/10.1080/09540250802680032 korsgaard, s. (2013). it’s really out there: a review of the critique of the discovery view of opportunities. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 19(1), 130-148. https://doi.org/10.1108/13552551311310347 laine, l., 2017. an eternal journey into an endless house: entrepreneurship as a hero-myth of the capitalist west. unpublished masters’ dissertation. aalto: aalto university. lautenschlager, a., & haase, h. (2011). the myth of entrepreneurship education: seven arguments against teaching business creation at universities. journal of entrepreneurship education, 14(1), 147-161. lewin, p. (2002). entrepreneurship and the defense of capitalism: an examination of the work of israel kirzner, journal des economistes et des etudes humaines, 12(2), 203-212. https://doi.org/10.2202/1145-6396.1057 ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 17 lindner, j. (2018). entrepreneurship education for a sustainable future. discourse and communication for sustainable education, 9(1), 115-127. https://doi.org/10.2478/dcse-2018-0009 machan, t.r. (1999). entrepreneurship and ethics. international journal of social economics, 26(5), 596-608. https://doi.org/10.1108/03068299910216103 martin, b.c., mcnally, j.j., & kay, m.j. (2013) examining the formation of human capital in entrepreneurship: a meta-analysis of entrepreneurship education outcomes. journal of business venturing, 28(1), 211-224. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2012.03.002 mccaffrey, m. (2009). entrepreneurship, economic evolution, and the end of capitalism: reconsidering schumpeter’s thesis. the quarterly journal of austrian economics, 12(4), 3-21. mccraw, t. (2007). prophet of innovation. cambridge: belknap. rae, d. (2010). universities and enterprise education: responding to the challenges of the new era. journal of small business and enterprise development, 17(1), 591-606. https://doi.org/10.1108/14626001011088741 nicotra, m., romano, m., del giudice, m., & schillaci, c.e. (2018). the causal relation between entrepreneurial ecosystem and productive entrepreneurship: a measurement framework. the journal of technology transfer, 43(3), 640-673. https://doi.org/10.1007/s10961-017-9628-2 omar, n.a., md aris, h., & nazri, m.a. (2016). the effect of entrepreneurial orientation, innovation capability and knowledge creation on firm performance: a perspective on small scale entrepreneurs. jurnal pengurusan, 48, 187-200. op't hoog, s., & skoumpopoulou, d. (2019). entrepreneurship education: comparative study of initiatives of two partner universities. athens journal of education, 6(4), 307-328. https://doi.org/10.30958/aje.6-4-4 parente, r., eltarabishy, a., vesci, m., & botti, a. (2018). the epistemology of humane entrepreneurship: theory and proposal for future research agenda. journal of small business management, 56, 30-52. https://doi.org/10.1111/jsbm.12432 schumpeter, j.a. (1942). capitalism, socialism and democracy. london: george allen and unwin, schumpeter, j.a. (1952 [1st edn 1911]). theorie der wirtschaftlichen entwicklung. eine untersuchung über unternehmergewinn, kapital, kredit und zins. berlin: duncker & humblot. sledzik k. (2013). schumpeter’s view on innovation and entrepreneurship. in s. hittmar, management trends in theory and practice, zilinia: university of zilina press. spigel, b., & harrison, r. (2018). toward a process theory of entrepreneurial ecosystems. strategic entrepreneurship journal, 12(1), 151-168. https://doi.org/10.1002/sej.1268 sołek-borowska, c., & numprasertchai, h. (2018). exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective. international entrepreneurship review, 4(3), 357-372. retrieved from: https://ier.uek.krakow.pl/index.php/pm/article/view/1779 on 15 march 2021. sorensen, b.m. (2008). ‘behold, i am making all things new’: the entrepreneur as savior in the age of creativity. scandinavian journal of management, 24(2), 85-93. https://doi.org/10.1016/j.scaman.2008.03.002 stam, e., & nooteboom, b. (2011). entrepreneurship, innovation and institutions. in d. audretsch, o. falck, & s. heblich, handbook of research on innovation and entrepreneurship. chelthenham: edward elgar. stouraitis, v., harris, m.h.m., & kyritsis, m. (2019). individual entrepreneurial orientation in higher education and unsettling emerging market conditions: the cases of malaysia and thailand. in: the 2019 british academy of management conference, 3-5 sep 2019, aston, uk. retrieved from: http://centaur.reading.ac.uk/86078/ on 15 march 2021. thompson, j. l. (2004). the facets of the entrepreneur: identifying entrepreneurial potential. management decision, 42(2), 243-258. https;//doi.org/10.1108/ 00251740410515861 thrane, c., blenker, p., korsgaard, s. & neergaard, h., (2016). the promise of entrepreneurship education: reconceptualizing the individual–opportunity nexus as a conceptual framework for entrepreneurship education. international small business journal, 34(7), 905-924. https://doi.org/10.1177/0266242616638422 wach, k. (2018). entrepreneurial orientation and ownership of internationalized firms from poland. przedsiębiorczość i zarządzanie, 19(2[1]), 331-341. wadhwani, r.d. (2012). how entrepreneurship forgot capitalism: entrepreneurship teaching and research in business schools. society, 49(3), 223-229. https://doi.org/ 10.1007/s12115-012-9535-y 18 | geoff a. goldman, thea tselepis walsh, k. (2019). prior employment as a causal mechanism within entrepreneurial ecosystems. regional studies, regional science, 6(1), 637-645. https://doi.org/10.1080/21681376.2019.1691047 wei, x., liu, x., & sha, j. (2019). how does the entrepreneurship education influence the students’ innovation? testing on the multiple mediation model. frontiers in psychology, 10(1), 1-10. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.01557 weiskopf, r., & steyaert, c. (2008). metaphors in entrepreneurship studies: towards an affirmative politics of entrepreneuring. in d. hjorth, & c. steyeart, politics and aesthetics of entrepreneurship. northampton: edward elgar. https://doi.org/10.1080/ 08985620701671759 welter, f., baker, t., & wirsching, k. (2019). three waves and counting: the rising tide of contextualization in entrepreneurship research. small business economics, 52(2), 319-330. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0094-5 ‘what’s puzzling you is the nature of my game’: what the grand narrative of… | 19 authors the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% each: g. goldman was predominantly involved with the literature review and guided the critical dialectical approach, while t. tselepis prepared the discussion and implications and guided the logics of the article. g. goldman as well as t. tselepis contributed equally to the initial conceptualiasation of this article and both prepared parts of this article for submission (technical aspects). geoff goldman dphil in leadership in performance and change (2008, university of johannesburg, south africa); masters’ in business management (2003, rand afrikaans university, south africa); masters’ in communication science (1996, rand afrikaans university, south africa); bachelor of arts (honoribus) (1994, rand afrikaans university, south africa); bachelor of commerce (1993, rand afrikaans university, south africa). his research interests include critical management studies, morality of business, strategic management, and strategy implementation. correspondence to: prof. geoff goldman, [1] department of business management, university of johannesburg, c/o university rd and kingsway, auckland park, johannesburg, south africa, e-mail: ggoldman@uj.ac.za (tenured appointment), [2] department of international management, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: ggoldman@uj.ac.za (visiting professor appointment) orcid http://orcid.org/0000-0002-3069-3106 thea tselepis phd in consumer science (entrepreneurship and design) (2014, university of pretoria, south africa); masters in consumer science (2005, university of pretoria, south africa); bachelors in consumer science (2000, university of pretoria, south africa). her research interest include entrepreneurship, with, for and as creatives; entrepreneurship education and design thinking. correspondence to: prof. thea tselepis, phd, university of johannesburg, college of business and economics, south african research chair initiative: entrepreneurship education, south africa, e-mail: theat@uj.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0001-5990-4571 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to express their gratitude to the south african research chair initiative: entrepreneurship education, the department of business management at the university of johannesburg, as well as the department of international management at the krakow university of economics for the endorsement and encouragement to write theoretical articles that link to existing projects on scholarship of teaching and learning within entrepreneurship education as well as ongoing projects relating to critical management studies. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-19-313-bombinska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : bombińska, e. (2017). konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów prowadzących wymianę handlową z zagranicą. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 313-321. konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów prowadzących wymianę handlową z zagranicą* elżbieta bombińska uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: bombinse@uek.krakow.pl streszczenie: celem artykułu jest analiza skutków wprowadzenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów prowadzących wymianę towarową z krajami trzecimi. z uwagi na zakres wprowadzonych zmian skoncentrowano się na wybranych nowych uregulowaniach, a mianowicie: procedurach celnych, statusie upoważnionego przedsiębiorcy oraz uproszczeniach celnych, którym poświęcono trzy kolejne części opracowania. w badaniach wykorzystano tradycyjne studia literatury, w szczególności źródeł normatywnych w postaci unijnego kodeksu celnego i regulacji okołokodeksowych. nowe regulacje prawa celnego istotnie zmieniają warunki i zasady funkcjonowania przedsiębiorstw uczestniczących w obrocie towarowym z zagranicą. poprzez uproszczenie prawodawstwa oraz ujednolicenie obsługi obrotu towarowego z zagranicą w całej ue, wprowadzone zmiany powinny zwiększyć efektywność postępowania celnego zarówno z punktu widzenia organów celnych, jak i przedsiębiorców. nowe regulacje wspierają rzetelne i godne zaufania podmioty gospodarcze – upoważnionych przedsiębiorców aeo. dostrzegalne jest wyraźne zwiększenie korzyści związanych z posiadaniem pozwolenia aeo, które wynikają w szczególności z – dostępnych wyłącznie dla tych podmiotów – uproszczeń celnych takich jak odprawa scentralizowana i samoobsługa celna, a także z możliwości obniżenia kwoty zabezpieczenia należności celnych. słowa kluczowe: prawo celne; unijny kodeks celny; procedury celne; uproszczenia celne klasyfikacja jel: f13,f15, k33 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. „konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp na mocy rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady z dnia 9 października 2013 r. (rozporządzenie, 2013) został przyjęty unijny kodeks celny (ukc). wszedł 314 elżbieta bombińska on w życie 30 października 2013 r., uchylając rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. (rozporządzenie, 2008) ustanawiające wspólnotowy kodeks celny (zmodernizowany kodeks celny). z uwagi na zakres i charakter wprowadzonych zmian wdrażanie ukc zostało rozłożone w czasie i w konsekwencji jego postanowienia są stosowane dopiero od 1 maja 2016 r. zamierzonym celem nowych regulacji jest poprawa efektywności obsługi celnej, która przyniesie korzyści zarówno eksporterom i importerom, jak i organom celnym, czy szerzej – rządom krajów członkowskich. dla podmiotów gospodarczych korzyści te będą wynikać z usprawnienia przebiegu postępowania celnego, dla rządów – z uszczelnienia systemu celnego. wzrost efektywności obsługi celnej ma nastąpić przede wszystkim dzięki uproszczeniu prawodawstwa celnego oraz ujednoliceniu na obszarze unii celnej obsługi przepływów towarowych między ue i krajami trzecimi wskutek harmonizacji zakresu danych i zasad ich wymiany, a także dzięki wdrożeniu obsługi celnej w pełni elektronicznym środowisku. celem artykułu jest analiza skutków wprowadzenia ukc dla podmiotów unijnych prowadzących wymianę towarową z krajami trzecimi. z uwagi na zakres wprowadzonych zmian skoncentrowano się na wybranych, nowych uregulowaniach, a mianowicie: procedurach celnych, statusie upoważnionego przedsiębiorcy oraz uproszczeniach celnych, którym poświęcono trzy kolejne części opracowania. w badaniach wykorzystano tradycyjne studia literatury, w szczególności źródeł normatywnych w postaci unijnego kodeksu celnego i regulacji okołokodeksowych, a także publikacji naukowych z zakresu celnictwa. 2. procedury celne jednymi z najważniejszych zmian wprowadzonych przez ukc są zmiany dotyczące funkcjonowania procedur celnych. polegają one na: (i) rezygnacji z dotychczasowego podziału na przeznaczenia celne i procedury celne; (ii) wprowadzeniu nowego sposobu systematyki procedur oraz (iii) ich wewnętrznej przebudowie. w obowiązujących przed 1. maja 2016 r. regulacjach wspólnotowego kodeksu celnego nadrzędną – względem procedury celnej – była instytucja przeznaczenia celnego: umieszczenie towarów pod procedurą celną było jednym z pięciu możliwych przeznaczeń celnych, jakie mógł uzyskać towar wprowadzany lub wyprowadzany na/z obszaru celnego wspólnot europejskich (kuś, 2004). pozostałe przeznaczenia przewidziane w wkc obejmowały: − wprowadzenie towaru do wolnego obszaru celnego lub do składu wolnocłowego, − powrotny wywóz towaru poza obszar celny wspólnoty, − zniszczenie towaru, oraz − zrzeczenie się towaru na rzecz skarbu państwa. w praktyce, najczęściej stosowanym przeznaczeniem celnym było objęcie towaru procedurą celną. wkc wyróżniał osiem procedur celnych, które można było podzielić na (czyżowicz, 2004; jóźków, 1997): tzw. procedury zmiany statusu celnego towarów, procedury zawieszające oraz gospodarcze procedury celne (tabela 1). konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów… 315 pierwsza z grup klasyfikacyjnych obejmowała procedury celne, których zastosowanie powodowało zmianę statusu celnego towarów ze wspólnotowego na niewspólnotowy. istotą procedur należących do drugiej grupy było zawieszenie poboru należności celnych przywozowych w czasie trwania procedury. z kolei wspólną cechą procedur gospodarczych była konieczność uzyskania pozwolenia właściwego organu celnego na ich zastosowanie, a ponadto każda z procedur była związana z prowadzeniem działalności gospodarczej w sferze obrotów towarowych z zagranicą (kuś, 2004). gospodarcze procedury celne, będące jednocześnie procedurami zawieszającymi odgrywały niezwykle istotną rolę w międzynarodowej wymianie towarowej oraz funkcjonowaniu gospodarki w obszarze korzystania z importowanych i eksportowanych surowców i środków produkcji. dla przedsiębiorców realizujących kooperację z partnerami zagranicznym procedury te były rozwiązaniem bardzo dogodnym, gdyż w praktyce oznaczały zmniejszenie obciążeń związanych z należnościami celnymi i podatkowymi oraz ułatwienia w zakresie formalności celnych. w konsekwencji stwarzało to dogodniejsze warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej (chuderski & chuderski, 2010; czyżowicz, 2004; włodkowski, 2008). tabela 1. klasyfikacja procedur celnych we wspólnotowym kodeksie celnym procedura zmiany statusu celnego towarów zawieszająca gospodarcza dopuszczenie do obrotu x tranzyt: tranzyt zewnętrzny tranzyt wewnętrzny x skład celny x x uszlachetnianie czynne w systemie zawieszeń w systemie ceł zwrotnych x x x uszlachetnianie bierne x przetwarzanie pod kontrolą celną x x odprawa czasowa x x wywóz x źródło: opracowanie własne. unijny kodeks celny zniósł instytucję przeznaczenia celnego oraz wprowadził zmiany w katalogu procedur celnych. są one obecnie podzielone na trzy podstawowe rodzaje: dopuszczenie do obrotu, wywóz oraz procedury specjalne. te ostatnie obejmują z kolei cztery kategorie: tranzyt, składowanie, przetwarzanie oraz szczególne przeznaczenie. zasadniczą część procedur specjalnych stanowią procedury klasyfikowane dotychczas jako gospodarcze procedury celne. w porównaniu ze wspólnym kodeksem celnym zniknęła procedura uszlachetniania czynnego w systemie ceł zwrotnych, natomiast dawne uszlachetnianie czynne w systemie zawieszeń oraz przetwarzanie pod kontrolą celną zostały połączone w ramach procedury „uszlachetniania czynnego”. dodatkowo procedurą specjalną jest również tranzyt (wewnętrzny i zewnętrzny), a także – klasyfikowane przez wkc jako przeznaczenie celne – wolne obszary celne oraz końcowe przeznaczenie (tabela 2). warto ponadto zauważyć, iż 316 elżbieta bombińska likwidacja przez ukc instytucji przeznaczenia celnego oznacza, że nie ma już przeznaczenia „powrotny wywóz”, „zniszczenie towaru” oraz „zrzeczenie się towaru na rzecz skarbu państwa” – są natomiast faktycznie realizowane czynności związane z powrotnym wywozem, a także zniszczeniem towaru lub jego zrzeczeniem się na rzecz skarbu państwa (kałka, 2017a). tabela 2. procedury specjalne w unijnym kodeksie celnym kategoria procedur specjalnych procedura tranzyt tranzyt wewnętrzny tranzyt zewnętrzny składowanie składowanie celne wolne obszary celne szczególne przeznaczenie odprawa czasowa końcowe przeznaczenie przetwarzanie uszlachetnianie czynne uszlachetnianie bierne źródło: opracowanie własne. wydaje się, iż zmiany wprowadzone przez unijny kodeks celny w obrębie procedur celnych będą korzystne dla przedsiębiorstw prowadzących wymianę handlową z zagranicą. rezygnacja z podziału na przeznaczenia i procedury celne, pozostawienie tych, które są najbardziej ekonomicznie uzasadnione oraz stworzenie ich nowego sposobu katalogowania znacznie uprości i usprawni postępowanie celne. 3. upoważniony przedsiębiorca instytucja upoważnionego przedsiębiorcy (authorized economic operator – aeo) została wprowadzona przez ue jeszcze do wspólnotowego kodeksu celnego w 2008 r. pojęcie aeo jest oparte na koncepcji partnerstwa między organami celnymi a przedsiębiorstwami, która jest wdrażana przez światową organizację celną (world customs organisation, wco). według danych wco w 2016 r. w 64 państwach członkowskich tej organizacji funkcjonowały już programy aeo, a w kolejnych 16 miały być one wdrażane (world customs organisation, 2016). pojęcie upoważnionego przedsiębiorcy bazuje na relacjach partnerskich między organami celnymi i przedsiębiorcami, w których – z jednej strony – organy celne oczekują od aeo działań zgodnych z przepisami prawa celnego, z drugiej zaś – wspierają one aeo w osiągnięciu tego celu. celem programów aeo jest zwiększenie bezpieczeństwa międzynarodowych łańcuchów dostaw i ułatwienie rozwoju wymiany handlowej prowadzonej zgodnie z przepisami prawa, w szczególności prawa celnego (kałka, 2017b). w regulacjach ukc upoważniony przedsiębiorca (aeo) to taki przedsiębiorca, którego uznaje się za wiarygodnego w kontekście operacji celnych i który w związku z tym korzysta z określonych przywilejów na całym obszarze ue. postanowienia kodeksowe dotyczące aoe są adresowane do wszystkich unijnych konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów… 317 przedsiębiorców, w tym małych i średnich, niezależnie od roli, jaką pełnią w międzynarodowym łańcuchu dostaw (m.in. producenta, eksportera, importera, spedytora, przewoźnika, prowadzącego skład lub miejsca składowe, agenta celnego). upoważnionym przedsiębiorcą może zostać wyłącznie przedsiębiorca mający siedzibę na obszarze celnym ue. co istotne, pod pojęciem przedsiębiorcy ukc rozumie wyłącznie taką osobę, która w ramach prowadzonej działalności gospodarczej zajmuje się działaniami regulowanymi przepisami prawa celnego. np. nie będzie się o nią mógł ubiegać producent wytwarzający produkty przeznaczone wyłącznie na rynek wewnętrzny ue, który wykorzystuje w swej działalności wyłącznie surowce/półprodukty już dopuszczone do obrotu, jak również przewoźnik, który transportuje wyłącznie towary dopuszczone do obrotu, które nie są objęte żadną inną procedurą celną. przedsiębiorca ubiegający się o status aeo może uzyskać jedno z dwóch rodzajów pozwoleń: − upoważniony przedsiębiorca w zakresie uproszczeń celnych – aeoc lub − upoważniony przedsiębiorca w zakresie bezpieczeństwa i ochrony aeos. można jednocześnie posiadać oba rodzaje pozwolenia aeoc/aeos, a świadectwo połączone posiada znacznik literowy aeof (gwardzińska, laszuk, masłowska & michalski, 2017). osoba ubiegająca się o uzyskanie statusu aeo musi spełniać następujące kryteria określone w art. 39 ukc: 1. przestrzeganie przepisów prawa celnego i przepisów podatkowych, w tym brak skazania za poważne przestępstwo karne związane z działalnością gospodarczą wnioskodawcy, 2. odpowiedni system zarządzania ewidencjami – wykazanie przez wnioskodawcę, iż posiada wysoki poziom kontroli swoich operacji i przepływu towarów, zapewniony poprzez system zarządzania ewidencją handlową oraz – w stosownych przypadkach – transportową, co umożliwia przeprowadzanie właściwych kontroli celnych, 3. wypłacalność finansowa – pozwalająca wnioskodawcy na wypełnianie zobowiązań, stosownie do rodzaju prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, 4. w zależności od rodzaju statusu aeo: − w przypadku aeoc – spełnienie praktycznych standardów w zakresie kompetencji lub kwalifikacji zawodowych bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością lub − w przypadku aeos – spełnienie standardów bezpieczeństwa i ochrony – gdy wnioskodawca wykaże, że utrzymuje odpowiednie środki mające na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa i ochrony międzynarodowego łańcucha dostaw, w tym w obszarze odnoszącym się do integralności fizycznej i kontroli dostępu, procesów logistycznych, procesów związanych z postępowaniem z określonymi rodzajami towarów, w obszarze odnoszącym się do personelu oraz w obszarze identyfikacji partnerów handlowych. warto podkreślić najważniejsze zmiany wprowadzone przez ukc i przepisy wykonawcze w zakresie kryteriów stawianych przedsiębiorcom ubiegającym się 318 elżbieta bombińska o status aeo. w porównaniu do zapisów wkc zaostrzeniu uległo kryterium przestrzegania przepisów prawa poprzez rozszerzenie o przepisy prawa podatkowego oraz brak skazania za poważne przestępstwo karne związane z działalnością gospodarczą wnioskodawcy. dodano również nowe kryterium dla wnioskującego o pozwolenie aeoc – standardy kompetencji lub kwalifikacji zawodowych. wprowadzone zmiany rodzą konieczność ponownej oceny dotychczas przyznanych statusów aeo, która powinna być przeprowadzona do 1 maja 2019 r. do czasu weryfikacji istniejące świadectwa aeo utrzymują swoją ważność. po ponownej ocenie, w przypadku uzyskania oceny pozytywnej, pierwotny certyfikat zostanie cofnięty, zaś organ celny wyda nową decyzję nadającą status aeo danemu przedsiębiorcy. korzyści przysługujące upoważnionym przedsiębiorcom uzależnione są od rodzaju statusu aeo. wynikają one bezpośrednio z przepisów prawa unijnego i obejmują m.in.: − uprzywilejowane traktowanie w stosunku do innych przedsiębiorców pod względem kontroli celnych, w tym mniejsza liczba kontroli dokumentów i kontroli fizycznych, − powiadomienie z wyprzedzeniem o wybraniu przesyłki do kontroli, − priorytetowe traktowanie przesyłki w przypadku wytypowania do kontroli – jest ona przeprowadzana poza kolejnością, − możliwość wyboru miejsca przeprowadzenia kontroli, − szybszy i łatwiejszy dostęp do uproszczeń celnych oraz wyłączność na stosowanie niektórych uproszczeń celnych takich jak np. odprawa scentralizowana czy samoobsługa celna, − uznawanie statusu aeo w całej ue oraz w krajach partnerskich, z którymi ue podpisała odpowiednią umowę, − możliwość uzyskania pozwolenia na korzystanie z zabezpieczenia generalnego w obniżonej wysokości (do 30% kwoty referencyjnej) w odniesieniu do długów celnych i innych należności. uprawnienie to wydaje się szczególnie istotne z uwagi na zmiany w zakresie stosowania zabezpieczenia generalnego, które wprowadził unijny kodeks celny. w odróżnieniu od wcześniej obowiązujących przepisów, przewidujących iż decyzja odnośnie złożenia zabezpieczenia leży w gestii organu celnego, obecnie korzystanie z większości procedur specjalnych wymaga obligatoryjnie stosowania zabezpieczenia generalnego. tak znaczące rozszerzenie uprawnień upoważnionych przedsiębiorców może przynieść wymierne oszczędności oraz odczuwalne ułatwienia, które wpłyną na przyspieszenie realizacji operacji celnych dokonywanych przez te podmioty. 4. uproszczenia celne całkowicie nowym rozwiązaniem funkcjonującym od 1 maja 2016 r. jest instytucja odprawy scentralizowanej. umożliwia ona przedsiębiorcom uzyskanie pozwolenia wydawanego w jednym państwie członkowskim, którym są objęte wszystkie transakcje importowe i eksportowe na terenie całej ue. istotą odprawy scentralizowanej jest możliwość dokonywania większości formalności celnych w urzędach celnych, które są właściwe miejscowo dla siedzib przedsiębiorców. konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów… 319 ułatwieniem i korzyścią dla przedsiębiorców wynikającym z tego uproszczenia celnego jest więc centralizacja księgowości oraz płatności należności celnych dla wszystkich transakcji w ramach państwa członkowskiego wydającego pozwolenie, mimo iż fizycznie kontrola celna i zwolnienie towarów będą się odbywały w innym państwie członkowskim. wprowadzenie odprawy scentralizowanej powinno przynieść oszczędności przedsiębiorcom, którzy wcześniej, dokonując odpraw celnych w innych państwach członkowskich unii europejskiej, na ogół byli zmuszeni do korzystania z usług lokalnych przedstawicieli celnych. w świetle obecnie obowiązujących regulacji dotyczących odprawy scentralizowanej, złożenie zgłoszenia celnego w lokalnym urzędzie celnym, tzw. nadzorującym urzędzie celnym (sco) powoduje, iż to na nim ciąży obowiązek komunikowania się ze – znajdującym się w innym kraju członkowskim ue – urzędem przedstawienia towaru (pco), w którym towar podlega kontroli celnej i zwolnieniu. w szczególności, urzędy te wymieniają się informacjami niezbędnymi do weryfikacji zgłoszenia celnego i zwolnienia towarów. na nadzorującym urzędzie celnym spoczywa również obowiązek realizowania formalności związanych z pokryciem długu celnego i innych należności przypadających urzędowi przedstawienia towaru. możliwość stosowania odprawy scentralizowanej wymaga uzyskania pozwolenia. jest ono wydawane na czas nieokreślony, a mogą się o niego ubiegać wyłącznie upoważnieni przedsiębiorcy w zakresie uproszczeń celnych (aeoc). wniosek o pozwolenie na korzystanie z odprawy scentralizowanej jest składany do dyrektora izby celnej, właściwego ze względu na miejsce, w którym są prowadzone księgi rachunkowe wnioskodawcy na potrzeby celne i w którym ma być prowadzona przynajmniej część działalności, której dotyczy pozwolenie. wniosek może dotyczyć procedur: dopuszczenia do obrotu, składowania celnego, odprawy czasowej, końcowego przeznaczenia, uszlachetniania czynnego, uszlachetniania biernego i wywozu, a także czynności powrotnego wywozu. instytucja scentralizowanej odprawy celnej, stanowiąc niewątpliwie istotne uproszczenie celne, nie jest jednak rozwiązaniem idealnym. warto zauważyć, iż towar, który w przywozie ma być objęty procedurą celną z zastosowaniem odprawy scentralizowanej, na ogół jest przewożony z granicznego urzędu celnego do urzędu celnego realizacji procedury z wykorzystaniem procedury tranzytu. procedura ta – co warto podkreślić – nie jest objęta pozwoleniem na korzystanie z odprawy scentralizowanej. zatem konieczne jest w jej przypadku uzyskanie odrębnego krajowego pozwolenia, co oznacza, iż w praktyce przedsiębiorcy są jednak zmuszeni do załatwiania części formalności celnych w urzędach celnych, które nie są właściwe miejscowo dla ich siedzib. ponadto, obowiązek podatkowy w zakresie podatku vat z tytułu importu towarów również powstaje poza państwem udzielającym pozwolenia na odprawę scentralizowaną, gdyż – co do zasady – obowiązek ten powstaje w państwie członkowskim, na terytorium którego znajdują się towary w momencie ich wprowadzenia na obszar celny ue. kolejnym uproszczeniem celnym przewidzianym przez unijny kodeks celny jest samoobsługa celna. nie stanowi ona nowej lub dodatkowej formy zgłoszenia 320 elżbieta bombińska celnego, lecz jest wyłącznie uproszczeniem umożliwiającym przekazanie przedsiębiorcom wybranych uprawnień organów celnych. przekazanie to odbywa się w trybie pozwolenia, które może uzyskać wyłącznie upoważniony przedsiębiorca w zakresie uproszczeń celnych (aeoc). − załatwiania określonych formalności celnych, które są przypisane organom celnym, albo − kontroli celnej – w tym wypadku uprawnienia mogą obejmować przeprowadzenie kontroli pod dozorem celnym lub określenie kwoty należności celnych przywozowych i wywozowych. koncepcja samoobsługi celnej wydaje się być obiecująca, jakkolwiek obecnie trudno jednoznacznie określić, jak w praktyce będzie funkcjonowała ta instytucja. nie ulega wątpliwości, iż w największym stopniu jej praktyczne wykorzystanie będzie zdeterminowane podejściem organów celnych, a ściśle rzecz ujmując – ich chęcią do przekazywania przysługujących im uprawnień na rzecz przedsiębiorców. 5. podsumowanie z przeprowadzonych rozważań wynika, iż nowe regulacje prawa celnego istotnie zmieniają warunki i zasady funkcjonowania przedsiębiorstw uczestniczących w obrocie towarowym z zagranicą. poprzez uproszczenie prawodawstwa oraz ujednolicenie obsługi obrotu towarowego z zagranicą w całej ue, wprowadzone zmiany powinny zwiększyć efektywność postępowania celnego zarówno z punktu widzenia organów celnych, jak i przedsiębiorców. nowe regulacje wspierają rzetelne i godne zaufania podmioty gospodarcze – upoważnionych przedsiębiorców aeo. dostrzegalne jest wyraźne zwiększenie korzyści związanych z posiadaniem pozwolenia aeo, które wynikają w szczególności z – dostępnych wyłącznie dla tych podmiotów – uproszczeń celnych takich jak odprawa scentralizowana i samoobsługa celna, a także z możliwości obniżenia kwoty zabezpieczenia należności celnych. zachęty dla aeo oferowane przez unijny kodeks celny sprawiają, iż przedsiębiorcy powinni rozważyć przystąpienie do procesu certyfikacji. kodeks przyniósł wprawdzie zwiększenie listy wymagań, jakie trzeba spełnić, żeby pozwolenie aeo otrzymać i utrzymać, jednak porównując katalogi nowych wymagań i nowych przywilejów zagwarantowanych dla aeo można odnieść wrażenie, że bilans jest dodatni. warto jednak zauważyć, iż nowe obowiązki w wielu przypadkach wymagają od przedsiębiorców podejmowania ciągłych działań w postaci programów szkoleniowych i stałego podnoszenia kwalifikacji. literatura chuderski, j. & chuderski, k. (2010). postępowanie celne. prawo celne krajowe i wspólnotowe z komentarzem. warszawa: wolters kluwer polska s.a. czyżowicz, w. (2004). prawo celne. warszawa: wyd. c.h. beck. konsekwencje wdrożenia unijnego kodeksu celnego dla podmiotów… 321 gwardzińska, e., laszuk, m., masłowska, m. & michalski, r. (2017). prawo celne. warszawa: wolters kluwer polska s.a. jóźków, e. (1997). procedury zawieszające i gospodarcze procedury celne. monitor prawa celnego, 5, 126-128. kałka, m. (2017a). procedury celne w unijnym kodeksie celnym. praktyczne vademecum. wrocław: oficyna wydawnicza unimex. kałka, m. (2017b). jak korzystać z uproszczeń unijnego kodeksu celnego. praktyczne vademecum. wrocław: oficyna wydawnicza unimex. kuś, a. (2004). wspólnotowy kodeks celny. wspólnotowy system zwolnień celnych. polskie prawo celne. bydgoszcz: oficyna wydawnicza branta, wydawnictwo bw szczecin. rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady nr 952/2013 z dnia 9 października 2013 r. ustanawiające unijny kodeks celny (2013). dz. urz. ue z dnia 10.10.2013 r., l 269. rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady nr 450/2008 z dnia 23 kwietnia 2008 r. ustanawiające wspólnotowy kodeks celny (zmodernizowany kodeks celny) (2008). dz. urz. z dnia 4.06.2008 r., l 145. włodkowski, k. (2008). gospodarcze procedury celne w świetle zasady powszechności cła. monitor prawa celnego i podatkowego, 6, 97-99. world customs organisation (2016). compendium of authorized economic operator programmes. 2016 edition. pozyskano z: http://www.wcoomd.org/~/media/wco/public/global/pdf/topics/facilitation/instruments-and-tools/tools/safe-package/aeo-compendium-en--2016-(1).pdf (dostęp:16.06.2017). the consequences of implementation of the union customs code for foreign trade enterprises abstract: this article aims at the analysis of the consequences of the implementation of the union customs code (ucc) for foreign trade enterprises. considering the wide range of the implemented changes the analysis focuses on a few chosen regulations of the ucc: customs procedures, authorized economic operator (aeo) and customs simplifications. the research tools include study of the subject literature, in particular the union customs code. new customs regulations cause important changes of the conditions and rules of foreign trade enterprises’ activity. the ucc provisions simplify and harmonize customs treatment and procedures and thus they should benefit both importers/exporters and customs authorities. new customs provisions support reliable enterprises – authorized economic operators – which hold the exclusive rights to profit from the customs simplifications such as centralized clearance, self-assessment and the reduced guarantees for customs debts. keywords: customs law; union customs code; customs procedures; customs simplifications jel codes: f13,f15, k33 #kj-13-215-klima s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : klima, s. (2017). rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 215-226. rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw stanisława klima* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: stanislawa.klima@uek.krakow.pl streszczenie: koncepcja zrównoważonego rozwoju, kształtująca ideę trwałości gospodarowania zarówno w skali makroekonomicznej jak i w rozwoju przedsiębiorstwa, jest konsekwencją niekontrolowanych następstw dynamicznego rozwoju gospodarczego. degradacja środowiska nastąpiła w wyniku skumulowanych skutków działalności gospodarki, kierującej się kryterium krótkookresowej maksymalizacji zysku, przy jednoczesnym braku dbałości o prawidłowy przebieg funkcji środowiskowych. przedsiębiorstwo powinno działać w sposób zrównoważony w całym łańcuchu zależności, kształtując właściwe relacje z dostawcami oraz własnym kapitałem ludzkim, który w rzeczywistości przedsiębiorstwa tworzy najtrudniejszą do imitacji wartość dodaną. wzrost znaczenia czynników niematerialnych w procesie tworzenia trwałej przewagi konkurencyjnej oraz społeczny charakter jej budowania wskazuje nowe miejsce dla koncepcji przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego. celem artykułu jest ocena zależności występujących pomiędzy teoretycznymi założeniami idei zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności biznesu a przedsiębiorstwem oraz wskazanie zarówno korzyści jak i barier związanych z wdrażaniem teorii w praktyce biznesowej, wynikającej z przyjętej strategii konkurencyjności przedsiębiorstwa. słowa kluczowe: rozwój zrównoważony; społeczna odpowiedzialność biznesu; konkurencyjność; małe i średnie przedsiębiorstwa klasyfikacja jel: q01 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. “konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp dynamiczny wzrost gospodarczy xx w. związany z rozwojem nauki i technologii, realizowany z udziałem forsownej industrializacji, nieskoordynowanej z wymogami ochrony środowiska, doprowadził do powstania niekontrolowanych następstw w środowisku przyrodniczym. pomijanie przez mechanizm ekonomiczny 216 stanisława klima przyrodniczych kosztów uprzemysłowienia stworzyło iluzję sprawności i efektywności takiego kierunku rozwoju. sterowanie gospodarką pozbawione było bezpośrednich narzędzi ukazujących ekonomiczne znaczenie dóbr przyrodniczych, które zresztą, zgodnie z obowiązującą wówczas teorią, nie posiadały obiektywnej wartości. wszystkie dobra wolne wcześniej czy później muszą uzyskać swoją cenę. stanie się to jednak wówczas, gdy wskutek działalności człowieka, korzystanie z nich zostanie ograniczone lub wręcz niemożliwe w wyniku zanieczyszczenia lub wyczerpania. cenę wyznaczą natomiast, obok ceny ich pozyskania, również ograniczenia w ich nabyciu. stąd też dobra te muszą być traktowane jako dobra gospodarcze i zostać uwzględnione w rachunku ekonomicznym. celem artykułu jest ocena zależności występujących pomiędzy teoretycznymi założeniami idei zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności biznesu a przedsiębiorstwem oraz wskazanie zarówno korzyści jak i barier związanych z wdrażaniem teorii w praktyce biznesowej, wynikającej z przyjętej strategii konkurencyjności przedsiębiorstwa. 2. koncepcja rozwoju zrównoważonego i jej wpływ na gospodarkę efektywnie korzystającą z zasobów pojawienie się nowych idei związanych z trwałością gospodarowania jest uwarunkowane niekorzystnymi tendencjami w zakresie eksploatacji dóbr i zasobów środowiska. degradacja środowiska nastąpiła w wyniku skumulowanych skutków działalności gospodarki, kierującej się kryterium krótkookresowej maksymalizacji zysku, przy jednoczesnym braku dbałości o prawidłowy przebieg funkcji środowiskowych. przejawia się najczęściej w postaci niszczenia: − zasobów przyrodniczych, prowadząc do bezpośredniego zahamowania wzrostu gospodarczego, wskutek wyczerpywania się zasobów lub pogarszania ich jakości; − zasobów pracy, kumulacja skutków degradacji środowiska w organizmie człowieka, prowadzi najczęściej do skrócenia okresu przydatności zawodowej, poprzez m.in. zwiększenie absencji chorobowej, zmniejszenie zdolności do koncentracji i pracy kreatywnej; − majątku trwałego, poprzez generowanie strat ekologicznych, które będą zmuszeni ponieść wszyscy użytkownicy środowiska. „trwałość” w kategoriach ekonomicznych może być interpretowana jako utrzymanie zasobów przyrodniczych w długim okresie ich użytkowania. w literaturze przedmiotu występuje duża różnorodność interpretacji dotyczącej trwałości użytkowania kapitału przyrodniczego. odzwierciedlają one w dużym stopniu relacje występujące pomiędzy zwolennikami konserwatorskiej ochrony przyrody a ekspansywnymi formami gospodarowania. w rezultacie można wyodrębnić trzy grupy poglądów: 1. pierwsza koncepcja kładzie nacisk na konserwatorką ochronę przyrody i opiera się na wiedzy ekologicznej o zależnościach zachodzących w ekosystemach. 2. druga koncepcja, uwzględniając wiedzę o wzajemnych relacjach zachodzących pomiędzy gospodarką a środowiskiem, poszukuje kompromisu rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności… 217 i możliwości racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody z zachowaniem trwałości ich użytkowania. 3. trzecia, najbardziej technokratyczna, teoria, jest kontynuacją ekonomicznej teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii dobrobytu, które w bardzo wąskim zakresie uwzględniają kwestie związane z bezpiecznym użytkowaniem zasobów środowiska (śleszyński, 2000). we współczesnej gospodarce coraz większą aprobatę zyskuje koncepcja rozwoju zrównoważonego nakazująca traktowanie środowiska jako wartości w procesie produkcji na równi z kapitałem i pracą. jakkolwiek nie istnieje powszechna zgodność, do znaczenia tego terminu, to powszechnie przyjmuje się, iż polityka ta musi rozwiązywać problemy środowiskowe, w sposób, który zapewnia zarówno materialne jak i społeczne podstawy dalszego rozwoju. pojęcie trwałego rozwoju wykracza daleko poza granice konwencjonalnej ekonomii środowiska i jest trudne do operacjonalizacji, ponieważ istnieje duża niepewność co do tego jak porównać obecne użycie zasobów naturalnych i tych wytworzonych przez człowieka w przyszłości. pojęcie ekorozwoju zostało opracowane i wprowadzone do światowego słownictwa przez międzynarodowe gremia onz. oznacza ono nowe podejście do rozwoju przeciwstawiające się wąsko rozumianemu rozwojowi gospodarczemu. po raz pierwszy pojęcia tego użyto na międzynarodowej konferencji w sztokholmie w 1972 roku, skonkretyzowano zaś na iii sesji zarządzającej programu ochrony środowiska narodów zjednoczonych (unep) w 1975 roku. pierwsza zasada deklaracji sztokholmskiej głosi, że „człowiek ma niepodważalne prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku, które pozwala mu zachować godność i żyć w dobrobycie”. nakłada ona również obowiązek ochrony i poprawy stanu środowiska dla obecnych i przyszłych pokoleń. pojęcie ekorozwoju skonkretyzowano na iii sesji zarządzającej unep w 1975 roku. przyjęto wtedy tezę, że społeczeństwo, które realizuje idee ekorozwoju to „społeczeństwo uznające nadrzędność wymogów ekologicznych, które nie mogą być zakłócane przez wzrost cywilizacji oraz rozwój gospodarczy i kulturalny, zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania homeostazy i symbiozy z przyrodą, a więc respektujące oszczędną produkcję i konsumpcję oraz wykorzystywanie odpadów, dbające o przyszłościowe konsekwencje podejmowanych działań, a więc także o potrzeby i zdrowie przyszłych pokoleń”. można powiedzieć, że jest to nowa filozofia rozwoju globalnego, w tym sensie, że obejmuje nie tylko rolnictwo, ale także leśnictwo, ochronę zasobów wodnych i powietrza, a także przemysł – wszystko to musi być skojarzone ze środowiskiem przyrodniczym w sposób nie naruszający jego wewnętrznej równowagi. w raporcie „środowisko i rozwój” komisji onz oraz w ustaleniach konferencji narodów zjednoczonych w rio de janeiro z 1992 roku za trwały i zrównoważony rozwój uznaje się „taki rozwój społeczny i gospodarczy, który zapewni zaspokojenie potrzeb obecnej generacji bez ograniczenia możliwości rozwojowych przyszłym generacjom w oparciu o poznane prawa społeczne, przyrodnicze i gospodarcze (deklaracja, 1992). 218 stanisława klima działalność społeczno-ekonomiczna, wpływając ujemnie na wielkość naszej przestrzeni ekologicznej, naraża przyszłe pokolenia na utratę przynajmniej części środowiska, na którym mogłyby one oprzeć swój dobrobyt. koniecznością zatem staje się wprowadzenie takiej polityki, której celem byłoby przeciwdziałanie procesom degradacji środowiska. dalszy wzrost ekonomiczny w krajach wysoko rozwiniętych, jak i rozwój krajów biedniejszych, musi przybrać formę dużo bardziej zrównoważoną niż wzrost klasyczny, gdyż tylko taki rozwój staje się kluczem do zrozumienia zależności między środowiskiem a rozwojem. składniki trwałego rozwoju powinny harmonijnie przyczyniać się do wytworzenia stałego strumienia dochodu, zapewniania akceptowanej przez społeczeństwa równości, zachowania wytworzonego i przyrodniczego kapitału oraz ochrony życiodajnych procesów zachodzących w środowisku. w celu zrealizowania powyższych założeń należy dokonać rewizji obowiązujących planów przestrzennego zagospodarowania kraju, renegocjować międzynarodowe umowy gospodarcze oraz zmienić uregulowania prawne z tym związane. zintegrowanie celów ekonomicznych i ekologicznych w podejmowaniu decyzji, w trakcie realizacji strategii stabilnego rozwoju, będzie wymagało zmiany postaw, celów i rozwiązań instytucjonalnych na każdym szczeblu. współcześnie problem różnic w tempach rozwoju różnych krajów nie tkwi, z całą pewnością, w zróżnicowanym wyposażeniu w czynniki produkcji. obecnie zróżnicowany jest ogólny potencjał rozwojowy, w którym można umieścić wiele czynników (m.in.: odmienne cechy systemowe, sposób reagowania podmiotów, organizacje i instytucje, realia rynkowe, rynek kapitałowy, system bankowy). technologia łączy w sobie składniki techniczne i socjoinstytucjonalne. mają one charakter wymierny (maszyny, urządzenia) i niewymierny, zawarty głównie w know-how, doświadczeniach, zdolnościach organizacyjnych, menedżerskich, metodach i technikach zarządzania. może być ona traktowana także jako różnego rodzaju wiedza, pozwalająca dostosować i odpowiednio dobrać środki do osiągania danych celów. część tej wiedzy zawarta została w maszynach, ale większość jej znajduje się w umysłach ludzi, strukturach organizacyjnych, wzorcach zachowań, będących pod wpływem strategii różnych podmiotów gospodarczych i instytucji społecznych. tak rozumiany postęp technologiczny łączy się ściśle ze strukturami rynkowymi, wzorcami konkurencji, regulacji społecznych oraz jakością systemu kształcenia i siły roboczej. specyficzną cechą produktów i technologii ery współczesnej jest ich transformujący wpływ na całą gospodarkę poprzez przenikanie nowości do wszystkich jej sektorów i gałęzi. obecny etap przemian określa się jako technologiczną restrukturyzację, ponieważ polega on na zmianie struktury wewnętrznej elementów istniejącego układu i ma głównie jakościowy charakter. w celu uchwycenia jakościowych aspektów zmian konieczne jest przeniesienie poziomu analizy ze szczebla makroekonomicznego na szczebel mezolub mikroekonomiczny. mechanizm kształtowania się specjalizacji produkcji w skali międzynarodowej jest podobny: głównymi wyznacznikami jest tu osiągnięty przez poszczególne regiony poziom postępu technicznego i uwarunkowana tym luka technologiczna, a przewaga komparatywna kształtuje się w dużym stopniu pod wpływem strategii korporacji ponadnarodowych i polityk regionalnych. rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności… 219 3. determinanty konkurencyjności przedsiębiorstw pojęcie konkurencyjności w teorii ekonomii nie jest terminem jednoznacznym. w ujęciu m. portera konkurencyjność gospodarki oznacza jej zdolność do produkowania i oferowania dóbr i usług o takich parametrach techniczno użytkowych, cenach, jakości oraz warunkach sprzedaży, które znajdują nabywców na rynku krajowym i zagranicznym (porter, 2000). w tym rozumieniu pojęcie konkurencyjności odnosi się zarówno do podmiotów gospodarczych, jakimi są przedsiębiorstwa, jak też do regionów czy całych gospodarek. o ile stosunkowo łatwo jest określić determinanty konkurencyjności przedsiębiorstw, o tyle trudniejsze jest ujęcie problemu konkurencyjności w odniesieniu do całych gospodarek. kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki każdego z krajów jest zagadnieniem wieloaspektowym i złożonym i w rzeczywistości zależy od konkurencyjności poszczególnych podmiotów gospodarczych. stąd też brak w literaturze przedmiotu jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji spowodował wypracowanie zestawu czynników charakteryzujących konkurencyjność w ujęciu makroi mikroekonomicznym. konkurencyjność dla poszczególnych państw należy z tych względów rozpatrywać w ujęciu systemowym, gdyż rywalizujące na rynkach dóbr i usług kraje muszą uruchomić wszelkie siły przy jednoczesnym zaangażowaniu całej sieci publicznych i prywatnych podmiotów gospodarczych. o konkurencyjności przedsiębiorstw, w coraz większym stopniu decydują natomiast czynniki związane z jakością, nowoczesnością, ciągłym doskonaleniem produktów. coraz mniejsze znaczenie odrywają koszty wytwarzania oraz cena produktu. jednocześnie, wraz z dynamicznym rozwojem nauki i postępem technicznym, skraca się cykl życia produktu, co decyduję, iż w walce konkurencyjnej wygrywają te przedsiębiorstwa, które cechuje innowacyjność produktowa i procesowa. w ogólnym ujęciu, konkurencyjność przedsiębiorstwa, można określić jako firmy – zasoby, umiejętności i zdolności zapewniające przewagę nad innymi podmiotami działającymi w tym samym sektorze lub branżach pokrewnych, a zatem cechę wielowymiarową przedsiębiorstwa, wynikającą z jego wewnętrznej charakterystyki, jak i związaną z umiejętnością adaptacji do zmian zachodzących w otoczeniu. jest to cecha określająca wyróżniające zdolności przedsiębiorstwa do podejmowania takich działań, które zapewniają stabilny i długotrwały rozwój oraz przyczyniają się do budowania wartości rynkowej. oznacza to, że konkurencyjność ma charakter względny, bowiem dokonując oceny poziomu konkurencyjności przedsiębiorstwa, stajemy przed problemem wyboru właściwych obiektów odniesienia oraz przyjęcia odpowiednich kryteriów i mierników (gorynia, 2009). konkurencyjność danej firmy powinna być zatem analizowana na tle innych, porównywalnych podmiotów funkcjonujących w tym samym sektorze. w takim ujęciu jest ona postrzegana jako wynik podejmowanych przez przedsiębiorstwo działań związanych z konkurowaniem o klienta. kluczowe determinanty konkurencyjności współczesnych przedsiębiorstw mają charakter interaktywny, są bowiem splotem wzajemnie powiązanych ze 220 stanisława klima sobą czynników, które tworzą wielowymiarową przestrzeń. nie należy ich przy tym postrzegać jako pojedynczych wyizolowanych zmiennych, lecz jako zbiór wzajemnie zależnych elementów, które występują w tym samym horyzoncie czasowym i nawzajem się przenikają. są w rezultacie wypadkową najbardziej istotnych elementów i uwarunkowań występujących w otoczeniu rynkowym i wewnątrz przedsiębiorstwa. czynniki mające swoje źródło w otoczeniu nie są zależne od przedsiębiorstwa i są pochodną mechanizmów regulacji rynku i polityki państwa, kształtowanej w oparciu o analizę sytuacji gospodarczej kraju i stan gospodarki światowej. czynniki wewnętrzne są rezultatem działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo w oparciu o analizę kondycji finansowej, zasobów produkcyjnych, metod zarządzania, struktury organizacyjnej, potencjału naukowo-badawczego, czy przyjętej strategii rozwoju. m.j. stankiewicz, uważa, że konkurencyjność przedsiębiorstw należy rozpatrywać jako system tworzony przez cztery elementy (stankiewicz, 2008): − potencjał konkurencyjności, rozumiany jako ogół materialnych i niematerialnych zasobów przedsiębiorstwa, kluczowych kompetencji i zdolności, umożliwiających zdobycie trwałej oraz trudnej do podważenia przewagi konkurencyjnej nad rywalami, − przewagę konkurencyjną, mającą zawsze charakter względny odnoszony do uczestników rynku, którą można rozumieć jako efekt skutecznego wykorzystywania konfiguracji składników potencjału konkurencyjności umożliwiających przedsiębiorstwu generowanie atrakcyjnej oferty rynkowej i skutecznych instrumentów konkurowania, − instrumenty konkurowania, które można określić jako świadomie i celowo wykorzystywane narzędzia i metody budowania kapitału klientów oraz kreowania wartości firmy, − pozycję konkurencyjną, rozumianą jako osiągnięty przez przedsiębiorstwo wynik konkurowania w danym sektorze, rozpatrywany na tle wyników osiąganych przez konkurentów, innymi słowy – miejsce na skali korzyści ekonomicznych i pozaekonomicznych, jakich przedsiębiorstwo dostarcza wszystkim swoim interesariuszom, w porównaniu z miejscami zajmowanymi przez konkurentów. analizując zależności zachodzące pomiędzy wyodrębnionymi czynnikami tego systemu, można zauważyć, że potencjał konkurencyjności wpływa na przewagi konkurencyjne, które z kolei determinują wybór instrumentów konkurowania, umożliwiających zdobycie i utrzymanie zakładanej pozycji konkurencyjnej. rzeczywistość organizacyjna wydaje się jednak o wiele bardziej złożona i skomplikowana, dlatego też trudno jest uznać, że samo dysponowanie potencjałem konkurencyjności jest kluczowym czynnikiem zapewniającym osiągnięcie określonej pozycji na rynku. warto jednocześnie zauważyć, iż w poszczególnych sektorach działalności występują specyficzne uwarunkowania procesu, wyznaczające ramy i formy konkurowania. dla wielu podmiotów, strategicznym obszarem docelowego konsumenta nie jest odbiorca indywidualny lecz inny podmiot rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności… 221 prawny, determinowany odmiennymi czynnikami wewnętrznymi bądź korzystającymi z innych swobód prowadzonej działalności gospodarczej. sytuację dodatkowo komplikuje dynamiczne ujęcie czynników, wymagające elastycznego podejścia w zakresie implementacji nowoczesnych rozwiązań technologicznych, innowacji produktowych w celu kompleksowego zaspokojenia dynamicznie zmieniających się preferencji konsumenta. z tych też względów model ten nie wyczerpuje złożoności czynników determinujących konkurencyjność przedsiębiorstwa, może natomiast stać się punktem wyjścia do kolejnych studiów i analiz uwzględniających cechy indywidualnie rozpatrywanych zależności. przedsiębiorstwa, zmierzające do utrzymania przewagi konkurencyjnej w warunkach globalizacji gospodarki rynkowej, muszą przede wszystkim podejmować innowacyjne działania o cechach pionierskich, trudnych do imitacji. istota tego procesu tkwi w konieczności zapewnienia satysfakcji i preferencji obecnych i przyszłych klientów oraz maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa dla akcjonariuszy (pomykalski, 2008). koncentrowanie się jednak tylko na potrzebach odbiorców zewnętrznych może okazać się działaniem nieefektywnym i w długiej perspektywie czasowej przynieść niekorzystne skutki. przedsiębiorstwo powinno działać w sposób zrównoważony w całym łańcuchu zależności, kształtując właściwe relacje z dostawcami oraz własnym kapitałem ludzkim, który w rzeczywistości przedsiębiorstwa tworzy najtrudniejszą do imitacji wartość dodaną. przewaga konkurencyjna może mieć ścisły związek z dobrze przemyślaną, efektywną i realistyczną strategią rozwoju, którą udało się skutecznie wcielić w życie. warto jednak zaznaczyć, że wybór i zaprojektowanie właściwej strategii jest dopiero początkiem długiej drogi do sukcesu. prawdziwym wyznacznikiem konkurencyjności przedsiębiorstwa jest bowiem umiejętność zrealizowania zakładanej strategii w praktyce. strategia jest złożonym procesem reagowania, pozwalającym tworzyć i utrzymywać pozytywne relacje między celami przedsiębiorstwa i jego zasobami a zmieniającym się otoczeniem. strategia określa zbiór wytycznych dla wszelkich decyzji lub działań podejmowanych przez menedżerów w sposób skoordynowany w poszczególnych obszarach, w odniesieniu zarówno do zasobów jak i ram czasowych. przedsiębiorstwo wybierając rodzaj przewagi konkurencyjnej może zdecydować się na: − konkurowanie produktem, gdzie podstawą będzie oferta rynkowa: cechy fizyczne produktu, zakres zastosowań, przydatność do zaspokajania określonych potrzeb, opakowanie, marka, dywersyfikacja produktów; − konkurowanie ceną, które może oznaczać konkurowanie kosztami jednostkowymi, warunkami sprzedaży, polityką ekspansji, internacjonalizacji; − konkurowanie zasobami, rozumianymi nie tylko w tradycyjny sposób, ale głównie dobrami rzadkimi i trudnymi do imitacji i substytucji (żółtowska, 2009). tradycyjne koncepcje konkurencyjności przedsiębiorstwa koncentrują się na realnych czynnikach i mechanizmach konkurencyjności, natomiast nowe na czynnikach i mechanizmach sfery regulacji, opartych głównie na systemach informacji, 222 stanisława klima badaniach naukowych i technikach zarządzania łańcuchem wartości przedsiębiorstwa. źródła przewag konkurencyjnych ewoluują zatem od prostych do unikatowych i skomplikowanych, a kreowanie ich wymaga wyższych umiejętności menadżerskich stałego poszukiwania optymalnych metod zarządzania. 4. instrumenty realizacji zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie współczesny rynek stał się miejscem rozwoju i stałego wdrażania innowacji produktowych, dzięki którym przedsiębiorstwo tworzy przewagi konkurencyjne. niemniej jednak sam produkt, ale także sposób jego wytworzenia, mogą stać się elementem nie wystarczającym do zdobycia i utrzymania przewagi na rynku. produkt stanowi pewną wartość dla klienta, a zmieniające się preferencje odbiorców zmuszają przedsiębiorstwa do reakcji i przystosowania się do nowych warunków funkcjonowania na rynku. wzrost znaczenia czynników niematerialnych w procesie tworzenia trwałej przewagi konkurencyjnej oraz społeczny charakter jej budowania wskazuje nowe miejsce dla koncepcji przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego. stwierdzono bowiem, że wykorzystanie koncepcji zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności prowadzą do kształtowania zdolności konkurencyjnej zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i zewnętrznym. działania te przestają być rozumiane jako oderwane od ekonomicznych celów przedsiębiorstwa i stają się głównym źródłem legitymizacji działalności współczesnej firmy. proces ten przebiega w różnym tempie i dotyczy najczęściej pewnej grupy przedsiębiorstw. brak odniesienia w strategii rozwoju do realizowania celów ekologicznych wynika z wielu przyczyn. w krajach postkomunistycznych istotnym uwarunkowaniem stały się czynniki historyczne. przedsiębiorstwa tych państw w sposób ewolucyjny przechodzą proces transformacji, polegający na stopniowym odchodzeniu od koncepcji rozwoju opartej na potrzebie maksymalizacji zysku, niejednokrotnie kosztem budowania strategii marki. wynika to często ze stosunkowo krótkiego okresu rozwoju przedsiębiorczości, stąd firmy działające na rynku znajdują się w fazie budowania kapitału początkowego, którego zdolność akumulacyjną osiągną dopiero kolejne pokolenia właścicieli. w państwach europy środkowo-wschodniej brak jest jednocześnie odpowiednich wzorców związanych z podejmowaniem i realizowaniem strategii csr. przedsiębiorczość tych obszarów zaczęła rozwijać się stosunkowo późno, wynikało to zarówno z długo utrzymującego się dualizmu rozwojowego europy, jak również ograniczeń systemowych, skutkujących brakiem zaufania społecznego i kształtowania właściwych relacji z klientem. tymczasem działania te, w dłuższej perspektywie, przekładają się w sposób wymierny na wyniki finansowe i stabilny przyrost wartości firmy. dobre relacje społeczne pomiędzy różnymi podmiotami życia gospodarczego są elementem spoiwa w procesie budowania ekonomicznego sukcesu państw, regionów czy samych przedsiębiorstw. w efekcie powstaje podwójna pętla, pozwalająca społeczeństwu współuczestniczyć w rozwoju gospodarczym, a gospodarce stwarza szansę na kreowanie dobrobytu i podnoszenie jakości życia. rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności… 223 podstawą realizacji procesów taktycznych, strategicznych i operacyjnych jest właściwe zarządzanie interesariuszami. implementacja względów społecznych w rzeczywisty styl zarządzania organizacją może przyczynić się do osiągnięcia trwałej przewagi konkurencyjnej. tworzy się ona dzięki innowacyjności oraz wykorzystaniu zasobów pozamaterialnych takich jak: reputacja, kapitał społeczny, warunki funkcjonowania przedsiębiorstw. w konsekwencji powstaje zarówno podstawowa wartość ekonomiczna, jak również wartość społeczna i ekologiczna (koźmiński, 2010). w rezultacie zmian zachodzących w obecnym otoczeniu konkurencyjnym, zarządzanie organizacją powinno polegać na takiej kompozycji zasobów, która zapewni trwałą przewagę konkurencyjną a tym samym trwały i stabilny rozwój (paliwoda-matiolańska, 2014). na efektywność ekonomiczną coraz częściej wpływa rosnąca dysproporcja podziału światowego bogactwa. tempo zmian potęguje konkurencję pomiędzy podmiotami gospodarczymi, co nie służy ochronie wspólnych interesów a w konsekwencji prowadzi do polaryzacji dochodów różnych grup społecznych. gospodarka przestaje być samoregulującym się i rozpoznawalnym systemem, skupiającym się na osiąganiu zarówno celów społecznych jak i ekonomicznych. jednocześnie nowe wymogi rynkowe, wynikające z postępu technicznego czy skracania cyklu życia produktów zmusiły przedsiębiorstwa do wdrażania nowoczesnych struktur i technik zarządzania dostosowanych do współczesnych technologii komunikacyjnych i informacyjnych oraz mobilności rynku pracy. uwzględnienie aspektów ekologicznych i społecznych w rozwoju firmy staje się przy tym konicznością wynikającą niejednokrotnie z przepisów prawa, nakładających na przedsiębiorstwa obowiązek spełniana przyjętych standardów. 5. ocena realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w msp w polsce koncepcja rozwoju zrównoważonego coraz częściej rozpatrywana jest na szczeblu mikroekonomicznym. oznacza to równorzędne traktowanie w strategii rozwoju przedsiębiorstw celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. takie podejście do funkcjonowania i rozwoju firm jest odpowiedzią na wyzwania współczesnego świata, związane z coraz częściej pojawiającymi się problemami środowiskowymi w skali globalnej. przedsiębiorstwa funkcjonujące w określonym otoczeniu i to otoczenie kształtujące coraz częściej będą miały do czynienia z takimi problemami jak degradacja środowiska, wyczerpywanie się zasobów naturalnych, eksplozja demograficzna, wzrost ubóstwa i bezrobocia, co niewątpliwie wpłynie na zmianę wymagań społecznych. nowe wyzwania jakim muszą obecnie sprostać podmioty oznacza prowadzenie działalności zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego. jest to proces długofalowy, który wiąże się z koniecznością zmian w świadomości kadry kierowniczej organizacji funkcjonujących na rynku. uwzględnianie bowiem aspektów ekologicznych i społecznych w zarządzaniu podmiotami gospodarczymi związane jest z koniecznością ponoszenia przez nie wydatków na ochronę środowiska oraz na wspieranie inicjatyw na rzecz społeczności lokalnych. 224 stanisława klima powoduje to wzrost kosztów działalności, a tym samym zmniejszenie zysków krótkookresowych. niemniej w długim okresie ma wpływ na zwiększanie konkurencyjności firm poprzez tworzenie ich nowego wizerunku, który umożliwia zarówno pozyskiwanie nowych jak i utrzymanie dotychczasowych klientów. zrozumienie tych zależności przez funkcjonujące w polsce podmioty jest niezmiernie istotne z punktu widzenia ich konkurencyjności i dalszego rozwoju. tymczasem, w warunkach polskiej gospodarki problemem jest nie tylko niewielka świadomość ekologiczna przedsiębiorców lecz również struktura samego sektora, w przeważającym stopniu zdominowana przez mikroprzedsiębiorstwa, których udział w całkowitej liczbie firm wynosi blisko 96%, udział małych stanowi nieco ponad 3%, zaś średnich zaledwie 1%. mimo iż, msp określa się często lokomotywami procesu transformacji polskiej gospodarki (w strukturze udziału w pkb przedsiębiorstw generują co drugą złotówkę), to tylko nielicznym udaję się przetrwać na rynku dłużej niż pięć lat (charucka, 2014). oczywistym zatem staje się fakt, iż podstawowym celem działalności tychże podmiotów będzie realizowanie strategii przetrwania i minimalizacja kosztów funkcjonowania. korzyści z wdrożenie koncepcji dostrzegały jedynie większe firmy, działające na rynku ponad 15 lat oraz firmy działające na rynkach zagranicznych, gdzie csr staje się niemal standardem. ważnym impulsem do wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju, może stać się jednak chęć konkurowania na rynkach zagranicznych. jak wynika z badań prowadzonych przez pkpp lewiatan, tylko jedna trzecia msp myśli o rozwoju w oparciu o rynki zagraniczne. tymczasem dzięki korzystaniu z zasobów międzynarodowych msp mogą poprawić swoja konkurencyjność zdobywając dostęp do: − międzynarodowych kompetencji i zasobów ( technologii, know-how itp.), − międzynarodowych relacji biznesowych obejmujących elementy edukacyjne, w ramach wspólnych programów badań, rozwoju i kształtowania wizerunku, − kapitału z rynków zagranicznych (daszkiewicz & wach, 2012). proces internacjonalizacji, obok oczywistych korzyści, narzuca przedsiębiorstwom jednak szereg nowych wyzwań, dość powszechnie stosowanych przez konkurencję na rynkach zagranicznych. jednym z nich jest bycie społecznie odpowiedzialnym, co oznacza przyjęcie przez organizację odpowiedzialności za skutki swojej aktywności gospodarczej, zarówno dla środowiska jak i społeczeństwa. koncepcja csr, która rozwinęła się na przełomie lat 60.i 70. xx wieku, zwraca uwagę na konieczność realizacji przez przedsiębiorstwo celów pozaekonomicznych, w przeciwnym razie w długim okresie czasu będzie zmierzać do utraty oczekiwań społecznych, pogarszając swoją pozycję względem konkurencji. społeczna odpowiedzialność biznesu cieszy się w świecie coraz większym zainteresowaniem, zarówno wśród kadry menedżerskiej, instytucji otoczenia biznesu, inwestorów oraz administracji publicznej, stając się wyznacznikiem ładu korporacyjnego oraz priorytetem w budowaniu kompleksowej strategii rozwoju firmy (stawicka & wołoszyn, 2013). w polsce jak dotychczas zauważono, sama znajomość pojęcia oraz stosowanie strategii w praktyce jest zazwyczaj związane z wielkością firmy i wciąż znajduje małe zrozumienie wśród przedsiębiorców. podczas podejmowania istotnych decyzji rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności… 225 biznesowych zaledwie 22% bierze pod uwagę ich wpływ na środowisko przyrodnicze. jednocześnie ponad 67% badanych przedsiębiorstw sektora msp nie posiadała i nie była zainteresowana posiadaniem certyfikacji z powodu spodziewanego wzrostu kosztów wdrażania procedur związanych z tym procesem. w celu maksymalizacji zysku podejmowane były natomiast działania krótkoterminowe kosztem długofalowych strategii. wyniki badań dowodzą jednoznacznie braku świadomości, że prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej zawsze wywołuje skutek środowiskowy. z pośród badanych, politykę środowiskową wdraża jedynie 25% przedsiębiorstw, natomiast ponad 56% nie tylko nie prowadzi takiej polityki ale nawet nie widzi zasadności tego typu działań (stawicka & wołoszyn, 2013). istotnym motywem działań podmiotów gospodarczych staje się rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństw, która nie musi jednak oznaczać częściej podejmowanych decyzji o zakupie eko-produktu czy usługi. może być jednak wyraźnym sygnałem skierowanym do przedsiębiorców o zmieniających się preferencjach konsumentów, w dużym stopniu determinujących ich pozycję konkurencyjną. problem ten zaczyna już dostrzegać ponad 60% badanych, skłaniając się do przekonania, iż w przyszłości kwestie ochrony środowiska mogą stać się istotnym elementem działań marketingowych i pozytywnie wpłynąć na kreowanie pozytywnego wizerunku firmy (raport, 2011). 6. podsumowanie koncepcja zrównoważonego rozwoju zyskuje coraz więcej zwolenników, również wśród polskich przedsiębiorców. poziom wiedzy i praktycznego wdrażania zasad biznesu odpowiedzialnego społecznie jest jednak nadal niewystarczający i wymaga intensywnych działań informacyjnych i promujących. poważną barierą, wynikającą głównie z braku stabilności rynku, jest skupianie się firm na sprawach doraźnych i realizowanie strategii krótkoterminowych nastawionych na maksymalizację zysku. w gospodarkach państw wysoko rozwiniętych przedsiębiorstwa angażują się nie tylko w dostarczanie odpowiedniej jakości wyrobów i usług, ale również w sprawy związane z ochroną środowiska przyrodniczego. różnego rodzaju działania na rzecz środowiska stają się coraz bardziej popularne również wśród konsumentów, wyraźnie formułujących swoje oczekiwania i skłonnych walczyć o ich realizację. polski biznes nie może sobie już dłużej pozwolić na ignorowanie kwestii środowiskowych i zmuszony będzie, w formułowaniu strategii konkurencyjności, uwzględniać cele ekologiczne na równi z ekonomicznymi. literatura charucka, o. (2014). kluczowe czynniki konkurencyjności msp i ich wpływ na rozwój gospodarki. zeszyty naukowe uniwersytetu warszawskiego, 35, 45-66. daszkiewicz, n., & wach, k. (2012). małe i średnie przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych. wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. deklaracja z rio de janeiro w sprawie środowiska i rozwoju. preambuła (1992). konferencja narodów zjednoczonych „środowisko i rozwój”. 226 stanisława klima gorynia, m., & łaźniewska e. (red.) (2009). kompendium wiedzy o konkurencyjności. warszawa: pwn. koźmiński, a.k. (2010). zarządzanie międzynarodowe. warszawa: pwn. paliwoda-matiolańska, a. (2014). odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem. warszawa: c.h.beck, 177. pomykalski, a. (2008). zmiany strategiczne a konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku globalnym. [w:] kaleta, a. & moszkowicz. k. (red.), zarządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i w praktyce. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 20, 303-308. porter, m.e. (2000). porter o konkurencji. warszawa: pwe. stankiewicz, m.j. (2008). istota i sposoby oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa. gospodarka narodowa, 7-8, 95-111. stawicka, e., & wołoszyn, j. (2013). praktyczne podejście przedsiębiorstw sektora msp do koncepcji społecznej odpowiedzialności w biznesie. roczniki ekonomii rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. warszawa, t.100, z.1, 44-51. śleszyński, j. (2000). ekonomiczne problemy ochrony środowiska. warszawa: aries. wzorce zrównoważonej produkcji w działalności przedsiębiorstwpropozycje rozwiązań systemowych wspierających wdrażanie wzp w msp. (2011). raport z analizy danych zastanych. parp. warszawa. żółtowska, i. (2009). zarządzanie strategiczne [online]. http://home.elka.pw.edu.pl/~imilenko/zs_konspekt.pdf, dostęp 8.06.2017. the role of sustainable development in shaping the competitiveness of enterprises abstract: the concept of balanced development, shaping the idea of stability of the economy, on a macroeconomic scale as well as in the development of the enterprise, is the consequence of the uncontrolled results of dynamic economic development. environmental degradation occurred as a result of the cumulative effects of the economic activity, which is guided by the criterion of short-term profit maximization with the lack of care for the proper functioning of environmental functions. the enterprise should operate sustainably throughout the chain of relationships, shaping proper relations with suppliers and their own human capital, which in the reality of enterprise creates the most difficult to imitate added value. the increase in the importance of intangible factors in the process of creating lasting competitive advantage and the social nature of its construction, indicate a new place for the concept of a socially responsible enterprise. the aim of this article is to assess the relationship between the theoretical assumptions of the concept of sustainable development as well as corporate social responsibility and the enterprise, and to identify both the benefits and barriers associated with the implementation of business practice theory resulting from the adopted corporate competitiveness strategy. keywords: sustainable development, corporate social responsibility, competitiveness, small and medium companies jel codes: q01 ier-09-01-04-pp043--2080-wysocka 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.04 the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland magdalena wysocka a b s t r a c t objective: the aim of the article is to identify and assess the impact of renewable energy sources (res) on job creation. research design & methods: the study offers an overview of an empirical nature. a review of pertinent literature allows the author to identify, classify, and summarize the most recent scientific reports, both theoretical and empirical, with regard to that particular area of enquiry. relying on the methodology of systematic literature review, it has been possible to distinguish a database of scientific studies (scopus, research gate, and google scholar databases) and studies-reports by, e.g. ilo, irena, ren21, eurobserv’er, eurostat and statistics poland; most applicable studies were subsequently selected to be analysed and verified in terms of their usefulness for further research. the empirical part of the article includes tabulated figures showing employment changes for particular res technologies and by means of three basic parameters, it illustrates the condition of the labour market in poland. the strength and direction of the relationship between the analysed variables were computed using pearson’s linear correlation coefficient. findings: a review and study of relevant literature yielded synthetic knowledge concerning the impact of renewable energy sources on job creation. the research demonstrated a positive correlation between the number of employed in res and the activity rate, as well as the employment rate while displaying a negative correlation with the unemployment rate. implications & recommendations: using up-to-date assessments of job opportunities resulting from the energy transition should inspire politicians and energy sector managers to develop integrated energy, environmental, and labour market policies aimed at sustainable development and job creation in the green economy. contribution & value added: a critical review of the literature on the subject and the presented results of empirical research enrich knowledge on the impact of renewable energy on employment and the reduction of greenhouse gas emissions to the atmosphere. updated knowledge allows for a better understanding of the relationship between employment and national renewable energy policy. article type: research article keywords: energy transition; renewable energy sources; renewable energy; labour market; employment; unemployment jel codes: f66, j21, q29 received: 12 april 2022 revised: 9 december 2022 accepted: 17 february 2023 suggested citation: wysocka, m. (2023). the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland. international entrepreneurship review, 9(1), 43-60. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.04 introduction since the paris agreement of 2016, numerous countries around the world have embarked on reducing their greenhouse gas emissions. new technologies to mitigate pollution are constantly being sought. such solutions are also being pursued in individual european union (eu) states, and it is expected that emissions will have been significantly reduced by 2030, ultimately achieving climate neutrality by 2050. this is a major challenge for poland, as hard coal and lignite are the dominant fuels used in electricity production (47.8% and 29.0% respectively in 2018; gus, 2019). another international entrepreneurship review ri e 44 | magdalena wysocka factor necessitates the departure of fossil fuels to be accelerated, as an analysis by mckinsey & company demonstrates that about two-thirds of the capacity of coal-fired power plants in poland relies on facilities which are more than 30 years old. with an expected life cycle of up to 60 years, this means that the installations and technologies will have reached terminal obsolescence by 2050 and should be replaced by zero-emission technologies (engel et al., 2020). changes of this kind do not remain unnoticed by employees in the power generation industry. the increasing use of renewable sources to obtain energy has raised hopes as well as fears among the workers in the sector. it is hoped that new jobs will be created in the renewable energy sector (res), while the loss of jobs in the fossil energy sector is a major concern. a 2018 report by the international labour organization (ilo) shows that if the long-term goal set out in the paris agreement is achieved, around 24 million new jobs will be created at the global level (ilo, 2018). strategic aspects of renewable energy sources are also highlighted in the european commission’s study on smart, sustainable and inclusive growth. the flagship initiatives of the europe 2020 strategy recommend, among other things, a transition to a low-carbon economy and increased use of renewable energy sources, as well as programmes to promote new skills and jobs (european commission, 2010). in turn, the applicable directive of the european parliament and of the council of europe emphasizes that the objective of increased use of energy from renewable sources is to reduce greenhouse gas emissions. furthermore, it is assumed that the implementation of the recommendations stipulated in the directive will contribute to, for example, improved energy supply security, stimulate technological development and innovation, ensure better protection of the natural environment, as well as create new jobs and boost employment which, in turn, should lead to regional development (parlament europejski, 2018). local plans and strategies have been developed in individual countries and regions of the european union. in poland, state-level instruments include the national renewable energy action plan, the renewable energy sources act of 20 february 2015, the national energy and climate plan 2021–2030 and the draft energy policy of poland until 2050 (ministerstwo aktywów państwowych, 2019; ministerstwo gospodarki, 2015), while in the regional dimension particular provinces have adopted their own strategies (zarząd województwa warmińsko-mazurskiego, 2020). the national energy and climate plan for 2021-2030 envisions e.g. a 21-23% share of res in gross final energy consumption, whereby this target is contingent on the allocation of additional eu funds for energy transformation in poland. simultaneously, the share of hard coal and lignite in electricity production is to be reduced from the current 77% to 56-60% in 2030 (ministerstwo klimatu i środowiska, 2019). in the context of these not-very-optimistic plans, it is important to demonstrate the impact of the res sector’s development on the situation on the labour market. the aim of the research presented in this article was to assess if employment in renewable energy sources leads to an improved situation in the labour market. the research problem was formulated as a general query, i.e. whether the development of renewable energy sources contributes to new jobs. in order to advance an answer, the following specific questions were explored: − what is the global employment trend in res? − how have employment rates changed across res technologies? − how has employment evolved in the fossil fuel and res sectors in poland? − how have the basic labour market parameters changed in poland? − what correlations have occurred between employment in res and labour market parameters in poland? given the objective and the specific questions, the following hypothesis was put forward: there is a positive relationship between employment in res and the situation on the labour market in poland. the article is divided into sections. it begins with an introduction to the topic of the impact of renewable energy sources on generating jobs. then, the latest literature was reviewed. the next part of the article explains the research methodology. the main part of the article are the results of empirical research. the article ends with the final conclusions. the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 45 literature review and hypotheses development carbon dioxide emissions have been exceeding acceptable standards for years. hence, one of the many contemporary challenges is the transformation of the energy sector towards increased efficiency and the use of renewable energy sources. according to the international energy agency (iea), in 2019, the energy sector accounted for 41% of global energy-related co2 emissions (international energy agency, 2020). in europe, energy consumption in eu countries accounts for 75% of co2 emissions (european commission, 2021a), while around 413 million tonnes of greenhouse gases were emitted that year in poland (gus, 2021). in the study of firoiu et al. (2021), poland was included, together with 9 other eu countries, in the subset with the highest average value of primary energy consumption and the lowest average value of energy efficiency. the unfavourable effects of the implementation of the climate and energy policy in the context of the country’s energy security also emerged in the research by pachgurgul and ulbrych (2019). the authors showed the deterioration of poland’s position among the countries of the visegrad group. as a response to the magnitude of those emissions, the recommendations of the renewable energy directive set the share of res in the energy mix at 40 % by 2030 (european commission, 2021b). however, the analysis of res in the context of sustainable development goals (sdg) indicates difficulties in achieving the adopted assumptions in the 2030 perspective. they result mainly from socio-economic policies implemented in individual countries, reduced flow of funds for the development of res to developing countries, low energy efficiency, crisis situations, such as the covid-19 pandemic, climate change and armed conflicts (he et al. 2020; united nations 2022). the impact of renewable energy on the labour market is extensively presented in the literature. however, a consensus among the researchers is lacking. the diversity of opinions and conclusions should mainly be attributed to: − distinct research methodologies and availability of data (moummy et al., 2021; o’sullivan & edler, 2020); − types of renewable energy, financing modalities (co-financing), and subsidies earmarked for the renewable sources sector (mu et al., 2018); − the timeframe in which particular relationships are evaluated (shortand long-term analyses) (khobai et al., 2020; musa & maijama’a, 2020); − the costs of implementing renewable energy and energy efficiency technologies (apergis & salim, 2015); − investment volumes and support policies for renewable energy (e.g. tax incentives, tax exemptions, reducing energy dependence on foreign sources) (yilanci et al., 2020). example results of studies on the impact of res on job creation are summarised in table 1. it follows from the literature review that a positive relationship occurs between res and employment. the first studies listed in the table examined changes in employment in eu countries between 1995 and 2009. the results demonstrate that positive changes occurred in 21 out of 27 eu member states. the job pool increased by a net total of 530 000 positions, whereby two-thirds of those new jobs were created directly in those member states that saw changes in the electricity and gas supply sector, while the remainder were generated in other member states (indirect employment) (markandya et al., 2016). in turn, garrett-peltier (2017) showed that usd 1 000 000 spent on fossil fuels generates 2.65 full-time jobs, and as many as 7.49 and 7.72 full-time jobs in the renewable energy sector, meaning that each usd 1 000 000 reallocated from so-called brown to green energy will result in a net increase of five jobs. in their respective studies, khobai et al. (2020) and musa and maijama (2020) also demonstrated a positive relationship between renewable sources installations and employment growth, even though such effects were observed over a longer period of time. other studies show no relationship between the analysed variables (bohlmann et al., 2019; moummy et al., 2021; mu et al., 2018). the cited studies showed an increase in employment in res at the expense of jobs in fossil energy. for example, mu et al. (2018) report that producing 1twh of renewable energy (solar and wind) generates up to 45.1 thousand and 15.8 thousand direct and indirect jobs (respectively), but at the same time, they determined an equivalent employment reduction in the traditional energy 46 | magdalena wysocka industry and other indirect jobs. it is claimed in the conclusions from the study that the results do not warrant any decided claim that the development of renewable energy involves a net increase in jobs. table 1. impact of renewable energies on employment author research method research territory (country) result markandya et al. (2016) input-output (i-o) model eu countries positive impact mu et al. (2018) computable general equilibrium (cge) model china lack of unequivocal findings garrett-peltier (2017) input-output (i-o) model united states of america positive impact moummy et al. (2021) var model, introduced by christopher sims. morocco moderate impact (minor) bohlmann et al. (2019) computable general equilibrium (cge) model south africa marginal impact khobai et al. (2020) autoregressive distributed lag (ardl) model south africa positive impact in the long term; in the shorter term – relationship insignificant khodeir (2016) autoregressive distributed lag (ardl) model egypt positive impact in the long term; moderate impact in the short term musa and maijama (2020) toda and yamamoto causality test nigeria positive impact in the long term rafiq et al. (2018) econometric techniques and time series estimation techniques 41 countries averaged result negative impact apergis and salim (2015) granger causality tests 80 countries averaged result positive impact yilanci et al. (2020) fourier adl cointegration test 12 oecd countries averaged result – positive impact o’sullivan and edler (2020) input-output (i-o) model germany positive impact van der zwaan et al. (2013) integrated evaluation model tiam-ecn middle east countries positive impact wei et al. (2010) analytical model united states of america positive impact grafakos et al. (2020) value chain analysis; inputoutput (i-o) model mexico; indonesia; rwanda positive impact bukowski and śniegocki (2015) input-output (i-o) model poland positive impact ulrich et al. (2012) input-output (i-o) model germany positive impact ram et al. (2021) analytical model 92 countries positive impact source: own elaboration of apergis and salim, 2015; bohlmann et al. 2019; bukowski and śniegocki 2015; garrett-peltier, 2017; grafakos et al., 2020; khobai et al., 2020; khodeir, 2016; moummy et al., 2021; mu et al., 2018; musa and maijama, 2020; markandya et al., 2016; o’sullivan and edler, 2020; rafiq et al. 2018; ram et al., 2021; ulrich et al., 2012; van der zwaan et al., 2013; wei et al., 2010; yilanci et al., 2020.. other studies show that a positive correlation between res and job creation occurs only in the long term but proves marginal in the short term (khobai et al., 2020; khodeir, 2016; musa & maijama, 2020). on the other hand, rafiq et al. (2018) demonstrated that an increase in renewable energy consumption coincides with higher unemployment, which decreases significantly with non-renewable energy consumption (fossil fuel consumption). the authors of the study conjecture that this unfavourable outcome for the labour market may be due to the capital-intensive nature of energy production from renewable sources. in a study conducted in 12 oecd countries, yilanci et al. (2020) arrived at discrepant results. the averaged result indicated a positive relationship, although negative, positive and zero impact were noted in individual countries. van der zwaan et al. (2013) estimated potential job figures in the renewable energy sector in middle eastern countries. the calculations relied on the premise that res in that region (mainly the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 47 wind and solar farms) will generate 210 gw of power by 2050, accounting for 60% of the total demand for electricity. according to their calculations, about 155 000 direct and 115 000 indirect jobs will have been created by mid-century. wei et al. (2010) analysed the impact of res on job creation by 2030. in their analytical model, the computations were made with respect to renewable energy, energy efficiency, carbon capture and storage, as well as nuclear energy, with job losses in the coal and gas industry taken into account. in their conclusions, the authors state that all non-fossil fuel technologies create more jobs per unit of energy than coal and natural gas and that reducing greenhouse gas emissions into the atmosphere to 30% in 2030 should result in more than 4 million full-time jobs. in the same timeframe, another 500 000 jobs may be created by increasing nuclear power share to 25% and ccs (co2 capture and storage) to 10% of the total output. research conducted by global green growth institute experts in mexico, indonesia, and rwanda shows that investments in res yield new jobs at different stages of the value chain, not only in the res sectors, but also throughout the economy by virtue of the domino effect. if the adopted targets for reducing co2 emissions into the atmosphere are indeed met by 2030, approximately 370 000 new direct jobs, 170 000 indirect jobs, and 110 000 induced jobs will be created in mexico. in indonesia, this will amount to between ca. 2.1 and 3.7 million direct jobs and the same quantity of indirect jobs. in rwanda, on the other hand, the estimate for direct new jobs ranged from 14 000 to 31 000. the substantial discrepancies in estimations have resulted from analysing various res investment scenarios that would translate into minimised ghg emissions and climate neutrality (grafakos et al., 2020). these remarks concern the findings from studies that examined new jobs solely in the electrical power sector obtained using a number of technologies and sources. however, publications on renewable energy also include research which relies on a cross-sectoral, comprehensive approach to the entire energy system, operating under the premise that 100% of energy is obtained from renewable sources. nonetheless, the dominant role of electricity in all energy sectors should be emphasized. for example, a holistic study was carried out by ram et al. (2021) to assess job creation in the 2050 horizon in industries such as electricity, heating and transport. the researchers determined prospective direct employment in energy generation, storage, transmission, and distribution. based on the results, the authors concluded that renewable energy technologies have the potential to create a significant number of jobs in global energy. they also underlined that a quantitative increase in employment would be accompanied by a qualitative effect, as positions in new energy technologies require employees with higher skills. according to the latest studies published via one earth, 50 countries around the world will witness an almost 80% decrease in employment in fossil fuel extraction (coal, oil, and gas extraction) by 2050. it is anticipated then these job losses will be offset by new jobs in the res sector, resulting in a likely employment increase in the sector to around 22-25 million people (pai et al., 2021). a literature review demonstrates that employment is most often estimated based on inputoutput (i-o) modelling. at the same time, it must be noted that when modelling res impact on employment in the long term, individual researchers take into account many variables, e.g. energy prices, public spending on res development, regional climatic conditions, exports and imports of res technologies, job retention time, labour productivity, learning rate in new technologies, economies of scale, sources and amounts of financing, including subsidies for renewable technologies, fiscal thresholds, and development of renewable technologies, whereby labour intensity is reduced and productivity increases (meyer & sommer, 2014). research methodology the research presented in this article was carried out in two stages, the first of which involved a study of literature spanning scientific publications concerned with the impact of employment changes in the renewable energy sector on labour markets. the aim of the review was to identify, classify, and summarize the most recent scientific reports, both theoretical and empirical, on the issue in question. using the methodology of a systematic literature review, a database of scientific studies was extracted and applicable studies were selected and analysed to verify their usefulness for further research. 48 | magdalena wysocka in the course of investigations, scopus database studies dating from 2000-2021 were searched. publications were then selected using keywords: renewable energy sources, employment, and labour market. the first, second, and third queries in titles and abstracts identified 82 207, 1 435, and 123 studies, respectively. following content analysis of all selected abstracts, 79 articles were qualified for detailed analyses, while the remainder were rejected as they diverged significantly from the research problem or failed to clearly specify the analysed employment modality and the type of res technology. the following stage consisted of secondary research. with the research object in mind, statistical data were compiled to analyse changes in the volume and structure of employment in total and with respect to individual res technologies, as well as assess the consequences for the labour market. the data were collated based on statistical figures provided primarily in irena, ren21, ilo, eurobserv’er reports, as well as in eurostat and statistics poland studies. further analysis was conducted using methods of descriptive statistics. the strength and direction of the relationship between the analysed variables were determined by pearson’s linear correlation coefficient. changes in total employment, particularly in res technologies, were compared in the global dimension, while correlations between the number of res employees and labour market parameters were examined by reference to the labour market in poland. the analysis targeted the timeframe between 2009 and 2018. by way of additional observation of the research premises stated above, it should be emphasized that the methodology to estimate employment in the res sector presents researchers with at least three essential problems. the first is a conceptual one and concerns the identification of activities that create new employment. the choice of methods for operationalizing employment is another issue, and the third relates to the accuracy of measuring the variables analysed (allan et al., 2017). the location and the types of work performed decide whether direct, indirect, or induced employment is determined and whether it is calculated as gross or net output. these distinctions are very important because, first, gross estimates do not take into account job losses in alternative sectors, such as fossil fuel extraction, and second, they eliminate double-counting (pai et al., 2021; van der zwaan et al., 2013; wei et al., 2010). another important element is the duration of employment, which differs for the production and installation of equipment (temporary employment relating only to the volume of power output) and the operation and maintenance activities, which generate and sustain employment over the entire lifetime of a res source and tends to be associated with the total installed capacity (irena and ilo, 2013; lambert & silva, 2012). in these respects, significant differences in employee figures are observed. for example, a study by bukowski and śniegocki (2015) showed that the construction of a 10 mw onshore wind farm requires 114 people. these are, of course, new jobs, but they are created and last only for the duration of the construction undertaking. on the other hand, the number of permanent jobs, i.e. existing throughout the operation of that renewable energy source, was estimated at five people. the calculations of the aforementioned authors also demonstrate that the largest number of jobs in wind energy is created in turbine manufacturing and wind farm construction and that each direct job generates approximately 1.5 indirect jobs. results and discussion the european union’s climate and energy policy is aimed at minimizing co2 emissions. the effectiveness of this policy will depend on the degree of extraction and combustion of solid fossil fuels in all member states. the objectives adopted, e.g. in the legislative package fit for 55, which defines the ways and means to achieve climate neutrality (european commission, 2021a), in the directive concerning the share of renewable energy in the eu energy mix (up to 40% by 2030) (european commission, 2021b) and in the communication entitled the european green deal with its detailed vision of europe as a climate-neutral continent by 2050 (european commission, 2019), are a major challenge for poland, where electricity generation relies primarily on hard coal and lignite. changes in extraction, import, and consumption of either type of coal are shown in figures 1a-d. the data in figure 1a show a consistent decline in hard coal production. in relation to 2017, hard coal production in 2018 decreased by 3.3%, reaching 18.3% in the analysed period (2009-2018). at the same the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 49 time, it is noted that in the period in question, poland imported hard coal, mainly from russia; of the 12.8m tonnes purchased in 2020, 9.1m tonnes came from that country (kaszyński et al., 2021). it should also be added that poland is an exporter of hard coal, though its volume has decreased over the years. in 2020, 4.6 million tonnes were exported, compared with 8.4 million tonnes in 2009 (a decrease of 45.2%). therefore, in total, there was a greater volume of hard coal available each year, which fully met domestic demand, including some marginal reserves. with 74.8 million tonnes available in 2018, 75.8% was used for conversion to other energy carriers, while direct consumption accounted for 24.0%. a comparison of domestic hard coal consumption in 2018 and 2009 demonstrates a slight increase. figure 1a. coal balance in poland: comparison between portfolio and cac 40 index source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. figure 1b. coal balance in poland: coal mining from imports source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. 7 8 .1 7 6 .7 7 6 .5 7 9 .8 7 9 .2 7 3 .3 7 2 .7 7 0 .8 6 6 6 3 .8 5 7 .2 5 6 .7 6 2 .8 6 4 .3 6 6 6 4 6 3 .1 6 0 .3 6 1 .2 5 8 .6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 in m ill io n t o n n e s yearshard coal lignite 1 0 .8 1 3 .6 1 4 .9 1 0 .2 1 0 .5 1 0 .4 8 .3 8 .3 1 2 .9 1 9 .3 0 0 0 .1 0 .1 0 .2 0 .2 0 .3 0 .3 0 .3 0 .3 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 in m ill io n t o n n e s yearshard coal lignite 50 | magdalena wysocka figure 1c. coal balance in poland: total coal source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. figure 1d. coal balance in poland: coal domestic consumption source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. similar downward trends were observed in the extraction and consumption of lignite. incidental import and export transactions in the analysed period had no impact on the resources of this raw material. compared to 2009, domestic output and consumption in 2018 slightly increased by 2.4% and 2.8%, respectively. it should be emphasized, however, that extraction of lignite tended to increase until 2013, and significant decreases occurred only from 2016 onwards. the dynamics of changes in domestic consumption of both raw materials are presented in figure 2. even though mining and consumption of hard coal and lignite have decreased, poland is still a significant producer of both solid fuels (table 2). in the global listing of hard coal producers, poland has invariably ranked in tenth place since 2013 and was second among european countries. lignite mining put poland in similarly high positions, as the country has ranked fourth in the world as of 2018 and third in europe as of 2015. 8 8 .9 9 4 .8 9 1 .4 9 0 8 9 .7 8 3 .7 8 1 .1 8 3 .8 8 0 .9 8 3 .1 5 7 .2 5 6 .7 6 2 .9 6 4 .4 6 6 .2 6 4 .2 6 3 .4 6 0 .6 6 1 .5 5 8 .9 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 in m ill io n t o n n e yearshard coal lignite 7 4 8 2 .2 7 9 .4 7 5 .5 7 8 .5 7 3 .1 7 2 .7 7 4 .6 7 5 .1 7 4 .8 5 7 5 6 .8 6 2 .7 6 4 .2 6 6 6 4 6 3 .1 6 0 .4 6 1 .1 5 8 .6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 in m ill io n t o n n e yearshard coal lignite the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 51 figure 2. dynamics of changes in the amount of coal consumed in poland (in %) source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. table 2. poland in the world and europe by coal output specification units 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 hard coal mining in % of the world % 1.5 1.2 1.2 1.1 1.2 1.1 1.1 1.1 1.0 0.9 place in the world 9 9 9 n.a. 10 10 10 10 10 10 lignite mining in % of the world % 6.2 6.7 5.7 n.a. 7.2 7.9 7.7 7.8 7.4 7.3 place in the world 7 7 8 n.a. n.a. 4 5 5 5 4 hard coal mining in % of europe % n.a. 18.4 19.6 n.a. 18.5 16.3 17.6 17.9 15.6 14.5 place in europe n.a. 2 2 n.a. 2 2 2 2 2 2 lignite mining in % of europe % n.a. 10.5 n.a. n.a. n.a. n.a. 11.7 n.a. 11.6 11.4 place in europe n.a. 4 n.a. n.a. n.a. n.a. 3 n.a. 3 3 source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2019. regrettably, the figures presented in table 2 are not optimistic given the objective of decarbonizing the economy by systematically reducing greenhouse gas emissions, including carbon dioxide (co2). it appears that poland is unlikely to achieve the co2 emission limits recommended in the eu directives by 2030 and 2050 with the current national schedules of eliminating fossil fuels used to generate electrical power. the emission of gaseous air pollutants relative to the extraction of hard coal and lignite is presented in figure 3. the figures indicate a positive trend, as in the analysed time interval, the total emission decreased by 4.5% and co2 emission by 26.5%. the reduction in total greenhouse gas emissions is due to less coal being mined, as well as to the retention of gases in pollution reduction facilities. for example, in 2019, the entire mining and quarrying sector retained 190.4 thousand tonnes of gases produced (excluding carbon dioxide abatement). 100 111.1 107.3 102 106.1 98.8 98.2 100.8 101.5 101.1 100 99.7 110 112.6 115.8 112.3 110.7 106 107.2 102.8 90 95 100 105 110 115 120 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 d yn a m ic o f ch a n g e [ % ] yearshard coal mining lignite mining 52 | magdalena wysocka figure 3. greenhouse gas emissions in hard coal and lignite mining in poland source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2021. european union studies, followed by those conducted by individual member states with respect to climate and energy policy, indicate that one of the measures to achieve climate neutrality is the development of renewable energy sources (res). obtaining energy from such sources may be examined from various standpoints. for instance, an economics-oriented approach will focus on, for example, the costs of energy generation, the degree of elimination of environmental pollution (which will be important in the ecological perspective), the technical dimension (which will prioritize the use of technologies without greenhouse gas emissions), while the impact of electricity generation from renewable sources on the creation of new jobs will serve to elucidate the social aspect. given the aims of this study, analyses were concerned with changes in employment in the renewable energy sector. table 3 presents them globally by energy generation technology. table 3. global employment in renewable energy by technology specification 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 solar photovoltaics 0.30 0.35 0.82 1.36 2.27 2.49 2.77 3.09 3.37 3.68 bioenergya 1.50 1.50 2.50 2.40 2.50 2.99 2.88 2.74 3.05 3.18 hydropowerb n.a. n.a. 0.04 1.66 2.21 2.04 2.16 2.06 1.99 2.05 wind energy 0.50 0.63 0.67 0.75 0.83 1.03 1.08 1.16 1.15 1.16 solar heating /cooling 0.30 0.32 0.90 0.89 0.50 0.76 0.94 0.83 0.81 0.80 othersc n.a. n.a. 0.13 0.22 0.23 0.19 0.20 0.24 0.16 0.18 total 3.00 3.50 5.00 7.30 8.50 9.50 10.0 10.1 10.5 11.1 note: a – includes liquid biofuels, solid biomass, and biogas; b – direct jobs only (years 2012-2018), 2011 – only small hydropower; c – ‘other’ include geothermal energy, concentrated solar power, heat pumps (ground-based), municipal and industrial waste, and ocean energy. column totals do not match due to rounding. source: own elaboration based on irena and ilo, 2021; ren21, 2010; ren21, 2011; ren21, 2012. the volumes shown above are indicative of positive developments in the number of direct and indirect jobs in the renewable energy sector. between 2009 and 2018, there was almost a fourfold increase in total employment. in 2018, the largest number of people worked in energy generation by means of pv (an increase of 3.4 million persons). this activity saw a consistent employment increase over each year of analysis. comparable positive changes occurred in the number of people employed in bio-production (from liquid biofuels, solid biomass and biogas) and involved in obtaining energy n .a . 5 9 5 .4 5 5 7 .5 5 8 3 .5 6 2 1 .4 6 3 5 .1 6 3 3 6 5 4 .4 5 7 3 .2 5 6 8 .7 n .a . 1 6 5 .6 1 4 0 .1 1 6 3 .5 1 6 2 .5 1 6 7 .9 1 4 7 .6 1 6 2 .4 1 3 0 .2 1 2 1 .7 0 100 200 300 400 500 600 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 in t h o u sa n d t o n s yearstotal co2 the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 53 from aquatic sources (increases by 1.7 and 2.0 million persons, respectively). as for the remaining sources, changes in employment were not that significant, but they were nevertheless positive. furthermore, employment in poland was analysed in the light of changes in global employment in renewable energy production (table 4), showing that changes in total employment are proportionally similar. comparing the final and initial years of analysis, employment in energy production from all renewable sources multiplied by a factor of 4.5. in 2018, the largest number of employees were involved in energy production from biofuels and biomass (increases by 36.0 and 22.6 thousand people, respectively). employment in power generation from other renewable sources rose with some distortions, but the number of employees was not significant in the overall employment balance. table 4. total employment in res and by technology in poland (in thousands) specification 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 total 19.1 28.5 34.6 33.8 34.9 33.1 84.7 81.8 73.9 85.8 biomass 7.0 7.5 21.8 20.5 19.5 18.5 33.5 26.1 25.9 29.6 wind 3.0 7.0 1.6 2.8 3.0 2.5 12.1 11.4 8.0 3.0 biofuels 5.2 9.6 6.5 5.5 7.5 5.9 29.5 34.8 31.4 41.2 heat pumps n.a. 1.5 n.a. 0.6 0.7 0.7 2.0 2.2 3.0 2.6 pv 0.1 <0.05 0.1 0.4 <0.05 0.3 1.2 1.5 1.1 3.1 hydro 0.3 0.3 1.0 1.0 1.0 2.0 1.3 3.1 1.1 1.0 biogas 1.0 1.0 0.5 0.3 0.5 0.4 2.5 1.3 2.3 2.7 waste n.a. <0.05 <0.05 0.05 <0.05 <0.05 <0.1 <0.1 0.7 0.2 solar thermal 2.0 1.3 2.2 2.5 2.5 2.6 2.3 1.1 0.3 2.2 geothermal 0.6 0.2 1.0 0.2 0.2 0.2 0.3 0.2 0.1 0.2 source: own elaboration based on the state of renewable energies in europe – edition 2011-2019. in the ranking of the eu member states per number of employees in particular renewable energy technologies, poland leads in biofuel energy employment, occupies leading positions in energy production from biomass and, in recent years, from solar thermal as well. as for employment involving other renewable energy sources, poland placed lower throughout the analysed period (table 5). among all eu member states, germany is the leader in the total number of people employed in the renewable energy sector. in 2018, they ranked the highest in total employment, as well as in energy production from biomass, wind, pv, biogas, and waste (table 6). table 5. poland among the eu member states by employment in res specification 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 total 13 10 10 10 9 9 6 6 6 6 biomass 8-9 8 5 5 7 8 2 3 4 3 wind 7-10 7 17 12 12 12-13 4 6 6 12 biofuels 5 5 6 5 3 5 1 1 2 1 heat pumps n.a. 6-7 n.a. 16 13-14 13-15 10-11 10 9 11 pv 18-20 20-27 19 17 23-28 20-21 13-14 11 13-14 6 hydro 11-14 13-14 9 9 9 7 14-15 5 16 18 biogas 8 7 8-9 9 7-9 9 5 14-15 6 6 waste n.a. 15-27 19-27 14-27 17-28 15-28 16-28 16-28 10-11 15-17 solar thermal 7 10 7 7 6 7 4 8-9 9 3 geothermal 9 7-10 10-11 6-7 6-8 6-7 7-8 7-9 11-15 11-12 source: own elaboration based on the state of renewable energies in europe – edition 2011-2019. figure 4 illustrates the employment shift in fossil fuel extraction and energy production from renewable sources. the data show a definite decreasing trend in the number of employees working in the coal mining sector with a simultaneous increase in those employed in the renewable energy sector. in the analysed period, both variables demonstrated a very strong correlation, with pearson’s linear correlation 54 | magdalena wysocka coefficient amounting to -0.942227993. the results presented here should be assessed in positive terms, although it is reasonable to expect a greater intensity of employment reduction in the fossil fuel sector. table 6. eu employment leaders by res technology specification 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 total de de de de de de de de de de biomass de de de de de de de de de de wind de de it-es de de de de de de de biofuels de es fr fr fr fr en en ro en heat pumps n.a. de n.a. fr fr fr it it es es pv de de de de de de gb gb de de hydro it it de de de de it de es it-at biogas de de de de de de de it de de waste de de de de gb* nl* de de gb de solar thermal de de de de de de es es es es geothermal fr it de it it it fr it it it note: at – austria; gb – great britain; de – germany; fr – france; es – spain; nl – netherlands; pl – poland; it – italy; ro – romania. * no data available for de. source: own elaboration based on the state of renewable energies in europe – edition 2011-2019. figure 4. people employed in coal and lignite mining and renewable energy in poland source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2019; the state of renewable energies in europe – edition 2011-2019. to show the impact of employment in the res sector on the labour market, three basic parameters describing the population’s activity on the labour market were compared, i.e. activity rate, employment rate and unemployment rate (figure 5). table 7 presents values of pearson’s linear correlation coefficient between those labour market parameters and the number of employed in res categorized by technology. the figures shown in the table indicate a positive relationship between the number of total employees, the labour force activity rate, and the employment rate, as well as a negative relationship with the unemployment rate. the correlations are strong: labour force activity rate and employment for biomass and waste are correlated strongly or very strongly. moreover, a strong or very strong linear relationship is observed between the employment rate (positive correlation) and the unemployment rate (negative correlation) in conjunction with employment in biofuels, heat pumps, pv, and biogas 1 3 7 .8 1 2 4 .5 1 2 1 .9 1 2 2 .3 11 4 .8 1 0 6 .6 9 3 .9 8 4 .9 8 0 .5 7 9 .1 1 9 .1 2 8 .5 3 4 .6 3 3 .8 3 4 .9 3 3 .1 8 4 .7 8 1 .8 7 3 .9 8 5 .8 0 20 40 60 80 100 120 140 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 n u m b e r o f e m p lo ye e s [in t h o u sa n d s] yearscoal and lignite renewable energy the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 55 technologies. based on these figures, one may conclude that there is a positive relationship between employment in renewable energy sources and the economic activity of poles. figure 5. labour market indicators in poland source: own elaboration based on statistics poland, 2010-2019. table 7. relationship between the number of employed persons and labour market measures in poland specification labour market indicators activity rate employment rate unemployment rate total 0.748763940 0.879324959 -0.759564228 biomass 0.832609651 0.680428519 -0.436239647 wind 0.380727978 0.400282895 -0.450152582 biofuels 0.641999685 0.93195998 -0.861648364 heat pumps 0.457772049 0.879220167 -0.923425074 pv 0.548232097 0.869902338 -0.801572653 hydro 0.628997711 0.396196811 -0.249338076 biogas 0.445764392 0.82779799 -0.830522975 waste 0.914563063 0.589813183 -0.558113795 solar thermal 0.14565853 0.461138001 -0.479693572 geothermal 0.75102618 0.364353114 -0.157976214 source: own elaboration. conclusions the assumed research aim was achieved in its entirety, and the formulated hypothesis was positively verified. the conducted literature review and empirical research permit both detailed and general conclusions. with regard to the former, the following should be stated: − the development of renewable energy sources does generate new jobs globally, in europe, and poland; − all renewable energy technologies create more jobs per unit of energy than fossil fuels; − successive development of res facilities results not only in an increase in employment, but also contributes to a reduction of greenhouse gas emissions, including co2; − production and exploitation of renewable sources is conducive to new jobs at various stages of the value chain, i.e. not only in the res sectors, but also in other sectors of the economy as it creates indirect and induced jobs; 54.9 55.3 55.5 55.9 55.9 56.2 56.2 56.2 56.4 56.2 50.4 50 50.2 50.2 50.2 51.2 51.9 52.8 53.7 54.2 8.2 9.6 13 10.5 10.3 9 7.5 6.2 4.9 3.8 0 10 20 30 40 50 60 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 [%] years activity rate employment rate unemployment rate 56 | magdalena wysocka − there is a very strong negative linear correlation between the number of employees working in the coal mining sector (hard coal and lignite) and the number of people working in the renewable energy sector; − although extraction and consumption of both types of coal have consistently dropped, poland is still a significant producer of these fuels on a global scale and on the european market; − due to the reduced use of fossil fuels and the efficient retention of gases by pollution abatement facilities, there is a positive trend in the reduction of greenhouse gas emissions into the atmosphere; − globally, the majority of employees are involved in energy production through pv, whereas in poland they are concentrated in the biofuels industry. germany is the leading european state with the highest employment in energy production for five out of 10 res technologies analysed in the last year of the period under investigation; − throughout the said period, the polish labour market demonstrates a positive relationship between the total number of employed persons, activity rate and the employment rate, as well as a negative relation with the unemployment rate. furthermore, a number of general conclusions – which incorporate certain methodological and conceptual issues – may be drawn: − there is a lack of systematic public statistics regarding the res sector in poland as well as in other countries around the world, which renders multifaceted comparisons and comparisons between individual countries problematic and sometimes impossible; − the assessment of res impact on job creation and, consequently, on the labour market, is somewhat hampered, as many studies do not provide estimation methods or the type of employment analysed; − multifaceted res analyses can be carried out using available methodologies which offer specific procedures and methods/models, although they cannot be uncritically integrated into authorial research, as each model represents a certain simplification and does not take into account all the variables involved in the broadly defined technological, economic, cultural, geographical, and competence-related circumstances of potential employees; − renewable energy sources constitute state-of-the-art technologies, which require operating personnel to possess novel and very often digital skills. therefore, plans for res deployment in a specific region should take into account the balance of occupations, required skills, and plans for retraining and professional development of potential employees along the entire value chain; − in view of the fact that the transition from fossil fuel-based energy production towards renewable sources will inevitably impact employment (resulting in a positive or negative net effect), it is necessary to draft strategic national and regional plans aimed at sustainable development and improved quality of life, in which worthwhile jobs in the green economy will play a part. in conclusion, it may be stated that the transition to a low-carbon economy is economically and socially justifiable because – as this study demonstrated – the increased share of renewable energy in the energy mix produces a positive net effect in the form of new jobs. the reported shortcomings in estimating job availability, the complexity of the issue itself, and the dynamic changes in res technologies and in the labour market, undoubtedly translate into certain limitations of this study, hence its findings should be approached with due caution. nevertheless, the author is convinced of the necessity for repeated research, in which the new knowledge that relies primarily on empirical insights may be useful, primarily for political decision-makers and heads of businesses, facilitating more accurate decisions and, secondly, may contribute to the improvement of methodologies and encourage further investigations. references allan, g., mcgregor, p., & swales, k. (2017). greening regional development: employment in low-carbon and renewable energy activities. regional studies, 51(8), 1-11. https://doi.org/2010.1080/00343404.2016.1205184 apergis, n., & salim, r. (2015). renewable energy consumption and unemployment: evidence from a sample of 80 countries and nonlinear estimates. applied economics, 47(52), 5614-5633. https://doi.org/10.1080/00036846.2015.1054071 the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 57 bohlmann, h.r., horridge, j.m., inglesi-lotz, r., roos, e.l., & stander, l. (2019). regional employment and economic growth effects of south africa’s transition to low-carbon energy supply mix. energy policy, 128, 830837. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2019.01.065 bukowski, m., & śniegocki, a. (2015). wpływ energetyki wiatrowej na polski rynek pracy. warszawski instytut studiów ekonomicznych. retrieved from https://wise-europa.eu/wp-content/uploads/2016/03/energiawiatrowa_raport-internet.pdf on december 6, 2021. engel, h., purta, m., speelman, e., szarek, g., & van der pluijm, p. (2020). neutralna emisyjnie polska 2050. jak wyzwanie zmienić w szansę. mckinsey & company. retrieved from https://www.mckinsey.com/pl/~/media/mckinsey/locations/europe%20and%20middle%20east/polska/raporty/carbon%20neutral%20poland%202050/neutralna%20emisyjnie%20polska%202050_raport%20mckinsey.pdf on december 11, 2021. european commission (2010). europe 2020. a strategy for smart, sustainable and inclusive growth. com(2010) 2020, 4. brussels. retrieved from https://ec.europa.eu/eu2020/pdf/complet%20en%20barroso%20%20%20007%20-%20europe%202020%20-%20en%20version.pdf on december 18, 2021. european commission (2019). communication from the commission to the european parliament, the european council, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions. the european green deal. com(2019), 640 final, brussels. retrieved from https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f-01aa75ed71a1.0002.02/doc_1&format=pdf on december 18, 2021. european commission (2021a). “fit for 55”: delivering the eu's 2030 climate target on the way to climate neutrality. communication from the commission to the european parliament, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions. com(2021), 550 final, 9-11, brussels. retrieved from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:52021dc0550&from=pl on december 11, 2021. european commission (2021b). proposal for a directive of the european parliament and of the council. com(2021), 557 final, brussels. retrieved from https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:dbb7eb9c-e575-11eb-a1a5-01aa75ed71a1.0001.02/doc_1&format=pdf on december 18, 2021. firoiu, d., ionescu, g.h., pîrvu, r., cismas, l.m., tudor, s., & patrichi, i.c. (2021). dynamics of implementation of sdg 7 targets in eu member states 5 years after the adoption of the paris agreement. sustainability, 13(15), 8284. https://doi.org/10.3390/su13158284 garrett-peltier, h. (2017). green versus brown: comparing the employment impacts of energy efficiency, renewable energy, and fossil fuels using an input-output model. economic modelling, 61, 439-447. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2016.11.012 główny urząd statystyczny (2019). gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2017 i 2018. główny urząd statystyczny (2021). rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej. grafakos, s., senshaw, d.a., quezada, d., & toro, a. (2020). employment assessment of renewable energy: power sector pathways compatible with ndcs and national energy plans. global green growth institute. retrieved from https://gggi.org/site/assets/uploads/2020/06/employment-assessment-of-renewable-energy_doublespread_final.pdf on december 6, 2021. he, j., yang, y., liao, z., xu, a., & kai fang, k. (2022). linking sdg 7 to assess the renewable energy footprint of nations by 2030. applied energy, 317, 119167. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2022.119167 international energy agency (2020). tracking power 2020. retrieved from https://www.iea.org/reports/trackingpower-2020 on december 16, 2021. ilo (2018) world employment social outlook 2018: greening with jobs. international labour office. irena and ilo (2013). renewable energy and jobs. international renewable energy agency, international labour organization. irena and ilo (2021). renewable energy and jobs – annual review 2021. special edition: labour and policy perspectives. international renewable energy agency, international labour organization. kaszyński, p., malec, m., moskwik, k., & roszkowski, m. (2021). analiza scenariuszowa bilansu podażowo-popytowego węgla kamiennego w polsce do 2040 roku. instytut jagielloński. khobai, h., kolisi, n., moyo, c., anyikwa, iz., & dingela, s. (2020). renewable energy consumption and unemployment in south africa. international journal of energy economics and policy, 10(2), 170-178. 58 | magdalena wysocka khodeir, a.n. (2016). the relationship between the generation of electricity from renewable resources and unemployment: an empirical study on the egyptian economy. arab economic and business journal, 11(1), 16-30. https://doi.org/10.1016/j.aebj.2015.10.003 lambert, r.l., & silva, p.p. (2012). the challenges of determining the employment effects of renewable energy. renewable and sustainable energy reviews, 16(7), 4667-4674. https://doi.org/10.1016/j.rser.2012.03.072 markandya, a., inaki, a., gonzález-eguino, m., & róman, m.v. (2016). towards a green energy economy? tracking the employment effects of low-carbon technologies in the european union. applied energy, 179, 1342– 1350. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2016.02.122 meyer, i., & sommer, m.w. (2014). employment effects of renewable energy supply – a meta analysis. austrian institute of economic research – wifo. retrieved from https://www.wifo.ac.at/bibliothek/archiv/36286/wwwforeurope_pp_12.pdf on december 6, 2021. ministerstwo aktywów państwowych (2019). krajowy plan na rzecz energii i klimatu na lata 2021-2030. retrieved from https://www.gov.pl/web/klimat/krajowy-plan-na-rzecz-energii-i-klimatu on december 17, 2021. ministerstwo gospodarki (2015). projekt polityki energetycznej polski do 2050 roku – wersja 0.6. retrieved from https://docplayer.pl/5030300-projekt-polityki-energetycznej-polski-do-2050-roku.html on december 27, 2021. ministerstwo klimatu i środowiska (2019). krajowy plan na rzecz energii i klimatu na lata 2021-2030, 20-29. retrieved from https://www.gov.pl/web/klimat/krajowy-plan-na-rzecz-energii-i-klimatu on december 16, 2021. moummy, c.el., salmi, y., & baddih, h. (2021). the role of renewable energy sector in reducing unemployment: the moroccan case. modern applied science & environmental studies, 234, 1-6. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202123400101 mu, y., cai, w., evans, s., wang, c., & roland-holst, d. (2018). employment impacts of renewable energy policies in china: a decomposition analysis based on a cge modelling framework. applied energy, 210, 256-267. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2017.10.086 musa, k.s., & maijama’a, r. (2020). causal relationship between renewable energy consumption and unemployment in nigeria: evidence from toda and yamamoto causality technique. energy economics letters, 7(1), 4660. https://doi.org/2010.18488/journal.82.2020.71.46.60 o’sullivan, m., & edler, d. (2020). gross employment effects in the renewable energy industry in germany-an input-output analysis from 2000 to 2018. sustainability, 12(15), 1-21. https://doi.org/10.3390/su12156163 pach-gurgul, a., & ulbrych, m. (2019). progress of the v4 countries towards the eu’s energy and climate targets in the context of energy security improvement. entrepreneurial business and economics review, 7(2), https://doi.org/10.15678/eber.2019.070210 pai, s., emmerling, j., drouet, l., zerriffi, h., & jewell, j. (2021). meeting well-below 2°c target would increase energy sector jobs globally. one earth, 4(7), 1026-1036. https://doi.org/10.1016/j.oneear.2021.06.005 parlament europejski (2018). dyrektywa parlamentu europejskiego i rady (ue) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych. dziennik urzędowy unii europejskiej l 328/82, 82-141. retrieved from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/pdf/?uri=celex:32018l2001&from=en on december 16, 2021. rafiq, s., salim, r., & sgro, p.m. (2018). energy, unemployment and trade. applied economics, 50(47), 51225134. https://doi.org/10.1080/00036846.2018.1472741 ram, m., osorio-aravena, j.c., aghahosseini, a., bogdanov, d., & breyer, ch. (2021). job creation during a climate compliant global energy transition across the power, heat, transport, and desalination sectors by 2050. energy, 238, 1-11. https://doi.org/10.1016/j.energy.2021.121690 ren21 (2010). renewables 2010 global status report. retrieved from https://www.harbortaxgroup.com/wpcontent/uploads/2014/07/ren21_gsr_2010_full_revised-sept2010.pdf on december 6, 2021. ren21 (2011). renewables 2011 global status report. retrieved from https://www.ren21.net/wp-content/uploads/2019/05/gsr2011_full-report_english.pdf on december 6, 2021. ren21 (2012). renewables 2012 global status report. retrieved from https://www.ren21.net/portals/0/documents/resources/gsr2012_low%20res_final.pdf on december 6, 2021. statistics poland. statistical yearbook of industry – poland (from 2010-2021). retrieved from https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystycznyprzemyslu-2020,5,14.html on 10 december, 2021. the impact of renewable energy sources on generating jobs: the case of poland | 59 statistics poland. statistical yearbook of the republic of poland (from 2010-2019). retrieved from https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystycznyrzeczypospolitej-polskiej-2021,2,21.html on 10 december, 2021. eurobserv’er (2019).the state of renewable energies in europe – edition 2011-2019. 11th eurobserv’er report. retrieved from https://www.eurobserv-er.org/category/barometer-2011/ on december 8, 2021. ulrich, ph., distelkamp, m., & lehr, u. (2012). employment effects of renewable energy expansion on a regional level – first results of a model-based approach for germany. sustainability, 4, 227-243. https://doi.org/10.3390/su4020227 united nations (2022). the sustainable development goals report 2022. retrieved from https://unstats.un.org/sdgs/report/2022/the-sustainable-development-goals-report-2022.pdf on december 4, 2021. van der zwaan, b., cameron, l., & kober, t. (2013). potential for renewable energy jobs in the middle east. energy policy, 60, 296-304. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2013.05.014 wei, m., patadia, s., & kammen, d.m. (2010). putting renewables and energy efficiency to work: how many jobs can the clean energy industry generate in the us?. energy policy, 38(2), 919-931. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2009.10.044 yilanci, v., i̇slamoğlu, e., yildirimalp, s., & candan, g. (2020). the relationship between unemployment rates and renewable energy consumption: evidence from fourier adl cointegration test. alphanumeric journal, 8(1), 17-28. https://doi.org/10.17093/alphanumeric.669380 zarząd województwa warmińsko-mazurskiego (2020). warmińsko-mazurskie 2030. strategia rozwoju społeczno-gospodarczego. retrieved from https://strategia.warmia.mazury.pl/strategia-2030/ on december 16, 2021. 60 | magdalena wysocka author magdalena wysocka assistant professor at the department of economic policy, faculty of economic sciences at the university of warmia and mazury in olsztyn (poland). phd in economics (2016, university of warmia and mazury in olsztyn, poland). her research interests include the labour market, corporate social responsibility and industry 4.0. correspondence to: magdalena wysocka, phd, university of warmia and mazury in olsztyn, faculty of economic sciences, m. oczapowskiego 4, 10-719 olsztyn, poland; e-mail: magdalena.wysocka@uwm.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-6485-3334 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous referees for their valuable comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-04-04-pp051--2062-szwajkosz 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.04 degree of internationalization and financial performance of gaming businesses: a study of cd projekt capital group sławomir szwajkosz a b s t r a c t objective: this article aims to evaluate the impact of the internationalization process of firms on their financial situation. through the research process presented in this study, i verify whether financial analysis can have its legitimate application in assessing the internationalization of a firm in the gaming industry. this verification is done on the example of the cd projekt capital group. the process of scientific reasoning in this paper will bring closer to the fulfilment of the main research objective – to answer the question about the desirability of applying ratio analysis in the research domain of internationalization of firms. research design & methods: this paper applies an indicator analysis. over the years of development of this analysis, researchers separated, measured, and formed the four most essential elements of its financial functioning to enable their evaluation. using the literature on the subject, calculating tools and my knowledge, i independently prepared and developed eleven indicators that constitute the foundation of the research process presented in this article. the indicators will verify the hypotheses posed through calculations and interpretation of correlation coefficients between variables. findings: the effect of partial or complete confirmation of the hypotheses adopted in the introduction is to confirm that the company’s internationalisation in the gaming industry has a positive impact on its financial condition. the result of the study is also the conclusion that the company’s internationalisation has had a positive impact on almost every aspect of the cd projekt capital group’s operations and its current position is directly attributable to the internationalization process. implications & recommendations: to simplify the analysis, topic has been reduced to the example of a company in the gaming industry. i note, however, that the indicator analysis also seems to be a tool to assess the process of internationalization within other separate industries or sectors and therefore recommends further study of the issue. contribution & value added: the use of indicator analysis in the research domain of the internationalization of enterprises has been the subject of scientific studies for some time. however, the attempt to implement the issue in the specificity of the creative industry is, according to the state of the author’s knowledge, a kind of novelty. this work aimed to assess the impact of the internationalization process of a company in the gaming industry on its financial position. this goal was achieved, which confirms, following the principle of deductive reasoning, that assessing the impact of the internationalization process of the company based on indicator analysis retains economic sense. article type: research article keywords: indicator analysis; internationalization of firms; financial performance; international business; gaming business; creative corporate finance jel codes: f23, l23 received: 2 september 2021 revised: 15 november 2021 accepted: 18 november 2021 suggested citation: szwajkosz, s. (2021). degree of internationalization and its financial performance of gaming businesses: a study of cd projekt capital group. international entrepreneurship review, 7(4), 51-63. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.04 international entrepreneurship review ri e 52 | sławomir szwajkosz introduction entrepreneurship is a social as well as an economic phenomenon, and attitudes and perceptions are important influences on the nature and level of that entrepreneurship(global enterpreneurship monitor, 2021). the result of a global attitude and the ability to see an opportunity to grow a business regardless of where that opportunity arises is a shift in weight from focusing on the deepest possible market penetration to diversifying risk by operating in as many markets as possible. in reviewing the theory of internationalization, one may think that only manufacturing companies can benefit from internationalization. however, in this paper, i will prove that creative industries, including game business, which can be considered as most susceptible to internationalization factors, can also use internationalization instruments to improve their financial performance. the objective of this article is to evaluate the impact of the internationalization process of firms on their financial situation. in this paper, i present and evaluate the assessment of the impact of the internationalisation process of a company from the innovative computer games industry, using a case study of the leader of the computer games market in poland, listed on the warsaw stock exchange – cd projekt capital group. i will evaluate the impact of the internationalisation process by using the structure of the ratio analysis of the company, proposed in security analysis (graham & dodd, 2009), and relating changes in indicators determining the firm’s financial position to changes in the geographical structure of income. the ex-post analysis will be based on ten consecutive reporting periods and will allow us to capture changes that may only become apparent in the long term. studies conducted in the literature on the subject, aimed at capturing the impact of the company’s internationalisation on its financial performance, seem to be limited only to industrial companies (barłożewski & trąpczyński, 2021; chalmers et al., 2020; steinbruch et al., 2020; trąpczyński, & halaszovich, 2021). this action is understandable since industry represents a conservative, understandable business whose influence on the world economy was undeniable. today, however, it is services that are becoming the backbone of the modern economy. offshoring and outsourcing seem to be the cause of economic growth and development for many countries such as india, the philippines or vietnam (cushman & wakefield, 2015), rising to the first position in outsourcing services due to rising labour costs in china. therefore, i will focus on the industry directly related to the creative sector and digital technologies being the future of today’s globalised economy (maciejewski & głodowska, 2020; rymarczyk, 2020). the article consists of three main parts. it begins with a literature review and an indication and description of the research methodology. i will then focus on presenting and discussing its results. the conclusion, which will falsify or confirm the hypotheses articulated in the introduction, will constitute the last part of this paper. literature review the extant literature is rich in various theories, models and concepts explaining internationalization of the firms (wach, 2021), however the leading position belongs to management theory and economic theory, while the financial theory lags behind. international expansion is a crucial decision for firms that regularly face transitional payment problems and concentrate their activities mainly on their home market (ketels, 2016) and it is extremely import for young innovative firms (wach, 2016).it affects small and medium-sized enterprises (smes), i.e., firms with no or relatively little international experience. it constitutes for them a kind of barrier to entering new markets. as a result, they interpret international activity through the prism of the costs it generates, often forgetting that the initiation of internationalisation processes is associated with a range of benefits, such as risk diversification, economies of scale or protection against market fluctuations or changes in trends, which often become the cause of liquidity problems for the company. based on several studies, including those presented by the ahroni’s thesis (ahroni, 1966), foreign investments generally are perceived as bearing a much higher risk than domestic investments due to the limited availability of information about foreign markets and the higher cost of obtaining information about the home market. the prospect theory, in turn, degree of internationalization and financial performance of gaming… | 53 suggests that a company’s financial performance correlate negatively with its willingness to take risks (kahneman & tversky, 1979). it means that when a company meets the performance targets set by decision-makers, they are inclined to choose many lower-risk strategies to maintain their profits. it illustrates a situation in which, on the one hand, managers who achieve tangible benefits are not willing to take risks associated with the process of internationalisation. however, on the other hand, when the company’s financial situation forces its executives to react. they, due to low international awareness, do not use the opportunities guaranteed by international markets and do not initiate internationalisation. however, the prospect theory complements the extremes related to the entity’s financial situation, i.e., high liquidity and unprofitable activity, consistently assuming that the worse its result, the more risk it is willing to take. if the company characterises over-liquidity, it will be more willing to look for places to invest its capital (jung & bansal, 2009). in the first case, when results are lower than expected, managers will evaluate current strategies and, as losses escalate, will accept a higher level of risk. in the opposite situation, they will regard internationalisation as an investment forgoing the distribution of today’s profits favouring future and uncertain profits. this observation provides the basis for the thesis of a relationship between internationalisation and company performance, but one can only speak of correlation, not causation, at this stage of the study of the issue. the aspect of the search for a causal relationship in international literature has been present for some time. in recent years, research has mainly focused on the extent to which the degree of internationalisation (doi) influences corporate performance. some of these studies suggest that firms, to some extent, preserve the mobility of their resources to achieve economies of scale and exploit imperfections in markets and expand their business opportunities (chalmers et al., 2020; gomes & ramaswamy, 1999; steinbruch et al.,2020; tallamn & li, 1966). this theory notes that firms do not become multinational unless there is an opportunity for advantage, so foreign expansion must positively impact firm performance (lópezmorales & gómez-casas, 2015). however, the popularisation of research in this area is becoming a reason to abandon this scientific consensus favouring the many models developed over recent decades. studies on the impact of internationalisation in british industrial centres have shown a linear convergence between degree of internationalisation (doi) and company performance with an upward trend (grant, 1987), which means that a greater doi generates an increase in economic benefits for companies. another study presented by gomes and ramaswamy (1999) empirically proved that, in fact, between the two coefficients, there is a linear convergence. however, with a negative trend, the doi, over time, negatively affects productivity, so it remains positive in productivity, but these benefits begin to decrease and are not as great as at the beginning of the international expansion (gomes & ramaswamy, 1999). the dispute about the convergence of the linear impact of internationalisation on firm performance some attempted to overcome by other researchers who argued that this relationship is not linear but ushaped. however, the empirical re-adaptation of the model showed two faces of this relationship. one, supporters of the u-shaped form of the relationship considered that companies initially represent a negative performance related to the costs of internationalisation, but when internationalisation begins to bring tangible benefits, the trend slowly turns into an increasing relationship (ruigrok & wagner, 2003). the model’s shape has been adopted by opponents of this theory, suggesting that the inverted letter “u” fulfils the characteristics of describing economic reality. basing the thesis on empirical evidence, they suggested that the relationship takes the form of an inverted letter “u” between doi and company performance, which means that with time and increasing scale of the degree of internationalisation, the positive impact on the company’s performance offsets by the costs of coordinating international operations in different countries (gomes & ramaswamy, 1999). one of the most significant conclusions from the above models is that internationalisation does impact corporate financial performance. it continues to be an influence that requires further research, whose structure and contingency still elude researchers in its irrevocable form. the corporate performance itself is a construct that results from several not undeviating related factors arising from the company’s ventures and external factors. the binary adoption of this relationship is essential because the internationalisation of businesses today is considered a factor in the entity’s success. the fact that relational models do not fully explain the phenomenon does not mean that their understanding does 54 | sławomir szwajkosz not affect the decision-making process because just the awareness of this relationship can affect the company’s strategy. research methodology in the literature on the subject, it seems to be gaining popularity to study the impact of the internationalisation of a business unit on its financial performance by comparing the above to the doi internationalisation scale or the transnationality (tni) coefficient proposed by unctad (2007). over many decades of development of the research domain, many researchers have pointed out that the main element for assessing the degree of internationalisation should be the share of foreign sales in the company’s total sales (fsts). siddharthan and lall (1982), based on a study of the 100 largest multinational corporations of the united states in terms of firm growth, where they took fsts as the independent variable, concluded that the degree of internationalisation had a negative impact on the firm’s growth rate (siddharthan & lall, 1982). other researchers, again based on the 100 largest multinational corporations in the united states but enriching the research sample with the 100 largest european corporations, concluded that financial performance improved monotonically with increasing fsts, but peaked and declined when fsts exceeded the 60% – 80% fsts threshold (geringer et al., 1989). this conclusion was contrary to the research of daniels and bracker (1989), who, based on 116 american multinational corporations, confirmed the thesis on the effect of internationalisation on corporate financial performance, where the researchers designated fsts as the independent variable. adopting the share of foreign sales in total sales as the only estimator of the scale of internationalisation doi seems problematic. nevertheless, as an external observer, it is not straightforward to obtain the information regarding the company necessary to determine the transnationality index (tni) or transnational activities spread index (tasi). however, according to the polish accounting act and the code of commercial partnerships and companies, it is obligated to report revenues from sales of foreign origin, which exhibits ease to convert into a ratio comparing foreign sales to total sales. consequently, although the practice of using the fsts indicator is fraught with research uncertainty, it is one of the few pieces of information that a researcher can swiftly obtain at the stage of aggregating a company’s financial information; therefore i, emphasising awareness of the problems of using the above indicator, decide to use it in this study. the evaluation of the impact of this aspect of internationalisation on the company’s financial performance will be presented in four financial fields of the company’s performance, represented by four groups of financial ratios. at the same time, the study’s main objective is the correlational assessment of the relationship between the financial situation represented by the above-mentioned financial ratios and its internationalisation, represented by the fsts ratio, which is the resultant of the analysed geographical structure of income. within the framework of the article’s primary objective thus formulated, i am articulating a specific objective to verify the economic sense of applying the fsts indicator in assessing the impact of the company’s internationalisation on its financial performance. the research process for this article involves the verification of the following research hypotheses: h1: there is a correlation between increasing foreign sales shares in total sales and improving liquidity performance of the firm. h2: there is a correlation between an increase in the share of foreign sales in total sales and improving the profitability performance of the firm. h3: there is a correlation between increased foreign sales shares in total sales and a reduction in the firm’s debt. h4: there is a correlation between increasing foreign sales shares in total sales and increasing management efficiency of the firm. h5: using the ratio of the share of foreign sales to total sales in determining the impact of internationalisation on a firm’s financial performance retains an economic sense. h6: the degree of internationalisation of a firm (doi)has a positive impact on its financial position. degree of internationalization and financial performance of gaming… | 55 the method used in this study – a case study, applied as a deductive method, will constitute a check or analysis of the relationships between variables, which are the basis of quantitative research methods. within the framework of the present work, i decided to precisely choose the case study method, thus constituting an analysis of existing statistical data, as it constitutes a systematic procedure implemented to audit the content of recorded information in the form of statistical data, where the source of these data will be the enterprise itself, which is obliged to publish financial statements. in order to verify the research hypotheses, the paper applies the indicator analysis, whose history of application dates back to the second half of the 19th century (horrigan, 1968) when, along with the development and industrial maturity of the united states, there was a growing demand for solutions in financial mathematics that would make it possible to evaluate a company’s economic and financial performance. during the development of this tool, authors of the indicator analysis separated the four most essential elements of a company’s financial performance. using the literature on the subject, calculating tools and my knowledge, i developed eleven indicators that constitute the foundation of the research process presented in this paper, and these are as follows: i. financial liquidity ratios: (1) current ratio, (2) quick ratio; ii. profitability ratios: (3) return on sales, (4) return on assets, (5) return on equity; iii. company debt ratios: (6) debt ratio, (7) long-term debt ratio, (8) long term capital fixed to assets; iv. company management efficiency ratios: (9) total asset turnover, (10) receivable’s turnover in days. the indicators resulting from the analysis of the company’s financial data will be related to the geographical structure of cd projekt’s revenue, thanks to the correlation method proposed by karl pearson as follows (mukaka, 2012): � = ���[�, ] �[�] ∗ �[ ] in addition to the sources of statistical data, which are the financial statements of the company cd projekt from 2010 to 2019 (period of 10 years), published in the court and business monitor, while fulfilling the obligation under the law of the country following the address of the registered office of the company, i will also use the literature on the subject published both in the continuous publication and industry journals. results and discussion geographical structure of revenue one of the elements that do not appear in the literature and the interpretation of the indicator analysis is the analysis of the geographic structure of revenue. it can provide me with knowledge about the possible diversification of the company’s sources of income and, what seems essential from the point of view of the subject of this article, some knowledge about the internationalization of the studied company. given the presented observation, i decide to enrich the analysis with the geographical structure of revenue and the related internationalization index fsts. the table presents the aggregated geographical structure of revenue of the cd projekt capital group, for which data i obtained from consecutive consolidated financial statements of the cd projekt capital group (table 1). relationship between cd projekt’s liquidity analysis and internationalization for an analysis of a company’s liquidity, it seems crucial to use factors that reflect the entity’s ability to meet its short-term obligations, while relating these values to the changing geographical structure of exports will make it possible to define the correlation between the values indicated, or the lack thereof. the indicators established for this analysis will be (table 2): 1. current liquidity ratio (cr), established as the ratio of current assets to current liabilities, informing how many times current assets cover current liabilities. 2. high liquidity ratio (qr), established as the relation of total assets fewer inventories and prepayments and accruals to current liabilities, which shows the degree to which current liabilities are covered with assets characterized by a high degree of liquidity. 56 | sławomir szwajkosz table 1. geographical structure of cd projekt’s revenue between 2010 and 2019 place of revenue 2010 (in %) 2011 (in %) 2012 (in %) 2013 (in %) 2014 (in %) 2015 (in %) 2016 (in %) 2017 (in %) 2018 (in %) 2019 (in %) local 73.60 50.30 46.10 43.70 4,32 4,68 4,53 5,29 3,43 3,36 foreign 26.40 48.70 53.90 56.30 95.68 95.32 95.47 94.71 95.57 96.64 europe */since 2018 only eu 20.30 17.40 16.30 17.70 34.47 24.94 26.58 23.86 29.08 25.25 north america */since 2018 only u.s. 4.80 27.70 31.20 30.30 47.87 56.83 55.45 53.98 54.99 59.95 south america */until 2018 n/a – – – – – – – – 0.75 0.67 asia */until 2019 ussr + asia 0.30 1.00 2.20 2.10 2.74 7.86 8.79 10.64 8.53 8.59 australia */until 2018 n/a – – – – – – – – 1.98 2.06 africa */until 2018 n/a – – – – – – – – 0.24 0.12 rest */since 2018 n/a 1.00 3.60 4.20 6.20 10.60 5.69 4.65 6.23 – – notes: * – indicates a change in data presentation methodology; n/a – stands as not applicable. source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. table 2. profitability ratios of cd projekt capital group for the years 2010-2019 profitability analysis 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 cr 1.05 1.74 2.48 2.70 1.98 3.67 7.85 7.68 6.23 2.65 qr 0.48 0.90 1.45 1.37 0.69 3.58 7.68 7.53 6.12 2.53 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. an analysis of the development of liquidity ratios at cd projekt between 2010 and 2019 shows that the company maintained its financial liquidity throughout the analyzed period. however, in the initial period, i.e., in 2010, the company may have recorded temporary problems with the current payment of liabilities, as the ratio of coverage of liabilities with assets indicates their borderline low levels. in 20112014, the level of financial liquidity was at an almost optimal level; however, in 2015-2018, the company recorded a significant over-liquidity (working capital resources in 2017-2018 exceeded current liabilities by almost eight times), only to approach the optimal level of indicator values again in 2018. having analyzed the company’s financial liquidity, it is worth relating the indicated values to the geographical structure of revenue. the relation will determine how the values of financial liquidity ratios correlate with changes in the company’s revenue sources and justify the correlation or lack thereof. table 3. summary of correlations of cd projekt liquidity analysis indicators to the geographical structure of revenue in the period 2010-2019 geographical breakdown of revenue liquidity indicators correlation coefficient value fsts (foreign sales to total sales) cr (current ratio) 0.6311 qr (quick ratio) 0.6459 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. cd projekt’s penetration of the domestic market is so high that to increase cash inflows, the company must expand beyond its home market and broaden its customer base to include foreign customers. this observation seems significant because both the current ratio and the high liquidity ratio show that in cd projekt, an increasing percentage of export sales correlates highly with an increase in liquidity ratios (table 3), the reason for which is the limited possibility of expanding the customer base in the domestic market. this also means that in the case in question, the increasing doi (according to the fsts measure) to a significant extent leads (or, using the literature on the subject directly, “correlates highly”) to an improvement in the company’s financial liquidity, which allows me to confirm the hypothesis that there is a correlation between the increase in the share of foreign sales in total sales and the improving liquidity results of the company. especially in the era of digital distribution, where the company does not have to spend money on transporting or packaging the product, the main cost appearing in the product’s price is its production cost. therefore, an increasing volume of sales allows the fixed costs to be spread over a more significant number of copies of the game sold, which affects degree of internationalization and financial performance of gaming… | 57 the revenue generated from the sale of products. it is, therefore, reasonable to conclude that in the case of the company in question, its internationalization had a positive impact on its liquidity. relationship between cd projekt’s profitability analysis and internationalization the result of actions determined by effectiveness, efficiency and adaptability is a profitable activity. the usage of these determinants leads to a particular situation. the expected output of it is profitability based not only on the company’s specific activities but also on the enterprise. however, the profitability of an enterprise can be evaluated based on the context of the measures used to assess it, focusing on the profitability of sales, assets, or equity involved (moscviciov et al., 2010). to carry out the analysis, indicators i will apply to present, analyze and evaluate the profitability of cd projekt in the years 2010-2019. indicators representing each aspect of profitability will serve this purpose, and they will be as follows (table 4): 1. return on sales (ros), determined as the percentage of net profit in net sales, showing what profit margin a specific volume of sales brings; 2. return on assets (roa), calculated as a percentage of net profit in the total value of assets, indicating the ability of assets to generate profit, thus providing information on the effectiveness of asset management in the company liquidity; 3. return on equity (roe), determined as the value of net profit concerning the value of equity and expressed as a percentage, provides information on the effectiveness of equity. table 4. profitability ratios of cd projekt capital group for the years 2010-2019 profitability analysis 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 ros -6.84% 17.30% 17.15% 10.18% 4.86% 42.91% 42.90% 43.24% 30.13% 33.63% roa -4.44% 19.09% 18.56% 8.67% 2.78% 66.66% 32.24% 22.68% 10.90% 15.86% roe -2.06% 12.72% 13.86% 6.65% 1.88% 51.95% 28.63% 20.40% 9.70% 12.49% source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. the higher the value of the profitability ratios, the more profitable the company’s activity is. however, it is difficult to determine their optimum level as absolute values, so the literature on the subject points instead to their assessment through the prism of changes over time, rather than an analysis of specific values somehow separated from the previous ones. an analysis of profitability ratios in cd projekt capital group in the years 2010-2019 emphatically proves the existence of two periods of the company’s development – the years 2010-2014 and the years 2015-2019. in the first period indicated, and more specifically its initial year, the company recorded losses, resulting from the costs of sales, overheads, and other operating costs, which absorbed the company’s profit. the following years of the period in question saw a definite improvement in the ratios resulting from the release of the company’s new product, which had a positive effect on sales, raising the value of the sales profitability ratios to the range of 4.86% – 17.30%, return on capital to the range of 2.78% – 19.09% and return on assets, which was in the range of 1.86% – 6.65%. in the next separated period, i.e., from 2015 to 2019, the company’s profitability results were already characterized by very high profits and thus also by above-average good profitability ratios. in the second period of the company’s operations, the ranges of the above were set at levels of 30.13% – 42.91% for sales profitability, 10.90% – 66.66% for capital profitability and 9.70% – 51.95% for asset profitability. again, as in the case of the liquidity analysis, it is worthwhile to relate the indicated profitability ratios to the geographical revenue structure by determining whether a change in the fsts ratio and, therefore, a change in the share of foreign sales in total sales, statistically explains the changes in the profitability ratios (table 5). the analysis of correlation ratios can begin with the ratio presenting the lowest value, which means a value of 0.4446 for the roe ratio. according to pearson’s interpretation of the correlation coefficient, in the case of the company cd projekt in 2010-2019, the increasing percentage of export sales correlates on average with the increase in the return on equity ratio (table 5). a high value of this ratio also higher capital efficiency, as it creates opportunities to obtain high dividends and allows to use part of the funds for further business development. the increasing value of net profit while 58 | sławomir szwajkosz maintaining the value of capital at the same level will increase the theoretical effectiveness of the company; however, using the correlation index to determine the convergence of changes in the profitability index and changes in the geographical structure of income, certain aspects of the company’s activity should not be overlooked. it can be observed, when analyzing operations on the company’s capital, that activities that cause a decrease in the value of the return on equity ratio positively affect the capital structure, increasing the share of equity in the total capital, thus reducing the financial leverage, and thus have their positive impact on the valuation and profitability of the company. therefore, the correlation between roe and the geographical structure of income exists and is observable. however, apart from increasing net profits, the stock company performs several activities and operations, not observable within the correlation indicator, which has its own financial or accounting justification but negatively influences the correlation coefficient. table 5. summary of correlations of cd projekt profitability analysis indicators to the geographical structure of revenue in the period 2010-2019 geographical breakdown of revenue profitability indicators correlation coefficient value fsts (foreign sales to total sales) ros (return on sales) 0.5020 roa (return on assets) 0.4446 roe (return on equity) 0.4779 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. a further consideration in discussing the correlation values of the geographical composition of revenue and roa is that the use of a correlation as simple as pearson’s coefficient does not consider an essential piece of information for the analysis, the volume of foreign trade. profits from abroad lag the share of the revenue from abroad in the geographical structure at specific points. the situation is quite the opposite when the discussed geographical structure is related to the return on sales, which shows a very high correlation, and which can be interpreted as the fact that the increasing percentage of foreign sales in total sales has a direct impact on the increase in the return on sales ratio. that confirms the hypothesis, which assumed a correlation between increasing foreign sales shares in total sales and improving the company’s profitability results. this effect is related to the fact that foreign markets are potentially more absorptive, even with a low penetration level, than domestic markets, as proven by the economies of scale theory. the export development of the publishing studio cd projekt was directly linked to opening to foreign markets characterized by a much greater capacity than the domestic market. therefore, in the case of the company in question, the thesis that increasing the share of the revenue from export sales in the geographical structure of revenue is associated with an increase in sales profitability is justified. relationship between cd projekt’s debt analysis and internationalization even companies unrivalled industry leaders and the largest private entity listed on the warsaw stock exchange in terms of accumulated assets cannot rely solely on equity. the main objective of a debt analysis is to determine the level and structure of a company’s external capital by verifying whether the level of external capital threatens the company’s financial independence (gabrusewicz, 2014). the desired effect of this analysis is to determine whether the company can pay its long-term debts within a certain period and in a certain amount. as part of the debt analysis, the following measures will be indicated and calculated (table 6): 1. debt ratio (dr, from debt ratio) as the ratio of total liabilities and provisions for liabilities to total assets of the company, informing mainly about the importance of foreign capital in financing the company’s assets (wach, 2017); 2. long-term debt ratio (ltdr) as a relation of long-term debt to equity, expressed as a percentage, informs about the burden of equity with external, long-term forms of financing; 3. long term capital to assets ratio (ltcfa), as a ratio of equity to fixed assets, informing about the degree of financial independence by measuring the share of financing assets with equity. degree of internationalization and financial performance of gaming… | 59 table 6. debt ratios of cd projekt capital group for the years 2010-2019 debt analysis 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 dr 0.54 0.33 0.25 0.23 0.33 0.22 0.11 0.10 0.11 0.21 ltdr 9.53% 4.10% 3.75% 2.38% 0.86% 0.55% 0.95% 0.42% 0.59% 1.79% ltcfa 1.04 1.44 1.69 1.81 1.82 3.75 4.60 3.47 2.55 1,.67 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. in the case of the general debt ratio, i.e., the ratio of external capital and provisions for liabilities to total company assets, the expected value, according to the literature, should not exceed 50%. some theoreticians assume that values in the range of 0.57-0.67 constitute the upper, safe limit of this measure. when analyzing the value of the available debt ratio at cd projekt in the period under analysis, only the initial period, i.e., 2010, raises some concerns. the value of 0.54 approached the upper limit of safe debt but decreased with time, which may indicate the decreasing involvement of debt capital as a form of financing the company’s activity, which translates into a permanent decrease in investment risk and an improvement in the company’s creditworthiness. however, during the period under review, a noticeable increase in the ratio in 2014 at a level of almost 50%, from a ceiling of 0.23 to 0.33. perhaps the studio was looking for external sources of financing to complete the project. it might have also prepared for the release of the product by entering contracts before its completion. another explanation seems to be that the company preferred to operate with someone else’s capital, which was losing value over time, rather than with its capital, which brought the company tangible profits, and the whole process did not have a significant impact on the company’s debt level (table 6). table 7. summary of correlations of cd projekt debt analysis indicators to the geographical structure of revenue in the period 2010-2019 geographical breakdown of revenue debt indicators correlation coefficient value fsts (foreign sales to total sales) dr (debt ratio -0.7666 ltdr (long term debt ratio) -0.9063 ltcfa (long term capital fixed to assets) 0.6631 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. the first index representing the lowest level of correlation is the equity to fixed assets ratio coefficient, which was at the level of 0.6631, which in the light of interpretation means high correlation. the relatively low correlation coefficient can be explained by the fact that changes in capital value occur in a different period than changes in the geographical structure of income. a different situation occurs in the case of the general debt ratio. here correlation with the geographical structure and revenue from 2010 to 2019 was -0.7666. interpreting the above value, that can be concluded that the increasing percentage value of export sales correlates very highly with the decrease in the general debt ratio. on the one hand, this indicator shows a very high correlation (table 7), but on the other hand, a specific dependence can be observed, the awareness of which explains the appropriately lower than expected value of the correlation. the degree of overlap is not close to the unit value because it is more economical for a company to acquire free capital from customers who are ready to pay for a product that in principle does not exist yet than to use its capital, which in the meantime, thanks to mechanisms such as o/n deposits (overnight deposit) generates real profit for the entity. the value of the indicator will never indicate an almost certain correlation in a situation in which the company behaves economically, which is understood by looking for the cheapest and lowest-risk forms of financing, and indebtedness generated as an advance from customers, which is capital with basically no costs and does not represent any significant risk. the last correlation coefficient represents an extremely high level and is the correlation coefficient of changes in the geographic structure of revenue and the long-term debt ratio. according to the interpretation of the coefficient, an increasing percentage of export sales almost certainly correlates with a decrease in the long-term debt ratio, which can 60 | sławomir szwajkosz be explained by the fact that exports made it possible to generate more and more profits from operations, as shown in the profitability analysis. in the case of cd projekt, the hypothesis presented by me in the introduction can therefore be accepted that there is a correlation between the increase in the share of foreign sales in total sales and a decrease in the indebtedness of the company. relationship between cd projekt’s management efficiency analysis and internationalization the last of the stages of evaluating a company from a financial point of view in the framework of ratio analysis is the analysis of the company’s management efficiency, i.e., the translation of the company’s skills and capabilities into financial language, through a series of values determining the efficiency of using the company’s resources in the realities of the economic environment. within the analysis framework, i will use two indicators, in my opinion, important from the analysis point of view, which belongs to the group of rotational indicators. using them, he will establish basic information about the efficiency of cd projekt’s enterprise management in the years 2010-2019 and interpret this information. these will be (table 8): 1. asset turnover ratio (tat), created based on the comparison of net sales revenues to total assets, which informs what part of the company’s assets was covered by the profit of a given accounting period; 2. receivables turnover ratio in days (rt), created based on the average level of trade receivables to total sales revenue, multiplied by the number of days in the accounting period, inform the number of days in which the company’s financial resources are frozen in receivables. table 8. cd projekt capital group’s business management efficiency indicators for the years 2010-2019 efficiency analysis 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 tat 0.30 0.74 0.81 0.65 0.39 1.21 0.67 0.47 0.32 0.37 rt – 67.17 70.66 62.01 44.51 21.52 49.78 46.42 41.88 58.32 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. the tat ratio indicates the ratio of the company’s net profit to the assets that generated this profit, and its value was very high for cd projekt between 2010 and 2019. the beginning of the examined period, i.e., 2010, was objectively the weakest period in terms of the company’s asset turnover, reaching a value of 0.3 (table 8), which translates into information that the assets accumulated by the company allowed it to generate 30% of its value in net profit. subsequent years, and therefore subsequent products of the studio, increased this measure accordingly. analyzing the values of the rt indicator, one can notice the initially long period of waiting for repayment of debts among creditors, which from 2011 to 2013 did not fall below two months. the following two years saw an improvement in collecting debts in 2014 at 45 days and 2015 at the lowest level – 22 days. after 2015, the values returned to a level above 40 days, with a peak in 2019 of 58 days (table 8). table 9. summary of correlations of indicators of cd projekt’s management efficiency analysis to the geographical structure of revenue in the period 2010-2019 geographical breakdown of revenue management efficiency indicators correlation coefficient value fsts (foreign sales to total sales) tat (total asset turnover) 0.0289 rt (receivable turnover in days) -0.7501 source: own compilation based on: consolidated financial statements of cd projekt capital group for 2019 and previous years. starting from the value of the rt indicator, an interesting correlation can be observed, which boils down to the interpretation that an increasing percentage of export revenues in total revenues correlates highly with an increase in the value of trade receivables turnover in days (table 9). the conclusion that can be drawn from the value of the correlation indicator is that the company, along with the increase in international importance and improvement of its competitiveness, shortened the receivables turnover period, requiring contractors to pay receivables in shorter periods. the second of the indicators of the company’s management efficiency presented in the table above, i.e., the correlation index of the company’s asset turnover and the geographic structure of its revenue, almost shows no degree of internationalization and financial performance of gaming… | 61 signs of linear correlation (table 9). that can be concluded with the observation that the company’s asset profitability is not related to the changing geographic structure in a linear way, which allows only partial confirmation of the hypothesis that there is a correlation between the increase in the share of foreign sales in total sales and the increasing management efficiency of the company.table 10 presents the summary of the verifications of all six research hypotheses presented in this article. table 10. verifications of all six research hypotheses no. hypotheses result h1: there is a correlation between increasing foreign sales shares in total sales (fsts) and improving liquidity performance of the firm. confirmed h2: there is a correlation between an increase in the share of foreign sales in total sales (fsts) and improving the profitability performance of the firm. confirmed h3: there is a correlation between increased foreign sales shares in total sales (fsts) and a reduction in the firm’s debt. confirmed h4: there is a correlation between increasing foreign sales shares in total sales (fsts) and increasing management efficiency of the firm. confirmed h5: using the ratio of the share of foreign sales to total sales (fsts) in determining the impact of internationalisation on a firm’s financial performance retains an economic sense. confirmed h6: the degree of internationalisation of a firm (doi) has a positive impact on its financial position. confirmed source: own study. conclusions the result of the study is undoubtedly the confirmation of the thesis of preserving the economic sense of using the fsts index in the study of the impact of the company’s internationalisation on its financial performance. the specific objective of the preceding article was to assess the effects of the internationalisation process of the company on its financial position, and i achieved this objective, which confirms, according to the principle of deductive reasoning, that the assessment of the impact of the internationalisation process of the company made based on the fsts indicator retains the economic sense. the study’s primary objective was also, thanks to the research presented in this paper, achieved, resulting in the confirmation of the sixth hypothesis, if the internationalisation of the company has a positive impact on its financial position. as part of the analytical process, thanks to the presentation of output data proving that the company cd projekt is internationalised and that the change in the value of the company’s financial indicators to a certain extent, currently exposed in the correlation statistics, was intimated by changes in the geographical structure of income, it is reasonable to conclude following the derivation rule that the internationalisation of the company discussed in the case study had its desired effect on its financial performance. based on the analysis of statistical data and case study analysis, the result of the conducted research is the verification of my detailed hypotheses with the result of the study. in this paper, the only one video game company was presented and discussed (as the case study); however, the noticed trend seems to be maintained within the whole industry. therefore, there is an obvious need for further attempts to study the impact of internationalization on companies’ financial performance within the creative industry. it seems that the video game industry reveals a propensity to internationalize. therefore, further studies are needed. since the study presented in this paper was limited to only one sample company (a case study method), the output data does not represent the entire industry (lack of representativeness), but it encourages further exploration of the topic and expand the research, which i strongly recommend. 62 | sławomir szwajkosz references ahroni, y. (1966). the foreign investment decision process. boston: division of reaserch, graduate school of business administration. barłożewski, k., & trąpczyński, p. (2021). internationalisation motives and the multinationality-performance relationship: the case of polish firms. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 85-104. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090206 chalmers, d., manetta, e.,& sensini, l. (2020). r&d and internationalization: efect on the performance of smes. international journal of advances in management and economics, 9(3), 39-48. https://doi.org/10.31270/ijame/v09/i03/2020/5 cushman & wakefield llp (2016). where in the world: business processoutsourcing and share service location index 2016. qbusiness.pl. retrieved from https://www.qbusiness.pl/uploads/raporty/cwbpo2016.pdf daniels, j.d., & bracker, j. (1989). profit performance: do foreign operations make a difference? management international review, 1(29), 46-56. gabrusewicz, w. (2014). analiza finansowa przedsiębiorstwa. teoria i zastosowanie.warszawa: pwe. geringer, j.m., beamish, p.w.,& dacosta, r.c. (1989). diversification strategy and internationalization: implications for mne performance. strategic management journal, 2(10), 10-19. https://doi.org/10.1002/smj.4250100202 global enterpreneurship monitor (2021). 2020/2021 global report. london: global enterpreneurship research association. gomes, l., & ramaswamy, k. (1999). an empirical examination of the form of the relationship beteen multinationality and performance. journal of international business studies, 1(30), 173-188. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490065 graham, b., &dodd, d. (2009). security analysis. new york: mc graw hill. grant, r.m. (1987). multinationality and performance among british manufacturing companies. journal of international business studies, 3(18), 79-89. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490413 horrigan, j.o. (1968). a short story of financial ratio analysis. the accounting review,2(43), 284-294. https://www.jstor.org/stable/243765 jung, j.,& bansal, p. (2009). how firm performance affects internationalization. management international review, 6(49), 711. https://doi.org/10.1007/s11575-009-0014-7 kahneman, d., & tversky, a. (1979). prospect theory: an analysis of decisions under risk. econometrica, 2(47), 263-292. https://doi.org/10.2307/1914185 ketels, ch. (2016). review of competitiveness frameworks: an analysis conducted for the national competitiveness council. dublin: national cometitiveness council. lópez-morales, j.,& gómez-casas, m. (2015). degree of internationalization (doi) and performance relationship: an empirical and conceptual approach. international journal of academic reaserch in business and social sciences, 4(9), 39-56. http://dx.doi.org/10.6007/ijarbss/v4-i9/1128 maciejewski, m., & głodowska, a. (2020). economic development versus the growing importance of the financial sector: global insight. international entrepreneurship review, 6(3), 77-90. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.06 moscviciov, l., batrancea, m., batrancea, i., & batrancea, a. (2010). financial ratio analysis used in the enterprises. annals of the university of oradea: economic science, 2(1), 600-603. mukaka, m.m. (2012). statistic corner: a guide to appropriate use of correlation coefficient in medical reaserch. malwi medical journal, 24(3), 69-71. ruigrok, w., & wagner, h. (2003). internationalization and performance: an organizational learning. perspective. management international review, 43(1), 63-83. rymarczyk, j. (2020). technologies, opportunities and challenges of the industrial revolution 4.0: theoretical considerations. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 185-198. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080110 siddharthan, n.s., & lall, s. (1982). recent growth of the largest u.s. multinationals. oxford bulletin of economis and statistics, 1(44), 1-13. https://doi.org/10.1111/j.1468-0084.1982.mp44001001.x degree of internationalization and financial performance of gaming… | 63 steinbruch, f., nunes, m., & nascimento, l. (2020). companies’ performance on the internationalization process. revista pensamento contemporâneoem administração, 14(1), 34-55. https://doi.org/10.12712/rpca.v14i1.38441 tallman, s., & li, j. (1996). effects of international diversity and product diversity on the performance of multinational firms. the academy of management journal, 39(1),179-196. https://doi.org/10.1111/j.1468-0084.1982.mp44001001.x trąpczyński, p., & halaszovich, t. (2021). exploitation-exploration balance and its performance outcomes: a study of fdi portfolio decisions of new multinational. entrepreneurial business and economics review, 9(4), 115129. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090408 uctad (2007). the diverse of the largest transmnational corporations.new york and geneva: united nations. wach, k. (2016). innovative behaviour of high-tech internationalized firms: survey results from poland. entrepreneurial business and economics review, 4(3), 153-165. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040311 wach, k. (2017). exploring the role of ownership in international entrepreneurship: how does ownership affect internationalisation of polish firms? entrepreneurial business and economics review, 5(4), 205-224. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050410 wach, k. (2021). the evolution of the uppsala model: towards non-linearity of internationalization of firms. international entrepreneurship review, 7(2), 7-19. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0702.01 author sławomir szwajkosz bachelor in international economics, specialized in international trade from cracow university of economics (poland, 2021). currently a master student of financial markets as well as international trade at the same university. correspondence to: mr. sławomir szwajkosz, e-mail: sl.szwajkosz@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-7714-3163 acknowledgements and financial disclosure the article is a result of the bachelor thesis written in the years 2020-2021 within international economics (msg) major and international trade (hz) specialization under the supervision of prof. dr hab. krzysztof wach. the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-09-01-05-pp061--2125-firlej,firlej,luty 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.05 economic growth and decent work as a goal of sustainable development in the european union in the pre-pandemic and pandemic period krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty a b s t r a c t objective: the research objective of this article is to compare the european union member countries in terms of achieving the sustainable development goal of economic growth and decent work during the covid-19 pandemic. research design & methods: the study used a set of quantitative data, the realization of indicators proposed for goal 8 of the document transforming our world: the 2030 agenda for sustainable development signed at the summit in new york, 25-27 september 2015 by the leaders of the un member countries for all 27 eu member states. the analysis was based on the tools of multivariate statistical analysis, a model method for linear ordering of objects proposed by ching-lai hwang and kwangsun yoon – the technique for order of preference by similarity to ideal solution (topsis). findings: the grouping of member countries according to the degree of implementation of the above-mentioned indicated a very good position of five countries with the highest value of the synthetic measure (netherlands, ireland, luxembourg, denmark, sweden) and a good one for germany, belgium, finland, austria, france, slovenia, the czech republic, and malta. bulgaria and greece fared particularly negatively against the analysed group of countries. the hypothesis stating that under the conditions of the covid-19 pandemic most of the indicators for achieving sustainable development goal 8 worsened in most european union member states was verified positively. in the era of the covid-19 pandemic, varying percentage changes were observed in individual indicators of achieving the above-mentioned goal in the studied group of countries. implications & recommendations: the results obtained under the individual indicators of sustainable development goal 8 indicate the need for differentiated economic policy measures in individual countries for improving the situation in selected areas of the economy. these require a pragmatic and holistic approach that takes into account, on the one hand, local development conditions and the possibility of economic improvement, and, on the other hand, the need to ensure the health and well-being of the population under the risk of a recurrence of the covid-19 pandemic. contribution & value added: the value added of the work is the classification of the european union member countries according to their progress in achieving the sustainable development goal of economic growth and decent work (sdg 8) and the analysis of changes in indicators monitoring changes in these areas under conditions of the covid-19 pandemic. article type: research article keywords: economic growth; decent work, sustainable development goal, covid-19 pandemic, european union countries jel codes: o11, q01 received: 19 october 2022 revised: 20 february 2023 accepted: 22 march 2023 suggested citation: firlej, k.a., firlej, c., & luty, l. (2023). economic growth and decent work as a goal of sustainable development in the european union in the pre-pandemic and pandemic period. international entrepreneurship review, 9(1), 61-76. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.05 international entrepreneurship review ri e 62 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty introduction the outbreak of the covid-19 pandemic has significantly affected all areas of economic life and caused many changes in the functioning of societies around the world. the threat of covid-19 spreading internationally was announced by the world health organization (who) in january 2020, and the onset of the pandemic in march 2020 (who, 2020). the spread of the covid-19 pandemic placed an undue burden on public health systems (yuk-chiu yip, 2021) and caused the most serious public health crisis since the 1918 influenza pandemic in spain (silva & pena, 2021). the experience of the covid-19 pandemic is likely to change the rules of health systems indefinitely (nicola et al., 2020a). forced to respond quickly to rapidly increasing infection rates and public health risks, governments around the world have taken measures including closing borders, restricting travel, establishing quarantines, mandating the wearing of masks, or differentiating regions and countries in terms of epidemiological risk (blavatnik school of government & university of oxford, 2020; oliu-barton & pradelski, 2021; pan et al., 2020; sjödin et al., 2020). it was recommended that employees be directed to work from home, and when this was not possible, employers were required to create conditions that allowed for social distancing (callaway et al., 2021). to date, remote work has not been particularly widespread (kossek & lautsch, 2018) and as a result of the outbreak of the covid-19 pandemic, it has become normal practice (lee & lee, 2021; wang et al., 2021), except in industries where this is not possible (phillips, 2020). moreover, many schools and universities have moved to remote learning (leigh et al., 2021; morgan, 2020; rahiem, 2020). these activities have undergone numerous modifications to accommodate the subsequent phases of the pandemic (dai & wang, 2020). the covid-19 pandemic had a devastating impact not only on the health of the population but also led to huge perturbations in the functioning of the european and global economies. it caused supply and demand shocks in many countries. health and economic problems have reduced household incomes, increased unemployment (brzezinski, 2021) and caused a decline in the gross domestic product (gdp; beckman et al., 2021). all european union member states have experienced a decline in economic growth (baneliene, 2022). production, consumption and trade patterns were affected directly as a result of freezing the economy and introducing social distancing measures (espitia et al., 2021). the pandemic turmoil caused severe turbulence in many parts of the economy covering: primary sectors, which include industries involved in the extraction of raw materials, secondary sectors involved in the production of finished products, and tertiary sectors, affecting all service delivery industries (nicola et al., 2020b). industries that alternated between freezing and thawing were particularly affected, such as food service (madeira et al., 2020), tourism (zenker & kock, 2020), hospitality (gursoy & chi, 2020) and long-haul transportation (rothengatter et al., 2021). during the covid-19 pandemic, the financial performance of economic agents around the world deteriorated significantly, but this was less pronounced in countries with better health systems and more mature financial systems and institutions. to stabilise macroeconomic indicators, some countries carried out monetary expansion (ceylan et al., 2020), while the european central bank (2020) and the european union (the council of the eu, 2020; european commission, 2020) proposed aid programs aimed at pulling the european economy out of the crisis. the covid-19 pandemic took all european union member states by surprise, wreaking havoc on their economies. the global nature of the pandemic’s impact was naturally noticeable in the issues related to the implementation of the sustainable development goals with a special focus on goal 8 on measures for economic growth and decent work. the research objective of this article is to compare the european union member countries in terms of the realization of the sustainable development goal on economic growth and decent work during the covid-19 pandemic. we adopted the research hypothesis stating that under the conditions of the covid-19 pandemic, most of the indicators of the realization of the sustainable development goal on economic growth and decent work deteriorated in most european union member countries. the structure of the article includes several integral parts. in the next part, a query of the literature on the subject was carried out and the research hypothesis was developed. the next part covers research methodology, including research methods and selected variables. the results and discussion economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 63 are presented in the next section. the last part contains conclusions from the research, including recommendations for economic policy. literature review and hypothesis development promoting economic growth and decent work as a sustainable development goal in september 2015, the united nations general assembly approved the sustainable development goals (sdgs). the entity responsible for setting the goals and targets was the open working group on the sustainable development goals. the group included 30 representatives from five un regions, who were also supported by the business community (firlej, 2021). the adopted goals represent a blueprint for a global partnership for peace, development and human rights and cover the period 2016-2030. the 2030 agenda is a follow-up to the millennium development goals (mdgs) adopted in 2001, which constituted the international development agenda for 2001-2015 (frey & macnaughton, 2016). the sustainable development goals (sdgs) are a set of 17 main goals consisting of several specific objectives and indicators to help measure whether a goal has been met (measuring progress towards the sustainable development goals – sdg tracker, 2022; pradhan, 2021). the european union actively participates in the implementation of agenda 2030, and the projects it implements correspond to the un guidelines (pleśniarska, 2019). a search of the literature on the subject indicates the growing interest of researchers in the topic of determinants of implementation of the sustainable development goals, which can include studies on integration (stafford-smith et al., 2017); predicaments and strategies (bali swain & yang-wallentin, 2020); collaborative governance, among others. the multifaceted and diverse research approaches used by various authors indicate the complexity of the issue of determinants of the effective implementation of sustainable development goals. another group is research on the interactions between sdgs, which by their scope, generate synergies and trade-offs (anderson et al., 2021; warchold et al., 2021) and are often studied within selected areas, such as marine-related goals (singh et al., 2018); climate action goals (fuso nerini et al., 2019); social goals (scherer et al., 2018). the subject of interest in this research is sustainable development goal 8 (sdg8), the scope of which includes ‘promoting sustained, inclusive and sustainable economic growth and full and productive employment and decent work for all’ (united nations general assembly, 2015). this goal focuses mainly on sustainable growth and full and productive employment with an emphasis on ensuring decent work for all people. achieving sustainable economic growth requires providing conditions conducive for people to engage in quality work that stimulates the economy while respecting the well-being of the environment. it postulates the need to create new work opportunities and ensure decent working conditions for the entire working-age population. it is important to increase access to financial services, which will significantly affect the proper management of the capital held (goal 8, 2022). achieving the sustainable development goals, in particular sdg 8, is a challenge in eu member states. the analysis of indicators related to sdg 8 makes it possible to assess the chances of achieving it within the set timeframe and provides guidance for possible measures to improve the results obtained. in the literature, one can find empirical studies conducted based on all or selected indicators of the aforementioned goal, which were carried out for selected areas and periods using various econometric tools. among the studies on european union member countries (and others), one can mention an analysis of labour market inequality in the eu (jianu et al., 2021); a partial order analysis of eurostat sdg 8 data in the eu (carlsen, 2021); an assessment of sdg 8 implementation in g20 countries (lapinskaitė & vidžiūnaitė, 2020); nowcasting and monitoring sdg 8 in austria (bilek-steindl & url, 2022). research methodology the scope of the study covered the years 2016, 2018, 2020. a synthetic measure proposed by hwang (hwang & yoon, 1981) was used to assess progress toward sdg 8 in one year. the technique for order preference using similarity to ideal solution found great recognition in many fields including economics or management. this method is equivalent to hellwig’s taxonomic method of ordering 64 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty objects, which considers both the best and worst alternatives of the possibility of measuring the adopted diagnostic variables. the study adopted a three-stage algorithm of procedure. firstly, the characteristics describing the phenomenon under study were selected using sdg 8 (eurostat, 2020) specific indicators (table 1), and then their nature was identified. such characteristics as real gdp per capita, investment share of gdp, employment rate, resource productivity, and domestic material consumption were taken as stimulants, i.e., characteristics whose higher values qualify the object under study as better for the task at hand. table 1. selected variables for the analysis variable / measure [character] x1 real gdp per capita (thousand eur) [s] x6 people killed in accidents at work (number per 100.000 employees) [d] x2 investment share of gdp (%) [s] x7 in work at-risk-of-poverty rate (%) [d] x3 young people neither in employment nor in education and training (neet) (%) [d] x8 inactive population due to caring responsibilities (%) [d] x4 employment rate (%)[s] x9 resource productivity and domestic material consumption (dmc) (eur/kg) [s] x5 long-term unemployment rate (%) [d] source: own elaboration. the study assumed that each variable contributed the same portion of information to the evaluation of the objects under study, the weights of all variables were the same and equal to one. in addition, basic numerical characteristics and linear correlation coefficients were determined for the diagnostic variables (tables 2 and 3). almost all variables (exception variable x4) in the studied group of objects are not quasi-constant variables, as evidenced by the determined coefficients of variation. the average value of real gdp per capita (x1) in 2018 compared to 2016 increased by 5%, and in 2020 it was 2% lower than in 2018. a positive trend was noted for the investment share of gdp (x2), resource productivity, and domestic material consumption (x9). in contrast, the average number of young people neither in education nor in education and training (x3), after declining by 12% in 2016-2018, increased by 6% in 2018-2020. the average employment rate (x4) declined slightly in 2018-2020, when it increased by 4% in 2016-2018. the inactive population due to caring responsibilities (x8) followed the same trend. such variables as longterm unemployment rate (x5), people killed in accidents at work (x6), and in-work at-risk-of-poverty rate (x7) showed a decreasing trend in the years under study, with a lower trend in recent years. table 2. selected variables for the analysis and descriptive statistics in the years 2016 (a), 2018 (b) and 2020 (c) variable min max median mean cv* a b c a b c a b c a b c a b c x1 5.91 6.33 6.38 84.75 84.04 82.25 20.13 22.26 20.33 25.83 27.23 26.57 0.66 0.63 0.65 x2 11.01 11.15 11.66 35.81 28.24 39.68 20.00 21.05 21.85 20.72 21.13 22.31 0.21 0.16 0.23 x3 6.30 5.70 5.70 24.30 23.40 23.30 13.30 11.60 12.00 13.73 12.03 12.74 0.36 0.35 0.31 x4 55.90 59.00 58.30 80.60 81.80 80.80 71.10 74.70 74.80 70.52 73.45 73.41 0.08 0.08 0.08 x5 1.20 0.70 0.60 15.40 12.50 10.50 3.10 2.10 1.80 4.25 2.85 2.29 0.70 0.83 0.85 x6 0.50 0.60 0.48 6.32 4.33 3.53 2.13 1.96 2.01 2.45 2.13 1.97 0.54 0.45 0.44 x7 3.10 3.10 3.10 18.90 15.30 14.90 8.30 8.00 7.80 8.53 8.03 7.86 0.41 0.36 0.34 x8 5.10 4.30 4.50 46.40 52.30 54.20 24.90 24.70 22.90 23.18 25.22 24.36 0.51 0.49 0.55 x9 0.35 0.35 0.34 4.17 4.60 5.23 1.43 1.38 1.58 1.79 1.82 1.87 0.59 0.61 0.64 note: * cv-coefficient of variation; the analyses indicated that the indicators in 2020 were generally not significantly correlated. a very strong positive correlation occurred between real gdp per capita (x1) and resource productivity and domestic material consumption (x9). in contrast, strongly negatively correlated with employment rate (x4) were: young people neither in employment nor in education and training (x3) and long-term unemployment rate (x5). source: own elaboration. economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 65 table 3. correlation between variables in the year 2020 variable x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x2 0.236 x3 -0.455* -0.194 x4 0.141 0.386* -0.752*** x5 -0.212 -0.514** 0.621** -0.759*** x6 -0.169 0.068 0.334 -0.169 -0.072 x7 -0.100 -0.286 0.389* -0.449* 0.313 0.333 x8 -0.406* -0.090 0.194 -0.003 0.009 0.101 -0.041 x9 0.741*** -0.009 -0.266 -0.034 -0.006 -0.273 -0.064 -0.410* note: levels of significance: * p < 0.05. ** p < 0.01. *** p < 0.001. source: own elaboration. in the second stage, the variables were normalised (hwang & yoon, 1981): �ij = �ij�∑ �ij��� (1) where: �ij, �ij actual and normalised values of feature j for object i (� = 1,..,,�, � = 1,2,.., �). then the coordinates of the pattern ([���]� ,..,�)and anti-pattern ([���]� ,..,�) of the development were determined: ���: = �max� ��ij�, �j ∈ !min� {�ij}, �j ∈ ' � �� �: = �min� ��ij�, �j ∈ !max� ��ij�, �j ∈ ' (2) where: !, ' the set of stimulants and the set of destimulants, respectively. in the next stage, the values of the synthetic variable were determined: )� = *� � *�� + *�� (3) where: *�� = �∑ (�ij − ���)��� , *�� = �∑ (�ij − ���)��� . the largest value )� indicates the best object. the values of the synthetic measure made it possible to organise the countries and make a typology of the studied objects into groups*: − group1: )� ∈ ()/ + !0 , max� )� ] − group 2: )� ∈ ()/ , )/ + !0 ] − group 3: )� ∈ ()/ − !0 , )/ ] − group 4: )� ∈ [min� )� , )/ − !0 ] (4) where: ),1 !0 arithmetic mean, the standard deviation of the synthetic variable ); group 1 countries with the highest value of the synthetic measure; group 2 countries with a high value of the synthetic measure; group 3 countries with a low value of the synthetic measure; group 4 countries with the lowest value of the synthetic measure. the sustainable development goals presented in table 1 concern such areas as health, food, education, and gender equality. 66 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty results and discussion according to the described model method of object ordering, the eu countries were classified in terms of the measure of assessment of labour market inequality in each country studied (figure 1). in addition, four groups of eu countries were distinguished in terms of the labour market situation in 2020 (figure 1, figure 2). analysis of the dynamics of indicators in groups of similar countries gave a broader and more accurate picture of the factors affecting the eu labour market over the 2016-2020 period, including changes caused by the covid-19 pandemic (figure 3). figure 1. ranking of european union countries in terms of the level of achievement of sdg 8 in 2020 source: own elaboration based on the results. in the years under study, the highest-ranked country was the netherlands, with greece in last place (figure 1). in 2018, nine countries (belgium, bulgaria, cyprus, finland, ireland, italy, lithuania, slovakia, and spain) were ranked lower than in 2016. in comparison, countries such as the czech republic, denmark, latvia, lithuania, spain, and sweden were ranked lower in 2020 compared to 2018. compared to 2016, seven countries improved their ranking in 2018 (croatia, estonia, hungary, latvia, luxembourg, portugal, and romania). eight countries ranked higher in 2020 compared to 2018 (croatia, ireland, italy, luxembourg, poland, romania, slovakia, and slovenia). countries that did not change their position between 2018 and 2020 turned out to be: austria, belgium, bulgaria, cyprus, estonia, finland, france, germany, greece, hungary, malta, netherlands, and portugal. within the ordered set of countries, a topological classification of similar objects was carried out using the basic characteristics of the distribution of the synthetic measure determined according to formula (3) in 2020. the first group consisted of five eu countries, whose distinguishing characteristics were high values of real gdp per capita and the employment rate, as well as the highest average share of investment in gdp and resource productivity and domestic material consumption (figure 2). for these countries, low values were recorded for the indicators: young people not in employment, education or training (neet), long-term unemployment rate, people killed in accidents at work, and population that is inactive (not working) due to care responsibilities. the average rate of working people at risk of poverty in the countries in this group is 7.5%, lower than the eu average. in the comparison of 2020 to 2018, the average value of the index of real gdp per capita (x1) for group (1) countries was eur 55 284, this is twice the eu average (eur 26 390). the factors that reached higher values than the eu average in group (1) turned out to be the indicators: investment share of gdp (x2), the employment rate (x4) and resource productivity and domestic material 0 3 6 9 12 15 18 21 24 27 netherlands ireland luxembourg denmark sweden germany belgium finland austria france slovenia czechia malta hungaryestonia portugal poland croatia cyprus slovakia italy latvia lithuania romania spain bulgaria greece positon in 2016 positon in 2018 positon in 2020 economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 67 consumption (dmc) (x9). the fact that all indicators considered destimulants achieved lower average wattages than the eu average was noteworthy within group (1). figure 2. numerical characteristics of features in groups of similar countries in terms of the level of achievement of sdg 8 in 2020 note: designations as in table 1. at: austria, be: belgium, bg: bulgaria, cy: cyprus, cz: czechia, de: germany, dk: denmark, ee: estonia, es: spain, fi: finland, fr: france, gr: greece, hr: croatia, hu: hungary, ie: ireland, it: italy, lt: lithuania, lu: luxemburg, lv: latvia, mt: malta, nl: netherlands, pl: poland, pt: portugal, ro: romania, se: sweden, si: slovenia, sk: slovakia. source: own elaboration. the second group consisted of eight countries. the highest value for this group was achieved by indicator x4 – employment level. its average value in this group was 75.3%. this is 3.6 percentage points higher than the eu average (71.7%). in the indicated group, the indicators that achieved higher average values than the eu average turned out to be the following: real gdp per capita (x1), investment share of gdp (x2), the employment rate (x4), people killed in accidents at work (number per 100 000 employees) (x6), and inactive population due to care giving responsibilities (%) (x8). in group (2), only one indicator considered a destimulant (x6 – people killed in accidents at work (number per 100 000 employees) achieved a higher average score (1.75%) than the eu average (1.71%). indicator x9 (resource productivity and domestic material consumption (dmc)) was almost the same (eur 2.062/kg) as the eu average (eur 2.080/kg). the third group included the largest number of countries – twelve. the highest value in the fourth group was again the x4 index. for the countries in the fourth group, the average value of the x4 indicator was 72.2%, which was 0.5 percentage points higher than the eu average. the average value of indicator x1 (real gdp per capita), which turned out to be lower by as much as eur 10 510 compared to the eu average (eur 26 390) was noteworthy for group (3). the indicators in group (3) that achieved higher average values than the eu average were: young people not in employment, education or training (neet) (x3), the employment rate (x4), long-term unemployment rate (x5), people killed in accidents at work (number per 100 000 employees) (x6), in-work at-risk-ofpoverty rate (x7) and inactive population due to care giving responsibilities (x8). indicator x5 reached a similar value (2.51%) to the eu average (2.5%). the x8 indicator, on the other hand, reached almost twice the average value (31.2%) of the eu average (17.2). the final, fourth group, consisted of only two countries – bulgaria and greece. similarly to the third group, the average value of the x1 indicator (eur 11,290) was lower in group (4) than the eu average (eur 26,390). the highest value was achieved by indicator x4, whose average value for the groups was 65.5% which was 6.2 percentage points lower than the eu average. the indicators in group (4) that achieved higher average values than the eu average were: young people not in employment, education or training (neet) (x3), long-term unemployment rate (x5), people killed in 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 nl, ie, lu, dk, se de, be, fi, at, fr, si, cz, mt hu, ee, pt, pl, hr, cy, sk, it, lv, lt, ro, es bg, gr group (1) group (2) group (3) group (4) group/ country/ variable max min mean 68 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty accidents at work (number per 100 000 employees) (x6), in-work at-risk-of-poverty rate (x7) and inactive population due to care giving responsibilities (x8). within group (4), the average value of indicator x5 (long-term unemployment rate) reached almost 2.5 times the (average) result (6.6%) than the eu average (2.5%), and indicator x8, whose average value of 21.85% was 4.65 percentage points higher than the eu average. in addition, within group (4), all indicators considered destimulants achieved a higher average score than the eu average. in 2020, the leader of the group with a high degree of sdg8 implementation was the netherlands, which maintained its leading position among eu countries relative to 2016 and 2018. the effectiveness of the netherlands in terms of sdg8 implementation, like the other countries classified in group 1 (ireland, luxembourg, denmark, sweden), was confirmed in the work of another team of researchers in calculations for 2019 (jianu et al., 2021). however, differences in the ranking of countries are apparent (e.g., ireland in the first place and the netherlands in sixth place). in the same research, france, germany, belgium, finland, and austria were ranked high in the second group (as in the conducted research). in the compared studies, the size of groups 3 and 4 and the countries assigned to them varies widely. nevertheless, both studies unanimously confirmed bulgaria’s weakness in sdg8 implementation. the aforementioned differences may be due to the different optics of the econometric studies, as well as the time horizon considered in the aforementioned study. lapinskaitė and vidžiūnaitė (2020) also proved the high activity of germany and france in the aforementioned area (ninth and tenth place, respectively) among the g20 countries in 2013-2018. in the same study, a noticeably weaker result was obtained by italy (15th place), which is similar to the present research, where it was assigned to the group of moderate sdg8 implementation, ranking 21st among the european union countries. another work (carlsen, 2021) includes a study involving simultaneous analysis of the five main (in the author’s opinion) sdg8 indicators (real gdp per capita, investment share of gdp, young people neither in employment nor in education and training, employment rate, long-term unemployment rate) in european union member countries in 2010, 2015, and 2019. limiting this study to selected indicators drastically reduces or even prevents the possibility of comparison with the results obtained in this research, although minor similarities can be observed. in 2019, as many as 10 countries were the same as those classified collectively in the groups with very high (1) or high (2) sdg8 implementation. in both surveys, bulgaria’s score was unanimously the weakest. drawing conclusions based on this comparison seems unauthorized, although it is relevant for undertaking possible further research in the area of the role of individual indicators in sdg8 implementation. no empirical studies covering the implementation of sdg8 during the covid-19 pandemic in the european union have been presented in the available literature to date, making it impossible to directly compare the results obtained in completed studies at this time with other works on the same topic. the economic recession caused by the covid-19 pandemic was reflected in the deterioration of indicators monitoring the implementation of sustainable development goal 8 in many european economies. the reduction in the activity of both the demand and supply side of the market significantly determined the formation of the socio-economic crisis. consumers worried about their health and loss of employment reduced demand for consumer goods and services. on the other hand, manufacturers and retailers were forced to reduce the scope of their business activities due to government restrictions. as illustrated by the decline in gdp per capita, the economic downturn was a determinant of the decline in investor activity in the market (measured as the share of investment in gdp). operating in an environment of uncertainty, the deterioration of many macroeconomic indicators or the rupture or restriction in the area of international supply chains constituted a barrier to making investments. in many european countries, the covid-19 pandemic had a devastating effect on the labour market, reflected in a decline in employment and an increase in unemployment. young people, whose labour market situation has deteriorated due to the numerous openings and closings of industries (e.g., catering, hospitality, tourism), which are often popular destinations for their employment, have been particularly affected. economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 69 figure 3. trait indices for eu countries note: abbreviations as in figure 2. source: own elaboration in statistica. x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 2018/2016 2020/2018 index=1 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,9 1,0 1,1 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,3 0,5 0,7 0,9 1,1 1,3 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 nl ie lu dk se de be fi at fr si cz mthueept pl hr cy sk it lv lt ro es bg gr 70 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty in almost all eu countries, real gdp per capita (x1) increased by at least 3% in 2018 compared to 2016. only in luxembourg did real gdp per capita decline (1%) during the period. between 2018 and 2020, increases in the x1 index were recorded only in ireland (by 8%), lithuania (by 5%), poland (by 3%), romania (by 1%), and bulgaria (by 1%). in three countries, namely hungary, estonia, and latvia, it remained at the same level. in the remaining countries, gdp per capita declined and there were changes ranging from 1% (denmark, finland) to 10% (spain). in the eu, real gdp per capita fell by 4% between 2020 and 2018. therefore, it can be concluded that in the economic area, the pandemic will result in significant changes and may even represent a turning point in the economic history of the 21st century (laskowski, 2020). according to forecasts, gdp growth rates will vary from country to country, but the eu is expected to return to a path of economic convergence. at the beginning of 2023, real gdp should approach the sustainable growth trend that the eu economy was expected to follow even before the pandemic (gorynia & polowczyk, 2022). the share of investment in gdp (x2) declined between 2016 and 2018 only in countries such as ireland, luxembourg, malta, and romania. the largest increase in x2 during these years was recorded in hungary (27%). within the x2 indicator, growth of more than 10% was recorded in ireland (41%), estonia (24%), romania (13%), latvia (11%), and hungary (11%). in the period under review (20182020), the largest percentage decrease of this magnitude occurred in poland and slovakia, it was a decrease of 9% and 7%, respectively. in addition, decreases of up to 2% were recorded only in: sweden, slovenia, the czech republic, and bulgaria. in the remaining countries, the share of investment in gdp remained unchanged or increased slightly. however, forecasts by international institutions indicate that the gdp of eurozone economies will not reach pre-pandemic levels (laskowski, 2020). in the first analyzed period (2016-2020) young people not in employment, education, or training (x3) recorded an increase in only two countries – denmark (14%) and luxembourg (10%). the highest increase in the x3 indicator between 2018 and 2020 was recorded in lithuania (40%). more than a 20% increase in the x3 indicator was also recorded in ireland (22%) and malta (30%). the largest decrease in the x3 rate between 2018 and 2020 was recorded in croatia (6%). in countries such as belgium, bulgaria, the netherlands, and italy, the x3 index remained at the same level. over the past decade, the number of young people not in employment, education or training (neet) has reached very high levels in many european countries (assmann & broschinski, 2021). between 2016 and 2018, the x4 indicator (the employment rate) increased by 7-8% in the following countries: slovenia (8%), cyprus (8%), portugal (7%), and bulgaria (7%). the change from 2018 to 2020 in all countries was a maximum of 3%. the highest positive change was in croatia, where the x4 indicator increased by 3%. a 2% change occurred in malta, poland, and romania. the highest (3%) decline occurred in ireland. declines of 2% were recorded in austria, spain, sweden, and italy. belgium, finland, france, slovenia, the czech republic, slovakia, latvia, denmark, and luxembourg saw no significant change in x4. unfortunately, covid-19 continues to have devastating effects worldwide, causing high levels of unemployment and disconnection from work and school (rosenberg et al., 2022). to survive in the market during the economic crisis, companies often choose to reduce their workforce despite the awareness of the loss resulting from the attrition of a suitably skilled workforce (piątkowski, 2010). in 2018, compared to 2016, the long-term unemployment rate (x5) achieved the largest decline in three countries: the czech republic (59%), poland (54%), and cyprus (53%). the largest decrease (42%) between 2018 and 2020 was recorded in the netherlands. in addition, high decreases were recorded in countries such as ireland (33%), malta (39%), poland (38%), and croatia (38%). the highest increases in the x5 index during the period under review were recorded in lithuania (25%) and luxembourg (21%). a slight increase (6%) was also recorded in sweden. the only country with no change was austria. the labour market situation in the european union improved markedly in q2 2021, as evidenced by the creation of some 1.5 million jobs. however, employment in the eu still has not reached pre-pandemic levels. in addition, areas of labour market shortages are emerging, especially in sectors where activity is growing the most (e.g., it, motor transport, courier deliveries) (gorynia & polowczyk, 2022). persons killed in occupational accidents (x6) in 2018 compared to 2016 increased (most) in the following countries: cyprus (64%), sweden (31%) and croatia (28%). the highest increase (39%) in the x6 indicator in the years 2018 and 2020 was recorded in estonia. countries with a significant increase economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 71 in the x6 rate also turned out to be france (29%), ireland (17%) and denmark (12%). the largest decrease in the x6 index was recorded in belgium (34%), romania (31%) and malta (30%). the only country with no change for the x6 indicator was portugal. in 2018, compared to 2016, the in-work at-risk-of-poverty rate (x7) increased the most in denmark (13%), the netherlands (9%), and malta (8%). between 2018 and 2020, the largest increase (25%) in the x7 index was recorded in ireland. an increase of more than 10% in this indicator was also seen in sweden (11%) and malta (16%). the highest decrease in the x7 index was seen in belgium, at 18%. declines above 10% were recorded in countries such as slovenia (17%), slovakia (13%), italy (11%), and austria (10%). finland turned out to be the country with no change in the x7 rate. the results show that although the pandemic has negatively affected unemployment and inefficiency rates, there is a strong recovery in the labour market (sazmaz et al., 2021). inactive population due to caregiving responsibilities (x8) in 2018 compared to 2016 saw the largest decreases in the following countries: sweden (16%), latvia (14%), the netherlands, and malta (6%). between 2018 and 2020, the largest increases in the x8 indicator were recorded in lithuania (34%), the czech republic (30%), and latvia (26%). the largest declines within this indicator were recorded by countries such as spain (35%), ireland (30%), and luxembourg (24%). portugal and romania saw no change within the x8 indicator. having an informal caregiver and inactive status can be associated with unhealthy behaviours and common mental disorders (tseliou et al., 2019). in 2018, compared to 2016, resource productivity and domestic material consumption (x9) reached the highest values in malta (16%), romania (12%), and the netherlands (10%). the largest increases between 2018 and 2020, in the x9 indicator (resource productivity and domestic material consumption) were recorded in countries such as germany (22%), ireland (17%) and the netherlands (14%). the largest decrease (19%) was recorded in romania. two countries (denmark and bulgaria) showed no change for the x9 indicator. understanding how intangible ecosystem benefits (cultural services) are shaped is critical to achieving sustainable development goals (in particular sdg 8.9) (vaz et al., 2019). conclusions economic growth and decent work as the focus of one of the sustainable development goals have been hit particularly hard by the outbreak of the covid-19 pandemic. the research in this article fills the research gap in terms of comparing eu countries in terms of achieving sustainable development goal 8 in the era of the covid-19 pandemic and before its emergence. the above analysis makes it possible to present the following research conclusions: 1. grouping of member countries according to the degree of implementation of the aforementioned goal indicated a very good position for five countries (the netherlands, ireland, luxembourg, denmark, sweden) and a good one for germany, belgium, finland, austria, france, slovenia, the czech republic, and malta. the number of countries ranked together in the aforementioned groups was less than the other two with moderate or poor progress. bulgaria and greece fared particularly negatively against the analysed group of countries. 2. the hypothesis stating that under the conditions of the covid-19 pandemic most of the indicators for achieving sustainable development goal 8 deteriorated in most of the european union member states was verified positively. in the era of the covid-19 pandemic, differentiated percentage changes were observed in individual indicators of realization of the above-mentioned goal in the studied group of countries. this indicates the varying impact of the covid-19 pandemic on the eu economies, which could be due to at least the percentage of the infected population and the extent of the restrictions implemented in connection with it. 3. the results obtained under the various indicators of sustainable development goal 8 indicate the need for differentiated economic policy actions in individual countries to improve the situation in selected areas of the economy. they require a pragmatic and holistic approach that takes into account, on the one hand, local development conditions and the possibility of economic improvement, and on the other hand, the need to ensure the health and well-being of the population under the risk of a recurrence of the covid-19 pandemic. 72 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty 4. this study has some limitations. due to limited data availability, the study considers only one year (2020) of the entire period of the eu economy’s struggle with the impact of the covid-19 pandemic. this implies the need for future studies supplemented by 2021-2022. references anderson, c.c., denich, m., warchold, a., kropp, j.p., & pradhan, p. (2021). a systems model of sdg target influence on the 2030 agenda for sustainable development. sustainability science. https://doi.org/10.1007/s11625-021-01040-8 assmann, m.-l., & broschinski, s. (2021). mapping young neets across europe: exploring the institutional configurations promoting youth disengagement from education and employment. journal of applied youth studies, 4(2), 95-117. https://doi.org/10.1007/s43151-021-00040-w bali swain, r., & yang-wallentin, f. (2019). achieving sustainable development goals: predicaments and strategies. international journal of sustainable development & world ecology, 27(2), 96-106. https://doi.org/10.1080/13504509.2019.1692316 banelienėbaneliene, r. (2022). sustainable economic growth in the european union under covid-19 conditions. contemporary economics, 16(1), 121-134. https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.472 beckman, j., baquedano, f., & countryman, a. (2021). the impacts of covid-19 on gdp, food prices, and food security. q open, 1(1). https://doi.org/10.1093/qopen/qoab005 bilek-steindl, s., & url, t. (2022). nowcasting and monitoring sdg 8. empirica. https://doi.org/10.1007/s10663022-09533-0 blavatnik school of government & university of oxford. (2020). coronavirus government response tracker, retrieved from https://www.bsg.ox.ac.uk/research/research-projects/coronavirus-government-responsetracker on june 27, 2022. brzezinski, m. (2021). the impact of past pandemics on economic and gender inequalities. economics & human biology, 43, 101039. https://doi.org/10.1016/j.ehb.2021.101039 callaway, m., greenhalgh, r., harden, s., elford, j., drinkwater, k., vanburen, t., & ramsden, w. (2021). accelerated implementation of remote reporting during the covid-19 pandemic. clinical radiology, 76(6), 443-446. https://doi.org/10.1016/j.crad.2021.01.004 carlsen, l. (2021). decent work and economic growth in the european union. a partial order analysis of eurostat sdg 8 data. green finance, 3(4), 483-494. https://doi.org/10.3934/gf.2021022 cel 8. promować stabilny, zrównoważony i inkluzywny wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi. retrieved from https://www.un.org.pl/cel8 on june 27, 2022. ceylan, r. f., ozkan, b., & mulazimogullari, e. (2020). historical evidence for economic effects of covid-19. the european journal of health economics, 21(6), 817-823. https://doi.org/10.1007/s10198-020-01206-8 dai, y., & wang, j. (2020). identifying the outbreak signal of covid-19 before the response of the traditional disease monitoring system. plos neglected tropical diseases, 14(10), article 0008758. https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0008758 espitia, a., mattoo, a., rocha, n., ruta, m., & winkler, d. (2021). pandemic trade: covid-19, remote work and global value chains. the world economy. https://doi.org/10.1111/twec.13117 european central bank. (2020). ecb announces €750 billion pandemic emergency purchase programme (pepp). retrieved from https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2020/html/ecb.pr200318_1~3949d6f266.en.html on february 14, 2023. european commission. (2020). europe’s moment: repair and prepare for the next generation, communication from the commission to the european parliament, the european council, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions of 27 may 2020, com(2020) 456 final, brussels, retrieved from https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/communication-europe-moment-repairprepare-next-generation.pdf on june 27, 2022. eurostat. database. retrieved from https://ec.europa.eu/eurostat/data/database on july 20, 2022. eurostat. sdg 8 ‘decent work and economic growth’. retrieved from https://ec.europa.eu/eurostat/web/sdi/decent-work-and-economic-growth on july 20, 2022. economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 73 fei, w., opoku, a., agyekum, k., oppon, j. a., ahmed, v., chen, c., & lok, k. l. (2021). the critical role of the construction industry in achieving the sustainable development goals (sdgs): delivering projects for the common good. sustainability, 13(16). https://doi.org/10.3390/su13169112 firlej, k.a. (2021). społeczna odpowiedzialność biznesu w polsce w świetle celów zrównoważonego rozwoju. problems of economics and law, 6(1), 35-53. https://doi.org/10.5604/01.3001.0015.6634 firoiu, d., ionescu, g.h., băndoi, a., florea, n. m., & jianu, e. (2019). achieving sustainable development goals (sdg): implementation of the 2030 agenda in romania. sustainability, 11(7), 2156. https://doi.org/10.3390/su11072156 florini, a., & pauli, m. (2018). collaborative governance for the sustainable development goals. asia & the pacific policy studies, 5(3), 583-598. https://doi.org/10.1002/app5.252 frey, d.f., macnaughton, g. (2016), a human rights lens on full employment and decent work in the 2030 sustainable development agenda, sage open, 6(2). https://doi.org/10.1177/2158244016649580 fuso nerini, f., sovacool, b., hughes, n., cozzi, l., cosgrave, e., howells, m., tavoni, m., tomei, j., zerriffi, h., & milligan, b. (2019). connecting climate action with other sustainable development goals. nature sustainability, 2(8), 674-680. https://doi.org/10.1038/s41893-019-0334-y gorynia, m., & polowczyk, j. (2022). jak państwa unii europejskiej radzą sobie z kryzysem gospodarczym wywołanym pandemią covid-19?. studia bas, 69(1). https://doi.org/10.31268/studiabas.2022.05 gursoy, d., & chi, c.g. (2020). effects of covid-19 pandemic on hospitality industry: review of the current situations and a research agenda. journal of hospitality marketing & management, 29(5), 527-529. https://doi.org/10.1080/19368623.2020.1788231 hu, s., & zhang, y. (2021). covid-19 pandemic and firm performance: cross-country evidence. international review of economics & finance, 74, 365-372. https://doi.org/10.1016/j.iref.2021.03.016 hwang, c.-l., & yoon, k. (1981). multiple attribute decision making: methods and applications a state-of-theart survey (lecture notes in economics and mathematical systems). springer. jianu, e., pîrvu, r., axinte, g., toma, o., cojocaru, a.v., & murtaza, f. (2021). eu labor market inequalities and sustainable development goals. sustainability, 13(5), 2675. https://doi.org/10.3390/su13052675 kossek, e.e., & lautsch, b. a. (2018). work–life flexibility for whom? occupational status and work–life inequality in upper, middle, and lower level jobs. academy of management annals, 12(1), 5-36. https://doi.org/10.5465/annals.2016.0059 lapinskaitė, i., & vidžiūnaitė, s. (2020). assessment of the sustainable economic development goal 8: decent work and economic growth in g20 countries. economics and culture, 17(1), 116-125. https://doi.org/10.2478/jec-2020-0011 laskowski, p. (2020). produkt krajowy brutto jako miara dokonań gospodarczych w dobie pandemii covid-19. prace naukowe wyższa szkoła zarządzania i przedsiębiorczości z siedzibą w wałbrzychu, 49(1), article 4. lee, s.m., & lee, d. (2021). opportunities and challenges for contactless healthcare services in the post-covid19 era. technological forecasting and social change, 167, 120712. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2021.120712 leigh, g., templet, t., & watson, c. (2021). feelings on remote education in the era of coronavirus pandemic, a pilot study. teaching and learning in nursing, 16(4), 332-337. https://doi.org/10.1016/j.teln.2021.07.001 madeira, a., palrão, t., & mendes, a. s. (2020). the impact of pandemic crisis on the restaurant business. sustainability, 13(1), 40. https://doi.org/10.3390/su13010040 measuring progress towards the sustainable development goals sdg tracker. our world in data. retrieved from http://sdg-tracker.org on 20 july 2022 morgan, h. (2020). best practices for implementing remote learning during a pandemic. the clearing house: a journal of educational strategies, issues and ideas, 93(3), 135-141. https://doi.org/10.1080/00098655.2020.1751480 nicola, m., alsafi, z., sohrabi, c., kerwan, a., al-jabir, a., iosifidis, c., agha, m., & agha, r. (2020a). the socioeconomic implications of the coronavirus pandemic (covid-19): a review. international journal of surgery, 78, 185-193. https://doi.org/10.1016/j.ijsu.2020.04.018 nicola, m., sohrabi, c., mathew, g., kerwan, a., al-jabir, a., griffin, m., agha, m., & agha, r. (2020b). health policy and leadership models during the covid-19 pandemic: a review. international journal of surgery, 81, 122-129. https://doi.org/10.1016/j.ijsu.2020.07.026 74 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty oliu-barton, m., & pradelski, b.s.r. (2021). green zoning: an effective policy tool to tackle the covid-19 pandemic. health policy, 125(8), 981-986. https://doi.org/10.1016/j.healthpol.2021.06.001 pan, a., liu, l., wang, c., guo, h., hao, x., wang, q., huang, j., he, n., yu, h., lin, x., wei, s., & wu, t. (2020). association of public health interventions with the epidemiology of the covid-19 outbreak in wuhan, china. jama, 323(19), 1915. https://doi.org/10.1001/jama.2020.6130 phillips, s. (2020). working through the pandemic: accelerating the transition to remote working. business information review, 37(3), 129-134. https://doi.org/10.1177/0266382120953087 piątkowski m.j. (2010). formułowanie strategii rozwoju przedsiębiorstwa z uwzględnieniem sytuacji kryzysowych: wyniki badań. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego – ekonomiczne problemy usług, 50, 289-298. pleśniarska, a. (2019). monitoring progress in “quality education” in the european union – strategic framework and goals. international journal of sustainability in higher education, 20(7), 1125-1142. https://doi.org/10.1108/ijshe-10-2018-0171 pradhan, p., subedi, d.r., khatiwada, d., joshi, k.k., kafle, s., chhetri, r.p., dhakal, s., gautam, a.p., khatiwada, p.p., mainaly, j., onta, s., pandey, v. p., parajuly, k., pokharel, s., satyal, p., singh, d.r., talchabhadel, r., tha, r., thapa, b.r., & bhuju, d.r. (2021). the covid-19 pandemic not only poses challenges, but also opens opportunities for sustainable transformation. earth’s future, 9(7). https://doi.org/10.1029/2021ef001996 rahiem, m.d.h. (2020). the emergency remote learning experience of university students in indonesia amidst the covid-19 crisis. international journal of learning, teaching and educational research, 19(6), 1-26. https://doi.org/10.26803/ijlter.19.6.1 rosenberg, r., sun, s., flannigan, a., & o’meara, m. (2022). impact of covid-19 among young people currently and formerly in foster care. child abuse & neglect, 123, 105383. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2021.105383 rothengatter, w., zhang, j., hayashi, y., nosach, a., wang, k., & oum, t.h. (2021). pandemic waves and the time after covid-19 – consequences for the transport sector. transport policy, 110, 225-237. https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2021.06.003 sazmaz, e.b., ozkok, e. i., simsek, h., & gulseven, o. (2021). the impact of covid-19 on european unemployment and labor market slack. ssrn electronic journal. 3766376, 1-15. https://doi.org/10.2139/ssrn.3766376 scherer, l., behrens, p., de koning, a., heijungs, r., sprecher, b., & tukker, a. (2018). trade-offs between social and environmental sustainable development goals. environmental science & policy, 90, 65-72. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2018.10.002 silva, s., & pena, l. (2021). collapse of the public health system and the emergence of new variants during the second wave of the covid-19 pandemic in brazil. one health, 13, 100287. https://doi.org/10.1016/j.onehlt.2021.100287 singh, g.g., cisneros-montemayor, a. m., swartz, w., cheung, w., guy, j. a., kenny, t.-a., mcowen, c.j., asch, r., geffert, j. l., wabnitz, c. c. c., sumaila, r., hanich, q., & ota, y. (2018). a rapid assessment of co-benefits and trade-offs among sustainable development goals. marine policy, 93, 223-231. https://doi.org/10.1016/j.marpol.2017.05.030 sjödin, h., wilder-smith, a., osman, s., farooq, z., & rocklöv, j. (2020). only strict quarantine measures can curb the coronavirus disease (covid-19) outbreak in italy, 2020. eurosurveillance, 25(13), 1-6, https://doi.org/10.2807/1560-7917.es.2020.25.13.2000280 stafford-smith, m., griggs, d., gaffney, o., ullah, f., reyers, b., kanie, n., stigson, b., shrivastava, p., leach, m., & o’connell, d. (2016). integration: the key to implementing the sustainable development goals. sustainability science, 12(6), 911-919. https://doi.org/10.1007/s11625-016-0383-3 the council of the european union. (2020). a european instrument for temporary support to mitigate unemployment risks in an emergency (sure) following the covid-19 outbreak, retrieved from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:32020r0672&from=en on july 22, 2022. tseliou, f., atkinson, m., paranjothy, s., & ashfield-watt, p. (2019). do carers care for themselves? a populationbased study. international journal of population data science, 4(3). https://doi.org/10.23889/ijpds.v4i3.1215 united nations . (2015). transforming our world: the 2030 agenda for sustainable development, resolution adopted by the general assembly. seventieth session on 25 september 2015. a/res/70/1. 2015. retrieved from https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=a/res/70/1&lang=e on june 27, 2022. united nations. (2017). new urban agenda (habitat iii); un-habitat: quito, ecuador. retrieved from www.habitat3.org on june 27, 2022. economic growth and decent work as a goal of sustainable development… | 75 united nations. (2021). the sustainable development goals report. retrieved from https://unstats.un.org/sdgs/report/2021/the-sustainable-development-goals-report-2021.pdf on june 22, 2022. wang, b., liu, y., qian, j., & parker, s.k. (2020). achieving effective remote working during the covid-19 pandemic: a work design perspective. applied psychology. https://doi.org/10.1111/apps.12290 warchold, a., pradhan, p., & kropp, j.p. (2020). variations in sustainable development goal interactions: population, regional, and income disaggregation. sustainable development. https://doi.org/10.1002/sd.2145 world health organization (who). rational use of personal protective equipment for coronavirus disease 2019 (covid-19). retrieved from https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331215/who-2019-ncovipcppe_use-2020.1-eng.pdf on june 27, 2022. yuk-chiu yip, j. (2021). healthcare resource allocation in the covid-19 pandemic: ethical considerations from the perspective of distributive justice within public health. public health in practice, 2, 100111. https://doi.org/10.1016/j.puhip.2021.100111 zenker, s., & kock, f. (2020). the coronavirus pandemic – a critical discussion of a tourism research agenda.tourism management, 81, 104164. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2020.104164 authors the contribution share of authors is equal and amounts to 33.(3)% for each of them. kaf – conceptualization, literature writing, discussion, conclusion. cf – conceptualization, literature writing, discussion, conclusion. ll – methodology, calculations. krzysztof adam firlej phd in economics. works at the department of microeconomics, krakow university of economics (poland). his research interests focus on innovativeness, intellectual capital, renewable energy sources, sustainable development, energy policy and climate policy in european union. correspondence to: phd krzysztof adam firlej, krakow university of economics, department of microeconomics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, poland; e-mail: kfirlej@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5491-273x lidia luty post-doctoral degree in economics. she works at the department of statistics and social policy, university of agriculture in krakow. her research work focuses on the evaluation of socio-economic phenomena in spatial and dynamic terms using the methods of multidimensional comparative analysis. correspondence to: dr hab. lidia luty, prof. urk, university of agriculture in krakow, department of statistics and social policy, al. adama mickiewicza 21, 31-120 krakow, poland; e-mail: lidia.luty@urk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8250-8331 chrystian firlej phd in economics. he works at the department of management and economics of enterprises at the university of agriculture in cracow. he is engaged in scientific and research issues related to the functioning of companies from the wig food index on the warsaw stock exchange. his main scientific interest is sustainable development in the european union. correspondence to: phd chrystian firlej, university of agriculture in krakow, department of business management and economics, al. adama mickiewicza 21, 31-120 krakow, poland; e-mail: c.firlej@urk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7724-5717 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from a subsidy granted to the krakow university of economics and subsidy for research activities of the university of agriculture in krakow (010017-d013). 76 | krzysztof adam firlej, chrystian firlej, lidia luty conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business conference proceedings of the 9th entre | 5th aib-cee conference organized in kraków on september 12-14, 2018 edited by krzysztof wach and marek maciejewski kraków 2018 conference proceedings wach, k., & maciejewski, m. (eds.) (2018). international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference and 5th aib-cee conference. kraków: cracow university of economics. scientific editors krzysztof wach, marek maciejewski cracow university of economics proofreading team cover and dtp marek sieja photos used in the cover were taken during the conference in september 2018 by © piotr markowski photos are provided by the archive of cracow university of economics copyright by © cracow university of economics, 2018 copyright by © authors, 2018 (cc-by-nd license) isbn 978-83-65262-19-6 publisher: cracow university of economics centre for strategic and international entrepreneurship ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland tel. +48 12 293 5376, fax +48 12 293 5037 e-mail: centre@uek.krakow.pl table of content committees .......................................................................................................... 7 board of reviewers .............................................................................................. 10 keynote speakers ................................................................................................. 13 welcome letters .................................................................................................. 21 selected conference papers ................................................................................ 27 1. theoretical analysis of migrant motivations to entrepreneurship eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene ................................ 29 2. contemporary tendencies of ihrm focus on qatar khaloud al-sulaiti ............................................................................................... 47 3. venture capital and exporting: some evidence from visegard group countries and implications for poland krystian bigos ...................................................................................................... 59 4. knowledge-intensive exports of cee and developed nations – driven by foreign or domestic capital? łukasz bryl ........................................................................................................... 69 5. the role of external service providers in hr processes: comparative analysis hungary – slovakia ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner ........................................ 87 6. requirements of scaling international social enterprises marek ćwiklicki ................................................................................................... 101 7. a literature review on firms’ internationalisation through e-commerce federica de vanna, riccardo resciniti, michela matarazzo .............................. 117 8. mooc and the workplace: key support elements in digital lifelong learning robert farrow ...................................................................................................... 139 9. moocs and entrepreneurship education-contributions, opportunities and gaps christoph resei, christian friedl, agnieszka żur ................................................. 151 10. impact of economic crisis on business regulation reforms sanja gongeta ..................................................................................................... 167 4 | table of content 11. the role of university in influencing the entrepreneurial intention of university students andrea s. gubik a, zoltan bartha ....................................................................... 177 12. when successor becomes the leader of international family business? – a case study from poland alicja hadryś-nowak ........................................................................................... 189 13. specific trade concerns regarding the application of sanitary and phytosanitary measures by wto countries – the european union’s perspective agnieszka hajdukiewicz ...................................................................................... 205 14. evaluation of selected determinants of innovation potential at nuts 2 level in v4 countries ján huňady, erika ľapinová, peter pisár ............................................................. 217 15. competitiveness profiles of manufacturing mesostructure jarosław kaczmarek ............................................................................................ 231 16. city lab as a platform for implementing urban innovation: the role of companies piotr kopyciński .................................................................................................... 257 17. student theses oriented on solving business problems as an effective factor of firms’ innovativeness łukasz mamica .................................................................................................... 275 18. new production patterns and the future of manufacturing relocation trend in the 4.0 era: the perspective of consumers michał młody ....................................................................................................... 287 19. ready, steady, go!?? – a v4 country comparison of readiness for the future of production bence pistrui, erzsébet czakó .............................................................................. 303 20. evaluating the bizmooc project learning to learn mooc: the openuped quality framework in action rebecca pitt ......................................................................................................... 327 21. case update: whirlpool slovakia transformation from local manufacturer to a leader in the whirlpool world-wide network sona ferenčiková, arthur rubens, roland bardy ............................................... 341 22. exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai ............................................ 357 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 5 23. innovativeness of polish enterprises in the development of competitive advantage łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński .......................................................... 373 24. the importance of startups for construction of innovative economies joanna szarek, jakub piecuch ............................................................................. 395 25. sustainability-oriented competencies in entrepreneurship education: insights from an empirical study on polish students maria urbaniec .................................................................................................... 405 26. hr practices on diversity: evidence from the us pharmaceutical companies’ subsidiaries in cee region emil velinov, pawel dobrzanski, sebastian bobowski ....................................... 419 27. influence of national culture on website characteristics in international business elżbieta wąsowicz-zaborek ................................................................................ 427 28. the fair trade movement and the countries of the visegrad group (v4) wojciech zysk ...................................................................................................... 449 6 | table of content 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 7 committees honorary international advisory board ilan alon, university of agder, norway garry d. bruton, texas christian university, usa john cantwell, aib fellow, rutgers university, usa marco cucculelli, università politecnica delle marche, italy howard a. davies, retired, hong kong polytechnic university, hong kong desislava dikova, vienna university of economics and business, austria maria alejandra gonzalez-perez, aib executive board, universidad eafit, colombia marian gorynia, poznań university of economics and business, poland robert grosse, aib fellow, thunderbird school of global management, usa phillipe gugler, university of fribourg, switzerland jörg freiling, university of bremen, germany joseph f. hair, jr., university of south alabama, usa barbara jankowska, poznań university of economics and business, poland rūta kazlauskaitė, ism university of management and economics, lithuania sarianna lundan, aib board, university of bremen, germany marin marinov, aalborg university, denmark svetla trifonova marinova, aalborg university, denmark patricia mcdougall-covin, aib fellow, indiana university bloomington, usa james nebus, suffolk university, usa krzysztof obłój, koźmiński university, poland j. hanns pichler, vienna university of economics and business, austria lucia piscitello, politecnico di milano, italy panikkos poutziouris, university of central lancashire, cyprus arnold schuh, vienna university of economics and business, austria thomas steger, university of regensburg, germany aviv shoham, university of haifa, israel marjan svetličič, university of ljubljana, slovenia patronage editorial committee ilan alon, editor-in-chief, european journal of international management (if, ssci wos) adam balcerzak, editor-in-chief, equalibrium. quarterly journal of economics and economic policy (esci wos) zoltan bartha, editor-in-chief, theory, methodology, practice sławomir i. bukowski, editor-in-chief, central european review of economics & finance 8 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 dafnis n. coudounaris, editor-in-chief, international journal of export marketing marco cucculelli, editor, economia marche – journal of applied economics rasa daugėlienė, editor-in-chief, european integration studies (esci wos) desislava dikova, editor-in-chief, journal of east-west business (scopus) alen ježovnik, editor-in-chief, managing global transitions rūta kazlauskaitė, editor-in-chief, baltic journal of management (if, ssci wos) paweł korzyński, editor-in-chief, journal of management and business administration central europe tonći lazibat, editor-in-chief, business excellence ondřej machek, editor-in-chief, central european business review (scopus) marin a. marinov, editor, palgrave studies of internationalization in emerging markets sveta t. marinova, co-editor, palgrave studies of internationalization in emerging markets cornelia pop, executive editor, studia negotia tjaša redek, editor, economic and business review thomas steger, editor-in-chief, journal of east european management studies (if, ssci wos) zhan su, editor-in-chief, transnational corporations review łukasz sułkowski, editor-in-chief, journal of intercultural management attila tasnádi, editor-in-chief, society & economy krzysztof wach, editor-in-chief, entrepreneurial business and economics review (scopus) conference scientific committee łukasz puślecki, chair of aib-cee chapter aib-cee executive board, poznan university of economics, poland andreja jaklič, aib-cee executive board vice-chair for advancement of membership, university of ljubljana, slovenia józsef poor, aib-cee executive board vice-chair for talent development, szent istvan university, hungary michal staszków, aib-cee executive board vice-chair for finance/tresurer, poznan university of economics, poland piotr trąpczyński, aib-cee executive board vice-chair for communication, poznan university of economics, poland tiia vissak, aib-cee executive board vice-chair for events, university of tartu, estonia erzsébet czakó, aib-cee executive board vice-chair for programme 2014, corvinus university of budapest, hungary mirosław jarosiński, aib-cee executive board vice-chair for programme 2015, warsaw school of economics, poland josef taušer, aib-cee executive board vice-chair for programme 2016, university of economics in prague, czech republic matevž rašković, aib-cee executive board vice-chair for programme 2017, victoria university of wellington, new zealand 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 9 krzysztof wach, aib-cee executive board vice-chair for programme 2018, cracow university of economics, poland jurgita sekliuckienė, aib-cee executive board vice-chair for programme 2019, kaunas university of technology, lithuania agnieszka głodowska, cracow university of economics, poland michal lemanski, university of nottingham in ningbo, china marek maciejewski, cracow university of economics, poland conference local committee krzysztof wach, cracow university of economics, poland (conference chair) marek maciejewski, cracow university of economics, poland (conference secretary) krystian bigos, cracow university of economics, poland marcin dąbkiewicz, cracow university of economics, poland agnieszka głodowska, cracow university of economics, poland agnieszka hajdukiewicz, cracow university of economics, poland anna marcinek-markowska, cracow university of economics, poland adam michalik, cracow university of economics, poland bożena pera, cracow university of economics, poland 10 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 board of reviewers balcerzak, adam; nicolaus copernicus university, poland barlozewski, krystian a.; sgh warsaw school of economics, poland bartosik-purgat, malgorzata; uep poznan university of economics and business, poland bednarz, joanna; university of gdansk, poland benhabib, abderrezzak; university of tlemcen, algeria blštáková, jana; university of economics in bratislava, slovakia bombinska, elzbieta; uek cracow university of economics, poland bryl, lukasz; uep poznan university of economics and business, poland brzozowska, agnieszka; university of warsaw, poland brzozowski, jan; uek cracow university of economics, poland buchanan, f. robert; indiana university of pennsylvania, usa buchelt, beata; uek cracow university of economics, poland bukowski, slawomir i.; university of technology and humanities in radom, poland capik, pawel; keele university, uk cepec, jaka; university of ljubljana, slovenia cieslik, andrzej; university of warsaw, poland ciszewska-mlinaric, mariola; kozminski university, poland cwiklicki, marek; uek cracow university of economics, poland czakó, erzsébet; corvinus university of budapest, hungary dakung, reuel; university of jos, nigeria danik, lidia; sgh warsaw school of economics, poland darskuviene, valdone; ism university of management and economics, lithuania daszkiewicz, nelly; gdansk university of technology, poland dorozynski, tomasz; university of lodz, poland dryglas, diana; agh university of science and technology, poland duginets, ganna; knute, ukraine dumciuviene, daiva; ktu kaunas university of technology, lithuania dziembala, malgorzata; university of economics in katowice,poland, poland dziurski, patryk; sgh warsaw school of economics, poland élteto, andrea; hungarian academy of sciences, hungary ervits, irina; cologne business school, denmark fanea-ivanovici, mina; bucharest university of economic studies, romania ferencikova, sona; higher school of management in bratislava affiliated to city university of seatle, slovakia gabrys, bartlomiej j.; university of economics in katowice, poland gaikwad, rajan; nottingham university business school china, china galova, jana; slovak university of agriculture in nitra, slovakia gancarczyk, marta; jagiellonian university, poland garrone, paola; politecnico di milano, italy gawlik, remigiusz; uek cracow university of economics, poland glodowska, agnieszka; cracow university of economics, poland 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 11 glód, grzegorz; university of economics in katowice, poland gluszak, michal; uek cracow university of economics, poland grabowski, simone; university of technology sydney, australia gubik, andrea; university of miskolc, hungary hadrys-nowak, alicja; uep poznan university of economics and business, poland hajdukiewicz, agnieszka; uek cracow university of economics, poland hristova, snezhana; university american college skopje, macedonia huang, qihai; keele university, uk hudáková, mária; university of žilina, slovakia jaklic, andreja; university of ljubljana, slovenia jankowska, barbara; uep poznan university of economics and business, poland janus, jakub; uek cracow university of economics, poland jaworek, malgorzata; nicolaus copernicus university in torun, poland jurek, martin; university of economics in prague, czech republic kaczmarek, jaroslaw; uek cracow university of economics, poland kalfadellis, paul; monash university, australia khan, muhammad; effat university, saudi arabia klich, jacek; uek cracow university of economics, poland klimek, artur; wroclaw university of economics, kopycinski, piotr; uek cracow university of economics, poland kozma, miklos; corvinus university of budapest, hungary krejner-nowecka, anna; sgh warsaw school of economics, poland kukurba, maria; warsaw university of technology, poland kumpikaite-valiuniene, vilmante; ktu kaunas university of technology, lithuania lane, paul; grand valley state university, usa lemanski, michal; nottingham university business school, china lewandowska, malgorzata stefania; sgh warsaw school of economics, poland lin, mei-hisin; national cheng kung university, taiwan maciejewski, marek; uek cracow university of economics, poland maha, liviu-george; alexandru ioan cuza university of iasi, romania marona, bartlomiej; uek cracow university of economics, poland matejun, marek; lodz university of technology, poland michalak, jan wojciech; university of lodz, poland michalczyk, wawrzyniec; wroclaw university of economics, poland mierzejewska, wioletta; sgh warsaw school of economics, poland montenero, vincent; mendel university moonesar, immanuel azaad; mohammed bin rashid school of government, uae mubarik, muhmmad shujaat; mohammad ali jinnah university, pakistan nagy, szabolcs; university of miskolc, hungary najda-janoszka, marta; jagiellonian university, poland nefedov, konstantin; st. petersburg state university, russia nowinski, witold; wsb university in poznan, poland olejniczak, tomasz; kozminski university, poland pera, bozena; uek cracow university of economics, poland perényi, áron; swinburne university of technology, australia 12 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 poór, józsef; j. selye university, hungary pop, cornelia; babes-bolyai university, romania puslecki, lukasz; uep poznan university of economics and business, poland qu, yi; dongbei university of finance and economics, china rachwal, tomasz; pedagogical university of cracow, poland rajcanova, miroslava; slovak university of agriculture in nitra, slovakia raskovic, matevz; victoria university of wellington, new zealand raudeliuniene, jurgita; vilnius gediminas technical university, lithuania sahut, jean-michel; idrac business school, france salamzadeh, aidin; university of teharn, iran sass, magdolna; hungarian academy of sciences, hungary sastre, raquel felisa; buenos aires university, argentina sekliuckiene, jurgita; ktu kaunas university of technology, lithuania siuta-tokarska, barbara; uek cracow university of economics, poland smutka, lubos; czech university of life sciences prague, czech republic solek-borowska, celina; warsaw school of economics, poland stanek, piotr; uek cracow university of economics, poland startiene, grazina; ktu kaunas university of technology, lithuania staszków, michal; uep poznan university of economics and business, poland steger, thomas; university of regensburg, germany stepien, beata; uep poznan university of economics and business, poland swiadek, arkadiusz; univeristy of zielona gora, poland szasz, levente; babes-bolyai university, romania szira, zoltán; szent istván university, hungary tome, eduardo; european university of lisbon, portugal trapczynski, piotr; uep poznan university of economics and business, poland trojanek, radoslaw; uep poznan university of economics and business, poland vahter, priit; university of tartu, estonia varga, erika; szent istván university, hungary vasilska, maria; university of national and world economy, bulgaria velinov, emil; skoda auto university, czech republic vissak, tiia; university of tartu, estonia vuchkovski, davor; university of ljubljana, slovenia wach, krzysztof; uek cracow university of economics, poland witek-hajduk, marzanna katarzyna; sgh warsaw school of economics, poland wójcik, piotr; kozminski university, poland wyrobek, joanna; uek cracow university of economics, poland yasser, qaiser rafique; preston university, pakistan zajaczkowska, magdalena; uek cracow university of economics, poland zhang, lin; shanghai university of international business and economics, china ziemianski, pawel; gdansk university of technology, poland zysk, wojciech; uek cracow university of economics, poland 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 13 keynote speakers joseph f. hair, jr.university of south alabama, usa joe f. hair, jr. is professor of marketing, dba director and the cleverdon chair of business in the mitchell college of business, university of south alabama.prof. dr. joe hair brings extensive experience as the founder and director of the kennesaw state university dba program. prior to his appointment at usa he founded the kennesaw state university dba program, and before that held the copeland endowed chair of marketing in the ourso college of business administration, louisiana state university. he was a united states steel foundation fellow at the university of florida, where he earned his ph.d. in marketing. prof. dr. hair has authored over 60 books, including marketing, cengage learning, 12th edition 2017; multivariate data analysis, prentice-hall, 7th edition 2010 (cited 110,000+ times and is in the top five all time social sciences research methods textbooks); essentials of business research methods, routledge, 3rd edition 2016; essentials of marketing research, mcgraw-hill, 4th edition 2017; and a primer on partial least squares structural equation modeling, sage, 2nd edition 2017. he also has published numerous articles in scholarly journals such as the journal of marketing research, journal of academy of marketing science, organizational research methods, journal of advertising research, journal of business research, journal of long range planning, industrial marketing management, journal of retailing, and others. his work has been cited more than 144,600 times in academic literature. a popular guest speaker, professor hair often presents seminars on research techniques, multivariate data analysis, and marketing issues for organizations in europe, australia, china, india, and south america. ilan alon, university of agder, norway ilan alon (ph.d., kent state university, usa) is professor of strategy and international marketing at the university of agder. prior to that he also had research positions in harvard university, georgetown university (usa) and university of international business and economics (china). alon is a researcher in the field of international business with a focus on internationalization, modes of entry, political risk, cultural intelligence and emerging markets. ilan alon publications have appeared in the harvard business review, management international review, international business review, journal of international marketing, international marketing review and others. his books were published by palgrave, routledge, mcgraw-hill among other imprints. in addition to being a professor, alon is the head of international affairs for the school of business and law at the university of agder, and leader of the emerging markets research group. he is also editor-in-chief of the international journal of emerging markets and the european journal of international management. ilan alon has worked with government bodies, non-profit organizations, multinational companies and international association on various projects ranging from capacity development at the macro level to international business development at the firm or project level. clients include usaid, illy, darden, disney, and others. ilan alon has been a frequent speaker on various international networks including national public radio (usa), voice of america (usa), rtv (russia), dagens næringsliv (norway). 14 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 marco cucculelli, università politecnica delle marche, italy marco cucculelli holds a phd in economics from the university of rome – tor vergata, italy. he is professor of economics at the department of economics and social sciences, università politecnica delle marche (univpm). he has been a visiting professor at the kelley school of business, indiana university (usa) and the school of economics and finance, st. andrews university (scotland). he is currently involved in research activity at the cracow university of economics and the george washington university. marco has been a fulbright distinguished chair at the university of pittsburgh, fall term 2016-17, where he has taught a course on “entrepreneurship, small business and economic development”. he is an associate editor of the journal of small business management and the journal of small business and entrepreneurship, co-editor of the em-journal of applied economics, and member of the editorial board of l’industria. he has published in the journal of corporate finance, research policy, small business economics, economics letters, journal of evolutionary economics, management decision, entrepreneurship and regional development, j. of small business management, journal of cleaner production, int.j.of entrepreneurship and int.l management, int.j. of entrepreneurship and small business, rivista di politica economica, l’industria and other journals. in addition to the regular editorial activity, he has edited five special issues in international journals, including eber. he has been awarded the jsbm 2014 associate editor of the year, and acted as chairman of the selection committee for competitive papers for the icsb annual world conferences in 2017 (argentina), 2016 (usa) and 2015 (uae). in 2011 he has been elected – as director at-large 2012-14 – to the board of the international council for small business and entrepreneurship – icsb, washington, d.c. (usa). desislava dikova, vienna university of economics and business, austria desislava dikova is professor in international business cee focus at wu wien/ vienna university of economics & business. she previosuly held positions at the university of groningen, the netherlands and king’s college london, the uk. she earned her doctorate degree from the university of groningen, the netherlands, an executive master in international and european relations from the university of amsterdam, the netherlands and a master of science in international economics from the academy of economics d.a.tzenov, bulgaria. desislava dikova is the editor-in-chief of the journal of east west business (published by taylor francis) and has been a member of the editorial board of the journal of international business studies since 2007 and serves as an add hoc reviewer for multiple journals such as international business review, thunderbird international business review, organization studies, journal of management studies and others. for her outstanding research she has been awarded twice the academy of management best reviewer award (2007, 2009), the 2009 waib emerald award for highly commended paper, she has also been the academy of international business best paper nominee in 2009, and the academy of management international management best paper finalist in 2006 and 2008. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 15 maria alejandra gonzalez perez, universidad eafit, colombia maria-alejandra gonzalez-perez (phd, mbs, psy) is full professor of management at universidad eafit (colombia). maria-alejandra is the vice-president of administration at the academy of international business (aib) (2015-2018), coordinator of the colombian universities in the virtual institute of the united nations conference for trade and development (unctad) since 2009, distinguished fellow of the association of certified commercial diplomats; research partner at the ceibs center for emerging market studies (cems), and editor-in-chief of the business journal ad-minister. dr. gonzalez-perez holds a phd in commerce (international business and corporate social responsibility), and a master’s degree in business studies in industrial relations and human resources management from the national university of ireland, galway. she also did postdoctoral research at the community knowledge initiative (cki) in nui galway. prof. gonzalez-perez was the head of the department of international business (2009-2013) and director of the international studies research group (2008-2013) at universidad eafit (colombia). prior to her positions in colombia, she worked as a researcher in various organisations such as the centre for innovation and structural change (cisc), irish chambers of commerce, and the economics of social policy research unit (espru) in ireland. she also has been a visiting professor at esan (lima, peru); foreign trade university (hanoi, vietnam); and the universidad de granada (ceuta, spain). dr. gonzalez-perez has published 12 books, over 40 academic peer-reviewed papers and several book chapters in the areas of internationalisation, sustainability, corporate social responsibility and international migration. maria-alejandra has lived, studied or worked in the uk, usa, ireland, france, spain, and colombia, and have travelled as a tourist to over 70 countries. craig c. julian, southern cross university, australia craig c. julian, phd received his phd in 1999 and it studied “the marketing performance of international joint ventures (ijvs) in thailand.” dr. julian has accumulated approximately 140 publications in books, journals, and highly rated double blind reviewed conference proceedings. dr. julian’s work has appeared in numerous high quality international journals including the european journal of marketing, journal of business research, journal of small business management, journal of macromarketing, journal of services marketing, journal of global marketing, international business review, thunderbird international business review, asia pacific journal of marketing and logistics and the journal of small business and enterprise development to name just a few. his books have focused on joint ventures in the asia pacific region as well as the globalization of chinese firms and a research handbook on export marketing. he has also won competitive research grants including the prestigious australian research council (arc) discovery grant as an early career researcher as well as a small arc grant. in 2012 dr. julian was awarded an erasmus scholarship by corvinus university in budapest to study hungarian joint venture performance. dr. julian is also the editor-in-chief of the journal for international business and entrepreneurship development. dr. julian’s research interests are strategic alliances, export/international marketing and international joint ventures (ijvs). he is also on the editorial review boards of the journal of management and world business research, asian academy of management journal, journal of international marketing and exporting, international journal of trade and global markets, journal for global business advancement, fiib review, strategies in accounting and management journal and the annals of constantin brancusi university – economics in romania. 16 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 marin a. marinov, aalborg university, denmark marin a. marinov is professor of international business and management at aalborg university, denmark. he has thought and conducted research in many countries on both sides of the atlantic and asia including bulgaria, the united kingdom, the united states, finland, sweden, france, germany, portugal, spain. italy, and china among others. his research interests include internationalization of business, management and marketing of multinational firms in general and internationalizing firms originating from emerging economies in particular, areas in which he has researched and published at length over many years. he has consulted for numerous multinational firms, such as kraft foods, and national governments, including brazil, pakistan and the sultanate of oman on country and firm-specific strategies in the process of internationalization. he is book series editor of the palgrave studies of internationalization in emerging markets and routledge frontiers of international business, management and marketing. professor marinov’s latest publication, research handbook of marketing in emerging economies, came on the market in 2017. he is on the editorial boards of a large number of reputable academic journals and periodicals, has published seventeen books, numerous book chapters and more than 90 academic articles. svetla marinova, aalborg university, denmark svetla marinova’s research focuses on the internationalization of emerging economies and firms and the role of company internationalization and foreign direct investment in fostering sustainable business development and growth. she has been involved in research on outward foreign direct investment (with child and marinov), internationalization of smes from emerging markets (in si-net), attitudes toward advertising in emerging markets (with petrovici, marinov and ford), the role of relationships and branding in emerging market contexts (with cui, shiu, kumar), and technology transfer in emerging markets (with khan and ramirez). svetla is co-author (with czinkota, ronkainen, moffett and marinov) of the first european edition of international business, a textbook that was specificly designed for the european context. she has published in european journal of marketing, international marketing review, thunderbird international business review, advances in international management, advances in international marketing, journal of global marketing, journal of euro-marketing, journal of east-west business, and revista faces, among others. svetla has co-edited (with marinov) three books on fdi and internationalization of emerging economies and firms, she has also guest co-edited special issues of european journal of marketing (with paliwoda) and of international marketing review (with carrigan and szmigin). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 17 john m. mezias, university of miami, usa john m. mezias is a tenured associate professor at the university of miami’s miami business school. he received his ph.d. from new york university’s stern school of business in 1998. he teaches executive mbas, mbas, and custom executive programs at the university of miami and has taught in executive programs at london business school, insead, new york university, and seoul national university. his teaching awards include five excellence in teaching award from miami business school and the most popular professor award from businessweek magazine’s survey of university of miami mbas. dr. mezias’ research was nominated for several awards, and he won the best paper award from the academy of management’s international management division. he has published in such scholarly journals as the harvard business review, strategic management journal, journal of international business studies, organization science, journal of management, strategic organization, british journal of management, long range planning, journal of international management, aib insights, asia pacific journal of management, and journal of organizational behavior. he is associate editor of aib insights and has long served on editorial boards of the strategic management journal and the journal of international business studies. dr. mezias was also chair of the academy of management’s international management division during 2013-2104. immanuel azaad moonesar, mohammed bin rashid school of government, united arab emirates immanuel azaad moonesar r.d., the assistant professorhealth policy and research leader of health policy at the mohammed bin rashid school of government, dubai, united arab emirates. his qualifications include a doctor of philosophy (phd) in health services: leadership (superior distinction) from walden university, usa; master of quality management (distinction) from the university of wollongong australia (uow); a postgraduate diploma in institutional community nutrition & dietetics (distinction) & a bachelor of science in human ecology: nutrition and dietetics from the university of west indies (uwi), trinidad & tobago. he is also the managing director, at “i am consulting” (trinidad & tobago, caribbean), in addition to, the role of the president (chapter chair) and executive board member of the academy of international business – middle east north africa (aib-mena) chapter. he is also a registered dietitian and possesses professional certifications in ‘nebosh occupational health and safety’, ‘project management: certified business professional (cbp)’ and ‘quality management system internal auditors (iso 9001:2008)’. he has published in over 85 publications with high impact factors in peer-reviewed journals, peer-reviewed international conferences, co-authored books and book chapters to date. his phd dissertation manuscript was entitled: the role of uae health professionals in maternal and child health policy. his career experience includes quality assurance and management, nutrition and dietetics, health & safety, teaching and institutional research. while, his research interest is in public policy, international business policy, healthcare management & leadership, maternal & child health, health policy and innovation, nutrition, and quality management. 18 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 james nebus, suffolk university, usa james nebus is associate professor of strategy and international business and director of the undergraduate global business program at suffolk university in boston (ma, us). he has published in the journal of international business studies, academy of management review, and journal of international management among others. he received a ph.d. in international business and mba from the university of south carolina (sc, us), as well as bs in electronic engineering and ba in economics from rutgers (nj). jim teaches international business and global strategy, and is on the editorial review board for the journal of international business policy. he has 22 years of industry experience including 10 years in international management positions in europe and asia. william newburry, florida international university, usa william (bill) newburry is chair of the department of international business and the ryder eminent scholar of global business at florida international university. he also serves as a non-resident senior research fellow at the china europe international business school (ceibs) center for emerging market studies. bill served as chapter chair of the academy of international business latin america (aib-lat) chapter from 2012-2018. he previously served as chair of the global strategy interest group of the strategic management society. dr. newburry earned his ph.d. in 2000 from new york university’s stern school of business, with co-majors in the fields of international business and management. prior to pursuing an academic career, he worked six years in the f-15 contracts and pricing department at mcdonnell douglas corporation in st. louis. dr. newburry’s research focuses on how multinational corporations manage and relate to subsidiaries and other local stakeholders when they invest in foreign countries, with an emphasis on issues related to corporate reputation in emerging markets. he co-authored emerging market multinationals: managing operational challenges for sustained international growth (2016, cambridge university press), and has co-edited two additional books. bill has published 40+ articles in top-tier, peer-reviewed journals, along with another 20 chapters in edited books. dr. newburry is series editor for research in global strategic management. he currently serves on the senior advisory board of the review of international business and strategy, and on the editorial boards of the journal of international business studies, journal of world business, journal of management studies, global strategy journal, thunderbird international business review, cross cultural and strategic management, and canadian journal of administrative sciences. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 19 arnold schuh, vienna university of economics and business, austria arnold schuh is director of the competence center for emerging markets & central and eastern europe (cee) and assistant professor at the vienna university of economics and business (wu vienna). he is also adjunct associate professor of international business studies at the carlson school of management, university of minnesota, usa, and honorary university professor at corvinus university of budapest, hungary. he received his master in business administration and his doctorate in economic and social sciences from the wu vienna. he was visiting professor at the college of business and economics, university of kentucky in lexington, usa, and visiting international business scholar at the international business department of the university of south carolina in columbia, usa. his primary research areas are marketing and strategic management in cee and europe. current research focuses on strategies of foreign multinational companies in cee and competitive strategies of local firms in cee (“local heroes in cee”). in addition to his academic work, arnold schuh has served as a consultant and management trainer to a number of companies including rank xerox, philips-whirlpool, philips medical systems, skandia, bosch austria, rhi, boehringeringelheim, commerzbank, bank austria and austrian post ag thomas steger, regensburg university, germany thomas steger is full professor of leadership and organization at the university of regensburg. he has graduated from the university of fribourg (switzerland) and received his doctoral degree as well as his habilitation from the chemnitz university of technology. moreover, he acted as professor (ad interim) at the university of hohenheim and at the university of erfurt. his research interests focus on corporate governance (especially boards of directors) and employee owned companies. particular emphasis is placed on the transforming countries of central and eastern europe. since more than two decades, thomas is intensively engaged in the area of management in central and eastern europe. he was a co-founder (and currently editor-in-chief) of the journal of east european management studies. he was involved in setting up an ma program in european studies at the bulgarian-romanian interuniversitarian centre for europe in rousse and giurgiu. moreover, he was a guest lecturer at different universities in central and eastern europe and has led and contributed to several research projects in the field, related to topics such as business elites, corporate governance, talent management, mnc subsidiaries, and business corruption. besides his academic career, thomas has served as a member of the executive committee of a large swiss non-profit organization and as hr manager of an industrial medium-sized company. since many years he is also engaged in numerous executive training and education programs in several european countries. 20 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 welcome letters letter from the aib-cee chapter chair dear aib-cee members! welcome to cracow for the fifth 2018 academy of international business central and eastern europe (aib-cee) chapter conference. the overarching purpose of aib-cee, which covers 19 countries from the cee region is to foster cooperation amongst scholars and specialists from central and eastern europe in regard to conducting joint research, disseminating research outcomes and improving international business education standards, mainly through the organization of regional conferences, seminars and initiation of international research projects. the membership of the aib-cee chapter as of 1.08.2018 stood at 102 members. the chapter board is composed of scholars from slovenia, estonia, hungary and poland. the chapter establishment project received the support of such organizations as ceeman, corvinus university of budapest (hungary), university of ljubljana (slovenia), university of tartu (estonia) or the poznan university of economics and business (poland). as a one of the aib chapters we have already organized 6 important events during our five years of activity. the first kick-off event of aib-cee was the seminar „challenges for international business and teaching in the cee region – towards an integrative perspective”, which took place on 24 january 2014 at the poznań university of economics and business (poland). the seminar gathered almost 100 scholars and business representatives from altogether 10 countries. the purpose of the event was to involve top cee scholars and managers in a joint discussion to elaborate on a shared perspective of key challenges in ib scholarship related to the cee region so as to outline a research program for future projects. the first aib-cee conference “competitiveness of the cee region in global economy”, took place on october 9-11, 2014 at the corvinus university of budapest in hungary. the conference gathered more than 100 scholars and business representatives from altogether 22 countries. the aim of the conference was to provide a platform and opportunity for discussing international business and competitiveness research findings on central and eastern european business and management practices, firms, industries and countries; meeting and learning insights of internationally recognized scholars with long lasting international research credits on the cee region as well as networking to build research and academic collaborations, and developing skills supporting paper publication. the 2nd aib-cee seminar took place on january 9-10, 2015 hosted by the centre of international relations, faculty of social sciences; university of ljubljana, slovenia. the topic “recognising the changing character of the cee region: towards an updated agenda of business, ib research and teaching“ attracted truly international group. over 50 registered participants of 14 different nationalities from 9 different countries gathered in ljubljana. ib scholars and practitioners from the region discussed recent research findings in the area of 22 | welcome letters international business from the region and about the region, exchange challenges and innovation in ib teaching and meet innovative multinational enterprises from cee. the 2nd aib-cee conference took place on september 17-19, 2015 at sgh warsaw school of economics in poland. the conference theme “international business and research in the cee region. why is it worth doing?” was chosen in order to draw more attention to doing business and research in central and eastern europe and to promote collaboration among businesspeople, scholars and specialists, which is in line with a general idea of establishment of the central and eastern european chapter of the academy of international business. the conference gathered more than 90 scholars and business representatives from altogether 14 countries. the 3rd aib-cee conference “boosting the competitiveness of central europe through digital economy”, which took place on september 29-october 1, 2016 at university of economics in prague, czech republic, focused on issues such as new forms of businesses, role of digital economy in central europe, digital entrepreneurship and possible impacts of digital economy on competitiveness and economic growth in the cee region. the conference gathered more than 90 scholars and business representatives from altogether 20 countries. the 4th aib-cee conference “changing global landscape and regional cooperation: from regional value chains to china’s one belt, one road initiative and beyond” which took place in ljubljana, slovenia on september 26-28, focused on key aspects of current trends in international business and implications for countries, markets, companies and consumers in cee, taking into account the cee and china perspective. the conference was preceded by the 1st aib-cee chapter doctoral and junior faculty development workshop on “relevance and rigor in ib research: capturing cee context richness”. the conference gathered more than 90 scholars and business representatives from altogether 19 countries. we were also very active during aib 2018 annual meeting in minneapolis, in usa, which took place on june 25-28, 2018. as a chapter we have organized aib-cee chapter panel: “new modes of cooperation in emerging markets: a cee and russia perspective” and were the member of the panel: “think global, act local: best practices for managing and developing aib chapters” organized by aib-southeast us chapter as well as participated in aib chapter chairs dinner. we have to be aware of the fact that aib-cee is one of the youngest chapters in aib community; however, the region has a long tradition in global business and ib teaching. in fact, this year aib-cee chapter will celebrate 5 years of its activity. the fifth aib-cee chapter conference in cracow: “international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business” will focus on the relationships between international entrepreneurship, international economics and international business in the cee region. during the conference, we will have a lot of interesting sessions and panels. i would like to invite you all to a special methodology session with prof. joe f. hair jr. – workshop on pls-sem. moreover, we will also have time to learn more about aib and aib community. in this session we will have the opportunity to discuss with aib vice-president administration (2015-2018) – maria alejandra gonzalez perez and two chairs from aib chapters – aib-lat (latin america) – wilwelcome letters | 23 liam newbury and aib-mena (middle east and north africa) – immanuel azaad moonesar as well as with aib insights editor – john m. mezias. there will be also a special session devoted to the aib-cee chapter – aib-cee chapter development session where we will discuss the developments and achievements of aib-cee chapter in last 5 years (2013-2018) plans and future challenges for the aib-cee chapter. within more than 130 submissions and more than 150 participants the 5th aib-cee conference will be the largest conference in the history of the aib-cee chapter. we would like to thank our host institution, the university of economics in cracow, faculty of economics and international relations for welcoming us to cracow. we particularly thank professor krzysztof wach, our conference chair, for his dedication and key role in making this meeting happen. we hope that the diversity of conference tracks will prompt many ib scholars to draw their attention to the cee region and enable them to share the outcomes of their research and to develop during the conference networks focused on joint research, comparative studies and publications. we really appreciate the hard work carried out by organizing committee and all track chairs, aib-cee executive board members to put together the meeting for us in cracow. moreover, we would like to thank all people, especially local cracow team including agnieszka głodkowska, marek maciejewski, bożena pera, krystian bigos and others, all reviewers, who have contributed so much of their time to make this conference happen. we are looking forward to a warm atmosphere during the conference, great sessions and panels, as well as fruitful networking during these unforgettable days in cracow. łukasz puślecki aib-cee chapter chair kraków, september 2018 24 | welcome letters letter from the conference program chair dear aib-cee conference attendees! welcome to kraków for the 5th aib-cee chapter annual conference dedicated to the main theme of “international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business”! international entrepreneurship is a wonderous human activity, expression of our creativity and basic fuel of our development in the global context. the overarching aim of aibcee conferences has been to promote and advance research on international business through meeting, research dissemination and cooperation of academics from different parts of the world. we believe we all have much to share and much to learn from each other. we hope this aib-cee conference will once again foster inspiring exchange between researchers and result in enhanced collaboration between our guests. this conference is very special for two reasons. first, this year we celebrate the 5th anniversary of our relatively young chapter, so this is the fifth jubilee conference and we will celebrate with the birthday cake on friday, so please do not miss this opportunity. second, this conference turned out to be the largest aib-cee annual meeting ever. this is thanks to you all that this year we have reached the following statistics: − 128 submissions; − 146 conference attendees from 31 countries; − and what is more attendees represent 6 continents (australia, north america, south america; − asia, africa and europe of course); − 127 reviewers who done altogether 283 reviews; − 13 editors; − as well as 32 supporting journals, including 3 impact factor journals, 7 scopus journals and 22 regional international journals, what is more we have been supported also by a palgrave series offered by marin marinov. this is the 5th anniversary so we will celebrate for 5 days (from tuesday till saturday). on tuesday we will have a special working meeting of the aib-cee executive board with the representatives of the aib headquarters. the pure scientific feast is designed for three days (wednesday – friday). during the first day we start with an excellent keynote address delivered by esteemed professors from very different backgrounds and different parts of the world. on wednesday we have the pleasure to invite all to a special session designed especially for these interested in publishing in top journals where we all will have a unique chance to learn from the best and discuss issues related to crafting articles for highly ranked journals with our keynote editors. the conference working sessions on thursday embrace and illustrate the many faces of international business, especially international entrepreneurship. on friday we will practice our new methodological skills, followed by aib-cee chapter development session and official celebration of 5th anniversary! we are certain that you will find many occasions to engage in lively discussions during our various working sessions during these three days. on saturday we provided the opportunities for additional social and tourist programs. welcome letters | 25 after a long conference day on wednesday and thursday, we cordially invite you to a time of integration and fine dining in cracow old town, and for these of you who have no limits in integrating we offer additional social events. on friday afternoon, after working sessions, we have planned a city tour for our guests. we want to share with you the many wonders of our city and hope you will discover and experience its unique atmosphere. we want to thank all those who contributed to this event including the organizing committee team, volunteers, authors and our invaluable reviewers. we wish you a fruitful and beneficiary stay in cracow, a fascinating city where history and tradition meet with innovation and modern lifestyle. we trust 5th aib-cee chapter annual conference will bring long lasting research insights, numerous opportunities for network and academic collaborations and, last but not least, many lasting memories to take home. krzysztof wach conference chair aib-cee chapter vice-chair for program 2018 kraków, september 2018 26 | welcome letters letter from the rector as the local host dear sir or madam! on behalf of the entire university of economics in krakow as well as my own, let me welcome to the hospitable walls of our university all jubilee participants of 5th annual aibcee chapter conference. i am very pleased that such a great group of representatives of the world of science, both from poland, as well as from many foreign centers, wanted to participate in the beginning of the conference. welcome to the royal city of krakow. above all, i am happy with your presence at our university. the university of economics in krakow is a modern academic center with traditions dating back to 1925, conducting numerous research and education projects. currently there are over 17.5 thousand students at five faculties: economics and international relations; finance and law; public economy and administration, commodities and product management, and management, it is one of the largest research centers of the economic profile in poland. the university, continuously for almost a hundred years, have been faithfully implementing the mission indicated by its founders: rerum cognoscere causas et valorem (know the causes and values of things), shaping the hearts and minds of successive generations of outstanding specialists. currently the university of economics in krakow offers 30 tracks of studies in polish and english, postgraduate studies and prestigious mba studies. it conducts studies for phd students and has the right to award all degrees and academic titles provided for by polish law in the field of economic sciences. it also cooperates with over 200 universities from poland and abroad, carrying out joint research and educational projects. in the era of universal internationalization, which we observe almost everywhere around, it is necessary to discuss and take specific outgoing activities to meet the expectations of the changing world. business management in the international space, management of information, knowledge and intellectual capital, methods and tools as well as information systems in management are just some areas, which must be diagnosed, researched and described to search for real solutions for contemporary challenges. welcoming once again in the walls of the university of economics in krakow, i wish you that the conference that is just beginning becomes an opportunity for dialogue for building platforms for the exchange of ideas, as well as many creative discussions and networks of scientific contacts. andrzej chochół rector cracow university of economics selected conference papers (there were 129 paper submitted, however only 28 submissions requested to be included in the conference proceedings, this is why this volume includes only selected conference papers.) aib18-00-pp001_title aib18-00-pp003_content aib18-00-pp007_committees aib18-00-pp021_welcome_letters aib18-00-pp027_selected #kj-22-349-kwasny,mroczek,ulbrych s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : kwaśny, j., mroczek, a., & ulbrych, m. (2017). eksport jako determinanta rozwoju małopolski. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 349-361. eksport jako determinanta rozwoju małopolski* jakub kwaśny1, arkadiusz mroczek2, marta ulbrych3 uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra międzynarodowych stosunków gospodarczych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: 1 kwasnyj@uek.krakow.pl; 2 mroczeka@uek.krakow.pl; 3 ulbrychm@uek.krakow.pl streszczenie: celem niniejszego artykułu jest naświetlenie endogenicznego potencjału regionalnego gospodarki małopolski i jego weryfikacja przez pryzmat handlu zagranicznego województwa. w sposób syntetyczny dokonano analizy danych statystycznych w zakresie wartości, struktury oraz przestrzennego rozłożenia aktywności eksportowej małopolskich firm. pozwoliło to na określenie specjalizacji regionalnych i wskazanie endogenicznego potencjału małopolski w zakresie działalności eksportowej. przeprowadzone badania potwierdziły istotne znaczenie krakowa jako stolicy województwa i motoru wzrostu w przedmiotowym obszarze oraz znaczenie zasobów technologicznych i kapitału ludzkiego dla rozwoju eksportu w małopolsce. słowa kluczowe: rozwój regionalny; handel zagraniczny; małopolska klasyfikacja jel: b17, r11 * publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp głównym celem niniejszego opracowania jest naświetlenie endogenicznego potencjału regionalnego gospodarki małopolski i jego weryfikacja przez pryzmat handlu zagranicznego województwa. wybór tematu pracy badawczej został podyktowany faktem, że dostępność podobnych analiz w przekroju regionalnym jest niewielka. tymczasem wymiana zagraniczna stanowi istotny czynnik wzrostu i rozwoju gospodarczego kraju, jak również jego poszczególnych regionów. mimo znaczących postępów w zakresie międzynarodowego ujednolicenia norm prawnych i standardów technicznych, rynki zagraniczne są wciąż zróżnicowane pod względem wymagań w tym zakresie oraz preferencji konsumentów. te uwarunkowania stanowią swego rodzaju wyzwanie dla przedsiębiorstw lokalnych, dlatego można przyjąć, że wielkość eksportu świadczy o zdolności regionu do konkurowania w warunkach 350 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych gospodarki otwartej. analiza wielkości i struktury eksportu ma tym samym walor aplikacyjny, umożliwiając władzom regionalnym prowadzenie polityki wspierania przedsiębiorców zaangażowanych w działalność eksportową. w pracy postawiono hipotezę, że baza eksportowa regionu jest determinowana endogenicznym potencjałem gospodarki małopolski, którym są zasoby wiedzy i technologii, a także kompetencje techniczne kadry przemysłowej. przyjęta hipoteza wymaga wykorzystania metody analityczno-opisowej. punktem wyjścia do przeprowadzenia badania jest sprecyzowanie, w oparciu o studia literatury, znaczenia rozwoju regionalnego oraz roli eksportu w jego dynamizowaniu w świetle teorii egzoi endogenicznych. analiza empiryczna została oparta na danych statystycznych dostępnych w układzie regionalnym. należy jednak zwrócić uwagę na trudności z pozyskaniem porównywalnych danych w dłuższym okresie czasu, dlatego badaniem zostały objęte lata 2013 i 2014. 2. region jako miejsce specjalizacji eksportowej w świetle teorii rozwoju regionalnego literatura przedmiotu dostarcza wielu badań potwierdzających związek między eksportem i dynamiką rozwoju kraju. interpretując znaczenie eksportu jako czynnika rozwoju gospodarczego należy wskazać na panujące przekonanie, wypracowane przez teorie klasyczne i neoklasyczne, o korzyściach płynących z wolnego handlu. baza eksportowa gospodarki narodowej oraz wpływ dochodów z eksportu na sektor krajowy zostały następne rozpowszechnione w teorii keynesa (golejewska, 2012). podobnie rozważania na temat rozwoju regionalnego znajdują szerokie odzwierciedlenie w licznych opracowaniach naukowych. niemniej, ze względu na brak jednomyślności w podejściu definicyjnym zarówno do pojęcia rozwoju gospodarczego, jak i delimitacji regionu – nie ma powszechnie akceptowalnej wykładni znaczeniowej. istota rozwoju regionalnego wyraża się w jego terytorialności. terytorium natomiast należy rozumieć jako zbiór ludzi oraz przestrzennie skoncentrowanych i historycznie ukształtowanych działalności technicznych, produkcyjnych oraz społecznych (jewtuchowicz, 2001). z kolei, region najczęściej jest ujmowany w kategoriach administracyjnych, czyli jednostki usytuowanej na najniższym szczeblu w podziale administracyjnym państwa (przygodzki 2007). należy jednak podkreślić, że tradycyjna idea regionów jako wyłącznie ograniczonych obszarów geograficznych lub administracyjnych jest obecnie kwestionowana. wskazuje się natomiast na znaczenie rozległych sieci społecznych powiązań i podkreśla istotę regionu w postaci relacji pomiędzy terytorium oraz zachodzącymi procesami sieciowymi w procesach kreowania okazji przedsiębiorczych i internacjonalizacji przedsiębiorstw (żur, 2015, s. 31). przejawem tych relacji ma być m.in. kumulatywne pobudzanie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki oraz kształtowanie ładu przestrzennego z jednoczesnym zachowaniem walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego (głuszczuk, 2011, s.72). mimo że genezy koncepcji rozwoju regionalnego należy szukać w okresie powojennym, to problematyka ta stała się przedmiotem powszechnego zainteresowania eksport jako determinanta rozwoju małopolski 351 w latach 80 xx wieku, w efekcie przedłużającego się kryzysu strukturalnego. zjawisko stagflacji oraz zmniejszenie możliwości finansowych państwa sprawiły, że dotychczasowy model polityki regionalnej oparty na tzw. syntezie neoklasycznej inspirowanej teorią keynesowską nie sprawdził się. panujący wówczas paradygmat rozwoju regionalnego został określony jako scentralizowany („od góry”) z uwagi na zastrzeżoną do wyłącznej gestii państwa funkcje w zakresie interwencjonizmu gospodarczego i tym samym pełnieniu przezeń roli wyłącznego podmiotu polityki regionalnej (pietrzyk, 2004, s. 16). w późnych latach 70. zaczęły pojawiać się także nowe realia, wśród których należy wymienić przede wszystkim spadek znaczenia działalności wytwórczej na korzyść sektora usługowego, fragmentaryzację poszczególnych faz procesu produkcyjnego oraz wzrastającą międzynarodową mobilność kapitału i siły roboczej. trendy te zainspirowały badania wyjaśniające strukturalne podstawy wzrostu i rozwoju regionalnego, wpływu eksportu na wzrost gospodarczy kraju (bukowski & garlińska-bielawska, 2014, s. 47) oraz regulacji zasad wykorzystywania instrumentów promocji i wspierania eksportu (czermińska, 2009, s. 27). ewolucja teorii i praktyki polityki regionalnej udowodniła, że rozwój gospodarczy państwa stanowi wypadkową rozwoju jego składowych terytoriów. paradoksalnie, w sytuacji postępującego zjawiska globalizacji, rośnie znaczenie regionów w budowaniu przewagi komparatywnej bazującej na specyficznych czynnikach rozwoju, które tkwią w danym otoczeniu (rozwój „od dołu”). za główny czynnik dynamizujący rozwój uznaje się właśnie uruchomienie i mobilizowanie endogenicznego potencjału rozwoju w regionach (pietrzyk, 2004). warto w tym miejscu przytoczyć klasyczny podział teorii rozwoju regionalnego uwzględniający podział czynników na egzogeniczne i endogeniczne (grosse, 2007). pierwsza grupa koncepcji bazuje na czynnikach zewnętrznych tj.: inwestycjach zewnętrznych oraz transferze zewnętrznych doświadczeń i instytucji. istnieje przekonanie o niemożności zainicjowania rozwoju regionu wykorzystując jedynie jego wewnętrzny potencjał, który jest niewystarczający i najczęściej głęboko uśpiony. druga grupa koncepcji nawiązuje natomiast do założeń rozwoju endogenicznego i bazuje głównie na czynnikach wewnątrzregionalnych. zainicjowanie i stymulowanie procesów w oparciu o zasoby specyficzne dla danego regionu pozwala na trwały, samodzielny i długookresowy rozwój. zwraca się tu uwagę na postęp techniczny oraz kapitał ludzki, poziom wykształcenia i zdobyte doświadczenie. rozwój regionu jest uzależniony od inwestowania w rozwój czynników produkcji poprzez proces uczenia się coraz bardziej efektywnego wykorzystania tych czynników. analogicznie, w klasycznej teorii handlu aspekt geograficznego rozmieszczenia działalności pojawia się w kontekście różnic w warunkach naturalnych i wyposażeniu w zasoby czynników produkcji między regionami, określanych łącznie jako czynniki pierwszej natury, które noszą znamiona egzogeniczności. w nowych teoriach handlu są uwzględnione czynniki drugiej natury: korzyści skali, rosnące przychody skali, konkurencja monopolistyczna, czy absolutna przewaga technologiczna. w dużej mierze czynniki te charakteryzują się cechami endogenicznymi (zielińska-głębocka, 2008, s. 9-10). 352 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych zastanawiając się nad rolą sektora eksportowego dla rozwoju regionu należy uwzględnić nie tylko dodatkową konsumpcję, a tym samym wzrost produkcji, ale także poprawę produktywności. działalność eksportowa stymuluje wzrost produktywności dzięki wykorzystaniu korzyści skali, specjalizacji oraz transferowi i dyfuzji wiedzy. wobec tego, rozwój regionu zależy m.in. od względnych rozmiarów i powodzenia na rynkach zagranicznych branż regionu nastawionych na eksport. w tym kontekście należy wspomnieć o teorii bazy ekonomicznej oraz nowej geografii ekonomicznej. pierwsza z nich została rozpowszechniona przez northa i zakłada, że bazę ekonomiczną regionu stanowią gałęzie gospodarki produkujące na eksport. stymulatorem wzrostu jest więc popyt zewnętrzny. rozbudowa bazy produkującej na eksport uruchamia efekt mnożnikowy i rozwój powiązanych sektorów (lewis, 1972). nowa geografia ekonomiczna łączy klasyczny dorobek teorii lokalizacji z modelami nowej teorii handlu. bazuje ona na założeniu, że aktywność ekonomiczna podmiotów zależy od czynników lokalizacyjnych, zatem uwzględnia cechy endogeniczne. za prekursora tego nurtu badań uznaje się krugmana, który opracował model równowagi przestrzennej alokacji aktywności gospodarczej. wskazał on, że koszty transportu w połączeniu ze zjawiskiem rosnących korzyści skali prowadzą do efektu aglomeracji, co przejawia się tym, że produkcja koncentruje się w regionach o wyższym poziomie produkcji i do nich migruje siła robocza z regionów o niższym poziomie produkcji. powoduje to powstawanie regionów centralnych o wysokim potencjale wzrostu i regionów peryferyjnych (krugman, 1979). wskazuje się przy tym, że gospodarki otwarte charakteryzują się mniejszym poziomem zróżnicowania przestrzennego w wyniku mniejszego uzależnienia podaży od rynków lokalnych. 3. eksport małopolski w kontekście endogenicznego potencjału województwa pod względem gospodarczym małopolska zalicza się do grupy województw, które w znacznym stopniu przyczyniają się do generowania krajowego pkb. w 2012 roku województwo małopolskie wypracowało 7,4% pkb (w cenach bieżących), co daje piątą lokatę w kraju, za województwami: mazowiecki, śląskim, wielkopolskim i dolnośląskim. według analiz wytworzonego pkb w ujęciu podregionalnym, zawartych w strategii rozwoju województwa małopolskiego na lata 2011-2020, rolę centrum gospodarczego małopolski pełni kraków. jest on jednocześnie jednym z ośrodków o największym potencjale rozwojowym w polsce. kraków koncentruje ok. 41% wartości pkb wytworzonego w województwie, co stanowi 3,1% wartości krajowej (daje to krakowowi drugą, po warszawie – 13,2%, lokatę w kraju). małopolska podzielona jest dodatkowo na podregiony, zgodnie z klasyfikacją nuts3, oprócz krakowa są to podregiony: krakowski (który generuje 15,9% pkb w województwie), oświęcimski (16,6%), nowosądecki (16%) i tarnowski (10,1%) (kwaśny, 2015, s. 132). jednym ze sposobów na naświetlenie specyfiki małopolski na tle całego kraju jest analiza wielkości i struktury handlu zagranicznego tego województwa. jak już wspomniano, dane w zakresie handlu zagranicznego w podziale na poszczególne woeksport jako determinanta rozwoju małopolski 353 jewództwa są trudno osiągalne i nie mają charakteru oficjalnych statystyk gus. niemniej jednak, są dostępne publikacje przygotowane w oparciu o wartości podane przez izbę celną w warszawie, w których można odnaleźć interesujące wielkości, umożliwiające przeprowadzenie analizy empirycznej. na podstawowym poziomie analizę specyfiki handlu zagranicznego województwa można przeprowadzić już w oparciu o prosty podział działalności gospodarczej na sekcje zgodne z polską klasyfikacją działalności (pkd). dane w tym zakresie pokazano tabeli 1. same wartości eksportu województwa małopolskiego na tle kraju są stosunkowo niewielkie, co wynika prawdopodobnie z faktu, że statystyki są gromadzone według siedziby podmiotu eksportującego. sprawia to, że duża część eksportu prowadzonego fizycznie z terenu różnych województw rejestrowana jest jako eksport województwa stołecznego. w tym miejscu trudno więc odnosić się do tych wielkości, należy natomiast skupić się na wartościach względnych dla poszczególnych branż i pokazać, jak ich udział w eksporcie województwa wygląda na tle całej polski. można tego dokonać przez obliczenie wskaźnika intensywności dla każdej z branż. wartości tego wskaźnika pokazano w ostatnich kolumnach rysunku 1. interpretując wyniki należy wskazać, że jeśli jego wartość przekracza 1, to udział tej branży jest relatywnie duży, a jeśli poniżej, to relatywnie mały. branże z najwyższymi wskaźnikami intensywności można jednocześnie uznać za względnie dobrze rozwinięte, a te z relatywnie niskimi, za gorzej rozwinięte w omawianym regionie. sekcją, która wykazuje najwyższe wartości wskaźnika intensywności jest sekcja e dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami. wartości bezwzględne dla tej sekcji należą do średnich, przy czym ze względu na jej rozległość tematyczną trudno wskazać, jakie jest źródło tak wysokiego wyniku. drugą sekcją pod względem wysokości współczynnika intensywności w obydwu latach jest sekcja j: informacja i komunikacja. choć wartościowo eksport tej sekcji nie jest duży, to jednak wysoki współczynnik ilustruje, że województwo w tym zakresie ma w kraju stosunkowo mocną pozycję. działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (m) stanowi kolejną sekcję pkd pod względem intensywności. wskaźnik utrzymuje się wyraźnie powyżej jedności przez obydwa lata, co sprawia, że jest to branża, która wyróżnia województwo. sekcją najważniejszą pod względem wielkości obrotów zarówno dla kraju, jak i regionu, jest przetwórstwo przemysłowe (c). w tym zakresie w obydwu badanych latach wartości współczynnika intensywności były dla małopolski dość duże i świadczy to o istotnym potencjale przemysłowym województwa. o dobrym stanie szeroko rozumianego handlu świadczą także dodatnie dla obydwu lat współczynniki dla sekcji obejmującej handel hurtowy i detaliczny. w przypadku wszystkich powyższych sekcji współczynnik intensywności wyniósł powyżej jedności, zarówno dla 2013, jak i 2014 roku. tym samym branże te można wskazać jako swego rodzaju specjalizacje województwa, które są dobrze rozwinięte na tle kraju. warto przy tym wspomnieć jeszcze o dwóch sekcjach. pierwsza obejmuje działalność związaną z kulturą, rozrywką i rekreacją, gdzie w 2013 roku wartość współczynnika wynosiła powyżej jedności, natomiast w roku kolejnym spadła poniżej jedności. intuicyjnie wydaje się, że branża ta może być dość istotna dla województwa, natomiast przez pryzmat handlu zagranicznego jak widać trudno tę istotność uchwycić. 354 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych drugą branżą, której współczynnik z kolei wzrósł powyżej jedności z 2013 na 2014 rok była działalność administracyjna i wspierająca, co prawdopodobnie jest efektem dynamicznego rozwoju w regionie usług dla biznesu. tabela 1. eksport małopolski na tle kraju według pkd w 2013 i 2014 roku (w mln euro) sekcja pkd 2007 polska małopolska wskaźnik intensywności* 2013 2014 2013 2014 2013 2014 a. rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 772,30 802,60 12,30 13,40 0,32 0,35 b. górnictwo i wydobywanie 4285,90 3985,20 33,60 61,10 0,16 0,32 c. przetwórstwo przemysłowe 99 806,80 10 4125,00 6140,60 6312,80 1,25 1,27 e. dostawa wody; gospodarowanie, ściekami i odpadami 721,60 757,40 67,20 100,80 1,89 2,78 f. budownictwo 420,90 453,10 16,40 22,90 0,79 1,06 g. handel hurtowy i detaliczny 22 030,50 22 432,20 1123,30 1190,00 1,03 1,11 h. transport i gospodarka magazynowa 704,30 658,80 15,90 6,50 0,46 0,21 j. informacja i komunikacja 360,10 349,80 35,80 26,90 2,01 1,61 l. działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 83,00 99,10 3,30 3,50 0,81 0,74 m. działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 712,90 672,30 61,60 44,60 1,75 1,39 n. działalność w zakresie usług administrowania 540,60 550,90 24,90 29,40 0,93 1,12 r. działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 4,00 7,50 0,40 0,30 2,03 0,84 inne (d,i,p,q,s,k,o,u, niesklasyfikowane)** 22 209,90 28 528,70 2,40 7,80 0,00 0,01 * – wskaźnik intensywności jest obliczony jako udział eksportu małopolskiego w danej sekcji do całości eksportu tej sekcji w kraju przez udział całości eksportu małopolski w całkowitym eksporcie polski. źródło: antończak-świder, 2015, s. 19. zestawiając powyższe spostrzeżenia można stwierdzić, że atutami województwa są z pewnością przemysł i handel, a także działalność techniczna, naukowa oraz informacyjna i komunikacyjna. branże te wymagają zasobów technologicznych, ale także stosunkowo bogatych zasobów ludzkich. inną klasyfikacją według której można podzielić eksport jest nomenklatura scalona (cn). eksport małopolski na tle kraju zgodnie z tą klasyfikacją przedstawiono w tabeli 2. w powyższym ujęciu pozycjami, które odznaczają się znaczącym wolumenem obrotu i wskaźnikiem intensywności powyżej jeden, są w pierwszej kolejności maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny, w przypadku których wartość obrotu jest wysoka. mniejszy wolumen, ale przy znacznie wyższym współczynniku intensywności uzyskano w przypadku tworzyw sztucznych i wyrobów. podobny wolumen i relatywnie wysoki współczynnik zanotowano natomiast w zakresie przetworów spożywczych. dość duży wolumen i współczynnik intensywności charakteryzują także metale nieszlachetne i wyroby. generalnie powyższe grupy towarów można eksport jako determinanta rozwoju małopolski 355 uznać za charakterystyczne dla eksportu małopolski, przy czym należy wspomnieć także o branżach związanych z gospodarką leśną, przemysłem skórzanym, a także ceramiką i szkłem. te ostanie branże w dużej mierze bazują na bogactwach naturalnych regionu. w oparciu o nie rozwija się także wspomniany wyżej przemysł spożywczy, ogólnie jednak rzecz ujmując można stwierdzić, że większość branż charakterystycznych dla eksportu regionu bazuje na potencjale technologicznym małopolski. tabela 2. eksport małopolski na tle kraju według klasyfikacji cn w 2013 i 2014 roku (w mln euro) sekcja produktów polska małopolska wskaźnik intensywności* 2013 2014 2013 2014 zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego 6582,5 6875,3 227 273,3 0,83 produkty pochodzenia roślinnego 4044,2 4166,6 126,3 108,9 0,55 tłuszcze i oleje 554,1 567,4 11,9 6,7 0,25 przetwory spożywcze 9010,6 9920,1 557,1 565,6 1,19 produkty mineralne 7482,6 7077,5 278,6 288,8 0,85 produkty przemysłu chemicznego 10 698,0 11 440,9 325,6 345,9 0,63 tworzywa sztuczne i wyroby 10 944,6 11 227,9 910,6 923,0 1,72 skóry i wyroby 722,1 895,0 53,5 54,1 1,26 drewno i wyroby z drewna 2970,6 3220,2 172,2 165,5 1,07 ścier drzewny, papier, tektura i wyroby 3933,1 4226,2 200,2 220,2 1,09 materiały i wyroby włókiennicze 4663,3 5296,2 70,7 72,8 0,29 obuwie, nakrycia głowy 813,8 879,1 27,5 28,2 0,67 wyroby z kamienia, ceramika, szkło 2898,1 3155,7 187,2 185,8 1,23 perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby 1077,4 998,2 19,8 29,9 0,63 metale nieszlachetne i wyroby 16 670,4 17 149,7 1159,6 1222,7 1,49 maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny 36 353,9 40 576,7 1937,0 2053,0 1,06 sprzęt transportowy 22 460,4 22 676,6 1007,5 981,5 0,9 aparaty optyczne, fotograficzne i pomiarowo-kontrolne 1792,4 2059,2 94,0 94,1 0,95 broń i amunicja 31,3 50,3 4,9 5,6 2,31 wyroby gotowe – meble, prefabrykaty budynków, zabawki 9376,5 10 829,7 165,7 191,7 0,37 dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie, antyki 12,1 16,1 0,5 0,6 0,74 brak kodu sekcji 182,7 117,7 0,005 2,0 0,36 * – wskaźnik intensywności jest obliczony jako udział eksportu małopolskiego w danej sekcji do całości eksportu tej sekcji w kraju przez udział całości eksportu małopolski w całkowitym eksporcie polski. źródło: antończak-świder, 2015, s. 21. uzupełnieniem powyższych wniosków może być spojrzenie na saldo handlu zagranicznego w poszczególnych branżach. odpowiednie dane zebrano w tabeli 3. spośród wskazanych branż wyróżniających małopolskę pod względem intensywności eksportu, najwyższe dodatnie saldo zanotowano dla maszyn i urządzeń, 356 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych sprzętu elektrycznego i elektrotechnicznego. wartość ta jest nie tylko najwyższa spośród wszystkich branż, ale także bardzo wysoka na tle całego kraju, a w 2013 roku była nawet bezwzględnie wyższa dla małopolski niż dla całej polski. małopolska wyróżnia się w sekcji tworzywa sztuczne i wyroby, w przypadku których odnotowała wysoką nadwyżkę handlową (na tle wyraźnie ujemnego salda dla całego kraju). w zakresie przetworów spożywczych saldo małopolski jest również dodatnie, natomiast region pod tym względem nie wyróżnia się na tle kraju, jako że polska odnotowuje wysoką nadwyżkę w tej branży. metale nieszlachetne i wyroby w przypadku małopolski odznaczają się saldem wyraźnie ujemnym, podczas gdy całość kraju notuje w tym zakresie bądź saldo dodatnie (2013 r.), bądź nieznacznie ujemne (2014 r.). tabela 3. saldo handlu zagranicznego małopolski na tle kraju wg klasyfikacji cn w 2013 i 2014 roku (w mln euro) sekcja produktów polska małopolska 2013 2014 2013 2014 zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego 2320,3 2427,4 -39,6 24,1 produkty pochodzenia roślinnego 576,4 579,7 -281,0 -314 tłuszcze i oleje -205,6 -166,7 -54,0 -55,3 przetwory spożywcze 3417,7 3910,1 237,2 286,7 produkty mineralne -11 880,4 -11 885,2 -642,2 -544,1 produkty przemysłu chemicznego -4651,0 -4910,4 -390,3 -357,6 tworzywa sztuczne i wyroby -910,8 -1312,0 359,0 366,2 skóry i wyroby -194,8 -186,3 -18,3 -8,7 drewno i wyroby z drewna 1908,3 1951,1 127,7 115,3 ścier drzewny, papier, tektura i wyroby -164,5 -119,7 -85,8 -104,5 materiały i wyroby włókiennicze -1718,5 -2211,1 -199,1 -196,3 obuwie, nakrycia głowy -264,2 -418,7 -35,7 -47,7 wyroby z kamienia, ceramika, szkło 1278,7 1367,8 72,7 66,6 perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby 751,4 667,3 4,9 11,5 metale nieszlachetne i wyroby 714,5 -94,0 -385,3 -336,1 maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechnicznego 501,3 909,4 572,4 455,2 sprzęt transportowy 5784,6 5183,6 298,0 256,5 aparaty optyczne, fotograficzne i pomiarowo-kontrolne -1478,5 -1572,7 -53,2 -92,2 broń i amunicja -50,4 -41,8 -1,1 -1,3 wyroby gotowe – meble, prefabrykaty budynków, zabawki 6578,9 7165,2 42,5 30,6 dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie, antyki -5,4 -2,6 0,4 -0,9 brak kodu sekcji -3633,1 -2897,8 0 0,1 źródło: antończak-świder, 2015, s.45. pomimo zatem dużej intensywności eksportu w tym zakresie, małopolska jednak jest raczej odbiorcą niż dostawcą dóbr tego sektora. salda w zakresie gospodarki leśnej i przemysłu skórzanego są ujemne, a jedynie wyroby drzewne odznaczają się saldem dodatnim. małopolska nie powinna być więc określana jako dostawca wyrobów w ramach tych obszarów. region uzyskuje natomiast saldo dodatnie w zakresie kamieni, ceramiki i szkła, ale nie jest ono wyróżnikiem województwa na tle eksport jako determinanta rozwoju małopolski 357 kraju, który jako całość również charakteryzuje wyraźnie dodatnie saldo w tym zakresie. przyjmując więc kryterium względnie wysokiego wolumenu i wysokiej intensywności eksportu w połączeniu z dodatnim saldem handlu zagranicznego można wskazać na branże maszyn i urządzeń, sprzętu elektrycznego i elektrotechnicznego, a także tworzyw sztucznych i wyrobów, a także branżę spożywczą i kamieni, ceramiki oraz szkła. odnosząc jednak te branże do wartości uzyskiwanych przez cały kraj można stwierdzić, że jedynie te dwie pierwsze są wyraźnymi wyróżnikami małopolski. innymi słowy można uznać, że specjalizację eksportową regionu stanowią maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny w połączeniu z tworzywami sztucznymi i wyrobami z nich wytwarzanymi. analizę handlu zagranicznego małopolski warto jeszcze uzupełnić o przekrój eksportu tego województwa pod względem zaawansowania technologicznego. opierając się na stosowanym przez oecd czterostopniowym podziale, strukturę tego handlu podano na rysunku 1. w tym przypadku podano dane dla dłuższego okresu czasu, dzięki czemu będzie możliwe zaobserwowanie pewnej dynamiki badanych proporcji. rysunek 1. struktura wartościowa eksportu wyrobów przemysłu przetwórczego polski i małopolski ze względu na stopień zaawansowania źródło: opracowanie własne na podstawie: antończak-świder, 2015, s. 22-23. w 2010 roku udział branż wysokich technologii w eksporcie przewyższał w małopolsce udział tych branż w eksporcie całego kraju. jednakże pod względem technologii średniowysokich to cała polska odnotowała większe wartości niż badany region. analizując sumę udziału przemysłów technologii wysokich i średniowysokich, okazuje się, że małopolska traciła nieco do wartości dla całego kraju. w 2011 roku małopolska powiększyła nieco przewagę w zakresie branż wykorzystujących technologie wysokie, co pomimo wyniku niższego niż dla całej polski 0% 20% 40% 60% 80% 100% p ol sk a m ał op ol sk a p ol sk a m ał op ol sk a p ol sk a m ał op ol sk a p ol sk a m ał op ol sk a p ol sk a m ał op ol sk a 2010 2011 2012 2013 2014 branże wysokich technologii branże średniowysokich technologii branże średnich technologii branże niskich technologii 358 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych w zakresie branż technologii średniowysokich, pozwoliło regionowi na osiągnięcie w kategorii tych dwóch branż wyniku lepszego niż średnia dla całego kraju. w 2012 roku małopolska osiągnęła lepsze rezultaty niż kraj w obydwu omawianych tutaj kategoriach. z kolei 2013 rok to powrót do wcześniejszej sytuacji, kiedy małopolska wyprzedzała polskę pod względem branż technologii wysokich, a była wyprzedzana pod względem technologii średniowysokich, przy jednoczesnym lepszym wyniku sumarycznym. w przypadku tego roku należy szczególnie podkreślić fakt, że proporcja eksportu w zakresie branż technologii wysokich była dla małopolski ponad dwa razy wyższa, niż dla całego kraju. w ostatnim badanym roku 2014 sytuacja była niemal analogiczna, przy lekkim spadku przewagi małopolski w zakresie technologii wysokich. podsumowując można więc stwierdzić, że eksport małopolski w całym badanym okresie wyróżnia się na tle kraju pod względem zaawansowania technologicznego, co jest szczególnie widoczne w latach 2013 i 2014. niewątpliwie dowodzi to, że region posiada potencjał technologiczny konieczny do osiągnięcia takich wyników. uzupełnieniem powyższych wniosków może być spojrzenie na małopolskę z perspektywy przestrzennej, co może być osiągnięte przez porównanie wartości eksportu poszczególnych powiatów wchodzących w skład województwa. wartości te zobrazowano na rysunku 2. rysunek 2. wartość eksportu powiatów województwa małopolskiego w 2014 roku (w mln euro) źródło: opracowanie własne na podstawie: antończak-świder, 2015, s. 49. pod względem wartości eksportu najmocniejszą pozycję ma stalica województwa. zaraz za krakowem plasują się powiaty go otaczające (powiat ziemski kraków i powiat wielicki), a także graniczący ze śląskiem powiat oświęcimski. eksport jako determinanta rozwoju małopolski 359 dobrą pozycję mają jeszcze powiaty olkuski i miasto tarnów. mapa pokazuje więc, że największy potencjał eksportowy generuje kraków i w pewnej części niektóre powiaty leżące pomiędzy nim a przemysłowym śląskiem. osobnym punktem jest przy tym miasto tarnów. jeśli chodzi o to ostatnie, to stosunkowo wysokie wyniki należy przypisać przede wszystkim jednej dużej firmie, będącej częścią grupy azoty. eksport tej firmy jest na tyle duży, że wyjaśnia także wysoką pozycję województwa małopolskiego w zakresie eksportu tworzyw sztucznych. wracając do najwyższej pozycji krakowa, trzeba ją zinterpretować jako potwierdzenie faktu, że potencjał eksportowy województwa zasadza się na zasobach technologii i kapitału ludzkiego. kraków to nie tylko największe miasto województwa, ale także drugi co do wielkości ośrodek akademicki kraju. można powiedzieć, że to w nim tworzona jest i koncentruje się zasadnicza część potencjału endogenicznego województwa. warto podkreślić, że dzieje się tak pomimo tego, że bardziej oddalone od krakowa powiaty posiadają nad nim przewagę w zakresie kosztów pracy czy cen nieruchomości. 4. podsumowanie niniejsze opracowanie wskazuje, że atutami, a jednocześnie czynnikami wpływającymi pozytywnie na wzrost i rozwój gospodarczy województwa są z pewnością przemysł i handel, a także działalność techniczna, naukowa oraz informacyjna i komunikacyjna. istotną rolę dla wzrostu tychże branż pełnią zasoby technologiczne województwa oraz kapitał ludzki. struktura branżowa eksportu województwa wskazuje na pierwszoplanową rolę takich dziedzin, jak przemysł spożywczy, branża elektromaszynowa, metalowa, tworzyw sztucznych, a także ceramiki i szkła, które do w swym rozwoju bazują na potencjale technologicznym regionu. spośród wskazanych w niniejszym opracowaniu branż wyróżniających małopolskę pod względem intensywności eksportu, najwyższe dodatnie saldo zanotowano dla maszyn i urządzeń, sprzętu elektrycznego i elektrotechnicznego. małopolska wyróżniała się także w sekcji tworzywa sztuczne i wyroby, w przypadku których odnotowała wysoką nadwyżkę handlową (na tle wyraźnie ujemnego salda dla całego kraju), co jest zrozumiałe ze względu na usytuowanie w województwie siedziby grupy azoty. innymi słowy można uznać, że specjalizację eksportową regionu stanowią maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny w połączeniu z tworzywami sztucznymi i wyrobami z nich wytwarzanymi. podsumowując należy przywołać także fakt, że eksport małopolski wyróżnia się na tle kraju pod względem zaawansowania technologicznego, co jest szczególnie widoczne w latach 2013 i 2014. pod względem wartości eksportu, podobnie jak w tworzeniu pkb, najmocniejszą pozycję ma stolica województwa. zaraz za krakowem plasują się powiaty go otaczające (powiat ziemski kraków i powiat wielicki), a także tzw. małopolska zachodnia i miasto tarnów (siedziba grupy azoty). kraków, stolica województwa, to także drugi co do wielkości ośrodek akademicki w polsce, co wprost powoduje, że to w nim two360 jakub kwaśny, arkadiusz mroczek, marta ulbrych rzona jest i koncentruje się zasadnicza część potencjału endogenicznego województwa. dzieje się tak pomimo przewag jakie inne miasta i powiaty małopolski posiadają w zakresie kosztów pracy czy cen nieruchomości. powyższe wyniki pokazują, że zarówno pod względem różnie definiowanej struktury branżowej, jak i rozkładu przestrzennego, charakterystyka eksportu województwa małopolskiego wspiera twierdzenie, że baza eksportowa regionu jest determinowana endogenicznym potencjałem gospodarki małopolski. to zasoby wiedzy i technologii, a także kompetencje techniczne kadry przemysłowej, są czynnikiem, który warunkuje wyniki osiągane przez województwo w zakresie eksportu na tle innych regionów kraju. literatura antończak-świder, k. (2015). handel zagraniczny w polsce i małopolsce 2014. kraków: małopolskie obserwatorium rozwoju regionalnego. bukowski, s. i., & garlińska-bielawska, j. (2014). eksport do niemiec jako czynnik wzrostu gospodarczego w polsce w latach 2000-2012 makroekonomia gospodarki polski na tle unii europejskiej. acta universitatis lodziensis, folia oeconomica, 3 (303), 45-60. czermińska, m. (2009). zmiany regulacji i wykorzystania instrumentów promocyjno-informacyjnego wspierania eksportu w polsce w świetle integracji z unią europejską, zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, 794, 25-44. głuszczuk, d. (2011). istota rozwoju regionalnego i jego determinanty. ekonomia, 5(17), 68-80. golejewska, a. (2012). eksport jako czynnik rozwoju regionalnego. aspekt teoretyczny. zarządzanie i finanse, 10(1)2, 269-279. grosse, t. g. (2007). wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych. studia regionalne i lokalne, 1(27), 27-49. jewtuchowicz, a. (2001). rozwój, środowisko, sieci innowacyjne i lokalne systemy produkcyjne. w: k. matusiak i in. (red.), zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, 233-251. łódź: katedra ekonomii uniwersytetu łódzkiego, monografie, rozprawy, raporty, opracowania. krugman, p. (1979). increasing returns, monopolistic competition, and international trade. journal of international economics, 9(4), 469-479. kwaśny, j. (2015). kierunki rozwoju województwa małopolskiego w świetle nowej perspektywy finansowej unii europejskiej. studia i materiały. miscellanea oeconomicae, 19(1), 129-144. lewis, w. c. (1972). a critical examination of the export-base theory of urban regional growth. the annals of regional science, 6(2), 15-25. pietrzyk, i. (2004). polityka regionalna unii europejskiej i regiony w państwach członkowskich. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. przygodzki, z. (2007). region i klasyczne teorie jego rozwoju. w: chądzyński, j. i in. (red.). region i jego rozwój w warunkach globalizacji, 34-61. warszawa: cedewu.pl wydawnictwa fachowe. zielińska-głębocka, a. (2008). specjalizacja i lokalizacja działalności gospodarczej. przegląd problemów i literatury. w: zielińska-głębocka a. (red.). lokalizacja przemysłu eksport jako determinanta rozwoju małopolski 361 a konkurencyjność polskich regionów (w kontekście integracji europejskiej). gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. żur, a. (2015). opportunity identification and creation as factors of firm internationalisation. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 25-39. doi: 10.15678/eber.2015.030203. export as a determinant of the development of malopolska region abstract: the aim of the paper is to highlight the endogenous potential of the region’s economy as an important factor of malopolska’s export. an analysis of statistical data on val-ue, structure and spatial distribution of export activity of malopolska companies was conducted in a synthetic way. it made it possible to define regional specialisations and to indicate the endogenous potential of malopolska in terms of the export activity. the research confirmed the importance of krakow as the capital of the region and the growth engine in the area, as well as the significance of technological resources and human capital for export development in malopolska. keywords: regional development; foreign trade; malopolska jel codes: b17, r11 ier-09-02-02-pp019--2148-rymarczyk 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.02 the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial revolution jan rymarczyk a b s t r a c t objective: the purpose of the article is to examine the impact of ground-breaking inventions collectively called the fourth industrial revolution (4ir) or industry 4.0 on foreign direct investments (fdis). in particular, the impact of the inventions on offshoring and reshoring (backshoring, nearshoring, insourcing) was analysed in the context of other factors and their potential future course. research design & methods: the article is theoretical and empirical in nature and based on theoretical literature on the subject, secondary sources containing the results of empirical research, and desk research. predictive analysis and logical reasoning methods played therefore a very important role, since the studied phenomena are in the process of evolution. the structure of the article consists of findings on the origins and the definitions of offshoring and reshoring and their theoretical foundations, an analysis of the motives, barriers and course of these processes follows, and the presentation of the research results and the final conclusions. findings: the implementation of 4ir inventions has the potential to fundamentally change the geography of fdis and their importance in the world. it is likely to decrease the significance of labour costs as a factor of production location while increasing the role of human capital and technology. as a result, reshoring phenomena will intensify, and many global value chains will be liquidated or shortened. the ambivalent impact of 4ir on the geography of production will be probable, while the trend towards reshoring and spatial dispersion of the production of complete products in the long term may appear to be stronger. implications & recommendations: to a significant degree, industry 4.0 will probably change the criteria for the implementation of fdis, their size, and the directions of capital flows. the consequences of this will vary depending on the type of industry and the production carried out within. in particular, the effects will differ when divided between highly developed and developing countries. if the former benefit from the change in business models and strengthen their competitive advantages, the latter may suffer significant losses related to the increase of unemployment and the collapse of their industrialization strategy based on the inflow of fdis. therefore, actions by governments and international organizations are necessary to prevent this ‘dark’ scenario from becoming a reality. contribution & value added: the article presents the theoretical foundations of offshoring and reshoring as well as the analysis and synthesis of their motives and barriers. their course and recent determinants were characterized. the assessment of the impact of 4ir inventions on offshoring and reshoring and the identification of factors that will affect these two aspects of fdis positively and negatively in the short, medium, and long term in the future have the greatest importance for the value of the study. moreover, the study found that the reverse flow of fdis implies the need to formulate their new paradigm. the former paradigm characterised them in a limited way as a unilateral flow of capital from the country of origin to the host country. the one proposed in the article takes into account also the return movement of capital as an immanent element of fdis of increasing importance. article type: conceptual article keywords: industrial revolution 4.0; offshoring; reshoring; foreign direct investment jel codes: l2 received: 1 february 2023 revised: 19 february 2023 accepted: 21 march 2023 suggested citation: rymarczyk, j. (2023). the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial revolution. international entrepreneurship review, 9(2), 19-34. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.02 international entrepreneurship review ri e 20 | jan rymarczyk introduction the basic forms of international business include international trade and foreign direct investments (fdis). historically, the former preceded the latter, considered its higher, developed form. the dynamic development of fdis is related to the stimulating influence of political, economic, socio-psychological and, last but not least, technical and technological factors. those mentioned as the last are even considered the most important, because they preceded and determined the others. breakthrough changes in the sphere of general technique and technology of production have been included in four intervals referred to as industrial revolutions. the fourth one is a process that is currently taking place and ultimately its effects may differ from those expected. nevertheless, based on the current progress in the implementation of its basic inventions and their effects, it is expected that it will radically change the nature of production processes with far-reaching consequences in all spheres of the functioning of societies. despite its application also in service activity, the complex of those manufacturing processes is also called industry 4.0. (rymarczyk, 2020; 2021). this may be influenced by the disappearance of differences between a product and a service as a result of widespread digitization. although the fourth industrial revolution constitutes a consequence and continuation of previous scientific, research and technical achievements, its turning point has been conventionally accepted to have taken place in 2010. there are grounds to believe that overcoming technical and economic barriers related to the industrial implementation of its inventions will affect the size of the structure and the geography of fdis. the previous fdi paradigm defined it as the complete or partial takeover of the ownership of an entity abroad or the establishment of a new one to conduct business activity (rymarczyk, 2017). it, therefore, limited fdis to one option, namely the flow of capital from its country of origin to the host country. however, under the influence of geopolitical, economic, and technical and technological changes that are taking place in the global economy, it should include reshoring in addition to the offshoring option. the proposed new paradigm of fdi could be as follows: ‘fdi is the movement of capital consisting of taking over the ownership of an entity or establishing a new one abroad to conduct business activity, as well as its relocation to the country of origin of the investment, a neighbouring or a third country.’ research methodology the current article is based on available literature and online sources. this is a theory development article, which relies on literature review and desk research (rymarczyk, 2020; 2021). this conceptual article derives research propositions from literature review and desk research of current business press papers, professional reports, company web pages, and blogs because this subject is relatively new in the theory of economics and international business. this article should be considered as a conceptual paper, in which literature review and desk research lead to the development of theoretical propositions. as for the scientific approach, this article uses a qualitative design of research, the method of indirect observation, cause-effect analysis, and predictive synthesis, modelling, induction, and description. literature review and theory development the origin and the notions of offshoring and reshoring political, economic, socio-psychological and, above all, technical and technological changes occurring in the world economy, gradually intensified from the mid-1960s, and resulted in an extraordinary increase, albeit to a varying degree, in the internationalization of national economies. the main authors of these processes – which we call globalization – have been business entities commencing their activities in various countries of the world. for a long time, their deepening internationalization was treated as a linear process, following a sequential or stepwise manner. the intensification of establishing business activity abroad, i.e. offshoring, became one of the most widespread strategies used by companies to increase their competitive advantage since the early 1990s (di mauro et al., 2018). the basic form the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 21 of offshoring involved foreign direct investments, consisting in the creation (greenfield) or acquisition (brownfield) of existing enterprises in various foreign locations. the outsourcing of individual production phases to specialized, local and independent companies abroad was of lesser significance. in this way, global supply and value chains of transnational corporations (tcns) were created. the literature dealing with these phenomena abounds. it would be impossible to cite even the most representative examples of the literature, here. therefore, only items containing literature reviews on fdis, mainly from the last few years, have been listed (le, 2021; letsou & pantelidis, 2020; otieno & aduda, 2022; paul & feliciano-castero, 2021; riker & wickramarachi, 2020; trąpczyński, 2013; wan, 2010; world bank, 2020). however, with increasing frequency since the beginning of the twenty-first century, the phenomenon opposite to offshoring has been observed, involving the transfer of production either back to the country hosting the corporation’s headquarters, referred to as ‘reshoring,’ ‘backshoring’ or ‘insourcing,’ or its neighbouring country, i.e. ‘nearshoring.’ in the literature on the subject, various forms of reshoring are distinguished, namely (gray et al., 2013; tate & bals, 2018): − in-house reshoring, meaning the transfer of activities carried out by the corporation’s own foreign branch to its own branch in the country of its registered office; − reshoring for outsourcing, meaning the transfer of activities performed by the corporation’s own foreign branch to other companies in the country of the corporation’s registered office; − reshoring for insourcing, meaning the transfer of activities performed by foreign suppliers to the corporation’s own branch in the country of its registered office; − outsourced reshoring, meaning the transfer of activities performed by the corporation’s foreign suppliers to suppliers in the country of its registered office. it should be noted that the optimal combination of offshoring and reshoring from the point of view of efficiency is referred to as rightshoring. theoretical foundations of offshoring and reshoring the offshoring and reshoring phenomena can be treated as elements of a company’s internationalization process influenced by the dynamics of competition on a global scale, the environment of the country of investment origin, its location, and the specificity of the company itself (arik, 2013). from the theoretical point of view, they can be explained primarily by the theory of transaction costs and dunning’s oli-eclectic paradigm. according to the first theory, lower transaction costs in a foreign location are a factor stimulating offshoring, and their over-proportional increase in relation to the benefits achieved affects reshoring decisions (rao, 2003). dunning’s paradigm consists of three theories (dunning & lundan, 2008). the first is the theory of monopolistic advantage (ownership theory). it states that a company invests abroad, because it can benefit from the advantages over local companies related to technology, finance, marketing, production, etc. however, if these advantages can be used more effectively in the country of the company’s origin or in the neighbouring country, as a result of a change in the situation on the foreign market and its surroundings or within the company, it will be inclined to change its location to the one closer to its head office. the second theory, i.e. the internationalization theory, assumes that if a company has monopolistic advantages, it will use them internally, i.e. in the form of foreign direct investments (offshoring) in its subsidiaries in foreign countries, and not in the form of internationalization that would result in its acquisition by competitors, e.g. by selling licenses. in this case, reshoring may be justified by the greater security of maintaining these advantages and better management of those advantages in the country of origin of the company than in the host country. in developed countries, the quality of the law protecting intellectual property is usually higher than in developing countries. moreover, production in this location gives the benefits of products made at home. the third element of the paradigm is the location theory, pointing to the specific benefits of locating investments in a given country. first of all, these include lower costs of labour, as well as materials, raw materials, energy and environmental protection. the implementation of a number of modern technologies related to 4ir, discussed later in the article, significantly reduces the benefits of arbitration in this area. this results in the fact that the share of the listed elements that make up 22 | jan rymarczyk the final product is significantly reduced in relation to the participation of the capital. production in the highly developed, home country of the company becomes labourand material-efficient, with the increase of labour productivity, quality and modernity of products; relations with consumers are closer and the negative impact of the production on the natural environment is reduced, which creates impulses to relocate the previously offshore production. the stimulants to the interpretation of the phenomenon of reshoring can also be found in a number of other theories in the field of business and international enterprise management, such as the internationalization theory, resource-based theory, dynamic capabilities theory, contingency theory, factor market rivalry theory, ahroni’s behavioural theory and others. so far, however, there has not appeared a separate theory of reshoring (di stefano & fratocchi, 2019; ellram et al., 2013; wiesmann et al., 2017). motives and barriers of offshoring the comparison of the motives and barriers of offshoring and reshoring, as well as their development, carried out here with the application of the theoretical and empirical method, allows for the identification of factors determining the processes of globalization and de-globalization of enterprises and their course in the period of 4ir. in particular, it provides an answer to the question of whether the decision to invest abroad was already based on reasons for the need to make reshoring decisions in the future. such a case may be, for example, when the decision on offshoring was erroneous, i.e. the company’s management incorrectly assessed the proportions of potential profits and benefits to costs and risks. if this is not the case, an alternative cause of reshoring is likely to be an unforeseen change in conditions in the host country market, the domestic market, conditions within the company, and the global economy in general. it should be noted that reshoring does not necessarily mean de-internationalization of the company, because production can be moved not only to the country of the company’s headquarters, but also to another country. if it is a neighbouring country, the already mentioned nearshoring is taking place. in addition, the development of production in the company’s home country with the use of modern technology can lead to an increase in the international competitiveness of its products and an increase in exports, which is also treated as a form of its internationalization. generally, the motives for offshoring can be divided into (ashby, 2016; di mauro et al., 2018; rymarczyk, 2017): − cost-related; − market-related; − supplies-related; − political; − strategic. cost-related motives and the expected benefits related to them are considered the most important ones. not only labour costs – which are much lower in developing countries – but also lower costs of materials, energy, and environmental protection are put forward. access to new, large, and absorptive markets with a low level of competition is mentioned in the second place. supply-related motives concern access to raw materials, qualified workforce as well as know-how and modern technology, which can be ensured by investments in high-tech clusters, located mainly in highly developed countries. the political determinants of offshoring are related to the policy towards fdis applied by the countries of origin and host countries, as well as the political risk in the latter ones. with many financial, fiscal, and other tools, both the countries of origin and the host countries support companies in their international operations. factors encouraging investments in a given country, sometimes even sine qua non, include its political, economic, and social stability. the strategic motives include the maintenance or increase of the company’s international competitiveness or the weakening of the competitive influence of other companies. this may take place through a takeover of some or all of the assets of other companies, creating new companies, entering into strategic alliances, or creating joint ventures. the strategic motive may also include dispersing the risk of the business activity throughout a number of countries. offshoring, however, results in the creation of some negative phenomena for the company. these include the geographical distance related to an increase in costs regarding trade, border procedures the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 23 and customs, and transport and cargo insurance, higher risk of the loss or damage to cargo, the likelihood of failing to meet delivery deadlines and production downtime taking place. the supply chain gets more complex and less transparent and controllable, and the costs of inventories and logistics increase. communication barriers, cultural differences, lower qualifications of employees, lower standards of control and management, no tradition of well-organized large-scale production, lack of direct contact with the company’s r&d centres, and lower quality of local materials and raw materials mean that intermediate and final products manufactured in foreign locations are of lower quality. moving production abroad is associated with a decrease in employment in the company’s home country and the country’s budget revenues. there is also a political risk involved. changes in governments and the transition from a policy favouring fdis to a restrictive one can significantly hamper the activities of foreign companies, increase their costs and deprive them of planned profits. in an extreme case, foreign companies may be expropriated or forced to ‘domestication,’ i.e. the obligation to enter into a joint venture with a local partner. dependence on production abroad can reduce a country’s economic, social, and security-related stability. in the event of conflicts and emergencies, supply chains are likely to be disrupted. the covid-19 epidemic has shown the excessive dependence of european countries on the production of medical equipment and pharmaceutical raw materials and microprocessors in china. leading european politicians state that globalization has gone too far and call for bringing the production of certain sectors back to europe, for greater diversification of supply chains and for replication of production. it is stated that excessive de-industrialisation, relocation of production, and lengthening of delivery chains to their extremes annihilate production capacities and know-how in highly developed countries and lead to the limitation of their sovereignty. the impulse to intensify reshoring may also result from the common policy of the european union (koronawirus, 2020). development of fdis and their determinants the development of globalization processes, including fdis, has a sinusoidal character. after a period of strong growth, their progress weakens or even decreases, exemplified mainly by a decrease in the dynamics and volume of trade and international capital flows. the years 1980-2007 are referred to as the golden age of globalization or hyper globalization. it was interrupted by the outbreak of the global financial crisis of 2007-2009. after overcoming this crisis, there was a slight and short-term increase in the global inflow of fdis, and then their stagnation until 2014 at the level of approximately usd 1500 billion, followed by a strong increase lasting two years. after reaching a value of about usd 2000 billion, they fell and accelerated intensively in 2020 due to the covid-19 pandemic. at that time, the investments fell by 35% compared to the previous year – from usd 1500 billion to usd 1000 billion (figure 1). this was the largest decrease in fdis since 2001 when the internet bubble burst and it was 10 times greater than the decline in global gdp and five times greater than global trade (kalotay & sass, 2021). in the following year, i.e. 2021, there was a significant increase in fdis, by as much as 64%, exceeding the level of the first full year of the covid-19 pandemic, and they amounted to usd 1582 billion. this was influenced by the dynamically developing market of mergers and acquisitions and the rapid increase in the implementation of project finance as a result of liberal financing conditions, significant state financial aid packages stimulating the development of infrastructure sectors and the reduction of the impact of the ‘pandemic shock’ (unctad, 2022). in 2022, however, as indicated by the data from the first quarter of this year, a significant weakening of the fdis inflow was expected. while the world continued to feel the effects of covid-19, a new threat emerged in the form of war in ukraine, with its effects going far beyond its borders. the immediate effects include a dramatic decrease in fdis inflows to russia following the imposition of sanctions by many countries, and also a decrease in fdis inflows to ukraine due to high political risk. however, the indirect effects on fdis are much greater. there has been a significant reduction in the supply of energy raw materials from russia, as well as food, mainly cereals from ukraine, resulting in a sharp increase in their prices. in many countries, including poland, there has been a double-digit inflation and forecasts of its further increase, rendering real planning of investments, impossible both domestically and abroad, may lead to social unrest and political destabilization. in order to suppress the inflation, in general, interest rates have been raised 24 | jan rymarczyk significantly. this has not reduced inflation, although it may have limited its growth rate. certainly, however, high interest rates on loans and their possible further increase may contribute to a slowdown in global investment processes. according to common predictions, the emergence of risk in the fuel, food, and finance markets will result in a global recession, which will have a negative impact on fdi. in addition, the world is still feeling the effects of the pandemic. in china, the largest recipient of fdis after the us, the ‘zero covid-19’ policy has been implemented with lockdown re-introduced in certain regions that play an important role in global supply chains, which has reduced investment in related industries. figure 1. fdi inflows, global and by economic grouping 2008-2021 (billions of usd) source: unctad, 2022. noteworthy, the amplitude of fluctuations in the inflow of fdis to developed countries almost exactly corresponded to that of global fdis, while the inflow to developing countries was highly stable after the global financial crisis and their collapse in 2020 was smaller than in the developed countries (kalotay & sass, 2021). however, in the analysed fdis trend in the years 2008-2022, it is impossible to see the impact of 4ir, due to the high level of data aggregation and the previously identified their potential, ambivalent impact on supply chains, i.e. both on their development and their limitation. undoubtedly, however, the increase in risk and uncertainty resulting from the complexity, turbulence, volatility, and ambiguity of economic, political, social, and natural processes in the world will result in the desire to reduce them, where, in the long term, the use of inventions of the current industrial revolution may be of great help. motives and barriers of reshoring as already mentioned, the significance of factors stimulating reshoring depends not only on macroeconomic factors existing on the side of the host country and the country of origin of the investment but also on specific factors related to the type of enterprise and industry sector. since fdis are carried out mainly by large companies from industries in which the input of human labour plays an important role, it is a logical conclusion that reshoring will mainly concern those companies. the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 25 there is extensive literature on the motives, barriers and effects of reshoring. apart from the theoretical and speculative considerations, the authors have referred to case studies based on various number of companies – from one to several hundred. they have also presented their various classifications and number of motives (albertoni et al., 2015; ancarani et al., 2019; benstead et al., 2017; dachs et al., 2017; di mauro et al., 2018; eltetö, 2019; foerstl et al., 2016; johansson & olhager, 2018; kramer, 2017; nassimbeni et al., 2019; wiesmann et al., 2017; young, 2016). in this article, the motives have been divided into related to: − the host country; − the company’s country of origin; − the company’s specific characteristics; − the global supply chains. the first group of motives includes such factors as: − increase in wages, prices of raw materials, materials, energy, and general costs of doing business in the host country, changing the planned benefits of offshoring; − economic, political, and social instability; − large exchange rate fluctuations; − high and growing inflation; − increase in taxation and strict control over the use of transaction prices and other methods of tax optimisation; − government interference in company operations; − lack of suitably qualified workforce; − lack of material infrastructure; − limited availability of appropriate quality raw materials; − low quality of manufactured products; − lack of development and innovation of products and manufacturing processes due to the location of r&d centres mainly in the country of origin of the company or in highly developed countries; − drainage of know-how from the company and lack of adequate protection of intellectual property; − psychological and cultural distance; − bureaucracy and corruption; − general costs of foreign ownership. the following motives for reshoring are related to the company’s country of origin: − decrease in labour costs due to the use of new technologies and production techniques; − increase in the efficiency of manufacturing processes; − shortening of the time of manufacture and delivery to customers; − higher quality and innovativeness of production; − increasing operational flexibility; − effects of the national technological cluster and spillover; − increasing customer satisfaction and satisfying their preferences to purchase domestically produced products (made in effect); − reducing the distance to customers and greater possibility of product customization; − reduction of unemployment; − social and environmental responsibility of business; − pressure from trade unions and the government; − government subsidies for relocation; − emotional elements (patriotism, loyalty); − untapped production potential in the country. motives specifically related to the company include: − correction of previous wrong decisions on investing abroad (e.g. overestimation of benefits and underestimation of costs); 26 | jan rymarczyk − change of the company’s business strategy; − termination of contracts with suppliers; − global reorganization of the company; − changing the company’s business model; − imitation of competitors. the last group of motives is related to global supply chains including: − liquidation or shortening of supply chains; − reduction of logistics costs; − reducing the size and cost of inventories; − elimination of customs, border, and trade costs; − elimination of minimum delivery requirements; − elimination of the risk of inadequate quality, size, and delivery times; − elimination of the risk of supply chain disruption; − elimination of the risk of damage or loss of chains (e.g. due to random events, terrorism, and piracy). the negative aspects of reshoring primarily include the costs of liquidation of operations abroad and their transfer to the country of origin. the next stage involves launching production based on costly, new, labour-saving technology in this country. there emerges a need to employ highly qualified and therefore highly paid specialists, whose deficit is already noted, also in industrial countries. not all raw materials and components may be available on the local market. thus, it remains indispensable to maintain global supply chains to a limited extent. if the global value creation chains formed final products sold in the countries of the fdi location, their liquidation will require their export from the home countries of the transnational corporations with all the consequences related to logistics, costs and other consequences related to them, or launching their comprehensive production on site. similarly to the overestimation of the positive effects of offshoring, an error in the assessment of the benefits of reshoring can also occur, causing a deterioration of the company’s situation. trends in the development of reshoring data on reshoring are poor, fragmentary, estimated, and they sometimes differ from each other. for example, according to data from the ministry of trade, industry and energy of south korea, in 20142018, on average, 482.2 companies worldwide reshored each year, while 10.4 companies returned to this country annually (chang-gyun, 2020). in the same period, nassimbeni et al. (2019) counted 253 cases of reshoring and nearshoring to europe and the number of jobs resulting from this relocation was 12 840. in turn, reshoring initiative, the industrial organization reported that since 2010, as a result of reshoring, 1.6 million jobs were reappointed in the usa, and in 2022 a record number of new jobs related to reshoring, i.e. 350 000, was to appear, because 1800 companies planned to completely or partially move their production from abroad (ouellette, 2022). in general, empirical evidence indicates that reshoring processes of companies originating from the european union, the united states and japan have intensified in the last 10 years, especially from china, with the greatest extent related to large and medium-sized high-tech industries (consultancy.eu, 2022; pla-barber, villar, & narula, 2021). a number of studies conducted in numerous corporate populations (1700, 1300, 840) in the us and europe found a positive and significant relationship between 4ir and reshoring (kamp & gibaja, 2021; raza et al., 2021; tilley, 2017). in such industries as machinery, electrical, electronics, and means of transport, reshoring was influenced primarily by economic factors, including automation, increased flexibility, and shortening of delivery times that are generally related to 4ir inventions. on the other hand, in the industries of semiconductors, medical products, pharmaceuticals and chemicals, political factors played a greater role, i.e. security of supply chains weakened by covid19, regional competitiveness, and protectionism. the war in ukraine and the possibility of an armed conflict between china and taiwan also seem to have had an impact on the management of transnational corporations increasing their positive attitude to reshoring. according to the kearney reshoring index, 92% of the surveyed ceos in the us presented such an attitude towards reshoring, and 79% of those related to manufacturing in china have already moved part of their operations to the us or planned to the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 27 do so in the near future as part of the implementation of the china plus investment strategy. a significant part (70%) of the respondents were in the process of executing or planned nearshoring, i.e. relocation of a part of delivery chains to mexico, canada, or middle america (stone, 2022). in turn, research conducted by bci global among ceos of 125 companies, including 70 from europe, 40 from the usa, and 15 from asia from the pharmaceutical, machinery, automotive, and consumer packaged goods industries showed that 60% of them planned moving part of the production from its current location in asia (bci global, 2022). reshoring also takes place in asia. due to rising labour costs there and the desire to diversify suppliers, japanese companies, in particular, are moving their production from china to thailand, indonesia, vietnam, and the philippines (enderwick & buckley, 2020). however, substituting china, which is the ‘factory of the world,’ is not an easy task. it accounts for 60% of global exports of consumer goods and 41% of global exports of the tmt industry: technology, media, telecommunications (wef, 2020). for example, 75% of blood thinners imported by italy, 60% of components for the production of antibiotics imported by japan and 40% by germany, italy, and france come from china. several dozen per cent of imports of various other medical supplies to the g7 countries (bandages, dressings, plasters, antibiotics, etc.) come from china (javorcik, 2020). it should be noted that the policy of highly developed countries that supports such activities of companies has a large impact on reshoring. it is conducted intensively in the usa, which was mainly related to president trump’s america first policy, as well as in france, the united kingdom, germany, japan, taiwan, and australia. it involves governments providing subsidies, tax reductions and tax holidays, consulting support, removing bureaucratic obstacles, and implementing regional, individualized support programs (elia et al., 2021). however, the scale of reshoring and its impact on the economy and employment in the home countries of multinational corporations has been small so far. the main and growing role is played by fdis’ returns from china and other asian countries, and in the case of europe, also intra-eu flows and outflows from russia, in connection with the sanctions imposed on it, to the countries of central and eastern europe, i.e. poland, the czech republic and hungary, as well as to turkey. discussion the fourth industrial revolution means a transition to the implementation of a business model based on the development strategy and implementation of innovative and ground-breaking technologies for the production of goods and services. predictive analysis of their potential impact on offshoring leads to the conclusion that artificial intelligence, the internet of things, big data, cloud computing, blockchain, and autonomous vehicles will have the most important positive impact on it (korzynski et al., 2023, wach et al., 2023). the use of these devices will optimize global supply chains (wef, 2017). first of all, the delivery time will be significantly shortened. advanced methods of forecasting such as predictive and prescriptive information analysis will allow much more accurate predictions of changes in trends in consumer demand. planning will be conducted and continued in real time of the delivery cycle. it will be shortened and will enable a dynamic response to changes in demand and supply. the growing flexibility of the delivery process will allow customers to change their orders in terms of type, size and destination shortly before the agreed delivery date of the products. modern means of transport, such as drones, will allow the delivery to be made on the day of placing and accepting the order. this will be particularly important for just-in-time emergency deliveries and perishable products. the storage of products will be minimized, and the entire process will be automated, which will significantly reduce its costs. the complexity of supply chains will be reduced, they will become more transparent and much better monitored (capgemini consulting, 2017; de beule & nauwelaerts, 2018; schrauf & bettram, 2016; strange & zucchella, 2017; wef, 2017). this will be related to their effective and constant control and the exchange of information between their stakeholders. business networks and cloud-based platforms will enable them to use the same database. this database integration across the entire supply 28 | jan rymarczyk chain and its real-time availability will increase its agility. collaboration between companies and customers will become easier, closer, and more efficient. all participants of the network will have full information on stocks, demand, transport, logistic and production capacities, etc. they will receive information about bottlenecks and ways to remove them in real time. the use of advanced, digital (intelligent), and automated management systems and cost optimization models will mean that supply chain goals can be set and implemented automatically. these systems will be able to recognize risks and emerging threats in supplies and change their parameters in order to remove potential failures. in turn, decisions to relocate investments to the home countries of tncs or their neighbouring countries will be particularly favourably influenced by the use of such inventions as advanced robotics, 3d printing, nanotechnology, augmented reality, and digital production simulation. advanced robotics includes devices that can function autonomously and communicate with each other and with people. they are equipped with artificial intelligence, which enables them to learn from experience, i.e. perform recursive manufacturing processes. their configuration can be easily changed, which allows for a flexible and quick response to changes in projects. reprogramming of production, as a result of e.g. a change in demand, which in a normal factory requires human intervention and stopping machines can be done autonomously in a ‘smart’ factory. this is of particular importance in single and low-volume production. basing production on cyber-physical devices will mean, first of all, a far-reaching reduction in the employment of not only manual workers, but also technical personnel, which is the most important element of production costs in highly developed countries. thus, this invention can be considered the most important in stimulating reshoring (gronau, 2015; habib, 2020; toorajipour et al., 2021). moreover, 3d printing or additive manufacturing consists in manufacturing products in accordance with their programmed digital pattern or drawing by applying successive layers of the appropriate material. in this way, a uniform product with a very complex shape can be created. laborious and time-consuming preparation of models or dies is eliminated, labour, material, and energy costs are reduced (abeliansky et al., 2015; chetan, 2022; dilberoglu et al., 2017; laplume et al., 2016; rayna & striukowa, 2015). direct contact between producers and consumers will enable quick adaptation of production to their changing tastes, i.e. customization of products with a further impact on the increase in demand and sales. this will mean the shortening or liquidation of many global supply chains. intermediate stages of production located in different countries and flows of intermediate goods will be eliminated. it seems that 3d printing can be classified as the second most significant thing for reshoring. nanotechnology is the manipulation of atoms and extremely small particles to create materials with high efficiency, negligible weight, great strength, adaptability, and recyclability. the materials can be used to produce intelligent products, e.g. with the memory of the previous shape and reacting to changes in external conditions. this technology will be used with an increasing range in the smart factories and 3d production, mainly related to the location in highly developed countries, home countries of tncs, and thus, they will favour reshoring. a similar positive impact on reshoring and production in the above-mentioned location will be exerted by augmented reality and digital production simulation. the first device is also referred to as digital prototyping, because it is helpful in the design of machines and devices. it is used in a digital simulation of production, based on the use of special computer software to plan the implementation and testing of the production process and to create its new model. these technologies are developed in r&d centres of transnational corporations and, combined with 3d printing, increase the efficiency and reduce the cost of tncs production in the countries where their headquarters are located, which has a positive effect on reshoring. it should be noted that a strict separation of 4ir inventions into those that support offshoring and those that positively affect reshoring is not possible, because, for example, artificial intelligence, the internet of things, big data, and cloud computing can be used to support both options. the division presented here means that some of them stimulate the first option more strongly than others. in general, the impact of 4ir on fdis will be individualized, i.e. it will depend primarily on the degree of advancement of the implementation of its inventions in individual tncs. this has been taking place with varying intensity, with companies from the united states, china, germany, japan, south korea, and the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 29 the united kingdom being at the forefront (rymarczyk, 2022). the leaders in these processes are digital platforms such as facebook, amazon, apple, google, netflix, instagram, linkedin, yahoo, alibaba, and transnational industrial corporations, including general motors, general electric, microsoft, toyota, ibm, panasonic, lenovo, siemens, volkswagen, toshiba, huawei, oracle, sony, samsung, mitsubishi, abb, bmw, tesla, bosch, and many others. in general, it is estimated that in recent years, i.e. more or less since 2016, the industry has slowed down in the implementation of new technologies and almost 70% of companies in the world are stuck in the pilot stages of their development (90 manufacturing, 2021). however, there are reasons to accept the thesis that in the near future there will be a trend reversal, i.e. acceleration of the implementation of 4ir inventions, especially those supporting reshoring. in general, it should be expected that factors stimulating and inhibiting it will affect it with different time horizons. they will include: − offshoring stimulated by the improvement of supply chains as a result of the use of 4ir inventions (positive, long-term impact); − reshoring stimulated by the use of 4ir inventions (negative, long-term impact); − regionalization, i.e. a transition from global investments determined by the pursuit of regional efficiency, looking for outlets and from investments in vertical segments of supply chains to investments at the level of the industrial base and clusters. there will be a shortening of supply chains and nearshoring (negative, long-term impact); − abandoning single sourcing and geographical diversification of supply sources (positive short and mid-term impact); − replication (geo-redundancy) of supply sources, i.e. several suppliers of the same component (positive, short-term impact); − economic protectionism and nationalism (negative, long-term impact); − the growing importance of the imperative of sustainable development (negative, long-term impact); − covid-19 (negative, short-term or medium-term impact); − war in ukraine (negative, medium-term impact); − changing the inventories management strategy, instead of just in time just in case, i.e. adjusting the size of inventories in the warehouse to the expected demand. this enables e.g. replacement of air transport with cheaper rail or sea transport (negative, short-term impact); − reduction of irreversible dfis (negative, long-term impact); − concluding more flexible investment agreements instead of formal, relational ones (negative, longterm impact); − cooperation in supply chains with other participants in the form of strategic alliances, joint ventures, mergers and acquisitions (positive, long-term impact). it can be assumed that in the short and medium term, the size of fdis will be subject to strong fluctuation, i.e. they will decrease or increase depending on changes in the external environment of tncs. however, in the long term, the large-scale application of 4ir inventions will result in both an increase in new investments in the home countries of tncs or in neighbouring countries and their return from distant foreign locations. however, a radical and permanent decline in fdis should not be expected. the world economy is highly related to them. about 12% of gdp formation depends on them, and in the case of germany, it is even 17%. (flach et al., 2020). due to the efficiency and pressure of competition, tncs will continue to choose to use arbitrage and comparative advantages of labour-intensive production in low-wage countries. moreover, access to raw materials not found in the home countries of tncs, close access to their sale markets, and lower environmental protection costs will have a positive impact on fdis. conclusions for a long time, fdis were treated as a one-way flow of capital from the country of origin to the host country. the issue of disinvestment, i.e. a situation where, for various reasons, an investor was forced to resign from further business activity in a foreign country, was discussed marginally. most often, these 30 | jan rymarczyk were issues related to political risk. relatively recently, however, the phenomenon of transferring foreign investments to the home country, i.e. reshoring or the neighbouring country, i.e. nearshoring, has been observed. its size, in relation to offshoring, is relatively small. however, the emergence of breakthrough inventions in the sphere of communication, transport, production, and distribution and their gradual implementation in highly developed countries give rise to grounds for withdrawing from offshoring. their complex has been called the fourth industrial revolution or industry 4.0. probably, the application of its breakthrough inventions on a wider scale than at present will result in a paradigm shift in foreign direct investment. so far, the most important motive for investing in developing countries and emerging markets, i.e. cheap labour, will significantly lose its importance. on the other hand, the most important factor in production and services will be modern technology and human capital. large resources of highly qualified employees and scientists related to new production methods and business models will determine the location of investments. as high technology clusters are located mainly in highly developed countries, they will concentrate on the manufacturing of modern products with high added value. furthermore, the production of traditional industries such as clothing, textile, leather, and metal, which has so far been carried out in low-wage locations as part of offshoring, may be relocated to home countries, because automation, robotization, and 3d printing will reduce the share of human labour to a minimum, almost completely eliminating unskilled workforce. generally, 4ir may mean a weakening of the tendency to globalization or its slowdown (slowbalization). let us note that the scenario of the development of the situation in the field of foreign direct investment presented in the article is futurological in nature and is based both on the views presented in the literature on the subject and on the author’s predictive analysis. few studies on the impact of 4ir on foreign direct investment have appeared so far. they generally focus on studying the motives behind offshoring and backshoring from the theoretical and limited practical side, i.e. based on the case study method of single or more cases, usually in the context of a specific country. this is probably due to the fact that the 4ir industry and its most important devices for fdis are in statu nascendi, so it is difficult to study the impact of something that will take place to a greater extent only in the future. nevertheless, the discussed phenomena require constant, thorough observation and analysis as well as actions on the part of national governments and intergovernmental organizations, because their effects can be very serious in the economic and social spheres. in particular, the industrialization strategy in developing countries may fail, thus leading to mass unemployment and increased emigration. references abeliansky, a.l., martínez-zarzoso, i., & prettner, k. (2015). the impact of 3d printing on trade and fdi. cege discussion paper, 262. albertoni, f., elia, s., piscitello, l., & fratocchi, l. (2015). returning from offshore: what we know?. aib insights, 15(4), 9-12. https://doi.org/10.13140/rg.2.1.1683.7525 ancarani, a., di mauro, c., & mascali, f. (2019). backshoring strategy and the adoption of industry 4.0: evidence from europe. journal of world business, 54(4), 360-371. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2019.04.003 arik, m. (2013). framing the offshoring and reshoring debate: a conceptual framework. journal of global business management, 9(3), 73-83. ashby, a. (2016). from global to local: reshoring for sustainability. operations management research, 9(4), 7588. https://doi.org/10.1007/s12063-016-0117-9 bci global (2022, february 17). reshoring production back to europe and the us on the rise, particularly for critical parts and final production process. retrieved from https://bciglobal.com/en/reshoring-productionback-to-europe-and-the-us-is-on-the-rise-particularly-for-critical-parts-and-final-production-processes on december 10, 2022. benstead a.v., stevenson, m., & hendry, l.c. (2017). why and how do firms reshore? a contingency– based conceptual framework. operations management research, 10(1), 85-103. https://doi.org/10.1007/s12063-017-0124-5 capgemini consulting (2017). digital transformation of supply chain. retrieved from https://www.capgemini.com/wp-content/uploads/2017/07/digital_transformation_of_supply_chains.pdf on may 16, 2021. the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 31 chang – gyun, l. (2020, may 10). pandemic prompts companies to weight reshoring. korea joongang daily. retrieved from https://koreajoongangdaily.joins.com/2020/05/10/finance/company-korean-companieskorea-companies/20200510203500109.html on may 16, 2021. chetan, t. (2022). 3d printing. basic principles and applications. material study proceedings, 51(1), 842-849. https://doi.org/10.1016/j.matpr.2021.06.272 consultancy.eu (2022, march 2). european companies increasingly moving to reshore asia. retrieved from https://www.consultancy.eu/news/7430/european-companies-increasingly-moving-to-reshore-asia-production on may 16, 2021. dachs, b., kinkel, s., & jäger, a. (2017). bringing it all back home? backshoring of manufacturing activities and the adoption of industry 4.0 technologies. mpra paper, no. 83167. de beule, f., & nauwelaerts, y. (2018). the impact of industry 4.0 on fdi, mne, gvc, and developing countries: a conceputal note. retrieved from https://fgks.in/images/pdf/conf/2018/1_filip.pdf on may 18, 2020. dilberoglu, u.m., gharehpapagh, b., yaman, u., & dolen, m. (2017). the role of additive manufacturing in the era of industry 4.0. procedia manufacturing, 11, 545-554. https://doi.org/10.1016/j.promfg.2017.07.148 di mauro, c., fratocchi, l., orzes, g., & sartor, m. (2018). offshoring and backshoring: a multiple case study analysis. journal of purchasing and supply management, 24(2), 108-134. https://doi.org/10.1016/j.pursup.2017.07.003 di stefano, c., & fratocchi, l. (2019). manufacturing back-shoring and sustainability: a literature review. sinergie italian journal of management, 37(2), 119-143. https://doi.org/10.7433/s109.2019.07 dunning, j.h., & lundan, s.m. (2008). multinational enterprises and the global economy. edward elgar publishing. elia, s., fratocchi, l., barbieri, p., boffellid, a., & kalchschmidt, m. (2021). post-pandemic reconfiguration from global to domestic and regional value chains: the role of industrial policies. transnational corporations, 28(2), 67-94. ellram, l.m. (2013). offshoring and reshoring; an update on the manufacturing location decision. journal of supply chain management, 49(2), 14-22. https://doi.org/10.1111/jscm.12019 éltető, a. (2019). effects of industry 4.0 on reshoring investments-hungarian experiences (no. 251). institute of world economics, centre for economic and regional studies, hungarian academy of sciences. enderwick, p., & buckley, p.j. (2020). rising regionalization: will the post-covid-19 world see a retreat from globalization?. transnational corporations journal, 27(2), 99-112. flach, l., aichele, r., & braml, m. (2020). status quo und zukunft globaler lieferketten. ifo schnelldienst, 73(5), 16-22. foerstl, k., kirchoff, j.f., & bals, l. (2016). reshoring and insourcing: drivers and future research directions. international journal of physical distribution & logistics management, 46(5), 492-515. https://doi.org/10.1108/ijpdlm-02-2015-0045 fratocchi, l., & di stefano, c. (2020). industry 4.0 technologies and manufacturing back-shoring: a european perspective. acta imeko, 9(4), 13-20. fratocchi, l., ancarani, a., barbieri, p., di mauro, c., nassimbeni, g., sartor, m., … & zanoni, a. (2016). motivations of manufacturing reshoring: an interpretative framework. international journal of physical distribution & logistics management, 46(2), 98-127. https://doi.org/10.1108/ijpdlm-06-2014-0131 gray, j.v., skowronski, k., esenduran, g., & johnny rungtusanatham, m. (2013). the reshoring phenomenon: what supply chain academics ought to know and should do. journal of supply chain management, 49(2), 2733. https://doi.org/10.1111/jscm.12012 gronau, n. (2015). der einfluss von cyber-physical systems auf die gestaltung von produktionssystemen. industrie management, 31(3), 16-20. habib, m.k. (2020). advanced robotics and intelligent automation in manufacturing. igi global. javorcik, b. (2020). global supply chains will not be the same in the post-covid-19 world. in r.e. baldwin, s.i. evenett (eds.), covid-19 and trade policy: why turning inward wan ‘t work (pp. 111-116). cepr press. johansson, m., & olhager, j. (2018). comparing offshoring and backshoring: the role of manufacturing site location factors and their impact on post-relocation performance. international journal of production economics, 205, 37-46. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2018.08.027 kalotay, k., & sass, m. (2021). foreign direct investment in the storm of the covid-19 pandemic and the example of visegrad countries. acta oeconomica, 71(s1), 73-92. https://doi.org/10.1556/032.2021.00030 32 | jan rymarczyk kamp, b., & gibaja, j.j. (2021). adoption of digital technologies and backshoring decisions: is there a link?. operations management research, 14, 380-402. koronawirus pokazał, że nadmierne uzależnienie od chińskich fabryk szkodzi europie [coronavirus demonstrated that an excessive dependence on chinese factories was harmful to europe] (2020, april 26). onet politico. retrieved from https://wiadomości.onet.pl/politicio/koronawirus on may 8, 2020. korzynski, p., kozminski, a.k., & baczynska, a.k. (2023). how does technology help leaders over-come constraints? analysis of chatgpt, virtual reality, human capital management systems, robotic process automation, and social media. international entrepreneurship review, 9(2). korzynski, p., mazurek, g., altmann, a., ejdys, j., kazlauskaite, r., paliszkiewicz, j., wach, k., & ziemba, e. (2023). generative artificial intelligence as a new context for management theories: analysis of chatgpt. central european management journal, 31(1). https://doi.org/10.1108/cemj-02-2023-0091 kramer, m. (2017). reshoring challenges after the reshoring decision an exploratory study. university tilbury. laplume, a.o., petersen, b., & pearce, j.m. (2016). global value chains from a 3d printing perspective. journal of international business studies, 47, 595-609. le, p.n. (2021). literature review on the impacts of foreign direct investment in the emerging economy: the case of vietnam. open journal of business and management, 9(2), 851-857. https://doi.org/10.4236/ojbm.2021.92044 letsou, e., & pantelidis, p. (2020). foreign direct investments: a literature review. mpra paper 98429. retrieved from https:mpra.ub.uni-muenches.de on november 7, 2020. młody, m. (2016). reindustrialization of the european union member states in the context of reshoring. international business and global economy, 35(1), 455-467. nassimbeni, g., sartor, m., wan, l., ancarani, a., di mauro, c., mascali, f., ... & orzes, g. (2019). reshoring in europe: overview 2015-2018. eurofaund. otieno, w.o., & aduda, j. (2022). foreign direct investments and economic growth: a critical literature review. international journal of finance, 7(3), 34-60. ouelletee, m. (2022, august 29). reshoring is soaring in 2022 – 350000 new jobs predicted. engineering.com. retrieved from https://www.engineering.com/story/reshoring-is-soaring-in-2022350000-new-jobs-predicted on october 3, 2022. paul, j., & feliciano-cestero, m.m. (2021). five decades of research on foreign direct investment by mnes: an overview and research agenda. journal of business research, 124, 800-812. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.04.017 pla-barber, j., villar, c., & narula, r. (2021). governance of global value chains after the covid-19 pandemic: a new wave of regionalization?. brq business research quarterly, 24(3), 204-213. https://doi.org/10.1177/23409444211020761 popovic, a., & milijić, a. (2020). impact of reshoring in industry 4.0 on economic development in the wave of covid-19 crisis. 51-st international scientific conference „digital economy, chances, risks, sustainable development”, niš, october 2020. rao, p.k. (2003). the economics of transaction costs. theory, methods and applications. palgrave macmillan. raza, w., grumiller, j., grohs, h., essletzbichler, j., & pintar, n. (2021). post covid-19 value chains: options for reshoring production back to europe in a globalised economy. european training foundation. retrieved from https://policycommons.net/artifacts/3165233/post-covid-19-value-chains/3963615/ on october 3, 2022. rayna, t., & striukowa, l. (2015). from rapid prototyping to home fabrication: how 3d printing is changing business model innovation. technological forecasting and social change, 102, 214-224. riker, d.a., & wickramarachi, h. (2020). a review of economic literature on foreign direct investment. us international trade commission. rymarczyk, j. (2017). finanse biznesu międzynarodowego [finance of international business]. wsb. rymarczyk, j. (2020). technologies, opportunities and challenges of the industrial revolution 4.0: theoretical considerations. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 185-198. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080110 rymarczyk, j. (2021). the impact of industrial revolution 4.0 on international trade. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 105-117. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090107 the shift of the foreign direct investments paradigm impacted by the fourth industrial… | 33 rymarczyk, j. (2022). the change in the traditional paradigm of production under influence of industrial revolution 4.0. business, 2(2), 118-200. https://doi.org/10.3390/businesses2020013 schrauf, s., & bettram, p. (2016). industry 4.0. how digitalization makes the supply chain more efficient, agile and customer – focused. pwc strategy & germany. stone, j.m. (2022, august 23). usa: reshoring as a trending choice for manufactures. l&e global. retrieved from https://leglobal.law/2022/08/23/usa-reshoring-as-a-trending-choice-for-manufacturers/ on september 16, 2022. strange, r., & zucchella, a. (2017). industry 4.0, global value chains and international business. multinational business review, 25(3), 174-184. https://doi.org/10.1108/mbr-05-2017-0028 tate, w., & bals, l. (2018). outsourcing / offshoring insights: going beyond reshoring to rightshoring. international journal of physical distribution & logistics management, 47(2/3), 106-113. tilley, j. (2017, september 7). automatization, robotics and the factory on the future. mcckinsey & company. retrieved from https://www.mckinsey.com/capabilities/operations/our-insights/automation-robotics-andthe-factory-of-the-future on december 10, 2022. toorajipour, r., sohrabpour, v., nazarpour, a., oghazi, p., & fischl, m. (2021). artificial intelligence in supply chain management: a systematic literature review. journal of business research, 122, 502-517. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2020.09.009 trąpczyński, p. (2013). determinants of foreign direct investment performance? a critical literature review. oeconomia copernicana, 4(2), 117-132. unctad (2022). world investment report 2022. international tax reforms and sustainable investment. un. wach, k., duong, c.d., ejdys, j., kazlauskaitė, r., korzynski, p., mazurek, g., paliszkiewicz, j., & ziemba, e. (2023). the dark side of generative artificial intelligence: a critical analysis of controversies and risks of chatgpt. entrepreneurial business and economics review, 11(2), 7-24. https://doi.org/10.15678/eber.2023.110201 wan, x. (2010). a literature review on the relationship between foreign direct investment and economic growth. international business research, 3(1), 52-56. https://doi.org/10.5539/ibr.v3n1p52 wef (2017). impact of the fourth industrial revolution on supply chain. world economic forum. wef(2020, june 22). the ongoing impact of covid-19 on global supply chain. retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2020/06/ongoing-impact-covid-19-global-supply-chains/ on december 12, 2022. wiesmann, b., snoei, j.r., hilletofth, p., & eriksson, d. (2017). drivers and barriers to reshoring: a literature review on offshoring in reverse. european business review, 29(1), 15-42. https://doi.org/10.1108/ebr-03-2016-0050 world bank (2020). foreign direct investment and productivity. a literature review on the effects of fdi on local firm productivity. world bank group. 90 manufacturing sites are scaling innovations on learning network of world economic forum (n.d). the smart city journal. retrieved from https://www.thesmartcityjournal.com/en/companies/90-manufacturing-sitesare-scaling-innovations-on-learning-network-of-world-economic-forum on may 7, 2022. 34 | jan rymarczyk author jan rymarczyk full professor, currently working at the wsb university in poznań (poland). his research interests include international business and international trade. correspondence to: prof. dr hab. jan rymarczyk, wyższa szkoła bankowa w poznaniu, powstańców wielkopolskich 5, 61-874 poznań, poland, e-mail: jan.rymarczyk@wsb.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-4701-439x acknowledgements and financial disclosure i would like to thank anonymous reviewers for constructive feedback and comments. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 3.5-wycislak s u g g e s t e d c i t a t i o n : wyciślak, s. (2015). the systems approach perspective on leagility. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 203-212. the systems approach perspective on leagility sławomir wycislak jagiellonian university institute of economics, finance and management ul. prof. s. łojasiewicza 4, 30-348 kraków, poland e-mail: slawomir.wycislak@uj.edu.pl abstract: a turbulent environment and very limited ability to make accurate forecasts triggers the need for building highly responsive organizations. what is more, there is much pressure exerted on the costs’ reduction as one of the aftermaths of the crisis 2008+. the main goal of the article is to make a contribution to the stream of research devoted to creating capabilities needed for being lean and agile as response to contemporary challenges. the design of this research is based on in-depth literature review. the system approach was deployed to include lean and agile, both concepts and practices, under one consistent model. the detailed problem under discussion was meeting logistics requirements of customers. the ashby law suggests having differentiated responses to turbulent environment than only lean and agile. this also affects meeting requirements of customers in the supply chain. the originality of this work lies in showing the implications of identifying logistics requirements of customers for contributing to full flexibility within the system under discussion. the consequences of the ashby law for reactive and proactive behaviours of agents within the system should be further discussed in future research. keywords: agility; complexity; lean organization; system approach jel codes: m19, d23, l22 reality is made up of circles but we see straight lines. peter senge 1. introduction the strategies of combating the crisis 2008+ was based on the series of quantitative easing efforts as a result of which the global economy didn’t suffer from a steep decline, however, the growth slowed down. consequently, there is much pressure exerted on seeking efficiency through costs’ reduction. we have also been witnessing the progress of the industry 4.0 called even the fourth industrial revolution that consists of a bundle of technologies including internet of things, cloud computing, augmented reality, humanoid robots. simultaneously, demographic changes with the growing number of both single and double incomes with no kids households in 204 sławomir wycislak line with the raising number of consumers benefiting from e-commerce convenience translate into new demand patterns. the consumers are increasingly sensitive and determined to obtaining a product meeting their individual needs. this, in turn, has been exerting pressure on extension of brand range and the choice on the retailers’ stores shelves with new product developments. the latter is also combined with getting shorter shelf time of products. the trend towards products customization is reflected by growing a number of components and relations to cover within a supply chain. the business environment is turbulent and it is sometimes called volatile, uncertain, complex, ambiguous. growing complexity means the emergence of problem areas within which cause-effect relationships are subtle, and where the consequences of actions are not obvious within various timeframes. taking this into consideration, forecasts cannot be more accurate and any predicted optimization point will be of a temporary status. having all above points in mind, we state that there is a need to be both lean and agile at the same time. higher responsiveness is a driver of agile solutions, whereas pressure on costs reduction is a trigger of leanness. agility is the key factor that gives an advantage for winners over losers in a complex, uncertain, ambiguous, volatile environment. consequently, successful organizations should focus on building capabilities that support not only leanness but are also agile. the demand-driven supply chain plays an increasing role in winning a competitive advantage by securing higher responsiveness. what is more, it should be also not cost intensive. as a result, the necessary capability of winning organizations is meeting customers’ requirements within whole supply chain including customers’ logistics requirements. 2. literature review agility is a business-wide capability that embraces organizational structures, information systems, logistics processes, and, in particular, mindsets. a key characteristic of an agile organization is flexibility. indeed, the origins of agility as a business concept lies in flexible manufacturing systems (christopher, 2000). however, agility should not be confused with leanness. lean is about doing more with less. the term is often used in connection with lean manufacturing. paradoxically, many companies that have adopted lean manufacturing as a business practice are anything but agile in their supply chain. (christopher, 2000). while leanness may be an element of agility in certain circumstances, by itself it will not enable the organization to meet the precise requirements of the customer more rapidly. webster's dictionary makes the distinction clearly when it defines lean as “containing little fat,” whereas agile is defined as “nimble.” one of the biggest barriers to agility is the way that complexity tends to increase as companies grow and extend their marketing and logistics reach. often, this complexity comes the systems approach perspective on leagility 205 through product, brand proliferation, logistics including transportation, warehousing and customer service, but it also can come through the organizational structures and management processes that have grown up over time (christopher, 2000). the simultaneous work of lean and agile principles can support the effective and efficient management (olhager, 2003; narasimhan, swink & kim, 2006) and relationships within a supply chain (wikner & tang, 2008), balancing efficiency and responsiveness (olhager, selldin & wikner, 2006). researchers have addressed differently the links between agility and leanness. agility was defined as a ‘post-lean paradigm’ (jain, benyoucef & deshmukh, 2008), which incorporates lean principles to cope with a turbulent environment. in some other studies, we can find an approach which highlights the difference between agility and leanness (goldsby, griffis & roath, 2006) where leanness is a philosophy essentially focused on eliminating all waste including time, while agility is a way to use market knowledge to exploit profitable opportunities in a volatile marketplace. agility could be seen as an effect of entrepreneurial orientation (żur, 2013). the existing literature allows us to assume that the co-existence of lean agile models is needed to adapt in the complex environment. the main goal of the article is to make a contribution to build capabilities needed for being lean and agile by including logistics requirements of customers. 3. methodology the co-existing of lean and agile practices and concepts triggers building models that could link both approaches with each other. some authors suggest to deploy the segmentation approach. for example, the implications of segmentation concept for supply chain management are raised by gattorna (2009, 2010). if customer groups exist with differing service requirements, then it makes sense to optimally match requirements through some form of differentiated supply chain strategy (gattorna & walters, 1996; godsell & harrison, 2002), so that the customers’ requirements are triggers of supply chain segmentation. however, the segmentation idea is based on isolated approaching of the selected group of customers which could result in suboptimized solutions. in order to avoid suboptimizational pitfalls, we argue to deploy the system approach. general system theory, cybernetics, dynamic systems, non-linear dynamics theory, systems methodology are the components of the system approach (schwaninger, 2006; françois, 1999; laszlo & krippner, 1998). the history of system approach could be interpreted in terms of efforts towards solving complex problems (wycislak, 2013). having all these assumptions in mind, we follow the methodology based on the system approach, which is presented on figure 1. the last of the distinguished stages reflects the link between microscopic and macroscopic levels. from the system approach point of view, this manifests itself by a topic of translating the change in behaviour of agents (eg. employees) into a patterns widespreading within a whole system (macroscopic level). 206 sławomir wycislak figure 1. the methodology of the research source: own elaboration. 4. analysis purpose of the complex logistics adaptive system is meeting logistics requirements of customers. consequently, we assume a set of activities dedicated to meeting logistics requirements of customers as a complex system. the next stage of the procedure must be done to identify the boundaries of the system. taking into consideration the cooperation within the supply chain the boundaries between system and its boundaries are ambiguous and inconclusive. moreover, assuming that the objectives of the company should be oriented towards the outside, the scope of an external impact the company is extended. the constituting of boundaries means creating a difference in the sense that internal relations are less complicated than the external ones . in terms of inputs, in regard to logistics system, we assume that a way of thinking of customers is based on the two main criteria: space and time. as a result, respectively, the ratio of sku/m2 and shelf life trigger the logistics requirements of customers. the shelf time translates into logistics requirements of customers in terms of lead time, delivery frequency, on-time delivery, order placement, sku preparation, logistics labelling, delivery quality (christopher, 2011). the ratio of sku/m2 affects order size, pallet heights, picking ratio, deploying of sandwich pallets (christopher, 2011). in terms of outputs – meeting of logistics requirements of customers is measured by customer case fill on time (el sayed, 2013). purpose of the system systems border/environment inputsouputs feedbacks within the system (20/80; suboptimization) systems functions heteregoneity (the ashby law) the patterns of behaviour the systems approach perspective on leagility 207 the feedbacks within a system are reflected by suboptimization principle, and manifests itself by sales peaks. the latter is a result of certain patterns in behaviour of the sales staff due to the pressure on meeting monthly targets. as customers are aware of the latter, they wait for the months endings in order to get the highest possible discounts. as a result, customer service needs to secure resources for additional work on entry and validation of orders. consequences are twofold: higher costs and increase in the number of errors. logistics also need to secure additional transportation capacities from the spot market, which translates into higher costs. transport service providers even run of capacities and are not able to ensure the proper service levels. what is more, the trucks are not fully loaded which means waste. the additional warehousing capacities should be secured, which translates into more resources to commit. as the additional temporary resources are primarily secured by employment agency, new employees are not skilled enough, and the training is time consuming. consequently, productivity is on the downward spiral, and costs witnessing the growth. the principle of 20/80 implies that we should focus on 20% of customers generating 80% of turnover. in this sense, it is reasonably to differentiate services towards customers. the latter is also strictly connected with the ashby law which is reflected by the quotation: vr ≥ vd – vo vr – variety of potential responses; vd – variety of problems; vo – variety of outcomes tolerable by the essential variables. consequently the variety of logistics services both predicted and existing ones should be higher than variety of logistics requirement of customer. in other words, to predict logistics requirements of customers and to be prepared to what customers would want, and proactively manage over the customers’ expectations. the ashby law called also the law of requisite variety reflects the conditions of ensuring business continuity through setting up full flexibility. however, our own business practice observations of the implications of the ashby law on the differentiation of the logistics services enables us to distinguish four options: lean, standard, agile, super agile solutions. for example, for lead time we can differentiate four options: lean – 48 hours, standard – 24 hours, agile – 12 hours, super agile – 6 hours; respectively for picking it is full pallet – lean; layer – standard; cartoon – agile; single item – super agile. qualitative and quantitative ranges of logistics requirements of customers – the scope of variety – are affected by the following factors: − the negotiation power in the supply chain; − stock management; − geography. the control over suppliers is a criterion behind the logistics requirements of customers. this is an effect of customers’ position strength within the supply chain. 208 sławomir wycislak for example, if discounters cover the prevailing part of retail sales, they force suppliers to follow very short lead times, high delivery frequency (including delivery during weekends), high number of urgent orders, and very short delivery time slots or even delivery on –time. the stock management strategy deployed by customers affects their logistic requirements. for example, some drugstore chains dispose about very advanced logistics solutions. therefore, their orders are large and of high homogeneity. as the ratio of sku/m2 is high for drugstores (accounting for about 35-40), they repack products from pallets of high homogeneity to dedicated boxes (cages) in their own warehouses. this also means that drugstores chains tend to keep stocks in the warehouses for the period of several days. in adverse, discounters follow the strategy of minimizing inventory days. this means that the ratio of days on hand accounts for one, or two days. finally, geography and as a result travelled distances, terrain as well as climate conditions impact the exact numbers staying behind the logistics requirements of customers. the differentiated service offerings should include existing and a forward-looking catalogue of services. in these terms, it should be the response towards the growing variety of logistics customers’ requirements. the first link between logistics requirements of customers and systems’ response is the way how customers make orders, and how it translates into logistics complexity and logistics costs. in an ideal situation, it should be a perfect order. the latter is achieved when the customer’s service requirements are met in full. order fragmentation is the consequence of growing logistics requirements of customers, and is one of the indicators of logistics complexity within a supply chain. the order fragmentation is reflected by ratios as follow: orders invoiced per month, stock keeping units/order. the number of orders invoiced per month translates into a need for higher number of trucks and operational workloads including transport planning, consolidation of loads, handling in and handling out. skus/order ratio mirrors orders’ homogeneity. various packaging sizes, material packaging types and temperatures result in higher logistics complexity levels. the modes of deliveries encompass central stock (distribution centre of customers), direct customers’ shop deliveries, and customers’ cross dock. delivering directly to shops means higher complexity levels comparing to delivering to the distribution centre of customers. in business practice, the dedicated promotional actions are supported by direct delivery to customers’ shops. temperature levels also impact the model of delivery. the temperature regimes include ambient, chilled, and frozen modes. if deliveries follow various temperature regimes, it means high logistics complexity. this is because of different requirements for trucks, depots, and modes of deliveries. the second link between logistics requirements of customers and system response is the level of customers’ requirements fulfilment. delivery time, order management, delivery quality are the crucial components of customers service required. lead time, delivery frequency, on-time delivery translate into delivery time parameter within the logistics service level required. whilst including pallet the systems approach perspective on leagility 209 heights, pallet weight, mixed pallets, sandwich pallets, logistics labelling, order placement, and sku preparation stay behind the second parameter – order management, and delivery quality is measured by the ratio of claims/delivery notes. there is a trade-off between logistics complexity and logistics trade terms. logistics trade terms are a sum paid to customers for homogeneity of orders and order size. general rule is as follow: the higher logistics trade terms, the lower logistics complexity, and lower direct logistics costs. logistics trade terms are a part of trade terms. taking into consideration – logistics complexity, logistics costs and logistics trade terms on the microscopic level, we can distinguish four patterns of behaviour on the macroscopic level. in the first step, we observe the quick wins that are results of high potential of costs savings. this reflects the lean approach. however, after exploiting low hanging fruits, the meeting of logistics of customers is achieved either by higher complexity or higher logistics trade terms. complex sophistication should involve lean, agile, super agile and standard approaches. however, the pressure on costs reduction results in the discontinuity changes like setting up logistics centralized control tower. this new emerging order means new possibilities for quick wins, however (figure 2). figure 2. patterns of behaviour in the complex adaptive logistics system source: own elaboration. 5. discussion both christopher (2011) and gattorna (2015) don’t deploy the system approach to resolve the problem of being lean and agile. what they suggest is the segmentation of customers based on selected criteria. what is more, christopher and gattorna don’t include the logistics costs and logistics complexity versus logistics trade terms by covering lean and agile solutions. quick wins complex sophistication emerging new order discontinuity 210 sławomir wycislak krupski (2008) suggests existing different levels of flexibility, and points out agility as one of the potential components of defining flexibility. flexibility is also strictly and directly connected with customers driven supply chains. as customers gained influence, and the balance of power in the supply chain began to shift their way, suppliers struggled to provide the desired extra flexibility demanded by customers (gattorna, 2015). the application of the system theory points out the importance of the ashby law. as a result, the difference between being both lean and agile versus flexible is a result of ignoring standard and super agile solutions (figure 3). figure 3. flexibility including lean, standard, agile, very agile options source: own evaluation. flexibility could be perceived as reactive and proactive organization activities in terms of time, content, scope that are better tailored to the turbulent environment than existing ones. in this sense, the paper develops the approach to flexibility suggested by krupski (2008). 6. conclusions the starting point of this paper suggested that co-existence of lean and agile models is needed to adapt in complex and hyper changing environments. however, in order to ensure the full flexibility for meeting logistics requirements of customers, we should have lean, standard, agile, and super agile solutions. the detailed factors affecting qualitative and quantitative ranges of logistics requirements of customers are as follow: the negotiation power in the supply chain, stock management, geography. there are two links between logistics requirements of customers and the system response, the first one – is the way how customers make orders, and how it translates into logistics complexity and logistics costs; and the second one is the level of customers’ requirements fulfilment. having in mind logistics complexity, logistics costs and logistics trade terms on the microscopic level, we can distinguish four patterns of behaviour on the macroscopic level. external factor no adaptation difference – lack of adjustment external factor adaptation flexibility – adjustment the systems approach perspective on leagility 211 applying the system approach to solve problems of being lean and agile by including logistics requirements of customers we considered the implications of the ashby law. this paves the way to develop the concept of full flexibility in meeting logistics requirements of customers by including logistics complexity, logistics costs, logistics trade terms on the microscopic level and four pattern of behaviour on the macroscopic level. references christopher, m. (2000). the agile supply chain: competing in volatile markets. industrial marketing management, 29(1), 37-44. christopher, m. (2011). logistics and supply chain management. harlow, england: pearson education limited. el sayed, h. (2013). supply chain key performance indicators analysis. international journal of application or innovation in engineering & management, 2(1), 201-210. françois, ch. (1999). systemics and cybernetics in a historical perspective. systems research and behavioral science, 16(3), 203-219. gattorna, j. (2009). dynamic supply chain alignment. london: gower publishing. gattorna, j. (2010). dynamic supply chains: delivering value through people. london: ft prentice hall. gattorna, j. (2015). dynamic supply chains: how to design, build and manage peoplecentric value networks. harlow: ft publishing. gattorna, j.l., & walters, d.w. (1996). managing the supply chain: a strategic perspective. basingstoke: palgrave. godsell, j., & harrison, a. (2002). customer responsiveness: an exploratory view of a supply chain strategy for the new economy. in h. boer & j.k. christiansen (eds.), operations management and the new economy 2002. proceedings of the euroma conference in copenhagen, 1: 615-624. goldsby, t.j., griffis, s.e., & roath, a.s. (2006). modeling lean, agile, and leagile supply chain strategies. journal of business logistics, 27(1), 57-80. jain, v., benyoucef, l., & deshmukh, s.g. (2008). a new approach for evaluating agility in supply chains using fuzzy association rules mining. engineering applications of artificial intelligence, 21(3), 367-385. krupski, r. (2008) (ed.). elastyczność organizacji. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. laszlo, a., & krippner, s. (1998). systems theories: their origins, foundations, and development. in j.s. jordan (eds.), systems theories and a priori aspects of perception. amsterdam: elsevier science. narasimhan, r., swink, m., & kim, s.w. (2006). disentangling leanness and agility: an empirical investigation. journal of operations management, 24(5), 440-457. olhager, j., selldin, e., & wikner, j. (2006). decoupling the value chain. international journal of value chain management, 1(1), 19-32. olhager, j. (2003). strategic positioning of the order penetration point. international journal of production economics, 85 (3), 319-329. 212 sławomir wycislak schwaninger, m. (2006). system dynamics and the evolution of the systems movement. systems research and behavioral science, 23(5), 583-594. wikner, j., & o. tang (2008). a structural framework for closed-loop supply chains. the international journal of logistics management, 19 (3), 344–366. wyciślak, s. (2013). efekt zarażania a działalność organizacji. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. żur, a. (2013). entrepreneurial orientation and firm performance: challenges for research and practice. entrepreneurial business and economics review, 1(2), 7-28. #kj-10-171-cieslik s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : cieślik, a. (2017). ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej literatury przedmiotu. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 171-189. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej literatury przedmiotu andrzej cieślik* uniwersytet warszawski wydział nauk ekonomicznych katedra makroekonomii i teorii handlu zagranicznego ul. długa 44/50, 00-241 warszawa e-mail: cieslik@wne.uw.edu.pl streszczenie: zmieniający się w czasie charakter bezpośrednich inwestycji zagranicznych motywuje coraz to nowsze wysiłki mające na celu wytłumaczenie czynników je determinujących. celem niniejszej pracy jest omówienie ewolucji postrzegania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gruncie teorii oraz badań empirycznych powstałych w ramach literatury ekonomii głównego nurtu. w obrębie tej literatury zarysowały się dwa odrębne podejścia, z których pierwsze koncentruje się na pionowych, a drugie na poziomych bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. na początku lat 2000 te dwa podejścia zostały zintegrowane w ramach jednego modelu teoretycznego opartego na kapitale wiedzy. model ten wraz z jego licznymi rozszerzeniami stanowi podstawę współczesnej teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych umożliwiając lepsze zrozumienie tego w jaki sposób dochodzi do powstawania poziomo bądź pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych w odpowiedzi na charakterystyki krajów goszczących i macierzystych, takich jak ich relatywna wielkość, różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami, koszty związane z handlem, a także koszty związane z podejmowaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych. słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne; przedsiębiorstwa międzynarodowe klasyfikacja jel: f23 * niniejsza praca powstała w ramach projektu nr 2015/19/b/hs4/03230 zatytułowanego „determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polsce” finansowanego przez narodowe centrum nauki. 1. wstęp w dokonującym się obecnie procesie globalizacji gospodarki światowej coraz większe znaczenie odgrywają bezpośrednie inwestycje zagraniczne (biz) dokonywane przez przedsiębiorstwa międzynarodowe, których spółki córki prowadzą działalność w wielu krajach na całym świecie. wraz ze wzrostem znaczenia tych przedsiębiorstw ewolucji ulega również struktura dokonywanych przez nie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. chociaż tradycyjne teorie międzynarodowych 172 andrzej cieślik przepływów kapitałowych są w stanie wyjaśnić pewne aspekty działalności przedsiębiorstw międzynarodowych to jednak zmieniający się w czasie charakter biz motywuje coraz to nowsze wysiłki mające na celu wytłumaczenie czynników je determinujących. jest to związane z bardzo różnym postrzeganiem przyczyn umiędzynarodowienia przedsiębiorstw i skutków dokonywanych przez nie inwestycji bezpośrednich. bezpośrednie inwestycje zagraniczne różnią się w zależności od sposobu ich integracji z działalnością firmy macierzystej. we współczesnej literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje bezpośrednich inwestycji zagranicznych: poziome oraz pionowe. poziome biz wiążą się z tworzeniem lub nabywaniem zakładów produkcyjnych lub sieci dystrybucyjnych w kraju goszczącym w tych samych sektorach i gałęziach co w kraju macierzystym. ten rodzaj inwestycji oznacza, że zagraniczne spółki córki wytwarzają takie same lub podobne produkty i usługi co firma macierzysta niezależnie od lokalizacji. tego typu firmy występują w gałęziach gospodarki kraju goszczącego, które charakteryzują się geograficzną segmentacją lokalnych rynków zbytu. dotyczy to przede wszystkim gałęzi sektora usług takich jak hotelarstwo, gastronomia, usługi transportowe, bankowość, ubezpieczenia i konsulting. oprócz sektora usług poziomo zintegrowane firmy działają w takich gałęziach sektora przetwórczego jak produkcja artykułów spożywczych i napojów oraz produkcja podstawowych wyrobów z metali. z kolei pionowe biz związane są z międzynarodową fragmentaryzację procesu produkcji i rozmieszczenia jego kolejnych stadiów w różnych krajach w oparciu o posiadane przez nie przewagi komparatywne. oznacza to, że przedsiębiorstwa międzynarodowe w części swoich zakładów wytwarzają dobra lub usługi wykorzystywane jako nakłady w innych prowadzonych przez nie rodzajów działalności. pionowe biz mogą dotyczyć zarówno dostawców jak i odbiorców tych nakładów w różnych stadiach procesu produkcji. przedsiębiorstwa międzynarodowe mogą być zintegrowane pionowo z wydobyciem surowców lub z produkcją nakładów pośrednich za pomocą powiązań popytowych, lub też z dystrybucją wyrobów gotowych za pomocą powiązań podażowych. rzeczywisty transfer dóbr z jednych zakładów do drugich nie jest przy tym wymagany, wystarczy bowiem, że w różnych zakładach produkcja odbywa się w sąsiadujących ze sobą stadiach pionowo zintegrowanego procesu produkcji. powyższa terminologia nie jest jednak do końca precyzyjna, ponieważ w rzeczywistości często trudno jest dokonać wyraźnego rozróżnienia pomiędzy różnymi rodzajami inwestycji bezpośrednich. przykładowo, markusen (2002, 2013) argumentuje, że wszystkie poziome inwestycje mają w sobie również pewien pionowy komponent, ponieważ takie usługi jak zarządzanie, badania i rozwój, marketing czy finanse są dostarczane w jednym kierunku z firmy macierzystej do zagranicznych spółek córek. większość przedsiębiorstw międzynarodowych wydaje się być zatem zintegrowana zarówno pionowo, dokonując w obrębie firmy wymiany dóbr i usług pośrednich, jak też poziomo, wytwarzając podobne dobra i usługi w różnych miejscach na świecie. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 173 celem niniejszej pracy jest omówienie ewolucji postrzegania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gruncie teorii oraz badań empirycznych powstałych w ramach ekonomii głównego nurtu.1 przegląd teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych rozpoczyna się od omówienia w jaki sposób inwestycje te postrzegane były w świetle neoklasycznych modeli handlu zagranicznego opartych na założeniach konkurencji doskonałej i stałości przychodów skali. modele te traktowane są jako wygodny punkt odniesienia przy omawianiu w kolejnych częściach rozdziału teorii współczesnych. 2. obserwacje empiryczne punktem wyjścia do budowy teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych omawianych w dalszych częściach pracy jest obserwacja rzeczywistości gospodarczej i poszukiwanie pewnych prawidłowości w danych statystycznych, które są często określane mianem tzw. stylizowanych faktów. próby usystematyzowania tych prawidłowości podejmowane były w literaturze przedmiotu przez szereg autorów włączając w to, między innymi, szeroko cytowane prace markusena (1995, 1998, 2002, 2013).2 obserwacje te dotyczą zarówno gospodarki jako całości (poziom makroekonomiczny) jak też poszczególnych gałęzi i firm (odpowiednio poziom mezoi mikroekonomiczny). w szczególności, bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie nie są równomiernie rozmieszczone między poszczególnymi krajami oraz sektorami i gałęziami gospodarek krajów goszczących. można zatem dokonać próby zestawienia obserwacji empirycznych dotyczących różnych aspektów działalności przedsiębiorstw międzynarodowych zarówno na poziomach makrojak też mezoi mikroekonomicznym. obserwacje makroekonomiczne pokazują, między innymi, że szybki wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie rozpoczął się na przełomie lat 80. i 90. xx w. wzrost ten był szybszy niż wzrost światowych obrotów handlowych czy wzrost światowego pkb. kraje wysoko rozwinięte były i nadal pozostają nie tylko źródłem większości dokonywanych na świecie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ale są również ich głównymi odbiorcami. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów rozwijających się uległ istotnemu zwiększeniu w ostatnich latach, jednak większość z nich trafiła do krajów średnio rozwiniętych oraz chin, natomiast zdecydowanie najmniej do krajów najsłabiej rozwiniętych o najmniejszych zasobach kapitału na pracownika (unctad, 2017). większość dokonywanych na świecie bezpośrednich inwestycji zagranicznych ma nadal charakter poziomy, ponieważ większość produkcji wytwarzanej w krajach goszczących jest tam sprzedawana. tym niemniej, część produkcji, która jest ekspor 1 przegląd ten ze względu na ograniczoność miejsca będzie miał charakter wybiórczy i z konieczności pomijał będzie inne teorie powstałe poza tym nurtem, a także teorie opracowane w ramach innych dyscyplin naukowych, takich jak nauki o zarządzaniu czy nauki polityczne. w polskiej literaturze przedmiotu istnieje szereg prac omawiających różne teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego z perspektywy nauk politycznych czy nauk o zarządzaniu. do nich należą, między innymi, prace autorstwa jarczewskiej-romaniuk (2004), goryni (2007), rymarczyka (2012), wacha (2012) oraz przybylskiej (2013). 2 podobne zestawienia obserwacji empirycznych można znaleźć w pracach innych autorów, między innymi, barby-navarettiego i venablesa (2004) oraz cieślika (2005). 174 andrzej cieślik towana do kraju macierzystego wydaje się zależeć od różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji pomiędzy krajem goszczącym a krajem macierzystym. bezpośrednie inwestycje zagraniczne są zatem związane przede wszystkim z podobieństwem krajów pod względem ich relatywnego wyposażenia w zasoby czynników produkcji czy poziomu dochodu na głowę, a nie z ich różnicami.3 natomiast wyposażenie kraju macierzystego w kapitał ludzki jest dodatnio i ściśle związane z wielkością bezpośrednich inwestycji podejmowanych przez niego zagranicą. znaczącą część światowego handlu stanowi wymiana mająca miejsce w obrębie przedsiębiorstw międzynarodowych, czyli tzw. handel wewnątrzkorporacyjny.4 większość badań empirycznych wskazuje na występowanie komplementarności pomiędzy handlem międzynarodowym a bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi. badania dotyczące wpływu istnienia kosztów transportu czy barier w handlu na umiędzynarodowienie firmy nie dają jednoznacznych odpowiedzi.5. bariery te wywołują efekt substytucji handlu przez biz chociaż mogą zmniejszać zarówno poziom handlu jak i biz. badania empiryczne pokazują, że to zależy od tego, który z krajów goszczący czy macierzysty nakłada bariery w handlu. bariery nakładane przez kraj goszczący, takie jak na przykład cła importowe, działają zachęcająco na biz. natomiast w przypadku kraju macierzystego te same cła importowe działają zniechęcająco na podejmowanie inwestycji zagranicą.6 odległość między krajem macierzystym a krajem goszczącym we wszystkich przeprowadzonych badaniach działała jednoznacznie zniechęcająco na biz. z kolei ryzyko polityczne, niestabilność makroekonomiczna i niespójność polityki ekonomicznej w kraju goszczącym wpływają zniechęcająco na podejmowanie w nim bezpośrednich inwestycji zagranicznych. infrastruktura, poziom umiejętności oraz minimalny poziom dochodu na głowę wydają się być ważnymi determinantami bezpośrednich inwestycji zagranicznych. natomiast wysokość podatków wydaje się mieć znaczenie drugorzędne przy wyborze lokalizacji inwestycji. obserwacje na poziomie mezo-ekonomicznym pokazują, między innymi, że dwukierunkowy przepływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych między parami krajów wysoko rozwiniętych odbywa się nawet na poziomie gałęzi. ponadto, udziały przedsiębiorstw międzynarodowych w wielkości wytworzonej produkcji i uzyskanych przychodów ze sprzedaży znacząco różnią się pomiędzy poszczególnymi gałęziami. w szczególności, bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają ważną rolę w gałęziach i firmach, które: i) charakteryzują się wysokim poziomem b+r w stosunku do sprzedaży, ii) zatrudniają dużą liczbę 3 niewiele badań empirycznych potwierdza, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne są dodatnio skorelowane z różnicami w wyposażeniu w kapitał fizyczny pomiędzy krajem macierzystym a krajem goszczącym, czy też różnicami w stopie zwrotu z tego rodzaju kapitału. 4 przykładowo, barefoot i mataloni (2009) pokazali, że handel wewnątrzkorporacyjny stanowił prawie 40 procent całości obrotów handlu zagranicznego stanów zjednoczonych. 5 przykładowo, pionierskie badania brainard (1997), omówione w dalszej części pracy, sugerują, że biz są dodatnio skorelowane z występowaniem szeroko rozumianych barier w handlu takich jak bariery celne czy koszty transportu. jednak późniejsze badania empiryczne poddały ten wynik w wątpliwość. 6 patrz, przykładowo, carr et al. (2001) oraz markusen i maskus (2001, 2002). ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 175 specjalistów i pracowników technicznych w stosunku do całości zatrudnienia, iii) wytwarzają nowe lub technicznie skomplikowane produkty, iv) charakteryzują się wysokim poziomem zróżnicowania produktu i reklamą. z kolei obserwacje mikroekonomiczne pokazują, że przedsiębiorstwami międzynarodowymi stają się firmy, w których wartość aktywów niematerialnych (szacowana jako rynkowa wartość firmy pomniejszona o wartość środków trwałych takich jak budynki, maszyny i urządzenia) jest wysoka w stosunku do ich wartości rynkowej. ponadto, firmy które dokonują bezpośrednich inwestycji zagranicznych są starsze, większe i bardziej produktywne niż firmy, które tylko eksportują bądź też koncentrują się w swojej działalności tylko na rynku krajowym. istnieje ponadto pewna wartość progowa wielkości firmy dla przedsiębiorstw międzynarodowych, powyżej której wielkość firmy nie ma znaczenia. korzyści skali występujące na poziomie pojedynczego zakładu nie wydają się natomiast być negatywnie związane z umiędzynarodowieniem firmy. podsumowując powyższy przegląd obserwacji empirycznych można stwierdzić na ich podstawie, że większość inwestycji bezpośrednich na świecie wydaje się mieć charakter poziomy i dokonywana jest między krajami wysoko rozwiniętymi o podobnych poziomach dochodu na głowę, podobnym relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji i posiadających relatywnie niskie bariery handlowe. działalność przedsiębiorstw międzynarodowych koncentruje się w sektorach i gałęziach, w których są ważne niematerialne, szczególne dla firmy aktywa określane mianem kapitału wiedzy. powyższe obserwacje empiryczne uzasadniają zatem zmianę w podejściu do modelowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a w szczególności rozluźnienie tradycyjnych założeń wykorzystywanych w dotychczasowej analizie neoklasycznej. 3. teoria neoklasyczna wczesne analizy teoretyczne należące do nurty neoklasycznego, zakładające istnienie doskonale konkurencyjnych rynków dóbr i usług oraz czynników produkcji, postrzegały bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako część teorii portfelowych międzynarodowych przepływów kapitałowych. istnienie dużych różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami w połączeniu z kosztami transportu czy specjalizacją między nimi sprawiało, że wyrównywanie się wynagrodzeń czynników produkcji pomiędzy krajami nie miało miejsca stając się bodźcem do zaistnienia między nimi przepływów kapitałowych. przykładami analiz należących do tego nurtu są wczesne prace teoretyczne autorstwa macdougalla (1960) czy kempa (1962), które miały charakter normatywny i poświęcone były głównie analizie skutków dokonywania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarki kraju goszczącego i macierzystego. autorzy tych prac argumentowali, że w wyniku międzynarodowych przepływów kapitału stopy z inwestycji w obydwu krajach ulegały zrównaniu co miało korzystny wpływ na dobrobyt narodowy w obydwu krajach dzięki lepszej alokacji światowych zasobów kapitału. 176 andrzej cieślik modele oparte na neoklasycznych założeniach przewidywały, że kapitał będzie płynął z krajów, w których jest on relatywnie zasobny do krajów ubogich w kapitał. innymi słowy, według teorii neoklasycznej bezpośrednie inwestycje zagraniczne pomiędzy krajami o identycznym wyposażeniu w czynniki produkcji nie mogły mieć miejsca. nie jest to jednak zgodne z rzeczywistością, biorąc pod uwagę fakt, że większość inwestycji bezpośrednich zachodzi między krajami rozwiniętymi, które są do siebie bardzo podobne pod względem relatywnego wyposażenia w zasoby czynników produkcji. podejście neoklasyczne oparte na założeniu o konkurencji doskonałej nie pozwalało na odróżnienie inwestycji bezpośrednich od inwestycji portfelowych co stało się źródłem późniejszej krytyki tego podejścia. w szczególności, niedoskonałości formalnej analizy neoklasycznej skutkowały odrzuceniem tego nurtu w literaturze przez część środowiska ekonomistów oraz rozwojem eklektycznego nurtu w literaturze z zakresu zarządzania międzynarodowego, którego uwieńczeniem były konceptualne ramy dunninga (1977) określane mianem paradygmatu oli. te niesformalizowane ramy konceptualne posłużyły potem innym autorom jako punkt wyjścia do tworzenia modeli sformalizowanych i bardziej szczegółowych, które omówione zostaną w dalszej części pracy.7 ponadto, podejście neoklasyczne nie pozwalało ono również na modelowanie roli przedsiębiorstwa międzynarodowego w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych w sposób bezpośredni, ponieważ w ramach tego podejścia było ono nieskończenie małe, a więc z tego względu analiza neoklasyczna mogła być prowadzona jedynie na poziomie sektora czy gałęzi, ale nie na poziomie firmy. późniejsze, nieco bardziej realistyczne podejście do analizy bezpośrednich inwestycji zagranicznych w ramach nurtu neoklasycznego, zaproponował caves (1971). w swojej pracy bazował on na modelu specyficznych czynników zamiast tradycyjnych ram modelu heckschera-ohlina. argumentował on, podobnie jak hymer (1976), że bezpośrednie inwestycje zagraniczne wiążą się ze szczególnym dla firmy rodzajem kapitału, który transferowany jest z kraju macierzystego do kraju goszczącego. model cavesa w dalszym ciągu opierał się jednak na fundamentalnym neoklasycznym założeniu o istnieniu doskonałej konkurencji na rynkach dóbr i usług oraz rynkach czynników produkcji, które sprawiały, że przedsiębiorstwa międzynarodowe były nadal tożsame z sektorami czy gałęziami, w których działały. jednak pomimo tych niedoskonałości jego analizy, zdaniem wielu ekonomistów uwzględnienie specyficznego dla firmy rodzaju kapitału było milowym krokiem w kierunku dokonania modelowego rozróżnienia pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi, a inwestycjami portfelowymi.8 7 innym przykładem takiego początkowo niesformalizowanego podejścia jest praca doktorska hymera (1976) oryginalnie z roku 1960, która przez szereg lat nie mogła doczekać się publikacji, ponieważ zdaniem recenzentów była ona “za mało sformalizowana”. ze względu na ograniczoność miejsca ten nurt w literaturze przedmiotu nie będzie szerzej omawiany w tym rozdziale. 8 patrz markusen i maskus (2003). model cavesa (1971) był sukcesywnie rozwijany w kolejnych latach przez szereg autorów zarówno w zagranicznej jak i polskiej literaturze przedmiotu. do prac teoretycznych nawiązujących do tego modelu należą, między innymi, prace batry i ramachandrana (1980), batry (1986), beladiego i choia (1995) oraz cieślika (2002, 2003, 2005b, 2007, 2008, 2012). ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 177 4. nowa teoria handlu zagranicznego ważnym krokiem, który istotnie przyczynił się do rozwoju teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych było wprowadzenie do teorii handlu zagranicznego elementów teorii organizacji rynku. umożliwiło to znaczące odejście od większości neoklasycznych założeń analizy i wprowadzenie do tradycyjnego modelu równowagi ogólnej, między innymi, konkurencji niedoskonałej, rosnących przychodów oraz zróżnicowania produktów.9 w ramach nowej teorii handlu zagranicznego firmy nie były już zatem postrzegane jako konceptualne „czarne skrzynki”. podejście to pozwala zatem na analizę determinant wielkości inwestycji zagranicznych na poziomie firmy przy użyciu aparatu narzędziowego zaczerpniętego z teorii organizacji rynku. w odróżnieniu od teorii neoklasycznych, bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle nowej teorii handlu postrzegane są głównie w kategoriach ustanawiania kontroli zarządczej nad działalnością gospodarczą prowadzoną zagranicą a nie jako międzynarodowy transfer kapitału.10 według tego nurtu w literaturze postrzeganie bezpośrednich inwestycji zagranicznych poprzez pryzmat statystyk bilansu płatniczego stanowić może konceptualne nieporozumienie (krugman, 1995). w szczególności, lipsey (2004) argumentuje, że biz jest zbiorem działalności ekonomicznych lub operacji przeprowadzanych przez firmy będące pod całkowitą lub częściową kontrolą firm znajdujących się w innym kraju niż raczej transferem kapitału z zagranicy. z powyższych względów we wczesnych modelach należących do nurtu w literaturze przedmiotu kapitał w ogóle nie występował, a jedynym czynnikiem produkcji była praca. w literaturze poświęconej bezpośrednim inwestycjom zagranicznym w ramach nowej teorii handlu od samego początku jej powstania w pierwszej połowie lat 80. xx wieku wyraźnie zarysowały się dwa odrębne nurty. pierwszy z nich koncentrował się na pionowych a drugi na poziomych bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. te dwa nurty pokazały jak dochodzi do powstawania poziomo bądź pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych w sposób endogeniczny w odpowiedzi na charakterystyki krajów goszczących i macierzystych, takich jak ich relatywna wielkość, różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami, koszty związane z eksportem oraz importem, a także koszty związane z podejmowaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych.11 niezależnie jednak od tego czy przedsiębiorstwa międzynarodowe są pionowo czy poziomo zintegrowane to unikają one dublowania kosztów działalności centrali. w literaturze przedmiotu określane jest jako istnienie korzyści zakresu (economies 9 patrz omówienie rozwoju nowej teorii handlu zagranicznego w cieślik (2000). 10 stanowi to odbicie wcześniejszych poglądów głoszonych przez hymera (1976), który w swoich analizach koncentrował się wyłącznie na pracy jako jedynym czynniku produkcji. 11 obydwa te podejścia miały jednak ze sobą wiele wspólnego, a w późniejszej literaturze przedmiotu podejmowane były próby ich integracji w ramach jednego modelu. próby integracji tych dwóch podejść omówione zostały w kolejnej części pracy. 178 andrzej cieślik of scope) związanych z prowadzeniem działalności jednocześnie na wielu rynkach albo korzyści skali (economies of scale) na poziomie firmy.12 pierwsze próby formalnego wprowadzenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych do nowej teorii handlu zagranicznego podjęte zostały przez krugmana (1983, 1990). zaproponował dwa proste jednoczynnikowe modele poziomo oraz pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych. w szczególności, jego model przedsiębiorstwa międzynarodowego zintegrowanego poziomo był prostym rozszerzeniem modelu handlu zagranicznego wykorzystywanego w jego wcześniejszych pracach do analizy wielkości strumieni handlowych (krugman 1979; 1980). do tego modelu, zakładającego istnienie konkurencji monopolistycznej i zróżnicowania produktu, wprowadził on dodatkowe założenia o występowaniu kosztów handlu oraz różnic w produktywności między zakładami produkcyjnymi należącymi do tej samej firmy, ale zlokalizowanymi w różnych krajach o takiej samej wielkości.13 z modelu tego wynika, że jeżeli koszty handlu są wysokie, a różnice w produktywności między zakładami niewielkie to wtedy preferowaną formą wejścia na rynki zagraniczne są inwestycje bezpośrednie. natomiast w swoim modelu tradycyjnego pionowo zintegrowanego przedsiębiorstwa międzynarodowego krugman (1983, 1990), bazując na wcześniejszym modelu perry’ego (1978) równowagi cząstkowej, analizował sytuację, w której producent dobra finalnego działający w warunkach monopsonu miał bodźce do przejmowania kontroli nad dostawcami surowców znajdującymi się w innych krajach. dzięki integracji pionowej możliwa stała się internalizacja negatywnego efektu zewnętrznego związanego z istnieniem monopsonu. w jej rezultacie producent dobra finalnego uzyskiwał dostęp do surowców po niższym koszcie. powstałe dzięki temu przedsiębiorstwo międzynarodowe stawało się zatem bardziej zyskowne niż łączna suma zysków niezależnych podmiotów. natomiast dobrobyt narodowy w kraju goszczącym mógł ulec pogorszeniu, ponieważ powstanie pionowo zintegrowanej firmy sprawującej kontrolę nad dużą częścią wydobycia surowców mogło prowadzić do spadku cen surowców sprzedawanych przez pozostałych producentów, którzy pozostali niezależni. w rezultacie, producenci ci po powstaniu przedsiębiorstwa międzynarodowego byli w sytuacji gorszej i można ich było przekonać by odsprzedali swoje zakłady za mniej niż wynosiła ich wartość przed powstaniem przedsiębiorstwa międzynarodowego. z kolei pierwszym modelem równowagi ogólnej pionowych bezpośrednich inwestycji zagranicznych był dwusektorowy model helpmana (1984), który stanowił 12 podejścia te różnią się jednak istotnie jeśli chodzi o wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wynagrodzenia czynników w obrębie oraz pomiędzy krajami. jeżeli inwestycje bezpośrednie mają pionowy charakter to firmy międzynarodowe mogą prowadzić do zmniejszenia różnic w płacach pomiędzy krajami i zmieniać relatywne płace w obrębie krajów. natomiast jeżeli mają one charakter poziomy to firmy międzynarodowe mogą również podnieść dochód w każdym z krajów ale bez powodowania zmian w jego podziale. innymi słowy, wewnątrzgałęziowe biz, podobnie jak wcześniej handel wewnątrzgałęziowy w nowej teorii handlu zagranicznego, postrzegane są jako bardziej korzystne niż inwestycje międzygałęziowe. 13 rozszerzenie tego modelu o przypadek krajów różniących się między sobą pod względem wielkości zostało przedstawione w pracy cieślika (2013). ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 179 rozszerzenie jego wcześniejszego modelu handlu międzynarodowego (1981) opartego na różnicach w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami. w modelu tym jeden z sektorów wytwarzał dobro zróżnicowane przy istnieniu korzyści skali na poziomie firmy i konkurencji monopolistycznej, natomiast drugi dobro tradycyjne przy istnieniu stałych przychodów skali i konkurencji doskonałej. proces produkcji dobra zróżnicowanego był dwustopniowy, z których każdy charakteryzował się różną intensywnością wykorzystania czynników produkcji. do wytworzenia tego dobra potrzebne były najpierw szczególne dla firmy usługi dostarczane przez jej centralę, takie jak na przykład działalność badawczo-rozwojowa, a następnie działalność montażowa mająca miejsce w zakładzie produkcyjnym. model helpmana (1984) zakładał, że proces produkcji dobra zróżnicowanego można podzielić na poszczególne stadia różniące się pod względem relatywnej intensywności wykorzystania czynników produkcji i umieścić je w różnych krajach zgodnie z posiadaną przez nie przewagą komparatywną bez ponoszenia kosztów związanych z koordynacją działalności firmy w skali międzynarodowej. poza tym w modelu zakładano brak kosztów handlu pomiędzy krajami. gdy różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji pomiędzy krajami były relatywnie niewielkie wyrównanie się wynagrodzeń czynników produkcji następowało za pomocą handlu zagranicznego. w tej sytuacji nie było bodźców do podziału procesu produkcji na poszczególne stadia i powstawania przedsiębiorstw międzynarodowych. jeżeli jednak różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji były na tyle duże, że wyrównanie ich wynagrodzeń za pośrednictwem handlu zagranicznego nie było możliwe, to wtedy powstawały pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe mające na celu wykorzystanie międzynarodowych różnic w wynagrodzeniach czynników. rozszerzenia oryginalnego modelu helpmana (1984) zawarte zostały w kolejnych pracach helpmana (1985) oraz helpmana i krugmana (1985), którzy przedstawili bardziej skomplikowane modele o większej liczbie dóbr. w pierwszym przypadku były to zróżnicowane dobra finalne różniące się pod względem relatywnej intensywności wykorzystania czynników przy ich produkcji, natomiast w drugim zróżnicowane dobra pośrednie wykorzystywane do wytworzenia dobra finalnego. przedsiębiorstwo międzynarodowe w powyższych przypadkach było modelowane jako firma wieloproduktowa, która lokalizowała produkcję różnych odmian wytwarzanych przez siebie zróżnicowanych dóbr w różnych krajach różniących się pod względem ich relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji. im większe były różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji pomiędzy krajami tym większe były różnice w wynagrodzeniach czynników produkcji i tym większy był zakres działalności pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych. jeżeli natomiast kraje są podobnie wyposażone w czynniki produkcji to działalność firm nie ulega umiędzynarodowieniu i bezpośrednie inwestycje zagraniczne nie występują. z tych modeli wynika zatem podobny wniosek co z omówionej we wcześniejszej części pracy literatury neoklasycznej odnośnie braku możliwości zaistnienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sytuacji krajów identycznie wyposażonych w zasoby czynników 180 andrzej cieślik produkcji. wniosek ten jest jednak pochodną mało realistycznych założeń o braku kosztów handlu i braku kosztów międzynarodowej koordynacji poszczególnych rodzajów działalności zlokalizowanych w różnych krajach. z kolei markusen (1984) przedstawił alternatywne podejście do modelowania poziomych bezpośrednich inwestycji zagranicznych opierając się początkowo na koncepcji równowagi cząstkowej dla firmy będącej monopolistą przy założeniu identycznego wyposażenia krajów w czynniki produkcji. w jego modelu głównym bodźcem do dokonywania umiędzynarodowienia firmy było istnienie korzyści skali na poziomie firmy, które sprawiały, że koszty stałe firmy wielozakładowej były niższe niż suma kosztów stałych wielokrotności firm jednozakładowych. z modelu tego wynika zatem, że produkcja międzynarodowa prowadzona w obrębie jednej firmy w dwóch różnych krajach jest bardziej efektywna niż produkcja prowadzona przez dwie niezależne firmy narodowe. chociaż produkcja międzynarodowa staje się bardziej efektywna niż produkcja narodowa to jednak powstanie przedsiębiorstwa międzynarodowego nie jest wcale równoznaczne ze wzrostem dobrobytu narodowego z powodu wzrostu siły rynkowej związanej z powstaniem monopolu. rozszerzenia modelu markusena (1984) dokonane zostały w kolejnych pracach należacych do tego nurtu, między innymi, przez horstmanna i markusena (1987, 1992), brainard (1993a) oraz markusena i venablesa (1998, 2000), którzy podejście to określają mianem tzw. hipotezy „bliskości-koncentracji”. oznacza to, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają miejsce wtedy, gdy korzyści związane z rozproszoną produkcją międzynarodową przeznaczoną bezpośrednio na potrzeby zagranicznych rynków zbytu przewyższają korzyści płynące z koncentracji produkcji w kraju i obsługę zagranicznych rynków za pośrednictwem eksportu. w przeciwieństwie do oryginalnego modelu markusena (1984), w którym istnienie przedsiębiorstwa międzynarodowego traktowano jako dane i analizowano jego wpływ na dobrobyt narodowy, w modelach horstmanna i markusena (1987, 1992) dokonana została endogenizacja struktury rynku. w modelach tych występują dwie firmy wytwarzające jednorodny produkt, z których każda zlokalizowana jest w innym kraju i potencjalnie może wejść na rynek kraju rywala dokonując inwestycji bezpośredniej co prowadzi do zaistnienia równowagi w sensie cournotanasha. z kolei brainard (1993a) zamiast oligopolistycznej struktury rynku posługuje się ramami konkurencji monopolistycznej w sensie chamberlina i zakłada, że dobra są zróżnicowane. zaletą tego podejścia jest to, że pozwala ono na określenie w sposób endogeniczny liczby firm w stanie równowagi. rozszerzenia modelu markusena (1984) przy zastosowaniu ram równowagi ogólnej i konkurencji oligopolistycznej dokonane zostały przez markusena i venablesa (1998, 2000). z ich modeli wynika, że poziome bezpośrednie inwestycje zagraniczne będą miały miejsce pomiędzy podobnymi krajami przy założeniu istnienia średnich bądź wysokich kosztów handlu oraz korzyści skali na poziomie zarówno pojedynczego zakładu jak i całej firmy. natomiast, jeżeli kraje różnią się miedzy sobą pod względem relatywnej wielkości to poziomo zintegrowane przedsiębiorstwo międzynarodowe będzie miało wyższe koszty prowadzenia działalności niż firma narodowa ponieważ będzie musiało otworzyć zakład produkcyjny ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 181 w kraju goszczącym i ponieść związane z tym koszty podczas, gdy firma narodowa będzie ponosiła tylko koszty handlu, a zatem umiędzynarodowienie działalności produkcyjnej w tej sytuacji nie będzie miało miejsca. 5. model kapitału wiedzy istotnym osiągnięciem w dziedzinie modelowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych było powstanie dwusektorowego modelu markusena (1997, 2002, 2013) opartego na kapitale wiedzy. w modelu tym powstawać mogą zarówno poziomo jak i pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe w warunkach istnienia kosztów transportu między krajami. modelu ten zakłada istnienie dwóch krajów, dwóch czynników produkcji: kapitału ludzkiego i pracy oraz dwóch dóbr, z których jedno jest tradycyjnym dobrem wytwarzanym w warunkach konkurencji doskonałej i stałości przychodów skali, natomiast drugie nowoczesnym dobrem wytwarzanym przy istnieniu rosnących przychodów skali i konkurencji oligopolistycznej w sensie cournota. model kapitału wiedzy opiera się na trzech kluczowych założeniach. po pierwsze, lokalizacja aktywów opartych na wiedzy może być geograficznie oddzielona od produkcji. w szczególności, dodatkowy koszt związany ze świadczeniem usług tych aktywów zakładowi znajdującemu się zagranicą w porównaniu z kosztem świadczenia ich zakładowi zlokalizowanemu w kraju jest niewielki. po drugie, wytwarzanie aktywów opartych na wiedzy wymaga relatywnie większych nakładów kapitału ludzkiego niż produkcja finalna. z kolei produkcja dobra tradycyjnego wymaga relatywnie najmniejszych nakładów kapitału ludzkiego, natomiast wytworzenie aktywów opartych na wiedzy największych. po trzecie, usługi aktywów opartych na wiedzy mają charakter częściowo zawłaszczalnego dobra publicznego i mogą być jednocześnie wykorzystywane w wielu zakładach. z kolei koszt otwarcia drugiego zakładu jest relatywnie niski w porównaniu z kosztem utworzenia całej firmy z lokalnym zakładem. dwa pierwsze założenia kluczowe są dla powstawania pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych. oznacza to możliwość dokonania fragmentaryzacji procesu produkcji oraz występowanie różnic w intensywności wykorzystania czynników produkcji w poszczególnych stadiach procesu produkcji, podobnie jak we wcześniejszych modelach helpmana (1984, 1985). z kolei trzecie założenie umożliwia powstawanie poziomo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych, których zakłady wytwarzające dobro finalne mogą być zlokalizowane w wielu krajach. charakter aktywów opartych na wiedzy sprawia, że służą one jako wspólny nakład do produkcji dobra finalnego w wielu lokalizacjach na całym świecie, co powoduje wystąpienie korzyści skali na poziomie firmy. warto przy tym zauważyć, że założenia pierwsze i trzecie nie są ze sobą tożsame. pewne szczególne dla firmy aktywa oparte na wiedzy mogą być wykorzystywane jednocześnie tylko w jednym miejscu. przykładowo, wysoko kwalifikowany personel firmy może być stosunkowo łatwo przeniesiony z kraju macierzystego do innego zakładu zlokalizowanego zagranicą, co jednak sprawia, że w tym samym czasie jego usługi nie mogą być wykorzystywane przez zakład zlokalizowany w kraju 182 andrzej cieślik macierzystym. innymi słowy, firma może niewielkim kosztem dokonać międzynarodowej fragmentaryzacji procesu produkcji, ale bez wystąpienia korzyści skali na poziomie całej firmy. natomiast charakter dobra publicznego szczególnych aktywów opartych na wiedzy sprawia, że aktywa te mogą być wykorzystywane jednocześnie w wielu lokalizacjach, w których znajdują się zakłady produkcyjne przedsiębiorstwa bez ograniczenia świadczenia ich usług w którejś z lokalizacji.14 w modelu kapitału wiedzy firmy działające w sektorze dobra nowoczesnego mają do wyboru trzy strategie: i) pozostanie firmą narodową i obsługiwanie rynków zagranicznych za pomocą eksportu, ii) umiędzynarodowienie działalności poprzez dokonanie inwestycji pionowych, iii) lub też dokonanie inwestycji poziomych. w pierwszym przypadku oznacza to, że zarówno centrala jak i zakład produkcyjny pozostają zlokalizowane w tym samym kraju. w drugim przypadku firma nadal pozostaje firmą jednozakładową, ale zakład i centrala są zlokalizowane w różnych krajach. natomiast w trzecim przypadku firma staje się firmą dwuzakładową, której centrala i jeden zakład produkcyjny zlokalizowany jest w kraju macierzystym, natomiast drugi zakład produkcyjny w kraju goszczącym. w modelu kapitału wiedzy mogą powstawać zarówno poziomo jak i pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe, w zależności od kombinacji parametrów modelu takich jak wielkość ekonomiczna krajów, różnice pod względem ich wielkości, różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji, koszty handlu międzynarodowego czy koszty dokonywania inwestycji bezpośrednich. niestety model ten nie posiada rozwiązania analitycznego. można go jednak rozwiązać numerycznie przyjmując konkretne wartości dla różnych wartości parametrów modelu, a następnie analizować skutki ich zmiany. w stanie równowagi w tym modelu możliwych jest szereg różnych konfiguracji: i) poziomo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe wytwarzające usługi centrali oraz produkcję finalną w obydwu krajach, przy czym siedziby centrali firm mogą znajdować się w każdym z krajów, ii) pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe wytwarzające usługi centrali w jednym z krajów i podejmujące produkcję w innym kraju, iii) przedsiębiorstwa narodowe, które koncentrują wszystkie stadia produkcji w swoich krajach macierzystych. na podstawie przeprowadzonych symulacji można stwierdzić, że przy danej wysokości kosztów handlu, kosztów dokonywania inwestycji zagranicznych oraz braku różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami zakres działalności przedsiębiorstw międzynarodowych mierzony za pomocą wielkości ich sprzedaży jest największy, gdy kraje są takiej samej wielkości. w tej sytuacji działają jedynie poziomo zintegrowane przedsiębiorstwa międzynarodowe, które prowadzą działalność produkcyjną w każdym z krajów. innymi słowy, oznacza to, że wielkość wewnątrzgałęziowych bezpośrednich inwestycji zagranicznych będzie największa, gdy kraje są do siebie podobne pod względem rela 14 najczęściej podawanym w literaturze przedmiotu przykładem takiego nakładu jest dokumentacja techniczna. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 183 tywnego wyposażenia w czynniki produkcji oraz wielkości ekonomicznej.15 natomiast wielkość całkowitej sprzedaży przedsiębiorstw międzynarodowych jest największa w sytuacji, gdy jeden z krajów jest zarówno mały jak i relatywnie dobrze wyposażony w kapitał ludzki. w tym przypadku przedsiębiorstwa międzynarodowe są zintegrowane pionowo, a ich centrale zlokalizowane są w małym kraju, natomiast zakłady produkcyjne w dużym kraju. model kapitału wiedzy pozwala zatem na uzyskanie wniosków płynących z omówionych wcześniej modeli teoretycznych jako szczególnych przypadków modelu bardziej ogólnego. model kapitału wiedzy jest sukcesywnie rozwijany w ramach kolejnych badań teoretycznych przez szereg autorów. rozszerzenia te obejmują, między innymi, prace bergstranda i eggera (2007, 2013), markusena i stranda (2009), markusena i stählera (2011), a także chen et al. (2012).16 w szczególności, jednym z najważniejszych rozszerzeń modelu kapitału wiedzy jest wprowadzenie do niego dodatkowego, trzeciego czynnika produkcji jakim jest kapitał fizyczny, obok kapitału ludzkiego i pracy. rozszerzenie to umożliwia dokonanie bezpośredniego porównania zmodyfikowanego modelu kapitału wiedzy z wcześniejszymi modelami poziomo oraz pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych, w których różnice w relatywnym wyposażeniu w zasoby czynników produkcji były określane przez stosunki nakładów kapitału fizycznego do nakładów pracy. 6. badania empiryczne początkowo analiza przyczyn dokonywania bezpośrednich inwestycji zagranicznych miała charakter głównie teoretyczny, a formalne badania empiryczne należały do rzadkości. nieliczne prace empiryczne dotyczyły głównie inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwa amerykańskie. istotnej zmianie sytuacja uległa dopiero w latach 90. xx w. pionierskie badania empiryczne poświęcone weryfikacji hipotez uzyskanych na podstawie teorii przedsiębiorstw międzynarodowych zintegrowanych poziomo oraz pionowo zostały zapoczątkowane przez brainard (1993b, 1997). w jej pracach poświęconych roli charakterystyk krajów i gałęzi empirycznej w określaniu wielkości zagranicznego zaangażowania przedsiębiorstw amerykańskich weryfikacji poddane zostały hipotezy „bliskości-koncentracji” dla przedsiębiorstw zintegrowanych poziomo oraz relatywnego wyposażenia w zasoby czynników produkcji dla przedsiębiorstw zintegrowanych pionowo. brainard uzyskała potwierdzenie hipotezy „bliskości-koncentracji” sugerując, że większość przedsiębiorstw amerykańskich jest zintegrowana poziomo, a nie pionowo. z kolei carr, markusen i maskus (2001) w przeprowadzonych przez siebie badaniach empirycznych dla przedsiębiorstw amerykańskich odwołali się do bardziej ogólnych ram teoretycznych nawiązujących do modelu kapitału wiedzy. uzyskane przez nich wyniki okazały się być zgodne z przewidywaniami tego modelu. w szczególności, wzrost kosztów handlu tylko w kraju goszczącym prowadził do wzrostu 15 wniosek ten jest zatem bardzo podobny do wniosku dotyczącego intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w całości obrotów handlowych (patrz cieślik, 2000). 16 większość tych rozszerzeń omówiona została w pracy markusena (2013). 184 andrzej cieślik sprzedaży przedsiębiorstw międzynarodowych co sugerowało zastępowanie eksportu za pomocą inwestycji poziomych. natomiast zrównoważony wzrost kosztów handlu w obydwu krajach prowadził do wzrostu sprzedaży filii przedsiębiorstw międzynarodowych, w sytuacji gdy partnerem handlowym i inwestycyjnym rozwiniętego kraju macierzystego był kraj rozwinięty, natomiast spadku sprzedaży w przypadku, gdy partnerem był kraj rozwijający się. w pierwszym przypadku, handel i inwestycje bezpośrednie były względem siebie substytucyjne, natomiast w drugim komplementarne. wyniki te potwierdziły zatem występowanie obok siebie inwestycji bezpośrednich o charakterze zarówno poziomym jak i pionowym. powyższe wyniki zostały jednak skrytykowane przez bloningena, daviesa i heada (2003) jako zbyt luźno związane z modelem teoretycznym. w związku z tym zakwestionowali oni wynik preferujący model przedsiębiorstwa opartego na kapitale wiedzy względem modelu przedsiębiorstwa zintegrowanego poziomo. na podstawie zaproponowanego przez nich alternatywnego równania estymacyjnego doszli oni do wniosku, że modelem najlepiej pasującym do rzeczywistości jest model poziomo zintegrowanego przedsiębiorstwa międzynarodowego. z podejściem tym nie zgodzili się jednak carr, markusen i maskus (2003), którzy przedstawili argumenty teoretyczne na rzecz odrzucenia zaproponowanego przez ich krytyków równania estymacyjnego. znaczenie modelu przedsiębiorstwa międzynarodowego zintegrowanego pionowo podkreślane jest również w literaturze przedmiotu przez innych autorów. między innymi, hanson, mataloni i slaughter (2001) pokazują, że rosnąca część amerykańskich inwestycji bezpośrednich związana jest z eksportem dóbr pośrednich do zagranicznych spółek córek w celu ich dalszego przetworzenia. to spostrzeżenie świadczy wyraźnie o empirycznym znaczeniu pionowych biz. ponadto, znaczenie bezpośrednich inwestycji o charakterze pionowym, obok inwestycji o charakterze poziomym, podkreślone zostało również w pracach braconiera, norbacka i urbana (2005) oraz daviesa (2008). otwarcie gospodarek krajów europy środkowej i wschodniej na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych spowodowało zainteresowanie determinantami biz również w tych krajach. jednak prace nawiązujące bezpośrednio do nowych teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego, a w szczególności modelu kapitału wiedzy, nadal pozostają stosunkowo rzadkie. w polskim kontekście pierwsze próby empirycznej analizy czynników determinujących bezpośrednie inwestycje zagraniczne w odniesieniu do tych teorii podjęte zostały przez cieślika (1996, 2006), który z powodu braku dostępności danych statystycznych dotyczących różnic w relatywnym wyposażeniu w zasoby czynników produkcji między krajami dokonał ich przybliżenia za pomocą różnic w pkb na głowę. te pionierskie badania zostały uzupełnione i rozszerzone w najnowszych pracach cieślika (2017a,b) opartych na danych dotyczących rzeczywistego wyposażenia w czynniki produkcji uzyskanych z najnowszej, dostępnej wersji pennworld table (pwt) 9.0. uzyskane przez niego wyniki potwierdzają występowanie w przypadku polski poziomych jak i pionowych motywów dokonywania bezpośrednich inwestycji zagranicznych. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 185 7. podsumowanie teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych w ciągu ostatniego półwiecza uległa istotnej ewolucji przechodząc od mało realistycznego neoklasycznego modelu międzynarodowych przepływów kapitałowych do współczesnych teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego opartych na korzyściach skali, konkurencji niedoskonałej oraz zróżnicowaniu produktu. spośród tych teorii największe znaczenie odgrywa obecnie model kapitału wiedzy jako najbardziej ogólna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych obejmująca zarówno inwestycje o charakterze poziomym jak i pionowym. model ten wraz z jego licznymi rozszerzeniami stanowi podstawę współczesnej, ogólnej teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych umożliwiając lepsze zrozumienie tego w jaki sposób dochodzi do powstawania poziomo bądź pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych w odpowiedzi na charakterystyki krajów goszczących i macierzystych, takich jak ich relatywna wielkość, różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami, koszty związane z handlem, a także koszty związane z podejmowaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych. jednak model ten koncentruje się przede wszystkim na roli charakterystyk makroekonomicznych i nie uwzględnia zjawiska niejednorodności firm. tymczasem obserwacje empiryczne pokazują, że przedsiębiorstwa międzynarodowe są większe i bardziej produktywne niż firmy będące eksporterami czy też firmy działające tylko na rynkach krajowych. konieczne jest zatem odejście od założenia o symetryczności firm i uwzględnienie ich indywidualnych charakterystyk w dalszym modyfikacjach tego modelu. pewne kroki w tym kierunku zostały zapoczątkowane przez helpmana, melitza i yeaple’a (2004), którzy dokonali rozszerzenia modelu konkurencji monopolistycznej melitza (2003), w którym występują firmy różniące się między sobą pod względem poziomu produktywności, o możliwość dokonywania poziomych inwestycji bezpośrednich. w literaturze przedmiotu nadal brakuje jednak bardziej ogólnej teorii, która tak jak model kapitału wiedzy, łączyłaby w sobie w ramach jednego modelu możliwość dokonywania różnych typów inwestycji. innym, potencjalnie owocnym kierunkiem przyszłych badań w dziedzinie teorii byłaby modyfikacja modelu kapitału wiedzy poprzez odejście od firm jednoproduktowych na rzecz firm wieloproduktowych oraz zbadanie czy firmy wieloproduktowe dokonujące inwestycji bezpośrednich są bardziej produktywne niż firmy jednoproduktowe. literatura barba navaretti, g., & venables, a. (2004). multinational firms in the world economy, princeton: princeton university press. barefoot, k.b., & mataloni, r.j. (2009), us multinational companies, operations in the united states and abroad in 2007, survey of current business, www.bea.gov batra, r.n. (1986). a general equilibrium model of multinational corporations in developing economies, oxford economic papers, 38(2), 342-353. 186 andrzej cieślik batra, r.n., & ramachandran. r. (1980). multinational firms and the theory of international trade and investment, american economic review, 70(3), 278-290. beladi, h., & choi, e.k. (1995). on the emergence of multinational corporations in developing economies: a note, regional science and urban economics, 25(5), 675-684. bergstrand, j.h., & egger, p. (2007). a knowledge and physical capital model of international trade flows, foreign direct investment and multinational enterprises, journal of international economics, 73(2), 278-308. bergstrand, j.h., & egger, p. (2013). shouldn’t physical capital also matter for multinational enterprise activity?, review of international economics, 21(5), 945-965. bloningen, b.a., davies, r.b., & head, k. (2003). estimating the knowledge capital model of the multinational enterprise: comment, american economic review, 93(3), 980-994. braconier, h., norback, h.p.j, & urban, d. (2005). reconciling the evidence on the knowledge-capital model, review of international economics, 13(4), 770-786. brainard, l.s. (1993a). a simple theory of multinational corporations and trade with a tradeoff between proximity and concentration, nber working paper, no. 4269. brainard, l.s. (1993b). an empirical assessment of the factor proportions explanation of multinational sales, nber working paper, no. 4580. brainard, l.s. (1997). an empirical assessment of the proximity concentration tradeoff between multinational sales and trade, american economic review, 87(4), 520-544. carr, d.l., markusen, j.r., & maskus, k.e. (2001). estimating the knowledge capital model of the multinational enterprise, american economic review, 91(3), 693-708. carr, d.l., markusen, j.r., & maskus, k.e. (2003). estimating the knowledge capital model of the multinational enterprise: reply, american economic review, 93(3), 995-1001. caves, r.e. (1971). international corporations: the industrial economics of foreign investment, economica, 38(149), 1-27. chen, y., horstmann, i.j., & markusen, j.r. (2012). physical capital, knowledge capital, and the choice between fdi and outsourcing, canadian journal of economics, 45(1), 1-15. cieślik, a. (1996). fdi in central europe’s transition: early results, warsaw university faculty of economic sciences economic discussion paper, no. 28. cieślik, a. (2000). nowa teoria handlu zagranicznego w świetle badań empirycznych, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. cieślik, a. (2002). makroekonomiczne konsekwencje napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju goszczącego: analiza teoretyczna, ekonomia, 5, 94-116. cieślik, a. (2003). skutki działalności przedsiębiorstw międzynarodowych w kraju goszczącym w warunkach istnienia niedoskonałości na lokalnych rynkach czynników produkcji, bank i kredyt, 4, 120-129. cieślik, a. (2005a). geografia inwestycji zagranicznych. przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polsce. warszawa: wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. cieślik, a. (2005b). rynek pracy a skutki działalności spółek z udziałem kapitału zagranicznego, gospodarka narodowa, 16(4), 17-35. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 187 cieślik, a. (2006). why do multinational firms invest in poland? horizontal vs. vertical fdi. in: the influence of the globalisation processes on central and eastern european region (pp. 379-390). sopot: gdańsk university press. cieślik, a. (2007). przedsiębiorstwa międzynarodowe a konwergencja plac realnych w warunkach elastycznej podaży pracy w kraju goszczącym, w: michałek, j.j., siwiński w., socha m. (red.), polska w unii europejskiej: dynamika konwergencji ekonomicznej’, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. cieślik, a. (2008). multinational firms, international knowledge flows and dual labor markets in developing economies, review of development economics, 12(1), 160-179. cieślik, a. (2012). multinational enterprises, foreign knowledge spillovers and host country wages, equilibrium. quarterly journal of economics and economic policy, 7(1), 7-20. cieślik, a. (2013). horizontally integrated mne and plant heterogeneity, bank i kredyt 44(6), 605-622. cieślik, a. (2017a). determinants of mne activity in poland: the case of firms from eu15, entrepreneurial business and economics review, 5(1), 151-167. cieślik, a. (2017b). determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polsce: czy integracja europejska ma znaczenie?, roczniki kolegium analiz ekonomicznych sgh, w druku. davies, r.b. (2008). hunting high and low for vertical fdi, review of international economics, 16(2), 250-267. dunning, j.h. (1977). trade, location of economic activity and mne: a search for an eclectic approach, w: ohlin b., hesselborn p.o., wijkman p.m. (red.), the international allocation of economic activity, macmillan, london. gorynia, m. (2007). strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. hanson, g.h., mataloni, r.j., & slaughter, m.j. (2001). expansion strategies of u.s. multinational firms, w: d. rodrik i s. collins (red.), brookings trade forum. helpman, e. (1981). international trade in the presence of product differentiation, economies of scale and monopolistic competition: a chamberlin-heckscher-ohlin approach, journal of international economics, 11, 305-340. helpman, e. (1984). a simple theory of trade with multinational corporations, journal of political economy, 92, 451-471. helpman, e. (1985). multinational corporations and trade structure, review of economic studies, 52, 443-458. helpman, e., & krugman, p.r. (1985). market structure and foreign trade: increasing returns, imperfect competition and the international economy, cambridge m.a.: mit press. helpman, e. melitz, m.j., & yeaple, s.r. (2004). export versus fdi with heterogeneous firms, american economic review, 94(1), 300-316. horstmann, i., & markusen, j.r. (1987). strategic investments and the development of multinationals, international economic review, 28(1), 109-121. horstmann, i., & markusen, j.r. (1992). endogenous market structures in international trade, journal of international economics, 32(1-2), 109-129. hymer, s.h. (1976). the international operations of national firms: a study of foreign direct investment, cambridge m.a.: mit press. 188 andrzej cieślik jarczewska-romaniuk, a. (2004). przedsiębiorstwa międzynarodowe, bydgoszcz-warszawa: oficyna wydawnicza branta. kemp, m.c. (1962). foreign investment and the national advantage, economic record, 38(81), 56-62. kemp, m.c. (1966). the gains from international trade and investment: a neo-heckscherohlin approach, american economic review, 56(4), 788-809. krugman, p. (1979). increasing returns, monopolistic competition and international trade, journal of international economics, 9(4), 469-479. krugman, p. (1980). scale economies, product differentiation and the pattern of trade, american economic review, 70(5), 950-959. krugman, p.r. (1983). the “new theories” of international trade and the multinational enterprise, in: kindleberger ch.p., audretsch d.b. (eds.) the multinational corporation in the 1980s, cambridge m.a.: mit press. krugman, p. (1990). multinational enterprise: the old and the new in history and theory, north american review of economics and finance, 1(2), 267-280. krugman, p. (1995). increasing returns, imperfect competition and the positive theory of international trade, in: grossman g., rogoff k. (eds.), handbook of international economics, vol. 3, amsterdam: north-holland. macdougall, g.d.a. (1960). the benefits and costs of private investment from abroad: a theoretical approach, oxford bulletin of economics and statistics, 22(3), 180-211. markusen, j.r. (1984). multinationals, multiplant economies and the gains from trade, journal of international economics, 16(3-4), 205-226. markusen, j.r. (1995). the boundaries of multinational enterprises and the theory of international trade, journal of economic perspectives, 9(2), 169-189. markusen, j.r. (1997). trade versus investment liberalization, nber working paper, no. 6231. markusen, j.r. (1998). multinational firms, location and trade, world economy, 21(6), 733-756. markusen, j.r. (2002). multinational firms and the theory of international trade, cambridge m.a.: mit press. markusen, j.r. (2013). multinational firms, in: d. bernhofen, r. falvey, d. greenaway, & u. kreickemeier (eds.), palgrave handbook of international trade (pp. 236-262). basingstoke: palgrave macmillan. markusen, j.r., & maskus, k. (2001). multinational firms: reconciling theory and evidence in: blomström m., goldberg l. (eds.) topics in international economics: a festschrift in honor of robert e. lipsey, chicago: university of chicago press. markusen, j.r., & maskus, k. (2003). general equilibrium approaches to the multinational enterprise: a review of theory and evidence w: choi e.k., harrigan j. (red.) handbook of international trade, blackwell publishing, malden. markusen, j.r., & stähler, f. (2011). endogenous market structure and foreign market entry, review of world economics, 147(2), 195-215. markusen, j.r., & strand, b. (2009). adapting the knowledge-capital model of the multinational enterprise to trade and investment in business services, world economy, 32(1), 6-29. markusen, j.r., & venables, a.j. (1998). multinational firms and the new trade theory, journal of international economics, 46, 183-203. ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych: przegląd wybranej… 189 markusen, j.r., & venables, a.j. (2000). the theory of endowment, intra-industry and multinational trade, journal of international economics, 52, 209-234. melitz, m. (2003). the impact of trade in intra-industry reallocations and aggregate industry productivity, econometrica, 71(6), 1695-1725. perry, m.k. (1978). vertical integration: the monopsony case, american economic review 68(4), 561-570. przybylska, k. (2013). born global nowa generacja małych przedsiębiorstw, kraków: fundacja uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. rymarczyk, j. (2012). biznes międzynarodowy, warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. unctad (2017). world investment report 2017, investment and the digital economy, geneva: united nations. wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: pwn. evolution of the theory of foreign direct investment: review of selected literature abstract: the changing pattern of foreign direct investment motivates new efforts to explain its determinants. the goal of this paper is to describe the evolution of perception of foreign direct investment in theory and empirical research in the mainstream economics literature. in this literature two main approaches can be identified, of which the first focuses on horizontal, while the second on vertical foreign direct investment. in the early 2000s these two approaches were integrated within a single knowledge capital model. this model with its subsequent extensions constitutes the basis of the modern theory of foreign direct investment allowing better understanding of the emergence of horizontally or vertically integrated multinational enterprises in response to characteristics of host and parent countries such as their relative size, differences in relative factor endowments, trade costs and costs of foreign direct investment. keywords: foreign direct investment; multinational enterprises jel codes: f23 #kj-31-481-michalik s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : michalik, a. (2017). statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat najczęstszych błędów i pułapek w procesie badawczym. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 481-492. statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat najczęstszych błędów i pułapek w procesie badawczym* adam michalik uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: michalia@uek.krakow.pl streszczenie: liczne badania w dziedzinie handlu międzynarodowego bazują na danych statystycznych pozyskiwanych z instytucji krajowych i międzynarodowych. analiza tych danych wskazuje na bardzo dużą rozbieżność pomiędzy nimi, która może prowadzić w efekcie badacza danego zjawiska do całkowicie fałszywych wniosków. podobny efekt może przynieść zgodna z poprawnością obliczeniową ale błędna pod względem logicznym interpretacja wyników prowadzonych badań. niniejszy artykuł podkreśla znaczenie wiarygodności i rzetelności analiz ekonomicznych prowadzonych w oparciu o dane statystyczne, a także identyfikuje w tej sferze wybrane błędy i pułapki z jakimi może zetknąć się badacz zjawiska. słowa kluczowe: badania naukowe, statystyka, metodyka badań klasyfikacja jel: c82, f14 * publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp „są trzy rodzaje kłamstw: kłamstwa, bezczelne kłamstwa i statystyka” – ten cytat przypisywany markowi twainowi wydaje się dezawuować znaczenie tej nauki oraz danych statystycznych w wyjaśnianiu praw otaczającego nas świata. tak naprawdę wskazuje on jednak tylko na pułapkę wynikającą z automatycznego przypisywania danym statystycznym mocy prawdy objawionej i bezkrytycznego spojrzenia prezentowanego w wielu analizach i pracach o charakterze naukowym czy publicystycznym. w niniejszym artykule zostaną przedstawione wybrane błędy i pułapki, związane z niewłaściwym wykorzystaniem danych statystycznych, z jakimi spotykamy się zarówno w pracy naukowej, publikacjach różnych autorów, 482 adam michalik a także pracach dyplomowych studentów. celem artykułu, co należy podkreślić jednak z cała mocą, nie jest przekreślanie sensu badań statystycznych, lecz zwrócenie uwagi na dość istotną rangę problemu wiarygodności wyników i wniosków obciążonych poważnymi wadami popełnionymi na etapie metodyki pracy badawczej, choć często będącymi poza kontrolą badacza. 2. dane, informacja a wiedza jak słusznie podkreśla b. nadolna (2009, s.135) celem nauki jest gromadzenie wiedzy w celu zrozumienia świata. tymczasem zasadniczym problemem w badaniach naukowych może być opisanie za pomocą liczb i faktów otaczającej nas rzeczywistości w taki sposób, aby proces badawczy prowadził do powiększania zasobu wiedzy na jej temat. w świecie fizyki czy chemii możemy posłużyć się niejednokrotnie eksperymentem przeprowadzonym w warunkach laboratoryjnych, przez nas odpowiednio przygotowanych, od początku do końca eksperymentu śledząc całość procesu. tymczasem badacz zjawisk ekonomicznych (w ujęciu makro), w tym handlu międzynarodowego w procesie analizy przepływów towarów, usług czy kapitału jest zmuszony do korzystania ze źródeł wtórnych zawierających potrzebne dane makroekonomiczne. wobec powyższego deterministycznego znaczenia nabiera problem dostępności, kompletności oraz przede wszystkim wiarygodności danych, w oparciu o które przeprowadzany jest proces badawczy. b. sundgren (stefanowicz, 2013, s. 17) określa dane jako „wycinek rzeczywistości przystosowany do reprezentowania innego wycinka rzeczywistości”. ujęcie to zwraca uwagę na funkcję danych jako swoistą podstawę wnioskowania statystycznego na temat rzeczywistości. drugim czynnikiem niezbędnym w procesie gromadzenia wiedzy jest informacja. może ona wynikać bezpośrednio z danych, bądź stanowić ich uzupełnienie, poprzez umiejscowienie danych w szerszym kontekście. jak zauważa b. stefanowicz (2013, s.8) w najogólniejszym ujęciu informację określa się jako „odbicie (odwzorowanie) różnorodności cechującej otaczającą rzeczywistość (obiekt, zdarzenie, proces, zjawisko)”. natomiast zdaniem e. niedzielskiej (1988, s. 20), informacja „jest specyficznym dobrem niematerialnym, które w miarę postępu gospodarczego oraz rozwoju środków i form komunikowania się społecznego nabiera coraz większego znaczenia, przeobrażając oblicze wielu tradycyjnie zorganizowanych gospodarek świata”. ten pogląd znajduje w pełni uzasadnienie w dobie cyfrowego świata xxi wieku, kiedy informacja (bądź dezinformacja) stała się orężem w walce politycznej i ekonomicznej nieraz o większej skuteczności niż działania o charakterze militarnym. wraz z rozwojem świata internetu zwiększył się nie tylko dostęp do informacji, ale także wzrosła możliwość popularyzacji informacji fałszywych, czy to poprzez świadome działania manipulacyjne, czy też w wyniku rozprzestrzeniania się błędnych przekazów dzięki nieświadomym „posłańcom”, którzy nie poddali kolportowanej treści procedurze weryfikacji. statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat… 483 rozpatrując problem wiarygodności i prawdziwości przekazu informacyjnego, należy pamiętać, iż jedną z właściwości informacji jest poddanie jej procesowi przetworzenia, odbywającemu się na trzech poziomach(stefanowicz, 2013, s.55): − na poziomie danych wchodzących w skład odebranego komunikatu. zjawisko jest to typowe dla osób przywiązujących wagę do wybranych danych statystycznych i faktów bez podjęcia próby ich usytuowania w określonym kontekście, − na poziomie wzajemnego połączenia danych – a więc na poziomie sformułowanego całościowo komunikatu. zestawienie przekazywanych treści może prowadzić do poddania odbiorcy procesowi zamierzonej manipulacji, bądź w sposób niezamierzony wywołać u odbiorcy błędną interpretację, − na poziomie poszerzonego spojrzenia na odebraną informację jako elementu większego zasobu opisującego rozpatrywany wycinek rzeczywistości. mnogość informacji i komunikatów składających się na dany zasób informacyjny może utrudniać prowadzony wywód o charakterze analitycznym. wspomniane właściwości powinny prowadzić badacza do kilku istotnych wniosków o charakterze ogólnym: 1. konieczna w procesie badań jest weryfikacja posiadanych danych oraz wszelkich informacji istotnych przy powstawaniu wywodu naukowego; 2. niezbędne w procesie badawczym staje się poszukiwanie potwierdzenia zgromadzonych danych i informacji z innych źródeł, co prowadzi do konieczności pozyskiwania informacji z pozoru nadmiarowych, które należy traktować jako kontrolne; 3. badacza naukowego powinna cechować dociekliwość, a także zdolność krytycznego spojrzenia wobec dostępnych zasobów informacyjnych, tak aby umiał ocenić wiarygodność danych wykorzystywanych w procesie badawczym; 4. wobec nieuniknionych ograniczeń w procesie poznawczym prezentowane na jego podstawie tezy powinny charakteryzować się pewną „ostrożnością wnioskowania”. jak zauważa j. brdulak (2005, s.15) to właśnie zdolność interpretacji i prawidłowego przetworzenia informacji na podstawie procesu wnioskowania prowadzi do powstania wiedzy. chociaż, jak zaznacza t. kaczmarek, „w znaczeniu ogólnym wiedzę stanowi zbiór informacji, jakie człowiek przyswaja sobie poprzez narządy zmysłów” (…), to „wiedza jest tym, co przekształca informację w nową informację lub w nową wiedzę, czy nowe preferencje, a preferencje są tym, co wskazuje jakiej wiedzy należy użyć”. (2010, s.14-23). nieco szerzej natomiast pojęcie wiedzy ujmuje a. zaliwski (2000, s.23) wskazując jej funkcjonalny charakter i stwierdzając, iż “wiedza wykracza poza informacje, gdyż implikuje zdolność do rozwiązywania problemów, do inteligentnego zachowania się i działania. (...) tak pojmowaną wiedzę utożsamia się ze zbiorem reguł (bazą wiedzy), podczas gdy informacje utożsamia się z bazą faktów”. ponieważ niniejszy artykuł został przygotowany na konferencję handlu międzynarodowego, będącą jednocześnie ukoronowaniem jubileuszu pracy prof. stanisława wydymusa, którego dorobek naukowy związany jest głównie z procesem 484 adam michalik analiz i wnioskowania statystycznego, dalsza jego część skupi się na problematyce wykorzystania danych statystycznych w pracy badawczej, oraz wskazaniu trudności oraz błędów niejednokrotnie ten proces badawczy determinujących. analizując obszary pracy badawczej prowadzonej w oparciu o dane statystyczne, można wyróżnić zasadniczo dwie główne płaszczyzny, w ramach których podjęty wywód naukowy może prowadzić do błędnych wniosków: − zewnętrzną – będącą poza kontrolą i wpływem badacza, związaną z ułomnością danych statystycznych publikowanych przez instytucje zewnętrzne; − wewnętrzną – związaną z błędnie przyjętą przez badacza metodyką działań, bądź błędnym wnioskowaniem w oparciu o poprawnie dobraną metodykę. 3. wnioskowanie a rzetelność danych w literaturze przedmiotu można znaleźć sformułowanie, iż wnioskowanie statystyczne należy do wnioskowań uprawdopodobniających albo subiektywnie niepewnych (daszkowski, 2014; stanosz, 1988; ziembiński, 1993) tymczasem należy uświadomić sobie istnienie jednego dość istotnego z punktu widzenia badań naukowych problemu. otóż dane statystyczne prezentowane przez poszczególne uprawnione do tego instytucje bardzo często odbiegają od rzeczywistości. i ta różnica może być na tyle znacząca, że w efekcie użyteczność powstałych na tej podstawie wniosków będzie znikoma. bardzo celnie problem ten określa e. mączyńska (2013, s.44), pisząc o swoistym „teatrze liczb, gdzie dane i statystyki liczbowe tworzą kurtynę, która odcina nas od rzeczywistości”. powodów tego zjawiska można upatrywać w różnorodnych przyczynach, począwszy chociażby od niedokładnych metodologii badań instytucji gromadzących dane (np. pomijających zdarzenia o mniejszych wielkościach, które choć indywidualnie nie mają wpływu na prezentowane dane, to jednak po zsumowaniu wszystkich takich przypadków może się okazać, iż ich pominięcie było z perspektywy prezentacji dokładnego obrazu rzeczywistości błędem), przez mnogość informacji podlegających raportowaniu (co niejednokrotnie utrudnia ich precyzyjną prezentację), kończąc na błędzie ludzkim. z perspektywy analiz ekonomicznych niewątpliwie najistotniejszym problemem jest narastający dynamizm procesów zachodzących w gospodarce światowej oraz wszechobecny wpływ internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw. w efekcie statystyka międzynarodowa nie jest w stanie zidentyfikować precyzyjnie efektów dynamicznych działań podejmowanych na różnych kontynentach, w postaci np. przepływów kapitałowych pomiędzy poszczególnymi podmiotami. w ciągu danego dnia mnogość zawieranych przez największe firmy i korporacje międzynarodowe transakcji, często o przeciwnych kierunkach przepływów finansowych powoduje, iż w raportach statystycznych znajdziemy jedynie pewną przybliżoną wartość końcową tych działań, natomiast nie będziemy w stanie odtworzyć ich charakteru. dla ilustracji tego problemu warto posłużyć się przykładem amerykańskiej firmy x, posiadającej szereg powiązanych ze sobą kapitałowo podmiotów w różnych częściach statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat… 485 świata, w tym także w polsce. otóż firma ta wśród szeregu swoich transakcji postanowiła dokapitalizować własną inwestycję w rosji, jednak czyniąc to za pośrednictwem spółki córki zlokalizowanej w polsce. w najprostszym przypadku działanie takie może spowodować zmianę odnotowanej przez narodowy bank polski (nbp) wartości inwestycji amerykańskich w polsce (w wyniku transferu kapitału z firmy amerykańskiej do polskiej spółki) oraz wzrost wartości polskich inwestycji w rosji (transfer tej samej wielkości kapitału do spółki zlokalizowanej w rosji). na podstawie tych danych badacz analizujący przykładowo atrakcyjność inwestycyjną polski w oczach firm amerykańskich może wysnuć błędny wniosek o wzroście napływu inwestycji amerykańskich do naszego kraju. lecz należy pamiętać, że zaprezentowany przykład charakteryzuje się uproszczeniem w stosunku do obserwowanej rzeczywistości gospodarczej. bardzo często ten napływ kapitału do polski może być realizowany przez amerykański koncern z wykorzystaniem innych podmiotów zlokalizowanych w różnych krajach. także dalszy transfer kapitału „na trasie polska – rosja” może odbywać się (i zwykle odbywa się) z wykorzystaniem podmiotów zlokalizowanych w krajach o liberalnej jurysdykcji podatkowej (np. w luksemburgu, bądź na cyprze). w efekcie badacz wykorzystujący w swojej analizie dane narodowego banku polski nie będzie w stanie wychwycić wzrostu zaangażowania kapitałowego polskiej spółki w rosji, tylko odnotuje przykładowo wzrost polskich inwestycji w luksemburgu. wobec powyższego, gdyby bezrefleksyjnie przyjąć jako podstawę analizy dane dotyczące polskich inwestycji zagranicznych prezentowane przez narodowy bank polski, można by postawić fałszywą z gruntu naukowego tezę, iż głównymi krajami napływu polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych w xxi wieku były cypr i luksemburg (nbp, 2017). problem przydatności danych prezentowanych przez nbp do analizy naukowej pogłębia fakt, iż w przypadku kilku państw wartości polskiego zaangażowania inwestycyjnego są ujemne, co wynika m.in. z faktu zobowiązań polskich firm względem swoich zagranicznych spółek „córek”, za pośrednictwem których pozyskują kapitał z emisji obligacji na rynku europejskim, przewyższających kwotę zainwestowanego w te podmioty kapitału. kolejnym problemem dla badacza jest aktualizacja danych prezentowanych przez poszczególne instytucje wraz z kolejnymi corocznymi zestawieniami. porównajmy w tym celu dwa raporty nbp o polskich inwestycjach zagranicznych z 2015 i 2016 roku. tabela 1. prezentuje „transakcje z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich…” według danych zawartych w raporcie nbp z 2015 roku, natomiast tabela 2. według raportu nbp z roku kolejnego. jak widać z przytoczonego zestawienia danych publikowanych przez nbp dla tego samego okresu, ale w dwóch kolejnych latach, różnice w prezentowanych danych są w niektórych przypadkach olbrzymie. przykładowo suma transakcji z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich w 2012 roku w raporcie z 2015 roku była ujemna, co miałoby świadczyć o wycofaniu kapitału do polski na kwotę ponad 8,6 mld zł, natomiast według aktualizacji rok później wartość tej pozycji była dodatnia i to na kwotę ponad 9,4 mld zł!. w efekcie w zależności od tego, z którego raportu 486 adam michalik zostaną pozyskane dane do analizy naukowej, prezentowane liczby mogą diametralnie się różnić doprowadzając do falsyfikacji wniosków. tabela 1. dane dotyczące wielkości transakcji z tytułu polskich biz w raporcie nbp z 2015 roku (w mln pln) rok akcje i inne formy udziałów kapitałowych reinwestycje zysków instrumenty dłużne ogółem 2011 9 776 636 465 10 877 2012 12 523 4 215 -342 -8 650 2013 1 202 -672 4 784 -4 255 2014 12 938 1 536 9 441 5 033 źródło: dane nbp, www.nbp.pl (dostęp: 14.09.2017 r.). tabela 2. dane dotyczące wielkości transakcji z tytułu polskich biz w raporcie nbp z 2016 roku (w mln pln) rok akcje i inne formy udziałów kapitałowych reinwestycje zysków instrumenty dłużne ogółem 2011 1 940 636 465 3 041 2012 5 574 4 215 -342 9 447 2013 4 030 -672 -4 784 -1 426 2014 17 481 1 610 -9 948 9 142 źródło: dane nbp, www.nbp.pl (dostęp: 14.09.2017 r.). powyższe przykłady, wskazujące na ograniczoną użyteczność danych prezentowanych przez narodowy bank polski w zakresie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zostały przytoczone jedynie jako przykładowa ilustracja omawianego problemu, gdyż także pozostałe źródła danych nie są wolne od istotnych wad utrudniających proces analizy naukowej. dane o inwestycjach zagranicznych prezentowane przez polską agencję inwestycji i handlu bazują na deklaracjach firm i uwzględniają np. tylko inwestycje o wartości przekraczającej 1 mln usd, co powoduje, iż część przepływów kapitałowych nie jest uwzględniona w raportach tej instytucji. podobne ograniczenia charakteryzuje metodyka badań gus. wspomniana powyżej znacząca odmienność danych prezentowanych przez poszczególne instytucje prowadzi w konsekwencji także do braku możliwości przeprowadzenia rzetelnych analiz na poziomie zarówno globalnym, krajowym jak i lokalnym. przykładowo analizując znaczenie rosji jako kraju lokalizacji polskich inwestycji bezpośrednich badacz jest zmuszony odwołać się do danych polskich, prezentujących strukturę geograficzną polskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich (zib) i miejsce rosji w tej strukturze, jak i rosyjskich, prezentujących miejsce polski jako inwestora w rosji na tle innych krajów, czy też zróżnicowanie regionalne polskich inwestycji w rosji. tymczasem według danych narodowego banku polski wartość netto polskich zib w rosji wyniosła w 2015 roku 54,8 mln usd (nbp, 2017), a według danych centralnego banku rosji 20 mln usd (cbr, 2017). statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat… 487 przykład ten pokazuje, iż taka pogłębiona analiza na podstawie tych danych jest znacząco utrudniona, o ile pod kątem statystycznym w ogóle możliwa1. podobne, choć nieco mniejsze trudności badacz może napotkać analizując sytuację w polskim eksporcie. tabela 3. przedstawia widoczne różnice w prezentowanej wartości polskiego eksportu w latach 2013 2014 według wybranych czterech źródeł danych. tabela 3. dane o wartości eksportu polski w latach 2013-2014 wg baz danych wybranych instytucji (w mld usd) eksport polski narodowy bank polski główny urząd statystyczny konferencja narodów zjednoczonych ds. handlu i rozwoju bank światowy 2013 r. 198,1 206,1 204,9 205,6 2014 r. 210,6 222,3 220,2 214,5 % zmiana 2014/2013 6,3 7,8 7,4 4,3 źródło: opracowanie własne na podstawie (nbp, 2017), (mr, 2017), (unctad, 2017) oraz (bank światowy, 2017). według przytoczonych danych badacz przeprowadzający analizę rozwoju polskiego eksportu, w przypadku skorzystania z bazy danych banku światowego, napisze w swojej publikacji, że wartość polskiego eksportu w 2014 roku wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 4,3%, a w przypadku wykorzystania danych gus, zamieści informację, że wzrost ten odnotowano na poziomie 7,8%. powyższe przykłady dowodzą skali problemu doboru i oceny wiarygodności danych w procesie badań naukowych. udostępniana na stronach internetowych poszczególnych instytucji metodyka badań nie stanowi precyzyjnego wytłumaczenia różnic w prezentowanych danych, a co istotniejsze nie przesądza o stopniu ich użyteczności w procesie badawczym. 4. błędy wnioskowania popełniane przez badacza we wcześniejszym punkcie wskazano przykłady utrudnień i pułapek, jakie niesie dla badacza zmierzenie się ze zróżnicowaną na poziomie różnych krajów i często niewyjaśnioną przez poszczególne instytucje metodyką zbierania i opracowania danych, a także jak czynnik zewnętrzny, jakim jest postępująca dynamika przepływów towarowo – kapitałowych w dzisiejszym zglobalizowanym świecie, utrudnia obserwację i analizę tych procesów. niestety w pracach o charakterze naukowym, czy publicystycznym można także spotkać błędy wynikające z winy autora, który stricte statystyczną analizę danych przedłożył nad proces o charakterze myślowo-logicznym. przyczyn tego zjawi 1 na koniec tego wątku należy dodać, iż odrębnym problemem pozostaje rozstrzygnięcie, czy w obliczu sytuacji, kiedy amerykańska firma transferuje kapitał do rosji z wykorzystaniem własnej spółki córki zlokalizowanej w polsce, powinno się w analizie dotyczącej aktywności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych takie transakcje uwzględniać. 488 adam michalik ska naukowcy upatrują w słabościach ludzkiego umysłu, podatnego na różnego rodzaju uproszczenia i złudzenia. f. bacon w tzw. teorii idoli przypisał umysłowi ludzkiemu cztery formy złudzeń, jakiemu on podlega (kaczmarek, 2010, s.18-19): − złudzenia plemienne (idola tribus) – wynikające z natury ludzkiej, takie jak antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie, − złudzenia jaskini (idola specus) – przesądy jednostek, spowodowane wpływem wychowania i otoczenia, − złudzenia rynku (idola fori) – powodowane przez niedoskonałość języka, niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć, − złudzenia teatru (idola theatri) – powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są przez odbiorców przekazu automatycznie przyjmowane na mocy autorytetu. przykład 1. analiza trendu a kupno rafinerii jednym z częstych błędów wnioskowania jest oparcie wywodu myślowego na wybranych danych cząstkowych, bez uwzględnienia innych czynników, takich przykładowo jak czasowe zaburzenia trendu, wysoka dynamika zmian zjawiska, czy też niewielka jego skala, czyniąca daną zmienną podatną na silne fluktuacje. jako przykład posłuży analiza wspomnianych wcześniej polskich inwestycji zagranicznych w latach 2004 – 2010 według danych narodowego banku polski (rysunek 1). rysunek 1. wartość polskich inwestycji zagranicznych w latach 2004-2010 w mln eur wg danych nbp źródło: dane nbp, www.nbp.pl (dostęp: 20.09.2017). zadaniem naukowca w procesie badawczym jest pełnienie roli bezstronnego obserwatora, który przy wykorzystaniu warsztatu badawczego przetwarza zgromadzone dane oraz informacje w zasób wiedzy. naukowiec nie powinien ulegać pokusie dopasowywania wybranych danych do z góry przyjętych tez i teorii. jak zauważa jednak t. kaczmarek (2010, s. 14) w praktyce zgromadzone informacje podlegają subiektywnej obróbce, a uczeni okazują nieraz stronniczą lojalność wobec swoich teorii. 376 2301 6104 2551 2355 2636 4640 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat… 489 przykładowo, kiedy opublikowano w 2008 roku dane za rok wcześniejszy, w kilku poczytnych tytułach prasowych w dziale analiz ekonomicznych wyciągnięto wniosek o poważnym zahamowaniu tempa aktywności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, o czym miał świadczyć znaczący spadek wielkości zaangażowanego kapitału z ponad 6 mld euro do niewiele ponad 2,5 mld. analiza tych danych nie uwzględniła jednakże jednego istotnego faktu (abstrahując od innych wątpliwości metodologicznych zawartych przeze mnie wcześniej), całkowicie przekreślając swoją rzetelność. mianowicie skala polskiego zaangażowania inwestycyjnego na rynkach zagranicznych w xxi wieku jest relatywnie niewielka i jej wartość może być nieraz zdeterminowana pojedynczymi większymi projektami inwestycyjnymi polskich firm. tymczasem w 2006 roku doszło do największej w tamtym okresie inwestycji w europie środkowo-wschodniej, mianowicie przejęcia przez pkn orlen litewskiej rafinerii w możejkach. była to wówczas największa polska inwestycja zagraniczna w historii a wartość tej transakcji znacząco w tamtym czasie wpłynęła na sumaryczne zestawienie polskich biz w 2006 roku, wobec czego nie można było oczekiwać choćby zbliżonego wyniku w kolejnym roku. przykład 2. magia liczb łatwiej zwielokrotnić eksport do australii niż do niemiec zdarza się, iż obliczane na podstawie danych statystycznych wskaźniki przesłaniają badaczowi podstawowe prawa logiczne. prezentowane przez ministerstwo rozwoju dane dotyczące polskiego eksportu wykazują niezbicie, iż największą dynamikę w 2016 roku w porównaniu do roku wcześniejszego wykazywał polski eksport na kontynent australii i oceanii (145%) (mr, 2017). czy jednak na tej podstawie można zbudować następującą konstrukcję logiczną: „w 2016 roku najlepiej rozwijał się polski eksport na kontynent australii i oceanii”? otóż absolutnie nie, gdyż pojęcie najwyższej dynamika nie może być traktowane tożsamo z pojęciem największego rozwoju. należy zwrócić tu uwagę, iż wartość omawianego zjawiska wyniosła wówczas zaledwie 0,9 mld euro, wobec blisko 163 mld w przypadku polskiego eksportu do europy. zatem czy mniejsza dynamika eksportu do europy, lecz w wartościach bezwzględnych przynosząca znacznie większe dochody, oznacza, iż rozwój ten jest słabszy niż dla kontynentu australijskiego? przykład 3. iluzja korelacji – współzależność czy współwystępowanie? bardzo istotnym problemem dla badacza zjawisk zachodzących w świecie gospodarczym jest trafna identyfikacja występujących zależności pomiędzy szeregiem zmiennych. jeżeli rząd danego państwa obniży gruntownie wysokość cła importowego na sprowadzane samochody, to zapewne ich cena na tamtejszym rynku w kolejnych miesiącach ulegnie obniżeniu. na tej podstawie można wykazać korelację pomiędzy wysokością ceł importowych a ceną importowanego towaru. jednak huff zauważył, iż zarobki prezbiteriańskich pastorów w stanie massachusetts rosną z roku na rok wprost proporcjonalnie do cen rumu w hawanie (francuz, mackiewicz, 2005, s. 472). czy na tej podstawie można stwierdzić, iż istnieje korelacja pomiędzy tymi zjawiskami, spowodowana faktem, iż wzrost zarobków 490 adam michalik pastorów powoduje wzrost popytu na rum w hawanie? dlatego tak istotne dla właściwej analizy procesów zachodzących w świecie gospodarczym jest odróżnienie sytuacji współzależności pomiędzy dwoma zmiennymi od ich przypadkowego współwystępowania. co prawda przytoczony przykład charakteryzuje dość wysoki poziom abstrakcji, jednak fakt ulegania złudzeniu korelacji pomiędzy dwoma zjawiskami ekonomicznymi jest dość często obserwowany w pracach naukowych. przykład 4. opóźnienia reakcji w zależnościach przyczynowo – skutkowych badacze zjawisk ekonomicznych prawidłowo identyfikując związki pomiędzy zachodzącymi procesami i występującymi zmiennymi, mogą także popełnić błąd wynikający z automatycznego przypisania „natychmiastowej mocy sprawczej” pomiędzy przyczyną a konsekwencją danego zjawiska. załóżmy, iż rząd danego kraju ogłosi w styczniu wprowadzenie od marca br. znacznych ułatwień administracyjnych dla potencjalnych inwestorów zagranicznych. opublikowane dane statystyczne za marzec tego roku pokażą istotny wzrost napływu kapitału w formie zib do tego kraju. oczywiście udowodniono, iż ułatwienia dla inwestycji mogą stanowić determinantę ich rozwoju, ale czy tak mogło być i w tym przypadku? aby odpowiedzieć na to pytanie, należałoby uwzględnić długość procesu inwestycyjnego, związanego z uruchomieniem nowej inwestycji, czyli inaczej rzecz ujmując odpowiedzieć sobie na pytanie, ile czasu minie, od momentu podjęcia przez przedsiębiorstwo decyzji o podjęciu inwestycji do czasu rzeczywistego przepływu kapitału. we wspomnianym przykładzie jest niemożliwe, aby napływ kapitału był spowodowany zapowiedziami rządu. badacz danego zjawiska gdyby wysnuł prosty wniosek o zależności między działaniami rządu a decyzjami inwestorów popełniłby błąd, m.in. wynikający z nieuwzględnienia efektu opóźnienia reakcji. natomiast niezależnie od tego problemu, rzetelna analiza badanych zależności powinna zostać pogłębiona o badania mikroekonomiczne, wyjaśniające rzeczywiste determinanty decyzji inwestorskich poszczególnych podmiotów gospodarczych. 5. podsumowanie w klasycznej tzw. korespondencyjnej koncepcji prawdy podkreśleniu ulega zgodność osądu, zdania, myśli lub przekonania z rzeczywistością. w świecie nauki często można jednak zetknąć się z tzw. socjologiczną koncepcją prawdy, według której prawdą nie jest to, co wiernie oddaje analizowaną rzeczywistość, lecz to co uznaje większość. (kaczmarek, 2010, s.25-26). niestety to dość znaczące oddalenie pomiędzy tym „co wiemy”, a tym „jak jest naprawdę” występuje również w pracach o charakterze naukowym, eksperckim, czy publicystycznym. jak zauważa p. romer (2015, s. 141-150) bardzo często w tym naukowym procesie powstawania owej socjologicznej koncepcji prawdy pomaga zjawisko tzw. mathiness, określone przez autora jako błędnie pojęte i niewłaściwie lub fragmentarycznie realizowane wykorzystanie matematyki w ekonomii, prowadzące do „pseudomatematyzacji” teorii ekonomicznych. wykorzystanie różnego rodzaju statystyka a wnioskowanie logiczne w pracy naukowej: kilka uwag na temat… 491 wzorów i modeli matematycznych opartych na wątpliwych metodologicznie założeniach ma ową „prawdę” ubrać w szaty nauki. dane statystyczne stanowią pierwotne elementy „wejściowe” w procesie analiz naukowych o charakterze statystycznym. w przypadku, kiedy charakteryzują się one znacznym błędem ich dokładności bądź przekaz z nich płynący ulega deformacji spowodowanej błędnym procesem wnioskowania o charakterze logicznym, wnioski, modele i powstałe na tej bazie koncepcje automatycznie będą posiadać znikomą użyteczność i nie będą powiększały zasobu wiedzy na temat otaczającego nas świata. reasumując należy podkreślić, że celem artykułu nie było podważanie celowości prowadzenia badań statystycznych, lecz właśnie z uwagi na duży szacunek wobec tej dyscypliny nauki, zwrócenie uwagi na problem, z jakim badacze stykają się codziennie w pracy naukowej. należy zaznaczyć, że autor niniejszego artykułu nie jest statystykiem, zatem w swoim wywodzie celowo pomija błędy wnioskowania statystycznego powstałe w wyniku niewłaściwego zastosowania wzorów oraz reguł i praw statystyki, skupiając się na pułapkach ulokowanych w pozostałych obszarach analizy naukowej. dlatego tak istotne dla procesów badawczych w świecie ekonomii, w tym handlu międzynarodowego, powinno być podejmowanie działań w zakresie poprawy jakości danych oraz ujednolicenie standardów ich gromadzenia i przetwarzania. problem integracji badań statystycznych w ramach systemu informacyjnego statystyki publicznej oraz jakości produkowanych danych i wiarygodności instytucji statystycznych był także przedmiotem obrad 60. światowego kongresu statystyki w rio de janeiro w 2015 roku (bielak i inni, 2016).nakreślone trudności natury statystycznej nie powinny jednak zwalniać badacza od rzetelnej analizy danych na poziomie wywodu o charakterze logicznym, co pozwala w wielu przypadkach uniknąć falsyfikacji powstałych w procesie badawczym wniosków. literatura bielak, r. cierpiał-wolan, m. okrasa, w. witkowski, j. (2016). statystyka dla lepszego świata” — oczekiwania i trendy. 60. światowy kongres statystyki, rio de janeiro 2015. wiadomości statystyczne, 3, 1-24. brdulak, j. (2005). zarządzanie wiedzą a proces innowacji produktu. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. daszkowski, j. (2014). o retoryczności i nielogiczności statystyki stosowanej. wiadomości statystyczne, 2, 17-35. francuz, p. mackiewicz, r. (2015). liczby nie wiedzą skąd pochodzą. przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów. lublin: wydawnictwo kul. kaczmarek, t. (2010). metodologia badań naukowych. o wiedzy i prawdzie w naukach ekonomicznych. myśl ekonomiczna i polityczna, 2, 13-27. mączyńska, e. (2013). błędy pomiaru w gospodarce. w: owsiak, s. pollok, a. (red.), w poszukiwaniu nowego ładu gospodarczego, 41-52, warszawa: wydawnictwo pte. nadolna, b. (2009). metodologiczne aspekty prac naukowych. folia pomer. univ. technol. stetin, oeconomica, 56, 145 -158. 492 adam michalik niedzielska, e. (1998). informatyka ekonomiczna. wrocław: wydawnictwo ae. romer, p. (2015). niewłaściwe wykorzystanie matematyki w teorii wzrostu gospodarczego. gospodarka narodowa, 6, 141-150. stanosz, b. (1998). wprowadzenie do logiki formalnej. podręcznik dla humanistów. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. stefanowicz, b. (2013). informacja, wiedza, mądrość. warszawa: główny urząd statystyczny. zaliwski, a. (2000). korporacyjne bazy wiedzy. warszawa: wydawnictwo pwe. ziembiński, z. (1993). logika praktyczna. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. źródła internetowe: bank światowy (2017). portal banku światowego, http://wits.worldbank.org (dostęp: 23.09.2017) cbr (2017). portal centralnego banku rosji, www.cbr.ru (dostęp: 23.09.2017) mr (2017). portal ministerstwa rozwoju, www.mr.gov.pl (dostęp: 23.09.2017) nbp (2017). portal narodowego banku polskiego, www.nbp.pl (dostęp: 23.09.2017) unctad (2017). portal konferencji narodów zjednoczonych ds. handlu i rozwoju, http://unctadstat.unctad.org (dostęp: 23.09.2017) statistics and the logical inference in the scientific research: a few remarks about the most frequent mistakes and traps in the research process abstract: the scientific research in the area of international trade are based on statistical data obtained from national and international institutions the present article is emphasizing meaning of the credibility and diligences of conducted economic analyses based on statistical data, and is also identifying mistakes in this sphere chosen and traps on the researcher’s way. keywords: scientific researches; statistics; methodology of researches jel codes: c82, f14 1.4-lane s u g g e s t e d c i t a t i o n : lane, p.m. (2016). creating the environment for innovation and entrepreneurship. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 53-66. creating the environment for innovation and entrepreneurship paul m. lane grand valley state university gvsu's holland meijer campus 515 s. waverly rd, holland, michigan 49423, usa e-mail: lanepa@gvsu.edu abstract: innovation generation and diffusion have been widely acknowledged as hinging upon the complex set of institutional, social and psychological processes. the objective of the paper is to examine the need and possibilities of creating the environment for innovation and entrepreneurship in the university setting. in particular, this paper focuses on interrelationships and roles of specific groups of university members: the administration, faculty and students. the study is exploratory in character, based on observations and literature review. it starts with defining modern-day university as home of innovation emphasizing the need for interdisciplinary and interinstitutional approaches. the paper discusses the need of faculty to learn to reach across the institution and beyond to work with others, working across silos of academia and meeting with others from very different disciplines. second it examines ways the university administration support can encourage innovation among its faculty, staff and students. third, it draws on existing research to identify key dimensions of change. the study proposes pathways that may activate the mechanisms of climate and infrastructure for innovation. the proposed dimensions and analyzed areas of change can potentially form the foundations of a framework for universities seeking to diagnose their existing condition and use such findings to enhance the generation and diffusion of innovation. the university quest to break down the barriers and reach across the disciplines to generate innovation takes commitment which needs to be coupled with administrative change such as the reward structures lined up with the vision and changes regarding the teaching and learning practices as well as the physical environment for the classes, the class rooms and meeting spaces of students and faculty. keywords: innovation, environment for innovation; interdisciplinary; culture of innovation; tools of innovation jel codes: m14, i25, o21, o31, o35 1. introduction while innovation can happen accidentally anywhere one or more minds are together, if a university considers it to be part of its vision and mission it has to plan to encourage its growth. the university needs to create the atmosphere that will help with the growth of innovative and entrepreneurial thinking. the university must consider different types of leadership in innovative thinking, including the 54 paul m. lane current focus on the design thinking. this paper examines creating the environment for innovation and entrepreneurship in the university setting. it draws on experience of two very different academic environments: us and latin american universities. in the us are 50 of the top 100 most innovative universities and in latin america there are none (thieveaud, 2015). the paper is exploratory in character and formulates important questions. it explores the potential of business or engineering schools as the right place to create the innovation environment through engaging interdisciplinary, and interinstitutional logic. the paper analyzes the problem of supporting teams functioning across departments, campuses and colleges and mentoring them with faculty from different areas. the paper also discusses student engagement: how early in the process should students be encouraged to participate? is it better to start with first year students or seniors? the first section of this paper addresses the location of the home of innovation in the university including the need for some schools that are single themed to work with other universities. second it examines ways the university administration support can encourage innovation among its faculty, staff and students. in order for succeeding generations of students to learn the innovative process, the current generations of faculty must also learn the process. third, the paper discusses the need of faculty to learn to reach across the institution and beyond to work with others, working across silos of academia and meeting with others from very different disciplines. this is necessary as hearing the different perspective opens one mind to new ideas, which is the first step in innovation. fourth, the paper identifies the necessary environmental support for innovation; offering support for the culture of innovation on the campuses of the university. the conclusions suggest that instead of letting innovation happen apparently randomly, universities can work hard to get them into a coherent stream of cross sectional cross institutional activities based on exchange and cooperation to encourage, facilitate, foster and thrive on innovation. 2. home of innovation: the need for interdisciplinary approach one can label any department or institute with the word innovation, but unless it is actually providing a nurturing environment for people across the disciplines it is probably not achieving its goal. business and engineering may not be the right or only place for innovation in the university. traditionally universities have tried to work with business schools and engineering schools or colleges. theoretically the engineers know how to build the idea and the business people from marketing and entrepreneurship should know what is needed. new product texts often relate the two areas slowly adding on other business areas like finance for cost of capital, accounting for product cost, and operations for how to manufacture or put into process the new item. it is one thing to go to the store and pick an item that exist and suggest that your organization should have one as well. it is another to try and come up with a new solution to problems that face people in our world, country or creating the environment for innovation and entrepreneurship 55 region. problems can be well defined such as, how do you make it easier to have a really good cup of coffee in the morning, or how do you feed 9 billion people? therefore universities need at least two key elements to generate innovation. first universities must encourage teams that reach out across the institution to include different disciplines in the most vibrant and creative ways. second extensive research must be done into defining the gap or the need to be resolved. this requires. since ancient times universities have separated faculty into different disciplines forming silos. these disciplines have often ended up in their own building such as the medical building, or they are grouped with similar disciplines such as the sciences building, containing biomedical science, chemistry, physics and more. in the unites states as campuses were built the style of separation became more and more popular as donors were sought to fund the anthropology building, the communications building, or the theater building. the practice of sprawling campuses with separate buildings for different disciplines led to much deeper scholarship in each discipline. when you spend all day with people in the same department you are not likely to easily pick up ideas from someone across the campus. as disciplines get department heads and deans with their own reward structures they become more and more insulated from other departments and interdisciplinary thinking. add to this separate accrediting agencies for business, engineering, and other disciplines and universities lose the important cross disciplinary, or anti disciplinary thinking that is needed to encourage creative innovative thinking. in innovative pathways for university entrepreneurship in the 21st century, it is pointed out that for entrepreneurship and innovation the working across the disciplines, especially across the silos is very threatening to administrators (hoskinsons & kuratko, 2014). university wide programs are silo busters and the question is the administration as ready as is the faculty to advance change? from a corporate perspective, smith (2012) says that silo cause problems in three major areas, the priorities are not aligned, silos bloc information flows, and there is often a lack of coordinated decision making. many of the problems that the world faces today needs to be looked at across the disciplines. there are some large problems which have been labeled in the past wicked problems (rittel & melvin, 1973). such a problem is that of feeding the world. this is a problem that requires multidisciplinary approaches: the demographers to show the rate of urbanization, the agronomist to show the amount of arable land, the ecologist to inform on the degrading ecosystems, big data experts to look at problems in new ways, the biologist, chemist and many more to help with solutions, as it is not only what is grown, but how much is lost in the ground, in handling, transport and storage. add to this smart phones in the hands of farmers, apps, and the world of technology and problems can be more manageable working across disciplines (carlson, 2015). listed below is a long but not inclusive list of disciplines that would work well as part of an interdisciplinary innovation or entrepreneurship cohort: 56 paul m. lane i. anthropology ii. art iii. biomedical sciences iv. chemistry v. communications vi. computer science vii. cultural studies viii. dance ix. design x. education xi. environmental sciences xii. ethnography xiii. geography xiv. graphics xv. history xvi. kinesiology xvii. library science xviii. languages xix. mathematics xx. medicine xxi. nursing xxii. occupational therapy xxiii. physical therapy xxiv. physics xxv. psychology xxvi. recreational therapy xxvii. research or investigation xxviii. sociology xxix. social work xxx. special education defining the gap, the problem, the opportunity that might be focused on is a very important issue for any innovative process. universities have research institutes and faculty performing research all capable of helping to define the gap or the need. the problem definition or theme is a key to starting the innovation process. there is an art deciding on the opportunity of focus. if you think you can end poverty in the world you have no definition or focus. the united nations in their millennial goals provided some distinct gaps to work on which led to much creative work on the problem of poverty (united nations, 2015). design thinking can be a starting point in identifying and framing the problem. in design thinking this is done with empathy; trying to understand the experience of the segment of the population you are trying to serve. what is the problem? how many people experience this problem in the community, the regions, or the world? what are the people like who experience this problem? what do they feel when they experience the problem? is this a problem that you see as a problem because of your culture? maybe it is not perceived by the people you are observing. this is where those who are good at investigation and research can help. the challenge of the university is to be sure that these kinds of people are a part of innovation teams. at the ciic in new zeeland in 2015: there is no simple fix to the education system. the problems in the education systems of many countries are symptoms of a bigger cultural dysfunction. acquiring knowledge must not be confused with memorizing information and acquiring beliefs. the goal of teaching must change from transmitting factual information to the cultivation of thinking tools. knowing how to ask useful questions and knowing how to reason and use the scientific method is much more important than memorizing answers (ciic, 2015). radjou et al. (2010) discuss the idea of, “reframers”, those who reframe a problem from a different perspective. examples include, indra nooyi reframing pepsi has a provider of health solutions, jeffrey immelt’s reframing ge medical to focus on more for more people for less environment and economic cost and ratan tatta reframing the up and coming from low earners to high yearners. universities creating the environment for innovation and entrepreneurship 57 can encourage these alternative ways of reframing problems. one clear method to at least increase the perspective is to include more disciplines in the mix as people than will address questions from different perspectives. 3. encouraging and supporting innovation across the disciplines and institutions there is a number of factors which can contribute to faculty exchanging ideas and working together across disciplines. mentong is one way to encourage the development of interdisciplinary work and potentially innovation. most mentoring is done within colleges, and departments. in the case of innovation, within the university reaching out across departments for those who think differently, possibly the reframers who can mentor others to think about problems in new ways holds great potential. if we take a look at a problem like the above mentioned feeding the 9 billion people in 2050 you can begin to think about how this interdisciplinary approach might help all the faculty involved to advance. in order to expect outcomes, the right actions need to be rewarded. a reward structure for any of the interdisciplinary innovative activities sends a clear message. in most schools the rewards are passed out through the provost to the deans and to the departments on some kind of rational system, (research, teaching, service), that supports the work of the departments and the schools or colleges and thus the university. this encourages the fiefdom, the territoriality or what is called in the united states the silo approach. universities that really want to encourage looking at the world in new ways across the disciplines. several options appear here: direct compensation as in traditional pay boost, some kind of indirect compensation such as the opportunity to participate in retreats that are workshops on innovation, or innovation in practice; and finally the opportunity to participate in some kind of innovative challenges. an example, might be ten faculty each given a portion of the cost of a travel some place in the world. as a team they must select where they are going, how much each of them will need to pay, what larger problem they hope to work on, and finally what will each discipline organize something in the country of focus relevant to the problem? this is just an idea of how this might work. reaching across institutions for interdisciplinary teams is another important concept. a typical early level example was a university that had a business school but did not have an engineering school would seek out an engineering college or university as a partner. this raises all sorts of challenges but also a vast array of opportunities. if the goal is to create an environment where innovation can flourish than having faculty and students from different backgrounds can truly enrich the process and the potential for making the product real. business students, and many others today can develop an idea. in order to take that idea to reality they need engineers, designers, and people from many of the careers mentioned above. university administrations need to be open to the idea of including other universities that have complimentary organizations, careers and students. 58 paul m. lane when the author was working in another country with a colleague and they had only a generalized regional university branch of one of the nation’s main universities they reached out to find other universities to work with. the author’s colleague scoured the regional city looking at public, private, church controlled, universities trying to find one that could contribute engineering and more to the mix. he was successful and most important the administrations on both sides were willing to let this odd relationship of a public regional campus, and the local campus of a private national competitor work together. it got things moving. today in a similar effort in the united states two universities four colleges and one giant of innovation in the corporate world are working together to try and understand how best to do these look at problems in new and different ways as they seek to make innovation happen amongst their students and faculties. administrations need to dare to explore new areas, encourage faculty members to try relationships that might not have been considered before. leaders need to look at their own campuses and the disciplines and majors taught but what else is available in their city and in their region. in this technical age it may be that through software platforms teams from very different approaches can work together possible even in different languages. 4. systematic support for the culture of innovation there are many ways in which a university can begin to support innovation and innovative thinking amongst students and faculty. some are focused on providing opportunities for students and some are focused on providing opportunities for faculty members to grow and change. it is interesting how many universities tend to focus on throwing money at the idea by hiring new staff, creating new units and other big plans. in fact, a little creative support may generate some rapid interdisciplinary activity and idea development. an easy start up solution is to make available to students and faculty all the things that are going on in the region that are related to developing innovative thinking. in the united states there are many. there are programs like business plan competitions, idea pitches, the rally, start-up weekend, and the hult prize that are occurring all the time. in many states and countries there are competitions, government, educational, industry, or artistic events related to innovation that could be put on the calendar. people are often surprised at how much is going on in their area that they never looked at before they started to put together a calendar. encouraging students to participate in innovation related events is important. students do not require much of an incentive to enter competitions if the university will help to pay their entrance fee. just the awareness that they can go to an office and have the potential of support for an entrance fee will be motivating. of course once they are enrolled in a competition students become competitive and want to generate the best ideas they can. they use whatever resources that they can tap into. many of them will either seek out a mentor or mentors, or run around the university creating the environment for innovation and entrepreneurship 59 getting people to help with each part of the project. this is in itself generates interest and more of an innovation culture. the students with their smart phones are so much more empowered today. in only a matter of minutes after finding out they have support they have a team and are working on the problem. they can reach out to the community quickly but with the apps now available they can contact people all over the world and if they can get over the language barrier they can get them moving as well. it only takes a little support and a little interest to get students highly motivated. there are many excellent conferences that can help people advance in their thinking about innovation. these exist in different disciplines (sea, self-employment in the arts, ceo, collegiate entrepreneurs organization which is interdisciplinary, start up weekend which is interdisciplinary, interinstitutional, and engages the community) and in the professional world. while the ones listed above tend to be us based there are many all around the world. sustainability issues and the strength of technology have led to many interdisciplinary conferences and participating in them is a valuable source of inspiration, meeting new people and new ideas, for both faculty and students. 5. role of pedagogy and infrastructure in encouraging application one can quickly make the argument that one should work with the most advanced students. they have the most discipline knowledge, the most experience, and the maturity to follow a process. however that might not work. the more advanced the students the more likely that they are well schooled in their disciplines. this is likely to impact their ability to be open to new ideas and to creativity. in contrast students who have little experience are much more open to ideas but may not have the technical skills. some universities including the author’s university have experimented with working on innovation with first year students. these students do not have defined approaches to problem solving that you might find in a specific discipline. they can focus on a general process of developing an idea without focusing on a discipline. faculty plays a central role in supporting innovation and encouraging new ideas generation. if a professor arrives at class with notes on the computer or in hand that they have been using for ten years it is doubtful that they are changing rapidly. similarly if a professor is not willing to let the students challenge what they are saying the class is probably not encouraging innovative thinking. academics need to give a lot of thought as to how you encourage innovation and entrepreneurial thinking. sadly many of those teaching were taught under one of the great systems of memorization that existed in the 20th century. even until the end of the twentieth century the focus had to be to learn, to know, and memorize, or work with the same things repetitively so that a student would know it for a life time. in the 21st century all knowledge is easily accessible through a device we can carry on our person or in a hand bag. ericcson estimates that 70% of the world’s 60 paul m. lane population will be smart phone users in 2020 and this is a game changer (ericsson mobility report, 2015). the world’s knowledge is accessible by almost everyone from almost anywhere. so what does a university do with her students? the idea of the sage on a stage or the lecturer in front of the class room or auditorium may be outdated. the challenge may be to help students to learn how to use the technology they are holding to access good information, and then how to apply it in a meaningful way. the university that wants to encourage innovation and entrepreneurship will be prepared to change pedagogies rapidly. this shift requires adaptation of administrators, reward systems, evaluation systems, and all the players in and around a university space. there is much that one can do to encourage creativity, encourage innovation and entrepreneurial thinking but it requires university administration to think beyond traditional facilities. most classrooms are arranged in some kind theater fashion with everything focused forward and that is what students are used to. they walk in sit down face the professor listen to a lecture or a presentation and leave. some university introduce rooms in which everything points to the center. there are three screens and three projectors and ample whiteboard space both fixed and movable. students from their seats can control a screen as well as the professor. first the setup of the room discourages a front helping the professor to think in new ways. the students who suddenly are empowered as well begin to think differently. the room is amazingly flexible and in that way supports flexibility, creativity, and that helps with new thinking for entrepreneurship and innovation. one has to wonder how many university administrators send their class room designers and furniture purchasing people out to see what is possible. in one of the university systems the author works with the faculty complained about their traditional armed chairs. however, when i suggested that maybe the buyer should join the group the faculty were surprised. how will the designers and buyers learn if they cannot see what is today and what may be coming tomorrow? sadly it is often not the innovative professors, or the young that are asked to help with the design of new buildings. instead the administration counts on the senior faculty and administrators they have known for a long time. so there are knew things but not the set up for whole new ways of thinking to create innovative learning communities. the same problem exist with laboratories and workshops. how many laboratories or workshop are there in business colleges? where is the space, and what needs to be in maker labs? change is occurring rapidly and a few 3 d printers of different sizes are needed. also needed are spaces to build with wood and material and to experiment. these are not present in most business colleges as they were built. creativity flourishes when nurtured. what can the university do to create maker or creativity labs? along with labs advisors or people with know how are invaluable. how do you sew this? how to you make this out of wood? how do you create a 3d printed model with more strength? having the technology is part of the issue and then having the people who can lead in its use, who can help students and faculty figure creating the environment for innovation and entrepreneurship 61 things out in the labs and workshops is important. in the united states good examples of these laboratories and workshops can be found in design schools and colleges. there are a lot of things that university administration can look at in order to support either or both innovation and entrepreneurship. starting from the top does the university vision include innovation and entrepreneurship? are there reward structures in place for those who are doing these kinds of activities? do faculty who participate in programs of this sort expanding their skills and learning, and abilities get university rewards? this is admittedly problematic as innovation and entrepreneurship do not fit neatly into classes, they do not fit neatly into service, and the same is true with research. the standard areas for evaluation. do universities need a culture change to reward these activities? does the university support administration with spaces for innovation activities? getting a space where you can put keep ideas on the walls, where you can do pictorial histories of ethnographic studies, where you can maintain the results of brainstorming it is original format can be important. are the spaces suitable for model building, maintenance as students and faculty explore ideas? faculty who have ideas are often not the right people to transfer them to the market place. does the university have some kind of tech transfer program? this would help the pure scientist evaluate their ideas and decide which ones may belong in the market place of the country or the world. often faculty research develops obscure parts of something greater and others need to help them see that their ideas are only parts of a whole. a technology transfer program could be an important part of a whole innovation and entrepreneurship push at a university. faculty need to think differently if they are to learn with their students in the 21st century. if the administration is committed to creating an environment for innovation and entrepreneurship it needs to offer a variety of programs to its students, but most importantly to its faculty. technology is changing the ability to do things rapidly. faculty need to rethink individual class meetings, whole classes, majors, or careers. how do you begin to create true interdisciplinary thinking and classes in a university? if you are working on entrepreneurship you have to recognize that it will draw from many disciplines and students will feel that classes are somewhat repetitive as they work on a market plan in marketing, a business plan in entrepreneurship, a strategic plan in management, a promotional plan in advertising or communications, a financial plan in finance. these challenges take time to work out and it requires novel approaches. the more support there is from administration the better. faculty programs can be offered in short programs as they are on some universities. longer programs give faculty a chance to get away from their classes and to think on three important levels. first what is this thing that is innovation or entrepreneurship? by participating in a program they can increase their learning tremendously. second what is the role of my discipline from anthropology to zoology in this kind of thinking? lively moderated discussions can bring out the questions about how does this thinking work in biology to therapy. in the authors experience 62 paul m. lane faculty from across the disciplines are at first puzzled as to why the university administration included them in such a program. third, how do you use this in a course in medicine or social work? some who are engaged in innovation or entrepreneurship believe that everyone should see the way immediately. change is not easy as faculty members have spent years and years getting more and more specialized. the larger and older the university the harder it may be to change the culture. kirpatrick (2014) points out that being big and venerable is not good for innovation in the corporate world. the same may be true for universities in many countries. even the rubrics for submitting papers to academic conferences can be quite restrictive in terms of open thinking. this is what faculty do. a university administration that wants to change that to look at the future differently must be willing to spend time educating and helping its faculty. 6. discussion there is not readily apparent literature on creating climates for innovation within the university environment. issaksen and akkermans (2011) provides a good literature review demonstrate the importance of leadership on the climate for innovation. issaksen et al. (1999) through their work at the creative problem solving group, inc., point to creativity research unit technical reports on specific organizations. for example they used their situation outlook questionnaire (see dimensions below), to investigate the innovation climate in a global health care company. they found differences in climate perception with differences in empowerment and in risk. they went on to make recommendations to industry. are universities similar enough on a global basis to develop such a measure to help determine climate? table 1. dimensions of fostering innovation at universities ekvall’s 10 dimensions adapted from m1 creativity groupings adapted from m1 creativity as seen by author applied to universities adapted from the author’s writings above challenge resources challenges of administrative fiefdoms. idea time mentoring across the disciplines, tools for innovation across the campuses, design thinking. idea support defining the gap, innovation challenges, support for out of discipline conferences and interdisciplinary attendance. trust and openness motivation working across institutions. playfulness and humor leadership style. conflicts conflicts over resources, and territory? dynamism developing a calendar of events. design thinking? applied teaching. risk taking exploration experimenting with different levels of students. support for competitions. debates is debate welcome? about the issues freedom interdisciplinary source: own evaluation based on (ekvall & ryammar, 1999). creating the environment for innovation and entrepreneurship 63 in most universities every college and institute has its own climate through observation, which does not support innovation goals. similarly from an engineering perspective panuwatwanich et al. (2008) emphasized the important role of leaders in creating a culture of support for innovation. ekvall and ryammar (1999) looking at a swedish university found that the university climate and resources appeared to be the strongest influence on creativity. they identified 10 dimensions that affect creativity. these were organizational and not focused on educational institutions or more specifically universities (table 1). further they were focused on creativity and not on innovation. table 1 was created using ekvall’s 10 dimensions as found in m1 creativity and then trying to place the issues advanced above in this paper (m1 creativity, 2016). there seems to be merit in university administrations taking a look at the organizational creativity work as a basis for creating an environment more encouraging and supportive of innovation. looking in the opposite direction at industry, day (2016) of idea scale advances ten qualities of great innovators: 1. encourage risk taking. in the universities this author has known we do just the opposite with young faculty. 2. teach others. 3. start somewhere. this is the concept of lean startups, but is not the traditional advice or academics. failure is ok, but what about in academia? 4. look for patterns. 5. stay positive. this is not necessarily the strength of faculty at most major institutions who feel limited, or restrained, this is not to say there are not many positive faculty. 6. incentivize innovation. this is mentioned above. universities are willing to pay for potentially profitable patents but how much are they willing to invest in innovation, and innovative thinking? 7. team players. a great example of this is team teaching, which unfortunately is often considered expensive. 8. connect. creating and supporting collaboration where it appears. some universities actually punish those who reach outside their disciplines to work with others, to experiment, to try new pedagogies. 9. value culture. day says that “57% of ceo’s believe the most important factor for successful innovation is the culture. how many chancellors, rectors, and presidents see as their job to create an innovative culture? 10. value innovation. specifically looking at the innovation climate educause center for applied research found in 2004 that almost 2/3s of it departments had low or low average support for innovation (katz et al., 2004). this gets more interesting when you look at their break out by type of institution where you see the highest support for innovation at ba granting institutions and it goes down steadily as you move up through masters, doctor int. and dr. ext. carnegie classes. while old, and limited, it does 64 paul m. lane give some measurement of support for the innovation climate. once again you think where it reports and as in the case of creativity you end up looking at the role of the top administration in creating the environment. from the literature it is clear that there the question of climate for innovation has been more important to corporations and other organizations. in this time of great change is it time for university administrations to think about assessing climate and then with knowledge making purposeful changes in the direction favoring innovation. 7. conclusions innovation and entrepreneurship in a university requires change from top to bottom and in each individual. it may actually be very threatening to some. many have worked long to become a professor and know how to give a lecture in one discipline, know how to perform research in one discipline, and know how to be a professional in one discipline. when university wants to change to be more innovative more entrepreneurial what does that mean to an individual faculty member? the third decade of the 21st century will be a time of even faster change than the second decade. more people will have useful access to the internet through smarter and cheaper devices. students who have been brought up on technology will want to learn differently. in the united states preparations are being made for generation z and how will they learn in contrast to the millennials. universities may have to wrestle with the idea that the human brain will be used less to store information and more to connect and apply information in new ways to advance humanity. universities that want to lead their nations forward will need to transform themselves from repositories of knowledge to centers of application of knowledge for the betterment of the human community, for the betterment of their nation, for the betterment of communities. pure research will continue to be needed in all kinds of areas, but the ability to help students to think through how to connect and apply information in new ways will become increasingly important in the very near future. further areas of possible investigation could be the following issues: (i) what is the perception of administrators regarding innovation at universities?; (ii) is there a difference in approach in the market driven countries versus countries driven by humanism?; (iii) could one of the tested organizational climates questionnaires be adapted to the universities to help administrators? university administrations will need to craft a vision of what they hope their university can become and then work to transform their university in that direction. if the vision is to be innovative and entrepreneurial the administration needs to be prepared to help transform the faculty as only through that process can they begin to transform the thinking of their future generations of students. as pointed out in the paper, the administration has to take action and introduce changes for the creation of an environment that supports innovation and entrepreneurship. creating the environment for innovation and entrepreneurship 65 references carlson, k. (2015). feeding the world with data, september 16, 2015. retrieved from: http://thomsonreuters.com/en/articles/2015/feeding-the-world-with-data.html (15.01.2016). ceo (2016). about ceo – collegiate entrepreneurs’ organization. retrieved from: http://www.c-e-o.org (15.01.2016). ciic (2015). conference on interdisciplinary innovation and collaboration, dec 15, 2015. retrieved from: http://ciic.s23m.com (15.01.2016). day, j. (2016). what do great innovators have in common. retrieved from: https://ideascale.com/what-do-great-innovators-have-in-common (15.01.2016). emes (2015). 5th emes international research conference on social enterprise. retrieved from: http://emes.net/events/conferences/5th-emes-international-researchconference-social-enterprise (15.01.2016). ekvall, g., & ryammar, l. (1999). the creative climate: its determinants and effects at a swedish university. creativity research journal, 12(4), 303-310. ericsson mobility report (2015). 70 percent of world’s population using smartphones by 2020. retrieved from http://www.ericsson.com/news/1925907 (15.01.2016). hoskinsons, s., & kuratko, d.f. (eds.) (2014). innovative pathways for university entrepreneurship in the 21st century. bingley: emerald. issaksen, s.g., & akkermans, h.j. (2011). creative climate: a leadership lever for innovation. journal of creative behavior, 45 (3), 161-187. issaksen, s.g., lauer, k.j., & ekvall, g. (1999). situational outlook questionnaire: a measure of the climate for creativity and change. psychological reports, 85, 665674. katz, r.n., kvavik, r.b., penrod, j.i., pirani, j.a., nelson, m.r., & salaway, g. (2004). information technology leadership in higher education. colorado: educause center for applied research, 1, 73-82. retrieved from: https://net.educause.edu/ir/library/pdf/ers0401/rs/ers04017.pdf (15.01.2016). kirpatrick, d. (2014). cultures of innovation. retrieved from: http://thomsonreuters.com/en/articles/2014/enterprise-cultures-of-innovation.html (15.01.2016). m1 creativity (2016). the climate for creativity and innovation. retrieved from: http://www.m1creativity.co.uk/innovationclimate.htm (15.01.2016). panuwatwanich, k., stewart, r. a., & mohamed, s. (2008). the role of climate for innovation in enhancing business performance: the case of design firms. engineering, construction and architectural management, 15(5), 407-422. radjou, n., prabhu, j., kaipa, p., & ahuja, s. (2010). how reframers unleash innovation in their companies (and beyond). harvard business review. retrieved from: https://hbr.org/2010/07/how-reframers-are-unleashing-a (15.01.2016). rittell, h., & webber, m. (1973). dilemmas in a general theory of planning. policy sciences, 4, 155-169. 66 paul m. lane smith, n. (2012). to build your business, smash your silos. retrieved from: http://www.fastcompany.com/1839317/build-your-business-smash-your-silos (15.01.2016). sramana, m. (2009). key to innovation: universities. retrieved from http://www.forbes.com/2009/04/02/universities-innovation-government-technologyenterprise-tech-universities.html (15.01.2016). thiveaud, e. (2015). the academic elite: 2015 top 100 most innovative universities. nov 19, 2015. retrieved from: http://thomsonreuters.com/en/articles/2015/academic-elite2015-top-100-most-innovative-universities.html# (15.01.2016). united nations (2015). united nations millennium goals and beyond 2015. retrieved from: http://www.un.org/millenniumgoals (15.01.2016). world conference on technology, innovation and entrepreneurship (2015). entrepreneurship for technology and innovation-based sustainable development. retrieved from: http://www.istanbuluniversityinnovation.org (15.01.2016). ier-07-04-07-pp089--2069-andrzejewski,dunal 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.07 artificial intelligence in the curricula of postgraduate studies in financial management: survey results mariusz andrzejewski, patryk dunal a b s t r a c t objective: the aim of this article is to determine the awareness, preferences, significance, and effectiveness of application of artificial intelligence (ai) among participants of postgraduate studies in the field of financial management. research design & methods: the pilot study was conducted with the use of a survey, and the findings were analysed using the importance-performance analysis (ipa) method. the survey group was composed of individuals working on final projects developed within the framework of postgraduate studies in finance management, carried out in collaboration with e.g. acca, cima, cfa. findings: the obtained findings have identified a demand for the incorporation of knowledge in the field of ai in the process of education in the area of finance management. the survey results will be used to modify the content of the curricula adopted for postgraduate studies in the field of finance management. implications & recommendations: the only chance for experienced professionals and managers to gain knowledge about ai is to enrol in postgraduate studies. the existing postgraduate curricula are flexibly modified, which makes it possible to incorporate the knowledge about state-of-the-art it solutions and ai on an ongoing basis. this requires, however, permanent research into the needs of the developing market. contribution & value added: the progressing digitalisation in the socio-economic sphere of our life translates into huge amounts of data being transmitted, collected, and stored, and calls for a need to implement new technologies and solutions utilising techniques and algorithms based on artificial intelligence (ai). the sarscov-2 pandemic has increased the demand for modern it solutions in the field of e.g. finance management. article type: research article keywords: artificial intelligence (ai); education in financial management; curriculum in postgraduate education jel codes: m41, a23, c88 received: 30 september 2021 revised: 24 november 2021 accepted: 26 november 2021 suggested citation: andrzejewski, m., & dunal, p. (2021). artificial intelligence in the curricula of postgraduate studies in financial management: survey results. international entrepreneurship review, 7(4), 89-93. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.07 introduction artificial intelligence (ai), defined as a field of science dealing with solving effectively non-algorithmic problems based on computational methods, is gaining in significance in the age of progressing digitalisation in the socio-economic sphere of our life (sieja & wach, 2019). the research problem addressed in the article is the need to incorporate elements of ai in the curricula of postgraduate studies in the field of finance management. accounting education is gaining its importance in the modern business and present day global economy (grabiński & wójtowicz, 2019). to this end, a set of curricula adopted for acca (the association of chartered certified accountants), cima (the chartered institute of management accountants), and cfa (chartered financial analyst) postgraduate programmes has been analysed and confronted with the perspective of individuals working international entrepreneurship review ri e 90 | mariusz andrzejewski, patryk dunal on final projects developed within the framework of these postgraduate programmes, being also finance management specialists by profession. experienced managers, having the biggest influence on the rate and the direction of development of organisations, are aware of the growing importance of ai. when they were still in education, they didn’t have an opportunity to learn about ai, and now, the only chance to acquire this knowledge is to pursue additional forms of education, including postgraduate studies. it is true that the curricula of postgraduate studies are much more flexible than those adopted for traditional studies (bachelor’s, engineering, master’s degree-level). many universities include postgraduate studies in their portfolios. they adapt their offering to the needs of the labour market and the current developments in the socioeconomic domain of reality. this requires continued research in the domain in question. the aim of this article is to determine the awareness, preferences, significance, and effectiveness of application of ai among participants of postgraduate studies in the field of finance management. the survey group was composed of individuals working on final projects developed within the framework of postgraduate studies in finance management, carried out in collaboration with e.g. acca, cima, cfa. research methodology the pilot study was conducted with the use of a survey, and the findings (n = 48 responses) were analysed using the importance-performance analysis (ipa) method. the survey group was composed of individuals working on final projects developed within the framework postgraduate studies in finance management. the survey form consisted of 12 questions divided into four main sections encompassing the perceived awareness, effectiveness, and importance of ai in finance management and the preferences regarding the application of ai in finance management and in education in the field of finance management. the survey considered the following ai tools: genetic algorithms (sun et al., 2008), automatic programming, fuzzy logic (klement & slany, 1993), expert systems (decarlo & rizk, 2010; sanchez et al., 2016), neural networks (jiang et al., 2018; kardan et al., 2013; kose & arslan, 2016; rau, sen & zhu, 2019), logical reasoning (dai et al., 2019; zhou, 2019), intelligent software agents. ipa has been suggested as a technique used to design business strategies (martilla & james, 1977). it is based on the measurement of the significance of features/qualities (importance) and on their ‘materialisation’ in the target product (performance). the values obtained are entered into a diagram called action grid (biletska et al., 2010). depending on which quadrant of the matrix a given factor is found, its significance for management may differ (dawes & patterson, 1987; graf, hemmasi & nielsen, 1992): 1. focus here (high importance, low performance); 2. keep up the good work (high importance, high performance); 3. low priority (low importance, low performance); 4. possible overkill (low importance, high performance). results and discussion the findings of the conducted survey show a low level of awareness in the field of utilisation of artificial intelligence (40% of the respondents’ answers). the best known ai tool is automatic programming (44%). according to the surveyed respondents, the three main areas where ai is used are: customer service (63%), business process automation (60%), and payment and settlement services (60%). the respondents claim that the greatest advantages resulting from the application of ai: reduction or elimination of manual labour (69%), better use of resources (60%), and reduction of operating costs (60%). as for the threats underlying the application of ai, the respondents name most often: losing jobs (58%), loss, theft, interception, and misuse of data (56%), and taking control over vulnerable systems found in remote, poorly supervised locations (54%). among the areas where the use of ai is desirable and most preferred, the respondents have named: business process automation (52%), payment and settlement services (44%), and reporting (38%). the ai tools whose application is most preferred appear to be: automatic programming (48%), neural networks (27%), and logical reasoning (23%). an interesting thing to notice is that as many as artificial intelligence in the curricula of postgraduate studies in financial management… | 91 33% of the surveyed respondents have no preferences regarding ai tools. it needs to be stressed that according to the majority of respondents (52%), elements of knowledge concerning ai are not covered within the framework of postgraduate studies in the field of finance management, or the respondents have no knowledge of it (44%). here, the preferences are clear: as much as 81% of the respondents have claimed they would like to see elements of knowledge about ai covered during classes taught as part of postgraduate studies in finance management. according to the respondents, the highest-performing areas in the field of utilisation of ai are: business process automation (58%), payment and settlement services (40%), and reporting (27%). the most important areas where ai is used have been said to be: business process automation (69%), reporting (33%), and payment and settlement services (31%). the results of the ipa analysis are shown in figure 1. figure 1. results of importance-performance analysis (ipa) source: own elaboration. the obtained findings have identified a demand for the incorporation of knowledge in the field of ai in the process of education in the area of finance management. the awareness in the field of the use of ai is little. the classes taught as part of postgraduate studies in finance management do not offer elements of knowledge about ai tools used currently in finance management, and those working on their final projects within the framework of postgraduate studies in finance management, being the survey sample in this research project, claim to be willing to see such elements being incorporated into the curriculum.. the ipa analysis, conducted on the basis of the average assessment values given to particular ai tools, has shown that these tools belong to quadrant b, suggesting a continuation of the current course of action (“keep up the good work”) – high importance and high performance. conclusions the survey results will be used to modify the content of the curricula adopted for postgraduate studies in the field of finance management, which need to include elements of knowledge about ai. the goal will be achieved by the introduction of a subject called “artificial intelligence in finance management”, taught by two teachers: an expert in the field of ai and an expert in the field of finance management, and the adopted teaching method should focus on a case study analysis that would make it possible to present and discuss the tools in current use – using practical examples. considering the dynamics of changes taking place in the domain of ai, the authors of this article call for an establishment of a bank of examples of application of ai in finance management, which will include formalised descriptions of cases where ai supports the processes applied in the area of finance. the bank in question could make use of features similar to those offered by aleks (assessment and learning in knowledge spaces) (matayoshi et al., 2019). it should be available to the public and updated on an ongoing basis with new solutions, and grant its users the right to use the featured solutions for teaching purposes. 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 im p o rt a n c e effectiveness genetic algorithms authomatic programming fuzzy logic expert systems neural networks logical reasoning intelligent software agents 92 | mariusz andrzejewski, patryk dunal references biletska, o., biletskiy, y., li, h., & vovk, r. (2010). a semantic approach to expert system for e-assessment of credentials and competencies. expert systems with applications, 37(10), 7003-7014. dai, w.z., xu, q., yu, y., & zhou, z.h. (2019). bridging machine learning and logical reasoning by abductive learning. proceedings of 33rd conference on neural information processing system, 2-5. dawes, p.l., & patterson, p.g. (1987). an empirical study of product management in australia. australian journal of management, 12 (2), 237-262. decarlo, p., & rizk, n. (2010). the design and development of an expert system prototype for enhancing exam quality. international journal of advanced corporate learning, 3(3), 10-13. grabiński, k., & wójtowicz, p. (2019). earnings quality, earnings management and religiosity: a literature review. international entrepreneurship review, 5(4), 41-57. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.03 graf, l.a., hemmasi m., & nielsen, w. (1992). importance-satisfaction analysis: a diagnostic tool for organizational change. leadership & organization development journal, 13(6), 8-12. https://doi.org/10.1108/01437739210021857 jiang, y., bosch, n., baker, r. s., paquette, l., ocumpaugh, j., andres, j. ma. a. l., moore, a. l., & biswas g. (2018). expert feature-engineering vs. deep neural networks: which is better forsensor-free affect detection? in: penstein rosé, c., martínez-maldonado, r., hoppe, h. u., luckin, r., mavrikis,m., porayska-pomsta, k., mclaren, b., du boulay b. (eds.) artificial intelligence in education. aied 2018. lecture notes in computer science. vol. 10947, pp.198-211. cham: springer. kardan, a.a., sadeghi, h., ghidary, s.s., & sani, m.r.f. (2013). prediction of student course selection in online higher education institutes using neural network. computers and education, 65, 1-11. klement, e.p., & slany, w. (1993). fuzzy logic in artificial intelligence. in: proceedings of the 8th austrian artificial intelligence conference, lnai 695, springer. kose, u., & arslan, a. (2016). intelligent e-learning system for improving students’ academic achievements in computer programming courses. international journal of engineering education, 32(1, a), 185-198. martilla, j.a., & james, j.c. (1977). importance-performance analysis. journal of marketing, 41(1), 77-79. matayoshi, j., uzun, h., & cosyn, e.: deep (2019). (un)learning: using neural networks to model retention and forgetting in and adaptive learning system. in: isotani s., millán e., ogan a., hastings p., mclaren b., luckin r. (eds.), artificial intelligence in education. aied 2019. lecture notes in computer science. vol 11625, pp. 258-260. cham: springer. rau, m.a., sen, a., & zhu, x. (2019). using machine learning to overcome the expert blind spot for perceptual fluency trainings. in: isotani s., millán e., ogan a., hastings p., mclaren b., luckin r. (eds.), artificial intelligence in education. aied 2019. lecture notes in computer science. vol. 11625, pp. 406-408. cham: springer. sanchez, e. l., santos-olmo, a., alvarez, e., huerta, m., camacho, s., & fernandez-medina, e. (2016). development of an expert system for the evaluation of students’ curricula on the basis of competencies. future internet, 8(2), 22. https://doi.org/10.3390/fi8020022 sieja, m., & wach, k. (2019). the use of evolutionary algorithms for optimization in the modern entrepreneurial economy: interdisciplinary perspective. entrepreneurial business and economics review, 7(4), 117-130. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070407 sun, k.t., chen, y.j., tsai, s.y., & cheng, c.f. (2008). creating irt-based parallel test forms using the genetic algorithm method. applied measurement in education, 21(2), 141-161. https://doi.org/10.1080/08957340801926151 zhou, z.h. (2019). adductive learning: towards bridging machine learning and logical reasoning. science china information sciences, 62(7), 076101. https://doi.org/10.1007/s11432-018-9801-4 artificial intelligence in the curricula of postgraduate studies in financial management… | 93 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. mariusz andrzejewski associate professor, head of the department of financial accounting, institute of finance, cracow university of economics (poland). habilitated doctor in economics (2013). phd in economics (2001). master of science in informatics (1997). master in accounting (1996). his research interests include financial audit, corporate finance, financial and managerial accounting, computer-aided techniques in accounting. correspondence to: prof. uek, dr hab. mariusz andrzejewski, department of financial accounting, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: andrzejm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1014-4396 patryk dunal assistant professor at the department of financial accounting, institute of finance, cracow university of economics (poland). phd in economics (2018). master in finance and accounting (2014). bachelor in finance and accounting (2012). his research interests include corporate finance, fuel and energy market, managerial accounting, financial statements analysis, accounting of derivatives, risk management. correspondence to: dr patryk dunal, department of financial accounting, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: dunalp@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1306-0673 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 4.2-zysk s u g g e s t e d c i t a t i o n : zysk, w. (2016). responsibility in the activities of transnational companies. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 233-245. responsibility in the activities of transnational companies wojciech zysk cracow university of economics faculty of economics and international relations department of foreign trade ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: zyskw@uek.krakow.pl abstract: the activities of transnational corporations bring many benefits, but also threats in the host countries and the world. the phenomenon of csr, sri and ft has been growing rapidly in recent years. the objectives of the article are: a description of the participation of transnational corporations in raising the level of stratification of society in the rich north and the poor south as well as an analysis of processes related to liability and justice – corporate social responsibility (csr) and socially responsible investing (sri), including the concept of fair trade (ft) 3.0. descriptive method was applied in respect to the first goal, in the case of second objective, the phenomena of csr, responsible investing and fair trade 3.0. were examined and described. this study confirms prior voices that it is necessary to develop a new economy – the economy of social development – oriented to increase the standards of living and prosperity, and to stimulate economic growth and social development influencing positively the reduction of social inequalities. the originality of this work lays in proposal a new concept of fair trade 3.0 and indicates its theoretical assumptions. this is new concept of foreign trade is based on responsibility “towards others” and “for others”. keywords: transnational companies; csr; fair trade; responsible investment jel codes: f23, m14, f14 “there is one and only one social responsibility of business – to use its resources and engage in activities designed to increase its profits so long as it stays within the rules of the game, which is to say, engages in open and free competition without deception or fraud”. – milton friedman 234 wojciech zysk 1. introduction in the era of globalisation and internationalization of enterprises, the liberalization of international trade and the removal of barriers to international flows of goods, services, capital and people growing division of the world into countries of the rich north and the poor south (mbaruku, & mutalemwa, 2015; ulman, & šoltés, 2015). north are economically developed countries with democratic traditions, characterized by a high standard of living, but with the demographic challenges of an aging population. south are economically undeveloped countries, often affected by poverty, low and often decreasing standard of living, threatened anarchy, wars or conflicts. the observed disparities in economic potentials, technological and civilization of these two parts of the world are the cause of imbalance and a huge disproportion relationship. also growing criticism of the international financial institutions and transnational corporations (tncs), which – especially since the outbreak of the financial crisis of 2008 – are regarded as organizations maintaining the current world order. in the face of these developments, tensions and threats in the activities of those entities are becoming more frequent ideas of responsibility and justice in business operations. the components of the described processes include, among others, corporate social responsibility (csr), responsible investment (socially responsible investment – sri) and the movement of fair trade (ft). the objectives of the article are: a description of the participation of transnational corporations in raising the level of stratification of society in the rich north and the poor south and an analysis of processes related to liability and justice – csr and sri, including the concept of fair trade 3.0. descriptive method was applied in the first goal, in the case of second objective. article provides an overview of selected literature, a description of the activities of tncs and their impact on the processes of stratification of the population and the ideas of justice and accountability in the activities of those companies. 2. literature review world literature presents numerous studies on the relationship between the transnational corporation’s activities and an issue concerning csr, sri and ft. table 1 shows examples of a synthetic summary of the selected studies results focused on this subject. responsibility in the activities of transnational companies 235 table 1. summary of research results focused on the relationship tcn’s csr, sri and ft reference subject conclusions garriga & melé (2004) classifications the main csr theories. the findings suggest the necessity to develop a new theory on the business and society relationship, which should integrate 4 dimensions: instrumental, political, integrative and ethical theories. brammer, jackson & matten (2012) study the potential contributions of institutional theory to understanding csr as a mode of governance. corporations may support a business case for a lot of activities resulting in what is commonly referred to as csr. business responds by reflecting and shaping institutions which govern the broader economic, social and political systems. juščius & snieška (2008) presentation the scheme of the formation of corporations’ competitive advantages connected with csr. the role of csr in the processes of competitive advantages formation on the academic ground, the following traditional models of competitive abilities analysis can be used: the model of five forces, the model of resource based approach and the model of network approach. jastrzębska (2012) connections between transnational corporations (tnc) and fair trade. bringing tnc into the fair trade system is a controversial issue, not always perceived positively. concept of fair trade is aimed against the policies of giant tnc. forno & graziano (2014) social movements in the current economic crisis. description of analytical framework which will combine social movements and political consumerism theories by focusing on two basic dimensions: consumer culture and identity and organisational resources. dziawgo & dziawgo (2015) selected aspects of csr in the financial market. after many years of csr promotion on polish financial services market – the level of knowledge and range expectations is low. capelle-blancard & monjon (2012) popularity of sri in newspapers and academic journals. the papers on sri focus on financial performance, more research is needed on a conceptual and theoretical ground, in particular the aspirations of sri investors and the relationship between regulations and sri. child (2015) comparison of ft and sri three hypotheses: the relation motivations hypothesis, the material interests hypothesis, and the organization of credibility hypothesis. zasępa (2013) effectiveness of investment in an index of socially responsible companies on the example of polish respect index. the analysis of rates of return and risk respect index compared to other warsaw stock exchange main indexes indicates the achievement by companies applying csr higher returns with lower risk. berry & junkus (2013) study of importance of socially responsible investing (sri) for an investor. environmental and sustainability issues dominate as the major category associated with sr investing. investors prefer to consider the sri question in more holistic terms rather than using the exclusionary format favoured by most sri funds. zysk (2015) csr, sri and responsible tourism in visegrad group (v4). developing csr, sri and responsible tourism in poland, the czech republic, hungary and slovakia can start a new era in fairer trade on the international level. rogowski & ulianiuk (2012) analysis of the effectiveness of socially responsible investment. observed differences between the effectiveness of classic investment funds and sri funds are small and / or statistically insignificant. bieler (2013) the role of tnc in free trade and fair trade. in the long-term the way production itself is organized, needs to be transformed. this will require completely different trade arrangements, challenging more fundamentally the capitalist social relations of production. rodriguez, siegel, hillman & eden (2006) complex relationship between international business (mnes) and society. an agenda for additional theoretical and empirical research on politics, corruption and corporate social responsibility – three lenses on the mnes. lund-thomsen & lindgreen (2013) csr in global value chains. the drivers, main features, and conceptual underpinnings of csr. measures proposed in the new cooperation paradigm are unlikely to alter power relationships in global value chains. source: own study. 236 wojciech zysk 3. material and methods in the face of – mentioned in the introduction – processes, tensions and threats in the global economy they are increasingly present the ideas of accountability and justice, also undertaken by transnational corporations. the objectives of the article are: 1. a description of the participation of transnational corporations in raising the level of stratification of society in the rich north and the poor south; 2. an analysis of processes related to liability and justice (csr, sri) – including the new concept of fair trade 3.0. the author makes the following hypotheses: transnational corporates activity is an important factor affecting the deepening division of the world into rich and poor, companies will develop activities in the area of csr (especially in version 3.0) and sri with a growing number of investors willing to trust companies that pursue a strategy based on a system of esg factors (environmental, social, governance) and indices that facilitate this type of choices. but in the area of ft (with growing turnover year after year) should be proposed new idea: foreign trade based on responsibility “towards others” and “for others” – fair trade 3.0. in the article has been used statistical data available from annual reports of organizations dealing with the problems described here (eurosif, ussif, fairtrade international), data from unctad and the report of the fortune global 500 companies list in 2015. 4. results and discussion 4.1. transnational corporations, global value chains and social inequalities the today’s world economy is the interdependence of multiple systems and components. globalisation in the economic sense is a global system of flows of goods, services, capital and people (wach, 2014). we observe the growth of the phenomenon of internationalization processes of marketing, sales, production, logistics and distribution. companies operating in this environment introduce and implement holistic strategies for global action on an international scale. global value chains allow companies to specialize in the implementation of these processes where they are most competitive, which often means separation of the different stages of the production process geographically distant countries or regions. one of the elements described according to the relocation of actions taken by the company to produce and sell certain product or service (porter & kramer, 2006, pp. 78-92). is distinguished by the following set of forms of relocation modules value chain enterprises (oshri et al., 2009, p. 15): responsibility in the activities of transnational companies 237 1. in-house sourcing – delocalisation of module value chain through internal ownership structure the company and the country in which it is located; it applies to greenfield investments, brownfield investments, joint ventures, strategic alliances, cooperation agreements; 2. outsourcing – delocalisation of the company's value chain module to an external provider located in the same country as an investor, the scope of analogous as in “1”; 3. offshoring – the delegation of the module value chain within the ownership structure of the company, but outside the country in which it is located; it applies to contracts for suppliers and cooperation; 4. offshore outsourcing – the transfer process and/or function of the value chain to an external provider located abroad, the scope of analogous as in “3”. the activities of major market participants (transnational corporations and their foreign affiliates, banks, financial institutions and investment funds) brings many positive effects, such as reducing the distance of civilization, the impact on economic development, creating and liberalize international trade, increase competitiveness, the development of techniques and technologies, the creation of jobs, introduction of modern management methods and improving the quality of goods and services. on the other hand, the above-mentioned groups of companies are in a very special way responsible for your interactions with the countries of operation and for local communities, because they have a significant impact on the shape of the reality in which we live. famous international scandals such as tax avoidance1, evasions, creative accounting practices (due to principle “greed is good” – guided by short-term benefits), overstating profits, manipulations of emissions in diesel engines (the latest volkswagen’s scandal), giant billions in violation of tax laws in luxembourg, environmental devastation and destruction of livelihoods of the population (last deforestation in indonesia; it has had massive environmental and social impacts), human rights violations, deliberate bad risk assessment or creating fraudulent financial instruments. often companies intentionally causing local conflicts (especially in the fight for access to natural resources), deprive wages, acquire land and crops (coffee, cocoa, bananas), they did not consult its activities with local communities, and in the case of litigation do not pay court-awarded damages – which in turn leads to a deepening social inequalities and deterioration in the standard of living societies. transnational corporations and their affiliates generate approx. 70% of the turnover of world exports and imports (unctad, 2015), often their revenues exceeds the average gdp of countries2 – it is impossible not to notice the correlation between the activity and the reality of the entities described economic, political, social and ecological modern world. 1 corporations avoiding paying corporate income tax in poland might deprive even 46 billion pln annually, according to a report for the european commission (european union, 2015). 2 for example gdp in 2014 (billions usd): norway – 499, austria – 437, iran – 416, thailand – 405; revenues in 2014 (billions usd): walmart – 485, sinopec group – 447, royal dutch shell – 431, china national petroleum – 428 (fortune, 2015; unctad, 2015). 238 wojciech zysk as already mentioned the activities of these powerful – as demonstrated above – companies leads to social inequalities in the world and worsens the living standards of populations and living conditions. rich corporations changing their business strategies, cost, wage (and pricing models) and with effective use in practice the idea of accountability and justice could affect even a small increase in real incomes the poorest sections of societies. 4.2. justice and accountability in the activities of transnational corporations because of the actions of corporations in the mortgage market, speculations financial institutions and excessive creation of money by the banks appeared the global financial crisis of 2008-2010. it changed the system of economic forces in many economies and infringed the balance of global economic relations. this situation calls to ask questions about the goals of further development of the economies and the roads leading to the realization of these tasks. times of crisis and recession, most often tend to in-depth analyses about the role of companies operating globally. part of transnational corporations realizes that the higher position in the global market also increases their responsibility for the environment and relations with stakeholders. in order to improve these relations and improve its image of a company involved in the promotion of such forms of action as corporate social responsibility (csr), investment socially responsible (sri) and in its doings take into account created by the international community fair trade movement (fair trade). what is important – consumers (and stakeholders) have become more aware of the possibility of corporations and their impact on the environment. consciously they began to require economic operators a fair, transparent and ethical code of conduct – instead prefer to purchasing goods, using the services and investing in the assets of those companies that take into account the proposals discussed in their business strategies. hereby the customers have an impact on the development of the economy. the latest form of corporate social responsibility is the idea of csr 3.0, which further broadens the activities of companies. version 3.0 has evolved from classic csr activities (csr 1.0) with idea “good behavior, because it is good” and from csr 2.0 with the concept of responsibility for promoting joint relations with customers and suppliers (garriga & melé, 2004, p. 54; brammer et al., 2012, p. 4; juščius & snieška, 2008, p. 36). in the concept of csr 3.0 there are no longer local initiatives undertaken within the framework of good cooperation with local governments, but global cooperation corporations, governments and international organizations to create new commercial connections, as financial and social. partnership "state – corporation – ngo" as a determinant csr 3.0 gives synergies and aims solution described in this paper problems of inequality on a global scale. in case of a financial crisis in 2008-2010, the effects of which are felt to this day, governments reduced their involved in activities to improve the quality and standard of living in the poor countries of the south and allocated funds to stabilize their responsibility in the activities of transnational companies 239 economies. corporations have decided to fill the gap in the activities of governments and non-governmental organizations, however, is not just a philanthropic activity, as part of the csr strategy 3.0. taking into account the rapidly changing market, corporations want to create links with insignificant today, customers who in the future may become an important business partner. an example of partnership between the state – corporates action in the us, where the project is implemented in the field of energy under the name "power africa" (usaid, 2015). project includes the collective resources of the us government, african governments, the world bank, the african development bank, the government of sweden, the european union, the african union, the united nation’s sustainable energy for all, and more than 100 private companies, e.g. citi, general electric, goldman sachs, jcm capital, nedbank, shell, standard bank, symbion power. another example of cooperation between corporations, governments and ngos is the activity of the climate group. the climate group (2015) is an award-winning, international nonprofit with offices in greater china, north america, india and europe. this organisation helps leaders to pass to a prosperous low carbon economy, driven by the rapid scale-up of clean and renewable energy. in september 2015 cdp3 and the climate group released a report showing that over 170 major companies (e.g. bloomberg, dell, hp, ikea, hsbc, nike, phillips, procter & gamble, cecep), states, regions and cities around the world have committed to reducing their greenhouse gas (ghg) emissions by 80-100%, or procuring 100% of their power from renewable sources. since the nineties the twentieth century socially responsible investing is gaining popularity both in europe and in the united states and other countries. according to data from european sri study 2014 (eurosif, 2014), european responsible investing fund survey 2015 (kpmg, 2015) and report on us sustainable, responsible and impact investing trends 2014 (ussif, 2015) in the years 2002-2014 sri market size in europe grew from 0.3 to 13.6 trillion eur, and in the usa in the period 1995-2014 grew from 0.6 to 6.5 trillion usd (zysk, 2015, p. 171). it is worth noting that investors who take into account the criteria of esg factors (environmental, social, and governance) in the structure of the investment portfolio, they need quality information about csr strategy pursued by the company. an increasing number of socially responsible indexes is a result of growing interest in the topic of sri (capelle-blancard & monjon, 2012, p. 242; berry & junkus, 2013, p. 709). the purpose of such indices is to provide global standards for identifying the socially responsible, invest in them, and measuring their results in the area of economic, social and environmental. in addition, also they serve as part of facilitating investment decisions, and also allow minimizing the costs of acquiring information. 3 cdp (formerly the carbon disclosure project) is a global not-for-profit organization, founded in 2000 and headquartered in london. it pioneered and provide the world’s only global natural capital disclosure system where over 4,500 companies, representing over 50% of the market capitalization of the world’s largest 30 stock exchanges, and 110 cities from 80 countries (cdp, 2015). 240 wojciech zysk companies aspire to qualify for social indices. this requires on their part undergo voluntary social audit, and what that entails making available a range of information, the involvement of significant resources, properly prepared staff and time. the company’s membership to socially responsible index confirms its social orientation and the desire to build long-term value for shareholders, taking into account the social aspects. there is an increasing number of indexes in the world, which role is to promote and disseminate the essence of corporate social responsibility. among socially responsible indexes we should mention the dow jones sustainability indexes (the world’s first stock index listing of socially responsible companies, specifies 10% leading companies in the field of sustainable development of the 2500 world's largest corporations belonging to the dow jones global total stock market index), the msci kld 400 social index (the world's first american index based on esg criteria, includes 400 companies4), the ftse4good index (designed to measure the performance of companies demonstrating strong esg practices), and the ethibel sustainability index (contains a variable number of shares from companies that are included in the russell global index and display the best performances in terms of csr, the index collects companies from europe, north america and asia pacific.). these indices are authoritative and consequently are the most commonly used in making an investment decision (rogowski & ulianiuk, 2012, pp. 64-81) and they are becoming more and more popular, as evidenced by the above-cited data. figure 1. fair trade turnover worldwide in 2004-2014 (in billion eur) source: author’s calculations based on fairtrade international annual reports, years 2003/20042014/2015 (wfto, 2016). the fair trade movement promotes the idea of fair rules of the game in the area of international trade (mohan, 2010, p. 19). the phenomenon of fair trade becomes the impetus to liberalization of access to markets in rich countries of north and covers more and more countries around the world (moore, 2004, pp. 73-84; dragusanu et al., 2014, p. 220). the international fairtrade system includes three producer networks, 25 fairtrade organizations, fairtrade international, and flocert, the independent certification body of the global fairtrade system (fairtrade, 4 founded as domini 400 social index in 1990. 0.83 1.1 1.87 2.64 2.9 3.39 4.28 4.9 4.8 5.5 5.9 0 2 4 6 8 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 responsibility in the activities of transnational companies 241 2015). according to a recent report “global change, local leadership, annual report 2014-2015” prepared by the organization fair trade international in 2014 customers in more than 125 countries developed economically spent on fair trade products (32,000 types of goods) for 5.9 billion eur. this is an increase compared to 2013 by 10%. figure 1 shows the change in sales of goods ft in the world in 2004-2014. turnover of fair trade goods in the world from 2004 to the end of 2014 was almost seven times larger (from 0.83 billion to 5.9 billion eur). ft creates opportunities for economically disadvantaged producers, ensures no child labour, forced labour and good working conditions. one of the basic principles is respect for the environment (wfto, 2015). the fair trade market has many documented benefits for a farmer, including a guaranteed floor price and access to credit. in the initial phase of development of the fair trade movement one could reach conclusions that besides the fight against unfair practices by corporations selling fair products was not associated with activities of these companies. however, it turned out that corporations have opted to join this rapidly growing movement instead of an active struggle against him. preferred care about their positive image than entering into conflict. there are situations when companies use the fair trade mark only for marketing purposes, i.e. bring to market several products with the symbol of ft, thereby building their own ethical face of the brand, but the rest of the production run in a manner that contradicts the principles. sometimes there is also the use of double standards – certification includes manufacturers, but does not include employees' rights in supermarkets and coffee networks that sell a product fair trade5. ft growth shows the commercial viability of an approach to business based on transparency and respect. purchasing fair trade goods gives consumers a direct way to help reduce poverty around the world. it’s more than just trade. it’s about relationships between buyers and sellers – let’s call this model fair trade 1.0. however, the branding and mass production of the ft labels has made it difficult for the market to retain the solidarity connection between producers and consumers. it has been unable to create the kind of economic independence necessary for farmers to escape from periodical debt. nowadays, fair trade labels are often employed simply to target ethical consumerism, and they seldom reflect a sincere relationship between producers and consumers. so – at west virginia university (wvu) in the usa – appeared the idea to use the coffee industry as a tool for promoting international solidarity and cooperative development. it was decided to call this initiative wvu fair trade 2.0 (wvu fair trade, 2015). the project concept involves direct cooperation between with cooperatives from central american countries that produce coffee, co called “first hand coffee”. the group is now selling the coffees under the label first hand coffee at multiple retail locations on the wvu campus, through a partnership with the university’s dining services department. the concept 5 the outstanding challenge for fair trade is to harness the corporate conscientisation evident in initiatives like the starbucks-backed fairtrade access fund (bowen, 2013). 242 wojciech zysk of “first hand coffee” shows that producers not only receive a base price above that offered by fair trade labelling, but that the large percentage of profits normally allocated for marketing and branding (around 80%) is instead absorbed by volunteer labour and reinvested into coffee producing communities. this is definitely a small – although lofty – local initiative, but has affected the author's idea for a new concept: fair trade 3.0. assumption idea is to exclude intermediaries (which are often transnational corporations) and use in the development of responsible international trade in so-called “power of big cities”. according to the at kearney report “global cities. the race accelerates” more than half of world’s population lives in cities, and by 2025 that number is projected to reach 60 % (atkearney, 2015). according to the mckinsey global institute “urban world: mapping the economic power of cities” from 2011 only 600 urban centres generate about 60 % of global gdp (mckinsey & company, 2011). while 600 cities will continue to account for the same share of global gdp in 2025, this group of 600 will have a very different membership. over the next 15 years, the centre of gravity of the urban world will move south and, even more decisively, east. theoretical assumptions of the project fair trade 3.0 are as follows: 1. the greatest cities in the world use their strength (“power of big cities”) and begin to cooperate with manufacturers of the products fair trade; 2. there are created urban companies (for example companies dealing with energy, water, litter) and they trade ft goods delivering them directly to end users in schools, universities, local institutions and offices or ordinary customers (e.g. vending machines for coffee, cocoa, bananas, flowers, tea or juice); 3. it is used volunteer and student placement as a form of public education, as well as prison labor as a kind of re-education; 4. producers receive a good base price above that offered by fair trade labelling and transnational corporations; 5. in the further municipal companies would form joint ventures with producers in poor countries of the south, would be organized a system of certification and own logistics (tsl industry). so organized process would exclude many traders (wholesalers, retailers) and as a result would be profitable for all parties of the transaction. this is new concept of foreign trade based on responsibility “towards others” and “for others”. author of the concept realizes that the idea requires the creation of accurate pricing models and calculations; they will be the subject of further research. 5. conclusions the world economy at the present time is a system of connected vessels. the processes of globalization and internationalization of business activities resulted in rapid growth of transnational companies. methodology of planning and organization of production, management methods and creating strategies has been changed, which gave effect to increase productivity and maximize profits. in addition to the responsibility in the activities of transnational companies 243 many positive effects of the phenomena there are also negative effects of these processes: opening of the income shears, impoverishment of a large part of the world's population, expansion of the disparities between the countries of the rich north and the poor south and the degradation and over-exploitation of the environment. one of the many proposed solutions – which can be identified as a result of this article – aimed at eliminating these disparities are: the development of corporate social responsibility, responsible investment and promote fair trade movement (maybe the concept of ft 3.0) – especially in times of economic crisis. the crisis has deepened the unethical behaviour of transnational corporations, no sense of responsibility for their decisions, excessive desire to get rich at any cost, ordinary theft and fraud. it is worth to remember requirements of the new economy – the economy of social development – oriented in business practice on increasing the standard of living and prosperity, and which stimulates economic growth and social development influences the reduction of social inequalities. the author is fully aware that concept of fait trade 3.0 is not scientifically justified this issue will be the subject of further research. references atkearney (2015). global cities 2015: the race accelerates. retrieved from: https://www.atkearney.com/documents/10192/5911137/global+cities+201+-+the+ race+accelerates.pdf/7b239156-86ac-4bc6-8f30-048925997ac4 (30.12.2015). berry, t.c., & junkus, j.c. (2012). socially responsible investing: an investor perspective. journal of business ethics, 112, 707-720. bieler, a. (2013). global corporations, trade and investment: free trade to fair trade? paper presented at the first meeting of the futures commission on alternatives to neoliberalism; johannesburg/south africa, 24 and 25 june 2013. retrieved from: http://andreasbieler.net/wp-content/files/futures%20commission%20-%20free%20 trade%20paper.pdf (30.12.2015). bowen, a. (2013). do transnational corporations have a place in fair trade? retrieved from: http://www.whydev.org/do-transnational-corporations-have-a-place-in-fairtrade (30.12.2015). brammer, s., jackson, g., & matten, d. (2012). corporate social responsibility and institutional theory: new perspectives on private governance. socio-economic review, 10, 3-28. capelle-blancard, g. & monjon, s. (2012). trends in the literature on socially responsible investment: looking for the keys under the lamppost. business ethics: a european review, 21(3), 1-20. cdp (2015). catalyzing business and government action. retrieved from: https://www.cdp.net/en-us/pages/homepage.aspx (30.12.2015). child, c. (2015). mainstreaming and its discontents: fair trade, socially responsible investing, and industry trajectories. journal of business ethics, 130(3), 601-618. dragusanu, r., giovannucci, d., & nunn, n. (2014). the economics of fair trade. journal of economic perspectives, 28(3), 217-236. 244 wojciech zysk dziawgo, d., & dziawgo, l. (2015). wybrane aspekty csr na rynku finansowym. wyniki badań na reprezentatywnej próbie polskiego społeczeństwa. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 395, 84-93. european union (2015). tax reforms in eu member states 2015 tax policy challenges for economic growth and fiscal sustainability. luxembourg: publications office of the european union. doi:10.2765/274179. eurosif (2014). european sri study 2014. brussels: eurosif a.i.s.b.l. retrieved from: http://www.eurosif.org/wp-content/uploads/2014/09/eurosif-sri-study-20142.pdf (30.12.2015). fairtrade (2015). who we are. bonn: fairtrade international. retrieved from: http://www.fairtrade.net/about-fairtrade/who-we-are.html (30.12.2015). forno, f., & graziano, p.r. (2014). sustainable community movement organisations. journal of consumer culture, 14, 139-157. fortune (2016). global 500. retrieved from: http://fortune.com/global500 (30.12.2015). garriga, e., & mele, d. (2004). corporate social responsibility theories: mapping the territory. journal of business ethics, 53(1), 51-71. jastrzębska, e. (2012). korporacje transnarodowe a fair trade. kwartalnik kolegium ekonomiczno-społecznego. studia i prace, sgh, warszawa, 4(8), 29-49. juščius, v., & snieška v. (2008). influence of corporate social responsibility on competitive abilities of corporations. the economic conditions of enterprise functioning, engineering economics, 3 (58), 34-44. kpmg (2015). european responsible investing fund survey 2015. luxembourg: kpmg luxembourg. retrieved from: http://www.alfi.lu/sites/alfi.lu/files/european-responsible-investing-fund-survey-2015_1.pdf (30.12.2015). mbaruku, m., & mutalemwa, d. (2015). success stories of tanzanian women entrepreneurship programs in alleviating poverty: insights from worth program. entrepreneurial business and economics review, 3(1), 87-105. lund-thomsen, p., & lindgreen, a. (2013). corporate social responsibility in global value chains: where are we now and where are we going? journal of business ethics, 123(1), 1-12. mckinsey & company (2011). urban world: mapping the economic power of cities. retrieved from: http://www.mckinsey.com/~/media/mckinsey/global%20themes/urbanization/urban%20world/mgi_urban_world_mapping_economic_power_of_cities_full_report.ashx. (30.12.2015). moore, g. (2004). the fair trade movement: parameters, issues and future research. journal of business ethics, 53(1-2), 73-86. oshri i., kotlarsky j., & willcocks l.p. (2009). the handbook of global outsourcing and offshoring. hampshire: palgrave macmillan. porter, m.e., & kramer, m.r. (2006). strategy and society: the link between competitive advantage and corporate social responsibility. harvard business review, december 2006, 78-92. rodriguez, p., siegel, d.s., hillman, a., & eden, l. (2006). three lenses on the multinational enterprise: politics, corruption, and corporate social responsibility. journal of international business studies, 37(6), 733-746. responsibility in the activities of transnational companies 245 rogowski, w., & ulianiuk, a. (2012). społecznie odpowiedzialne inwestowanie (sri) – próba charakterystyki. część iii: efektywność inwestycji społecznie odpowiedzialnych, studia i prace kolegium zarządzania i finansów. zeszyt naukowy 114, sgh, warszawa, 64–81. the climate group (2015). the climate group works with leaders to create a net zero emissions world. retrieved from: http://www.theclimategroup.org (30.12.2015). ulman, p., & šoltés, e. (2015). the monetary and non-monetary aspects of poverty in poland and slovakia. entrepreneurial business and economics review, 3(1), 61-73. unctad (2015). gross domestic product: total and per capita, current and constant (2005) prices, annual, 1970-2014. retrieved from: http://unctadstat.unctad.org/wds/tableviewer/tableview.aspx?reportid=96 (30.12.2015). usaid (2015). private sector partners. retrieved from: https://www.usaid.gov/powerafrica/privatesector (30.12.2015). ussif (2015). report on us sustainable, responsible and impact investing trends 2014. retrieved from: http://www.ussif.org/trends (30.12.2015). wach, k. (2014). internationalisation and globalisation as the wider context of europeanisation processes from the macroand microeconomic perspective. horyzonty polityki, 5(10). wfto (2015). 10 principles of fair trade. wr culemborg (the netherlands): world fair trade organization. retrieved from: http://wfto.com/fair-trade/10-principles-fairtrade (30.12.2015). wfto (2016). annual reports. retrieved from: http://www.fairtrade.net/resources/annualreports.html (30.01.2016). wvu fair trade (2015). about. retrieved from: http://wvufairtrade.blogspot.com/p/about.html (30.01.2016). zasępa, p. (2013). analiza efektywności inwestycji w akcje spółek społecznie odpowiedzialnych na przykładzie indeksu respect. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 311, 212-220. zysk, w. (2015). global and european trends in the area of responsibility and justice in the activities of enterprises: implications for v4 countries (chapter 11). in: a.s. gubik & k. wach (eds.), institutional aspects of entrepreneurship (pp. 165-176). miskolc: university of miskolc. #kj-28-439-pangsy-kania s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : pangsy-kania, s. (2017). ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny i skutki wahań cen w latach 1970-2017. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 439-447. ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny i skutki wahań cen w latach 1970-2017 sylwia pangsy-kania uniwersytet gdański wydział ekonomiczny, instytut handlu zagranicznego zakład międzynarodowych stosunków ekonomicznych ul. armii krajowej 119/121, 81-824 sopot e-mail: spk@atopus.pl streszczenie: ropa naftowa jest specyficznym towarem handlu międzynarodowego. to strategiczny surowiec, którego cena nie jest obojętna właściwie żadnemu krajowi na świecie. rynek ropy naftowej to rynek globalny, który cechuje się niską elastycznością cenową popytu, co oznacza, że wielkość popytu jest względnie niezależna od jej ceny. ropa naftowa, która stanowi około 35-40% światowej energii, determinuje rozwój światowej gospodarki. w niniejszym artykule, na podstawie kształtowania się cen ropy naftowej w latach 1970-2017, zidentyfikowane zostały podstawowe przyczyny oraz skutki zmian cen tego strategicznego surowca. słowa kluczowe: ropa naftowa; ceny ropy naftowej; bańka spekulacyjna klasyfikacja jel: f44 1. wstęp wzrost cen ropy naftowej zawsze wywołuje niepokój, bo cena tego surowca nie jest obojętna praktycznie żadnemu krajowi na świecie. konsekwencje drastycznych wzrostów cen ropy naftowej odczuwalne są nie tylko w sferze ekonomicznej i społecznej, ale wywołują także perturbacje polityczne. rynek ropy naftowej cechuje się niską elastycznością cenową popytu, co oznacza, że wielkość popytu jest względnie niezależna od jej ceny. jako towar wystandaryzowany ropa charakteryzuje się niską dochodową elastycznością zarówno popytu jak i podaży (orłowska, 2013, s. 105). ropa naftowa, która stanowi około 35-40% światowej energii, determinuje rozwój światowej gospodarki. wzrost tempa rozwoju gospodarczego powoduje zwiększenie zapotrzebowania na energię, w związku z czym rośnie popyt na ropę naftową, a w konsekwencji rośnie jej cena. ten wzrost wpływa na poszczególne gospodarki narodowe oraz funkcjonowanie gospodarki światowej. zmiany cen ropy naftowej są także przedmiotem zainteresowania konsumentów oraz przedsiębiorstw. 440 sylwia pangsy-kania ropa naftowa to jeden z towarów handlu międzynarodowego. jest to jednak surowiec specyficzny, o kluczowym znaczeniu dla gospodarki światowej, który nieprzypadkowo nazywany jest „czarnym złotem”. ropa naftowa odgrywa bez wątpienia bardzo ważną rolę w gospodarce światowej i stanowi jej strategiczny surowiec energetyczny. celem niniejszego opracowania jest określenie czynników determinujących ceny ropy naftowej oraz wykazanie zależności między sytuacją w gospodarce światowej a cenami ropy naftowej. w pracy zaprezentowane zostały zmiany cen ropy naftowej w latach 1970-2017 oraz przeprowadzona została krótka analiza przyczynowo-skutkowa kształtowania się cen tego strategicznego surowca gospodarki światowej. 2. ropa naftowa – istota i znaczenie ropa naftowa nazywana jest olejem skalnym, ale też czarnym złotem. jest to wyczerpywalne paliwo kopalne, które składa się z węglowodorów czyli związków węgla i wodoru, występujących w stanie gazowym, ciekłym i stałym. w skład ropy naftowej wchodzi przede wszystkim węgiel, wodór, siarka, tlen, azot oraz dodatkowo około 50 pierwiastków chemicznych. ropa naftowa jest surowcem, z którego otrzymuje się nie tylko benzyny, oleje napędowe, paliwa lotnicze, oleje smarowe czy asfalty. surowiec wykorzystywany jest również gęstość ropy naftowej waha się zazwyczaj w przedziale 820-950 kg/m3. wyróżnia się ropę lekką, której gęstość wynosi poniżej 825 kg/ m3, średnią (825-875 kg/m3 i ciężką (ponad 875 kg/m3). z ekonomicznego punktu widzenia największe znaczenie ma ropa lekka, z której powstają benzyny, olej napędowy i gaz). właściwości ropy naftowej różnią się w zależności od tego, w którym rejonie świata jest wydobywana. do najpopularniejszych gatunków ropy należą: brent, rebco i wti (www.weglowodory.pl). ropa naftowa brent czyli średnia ropa słodka pochodzi z pól naftowych, które położone są głównie na morzu północnym. rebco to rosyjska ropa naftowa pochodząca przede wszystkim z zachodniej syberii i rejonu gór uralu. ze względu na ciężar jest to ropa średnia, natomiast z punktu widzenia zawartości siarki należy ona do ropy kwaśnej. ropa wti (west texas intermediate lub texas light sweet) to średnia ropa niskosiarkowa czyli słodka. cena ropy naftowej denominowana jest w dolarach amerykańskich i podawana w baryłkach (1 baryłka (bbl) = 159 dm3). kurs dolara amerykańskiego będzie zatem głównym, ale nie jedynym, czynnikiem kształtującym ceny ropy naftowej. na poziom cen wpływają czynniki ekonomiczne, ale także pozaekonomiczne, do których zalicza się wydarzenia losowe (np. huragany, awarie tankowców, eksplozje rurociągów) oraz wojny i czynniki polityczne oparte na manipulacji wydobyciem surowca. problemy związane z niską podażą wracają co kilka lat powodując perturbacje na rynkach zarówno lokalnych, krajowych, kontynentalnych, jak i na rynku globalnym (moskwik). największe złoża ropy naftowej znajdują się w tzw. strategicznej elipsie (por. mapa 1), która rozciąga się od bliskiego wschodu poprzez rejon morza kaspijskiego aż po północno-zachodnią syberię i morze barentsa. w regionie tym znajduje się ok. 70% konwencjonalnych światowych zasobów ropy. ta strategiczna ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny… 441 elipsa to rejon konfliktów i wojen, które wpływały i wpływają na poziom cen oraz dostępność ropy naftowej, kształtując tym samym sytuację gospodarczą, społeczną i polityczną wielu krajów świata. silne uzależnienie odbiorców od dostaw ropy naftowej determinowane jest ograniczoną liczbą producentów/dostawców. około 45% importu ropy naftowej unii europejskiej pochodzi z tego, bardzo niestabilnego politycznie, regionu (statistical review of world energy, www.bp.com). rysunek 1. złoża ropy naftowej na świecie – strategiczna elipsa źródło: www.montagsmahnwache-deutschland.de/strategische-ellipse/, data dostępu 23.06.2017r. ropa naftowa jest najważniejszym nośnikiem energii dla gospodarki światowej. wysoka cena ropy naftowej spowalnia wzrost gospodarczy, ogranicza produkcję przemysłową oraz wpływa destabilizująco na inne rynki. ożywienie w gospodarce wiąże się natomiast ze wzrostem popytu na ropę naftową. nagłe zmiany cen ropy naftowej wpływają na przyspieszenie postępu technologicznego w zakresie energetyki, w tym poszukiwanie alternatywnych źródeł energii. niemniej jednak rynkowa cena ropy wciąż ma ogromne znaczenie dla dynamiki i kierunków rozwoju gospodarek narodowych oraz gospodarki światowej. ropa naftowa wciąż stanowi bowiem strategiczny surowiec w światowym bilansie energetycznym. 3. kształtowanie się cen ropy naftowej w latach 1970-2017 – przyczyny i skutki na wykresie 1 przedstawione zostały wahania cen ropy naftowej w latach 19702017 ze wskazaniem wydarzeń (por. tabela 1), które miały najistotniejszy wpływ na poziom cen tego strategicznego surowca w analizowanym okresie. początek lat siedemdziesiątych xx wieku charakteryzował się niskimi cenami ropy naftowej. cena za 1 baryłkę ropy, oscylująca wokół 3 usd, determinowała rozwój ekonomiczny świata. sytuacja ta uległa zmianie w październiku 1973 roku (punkt 1 na 442 sylwia pangsy-kania wykresie 1), kiedy to wybuchła wojna izraelsko-arabska. w latach 1973-1974 (pierwszy kryzys naftowy) ceny ropy wzrosły o 400% (z 3 usd/bbl do poziomu 12 usd/bbl). rysunek 2. kształtowanie się cen ropy naftowej w latach 1970-2017 źródło: opracowanie własne na podstawie www.tradingeconomics.com, www.energy.gov. skutki związane ze spadkiem podaży ropy oraz gwałtownym wzrostem jej cen odczuły przede wszystkim kraje rozwijające się, będące importerami surowca. ropa naftowa zajmowała w ich potrzebach energetycznych ok. 70%. na ustabilizowanie się cen ropy naftowej (punkt 2 na wykresie 1) wpływ miały decyzje opec oraz iea. opec (organization of the petroleum exporting countries) to organizacja, która powstała w 1960 roku i zrzeszająca kraje odpowiadające za 40% światowej produkcji ropy naftowej. obecnie należą do niej: arabia saudyjska, irak, iran, kuwejt, wenezuela jako kraje założycielskie oraz algieria, angola, ekwador, gwinea równikowa, gabon, indonezja, katar, libia, nigeria i zjednoczone emiraty arabskie. celem opec jest „koordynacja i ujednolicenie polityki naftowej krajów członkowskich, w celu zapewnienia krajom wydobywającym ropę uczciwych i stabilnych cen jej sprzedaży, krajom-konsumentom efektywnych, ekonomicznych i regularnych dostaw ropy, a firmom naftowym uczciwego zysku z zaangażowanego kapitału.” (www.opec.org). w listopadzie 1974 roku powstała międzynarodowa agencja energetyczna iea (international energy agency), której cel to zapobieganie przerwom w dostawach ropy naftowej oraz badania, rozwój i wprowadzenie na rynek nowych technologii związanych z energetyką – szczególnie technologii związanych z odnawialnymi źródłami energii oraz ze współpracą międzynarodową. iea stanowi też podstawowe źródło statystyczne jako instytucja stale śledząca aktualną sytuację na międzynarodowych rynkach paliwowych i energetycznych. obecnie państwami członkowskimi iea są: australia, austria, belgia, kanada, czechy, dania, estonia, finlandia, francja, niemcy, grecja, węgry, irlandia, włochy, japonia, korea, ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny… 443 luksemburg, niderlandy, nowa zelandia, norwegia, polska, portugalia, słowacja, hiszpania, szwecja, szwajcaria, turcja, wielka brytania, usa (www.iea.org). kolejny znaczny wzrost cen ropy naftowej (punkt 3 na wykresie 1) wiązał się z drugim kryzysem naftowym (1979-1980). przyczyną była rewolucja irańska i wojna irańko-iracka. ceny ropy naftowej wzrosły z 12 usd/bbl do 25 usd/bbl. skutki obu kryzysów energetycznych odczuły głównie kraje rozwijające się, co w efekcie przyczyniło się do powstania globalnego problemu zadłużeniowego (szerzej zob.: pangsy-kania, 2013, s. 329). w latach 1980-1990, w odpowiedzi na spadającą produkcją iranu i iraku opec zwiększył wydobycie ropy, co wpłynęło na spadek jej cen. ponadto kraje zachodnie uniezależniły się częściowo od dostaw od dostaw z bliskiego wschodu poprzez politykę rezerw oraz poszukiwanie i eksploatację nowych złóż ropy naftowej. w 1989 roku miała miejsce katastrofa tankowca exxon’s valdez, która spowodowała katastrofę ekologiczną oraz wpłynęła nieznacznie na wzrost ceny ropy naftowej. znaczny wzrost odnotowany został w 1990 roku. przyczyną była wojna w zatoce perskiej (punkt 4 na wykresie 1). o spadku cen w 1997 roku nie zdecydowały żadne wydarzenie polityczne. rozpoczął się wówczas kryzys azjatycki (punkt 5 na wykresie 1), który przy utrzymującej się wysokiej podaży ropy spowodował nagły spadek cen. spadek tempa wzrostu gospodarczego skutkuje zmniejszonym zapotrzebowaniem na ropę naftową. tania ropa wpłynęła z jednej strony na wzrost popytu na nowe samochody, a z drugiej na niepokój eksporterów ropy i zarządów koncernów naftowych całego świata. spadek cen na rynku ropy w 1998 roku próbowano tłumaczyć nadmiarem podaży, wysokim poziomem zapasów, ciepłą pogodą i zmniejszeniem popytu na skutek lokalnych problemów gospodarczych. nie były one jednak znaczące do tego stopnia, aby spowodować tak znaczny spadek cen ropy. było to kolejne potwierdzenie niedoskonałości światowego rynku oraz ulotności czynników decydujących o jego zachowaniu (www.cire.pl). w 1999 roku opec i iea doprowadziły do wzrostu cen ropy naftowej na rynkach poprzez ograniczenie wspólnej produkcji. w 2000 roku cena za baryłkę ropy wynosiła 20 usd. tymczasem w gospodarce światowej nastąpiło spowolnienie wzrostu gospodarczego (recesja). ataki terrorystyczne na wtc z 11 września 2001 roku (punkt 6 na wykresie 1) wpłynęły na niestabilną sytuację na rynku ropy i stopniowy wzrost jej cen w wyniku wojny w afganistanie oraz napiętej sytuacji na linii irak-reszta świata. strajki w wenezueli w 2002 roku (punkt 7 na wykresie 1), która jest piątym co do wielkości eksporterem ropy, przyczyniły się do wzrostu cen surowca na rynkach międzynarodowych. inwazja stanów zjednoczonych na irak (19.03.2003), napięta sytuacja na bliskim wschodzie i przeciągająca się wojna w iraku oraz huragan katrina, który zniszczył większość platform wiertniczych i spowodował drastyczne zmniejszenie podaży ropy naftowej na rynku amerykańskim skutkowały tym, że cena ropy naftowej znalazła się w trendzie rosnącym. wzrostowi cen sprzyjała informacja eia o zmniejszeniu zapasów ropy naftowej w usa oraz informacja z norwegii o wycieku ropy na morzu północnym. w 2007 roku cena za baryłkę ropy naftowej 444 sylwia pangsy-kania brent na giełdzie londyńskiej w dostawach terminowych oscylowała wokół 90 usd. na wzrost cen ropy w 2007 i 2008 roku wpływ miały ponadto ataki na infrastrukturę w nigerii (eksplozje rurociągów), hossa na rynkach finansowych, zmniejszenie produkcji przez wenezuelę i rosję, rosnące potrzeby energetyczne chin i indii. gospodarka światowa nieuchronnie zmierzała do kryzysu finansowego, który rozpoczął się na rynku nieruchomości w usa. w lutym 2007 roku pękła bańka spekulacyjna na amerykańskim rynku nieruchomości. ważnym czynnikiem, który wpłynął na korekty cen ropy było zachowanie inwestorów. w efekcie w lipcu 2008 roku baryłka ropy osiągnęła rekordową ceną 147,27 dolarów (punkt 8 na wykresie 1). zmniejszenie produkcji przez opec spowodowało spadek cen ropy do poziomu 33,94 usd za baryłkę (punkt 9 na wykresie 1). spadek ten był jednak krótkotrwały. rekordowy import ropy naftowej przez chiny oraz rewolucja na bliskim wschodzie i afryce północnej w latach 2010-2013 roku wpływają na wzrosty ceny ropy (punkt 10 na wykresie 1). spadek cen ropy (punkt 11 na wykresie 1) spowodowany dużymi zapasami usa oraz dużą podażą tego surowca wpłynął na sytuację gospodarczą w rosji. zaangażowanie się rosji w konflikt syryjski miało na celu m.in. doprowadzenie do wzrostu cen ropy naftowej. w latach 2014-2015 sytuacja na rynku ropy kształtowana była także spadek popytu na ropę w usa w wyniku rewolucji łupkowej, umocnienie się dolara i wzrost wydobycia ropy w wyniku decyzji opec. skutkiem był spadek cen ropy ze 110 usd/bbl w połowie 2014 roku do około 90 usd/bbl parę miesięcy później. 12 grudnia 2015 r., po raz pierwszy od blisko 15 lat (pomijając następstwa kryzysu z 2008 roku), cena ropy spadła poniżej 40 usd/bbl. tendencja spadku cen ropy kontynuowana była w roku 2016 i jest kontynuowana 2017. w połowie roku 2017 cena za baryłkę brent oscylowała wokół 45 usd (por. wykres 2). rysunek 3. kształtowanie się cen ropy naftowej od stycznia 2016 roku do lipca 2017 roku źródło: opracowanie własne na podstawie www.tradingeconomics.com. poniżej zaprezentowana została tabela zawierająca zestawienie podstawowych przyczyn i skutków wahań cen ropy naftowej w latach 1970-2017. ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny… 445 tabela 1. przyczyny i skutki wahań cen ropy naftowej w latach 1970-2017 l.p. przyczyny skutki 1 wojna izraelsko-arabska (yom kippur) czterokrotny spadek podaży ropy naftowej na rynkach światowych wzrost cen ropy o 400% nałożenie embarga na kraje zachodnie (przede wszystkim usa, danię, holandię) krajów importujących ten surowiec poszukiwanie nowych źródeł otrzymywania energii ograniczenie zużycia ropy w energochłonnych gałęziach przemysłu utworzenie rezerw ropy przez kraje importujące usa – polityka regulacji cen na rynku krajowym powstanie iea 2 polityka opec i iea ustabilizowanie się cen ropy naftowej 3 rewolucja irańska i wojna iracko-irańska spadek podaży ropy naftowej (spadek wydobycia w iranie i iraku o 6,5 mln bbl) wzrost cen surowca o 100% uruchomienie wydobycia ropy naftowej na morzu północnym negatywne skutki odczuły głównie kraje rozwijające się 4 wojna irak-kuwejt, wojna w zatoce perskiej spadek światowej podaży ropy o 7% gwałtowny, krótkotrwały wzrost cen do 40 usd za baryłkę opec stosuje elastyczną politykę podaży przez co łagodzi skutki działań wojennych iea ogranicza import o 2,5 mln bbl dziennie co stanowi 7% zużycia całkowitego mimo drastycznego wzrostu cen skutki nie są tak poważne jak w poprzednich kryzysach 5 kryzys azjatycki spadek cen ropy do poziomu 12-13 usd/bbl 6 ataki na wtc panika na rynku i spadek cen ropy (cena ropy przed zamachem oscylowała wokół 25 usd/bbl, po zamachach spadła do 18 usd/bbl, a w 2002 roku wzrosła do 30 usd za baryłkę) 7 strajki w wenezueli wzrosty cen ropy naftowej 8 kryzys finansowy wzrost cen ropy do 147,27 usd/baryłkę (11 lipca 2008 roku) 9 opec zmniejsza produkcję spadek cen ropy do poziomu 33,94 usd/bbl 10 powstanie w egipcie i libii wzrosty cen ropy naftowej do 120 usd/bbl 11 konflikt syryjski niska cena ropy i rosyjskie zaangażowanie w syrii 12 spadek popytu spadek cen ropy 12 grudnia 2015 r. po raz pierwszy od blisko 15 lat (pomijając następstwa kryzysu z 2008 roku) cena ropy spadła poniżej 40 usd/bbl niska cena ropy naftowej uderzyła w gospodarkę rosji źródło: opracowanie własne na podstawie: www.tradingeconomics.com; międzynarodowy rynek ropy naftowej – charakterystyka okresów kryzysowych, www.cire.pl; energy information administration www.eia.doe.gov jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli na wahania cen ropy naftowej w latach 1970-2017 wpływ miały głównie wydarzenia polityczne. 446 sylwia pangsy-kania 4. podsumowanie jak wynika w przeprowadzonej analizy istnieje silna zależność pomiędzy wielkością wydobycia ropy naftowej krajów zrzeszonych a głównymi wydarzeniami politycznymi, co w efekcie skutkuje wahaniami cen ropy naftowej niewynikającymi z gry popytu i podaży. w długim okresie obserwuje się wzrost produkcji ropy naftowej. w krótkim okresie czasu występują znaczne wahania podaży surowca oraz jego cen. na podaż ropy naftowej wpływają zarówno czynniki koniunkturalne, jak i spekulacyjne oraz przypadkowe (związane przede wszystkim z konfliktami politycznymi). począwszy od roku 2000 do kryzysu gospodarczego w 2008 roku ropa naftowa zdrożała pięciokrotnie. mimo znanych powszechnie przyczyn tego wzrostu, okazuje się, że zapotrzebowanie na ropę wzrosło w tym czasie jedynie o 10%. zwiększenie wydobycia ropy pokryłoby tę zwyżkę. na cenę ropy naftowej duży wpływ miał spadek wartości dolara. jednak najważniejszym czynnikiem wzrostu ceny ropy okazała się spekulacja i wliczenie przez inwestorów ryzyka w cenę surowca. popyt na ropę oraz prognozy jego wzrostu również nie wskazują na drastyczne skoki zapotrzebowania na ten surowiec na świecie (por. tabela 2). wskazują jednocześnie na „koła zamachowe” rozwoju światowej gospodarki – chiny i indie. popyt na ropę naftową w chinach od roku 2005 do 2025 roku ma wzrosnąć prawie o 100%, a w indiach sięgnąć 140%. tabela 2. popyt na ropę naftową w roku 2005, 2015 i prognoza na 2025 rok (w mln baryłek dziennie) obszar 2005 2015 2025 świat 81,1 98,8 118,8 europa zachodnia 14,1 14,6 15,3 usa 20,5 25,2 29,2 japonia 5,5 6,1 6,5 chiny 5,5 7,7 10,9 indie 2,3 3,5 5,5 źródło: energy administration information, www.eia.doe.gov wielkość popytu na ropę naftową jest względnie niezależna od jej ceny. ważnym czynnikiem, który wpływa na ceny surowca są decyzje inwestorów i wliczanie w cenę ropy tzw. „premii strachu”, która może wynosić nawet 1/3 ceny. droga ropa będąca efektem spekulacji finansowych, którym towarzyszą na przemian fale euforii i paniki, stanowi przesłankę do powstania „bańki spekulacyjnej”, tak jak to miało miejsce w przypadku m.in. tulipomanii, kompanii mórz południowych, manii kolejowej, bańki internetowej czy bańki na rynku nieruchomości (smoczyński). mechanizm powstania bańki spekulacyjnej, która oparta jest na psychologii tłumu, zawsze jest bowiem taki sam. jest to samonapędzający się proces polegający na gwałtownym wzroście cen na danym rynku, po którym następuje równie gwałtowny spadek. ropa naftowa jako strategiczny surowiec gospodarki światowej: przyczyny… 447 literatura cire (2003). międzynarodowy rynek ropy naftowej – charakterystyka okresów kryzysowych, pozyskano z www.cire.pl moskwik, k. (2015). abc cen ropy naftowej – benchmarki. pozyskano z www.infolupki.pgi.gov.pl orłowska, r. (2013). kształtowanie się cen we współczesnym handlu światowym. w: e. oziewicz, t. michałowski (red.), międzynarodowe stosunki gospodarcze. warszawa: pwe. pangsy-kania, s. (2013). zadłużenie zagraniczne – przyczyny i skutki. w: e. oziewicz, t. michałowski (red.), międzynarodowe stosunki gospodarcze. warszawa: pwe. smoczyński, w. (2012). świat na bańce. polityka, 1. statistical review of world energy, www.bp.com www.eia.doe.gov www.energy.gov www.iea.org www.montagsmahnwache-deutschland.de/strategische-ellipse/ www.opec.org www.weglowodory.pl brent oil as a strategic source of world economy: causes and effects of price fluctuations in the years 1970-2017 abstract: brent oil is a specific commodity in international trade. this is a strategic resource and its price is not indifferent to any country in the world. the demand is relatively independent of its price. oil, which accounts for about 35-40% of world energy, determines the development of the global economy. this article, based on the analysis of fluctuations of oil prices in the years 19702017, identify the causes and effects of price changes concerning this strategic resource. keywords: brent oil; oil prices; speculative bubble jel codes: f44 ier-07-04-05-pp065--2060-maheshwari,maheshwari 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.05 growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women entrepreneurship: a case of vietnam greeni maheshwari, anika maheshwari a b s t r a c t objective: the objective of this study is to provide a general overview regarding the increased inequality due to covid-19 in various areas and this all had an integrated effect on women-owned small and medium-sized enterprises (smes) across the globe and in vietnam. research design & methods: the data is collected using various research papers and the reports accessing the inequalities across the world and in vietnam. the methodology used is compiling the various reports to provide general overview as how covid-19 has fuelled existing inequalities and providing overview of the situation the women-owned smes are facing in this challenging time of pandemic. findings: the results from the study suggest that the inequalities in various areas have increased such as inequality between and within different countries, employment sector inequalities, gender inequalities, educational inequalities, age-related inequalities and all these has created a wider gap between the barriers faced by men and women across the globe. the women-owned smes has found to have the higher challenges in vietnam as compared to men-owned smes. implications & recommendations: the current literature identified the increasing inequalities of women in various countries and particular in smes in vietnam. there are several studies conducted in developed countries to determine the challenges faced by women entrepreneurs, but there is dearth of studies conducted in vietnam, especially to study the effect of covid-19 on the women entrepreneurs. it is important to conduct this kind of study in vietnam on women smes to study the impact of covid-19 to understand the barriers the women might have faced and how the government can provide the appropriate support to women entrepreneurs in the future which further can help in empowering the women in vietnam and helping the economy to grow. contribution & value added: this paper provides the general overview of increased inequalities in various areas and in particular women-owned smes in vietnam which is not summarized in earlier studies conducted in vietnam and hence this study aims to contribute to fill this gap in the literature and provided an avenue for the future research. article type: conceptual article keywords: covid-19, inequalities, women-owned smes, economic impact, entrepreneurship, vietnam jel codes: l26, m13 received: 10 september 2021 revised: 29 november 2021 accepted: 30 november 2021 suggested citation: maheshwari, g., & maheshwari, a. (2021). growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women entrepreneurship: a case of vietnam. international entrepreneurship review, 7(4), 65-73. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.05 introduction due to the outbreak of the global pandemic (the covid-19 pandemic), several regions of the world were or have still been under the lockdown. in the short run, what appears to be a health crisis could have extensive impacts on economic growth and development in the long run, especially on small and medium-sized enterprises (smes). covid-19 has fuelled already existing economic inequalities in various aspects from education to gender to the ability to work remotely. estimates from the world bank show international entrepreneurship review ri e 66 | greeni maheshwari, anika maheshwari that the pandemic could push up to 150 million more people into extreme poverty by the end of 2021 (world bank, 2020a). most countries in the world have been implementing various strategies preventing the social and economic consequences of the covid-19 pandemic. early affected eu countries (such as italy and spain) and large asian countries (such as india and indonesia) took moderate actions, while later affected countries implemented more influential actions (kinnunen et al., 2021). the objective of this study is to provide a general overview regarding the increased inequality due to covid-19 in various areas and this all had an integrated effect on women owned smes across the globe and in vietnam. the first part of literature review and theory development of the article provides an overview of various already existed inequalities which has wider the gap even further in different areas due to the covid-19 pandemic. these inequalities will bring short run and long-run implications on the economy of the countries. the second part of this article deals with the government initiative in vietnam aiming to reduce the impact of the covid-19 pandemic on small and medium-sized enterprises (smes) and in particular to reduce inequalities among women-owned smes in vietnam. literature review and theory development (a) inequalities in the economies inequality between countries the already fragile economies of developing countries are further shattered by compulsory lockdowns imposed by governments. the reduction in aggregate demand and supply-side shocks arising from the pandemic are creating tremendous difficulties for countries that rely on exporting goods, creating inequality between countries (unctad, 2020). according to the prebisch – singer hypothesis, economies that rely strongly on agricultural goods enter into a vicious cycle of economic decline because their low level of added value lowers the potential level of real gdp (harvey et al., 2010). this has been made worse by covid-19 as the availability of skilled labour to produce them or to develop agricultural systems has been reduced. thus, there may be a long-run decline in the terms of trade for countries that depend on natural resource exports. in addition, as migrant workers face large-scale job losses without any compensation or unemployment benefits, remittance inflows have shrunk significantly; they are projected to fall by more than 20%, cutting off a vital source of income for many disadvantaged households (world bank, 2020b). furthermore, less economically developed countries (ledcs) are the most vulnerable to covid19 due to having weak medical systems and an inadequate amount of protective gear. they also face inequalities in terms of testing capacity, quarantine facilities and access to vaccinations (jensen & molina, 2020). it can be harder to practice social distancing due to poor sanitation, overcrowded urban slums and overwhelmed transportation services. moreover, their underdeveloped welfare systems also make it very difficult to support unemployed workers. on the other hand, more economically developed countries (medcs) can afford to protect their economies by spending more on healthcare, unemployment benefits, providing access to the internet and many more. across countries, research has found that a 1% decrease in gdp is associated with a 1% increase in the gini coefficient, leading to high-income individuals receiving much larger percentages of the total income of the population (dasgupta & emmerling, 2021). inequalities within countries inequalities between households are also increasing due to the poor getting poorer and the rich getting richer (wałęga & wałęga, 2021). low-paid workers have suffered considerable losses in income, whereas middle and high-income earners remained almost unaffected (gent, 2020). due to the fact that many people who work in industries like construction, manufacturing, retail, tourism and hospitality are unable to work from home, significant barriers have been created between the rich and poor. according to sostero et al. (2020), it becomes more feasible to work remotely as one climbs up the income ladder. poor employees will therefore experience greater pressure, as pointed out by tyson growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women… | 67 and lund (2021), to reallocate as they are over-represented in the sectors with less remote work potential. the wealthy, on the other hand, have been less impacted by the pandemic’s economic shock as they typically work in tertiary or quaternary industries, where they have been able to transition to working from home, while saving money on commuting and leisure activities (france 24, 2021). employment sector inequalities service sector jobs such as personal care, retailing, food and beverage, and transport services with the highest physical proximity are experiencing the most disruption as a result of the pandemic (lund et al., 2021). for example, in 2020 there were approximately 660,000 job losses in the uk’s hospitality sector which accounts for 20% of total jobs (bbc news, 2020). moreover, the informal sector, which is typically found in emerging and developing countries, employs some of the most vulnerable workers. they have suffered a disproportionate loss of income due to having limited social benefits and no ‘safety net’ to fall back on. since these workers have low productivity and a lack of human capital investment, they are often excluded from short-term financial assistance schemes. according to ilo (2020a; 2020b), there are more than 2 billion people working in the informal sector globally and it is estimated that lost labour income will increase relative poverty for informal workers by almost 56% in ledcs. therefore, this could cause a decrease in school enrolment rates, especially for girls, increasing gender inequality. gender inequalities women bear a disproportionate share of the burden as covid-19 disrupts work and family life; they are more likely to lose their jobs than men and are also expected to take care of children due to the closure of schools and household roles at home (fisher & ryan, 2021). the effects of the economic shock impacted the sectors that are predominately delivered by a female workforce and were scaled back, suspended or abandoned during social distancing. however, services predominantly provided by a male workforce, such as the delivery of food and goods, may have expanded and benefited by increased demand as well as the availability of platform-based gig employment. education inequalities as most schools and universities have shifted to online learning, the use of digital technologies has significantly increased where lecturers conduct classes remotely and students submit their assignments electronically. however, the pandemic has exposed dramatic inequalities in technology access because almost half the world is still not online (broom, 2020). this has caused the digital divide to widen, meaning children in low-income families don’t have access to education; it is estimated that around 1.6 billion students are not attending school (scott, 2020). thus, individuals and society may incur permanent longterm consequences as a result of learning losses. if these disparities persist for a long time, the most disadvantaged students will face significant obstacles to development, decreasing their social mobility and hindering their skills development (dabla-norris et al., 2015; ingraham, 2018). due to financial losses suffered by poor households in developing nations, some may not be able to send their children back to school. this will consequently reduce the economy’s productive capacity and long-term economic growth, further widening the gap between countries. furthermore, corak (2013) finds that nations with more income inequality tend to have lower levels of intergenerational mobility, with parent's earnings being a more important determinant of children’s incomes. age-factor inequalities younger people have been hit the hardest by this crisis as they are experiencing the brunt of the economic devastation (gould &kassa, 2020). many job-oriented learning and internships, that enable smooth transitions from school to work, have been interrupted. this has caused joblessness among people aged 15 to 29 in oecd countries to increase by 2.9% from the end of 2019 to the end of 2020 (oecd, 2021). excluding young people from the labour market is one of the greatest risks, as in the long run, the combined labour market and educational issue not only risks impairing jobs, but also further exacerbating existing inequalities in and among countries. 68 | greeni maheshwari, anika maheshwari there is a well-established link between prolonged durations of unemployment and reduced employment prospects (blanchard & summers, 1986; meyer &phelps, 1973). the unemployed people may find it harder to find jobs in the future due to human capital depreciation and potential loss of experience. the longer they remain unemployed, the more they will lose out on training in new methods and technology. additionally, the pandemic has also spurred automation and digitisation, which requires more skill-intensive labour. this has resulted in a mismatch between the supply of low-skilled workers and the demand for high-skilled workers. all the above inequalities have an integrated effect on women-owned smes and this paper provided a general overview of the situation and impact on smes in vietnam which is discussed in the next section. (b)women-owned smes in vietnam in the covid-19 pandemic small and medium-sized enterprises are particularly vulnerable to economic crises, especially with the unprecedented covid-19 outbreak, and within the broader universe of smes, women-owned enterprises are even more exposed (marjański& sułkowski, 2021; szostak & sułkowski, 2021). there are discrepancies in terms of support provided and loan granted to women owned smes and such discrepancies are the product of documented biases, both conscious and unconscious. the government has introduced various sound policies, supportive regulations, and incentives for women-owned businesses to overcome this crisis period and provide support to recover in the new normal. small and medium-sized enterprises (smes) play a vital role in vietnam’s economic development and growth. smes accounts for 98% of all the enterprises in vietnam as per estimation in 2015, which also contributes to approximately 40% of gdp. the government has framed number of reforms to support smes and especially women entrepreneurs. vietnam has made an impressive progress in terms of women-owned enterprises in recent years. as per the report from vietnam chamber of commerce and industry (vcci), the proportion of women-owned businesses in 2011 was 21% which significantly increases to 31.3% in 2018 as per mastercard index of women entrepreneur report. vietnam was ranked 1stin asia and 6th globally out of 53 economies. this certainly reflects the growth of women entrepreneurs in vietnam and thanks to the state policies which have been helpful to promote the female entrepreneurship in vietnam. to narrow the gender gap in the economy, government had set to achieve the target of 35% of female owned enterprises by 2020. vietnam was making swift progress towards that, but the pandemic had hit the entire world, and vietnam was not an exception. the women-owned enterprises in vietnam reduced to 26.3% in 2020, which was still second highest in the asean region after philippines with 27.1% and higher than rest of the countries in the regions such as singapore, thailand, indonesia and malaysia (mastercard index of women entrepreneur report, 2020). the asian development bank (adb) had received 20.2 million usd in 2019 from the women entrepreneur finance initiative (we-fi) to support approximately 5,000 women-led smes in asia and the pacific and recently in december 2020, adb and vietnamese government has signed a 5 million usd grant agreement funded by we-fi to support women entrepreneurs whose finance access has weakened due to the pandemic. this is a major initiative taken by the government to fully tap the women’s capability as they contribute to a major part of workforce and this will enable to continue the economic growth of the country. further, the government of vietnam took the quick measures during pandemic and placed a number of fiscal and monetary policies to support the smes such as delaying the tax collection, reducing the land rent by 15%, reducing the government fees and charges, lowering the interest rates by 2%, cutting administrative procedures and costs for entrepreneurs and credit limit expansion as per the report by the united nations economic and social commission for asia and the pacific (2020). the businesses which relied on cash flows found it most difficult to survive during the pandemic as they were short of finances to cover the basic operational cost and faced the shortage of working capital. but a smaller proportion of women-led smes surveys mentioned about shortage of working capital and most of their concerns were related to order cancellations. this suggests that women-led smes are more robust which also was supported by survey results of the report wherein women-led smes showed more optimism with 6% growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women… | 69 saying that they believe that they will go bankrupt if covid-19 lasted till the end of year 2020, while this figure was 10.5% for men-led smes who were more concerned about going bankrupt. despite the government’s efforts in providing support to women-led businesses, the difficulties faced by women-owned enterprises continues to be existing in terms of financial constraints, lack of motivation, low levels of digital literacy, fear of failure, lack of family support as per the results found from various research studies conducted in vietnam on women entrepreneurs. the pandemic had added further to these difficulties where the female-owned businesses were more vulnerable than men-owned businesses which has been felt across vietnam. as per the mastercard index of women entrepreneur report of 2020, 80% of the businesses owned by females were exposed to most impacted sectors as compared to 60% of male-owned businesses in vietnam. the state support policies such as credit policy package, fiscal policy package, labour policy package was provided by the government to support the enterprises impacted due to covid-19 but very few enterprises accessed these support policies as reported in the report by united nations economic and social commission for asia and the pacific (2020). it was reported that due to cumbersome procedures and lack of clear instructions, smes were unsure as how to use these support policies and the views were gender neutral for these issues. further, the report mentioned that despite all the challenges women entrepreneurs face, they have shown better resilience and have displayed better leadership skills in this pandemic crisis. women entrepreneurs display better flexibility to adapt to changing business models, are willing to embrace technology to shift to the new business model and have also established women-led platforms to share, monitor and coach the young female entrepreneurs. most of the women-owned smes operate in the service sector and are facing various obstacles to engage with different business activities due to short of resources such as lack of finance and inadequate knowledge and skill towards digital literacy. women also face gender stereotypes issues from friends and family (unw, 2021). recognizing that greater participation and parity for women in business is vital not only to economic recovery, but also to the societal and cultural advancement for all, hence it is important to understand the factors affecting women advancement in vietnam (maheshwari, 2021). promoting women entrepreneurship contributes to socio-economic development of countries (jamali, 2009; verheul et al., 2006). the rate of increase of women entrepreneurship, especially in developing countries, has created a positive impact on overall household welfare and consumption (minniti&naudé, 2010). women’s unique role in the household creates a network effect resulting in increased entrepreneurial activities (datta & gailey, 2012; minniti, 2010). entrepreneurship offers economic security to women (itani et al., 2011), provides them a platform for self-expression and fulfilment (eddleston &powell, 2008) and empowers them as individuals (jamali, 2009). despite the advantages identified as how promoting women entrepreneurs can help towards the countries growth, women still face lot of barriers towards their entrepreneurship journey. the study conducted in china by ng and fu (2018) reported that the factors that motivate women entrepreneurs are based on pull and push theory. the motivators identified are need for self-achievement, less job opportunities, desire for independence, dissatisfaction from employment, family responsibilities, and family business (ng & fu, 2018). the challenges found were lack of skills, funding difficulties, gender stereotype, and cultural barriers (ng & fu, 2018). across the world, entrepreneurial-minded women are determined to break into, and become a success in the competitive business landscape. however, the still dominant gender gap means these women continue to face challenges of disproportionate number and scale when compared to their male counterparts. according to the mastercard index of women entrepreneurs (2020), 31.3% of businesses in vietnam are owned by women, placing vietnam at the sixth position out of the 53 surveyed economies. despite the prevalence of female entrepreneurship in vietnam, little is known about the motivations, challenges, and success factors of those occupying this vibrant sector of the vietnamese economy. the purpose of this study was to provide a general overview regarding future studies on female vietnamese entrepreneurs’ perceptions regarding the barriers they have been facing while being an entrepreneur during the covid-19 pandemic. 70 | greeni maheshwari, anika maheshwari discussion and conclusion in conclusion, inequality leads to economic instability in various areas as discussed above. previous studies have found that income inequality negatively affects growth and its sustainability (oecd, 2014). because the wealthy spend a smaller percentage of their income, they save more money as compared to middle and lower-income groups. thus, increasing concentration of income leads to a fall in consumer spending, decreasing aggregate demand and slowing down economic growth (carvalho &rezai, 2016). this will lead to widespread, cyclical unemployment; globally around 200 million people are expected to lose their job, in particular women and young, unskilled workers by 2022 (un news, 2021). individuals with low incomes may face challenges in paying fixed expenses, such as rent, and may be forced to borrow to maintain consumption. this may not be sustainable in the long run because they may not be able to repay their debt, leading to the inability to pay for basic necessities (the conversation, 2016). previous disasters have shown that economic consequences on the poorest households is larger and recovery is slower due to the loss of assets and human capital (hill & narayan, 2021). consequently, welfare disparities are widened and the poor are trapped in a vicious cycle of poverty in the long run. the study in ukraine suggested that there is a link between gender and the rights the entrepreneurs receive and it was found that women are not getting equal rights in enterprises and they have to face gender discrimination which is a threat to social and economic standing of a country (bilan et al., 2020) and this discrimination might have widened during this covid-19 era. hence, it is important to focus on the case of vietnam, especially when it is a growing economy with more than 70% of women in labour force participation. there are several studies conducted in developed countries to determine the challenges faced by women entrepreneurs, but there is dearth of studies conducted in developing countries. hence, as a theoretical contribution, this study will contribute towards the less explored region in order to understand the barriers faced by women owned smes. only based on thorough understanding of what drives and inhibits women in business, as a practical contribution, the governments, policymakers, businesses and individuals would be able to support, inspire and foster women to progress further. understanding the barriers might help the stakeholders to provide the appropriate support to women entrepreneurs which further can help in empowering the women in vietnam and helping the economy to grow. there have been various studies conducted in the past to study the barriers faced by women smes in vietnam (trang et al., 2020; zhu et al., 2019) but rarely there are studies conducted to study the impact of covid-19 on women owned smes. hence, based on this general overview of the paper, it is an important research area to analyse the characteristics of women-owned smes and the obstacles they face while operating smes in vietnam and the impact they have on their entrepreneurs during the covid-19 pandemic. assessing the situation and providing support to women entrepreneurs can help the country in dismantling barriers for women-owned smes and in turn will help achieve gender parity and also help in achieving sustainable development goals (sdg) #5 (gender equality) and #8 (decent work and economic growth). this study can be regarded as a stepping stone to such more studies in the future and this overview can be lay the foundation of such future studies. similar to any other research article, this article also has some limitations and implications for the future research. first, the article is about providing overview of impact of covid-19 on increased inequalities and its impact of women-led smes in vietnam and does not present any empirical research. in future, the quantitative and qualitative research using survey or interviews can be carried out to provide robust results on this topic. next, the comparative empirical research can be conducted either in different asian countries or between developing and developed countries to see if the impact of covid-19 is similar on women-owned smes. further, longitudinal study can be conducted in the future after some years to see this post-covid effect. lastly, the exploratory study can be conducted in vietnam to identify the motivation and the barriers which women entrepreneurs face towards their entrepreneurship journey. growing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women… | 71 references bbc news (2020). covid: ‘a fifth’ of hospitality sector jobs lost in 2020. retrieved from https://www.bbc.com/news/business-54972940on 24 october 2021. bilan, y., mishchuk, h., samoliuk, n., &mishchuk, v. (2020). gender discrimination and its links with compensations and benefits practices in enterprises. entrepreneurial business and economics review, 8(3), 189-203. blanchard, o. j., & summers, l. h. (1986). hysteresis and the european unemployment problem. nber macroeconomics annual, 1, 15-78. carvalho, l., &rezai, a. (2016). personal income inequality and aggregate demand. cambridge journal of economics, 40(2), 491-505. corak, m. (2013). income inequality, equality of opportunity, and intergenerational mobility. journal of economic perspectives, 27(3), 79-102. dabla-norris, m. e., kochhar, m. k., suphaphiphat, m. n., ricka, m. f., &tsounta, m. e. (2015). causes and consequences of income inequality: a global perspective. international monetary fund. dasgupta, s., &emmerling, j. (2021). covid-19 lockdown led to an unprecedented increase in inequality. research square online. https://doi.org/10.21203/rs.3.rs-191155/v1 datta, p.b., & gailey, r. (2012). empowering women through social entrepreneurship: case study of a women’s cooperative in india.entrepreneurship theory and practice, 36(3), 569-587. eddleston, k.a.,& powell, g.n. (2008). the role of gender identity in explaining sex differences in business owners’ career satisfier preferences.journal of business venturing, 23(2), 244-256. fisher, a. n., & ryan, m. k. (2021). gender inequalities during covid-19. group processes & intergroup relations, 24(2), 237-245. fowler jr, f. j. (2013). survey research methods. sage publications. france 24 (2021). amid pandemic, americans are saving more – especially the wealthy. retrieved from https://www.france24.com/en/live-news/20210305-amid-pandemic-americans-are-savingmore-especiallythe-wealthyon 21 october 2021. fuchs-schündeln, n., krueger, d., ludwig, a., & popova, i. (2020). the long-term distributional and welfare effects of covid-19 school closures (no. w27773). national bureau of economic research. gent, e. (2020). what remote jobs tell us about inequality? bbc. retrieved from https://www.bbc.com/worklife/article/20200921-what-remote-jobs-tell-us-about-inequalityon 15 october 2021. gould, e &kassa, m. (2020). young workers hit hard by the covid-19 economy. economic policy institute. retrieved from https://www.epi.org/publication/young-workers-covid-recession/on 15 september 2021. harvey, d.i., kellard, n.m., madsen, j.b., & wohar, m.e. (2010). the prebisch–singer hypothesis: four centuries of evidence. the review of economics and statistics, 92(2), 367-377. https://doi.org/10.1162/rest.2010.12184 hill, r. & narayan, a. (2021). what covid-19 can mean long term. world bank blogs. retrieved from https://blogs.worldbank.org/voices/what-covid-19can-mean-long-term-inequality-developing-countrieson 24 october 2021. ingraham, c. (2018). how rising inequality hurts everyone, even the rich. the washington post. retrieved from https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2018/02/06/how-rising-inequality-hurtseveryoneeven-the-rich/on 24 october 2021. ilo. (2020a). covid-19 crisis and the informal economy: immediate responses and policy challenges. retrieved from https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/travail/documents/briefingnote/wcms_743623.pdfon 24 october 2021. ilo (2020b). covid-19 and the labour market in viet nam. retrieved from https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---ilo-hanoi/documents/briefingnote/wcms_742134.pdf on 10 october 2021. itani, h., sidani, y.m., &baalbaki, i. (2011).united arab emirates female entrepreneurs: motivations and frustrations.equality, diversity and inclusion: an international journal, 30(5), 409-424. jamali, d. (2009). constraints and opportunities facing women entrepreneurs in developing countries: a relational perspective.gender in management: an international journal, 24(4), 232-251. 72 | greeni maheshwari, anika maheshwari jensen, l., & molina, g.g. (2020). covid-19 and health system vulnerabilities in the poorest developing countries. transitions series: undp global policy network brief july. kinnunen, j., georgescu, i., hosseini, z., &androniceanu, a.-m. (2021). dynamic indexing and clustering of government strategies to mitigate covid-19. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 7-20. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090201 kothari, c.r. (2004). research methodology: methods and techniques. new age international. lund, s., madgavkar, a., manyika, j., smit, s., ellingrud, k., meaney, m., & robinson, o. (2021). the future of work after covid-19. mckinsey global institute, 18. retrieved from https://www.mckinsey.com/featured-insights/future-of-work/the-future-of-work-after-covid19# on 24 october 2021. maheshwari, g. (2021). a review of literature on women’s leadership in higher education in developed countries and in vietnam: barriers and enablers. educational management administration & leadership online first. https://doi.org/10.1177/17411432211021418 marjański, a., & sułkowski, ł. (2021). consolidation strategies of small family firms in poland during covid-19 crisis. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 167-182. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090211 mastercard index of women entrepreneur report (2020). retrieved from https://www.mastercard.com/news/research-reports/2020/mastercard-index-of-women-entrepreneurs-2020/on 24 october 2021. minniti, m.,&naudé, w. (2010). what do we know about the patterns and determinants of female entrepreneurship across countries?. the european journal of development research, 22(3), 277-293. oecd (2014). inequality hurts economic growth, finds oecd research. retrieved from https://www.oecd.org/newsroom/inequality-hurts-economic-growth.htmon 24 october 2021. oecd (2021). jobs must be at heart of recovery to avoid deep scars in economy and society, says oecd. retrieved from https://www.oecd.org/newsroom/jobs-must-be-at-heart-of-recovery-to-avoid-deep-scars-in-economy-and-society-says-oecd.htm on 15 november 2021. meyer, & phelps, e. (1973). inflation policy and unemployment theory [review of inflation policy and unemployment theory]. the journal of finance, 28(3), 777-780. american journal of finance. https://doi.org/10.2307/2978658 ng, k. s., & fu, p. p. (2018). factors driving foreign women entrepreneurship in china. entrepreneurial business and economics review, 6(4), 49. scott, j. (2020). what risks does covid-19 pose to society in the long term? world economic forum. retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2020/05/what-risks-does-covid-19-pose-to-society-in-thelongterm/ on 24 october 2021. sostero, m., milasi, s., hurley, j., fernandez-macias, e., &bisello, m. (2020). teleworkability and the covid-19 crisis: a new digital divide? (no. 2020/05). jrc working papers series on labour, education and technology. szostak, m., & sułkowski, ł. (2021). identity crisis of artists during the covid-19 pandemic and shift towards entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 9(3), 87-102. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090306 the conversation (2016). why inequality is the most important economic challenge facing the next president. retrieved from https://theconversation.com/why-inequality-is-the-mostimportant-economic-challengefacing-the-next-president-66806 on 24 october 2021. world bank. (2020a). covid-19 to add as many as 150 million extreme poor by 2021. retrieved from https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2020/10/07/covid-19-to-addas-many-as-150-millionextreme-poor-by-2021 world bank. (2020b). world bank predicts sharpest decline of remittances in recent history. retrieved from https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2020/04/22/world-bankpredicts-sharpest-decline-ofremittances-in-recent-history tongco, m.d.c. (2007). purposive sampling as a tool for informant selection. ethnobotany research and applications, 5, 147-158 trang, d.t., ha, n.t., & trang, n.t. (2020). study on the barriers to social enterprise growth in vietnam. contemporary issues in innovation and management, 81. tyson, l., & lund, s. (2021). the post-pandemic labor market’s long-term scars. project syndicate. retrieved from https://www.project-syndicate.org/commentary/pandemic-permanent-job-losses-need-workerretraining-bygrowing inequalities in the covid-19 pandemic and their effect on women… | 73 laura-tyson-and-susan-lund-202103#:~:text=berkeley%20%e2%80%93%20thanks%20to%20the%20rapid,economic%20a ctivity%20are%20being%20easedon 24 october 2021. unctad (2020). impact of the covid-19 pandemic on trade and development. retrieved from https://unctad.org/system/files/official-document/osg2020d1_en.pdf on 24 october 2021. authors contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. greeni maheshwari lecturer at rmit vietnam in school of business and management since february 2008. she completed doctorate in business administration (dba) in global business and leadership from california, usa. she teaches and coordinates quantitative courses like business statistics, quantitative analysis, and basic econometrics. greeni has been the recipient of “deputy vice-chancellor’s award for teaching innovation” in 2020, “vice chancellor’s award for outstanding contributions to learning and teaching: outstanding contributions to student learning, higher education” in 2018, “excellence in teaching award” in 2017 at rmit university and “award for excellence in learning and teaching” in 2016 at rmit university, vietnam. she has been awarded two gold medals during the engineering studies. greeni is the fellow of higher education academy (fhea) received in 2018 and senior fellow of higher education (sfhea) received in 2020 from the higher education academy, uk. her research interest lies in leadership, educational and finance related topics. correspondence to: dr. greeni maheshwari, economics and finance department, rmit university, hcmc, 702 nguyen van linh blvd, district 7, ho chi minh city, vietnam; e-mail: greeni.maheshwari@rmit.edu.vn orcid http://orcid.org/0000-0003-4470-6040 anika maheshwari student at an international high school in vietnam. a scholarship winner in igcse results. she holds a deep interest in economics and business issues and would like to start the university career in economics and business degree. correspondence to: ms. anika maheshwari, e-mail: anikamaheshwari29@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-1712-6227 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland -07-097 oladapo, asaju s u g g e s t e d c i t a t i o n : oladapo, r.a., & asaju, a.s. (2015). market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria island, lagos state, nigeria. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 97-108. market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria island, lagos state, nigeria rasidat adejoke oladapo* abedakin simeon asaju federal university of technology akure department of estate management ilesha – akure expressway, p.m.b. 704, akure, ondo state, nigeria e-mail: * oladapojoke@yahoo.com abstract: the paper described the position of market cycle in the quality of office property investment advice given by property managers in victoria island lagos, nigeria. previous study in that location had established the presence of a steep market waves between 1995 and 2014. this study further examined the various factors normally considered by these managers in counseling the office property owners with a bid to determine their level of knowledge and importance placed on market cycle in rendering such services. the study was a survey research in which data were collected through well-structured close-ended questionnaire administered to the office property managers / investors with variables capturing quality of managers advice on a 5 point liker scale with their mean scores calculated; while kendall coefficient of concordance w was employed to identify the level of agreement that exist among these managers. the findings underscore managers’ consideration of market cycle in that locality for a period of ten years while given advice but that most managers’ emphasis was on market value trends. market outcome trends had earlier been noted as a misleading and deceptive form of market performance and managers must be careful in its usage. the managers’ rating further revealed lack of knowledge and application of the market cycle indicators; and that managers lack data storage and applied research credibility which could bear on their quality of advice on when to let, purchase or sell, start a new development or convert existing use, or wait for ripe period. the second analysis inferred that there was no significant agreement at 5% level in the ranking of the variables managers considered while giving advice to their clients; an evidence of lack of cooperation among managers in the study area. keywords: real estate; office market cycle; managers advice; nigeria jel codes: r30, d29 1. introduction office property is a type of commercial property that its sub-units vary from highrise office blocks mixed with shopping malls, purpose built office complex to open 98 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju halls (olusola, 2008). it often constitutes investment for many real estate owners/ investors due to its highest profile property rating and promiscuity of location in central business districts and sprawling office parks. at its most fundamental level, the demand for office space is tied to companies' business activities, requirement for office workers, and the average space per office worker for services such as banking and finance, accounting, insurance, real estate services, management, administration and medical services. as these "white-collar" jobs grow, there is greater demand for office spaces (stephen and steven, 2002). generally, office property is very germane to the overall economic and business activities of any growing city. it plays a very vital role in any economy as it generates substantial income and employs millions of people thereby supporting the nation’s growth and sustainability. however the growth and regular flow of income from office property investment is not bereft of being affected by the economic condition prevailing at any given time. hence, the trend in office property market has always been influenced by various forces that are both internal and external to the property itself. property market cycle constitute one of these several forces that affect buying, letting, financing and returns accruing to the investors. the real estate market cycle can be traced to whitten (1987) riding the inflation cycle, as four-phase cycle defined as (1) recession, (2) recovery, (3) expansion and (4) contraction (oversupply). barras (1994) noted that the cycle is a logical sequence of recurrent events reflected in demographic, economic and other factors that affect supply and demand for property subsequently influencing the property market. the royal institution of chartered surveyors (rics, 1999) described it as recurrent but irregular fluctuation in the rate of all property total return which also apparent in many other indicators of property activity but with varying leads and lag against the all property cycle. the appraisal institute (2001) explained it as the successive periods of expansion, peak, contraction and trough that characterize the activity of the real estate market. in scott and guy (2000), the property market cycle follows a predictable pattern that normally reveals three distinctive phases being boom followed by slump followed by recovery before the next boom commences that is, if the property market cycle is unimpeded, it will always follow this pattern so a boom cannot precede another boom without first experiencing a slump followed by a recovery before the next boom can arrive (kieran, 2008). this implies that real property market cycle often poses three or four phases and their length of time within each phase varies geographically among property types. an analysis of the influence of this market cycle on the office property investment in victoria island area of lagos state is examined in intervallic terms, owing to the fact that office property spaces have responded sensitively to the changes in economic conditions overtime. the area is chosen as a classical example of an area that developed rapidly. it was originally designated as an upper-class residential area (lawal, 2000). many private companies, retail stores, commercial banks etc. aggregate in the metropolis due to overcrowding in the old business district on lagos island. the demand for commercial properties no doubt increased especially as market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria … 99 the working group grew overtime. an increased demand for office property causes an increase in rents/ property values because of the forces of supply and demand. in early 1990s, the property investors/ owners are faced with some distortion within the office property zones with cases of abandoned, not fully let and vacant office spaces within victoria island and the returns expected being unrealized. by mid 2000s the same area began to witness sudden demand that outweigh the stock of off ices supply for letting. giving advise then without proper knowledge and understanding of the market cycle can be misleading. to forestall this scenario, when to expect downturn or upturn market in both office development and investment together with other possible risks and incidents investors are likely to face can be explained with the turns in the market cycle. some researchers have confirmed the existence of property cycle in various real estate markets (brown and kim, 2001 and wang, 2003). this eventually led to pertinent questions that include: what was the nature of market cycles within the last two decades on office property investment? and what was the position of the market cycle in the quality of advice offered by the office property managers ? answers to these pertinent questions become the main thrust of this study. 2. literature review on office market cycles the review of literature showed that studies on nigerian office property market cycles are scanty. in fact, most studies in the office property market analysis have not been on market trends and performance in nigeria (omuojine,1994; oladapo, 2000; and 2004). so far most of the research into property cycles has been limited to the residential sector and available ones were on australia, china, usa and u.k. property markets. earlier studies by pyhrr and born (1996), pyhrr (1989, 1999), barras ( 1994), dispasquale and wheaton (1996) and baum (1996) offered a comprehensive treatment of the concept and key defining characteristics of commercial property cycles with no substantial empirical support. the property market cycles have been noted as the results of two possible mechanisms. on the one hand, exogenous business cycle shocks – such as inflation rates and interest rates, finance chain etc. which exerts a cyclical influence on office property prices. on the other hand, there are intrinsic characteristics of the real estate market that tend to amplify these exogenous shocks, causing overproduction of properties and generating endogenous cycles. the two types of cycles often coexist as exogenous induced endogenous cycle and their relative importance may differ across sectors and regions. clayton (1996) described .the property cycle as logical sequence of recurrent events reflected in factors such as fluctuating prices, vacancies, rentals and demand in the property market however, there are distinctions in property cycles, one being the physical cycle of demand and supply which determines vacancy and that in turn, drives rents (endogenous) and the other being the financial cycle where capital flow affects prices (exogenous). trass (2004) further explained the property market cy100 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju cles as market occurrences that are predictable on long /short term patterns witnessed under three distinct stages known as boom, slump and recovery. the cycles are predictable in that booms (expansion) are normally followed by slumps (contraction) and then market recovery, which gives rise to the next boom as the cycle continues. previous works highlighted the features of each of these phases as distinctive factors that market counselors need to be conversant with and understand vividly in their time to time contact with investors, developers and users of developed properties (whitten,1987; rics, 1999; appraisal institute, 2001; and trass, 2004). what is observed during the boom/expansion phase includes: demand continues at increasing levels, creating a need for additional space, low vacancy rates coupled with few mortgage/forced sales on debt financed property; new construction finance is easy to obtain and there are a number of new lending facilities making borrowing easier; rapid rental growth are experienced which some observers call ‘rent spike’ the cycle peak point is where demand and supply are growing at the same rate of equilibrium. apart from this, the time it takes for a property to sell after being listed for sale reduces markedly; property prices rise; yields fall as prices rise proportionally more than rents rise; there are and investors borrow against their increased property values and spend this money on consumer this period often turns most investors to speculators with the impression/ expectations that price growth will continue and that there will be no subsequent slump phase, but later in the boom, the media turns its attention to the reduced affordability of property. the second phase which is the period of contraction/slump commences after peak/equilibrium point. most participants do not recognize this peak point as vacancy rates is at lowest initially, but as supply growth become higher than demand growth, vacancy rate rise back towards the long term absorption average. as more stock is released to the market , rental growth slows the longer and bigger the preceding boom, the longer and harder the subsequent slump is likely to be. market participants then realize that the market has turned down and their commitment to new construction should slow or stop. the third phase is recession period occur when the market moves past the long term occupancy average with high supply growth and low or negative demand growth. a rational property owner when discovered that their rental rates are not competitive, then lower rents to capture tenants if only to cover some property running costs. the recovery phase, being the last is always much shorter than the recession or slump phases. at the bottom point, occupancy is at its trough. what is observed during the recovery phase includes; increased rents and cash flows; the length of time to sell a property reduces; property prices begin to increase. as this continues, positive expectations about the market allow owners to increase rents at a slow pace. eventually each local market reaches its long term occupancy average whereby rental growth is equal to real growth. market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria … 101 3. market cycle influence on office property investment historically office property investment have been noted to have a cyclical pattern of returns normally due to the influence of office development cycle exacerbated by product of lagged relationship between demand and supply (barras ,1994). the development cycle itself is product of different stages that could be predictable but are rarely regular as the length and depth of the intensity of each stage within the cycle are influenced by the driving factors in the national economy and their effect on property demand and supply. the stage could be demand driven, conglomeration of external factors such as political, economic, investors’ confidence, vacancies, high/low interest, lending exchange and inflation rates (oyebanji, 2003). returns from office property can thus be highly varied as the market tends to be sensitive to economic performances. that is ,office property cycles are results of two possible mechanisms; exogenous business cycles (shocks) and endogenous property market (attributes). they both interact to cause condition that generates endogenous cycle in the property market. the patterns the cycle exhibit are therefore often differ across property sectors and cities/nations. no doubt , office property have high operating costs due to the facilities that enhance the effectiveness and efficiency of the occupiers. so when a newly developed office stays longer in the market or when the letting period of newly developed property is prolonged, it can have substantial impact on the returns from the property. however, in nigeria, office property market has been observed to be largely speculative (omuojine, 1994). developers were noted for construction without demand analysis and pre-arranged tenants, but rather based on the anticipation of potential demand, which may not be feasible for several years due to time lag between when construction works are initiated and completed (lewis,1996). apart from this, the market itself often lacks perfect information regarding the volume of new development in the market. the aftermath result is inaccurate data on supply and demand that can capture market analysis and predictions. dobberstein (2000) broadly classified factors responsible for real estate cycles into three namely, endogenous, exogenous and psychological influences. the endogenous are the imperfections in the property market that ranges from existence of time lag between when decision to develop metamorphosis to construction and the full absorption by the users. the exogenous influences occur in form of demand shocks of different sizes arising from the movements in the main economic variables, structural changes, change in space – time dimension and the growing ecological consciousness in the nation. apart from the two, the market participants due to their human nature have equally been found to have impact on the market cycles. nevertheless the knowledge and understanding of the features of each stage within the market cycle of any property sectors often go a long way to reduce or 102 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju prevent the risks of developing /investing, purchasing/selling, and letting/occupying office property within any locality, region and nation at large. 4. scope of study and research methodology victoria island (vi) is an affluent city situated within the boundaries of the etiosa local government area of lagos state. the island was originally entirely surrounded by water – bordered by the atlantic ocean on the south, the mouth of the lagos lagoon on the west, the five cowry creek to the north and swamps on the east. the colonial government began the process of filling in the eastern swamps to reduce mosquito breeding areas (lagos street map, 2008). victoria island was later designated as an upscale low density residential area. failing infrastructure and overcrowding in the old business district on lagos island and a subsequent planning permission led to commercial property development and mass migration of commercial activities over the last twenty-five years. today, victoria island is one of nigeria's busiest centers of banking and commerce, with most major nigerian and international corporations headquartered on the island (lagos master plan, 1985). this victoria island (vi) which has now assumed the modern central business districts (cbds) of lagos metropolis, has been chosen because of its large percentage of rented office properties such as purposely built office complexes, shopping malls with mixed uses for banking spaces this study therefore covered office properties situated along major roads within the commercial axis and inner areas of victoria island. the research has been limited to market transaction over twenty (20) years taking into cognizance the fact that the economic trends in nigeria within this period has fluctuated greatly and rental values of office properties have varied proportionately . the research methodology adopted survey design while the target population are the professional property managers often referred to as estate surveyors and valuers in nigeria. the practicing one among them in the study area constitute 260; a figure obtained from the 9th edition of the directory of their professional bodies (niesv and esvarbon); while a total of 260 office properties one from each firms was retrieved from their managing files. data were collected through a set of close-ended questionnaire designed for the property managers. the data require from the property manager include: the characteristics of the office properties being managed, time taken to let, market position based on the market cycle indicators for those periods, frequency of their advice to developers/owners and market parameters used in giving their advice. the data were analysed using descriptive statistics of weighted mean scores on a 5 – point liker scale of very important:5, important:4. undecided:3. less important:2, and unimportant for the parameters used in giving their advice. the kendall coefficient of concordance (w) was further used to express the level of agreement among managers’ sets of ranking of the parameters. market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria … 103 � = � �� ∙ �� � � where: � = ∑( � − �� ) � � sum of ranks assigned by all the � judges � number of sets of ranking � number of objects ranked �� ∙ �� � � maximum possible sum of the squared deviation, or the sum � which would occur with perfect agreement among � rankings. 5. data analysis and discussion of results in this study, the office property managers performed dual role, firstly as a provider of services relating to office property investment decisions in the market; and secondly as the advisers that carried out the lawful instructions of the investors/ owners of property in both letting and management of the office property, hence data needed from the office owners are obtained through their property managers. in table 1, most of the respondents have long years of managing office properties, as about 70 percent (23;, 18; 28 %) have been managing office property for more than a decade. this outcome suggests that the mangers are well experienced in the management and market operation of the office property. the physical structure of the office property in the study area are in many floor levels., more than 75 percent ( 6, 18., 21. 32.%) of this property have their number of floors above 6 storey buildings. this implies that the office properties in this location are purposely built for commercial activities and such confirms that the right type of real property is being studied. the property market transactions period vary for new tenants to occupy vacant office spaces . the highest percentage of the respondents 36.92 perceive that it takes between 4 and 6 months to let an office property, while only 9 percent says an office property can be let within one to three month. this implies that an office property with several floors takes different periods to fully let all the floor spaces depending on the stage of the market cycles. 104 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju table 1. characteristics of office property under management frequency percentage (%) years of managing office property between 1 and 5 years between 6 and 10 years between 11 and15 years between 16 and 20 years above 20 years 38 42 60 46 74 15 16 23 18 28 total: 260 100 number of floors within the property between 1 and 5 between 6 and 10 between 11 and 15 between 16 and 20 above 20 58 84 55 48 15 22 32 21 19 06 total: 260 100 time taken to let office property between 1 and 3 months between 4 and 6 months between7 and 12 months between12 and 24 months more than 24 months 21 72 30 38 99 08 28 11 15 38 total: 260 100 source: field survey, 2014. table 2 gives an insight into the market position of the office property within two decades spanning from 1995 to 2014 in victoria island of lagos state. data relating to the market indicators for each year are obtained from the office property management files of those respondents that have being in the market property management practice since the year 1990. the study recognized four phases within the market cycles for these two decades (periods between 1995 and 2014) . the market position eventually showed a cyclical wave that began with recession (between 1995 and 1997), to recovery ( between 1998 and 2001) to expansion/boom (between2002 and 2007), to contraction/slump (between 2008 and 2010), to recovery (between2011 and 2014). it must be noted that supply of office property throughout these two decades were on the increase, but the demand and the vacancy rates changes differently across the years. investors or their fund managers need to take caution and study these two elements that fluctuate in order to avoid ill-conceived decision that may not be worthwhile in the short term or long term basis. table 2. office property market cycle position for two decades in victoria island (between 1995 and 2014) indicators 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 supply increasing increasing greater than demand greater than demand greater than demand increasing increasing increasing increasing increasing demand begin to increase less than supply begin to increase begin to increase increasing at slow rate increasing at slow rate increasing at slow rate increasing slowly increasing slowly increasing slowly vacancy rate high high high decreasing to balance decreasing to balance decreasing to balance decreasing to balance decreasing to balance very low very low rent no growth no growth no growth no growth no growth no growth no growth positive growth positive growth positive growth market position recession recession recession recovery recovery recovery recovery expansion expansion expansion indicators 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 supply increasing increasing greater than demand increasing greater than demand increasing increasing increasing increasing increasing demand increasing slowly strongly greater than supply strongly greater than supply decreasing decreasing increasing slowly increasing increasing increasing increasing vacancy rate decreasing to balance decreasing to balance balanced high very high decreasing to balance decreasing to balance decreasing to balance very low very low rent positive growth positive growth positive growth no growth no growth no growth no growth no growth no growth positive growth market position expansion expansion peak slump slump slump recovery recovery recovery recovery source: field survey, 2014. 106 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju the result of table 2 revealed the level of importance placed on certain variables by office property managers in offering advice on letting, selling or developing a new property to the property owners/ investors. the trend in market values was ranked first showed that managers depend much on trends in giving their advice. this was followed by the state of the economy, followed by feasibility and viability studies and marketing strategies normally employed was ranked fourth. market cycle with its attending indicators was ranked second to the last variable while owners influence on what happen in the market ranked the last. the implication of these results was that the managers understanding of what constitute market cycle indicators (as shown in table two) was not put to bear much while offering advice at whatever stage of the property investment and management. market trends had earlier been observed in omuojine (1994) as a misleading and deceptive way of describing market performance. advice based on feasibility and viability studies could equally be shrouded with a lot of uncertainties. the state of the nation economy could either mar or make the market; but the national economic state was often revealed by the level of demand and supply with their vacancy rates which market cycle captured. table 3. variables considered by property managers in offering advice variables very important (5) important (4) uncertain (3) less important (2) not important (1) rii rank feasibility & viability studies 650 280 30 60 20 0.80 3 market value trends 900 200 15 30 10 0.89 1 market cycle 500 320 15 90 30 0.73 5 marketing strategies 600 320 30 60 20 0.79 4 owners’ influence prevail 350 320 30 140 30 0.66 6 state of nation economy 650 320 0 60 20 0.81 2 source: field survey, 2014. in the kendall co-efficient of concordance (w) analysis being used to show whether the managers’ rankings were in perfect agreement; the maximum statistical responses of 20 were randomly selected from the 260 managers using the table of random numbers in microsoft excel. the degree of association among k sets of ranking (very important:5, important:4. undecided:3. less important:2, and unimportant: 1) of n ( 6 variables specified in table one) were put in k by n matrix form (table 3). using the formula, � = 0.0678; calculated � = 475.02 while � from the statistical table at 5% level = 764.4 then it could be inferred that (since the � from the table was greater than � calculated) the managers’ sets of ranking were independent; and � = 0.0678 showed that maximum disagreement exist among the property managers in the market parameters used to give advice to property owners /investors in the study area. market cycle position in the quality of property managers’ advice in victoria … 107 table 4. randomly selected 20 responses for concordance scores by managers rank feasibility &viability market trends market cycle marketing strategies owners’ influence nation economy very important:5 important: 4 undecided: 3 less important 2 not important 1 �� �� − �!"""# $ 50 28 00 04 01 83 8.07 85 08 00 00 01 94 191.55 35 20 00 08 04 67 173.19 40 32 03 02 02 79 1.35 40 20 03 06 03 72 66.75 75 04 00 06 01 86 34.11 source: field survey, 2014. 6. conclusions this study had provided useful hints on the relevance of property market cycles in the office property investment market. it had been empirically deduced that demand and supply factors were key indicators of commercial office property market cycles, and their condition determined each of the stages that could be experienced in the market cycle. hence, the property managers must have the knowledge of the market cycle in order to give appropriate advice that must be time specific to their clients/ property owners during letting and management of the office property. the determination of the market position was based on the decision rule earlier established in theory concerning the features expected in each phase of the market cycles. it must be noted that the cyclical nature of the cycle experienced in the study area was steep in slopes because of long period of expansion phase between 2002 and 2007 periods. the phases were not proportionately uniform in this study, hence the advice to give at a particular period or years must be defensible and justified. the managers’ rating revealed lack of knowledge and application of the market cycle indicators; and that managers lack data storage and applied research credibility which could bear on their quality of advice on when to let, purchase or sell, start a new development or convert existinguse, or wait for ripe period. the second analysis inferred that there was no significant agreement at 5% level in the ranking of the variables managers considered while giving advice to their clients; an evidence of lack of cooperation among managers in the study area. hence, property managers or analysts must embrace collaboration and create research units that monitored property transactions over a long period of their firms establishment, generate descriptive analysis of such data that would subsequently lead to informed and explicit judgment in their dealing with clients. in addition, government policy formulation in construction industry, economic reforms and empowerments must draw their strength from research findings and the professionals in the built environment must be involved in the implementation of their economic development policies. 108 rasidat adejoke oladapo, abedakin simeon asaju references appraisal institute (2001). the dictionary of real estate appraisal .4th edition. chicago: library of congress cataloguing in-publication. barras, r. (1994). property and the economic cycle: building cycles revisited. journal of property research, 11(3), 183-197. baum, a. (1996). long term performance data for uk commercial property. brown, g., & kim, h.l. (2001). cyclical relationship between commercial real estate and property stock prices. journal of property research, 18(4), 309-320. clayton, j. (1996). market fundamentals risk and the canadian property cycle: implication for property valuation and investment decisions. journal of real estate research, 12 (3), 347-367. dipasquale, d., & wheaton, w. (1996). urban economics and real estate markets. new jersey, nj: prentice hall. kaiser, r. (1997). the long cycle in real estate. journal of real estate research, 14(3), 233-257. lagos street maps (2008). lagos street map. lagos: west african book publishers limited. lawal, m.i. (2000). estate development practice in nigeria. lagos: ilco books and publishers. oladapo, r.a. (2000). analysis of office property rental market in akure. nigeria: unpublished m. tech thesis, federal university of technology akure. omuojine, e.o. (1994). property market in nigeria, analysis and perspective. the estate surveyors and valuers, 18(1), 15-21. oyebanji, a.o. (2003). principles of land use economics. lagos: cepdm. pyrr, s.a. (1999). real estate cycle and their strategic implications for investors and portfolio: managing in the global economy. journal of real estate reseaerch,18(1), 768 pyrr, s.a., & born, w.l. (1996). real property valuation in a changing economy and market cycle. the appraisal journal, 64(1),14-26. rics (1999). the u.k. property cycle a history from 1921 to 1997. london: the royal institution of chartered surveyors. scott, p., & guy, j. (2000). cycles and steps in british commercial property values. portsmouth: university of portsmouth. stephen, l., & steven, d. (2002). country, sector and regional factors in european property returns. greenlands: the university of reading business school. centre for real estate research (crer). trass, z. (2004). global real estate markets – cycles and fundamentals. cambridge: national bureau of economic research. wang, p. (2003). a frequency domain analysis of commonm cycle in property and related sectors. journal of real estate research, 25(3), 325-346. whitten, r.g. (1987). riding the inflation cycle. real estate today, 42-48. ier-09-02-03-pp035--2144-evans,trapczynski 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.03 the role and antecedents of contextual intelligence in complex decision-making environments: the case of the pharmaceutical/biotech sector richard evans, piotr trąpczyński a b s t r a c t objective: the objective of this article is to explore the concept of contextual intelligence (ci) as an important individual trait in complex decision-making environments and to understand its antecedents. research design & methods: we surveyed 52 professionals from the pharmaceutical/biotech sector to explore the antecedents of ci behaviours by using spearman’s rho correlation analysis, student’s t-tests, and a two-stage cluster analysis. findings: gender does not appear to differentiate the level of ci, while age is only negatively correlated with future-minded behaviour. respondents with doctorate education were characterised by a higher level of communitarian behaviours than those with lower education qualification attainment. implications & recommendations: in roles which are subject to vuca (volatility, uncertainty, complexity, and ambiguity) conditions, the integration of linguistics, cultural awareness, and analytical abilities are important besides interpersonal skills, especially in face-to-face or virtual interactions. contribution & value added: our study provides a novel empirical contribution to the concept of ci through an exploratory study of medical affairs professionals and their self-reported ci behaviour profiles, including several individual-level characteristics. article type: research article keywords: contextual intelligence; decision-making; vuca; complex environments; decision-maker characteristics jel codes: d81, d91, m16 received: 2 january 2023 revised: 6 march 2023 accepted: 21 march 2023 suggested citation: evans, r., & trąpczyński, p. (2023). the role and antecedents of contextual intelligence in complex decisionmaking environments: the case of the pharmaceutical/biotech sector. international entrepreneurship review, 9(2), 35-48. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.03 introduction scholars have long called for increased attention to the context of decision-making (elbanna & child, 2007; elbanna et al., 2020; hough & white, 2003; shepherd & rudd, 2014). in particular for strategic decisions which can be regarded as ‘ill-structured, nonroutine, uncertain and pervasive’ (shepherd & rudd, 2014, p. 340), the context which needs to be taken into account pertains to the top management team (tmt), strategic decision-specific characteristics, the external environment, or the characteristics of the firm itself. while scholars have long urged to pay more attention to the context in different areas, such as strategy, management or entrepreneurship, the relevance of considering contextual variables in international entrepreneurship (ie) and international business (ib) studies has surfaced relatively recently (child, 2009; child et al., 2022; elbanna et al., 2020; reuber et al., 2017; teagarden et al., 2018). in the field of ib, this context is particularly complex, as decision-makers are confronted with several diverse and interrelated economic, cultural, institutional, political, social, and technological as well as other environments across national and organisational borders (child et al., 2022). international entrepreneurship review ri e 36 | richard evans, piotr trąpczyński shapiro, von glinow and xiao (shapiro et al., 2007) coined the term ‘polycontextuality,’ which refers to multiple and qualitatively different contexts embedded within one another, which contribute to individuals’ – and thus organisations’ – enactment of their situation. with regard to the aforesaid external context, firms have to operate in a complex environment which may be described as a vuca, i.e. characterised by volatility, uncertainty, complexity, and ambiguity (breen, 2017; sarkar, 2016). it is in turbulent environments where kutz and bamford-wade (2013) argue that the relevance of monitoring and responding proactively to the behaviour of other people with appropriate adaptation matters in particular, since the notion of context pertains to the interactions and interdependencies among and between individuals within an organisation and beyond it. thus, an important characteristic of decision makers can be referred to as contextual intelligence (ci), which ‘is the awareness of the interactions between and movement among these agents which, ultimately informs behaviour in a socially complex environment’ (kutz & bamford-wade, 2013, p. 67). meanwhile, a lot of research acknowledging the relevance of the ‘micro-foundations of strategy within international entrepreneurship or international business focuses on the demographic characteristics of decision-makers, such as gender, age, educational background, language skills, or cognitive styles (elbanna, child, & hsieh, 2020; kiss, williams, & houghton, 2013; maitland & sammartino, 2015; shepherd & rudd, 2014). some studies investigated the effects of managers’ psychological characteristics on decision processes, including the locus of control, need for achievement, risk-taking propensity, proactiveness or global mindset (elbanna et al., 2020). however, contextual intelligence (ci) has not been examined for its relevance to international entrepreneurship or international business, although its relevance has been prominently acknowledged (khanna, 2014; khanna, 2015). in the meantime, it has been reported as an important leadership skill which can be conducive to ‘identifying external and internal influences that are not immediately obvious’ (kutz & stiltner, 2022, p. 2). kutz and stiltner (2022) investigated the ci behaviours of athletic trainers practising in the united states of america, with particular attention to differences related to respondent characteristics of the ci behaviours. they found that the most notable difference was athletic trainers with less experience and/or less education reported practising several ci behaviours less than more educated or more experienced respondents. however, there were no differences between males and females. kutz et al. (2017) studied healthcare managers and found, among other things, that female healthcare managers with bachelor’s degrees reported practice of four ci behaviours more frequently than those with some college/technical training, and in three cases those with masters’ degrees more frequently than those with some college/technical training. however, the results with regard to age and education differed for specific dimensions, with no consistent patterns which could be generalised. given the aforesaid paucity of research considering decision-maker characteristics of particular relevance, especially in the vuca environment, in the current exploratory article, we aim to: − delineate the practice frequency of ci by medical affairs (ma) professionals operating in a complex and dynamic contextual environment; − describe differences according to respondent characteristics to explore the antecedents to ci behaviours. we address these objectives in the empirical context of ma professionals from the pharmaceutical/biotech industry whose role is to co-operate and communicate with healthcare professionals (hcp). the definition of ‘health’ that we use is a social construct described by the world health organisation (who) as ‘a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity’ (who, 1946). this is clearly a complex and contextual definition given that we are all unique due to the genetic heterogeneity of the human race, which while being an ally in the ongoing and omnipresent struggle against pathogens, makes medical or clinical decision-making more complex. in this context, the predominantly positivist approach of scientific realism may be challenged in conditions of making healthcare decisions requiring extrapolation of study data for example due to study design which may lead to ambiguity or uncertainty. an interpretivist approach may be more conceptually suited to dealing with data interpretation and discussive communications around the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 37 further understanding and application in healthcare decision-making and the development of perspectives required for the extrapolation of study results to inform individual healthcare decisions. thus, in reality, it is important to emphasise interpersonal and communication skills which could further enhance ma communications with hcps regarding the translation of scientific research aimed at explaining, discussing, and understanding how this may apply to healthcare decisions and bring relevant feedback on insights from hcps which companies may act on. the paper is structured as follows. we will first present the concept of ci and discuss its different applications. subsequently, we will elaborate on the methodology of our exploratory study and on kutz’s (2017) operationalisation of ci. we will then present our empirical findings and finally, we will discuss their relevance for international business and entrepreneurship. literature review contextual intelligence was described by sternberg (1985) under the concept of practical intelligence, where context-competent individuals showed abilities to easily fit into new surroundings, adapt to the surroundings and be able to manage the surroundings as appropriate which he classified as a contextual sub-theory of intelligence (sternberg, 1985, p. 45). this concept was further distilled by terenzini (1993). given the advances in it, the growing pace of internationalisation, and the pursuit of increased decision-making effectiveness, terenzini (1993) implies that there are three forms of personal competence required besides organisational understanding: − tier 1 – technical/analytical intelligence; − tier 2 – issues intelligence; − tier 3 – contextual intelligence (ci). tier 1 appears to be related to a cognitive construct, given that it relates to factual knowledge/information and analytical and methodological competencies and skills for modelling, which may be taken to represent the intelligence quotient (iq). tier 2 relates to generic and generalisable organisational and interpersonal skills which are necessary to function effectively which, for modelling, may be aligned with emotional intelligence (eq). the author proposes that tier 1 intelligence precedes tier 2 intelligence. tier 3, or, the ‘crowning form,’ represents the experiential knowledge or wisdom attributes with the other foundational tiers to facilitate real people taking actual decisions by individuals who earn themselves legitimacy, trust, and respect based on their profiles. this aspect of decision-making or formulation and implementation of an action plan is further described by motamedi (2018) as ‘contextual competence’ which he describes as comprising the hybridisation of ci and development of an action plan. khanna (khanna, 2014; khanna, 2015) described ci as the ability to understand the limits of our knowledge and to adapt that knowledge to a context different from the one in which it was developed, which may be interpreted as a feature of being able to deal with complexity by applying a concept which appears to be an experiential or tacit knowledge or a feature of an individual showing an ability somewhat similar to experiential innervation. in his publication in 2014 (khanna, 2014), he also stresses the need for managers to develop experience or knowledge of local context from their own perspective rather than relying on conventional market research. khanna (khanna, 2014) published his perspective on the relationship between theory learned in business schools and practice, noting that many people then overestimate the role of such theory when looking to succeed in international business and entrepreneurship due to differing conditions which exist and are difficult to codify. he further cites the lack of ci as being a contributor to high failure rates regarding cross-border businesses whereas having knowledge of success in a country may not be a significant factor to predict business success in other countries. it is clear that in some aspects of life, knowing facts and deciding in certain scenarios or areas of life is very easy but in the field of international business and entrepreneurship or discussions around health the context is complex, and we need to understand the limits of our knowledge. with this in 38 | richard evans, piotr trąpczyński mind, being able to call on and apply ci is a universally important skill when dealing with vuca conditions and this includes situations when there may be several ‘right answers,’ but ci will seek to identify and focus on the best answer or option to implement (kutz, 2017, p. 14). kutz and bamford-wade (2013) reported that ci is a model which facilitates leadership and improvement of performance in complex, transforming environments which according to knight et al. (1997) represents a better predictor than iq in real-life scenarios. noteworthy, ci is differentiated from emotional intelligence (eq) through the application of good judgement and intuitive insights especially in the environment of non-linear relationships (kutz & bamford-wade, 2013; nye, 2008). while the concept of ci was previously published, kutz identified specific behaviours related to it (kutz, 2017; kutz & bamford-wade, 2013). the contextual intelligence framework is a circumplex based on 12 behaviours organised around three time-orientations (i.e. hindsight, insight, and foresight), called 3d thinking, which in turn are grouped according to three meta-skills (complexity thinking, synchronicity, and tacit awareness) (kutz, 2017; kutz & bamford-wade, 2013). this operationalisation of ci will be used in our exploratory study described in the ensuing sections. with regard to medical education, there is a major challenge to academic constructs related to the clinical practice of systems thinking at the level of an individual patient which may lead to challenges when working with complex scenarios where benefit may be achieved through deviation from mechanistic guidelines (paes, 2019). these mechanistic guidelines do of course have validity in certain non-complex scenarios but there is also a need to be able to act in a non-linear fashion when appropriate. overall, this interface between theory and practice does raise questions about the level or balance of educational attainment required for particular roles versus experience. especially, when these may not be major actors in the final decision-making. this is of course a major area of differentiation between medicine and ib given that even after discussion of certain treatments with a physician the patient may still decline treatment, whereas in business the actions are more controlled and implemented based on the decisions taken. despite recent evidence supporting females attaining higher grades in school subjects, we still see evidence of under-representation for females in stem subjects (science, technology, engineering, and mathematics) which the authors report as being multifactorial (verdugo-castro et al., 2022). given this scenario, a vital research question arises as to the profiles of ci in females compared to males in light of the hybridisation required to effectively implement praxis in the fields of complex decision-making requirements. thus far, only kutz et al. (2017) investigated differences in ci of females with different levels of education, while kutz and stiltner (2022) looked into differences between education level, experience level, and the number of credentials. we followed these research efforts in the context of the pharmaceutical/biotech sector to address the research questions of how ci behaviours differ between: rq1: gender; rq2: age; rq3: education level; rq4: area of study (related to the context, i.e. medical and healthcare, or unrelated). research methodology empirical setting and data collection one response to engage and support healthcare decision-making by hcps in healthcare industries from the pharmaceutical, biotech, and medical device sectors has been to develop and implement a medical affairs (ma) function which has a major role in communicating scientific or medical information to and from hcps in a fair, balanced, and scientifically accurate framework. core requirements for roles in ma are usually to hold an advanced degree and have the ability to show strong interpersonal skills and be able to communicate scientific and technical data effectively (theron et al., 2021). typical qualifications for these roles include physicians, pharmacists, and mscor phdlevel scientists; other profiles supplementary to medicine may also be considered. the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 39 training for these roles is usually delivered by the employing company and covers disease area and therapeutics, compliance including pharmacovigilance, company product training, and any additional legal/regulatory or company standard operating procedures required to perform the defined role they are employed to do. there is currently no additional required certification for roles in ma apart from those covered under typical qualifications. the ma function is a hybrid department which includes both face-to-face functional roles (usually field-based as medical science liaisons (msl), or hybrid including head office/field-based roles) or non-hcp facing roles which includes the medical information (mi) service. the challenges of engaging with hcps in order to communicate scientific or medical data dictate that soft/human skills would also play a very important part, especially when engaging in face-to-face or virtual encounters with hcps. these skills may also improve opportunities for further career development in a corporate and/or internationally mobile profession within ma function and life. a non-experimental descriptive survey of ma professionals’ self-reported behaviours was conducted utilising a cohort based on a sample of linkedin networked professionals from the pharmaceutical and biotech sectors. the survey was targeted mainly at ma professionals. however, some responses were collected from medical, commercial, global marketing, or medical communications functions depending on the respondents’ description of responsibilities which may differ across organisations. the data collection took place in october 2021 and resulted in an effective sample size of n=51. the objective of the convenience sampling was to account for the role of such respondent characteristics as gender, age, and the level and field of education. the distribution of these characteristics is provided in table 1. table 1. characteristics of the respondents characteristics n (%) gender (n=51) female 22 (43) male 29 (57) age range (yrs) 25-34 8 (16) 35-44 9 (18) 45-54 22 (43) 55-64 12 (24) highest level of academic qualification obtained bachelor’s degree 1 (2) master’s degree 20 (39) doctorate 30 (59) field of highest educational attainment business 1 (2) healthcare 13 (25) medicine 13 (25) pharmacy 5 (10) science 19 (37) current role function commercial 1 (2) medical 11 (22) medical affairs 37 (73) other global marketing 1 (2) medical communications 1 (2) source: own elaboration of the survey data. 40 | richard evans, piotr trąpczyński data operationalisation the contextual intelligence profile (cip™) tool used had content validity established in a previous publication (kutz et al., 2017) and was developed by matthew kutz, who represents his framework for ci as a circumplex representing three meta-skills described as complexity thinking, synchronicity, and tacit awareness related to time-oriented descriptors of foresight (the ability to articulate a realistic plan for an ideal future), hindsight (the ability to use past experiences to their full advantage), and insight (the ability to understand what influences the present moment) which he further describes as 3d thinking and these are further defined through 12 ci behaviours aligning four behaviours per 3d thinking descriptor (kutz, 2017). kutz originally identified the 12 ci behaviours following a series of research projects which focused on identifying important leadership behaviours regardless of industry, job, or rank in an organization (kutz, 2017). he describes ci as ‘the ability to demonstrate the skill to discern, transition between, and respond to many different contexts’ (kutz, 2017, p. 31). moreover, the 12 behaviours comprise ci when they are practised en-masse as it is the sum of these parts and not individual behaviours which demonstrate ci in practice (kutz, 2017, p. 37–50). the details of the measurement instrument are provided in table 2. table 2. ci behaviours’ conceptual framework 3d thinking dimension ci behaviour ci description foresight diagnoses context awareness and understanding of the environment related to people and surroundings related to how they may influence each other. change agent ability to ask or raise difficult or challenging questions to introduce or do things differently through readily supporting with full confidence, highlighting the danger of not changing and also having an open mind for further continuous improvements. futureminded ability and self-awareness as to when they can see and communicate a clear plan aimed at overcoming obstacles and/or contradictions which may of course change as well as when to consult others to help fill any gaps in the plan(s). intentional leadership a keen self-awareness of leadership style and personal preferences in order to learn and adopt additional appropriate leadership styles in advance of being required. hindsight constructive use of influence accurate interpretation based on previous experience of which power (legitimate, expert, referent, coercive, reward) is likely to be most effective with certain individuals and/or situations. critical thinker a high degree of self-awareness to recognise limitations and bias in their perspectives but readily embrace complexity and new ideas through critical analysis of the past and the ability to innervate experiences. influencer differentiated from ‘constructive use of influence’ focusing on the use of interpersonal skills, previous success and empathy to communicate your perspective and building rapport to enable/inform awareness of whether the message is received. consensus builder aligning people with different perspectives and/or competing values around a collaborative solution through the appropriate use of questions and harmonising the different perspectives into a good-faith effort. insight communitarian a personal trait which is focused on active support for a community and the connection or interactions between self and the community with which you may identify with based on deeply-held beliefs. mission minded alignment with corporate equity and reputation with a heightened awareness of how the performance and actions of self and/or others may affect perceptions of the employing organisation. appreciates diverse ideas demonstrating courage to listen to alternative or additional ideas of people who may have different perspectives to yours in a sincere way which builds respect even in an environment of disagreement, conflicting, or different ideas. multicultural leadership a leadership trait which demonstrates empathy to try to understand differences in cultures, gender and ethnicity in a demonstration of authenticity, humility and appreciation that context matters. source: own elaboration based on kutz (2017). the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 41 to address the research objectives formulated at the outset, we conducted statistical analyses using the ibm spss statistics version 25 package. using this tool, spearman’s rho correlation analysis and student’s t-tests as well as a two-stage cluster analysis were performed. the classic threshold α = 0.05 was adopted as the level of statistical significance. prior to conducting all analyses, the data set was analysed for missing values, revealing that they were random. thus, stochastic regression imputation (simple imputation) was used. to prepare the data for analysis, first, the distributions of all variables were verified. basic descriptive statistics were calculated together with the shapiro-wilk test. due to the presence of outliers exceeding the third standard deviation, they were removed and replaced with the next closest values in the set. the results of the analysis are presented in table 3 for the main dimensions of the ci tool and the specific behaviours, respectively. table 3. descriptive statistics with the shapiro-wilk test variables m me sd sk. kurt. min. max. w p hindsight 65.82 68.00 11.44 -0.47 0.47 31.00 88.00 0.98 0.514 foresight 65.67 67.00 11.77 -0.27 -0.50 39.00 90.00 0.98 0.551 insight 64.04 66.00 11.79 -0.98 1.08 29.00 83.00 0.94 0.010 communitarian 13.59 14.00 4.35 -0.49 -0.86 4.00 20.00 0.94 0.008 diagnoses context 16.94 18.00 3.46 -0.65 -0.23 8.00 22.00 0.94 0.018 consensus builder 15.94 16.00 3.23 -0.55 0.48 7.00 23.00 0.97 0.146 mission minded 14.77 15.00 4.11 -0.59 -0.19 5.00 22.00 0.96 0.066 embraces diverse ideas 17.37 17.00 3.61 -0.27 -0.66 9.00 24.00 0.97 0.181 influencer 16.86 18.00 3.27 -0.17 -0.31 10.00 24.00 0.97 0.319 critical thinker 16.94 17.00 3.02 -0.38 0.48 9.00 23.00 0.97 0.251 multicultural leadership 18.47 19.00 3.19 -0.52 -0.08 10.00 24.00 0.96 0.125 future minded 16.82 17.00 3.29 -0.25 -0.71 10.00 23.00 0.97 0.144 change agent 15.90 16.00 3.76 -0.27 -0.33 7.00 24.00 0.97 0.265 intentional leadership 16.00 16.00 3.92 -0.53 0.42 4.00 23.00 0.97 0.208 constructive influence 16.24 17.00 3.43 -0.45 0.06 6.00 22.00 0.96 0.082 source: own elaboration of the survey data. the distribution normality tests showed that the distributions of most variables were close to the gaussian curve. only the communitarian and diagnoses context indicators of ci were distant from the normal distribution (p <0.05). however, the skews did not exceed the absolute value of 1. this indicates a distribution with a slight level of asymmetry. therefore, the ensuing analyses were based on parametric tests. results and discussion relationships between contextual intelligence and sociodemographic variables to explore how sociodemographic variables are related to ci, both a series of student’s t-tests for independent samples and an analysis of spearman’s rho correlation were performed, whereby gender differences were tested first. the conducted student’s t-test for independent samples revealed no statistically significant effects. this means that gender did not appear to differentiate the level of ci, neither for the main dimensions nor for specific behaviours (table 4). subsequently, the analyses of spearman’s rho correlation between age and indicators of ci were performed. table 5 presents the results of this analysis. the analysis showed that age was only related to the contextual intelligence behaviour of future minded. the relationship was negative and moderate. it follows that the older the respondents were, the lower the intensity of this ci behaviour among them. the other correlations were statistically insignificant. in the next step, it was verified whether the level of education differentiates the intensity of behaviour related to contextual intelligence. bachelor’s education (n = 1) and graduate education (n = 20) were combined for the analyses. student’s t-tests were performed again for independent samples (table 6). 42 | richard evans, piotr trąpczyński table 4. gender differences in ci variables male (n = 29) female (n = 22) t p 95% ci cohen’s d m sd m sd ll ul hindsight 65.03 12.85 66.86 9.46 -0.56 0.577 -8.38 4.72 0.16 foresight 65.65 12.50 65.68 11.03 -0.01 0.993 -6.78 6.73 0.00 insight 63.45 13.68 64.82 8.97 -0.41 0.686 -8.12 5.39 0.12 communitarian 13.24 4.83 14.05 3.68 -0.67 0.503 -3.20 1.59 0.18 diagnoses context 16.76 3.65 17.18 3.25 -0.43 0.668 -2.40 1.56 0.12 consensus builder 15.86 3.46 16.09 2.83 -0.25 0.802 -2.05 1.59 0.07 mission minded 15.00 4.04 14.45 4.26 0.47 0.643 -1.81 2.90 0.13 embraces diverse ideas 17.45 3.94 17.27 3.21 0.17 0.865 -1.90 2.25 0.05 influencer 16.72 3.56 17.05 2.90 -0.34 0.732 -2.19 1.55 0.10 critical thinker 16.90 3.45 17.00 2.43 -0.13 0.901 -1.76 1.55 0.03 multicultural leadership 18.03 3.52 19.05 2.66 -1.12 0.267 -2.82 0.80 0.32 future minded 17.07 3.52 16.50 3.00 0.61 0.546 -1.31 2.45 0.17 change agent 16.34 3.83 15.32 3.68 0.96 0.340 -1.11 3.17 0.27 intentional leadership 15.48 4.32 16.68 3.29 -1.08 0.284 -3.42 1.02 0.31 constructive influence 15.79 3.58 16.82 3.20 -1.06 0.295 -2.97 0.92 0.30 source: own elaboration of the survey data. table 5. age differences in ci variables statistics age hindsight spearman’s rho -0.14 significance 0.317 foresight spearman’s rho -0.17 significance 0.244 insight spearman’s rho -0.12 significance 0.412 communitarian spearman’s rho -0.05 significance 0.703 diagnoses context spearman’s rho -0.08 significance 0.570 consensus builder spearman’s rho -0.10 significance 0.469 mission minded spearman’s rho -0.19 significance 0.192 embraces diverse ideas spearman’s rho -0.11 significance 0.428 influencer spearman’s rho -0.12 significance 0.391 critical thinker spearman’s rho -0.11 significance 0.457 multicultural leadership spearman’s rho -0.06 significance 0.676 future minded spearman’s rho -0.30 significance 0.031 change agent spearman’s rho -0.01 significance 0.951 intentional leadership spearman’s rho -0.13 significance 0.358 constructive influence spearman’s rho -0.10 significance 0.488 source: own elaboration of the survey data. the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 43 table 6. differences in ci dimensions depending on the level of education variables bachelor’s & master degree (n = 21) doctorate (n = 30) t p 95% ci cohen’s d m sd m sd ll ul hindsight 67.38 10.32 64.73 12.22 0.81 0.422 -3.92 9.21 0.23 foresight 66.19 10.95 65.30 12.49 0.26 0.793 -5.90 7.69 0.08 insight 62.67 8.21 66.27 11.14 -1.26 0.214 -9.35 2.14 0.36 communitarian 11.33 3.92 15.17 3.97 -3.41 0.001 -6.09 -1.57 0.97 diagnoses context 16.57 3.30 17.20 3.60 -0.63 0.529 -2.62 1.36 0.18 consensus builder 16.38 2.82 15.63 3.50 0.81 0.421 -1.10 2.60 0.23 mission minded 14.57 4.25 14.90 4.07 -0.28 0.781 -2.70 2.04 0.08 embraces diverse ideas 17.43 3.44 17.33 3.78 0.09 0.927 -1.99 2.18 0.03 influencer 17.57 3.38 16.37 3.15 1.30 0.198 -0.65 3.06 0.37 critical thinker 16.33 3.14 17.37 2.92 -1.21 0.233 -2.75 0.69 0.34 multicultural leadership 18.10 3.13 18.73 3.26 -0.70 0.488 -2.47 1.20 0.20 future minded 16.90 3.42 16.77 3.26 0.15 0.884 -1.76 2.04 0.04 change agent 16.24 3.75 15.67 3.82 0.53 0.599 -1.60 2.74 0.15 intentional leadership 16.48 2.79 15.67 4.57 0.78 0.437 -1.26 2.88 0.21 constructive influence 17.10 3.03 15.63 3.61 1.52 0.135 -0.47 3.40 0.43 source: own elaboration of the survey data. only the communitarian index showed clear differences. the recorded effect was very powerful. comparing the means, respondents with doctorate education were characterised by a higher level of communitarian behaviours than those with lower educational attainment. the remaining indicators of ci were not differentiated by the education of the respondents. finally, we verified whether there were differences in the behaviour of ci depending on the field in which the respondents completed their education. for our analyses, the fields of medicine (n = 13) and health care (n = 13) were combined into one group and compared with the fields of science or other fields: economics (n = 1), pharmacy (n = 5), and science (n = 19). the results of the student’s ttests for independent samples turned out to be statistically insignificant for each variable. this means that medical subjects did not differ from research subjects in terms of ci (table 7). table 7. differences in ci dimensions depending on the scientific area variables medicine & healthcare (n = 26) science & other (n = 25) t p 95% ci cohen’s d m sd m sd ll ul hindsight 64.96 11.92 66.72 11.09 -0.54 0.588 -8.25 4.73 0.15 foresight 66.15 12.38 65.16 11.34 0.30 0.766 -5.69 7.68 0.08 insight 62.92 13.54 65.20 9.80 -0.69 0.496 -8.95 4.40 0.19 communitarian 13.54 4.82 13.64 3.90 -0.08 0.935 -2.58 2.37 0.02 diagnoses context 16.88 3.23 17.00 3.74 -0.12 0.908 -2.08 1.85 0.03 consensus builder 16.00 3.73 15.88 2.68 0.13 0.896 -1.71 1.95 0.04 mission minded 14.73 3.83 14.80 4.45 -0.06 0.954 -2.40 2.27 0.02 embraces diverse ideas 16.65 3.84 18.12 3.27 -1.47 0.149 -3.48 0.54 0.41 influencer 16.65 2.78 17.08 3.75 -0.46 0.648 -2.30 1.44 0.13 critical thinker 17.04 3.03 16.84 3.08 0.23 0.817 -1.52 1.92 0.07 multicultural leadership 18.31 3.39 18.64 3.03 -0.37 0.714 -2.14 1.48 0.10 future minded 16.69 3.22 16.96 3.42 -0.29 0.775 -2.14 1.60 0.08 change agent 16.42 3.47 15.36 4.05 1.01 0.318 -1.06 3.18 0.28 intentional leadership 16.15 4.46 15.84 3.35 0.28 0.778 -1.91 2.54 0.08 constructive influence 15.58 3.25 16.92 3.53 -1.41 0.164 -3.25 0.57 0.40 source: own elaboration of the survey data. 44 | richard evans, piotr trąpczyński cluster analysis of ci to classify the groups from the studied sample in terms of their sociodemographic variables and the behaviour of ci, a two-stage cluster analysis was performed. the analyses included gender, education, and all indicators of ci. the analysis was set up to distinguish three clusters. the shilouette measure was 0.3, which indicates the correctness of group separation. the three cluster groups were evenly distributed: n = 17, 33.3%. figure 1 shows the distribution of these clusters. in the first cluster, people with a relatively low level of ci behaviours were identified. most of them were men with doctoral degrees. the second group included people with a high level of ci. they were also men who completed their education with a doctoral degree. the third cluster included people with a relatively moderate level of ci. they were mainly women with bachelor’s or master’s degree. table 8 provides detailed information on the prediction coefficients and the percentages of the factors. table 8. cluster characteristics extracted from the analysis in the studied sample predictors predictor relevance cluster 1 (n = 17; 33.3%) cluster 2 (n = 17; 33.3%) cluster 3 (n = 17; 33.3%) intentional leadership 1.00 11.94 19.29 16.76 constructive influence 0.90 12.71 18.82 17.18 education 0.79 doctorate (88.2%) doctorate (88.2%) bachelor & master degree (100%) influencer 0.78 13.65 19.18 17.76 diagnoses context 0.65 14.17 19.88 16.76 consensus builder 0.52 13.35 18.24 16.24 mission minded 0.51 11.59 17.76 14.94 critical thinker 0.49 15.00 19.41 16.41 future minded 0.46 14.41 19.18 16.88 change agent 0.33 13.47 18.24 16.00 embraces diverse ideas 0.24 15.42 19.12 17.76 multicultural leadership 0.23 16.82 20.24 18.35 communitarian 0.21 13.29 16.00 11.47 sex 0.07 male (70.6%) male (58.8%) female (58.8%) source: own elaboration of the survey data. to summarise, our study provides a novel empirical contribution to the concept of ci through an exploratory study of ma professionals and their ci behaviour while taking into account several individuallevel characteristics. it is interesting to observe the similarity observed between this group and female hospital managers (kutz et al., 2017) where ‘communitarian’ is reported as the lowest mean behaviour for both groups as well as showing statistically significant differences based on educational attainment comparing bachelor’s/master’s degrees versus doctorates (p = 0.001). this may require further research, especially when looked at from the perspective of maslow’s sixth tier of self-transcendence (venter, 2017) in which maslow describes this person as being someone who is freed from a ‘dichotomous way of thinking’ (maslow, 1968, p. 180) with potential to have global impact in which they are able to identify and understand different perspectives and not become infatuated with self (venter, 2017). the insights from this study can be summarised by regarding the reported frequencies of behaviours in comparison with the a priori ranges used in kutz et al. (2017) (table 9). our findings indicate that around 83.3% (10/12) of the ci behaviours were reported to be practised with very high or high frequency with only mission-minded and communitarian being reported as moderate or low respectively, which is where both of these behaviours were reported among us female hospital managers (kutz et al., 2017). the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 45 table 9. ranked ci behaviour frequencies (frequency ranges determined a priori as in kutz et al., 2017) source: own elaboration of the survey data. conclusions this peculiar empirical context with its complexity and the relevance of managerial skills pertaining to an understanding, interpretation, and appropriate reaction to the context can be regarded as a proxy for the broader notion of doing business in vuca environments. besides interpersonal skills, in roles which are subject to vuca conditions, the integration of linguistics, cultural awareness, and analytical abilities are important, especially in face-to-face or virtual interactions. noteworthy, as a concept, ci is very important in complex scenarios for individuals working in organisations as it enables them to appreciate and understand the specific aspects of the organisational culture and dynamics and thus improves the possibility to make better context-based decisions. furthermore, ci is important for decisions in the area of international entrepreneurship and business, because it may improve decision-makers’ understanding and ability to respond to the unique opportunities and challenges presented by the different scenarios which are likely to be unique with more than one correct answer or option available. indeed, the international activities of the firm are influenced by the external context, both of the foreign countries where the firm is operating and its home economy, as well as the internal context provided by the characteristics of the organisation itself and its members (child et al., 2022). this leads to the realisation that since firm internationalisation is a highly uncertain process and as decision-makers cope differently with the related uncertainty, the issues of cognitive limits, tolerance of risk and uncertainty, and experience are crucial factors determining strategic decisions (maitland & sammartino, 2015; niittymies & pajunen, 2020). extant research provides some evidence that these skills are crucial especially if the actors in the decision process have diverse cultural and educational backgrounds and experiences (kiss et al., 2013). however, while the vital importance of ci as a skill in an international environment has been already underlined (khanna, 2014; khanna, 2015), its use as an important individual characteristic of decision-makers which goes beyond the conventionally studied variables, such as age, education, or international experience is yet to take place. thus, talent management professionals within pharmaceutical/biotech and medical device and other industries should consider ci as an area which can help to identify and equip people who are more likely to develop as international leaders given the skills required for navigating a vuca environment in order to make improved or informed career development and/or internationalisation decisions. this descriptive, exploratory small sample size dataset of ma professionals currently working in the pharmaceutical/biotech environment carries a high risk of bias because of the likert scale, self-rating perception method, sample selection criteria, and generalisation of results; both in healthcare as well as dimension mean value very high (>= 16.75) high (15.50-16.74) moderate (14.41-15.49) low (<=14.40) communitarian 13.59 x diagnoses context 16.94 x consensus builder 15.94 x mission minded 14.77 x embraces diverse ideas 17.37 x influencer 16.86 x critical thinker 16.94 x multicultural leadership 18.47 x future minded 16.82 x change agent 15.90 x intentional leadership 16.00 x constructive influence 16.24 x 46 | richard evans, piotr trąpczyński other complex environments such as international business. future studies should consider the alignment of ci and leadership profiles aligned with positivist/interpretivist phenotypes in areas which explore the confirmation of ci as a key skill for complex decision-making in vuca environments such as healthcare, internationalisation, or portfolio management. scholars should also consider proposing a model which looks at the hypothetical relationship between iq, eq, and ci for personnel development. in addition to these avenues of exploration, it would be useful to further explore the 3d profiles given the potential importance of hindsight given that many entering roles in ma are likely to be recently qualified and as such, they may hypothetically have clear development requirements in order to communicate more effectively with senior, very experienced healthcare key opinion leaders; the same criteria need to be assessed and applied for people making ib and internationalisation/portfolio decisions. the rationale also supports experience which may illustrate previous success (with the caveat that each decision is likely to be unique) and the potential to implement what we describe as ‘experiential innervation’ which is the connecting of dots from your experience in different areas/conditions to hybridise a solution, which may also include nonlinear thinking. to sum up, this exploratory investigational study sought to raise awareness of contextual intelligence and suggest future questions and hypotheses to be explored in future research. it also reported that amongst ma professionals, ci behaviours are reported to be practised with high frequency – further research will be necessary to align and validate these behaviours in relation to role performance and positive outcomes in vuca decision-making environments such as healthcare and international business. references breen, j.m. (2017). leadership resilience in a vuca world. in r. elkington, m.v.d steege, j. glick-smith, & j.m. breen (eds.), visionary leadership in a turbulent world. emerald publishing limited. child, j. (2009). context, comparison, and methodology in chinese management research. management and organization review, 5, 57-73. https://doi.org/10.1111/j.1740-8784.2008.00136.x child, j., karmowska, j., & shenkar, o. (2022). the role of context in sme internationalization – a review. journal of world business, 57. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2021.101267 elbanna, s., & child, j. (2007). influences on strategic decision effectiveness: development and test of an integrative model. strategic management journal, 28, 431-453. https://doi.org/10.1002/smj.597 elbanna, s., hsieh, l., & child, j. (2020). contextualizing internationalization decision-making research in smes: towards an integration of existing studies. european management review, 17, 573-591. https://doi.org/10.1111/emre.12395 hough, j.r., & white, m.a. (2003). environmental dynamism and strategic decision-making rationality: an examination at the decision level. strategic management journal, 24(5), 481-489. retrieved from https://www.jstor.org/stable/20060548 on december 16, 2022. khanna, t. (2014). contextual intelligence. harvard business review, 92, 58-68. khanna, t. (2015). a case for contextual intelligence. management international review (mir), 55(2), 181-190. https://doi.org/10.1007/s11575-015-0241-z kiss, a.n., williams, d.w., & houghton, s.m. (2013). risk bias and the link between motivation and new venture post-entry international growth. international business review, 22(6), 1068-1078. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2013.02.007 knight, w.e., moore, m.e., & coperthwaite, c.a. (1997). institutional research: knowledge, skills, and perceptions of effectiveness. research in higher education, 38, 419-433. https://doi.org/10.1023/a:1024910409653 kutz, m., & stiltner, s. (2022). integration of contextual intelligence by sport medicine clinicians in the united states. international journal of healthcare management, 1-10. https://doi.org/10.1080/20479700.2022.2086722 kutz, m.r. (2017). contextual intelligence – how thinking in 3d can help resolve complexity, uncertainty and ambiguity, springer nature. kutz, m.r., ball, d.a., & carroll, g.k. (2017). contextual intelligence behaviors of female hospital managers in the united states. international journal of healthcare management, 11, 155-163. https://doi.org/10.1080/20479700.2017.1309819 the role and antecedents of contextual intelligence in complex… | 47 kutz, m.r., & bamford-wade, a. (2013). understanding contextual intelligence: a critical competency for today’s leaders emergence: complexity & organization, 15, 55-80. maitland, e., & sammartino, a. (2015). managerial cognition and internationalization. journal of international business studies, 46, 733-760. https://doi.org/10.1057/jibs.2015.9 maslow, a.h. (1968). toward a psychology of being. new york: van nostrand. motamedi, k. (2018). contextual competence. international journal of business and management, 6(1), 26-35. niittymies, a., & pajunen, k. (2020). cognitive foundations of firm internationalization: a systematic review and agenda for future research. international business review, 29, s0969593119309412. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2019.101654 nye, j. (2008). the powers to lead. oxford university press. paes, p. (2019). practical wisdom, a dormant character in medical education?. medical education, 53, 428-429. https://doi.org/10.1111/medu.13832 reuber, a.r., dimitratos, p., & kuivalainen, o. (2017). beyond categorization: new directions for theory development about entrepreneurial internationalization. journal of international business studies, 48(4), 411-422. https://doi.org/10.1057/s41267-017-0070-3 sarkar, a. (2016). we live in a vuca world: the importance of responsible leadership. development and learning in organizations: an international journal, 30, 9-12. https://doi.org/10.1108/dlo-07-2015-0062 shapiro, d.l., von glinow, m.a., & xiao, z. (2007). toward polycontextually sensitive research methods. management and organization review, 3, 129-152. https://doi.org/10.1111/j.1740-8784.2007.00058.x shepherd, n.g., & rudd, j.m. (2014). the influence of context on the strategic decision-making process: a review of the literature. international journal of management reviews, 16, 340-364. https://doi.org/10.1111/ijmr.12023 sternberg, r.j. (1985). beyond iq: a triarchic theory of human intelligence. cambridge university press. teagarden, m.b., von glinow, m.a., & mellahi, k. (2018). contextualizing international business research: enhancing rigor and relevance. journal of world business, 53(3), 303-306. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2017.09.001 terenzini, p.t. (1993). on the nature of institutional research and the knowledge and skills it requires. research in higher education, 34, 1-10. https://doi.org/10.1007/bf00991859 theron, p., britland, m., holder, d., ikeda, y., rewers, r.f., & tiku, a. (2021). promoting best practices for medical science liaisons position statement from the appa, ifapp, maps and msls. therapeutic innovation & regulatory science, 55, 1139-1144. https://doi.org/10.1007/s43441-021-00310-y venter, h. (2017). self-transcendence: maslow’s answer to cultural closeness. journal of innovation management, 4(4). https://doi.org/10.24840/2183-0606_004.004_0002 verdugo-castro, s., sánchez-gómez, m. c., & garcía-holgado, a. (2022). university students’ views regarding gender in stem studies: design and validation of an instrument. education and information technologies, 27, 12301-12336. https://doi.org/10.1007/s10639-022-11110-8 who (1946). constitution. retrieved from https://www.who.int/about/governance/constitution on december 16, 2022. 48 | richard evans, piotr trąpczyński authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. richard evans doctoral candidate at the poznań university of economics and business, holds, among others, an msc in oncology of the newcastle university and an mba of the university of wales. he has worked for over thirty years in the pharmaceutical industry across a range of both commercial and medical leadership roles at local country, regional, above-country, and global levels. he has maintained links with academia through his involvement as a previous external examiner for postgraduate courses for the chartered institute of personnel and development (cipd) at swansea metropolitan university, topra msc in regulatory science (pharmaceuticals and medical devices) at the university of hertfordshire, and currently for the msc in regulatory science at the university of hertfordshire. correspondence to: mr richard evans, ul. ikara 13, 60-407 poznań, poland e-mail: richard3vans@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-2388-094x piotr trąpczyńśki associate professor at the poznań university of economics and business, department of international competitiveness at the institute of international business and economics. his research interests include foreign direct investments and divestments, export performance and export exits, along with business models. he has published his research, among other things, in the journal of world business, journal of business research, international business review, european management journal or the european journal of international management. correspondence to: dr hab. piotr trąpczyński, prof. uep, department of international competitiveness, poznań university of economics and business, al. niepodległości 1, 61-875 poznań, poland, e-mail: piotr.trapczynski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8154-9174 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank dr matthew kutz for the academic permission to use his contextual intelligence profile (cip). the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ier-07-02-01-pp007--2021-wach 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.01 the evolution of the uppsala model: towards non-linearity of internationalization of firms1 krzysztof wach a b s t r a c t objective: the objective of the article is to synthesize the process of transforming the uppsala model of internationalization of the firm from the original one of 1977 to the most up-to-date model of globalization of 2017. research design & methods: this article is based on a literature review – primary sources presenting the concepts of johanson and vahlne as the authors of the uppsala models. findings: this article discusses a total of seven models proposed by johansson and vahlne (in the years 1977, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2017) with their various smooth extensions (1990, 2003, 2006, 2012) showing the way they were transformed and evolved. implications & recommendations: although stages models are often criticized in the literature, they are still widely used in empirical research. their successive modifications may attest to their universal character and timelessness. contribution & value added: the article compiles all the major models from johanson and vahlne, and sometimes also of their co-authors (ivarsson and schweizer), in one place, showing their common base and differentiating issues that differ in these models. article type: research article keywords: uppsala model; u-model; stages model; process theory of internationalization; incremental internationalization; network approach; international entrepreneurship jel codes: f23, m16 received: 19 february 2021 revised: 22 may 2021 accepted: 25 may 2021 suggested citation: wach, k. (2021). the evolution of the uppsala model: towards non-linearity of internationalization of firms. international entrepreneurship review, 7(2), 7-19. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0702.01 introduction the roots of stages models date back to the 1970s when, almost simultaneously, swedish and finnish researchers used the behavioural theory of the firm to explain the internalization behaviour. this group of theories is also referred to as nordic models (ruzzier, hisrich & antoncic, 2006, p. 482), or learning models (ibidem), but also process models (mejri & umemoto, 2010, p. 157), incremental models (coviello & mcauley, 1996; rundh, 2001, p. 319), sequential models (wickramasekera & oczkowski, 2006, p. 52), establishment chain models (crick, chaudhry, & batstone, 2001, p. 79), gradual theories (morgan & katsikeas, 1997, p. 72), evolutionary theories (ibidem), or process theories of internationalization (pti) (schwens, steinmetz, & kabst, 2010, p. 114) or just the swedish school. they are based on the phase (process) convention of corporate growth and development. their common feature is the sequential passage in the internationalization process through individual stages or phases, which together create a specific established order, and each subsequent stage is associated with greater involvement of the firm in international activities. ruzzier, hirsrich and antoncic (2006, p. 482) distinguished two basic stages models, which are most often referred to in the literature, namely the uppsala model (u-model) and the innovation-related model (i-model) (wach, 2016a). 1 this is an extended version of the previous article published in the polish language: (wach, 2017). international entrepreneurship review ri e 8 | krzysztof wach the origins of the stages models of firm-level internationalization date back to the mid-1970s and are associated with swedish researchers working in uppsala; hence the models, they proposed, are referred to as the uppsala models or u-models. “internationalization – according to the process view – is a process of increasing commitments to foreign operations” (johanson & vahlne, 2003, p. 90). the original uppsala model was subsequently developed by numerous authors; hence there are many hybrid models in the literature, especially in the extant literature from the 1980s and 1990s. recently, johanson and vahlne, as the original authors of this model, have proposed several modifications of their theoretical concept, and there are at least six such revised models of their authorship in the literature (not to mention a couple more minor extensions of the u-model). subsequent models were a response to emerging criticism and thus took into account newer theoretical approaches and frameworks developed later in the literature. this article aims to synthetically discuss the transformation process of the uppsala model of the firm-level internalization from the original 1977 model to the most recent the uppsala model of 2017. the article consists of four parts. the first part of this article describes the research methodology, including selecting reference sources. the second, main part, of this article undertakes a conceptual review of the literature. the third part elaborates on the critics of stages models. the fourth, final part of this study, summarises the whole article. material and methods this article is based on a literature review – primary sources presenting the concepts of jan johanson and jan-erik vahlne as the authors of the uppsala models. this article discusses a total of seven models proposed by johansson and vahlne (in the years 1977, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2017), sometimes also with their co-authors (ivarsson and schweizer), with their various smooth extensions (1990, 2003, 2006, 2012) showing the way they were transformed and evolved. the article elaborates on the available extant literature and desk research. this article uses a qualitative design of research based on a cause-effect analysis, along with predictive synthesis, modelling, induction, and description of the synthetic and the critic literature review. this study is descriptive, making use of a comparative analysis technique. literature review the primary uppsala model of 1977 johanson and vahlne (1974; 1977) are the authors of the uppsala model, although wiedersheim-paul also contributed to the development of this model (johanson & wiedersheim-paul, 1975). the internationalization of firms, in particular small and medium-sized enterprises is treated as an incremental process of international engagement as a result of the learning process, while incrementality is understood as a consequence of a series of decisions. this model assumes a stepwise expansion in four stages (johanson & wiedersheim-paul, 1975, p. 307): 1. no regular export activity; 2. exports via independent representatives (agents); 3. foreign sales subsidiaries; 4. foreign production/manufacturing subsidiaries. these four steps are related to the greater involvement of resources leading to different market experience and market knowledge. the first stage is manifested by the fact that the firm does not commit its resources to export activities, which means that it is not possible to obtain the required knowledge about foreign markets. the second stage, on the contrary, allows the firm to obtain regular information about foreign sales markets, which of course, is related to market involvement. the third stage is related to a controlled information channel that allows the firm to obtain information from the market. this stage also allows gaining direct experience about the resource factors determining the further internationalization process. finally, the fourth stage means even more resource involvement. johanson and the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 9 vahlne refer to this sequence or the order of the development operations of the firms in individual countries as an establishment chain. johanson and vahlne, expanding the model, made it more detailed by dividing the factors into state and change aspects (static/constant and dynamic variables). the essence of the model (figure 1) is therefore the state of internationalization, mathematically defined as ∆i = f (l ...). input constant variables (market knowledge and market commitment) influence dynamic variables (commitment decisions and current activity). the level of internationalization depends on the accompanying risk (johanson & vahlne, 1977, p. 30), written mathematically as: �� = �� + �� (1) where: �� existing market risk situation on � market; �� existing market commitment; �� existing market uncertainty. as a result of the dynamic step-by-step process, there is an increase in risk �∆�� . the scale of further internationalization will therefore be limited by the market commitment �∆�� = �� ∙ ∆�� > 0 , while decisions themselves will be limited by uncertainty according to the formula ∆�� = ∆�� ∙ ��� + ∆�� + ∆�� ∙ �� < 0. forsgren (2015) underlines that that lack of knowledge about foreign markets is a significant obstacle to international operations. still, such knowledge can be acquired by a firm, which is a centre point and assumption of the uppsala model. figure 1. original uppsala model of 1977 source: (johanson & vahlne, 1977, p. 26; 1990, p. 12). the network uppsala model of 2009 meanwhile, johanson and vahlne (1990; 2003, 2006) proposed three extensions of their original model. johanson and vahlne (2003) underscored that institutional, economics and cultural barriers (literally fences as they called them), which are usually discussed in terms of psychic distance and cultural distance, are based on the country-market specifics. therefore, a business network model of internationalization might be helpful especially while explaining international new ventures. instead of country markets, it is necessary to focus on relationship building with customers or supplier firms in the widely understood international business environment (wach, 2016b; głodowska, pera & wach, 2016). johanson and vahlne (2009) proposed a modified version of their stages model from 1977 (a major revision), adapting it to the network approach (figure 2). this model assumes that the firm is embedded in an active network of interdependent actors. as in the original model, it contains four interrelated variables, two constants aspects related to knowledge storage and two dynamic variables related to knowledge flow. these variables condition a dynamic cumulative learning process, but also the firm’s commitment to trust (johanson & vahlne, 2009, p. 1423). an increasing level of knowledge has a positive market konowledge commitment decisions market commitment current activities change aspectsstate aspects 10 | krzysztof wach or negative impact on trust building. in relation to the original model, an important change is the introduction of the entrepreneurial theory primer manifested in recognition of opportunities to the knowledge. these opportunities constitute knowledge, constituting its subset, alongside needs, competences, strategies and network relations (johanson & vahlne, 2009, p. 1424). as the internationalization process occurs within a network, the variable ‘market commitment’ from the original model was replaced by the variable ‘network position’, as network relations condition the internationalization process. as one of the two dynamic variables, learning by building trust expresses the outcome of current activities. therefore, it contributes to an increase in knowledge. the last variable of the model was only supplemented in relation to the original concept with the attribute ‘relational’ to emphasize the key role of networks in the decision-making process (relationship commitment decisions). the network uppsala model of 2009 was announced the article of the decade and received the jibs decade award (verbeke, 2020). figure 2. network uppsala model of 2009 source: (johanson & vahlne, 2009, p. 1424). the entrepreneurial uppsala model of 2010 international entrepreneurship (ie), initiated and developed in the 1990s, has been blooming in the international business literature since the 2000s (wach, 2015a, 2015b, 2015c; głodowska, 2019; głodowska, maciejewski & wach, 2019a, 2019b; maciejewski & wach, 2019). one of the proofs of the growing popularity of international entrepreneurship models is the third, in chronological terms, modification of the uppsala model (1977, 2009, 2010), which is an attempt to operationalize the model of 2009 (figure 3). the modification consists of implementing entrepreneurship theory, at a relatively detailed level, which places this model undoubtedly in the international entrepreneurship approach in the international business research. the modified model is worth focusing only on the latest changes. the overall concept is based on the 2009 model. these elements are not discussed again as they have already been discussed above. the dynamic variables have been extended by a new one – the use of contingencies2 – which are not necessarily related to each other as they result from the nonlinear dynamics of the environment. schweizer, vahlne and johanson (2010, p. 365), as the authors of this revision, underscore that the model’s dynamics is two-sided, the static and dynamic variables interact. strategic decisions lead the firm into unknown markets, which are characterized by knightian uncertainty. high uncertainty forces firms to engage incrementally in new markets, with beneficial engagement as uncertainty levels are expected to decrease. entrepreneurial sensitivity causes firms to observe their environment, as radical changes in the environment can increase the level of uncertainty. experiential learning occurs between 2 the theory of entrepreneurship very often refers to contingencies, which is a reference to the philosophical theory of contingentism. these are the entrepreneur, the market opportunity, the organisation of the enterprise and the resources. between these variables there are interactions, but not based on necessity, but on the human subjectivity that characterises the entrepreneur. these interactions are the essence of the entrepreneurial process (wickham, 2006, p. 223). knowledge opportunities relationship commitment decisions network position learning, creating, and trust building change aspectsstate aspects the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 11 networked firms, and as trust and relationships increase, they engage together in the internationalization process. however, this can result in a two-part relationship in which partner firms lose their independence due to mutual adjustment, leading to mutual control. two-partner relationships intensify cooperation in the network, as the establishment of cooperation by one partner entails the other partner. figure 3. entrepreneurial uppsala model of 2010 source: (schweizer, vahlne & johanson, 2010, p. 365). the static variables have also been modified. both tangible and intangible resources are included in the analysis, and knowledge is understood here as the entrepreneurial knowledge and organizational knowledge. knowledge and the ability to discover market opportunities is the engine that drives the entrepreneurial process, which is the key element of the model from the entrepreneurial perspective. schweizer, vahlne and johanson (2010, p. 346) emphasize the crucial role of identifying market opportunities as the quintessence of entrepreneurship. in the model, this factor is treated as recognition of the value of new information and ideas, which often occurs accidentally (accidental discovery) in the sense of kirzner. the mechanism of the other two variables is analogous to the previous model, although they are explained in the stream of entrepreneurship theory. the decision-making process underlying relational decision-making commitment is expressed in the dynamic variable ‘relationship commitment decision’ (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, p. 347). this is considered through the concept of effectuation as opposed to causation (pawęta, 2016). the concept of effectuation process was introduced into entrepreneurship theory by sarasvathy (2001)3 and further developed together with drew (drew & sarvasvathy, 2002). the entrepreneur is identified in this concept with the effectuator. the perspective of the effectuation process, originally developed to explain the mechanism of new venture formation, has been used by the authors of the uppsala entrepreneurial model to analyze the decision-making process regarding the internationalization of a networked firm (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, p. 347). the modified model also uses 3 according to sarasvathy (2001, p. 245) effectuation processes use a set of given means and focus on the choice between possible effects that can be created from that set of means. in other words, it is therefore a set of entrepreneurial decision rules that can be applied in situations of uncertainty. in contrast, causation processes use a given partisan effect and focus on choosing between the means of creating that effect, which, in simple terms, describes decision-making using heuristic methods rooted in forecasting. knowledge opportunities entrepreneurial capabilities relationship commitment decisions network position learning creating trust building exploiting contingencies change aspectsstate aspects 12 | krzysztof wach the entrepreneurial concept of dynamic capabilities as a strategic and organizational process that creates value in dynamic markets by appropriately transforming resources into new value-creating strategies (schweizer, vahlne, & johanson, 2010, p. 349). vahlne, schweizer and johanson (2012) developed also the extension of this model focusing on the network position and eliminating entrepreneurial contingencies. the first globalization uppsala model of 2011: network coordination due to the growing popularity of globalization processes in the economy, and especially the global dimension of business in the 1980s and 1990s, vahlne, ivarsson and johanson (2011) decided to develop the uppsala variant of the firm globalization process, in which the globalization is understood as an attempt to optimize business operations in terms of configuration and coordination of systems, where configuration refers to the design of the value chain and coordination relates to the interdependencies between the different units of a given firm operating in the global market. the process of globalization of the firm is understood here as an intricate path to a global firm, while the process of internationalization is understood here as the transition from a national to an international firm, and then to a multinational enterprise (vahlne, ivarsson & johanson, 2011, p. 2). this revised uppsala model is built on the assumptions of previous models (1977, 2009, 2010 and their extensions), especially the network approach and the entrepreneurial process of identifying and exploiting market opportunities. three variables (two static and one dynamic ones) are unchanged and carried over from the previous version of the model. in addition, a new dynamic variable is introduced – reconfiguration and coordination, which is a typical feature of the firm globalization process (vahlne, schweizer, & johanson, 2012). the degree of globalization of the firm increases due to the implementation of reconfiguration decisions and actions and the change of coordination within the firm and its subordinate units (figure 4). figure 4. first globalisation uppsala model of 2011 source: (vahlne, ivarsson, & johanson, 2011, p. 3). the first multinational uppsala model of 2013 in response to the criticism that the uppsala model does not incorporate the assumptions of dunning’s oli theory, which is the dominant paradigm in the business theory focusing on explaining the internalization processes of transnational corporations, johanson and vahlne (2013) proposed a revised uppsala model to explain the evolution of multinational enterprises (multinational business enterprise, mbe). the model is dynamic in nature as it is based on the knowledge that is either acquired as a result of the learning process or is created. in this model, the two dynamic variables (figure 5) basically remain as in the previous model. in addition, the static variables are modified. the model is based on the concept of dynamic capabilities, of which three key dynamic capabilities for the internationalization knowledge opportunities network position – internally – externally change aspectsstate aspects decisions to reconfigure and redesign coordination systems learning, creating, trust building the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 13 process have been identified and selected. the first is identifying entrepreneurial opportunities and the mobilization of appropriate resources both in own firm and in other firms involved in these opportunities (johanson & vahlne, 2013, p. 202). the second key capability is the development of different markets and locations in different considerations, which is called internationalization capability. the second variable, network position, is slightly modified. the position can also be described in terms of the degree of multinationality or globalness. in effect, the network position depends on the strength of the relationships between network partners. figure 5. first multinational uppsala model of 2013 source: (johanson & vahlne 2013, p. 200). the second globalization uppsala model of 2014: full globalization and performance a further update of the uppsala model of 2014 attempts to engage all previous approaches, including the network approach, international entrepreneurship perspective, high-tech and innovation perspectives, which are combined as a developed view of the role of resources sensu largo, placed in the model as variables called operational capabilities and dynamic capabilities (figure 6). the learning process and knowledge-based models are expressed in the variable ‘organizational processes’. vahlne and ivarsson (2014, pp. 227-247) built their model on the original model from the 1970s. the revised model is based on the original model from the 1970s (johanson & vahlne, 1977) and four subsequent modifications taking into account the network approach (johanson & vahlne, 2009), international entrepreneurship theory (schweizer, vahlne & johanson, 2010; vahlne, schweizer & johanson, 2012) as well as international network coordination (vahlne, ivarsson, & johanson, 2011; vahlne & johanson, 2013) and the concept of multinational enterprises (johanson & vahlne, 2013). this is the second globalization uppsala model, referred to by the authors as the uppsala globalization process model of the firm. for the first time, the model includes the outcomes of the internationalization-globalization process, referred to as the degree of globalization. the second multinational uppsala model of 2017 johanson and vahlne (2017) extended the model once more, however, the structure and general content remained as in the original model developed in 1977 with two state and two change variables and the relationships between them (figure 7). the business context is rooted in the network view; the focal point of the model is the multinational business enterprise (mbe). the static variables include capabilities and commitments / performance. capabilities, understood as firm-specific advantages (fsas), include operational and dynamic capabilities as in previous models. commitments describe resources distribution among the multi-business enterprise, such as product lines, scope of countries, and/or relationships between various unities of the enterprise. performance dynamic capabilities – opportunity development capability – internationalization capability – network capability operational capabilities network position – inter-organizational network position – intra-organizational network position – network power change aspectsstate aspects commitment decisions – reconfiguration – change of coordination inter-organiyational proce sees – learning – creating – trust building 14 | krzysztof wach is understood as multi-folded, for example, as the position in the network, degree of globalization or any other performance outcomes. figure 6. second globalisation uppsala model of 2014 source: (vahlne & ivarsson, 2014, p. 242). figure 7. second multinational uppsala model of 2017 source: developed, extended and adapted from (vahlne & ivarsson, 2017, p. 1092). the dynamic variables include commitment processes and knowledge development processes. the commitment process is based on reconfiguring and coordinating or resources (their allocation or withdrawal). knowledge development processes include mainly learning, creating and trust building, but are met in both dimensions – interor intra-organizational ones. this variable contains also three entrepreneurial knowledge processes such as (i) relationship building, (ii) flexibility in strategy implementation, and (iii) adaptation to the competitive task environment. “the essence of the model is that resources commitment and the knowledge development processes are intertwined” (vahlne & johanson, 2017, p. 1092). operational capabilities dynamic capabilities – opportunity development-capability – networking-capability – technology development-capability – globalization-capability performence – degree of globalization a) geographical configuration b) geographical coordination change aspectsstate aspects commitment decisions – reconfiguration – change of coordination organizational processes – learning – creating – trust building capabilities – operational capabilities – dynamic capabilities commitments / performence (e.g. scope and content, resources distribution, relationsships, outcomes) change aspectsstate aspects commitment processes (resources allocation) – reconfiguring – coordinating knowledge development processes – learining – creating – trust building the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 15 discussion stages models belong to the mainstream of internationalization theory and are most often used in empirical studies. however, they are not perfect concepts, which is almost as often taken up in the literature. the main criticism levelled at them concerns sequentiality. not every firm has to go through all the stages, starting with the initial one and finishing with the last stage. there are also extreme opinions in the literature, such as cavusgil’s (1994, p. 18) the death of stages models, which was proclaimed in the context of the observed phenomenon of born globals in australia. nonetheless, the criticism of stages models includes the following controversy: − not every firm goes through all the stages of the establishment chain, in practice there is leapfrogging of some stages (cannon & willis, 1981), − some firms use either the accelerated internationalization path (rapid internationalization), as is the case of hidden champions, some firms follow either an accelerated internationalization path or some firms are international or even global from the very beginning (born globals) (oviatt & mcdougall 1994), − stage models do not take into account either the strategic approach of the management or the entrepreneurial processes, which seem to be crucial for the international development of the firm – entrepreneurial internationalization (turnbull, 1987; andersson, 2000], − due to the specific nature of services, stages models do not apply to the internationalization analysis of service firms (grőnroos, 1999, p. 292). table 1. summary of various modified uppsala models 1977 2009 2010 2011 2013 2014 2017 authors johanson & vahlne johanson & vahlne schweizer, vahlne & johanson vahlne, ivarsson & johanson johanson & vahlne vahlne & ivarsson johanson & vahlne theoretical base stages model network approach international entrepreneurship perspective international entrepreneurship and network approach dynamic capabilities and network approach dynamic capabilities and strategic approach integrated approach empirical base 4 cases 1 case 3 cases 1 case none 17 cases 1 case state aspects market knowledge knowledge opportunities knowledge, opportunities, entrepreneurial capabilities knowledge opportunities dynamic capabilities and operational capabilities operational capability and dynamic capabilities capabilities market commitment network position network position network position (internally and externally) network position (intra and inter) performance commitment / performance change aspects commitment decisions relationship commitment decisions relationship commitment decisions decisions to reconfigure and redesign coordination systems commitment decisions (reconfiguration and coordination) commitment decisions (reconfiguration and coordination) commitment processes current activities learning, creating, and trust building learning, creating, trust building, and exploiting contingencies learning, creating, and trust building learning, creating, and trust building (as inter-organizational processes) learning, creating, and trust building (as organizational processes) knowledge development processes (learning, creating, and trust building) source: own compilation. 16 | krzysztof wach conclusions the original version of the uppsala model of 1977 has been revised at least six times (not counting some additional minor modifications). the first major modification occurred under the influence of the development of the network approach to the internationalization processes of firms, as a result of which the network uppsala model was proposed in 2009. this model received the jibs decade award for 2009-2019. with the emergence of international entrepreneurship (the late-1980s and mid-1990s) and the dynamic development of this concept (in the first decade of the 21st century), the entrepreneurial uppsala model was proposed in 2010 as the second major revision of the original model. the third modification, which occurred in 2011, is the introduction of international network coordination into the model, i.e. the creation of the first, preliminary uppsala model discussing the globalization processes. the year 2013 brought another revision of the model, this time, dynamic capabilities appeared, and the model explains the phenomenon of multinational enterprises and transnational corporations. another revision of the model was published in 2014. it introduces the second globalization uppsala model, built on all previous concepts and introduces the degree of globalization into the model as a result of the process of the firm-level internationalization. the most recent revision of the model was published in 2017, it organizes and integrates the previous outputs of the uppsala models (table 1). although stages models (mainly the uppsala model) are often criticized in the literature, they are nevertheless still widely used in empirical research, and their successive modifications may attest to their universal character and timelessness. hult, gonzalez-perez and lagerström underscore that the uppsala model „has served as a theoretical underpinning” (2020, p. 38). they see a lot of potential uses of these revised models, especially the one of 2017 in future international business research in such contexts as technological entrepreneurship or digitalization of global business. last year, vahlne and johanson (2020, p. 4) concluded as follows: “we suggest that our model can still be improved further by recognizing the general psychological characteristics of managers, for instance, what makes them tend to shy away from radical change and to prefer instead an incremental approach? what does this mean for internationalization?” references andersson, s. (2000). the internationalization of the firm from and entrepreneurial perspective. international studies of management & organization, 30(1), 63-93. https://doi.org/10.1080/00208825.2000.11656783 cannon, t., & willis, m. (1981). the smaller firm in international trade. european small business journal, 1(3), 45-55. cavusgil, s.t. (1994). born globals: a quiet revolution among australian exporters. journal of international marketing research, 2(3), 4-6. coviello, n.e., & mcauley a. (1999). internationalisation and the smaller firm: a review of contemporary empirical research. management international review, 39(3), 223-256. crick, d., chaudhry, sh., & batstone, s. (2001). an investigation into the overseas expansion of small asian-owned u.k. firms. small business economics, 16(2), 75-94. drew, n., & sarasvathy, s.d. (2002). what effectuation is not: further development of an alternative to rational choice. academy of management conference, denver. retrieved from http://www.effectuation.org/sites/default/files/noteffn.doc on 16 january 2021. forsgren, m. (2015). the concept of learning in the uppsala internationalization process model: a critical review. in: m. forsgren, u. holm, & j. johanson (eds), knowledge, networks and power. london: palgrave macmillan. https://doi.org/10.1057/9781137508829_4 głodowska, a. (2019). comparative international entrepreneurship: theoretical framework and research development. entrepreneurial business and economics review, 7(2). https://doi.org/10.15678/eber.2019.070213 the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 17 głodowska, a., maciejewski, m., & wach, k. (2019a). how entrepreneurial orientation stimulates different types of knowledge in the internationalisation process of firms from poland?. entrepreneurial business and economics review, 7(1), 61-73. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070104 głodowska, a., maciejewski, m., & wach, k. (2019b). oddziaływanie orientacji przedsiębiorczej na wykorzystanie wiedzy w procesie umiędzynarodowienia na przykładzie firm z polski (the impact of entrepreneurial orientation on the use of knowledge in the process of internationalisation based on the example of companies from poland). studies of the industrial geography commission of the polish geographical society, 33(1), 1835. https://doi.org/10.24917/20801653.331.2 głodowska, a., pera, b., & wach, k. (2016). the international environment and its influence on the entrepreneurial internationalization of firms: the case of polish businesses. problemy zarządzania – management issues, 14(3), 107-130. https://doi.org/10.7172/1644-9584.62.7 grőnroos, c. (1999). internationalization strategies for services. journal of service marketing, 13(4-5), 290-297. hult, g.t.m., gonzalez-perez, m.a. & lagerström, k. (2020). the theoretical evolution and use of the uppsala model of internationalization in the international business ecosystem. journal of international business studies, 51(1), 38-49. https://doi.org/10.1057/s41267-019-00293-x johanson, j., & vahlne, j.-e. (1974). the internationalisation process of the firm. mimeographed working paper. uppsala: department of business administration, university of uppsala. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1977). the internationalization process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8(1), 23-32. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1990). the mechanism of internationalisation. international marketing review, 7(4), 11-24. https://doi.org/10.1108/02651339010137414 johanson, j., & vahlne, j.-e. (2003). business relationship learning and commitment in the internationalisation process. journal of international entrepreneurship, 1(1), 83-101. https://doi.org/10.1023/a:1023219207042 johanson, j., & vahlne, j.-e. (2006). commitment and opportunity development in the internationalization process: a note on the uppsala internationalization process model. management international review, 46(2), 1-14. https://doi.org/10.1007/s11575-006-0043-4 johanson, j., & vahlne, j.-e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 40, 1411-1431. https://doi.org/10.1057/jibs.2009.24 johanson, j., & wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalization of the firm: four swedish cases. journal of management studies, 12(3), 305-322. https://doi.org/10.1111/j.1467-6486.1975.tb00514.x maciejewski, m., & wach, k. (2019). international startups from poland: born global or born regional?. journal of management and business administration central europe, 27(1), 60-83. https://doi.org/10.7206/jmba.ce.2450-7814.247 mejri, k., & umemoto, k. (2010). smalland medium-sized enterprise internationalization: towards the knowledge-based model. journal of international entrepreneurship, 8(2), 156-167. morgan, r.e., & katsikeas, c.s. (1997). theories of international trade, foreign direct investment and firm internationalization: a critique. management decision, 35(1), 68-78. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (1994). towards a theory of international new ventures. journal of international business studies, 25(1), 45-64. pawęta, e. (2016). the effectual approach in born global firms: current state of research. entrepreneurial business and economics review, 4(2), 105-115. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040209 rundh, b. (2001). international market development: new patterns in smes international market behaviour? market intelligence & planning, 19(5), 319-329. ruzzier, m., hisrich. r.d., & antoncic, b. (2006). sme internationalization research: past, present, and future. journal of small business and enterprise development, 13(4), 476-497. https://doi.org/10.1108/14626000610705705 sarasvathy, s.d. (2001). causation and effectuation: towards a theoretical shift from economic inevitability to entrepreneurial contingency. academy of management review, 26(1), 243-263. https://doi.org/10.2307/259121 schweizer, r., vahlne, j.-e., & johanson, j. (2010). internationalization as an entrepreneurial process. journal of international entrepreneurship, 8(4), pp. 343-370. https://doi.org/10.1007/s10843-010-0064-8 18 | krzysztof wach schwens, ch., steinmetz, h., & kabst, r. (2010), growth and internationalization: renewable energy and new technology-based firms (pp. 113-123). in a. gerybadze, u. hommel, h.w. reiners, d. thomaschewski (eds), innovation and international corporate growth. heidelberg–new york: springer. turnbull, p.a. (1987). challenge to stage theory of the internationalization process (pp. 21-40). in p.j. rosson, s.d. reid (eds), managing export entry and expansion. new york, ny: praeger. vahlne, j.-e., & ivarsson, i. (2014). the globalization of swedish mnes: empirical evidence and theoretical explanations. journal of international business studies, 45(3), 227-247. vahlne, j.-e., & johanson, j. (2012). new technology, new environments and new internationalization process? in: v. havila, m. forsgren & h. håkansson (eds), critical perspectives on internationalisation (pp. 209-228). london: pergamon. vahlne, j.-e., & johanson, j. (2013). the uppsala model on evolution of the multinational business enterprise: from internationalization to coordination of networks. international marketing review, 30(3), 189-208. https://doi.org/10.1108/02651331311321963 vahlne, j.-e., & johanson, j. (2017). from internationalization to evolution: the uppsala model at 40 years. journal of international business studies, 48(9), 1087-1102. https://doi.org/10.1057/s41267-017-0107-7 vahlne, j.-e., & johanson, j. (2020). the uppsala model: networks and micro-foundations. journal of international business studies, 51(1). https://doi.org/10.1057/s41267-019-00277-x vahlne, j.-e., ivarsson, i., & johanson, j. (2011). the tortuous road to globalization for volvo’s heavy truck business: extending the scope of the uppsala model. international business review, 20(1), 1-14. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2010.05.003 vahlne, j.-e., schweizer, r., & johanson, j. (2012). overcoming the liability of outsidership – the challenge of hq of the global firm. journal of international management, 18(3), 224-232. https://doi.org/10.1016/j.intman.2012.04.002 verbeke, a. (2020).the jibs 2019 decade award: the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 51(1), 1-3. https://doi.org/10.1057/s41267-019-00292-y wach, k. (2015a). entrepreneurial orientation and business internationalisation process: the theoretical foundations of international entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 9-24. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030202 wach, k. (2015b). entrepreneurship without borders: do borders matter for international entrepreneurship. problemy zarządzania – managmenet issues, 14(1[2]), 82-92. http://dx.doi.org/10.7172/1644-9584.51.6 wach, k. (2015c). incremental versus rapid internationalisation of firms: results of exploratory investigation from poland. entrepreneurial business and economics review, 3(4), 37-48. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030403 wach, k. (2016a). innovative behaviour of high-tech internationalized firms: survey results from poland. entrepreneurial business and economics review, 4(3), 153-165. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040311 wach, k. (2016b). otoczenie międzynarodowe jako czynnik internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (international environment as a factor for internationalisation of polish firms). studies of the industrial geography commission of the polish geographical society, 30(1), 7-20. https://doi.org/10.24917/20801653.301.1 wach, k. (2017). ewolucja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa: w kierunku nielinearności procesu umiędzynarodowienia. international entrepreneurship review, 3(3), 159-170 (special issue: “księga jubileuszowa dedykowana profesorowi stanisławowi wydymusowi”). wickham, p.a. (2006). strategic entrepreneurship. 4th edition. harlow: prentice hall. wickramasekera, r., & oczkowski, e. (2006). stage models re-visited: a measure of the stage of internationalisation of a firm. management international review, 46(1), 39-55. https://doi.org/10.1007/s11575-007-0048-7 the evolution of the uppsala model of internationalization: towards non-linearity… | 19 author krzysztof wach full professor at cracow university of economics (poland). professor of social sciences (2020), habilitation (dr hab.) in economics (2013), phd in management (2006), msc in international economics (2001). his research interests include international business, international entrepreneurship, eu studies, entrepreneurship and innovation, family firms. member of aib (academy of international business) and eiba (european international business academy). editor-in-chief of ‘entrepreneurial business and economics review’ (scopus, esci wos). associate editor of various journals incl. ‘european journal of international management’ (sci wos), ‘central european management journal’ (scopus, esci wos), ‘agris on-line papers in economics and informatics’ (scopus) or ‘european integration studies’ (esci wos). member of the committee for economic sciences of polish academy of sciences (since 2020). served as expert on entrepreneurship for the european commission and oecd (2012-2019). correspondence to: prof. krzysztof wach, phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: wachk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7542-2863 acknowledgements and financial disclosure this publication was co-financed from the subsidy granted to cracow university of economics from the ministry of education and science. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland aib18-19-pistrui bence-pp303 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. ready, steady, go!?? – a v4 country comparison of readiness for the future of production bence pistrui a, erzsébet czakó b a corvinus university of budapest, hungary, bence.pistrui@stud.uni-corvinus.hu b corvinus university of budapest, hungary, erzsebet.czako@uni-corvinus.hu abstract technological changes have been addressing universal and global challenges in production, i.e. in producing and marketing goods and services since less than a decade. the ongoing phenomenon of technological changes has several names, like industry 4.0, and fourth industrial revolution. the paper provides an overview on this phenomenon first. some initiatives for assessing the resilience of the industry for preparing and managing them will be also discussed. world economic forum is among the global institutions, which has been working on uncovering, and grapping the evolving phenomenon and articulating, and formulating suggestions for key stakeholders. a report was published recently by them, which is taken as a base for comparison of the v4 countries. two of the v4 countries, czech republic and poland among the leading group of the 100 assessed countries, and the other two, hungary and slovakia are left behind by the report. by comparing the data, which underpin these positions, the paper provides some insights into the fields, where the two lagging behind countries signal underperformance. the first results are divers. they suggest that the overperforming fields have underperforming subfields and vica versa. comparisons like this may support not only future discussions on where and how to move on but also may give orientation for businesses and policy makers. keywords: v4 countries; industry 4.0; fourth industrial revolution; production; 304 | bence pistrui, erzsébet czakó competitiveness; world economic forum jel codes: d24 introduction currently we are living in the fourth industrial revolution. the spreading of the emerging technologies through industries has set major challenges for decision makers both in the private and public sectors. therefore in the recent years consultancy companies and international organisations both started to develop methods, which measure the future potential of countries to capitalize on this new industrial era. the roland berger consultancy company created the industry 4.0 readiness index for the key industrial countries of the eu (rb 2015). we will present the main outcomes and results of the readiness assessment, which are based on the readiness for the future of production report from the world economic forum, and introduce their country archetypes. in section 4 we will compare the countries from the visegrad group (v4), of whom two belongs to the leading archetype (the czech republic, and poland) and two to the legacy archetype (hungary and the slovak republic). we analysed these legacy countries along the drivers of production and identified the main overand underperformed indicators compared to the czech republic. what should you be ready for? – industry 4.0 and the fourth industrial revolution an international readiness assessment – the wef readiness report, 2018 in february 2018 the world economic forum (from now on wef) published its newest paper, the readiness for the future of production (from now on fop) report as a part of the series named world economic forum’s system initiative shaping on the future. the aim of the paper is to provide information for the decision makers both from the private and public sectors to ensure cooperation between the two sides in connection with modern industrial strategies and policies at a national, regional, and global level. the world economic forum’s system initiative shaping on the future of production seeks direction to ensure a sustainable production system, which has four objectives: 1. it has to be solution-driven, so the technology can handle and solve previously overwhelming challenges. 2. it is human-centric, where innovation, creativity and production will be unleashed by the technology. 3. the technology has to be sustainable to minimize the negative effects on the environment and enable carbon neutrality and save energy and resources. 4. it has to be inclusive, which means “employees, companies and countries at different stages of development benefit from fourth industrial revolution technologies and the transformation of production systems.” (wef 2018 p. v.) the readiness for the future of production report primarily focuses on the fourth objective: inclusive transformation and growth, as production systems will face a technologi5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 305 cal revolution. it is important to deal with the effect of this change, try to take advantage of the emerging opportunities and to prepare for the challenges through collaborations. measuring the readiness for the fop the readiness for the fop shows us which countries will possibly 1.) capitalize future advanced production opportunities, 2.) mitigate the risks and challenges and 3.) be resilient to future shocks. however, this does not give us information about the current production performance of each country. it is assumed that, if the countries are prepared today, they could be agile, competitive and resilient in the future. to enhance this readiness and be prepared, the decision-makers “need to assess their current capabilities, identify new capabilities required to benefit from and succeed in a new production paradigm, and develop collaborative and customized solutions to facilitate transformation.” (wef 2018 p.3.) figure 1. readiness diagnostic framework source: wef (2018) p. 5. for this assessment the wef created a so-called readiness diagnostic framework, where production means a broad spectrum of economic activity related to the manufacturing of products and goods. the framework (see figure 1) has two main dimensions. the first one is the structure of production, which means that a country that already has a developed production system is more ready for the challenges of the future of production, because it has an existing system to build on. it has two main drivers, complexity and scale. the complexity is assessed by the economic complexity index, which “is a measure of the knowledge embedded in a society expressed by the products it makes”. (wef 2018, p.6.) the readiness assessment 2018 uses values from the atlas of economic complexity 2016 global rankings. the scale is calculated by wef, and builds upon two indicators, the manufacturing value added and the significance of manufacturing to the economy. in the assessment the complexity factor weighs 60%, while scale has a 40% weight. (left-hand side of figure 2). the second dimension is the drivers of production (right-hand side of figure 2), which means the utilization of the emerging technologies in relation to the future of production. this dimension has six main drivers. in figure 3 there is an overview of these drivers and of the main concepts they cover. for detailed definitions with all the indicators of the drivers, see appendix 1. these dimensions and main drivers will be the basis for the comparative analysis of the v4 countries. the sources of these indicators are international organizations, such as the world bank, international labour organization (ilo), united nations industrial development organization etc. these statistical data are internationally comparable, therefore they are applicable to be a basis for further analysis. 306 | bence pistrui, erzsébet czakó figure 2. drivers of production source: wef (2018) p.7. the assessment comes with challenges and limitations as well, mainly because of three important factors. (wef 2018 p.9.) 1. difficulty to measure the uncertainties in relation to the future, and there is a lack of evidence about the topic, because we are only at the beginning of the transformation of production systems globally; 2. lack of data for some key concepts; 3. it is hard to identify the strengths and weaknesses of manufacturing in a holistic assessment. each country needed to examine its own sectoral strategy and make implications accordingly. the assessment was made for 100 countries from all over the world. every main driver was calculated from normalized indicators at a scale value between 0-10, where 0 is the worst and 10 is the ideal outcome. country archetypes and visualisation since every country has its own strategy and policy in relation to production, they did not get an overall global ranking. instead, four clusters were identified based on the assessment by the diagnostic framework (figure 1): the high-potential, the leading, the nascent, and the legacy countries to show their relative position to each other (figure 3). the leading countries have a strong current production system, which means a great basis for future production systems and they have favourable positions regarding the drivers of production. this means that their capabilities are good to capitalize the emerging technologies and their effects. the high-potential countries have only limited current production base, but they have the opportunities to increase their capacity regarding the national strategy. the legacy countries have a strong current production base, but they have a disadvantage in the future of production, because of the weaker performance in 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 307 the drivers of production. the nascent countries have a weak performance in the drivers of production and a limited production base as well. figure 3. country archetypes source: wef (2018) p.9. the exact division line for each of the quadrants is the same, at the value of 5.7. therefore those countries, which have a higher performance than 5.7 in drivers of production, could belong to the high-potential or the leading countries. similarly, if the value of the structure of production is higher than 5.7, then those countries could belong to the leading or the legacy archetypes. general claims of the readiness for the futures of production next to classifying countries by their readiness, eight key general findings were also formulated (wef 2018, p.viii.-x.): global transformation of production systems will be a challenge, and the future of production could become increasingly polarized in a two-speed world the 25 leading countries are responsible for the 77.57% of the world global manufacturing value, the 10 legacy countries have 10.52% in total, the 58 nascent countries are responsible only for the 9.97% of the global manufacturing value, and the 7 highpotential ones have only the remaining 1.94% as it is on figure 4. all of the legacy countries are originated from europe, north america, and east asia, and approx. 90% of the nascent countries come from latin america, the middle east, africa, and eurasia. based on figure 4 visegrad group (v4) countries belong to the quadrants on the right side of the map, therefore their position in the structure of production dimension is high. hence a further comparative analysis is based on the main and sub-drivers of production. 308 | bence pistrui, erzsébet czakó figure 4. global map of the results source: wef (2018) p.9. different pathways will emerge as countries navigate the transformation of production systems they identified three different ways: − focus on advanced manufacturing: mainly advanced countries. − focus on traditional manufacturing: these countries are mainly low cost labor destinations, or simply prioritize other sectors over production. − focus on a dual approach: in some areas or industries these countries focus on an advanced approach, while in others they choose the traditional one. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 309 all countries have room for improvement none of the countries reached its full potential in any of the dimensions. there are early leaders such as china, germany, japan, the republic of korea, singapore, and the united states, who can serve as role models for others, but even for them there is room for improvement. furthermore, every country has an industry specific footprint, which determines the most developed industries within a nation. there are common challenges within each archetype leading countries have to find a way to successfully convert readiness into transformation. the legacy countries have the risk to be squeezed between leading and nascent countries, so they have to improve their institutional framework by investing into human capital and boosting the technological platform and the innovation capacity. the key challenge for high-potential countries will be to find the balance between sectors. the nascent countries need to determine whether they want to equip the advanced or the traditional manufacturing. beside that, they have to improve their performance across all drivers of production and need to attract global investment. as the new technological paradigm brings forth a cluster of new industries, there is potential for leapfrogging, but only a handful of countries are positioned to capitalize the high-potential countries, which are the closest to the quadrant border have the best position to capitalize on leapfrogging opportunities and achieve this new technology paradigm. the fourth industrial revolution will trigger selective reshoring, nearshoring and other structural changes to global value chains it is important to enhance readiness and develop unique capabilities that make countries attractive production destinations within the global value chain. readiness for the future of production requires global and regional, not just national solutions to achieve the full potential of the future of production, there are some enablers that have to be improved, but some cannot be done in isolation. also, regional co-operations can help the participant countries to compete on a global scale. new and innovative approaches to public-private collaboration are needed to accelerate transformation legacy and nascent countries can accelerate readiness and transformation with the help of the private sector, and the leading countries can involve them into the development and implementation of strategies like industry 4.0. even for stimulating further researches and discussions with the stakeholders of the ongoing processes in the production. two other assumptions have also been formulated, based on the assessment: − the most important drivers of readiness for the future are technology & innovation, human capital, institutional framework and global trade & investment. − scale is not a prerequisite for readiness for the future. 310 | bence pistrui, erzsébet czakó position of the v4 countries one of the main aims of the wef 2018 report was to provide a basis for further researches using its dataset. the profiles of the 100 assessed countries give us an opportunity to examine and compare specific countries. in this paper the v4 countries are in the focus. these countries are the czech republic, hungary, poland, and the slovak republic. the v4 is a political, economic and cultural co-operation between four centraleuropean countries. (visegrad group 2011) we analysed the position of the v4 countries regarding their main drivers and therefore their classification. (figure 5) (for the detailed data please see appendix 2) figure 5. the value of the main drivers of the v4 countries source: wef (2018). based on the readiness diagnostic framework, two of the v4 countries belong to the legacy archetype (hungary and the slovak republic) and two to the leading (czech republic, poland). the drivers of production in the case of poland is just barely higher than the 5.7 value, which is the division line of the classification. the values of the structure of production are slightly higher for hungary and the slovak republic than poland. nonetheless, being in the legacy archetype means higher performance in the structure of production, therefore this difference is reasonable. to move from the legacy cluster into the leading one means that the countries have to perform higher in the case of the drivers of production. the values between hungary and the slovak republic are quite similar to each other, only minor differences can be found. sustainable resources is the only driver, where hungary and the slovak republic are higher than the czech republic and poland. the value of the institutional framework is exactly on the division line in case of hungary and slightly higher in the slovak republic. the biggest difference between these legacy and leading countries in the drivers of production of the v4 can be found in the demand environment (it could be distorting because of the size of the 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 311 economy of poland), technology & innovation, and human capital, therefore these main drivers will be the focus of our analysis, and needed to unfold their sub-drivers and take a closer look on their associated indicators. comparison of the legacy and leading countries of the v4 being in a legacy cluster means the given country has a good production basis, which they can build upon the future production system. therefore, if the legacy countries want to belong to the leading countries, they need to have developed indicators from the drivers of production dimension. hungary and the slovak republic have a lag behind in every main driver from that dimension except the sustainable resources. in our comparative analysis we chose the czech republic as a benchmark, because it has higher performance, than poland and its economy is closer in size both to hungary and to the slovak republic. during the analysis we use the percent deviations between the countries to make our calculations more transparent. in the introduction of negative deviations we only present the lowest indicators in the main part of this paper, because we would like to highlight the priorities. therefore we unfold the main drivers and made our analysis on the level of the sub-drivers and its indicators. in the last column we calculated the percent deviation for every indicator, sub and main driver. for the better visualisation of our results we left the indicators grouped under its sub and main drivers. hungary and the czech republic on figure 6 we can see the lowest indicators in the case of hungary compared to the czech republic. for the full list of indicators, please see the appendix 3. these indicators are belongs to three of the main drivers. the first two indicators are related to the level of the venture capital. this means, that not only the absolute value of the venture capital is very low but it is low even compared to the size of the economy, which is only 26% compared to the czech republic. there is another innovationrelated indicator which underperformed, namely the patent applications, with the value of 15.76 applications per million population. five of these indicators are related to the human capital. in the case of the current labor force sub-driver the digital skills among population are the lowest. in the case of the future labor force we can find, that the migration rate and the quality of vocational training are too low. furthermore, the pupil to teacher ratio is only 11, which is 7.9 lower than in the czech republic, and the country capacity to attract and retain talents is 68% of the czech level. in the case of the investment sub-driver, the value of the domestic credit to private sector is only 67% compared to the czech republic. on figure 7 we can find the overperformed indicators in the case of hungary compared to the czech republic. these indicators are belongs to five of the main drivers. five of the indicators (trade, buyer sophistication, internet users, female participation in labor force and mobile cellular telephone subscription) are just slightly over the level of the czech republic’s. in the case of the future labor force sub-driver, the hiring and firing practices are higher in hungary than in the czech republic. there are two sustainability indicators with significantly higher value than in the czech republic. the highest indicator is the r&d expenditures, which is 280% compared to the czech republic. 312 | bence pistrui, erzsébet czakó figure 6. the main indicators with underperformance: hungary compared to the czech republic source: own calculation based on wef (2018). figure 7. the main indicators with overperformance: hungary compared to the czech republic source: own calculation based on wef (2018). the slovak republic and the czech republic on figure 8 we can see the indicators, with the lowest value in the case of the slovak republic compared to the czech republic. for the full list of indicators, please see ap5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 313 pendix 3 again. these indicators belong to three of the main drivers. the innovation side of the technology and innovation main driver is far worse than the technological one. the number of the patent applications and the scientific and technical publications is significantly less than in the czech republic. the situation with the venture capital is the same as in the case of hungary. in the case of the future labor force from the human capital driver the problems mainly come from the educational side of the indicators. the number of quality universities is exceptionally low (only one). the migration indicator is only 15% compared to the czech republic. the problems of the global trade & investment driver come from the investment sub-driver, namely from the fdi inflows and greenfield investments. the fdi inflows are only 10% compared to the czech republic. figure 8. the main indicators with underperformance: the slovak republic compared to the czech republic source: own calculation based on wef (2018). on figure 9 we can find the indicators, which are higher in the slovak republic than in the czech republic. these indicators belong to four of the main drivers. seven of the indicators (female participation in labor force, electricity infrastructure, fdi and technology transfer, internet users, government procurement of advanced technology products, mobile cellular subscriptions, and domestic credit to private sector) are just slightly higher than in the czech republic. from the global trade investment, the trade indicator performed higher than the other two in this sub-driver. the case is similar to hungary when it comes to the r&d expenditures indicator, the value of which is 180% of the level of the czech republic. there are four sustainability indicators with significantly higher value than in the czech republic. conclusions one of the main goals of the readiness assessment from the wef is to catalyse structured multi-stakeholder dialogues between the public and private sectors. we chose the v4 countries as a focus of our paper. therefore we analysed hungary and the slo314 | bence pistrui, erzsébet czakó vak republic, which belong to the legacy archetype and compared them to the czech republic, which was used as a benchmark. after we expanded the main indicators, the results of the analysis showed us a diverse picture on the differences between the levels of the sub-indicators. in terms of the defined main assumptions from the wef, hungary and the slovak republic have lower values in three out of the four most important drivers in connection with the drivers of production. figure 9. the main indicators with overperformance: the slovak republic compared to the czech republic source: own calculation based on wef (2018). references rb (2015): industry 4.0 the role of switzerland within a european manufacturing revolution; roland berger strategy consultants; retrieved from: https://www.rolandberger.com/publications/publica tion_pdf/roland_berger_tab_industry_4_0_switzerland_20150526.pdf [accessed: 2018. 06. 13] visegrad group (2011) : the bratislava declaration of the prime ministers of the czech republic, the republic of hungary, the republic of poland and the slovak republic on the occasion of the 20th anniversary of the visegrad group; retrieved from: http://www.visegradgroup.eu/2011/ the-bratislava; [accessed 2018.05.26] wef (2018): readiness for the future of production; world economic forum in collaboration with a.t. kearney; retrieved from: http://www3.weforum.org/docs/fop_readiness_report_2018. pdf; [accessed 2018.05.26.] 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 315 appendix 1 definitions of the main indicators of the drivers of production drivers of production description technology & innovation (weight: 20%) technology platform (7) mobilecellular telephone subscriptions number of mobile-cellular telephone subscriptions per 100 people. this includes postpaid subscriptions, active prepaid accounts (i.e. that have been active during the past three months) and all mobile-cellular subscriptions that offer voice communications. lte mobile network coverage percentage of the population covered by at least an lte/wimax mobile network. refers to the percentage of inhabitants that live within range of lte/lte-advanced, mobile wimax/wirelessman or other more advanced mobile-cellular networks, irrespective of whether or not they are subscribers. this is calculated by dividing the number of inhabitants that are covered by the previously mentioned mobile-cellular technologies by the total population and multiplying by 100. it excludes people covered only by hspa, umts, evdo and previous 3g technologies, and also excludes fixed wimax coverage. internet users percentage of individuals who used the internet from any location and for any purpose, irrespective of the device and network used, in the last three months. fdi and technology transfer executive opinion survey: “to what extent does foreign direct investment (fdi) bring new technology into your country? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” firm-level technology absorption executive opinion survey: “in your country, to what extent do businesses adopt the latest technologies? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” ictenabled business models executive opinion survey: “in your country, to what extent do icts enable new business models? (1=not at all, 7=to a great extent)” cybersecurity commitment score from the 2017 global cybersecurity index, which measures cybersecurity commitment across five pillars: legal: measured based on the existence of legal institutions and frameworks dealing with cybersecurity and cybercrime. technical: measured based on the existence of technical institutions and frameworks dealing with cybersecurity. organizational: measured based on the existence of policy coordination institutions and strategies for cybersecurity development at the national level. capacity building: measured based on the existence of research and development, education and training programs; certified professionals and public sector agencies fostering capacity building. cooperation: measured based on the existence of partnerships, cooperative frameworks and information sharing networks. ability to innovate (10) state of cluster development executive opinion survey: “in your country, how widespread are well-developed and deep clusters (geographic concentrations of firms, suppliers, producers of related products and services, and specialized institutions in a particular field)? (1 = nonexistent, 7 = widespread in many fields)” 316 | bence pistrui, erzsébet czakó company investment in emerging technologies executive opinion survey: “in your country, to what extent do companies invest in emerging technologies (e.g. internet of things, advanced analytics and artificial intelligence, augmented virtual reality and wearables, advanced robotics, 3d printing)? (1=not at all, 7= to a great extent)” companies embracing disruptive ideas executive opinion survey: “in your country, to what extent do companies embrace risky or disruptive business ideas? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” multistakeholder collaboration average score of the three following executive opinion survey questions: “in your country, to what extent do people collaborate and share ideas within a company? (1 = not at all, 7 = to a great extent)”; “in your country, to what extent do companies collaborate in sharing ideas and innovating? (1 = not at all, 7 = to a great extent)”; and “in your country, to what extent do business and universities collaborate on research and development (r&d)? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” r&d expenditures expenditure on research and development (r&d) as a percentage of gross domestic product (gdp). expenditures for research and development are current and capital expenditures (both public and private) on creative work undertaken systematically to increase knowledge, including knowledge of humanity, culture, and society and the use of knowledge for new applications. r&d covers basic research, applied research and experimental development. scientific and technical publications number of scientific and technical journal articles published per billion ppp$ gdp. article counts are from a set of journals covered by the science citation index (sci) and the social sciences citation index (ssci). articles are classified by year of publication and assigned to each country/economy on basis of the institutional address(es) listed in the article. articles are counted on a count basis (rather than a fractional basis)—that is, for articles with collaborating institutions from multiple countries/economies, each country/economy receives credit on the basis of its participating institutions. patent applications total number of patent families filed in at least two of the major five (ip5) patent offices in the world per million people. the major five (ip%) offices are: the european patent office (epo), the japan patent office (jpo), the korean intellectual property office (kipo), the state intellectual property office of the people’s republic of china (sipo), and the united states patent and trademark office (uspto). data is extracted from the patstat database by earliest filing date and inventor country, using fractional counts. presented in average number of applications over 2012-2014 and divided by the average population over the same period to get per million population. venture capital deal volume three-year average value of venture capital deals (us$). deal status includes: completed; announced; in bidding process; upcoming; postponed. deal date from: 1 january 2014 to 31 december 2016. venture capital deal volume per size of economy three-year average value of venture capital deals divided by the three-year average value of gdp (us$). deal status includes: completed; announced; in bidding process; upcoming; postponed. deal date from: 1 january 2014 to 31 december 2016. the data are reported per billion ppp$ gdp. human capital (weight: 20%) current labour force (6) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 317 manufacturing employment the share of manufacturing employment in total employment. employment is defined as comprising all persons of working age who, during a specified brief period, were in the following categories: paid employment (whether at work or with a job but not at work) or self-employment (whether at work or with an enterprise but not at work). no distinction is made between persons employed full time and those working less than full time. the sectors of economic activity are defined according to the international standard industrial classification of all economic activities (isic), revision 3 (1990) and revision 4 (2008). manufacturing refers to industries belonging to the sector d defined by isic revision 3, or c defined by isic revision 4. figures for updates are obtained from national data and estimates produced by the international labour organization (ilo). knowledge -intensive employment sum of people in categories 1 to 3 as a percentage of total people employed, according to the international standard classification of occupations (isco). categories included are: isco-08: 1 managers, 2 professionals, and 3 technicians and associate professionals (years 2007– 15); isco-88: 1 legislators, senior officials and managers, 2 professionals, 3 technicians and associate professionals (2007–15); isco-68: 1 professional, technical and related workers (category 0 armed forces is excluded), 2 administrative and managerial workers, 3 clerical and related workers (years 2007–08). female participation in labour force the ratio of the percentage of women aged 15–64 participating in the labour force as workers earning wages and salaries to the percentage of men aged 15–64 participating in the labour force as workers earning wages and salaries. mean years of schooling average number of completed years of education of a country’s population aged 25 years and older. availability of scientist and engineers executive opinion survey: “in your country, to what extent are scientists and engineers available? (1 = not available at all, 7 = widely available)” digital skills among population executive opinion survey: “in your country, to what extent does the active population possess sufficient digital skills (e.g. computer skills, basic coding, digital reading)? (1= not at all, 7= to a great extent)” future labour force (11) migration the measure of net migration (inflows and outflows) in a country over the period from 2010–2015, in 000s of people (in thousands), per 2015 population size. country capacity to attract and retain talents average score of the two following executive opinion survey questions: “to what extent does your country attract talented people from abroad? (1 = not at all; 7 = to a great extent, the country attracts the best and brightest from around the world)” and “to what extent does your country retain talented people? (1 = not at all, the best and brightest leave to pursue opportunities abroad; 7 = to a great extent, the best and brightest stay and pursue opportunities in the country)” quality of universities the number of universities for each country included in qs world university ranking 2018 out of 972 universities. quality of vocational training executive opinion survey: “in your country, how do you assess the quality of vocational training? (1 = extremely poor, among the worst in the world; 7 = excellent, among the best in the world) 318 | bence pistrui, erzsébet czakó quality of math and science education executive opinion survey: “in your country, how do you assess the quality of math and science education? (1 = extremely poor, among the worst in the world; 7 = excellent, among the best in the world)” school life expectancy total number of years of schooling (primary to tertiary) that a child can expect to receive. based on the assumption that the probability of his or her being enrolled in school at any particular future age is equal to the current enrollment ratio at that age. pupil-to teacher ration in primary education average number of pupils per teacher based on the headcounts of both pupils and teachers in a country. critical thinking in teaching executive opinion survey: “in your country, how do you assess the style of teaching? (1 = frontal, teacher based and focused on memorizing; 7 = encourages creative and critical individual thinking)” active labour policies executive opinion survey: “in your country, to what extent are unemployed people supported in reskilling and finding new employment? (1=not at all, 7=to a great extent)” on-the-job training average score of the two following executive opinion survey questions: 1) “in your country, how available are high-quality, professional training services? (1 = not available at all, 7 = widely available)” and 2) “in your country, to what extent do companies invest in training and employee development? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” hiring and firing practices executive opinion survey: “in your country, to what extent do regulations allow flexible hiring and firing of workers? (1 = not at all, 7 = to a great extent)” global trade & investment (weight: 20%) trade (4) trade the sum of exports and imports of goods and services measured as a share of gdp. trade tariffs trade-weighted average tariff rate. an applied tariff is a customs duty that is levied on imports of merchandise goods. this indicator is calculated as a weighted average of all the applied tariff rates, including preferential rates that a country applies to the rest of the world. the weights are the trade patterns of the importing country’s reference group. prevalence of trade barriers executive opinion survey: “in your country, to what extent do non-tariff barriers (e.g. health and product standards, technical and labeling requirements, etc.) limit the ability of imported goods to compete in the domestic market? (1 = strongly limit, 7 = do not limit at all)” logistics performance average score of five components from the international logistics performance index: -customs: the efficiency of customs and border management clearance ease of arranging shipments: the ease of arranging competitively priced shipments quality of logistics services: the competence and quality of logistics services— trucking, forwarding and customs brokerage tracking and tracing: the ability to track and trace consignments timeliness: the frequency with which shipments reach consignees within scheduled or expected delivery times investment (3) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 319 greenfield investments (us $ millions) five-year average value of announced greenfield fdi projects, by destination, in us$ (millions). a greenfield investment is a form of foreign direct investment where a parent company builds its operations in a foreign country from the ground up, organically. fdi inflows (us$ millions) five-year average net fdi flows of country or economy. fdi inflows and outflows comprise capital provided (either directly or through other related enterprises) by a foreign direct investor to a fdi enterprise, or capital received by a foreign direct investor from a fdi enterprise. data on fdi flows are presented on net bases (capital transactions’ credits less debits between direct investors and their foreign affiliates) domestic credit to private sector (% gdp) financial resources provided to the private sector by financial corporations as a percentage of gdp. financial resources are loans, purchases of non-equity securities, and trade credits and other accounts receivable, that establish a claim for repayment. infrastructure (2) transport infrastructure this indicator is calculated by the world economic forum by aggregating eight indicators that measure roads, railroads, air transport and water transport infrastructure. electricity infrastructure (0100) this indicator is calculated by the world economic forum by aggregating two indicators that measure the electrification rate and electric power transmission and distribution losses. for more information, write to institutional framework (weights: 20%) government (4) regulatory efficiency average of score of three components from the index of economic freedom: business freedom: the extent to which the regulatory and infrastructure environments constrain the efficient operation of businesses. labour freedom: considers various aspects of the legal and regulatory framework of a country’s labour market, including regulations concerning minimum wages, laws inhibiting layoffs, severance requirements, and measurable regulatory restraints on hiring and hours worked, plus the labour force participation rate as an indicative measure of employment opportunities in the labour market. monetary freedom: combines a measure of price stability with an assessment of price controls. corruption perceptions index overall score from the corruption perceptions index (cpi). the cpi scores/ranks countries/territories based on their perceived level of corruption in the country’s public sector. it is a composite index: a combination of surveys and assessments of corruption, collected by a variety of reputable institutions. future orientation of government average score of the following four executive opinion survey questions: 1) “in your country, how fast is the legal framework of your country in adapting to digital business models (e.g. e-commerce, sharing economy, fintech, etc.)? (1 = not fast at all, 7 = very fast)”; 2) “in your country, to what extent does the government ensure a stable policy environment for doing business?”; 3) “in your country, to what extent does the government respond effectively to change (e.g. technological changes, societal and demographic trends, security and economic challenges)?”; 4) “in your country, to what extent does the government have a long-term vision in place?” for the last three questions, the answer ranges from 1 (not at all) to 7 (to a great extent). 320 | bence pistrui, erzsébet czakó rule of law ((2,5)-2 best) score for the rule of law dimension in the worldwide governance indicators report issued by the world bank. rule of law captures perceptions of the extent to which agents have confidence in and abide by the rules of society, and in particular the quality of contract enforcement, property rights, the police and the courts, as well as the likelihood of crime and violence. sustainable resources (weight: 5%) sustainability (6) alternative and nuclear energy use alternative energy includes hydropower and nuclear, geothermal, biomass and solar power, among others. calculated as a % based on total primary energy supply. co2 intensity level total co2 (carbon dioxide) emissions in a given country, as a ratio of gdp (us$ billions). ch4 intensity level total ch4 (methane) emissions in a given country, as a ratio of gdp (us$ billions). n2o intensity level total n2o (nitrous oxide) emissions in a given country, as a ratio of gdp (us$ billions). baseline water stress score for baseline water stress from the world resources institute report. baseline water stress measures total annual water withdrawals (municipal, industrial and agricultural) expressed as a percentage of the total annual available blue water. higher values indicate more competition among users. countries were sorted into 5 respective categories based on their respective scores, low <10% (score from 0–1), low to medium 10-20% (score from 1–2), medium to high (score from 2–3), high 40–80% (score from 3–4), and extremely high >80% (4–5). wastewate r treatment score for wastewater treatment from the yale epi. the indicator measures the proportion of wastewater collected and produced by households, municipalities, and industry that is treated, weighted by the population covered by the sewage network. demand environment (weight: 15%) foreign and domestic demand (1) market size (0-100 best) this indicator is calculated by the world economic forum as an aggregate measure that reflects gross domestic product (gdp) valued at purchasing power parity in billions of international dollars and the imports of goods and services as a percentage of gdp. the score corresponds to the natural logarithm of the sum of gdp and imports, valued at purchasing power parity (ppp). valuation of imports at ppp is estimated by multiplying the share of exports by the value of gdp. consumer base (2) buyer sophistication executive opinion survey: “in your country, on what basis do buyers make purchasing decisions? (1 = based solely on the lowest price, 7 = based on sophisticated performance attributes)” extent of market dominance (1-7 best) executive opinion survey: “in your country, how do you characterize corporate activity? (1 = dominated by a few business groups, 7 = spread among many firms)” source: wef fop 2018. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 321 appendix 2 the values of the indicators of the fop in the v4 countries main driver subdriver indicators hungary slovak republic czech republic poland t e c h n o lo g y a n d i n n o v a ti o n t e c h n o lo g y p la tf o rm mobile-cellular telephone subscriptions (/100 pop) 119.1 128 115.5 146.2 lte mobile network coverage (% population) 98 87 99.7 100 internet users (% population) 79.3 80.5 76.5 73.3 fdi and technology transfer (1-7 best) 4.7 5.2 5 4.9 firm-level technology absorption (1-7 best) 4 4.8 5.1 4.6 impact of icts on new services and products (1-7 best) 4.8 4.9 5.1 4.8 cybersecurity commitment (0-1 best) 0.5 0.4 0.6 0.6 a b il it y t o i n n o v a te state of cluster development (1-7 best) 3.5 3.8 3.9 3.8 company investment in emerging technologies (1-7 best) 3 3.9 4.1 3.6 gov't procurement of advanced technology products (1-7 best) 2.8 3.2 3 3.1 companies embracing disruptive ideas (1-7 best) 2.9 3.4 3.7 3.2 multi-stakeholder collaboration (1-7 best) 3.2 3.6 3.9 3.1 r&d expenditures (% gdp) 1.4 0.9 0.5 1 scientific and technical publications (number per billion ppp$ gdp) 25.3 19.6 34.7 25.1 patent applications (applications per million pop.) 15.76 7.45 23.32 10.35 venture capital deal volume (us $millions) 943.5 672.8 5412.7 7975.1 venture capital deal volume per size of economy (us$/gdp) 7.3 7.3 27.7 16 h u m a n c a p it a l c u rr e n t l a b o r f o rc e manufacturing employment (% of working population) 21.4 24.7 27.3 19.3 knowledge-intensive employment (% of working population) 34.9 31.9 37.6 37.6 female participation in labor force (ratio) 0.89 0.88 0.86 0.89 mean years of schooling (years) 12.3 12.7 12.8 12.7 availability of scientist and engineers (1-7 best) 3.6 3.5 3.8 4.2 digital skills among population (1-7 best) 3.3 4.7 5.3 4.3 migration (migrants/100000 pop) 7.6 2.8 19 -1 f u tu re l a b o r f o rc e country capacity to attract and retain talents (1-7 best) 2.5 2.2 3.5 2.8 quality of universities (count) 6 1 6 9 quality of math and science education (1-7 best) 3.9 3.8 4.5 4.5 quality of vocational training (1-7 best) 3.2 3.6 4.8 3.6 school life expectancy (years) 15.4 15 16.9 16.1 pupil-to teacher ratio in primary education (ratio) 11 15.2 18.9 10.2 critical thinking in teaching (1-7 best) 3.2 3 3.4 3.2 322 | bence pistrui, erzsébet czakó active labor policies (1-7 best) 3.2 3.7 4.4 3.2 on-the-job training (1-7 best) 3.7 4.1 5.1 4.4 hiring and firing practices (1-7 best) 4.5 3.1 3.3 3.4 g lo b a l t ra d e i n v e s tm e n t t ra d e trade (% gdp) 174.7 183.9 153.3 100.7 trade tariffs (% duty) 0.01 0.01 0.01 0.01 prevalence of non-tariff barriers (1-7 best) 4.1 4.5 5.1 4.6 in v e s tm e n t logistics performance (1-5 best) 3.4 3.3 3.7 3.5 greenfield investments (us $ millions) 3085 2025.8 3365.5 9018.8 fdi inflows (us$ millions) 4251.9 510.7 5018 9485.5 domestic credit to private sector (% gdp) 34.4 57 51.2 54.6 in fr a s tr u c tu re transport infrastructure (0-100 best) 61 54.4 63.4 59 electricity infrastructure (0-100) 78.5 100 96.5 92.1 in s ti tu ti o n a l f ra m e w o rk g o v e rn m e n t regulatory efficiency (0-100 best) 73.4 66.8 76.9 71.3 incidence of corruption (0-100 best) 48 51 55 62 future orientation of government (1-7 best) 3 3 3.2 3.1 rule of law ((2,5)-2 best) 0.5 0.7 1.1 0.7 s u s ta in a b le r e s o u rc e s s u s ta in -a b il it y alternative and nuclear energy use (% total energy use) 0.3 0.4 0.3 0.1 co2 intensity level (co2 emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0.3 0.3 0.5 0.5 ch4 intensity level (ch4 emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0.1 0 0.1 0.1 n2o intensity level (n2o emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0 0 0 0.1 baseline water stress (annual withdrawals, % of annual available blue water) 0.5 0.2 1.1 1.3 wastewater treatment (0-100 best) 84.6 86.2 89 87.4 d e m a n d e n v ir o n m e n t f o re ig n a n d d o m e s ti c d e m a n d market size (0-100 best) 53.7 48.6 56.6 67.2 c o n s u m e r b a s e buyer sophistication (1-7 best) 3.2 2.9 2.9 3.4 extent of market dominance (1-7 best) 3.2 3.5 4.3 4.7 source: own calculation based on wef 2018 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 323 appendix 3 the full comparison of hungary and the slovak republic to the corresponding value of the czech republic regarding the drivers of production main driver subdriver indicators hungary slovak republic czech republic hu-cz sk-cz t e c h n o lo g y a n d i n n o v a ti o n t e c h n o lo g y p la tf o rm mobile-cellular telephone subscriptions (/100 pop) 119.1 128 115.5 103% 111% lte mobile network coverage (% population) 98 87 99.7 98% 87% internet users (% population) 79.3 80.5 76.5 104% 105% fdi and technology transfer (1-7 best) 4.7 5.2 5 94% 104% firm-level technology absorption (1-7 best) 4 4.8 5.1 78% 94% impact of icts on new services and products (1-7 best) 4.8 4.9 5.1 94% 96% cybersecurity commitment (0-1 best) 0.5 0.4 0.6 83% 67% a b il it y t o i n n o v a te state of cluster development (1-7 best) 3.5 3.8 3.9 90% 97% company investment in emerging technologies (1-7 best) 3 3.9 4.1 73% 95% gov't procurement of advanced technology products (1-7 best) 2.8 3.2 3 93% 107% companies embracing disruptive ideas (1-7 best) 2.9 3.4 3.7 78% 92% multi-stakeholder collaboration (17 best) 3.2 3.6 3.9 82% 92% r&d expenditures (% gdp) 1.4 0.9 0.5 280% 180% scientific and technical publications (number per billion ppp$ gdp) 25.3 19.6 34.7 73% 56% patent applications (applications per million pop.) 15.76 7.45 23.32 68% 32% venture capital deal volume (us $millions) 943.5 672.8 5412.7 17% 12% venture capital deal volume per size of economy (us$/gdp) 7.3 7.3 27.7 26% 26% h u m a n c a p it a l c u rr e n t l a b o r f o rc e manufacturing employment (% of working population) 21.4 24.7 27.3 78% 90% knowledge-intensive employment (% of working population) 34.9 31.9 37.6 93% 85% female participation in labor force (ratio) 0.89 0.88 0.86 103% 102% mean years of schooling (years) 12.3 12.7 12.8 96% 99% availability of scientist and engineers (1-7 best) 3.6 3.5 3.8 95% 92% digital skills among population (1-7 best) 3.3 4.7 5.3 62% 89% migration (migrants/100000 pop) 7.6 2.8 19 40% 15% 324 | bence pistrui, erzsébet czakó f u tu re l a b o r f o rc e country capacity to attract and retain talents (1-7 best) 2.5 2.2 3.5 71% 63% quality of universities (count) 6 1 6 100% 17% quality of math and science education (1-7 best) 3.9 3.8 4.5 87% 84% quality of vocational training (1-7 best) 3.2 3.6 4.8 67% 75% school life expectancy (years) 15.4 15 16.9 91% 89% pupil-to teacher ratio in primary education (ratio) 11 15.2 18.9 58% 80% critical thinking in teaching (1-7 best) 3.2 3 3.4 94% 88% active labor policies (1-7 best) 3.2 3.7 4.4 73% 84% on-the-job training (1-7 best) 3.7 4.1 5.1 73% 80% hiring and firing practices (1-7 best) 4.5 3.1 3.3 136% 94% g lo b a l t ra d e i n v e s tm e n t t ra d e trade (% gdp) 174.7 183.9 153.3 114% 120% trade tariffs (% duty) 0.01 0.01 0.01 100% 100% prevalence of non-tariff barriers (17 best) 4.1 4.5 5.1 80% 88% in v e s tm e n t logistics performance (1-5 best) 3.4 3.3 3.7 92% 89% greenfield investments (us $ millions) 3085 2025.8 3365.5 92% 60% fdi inflows (us$ millions) 4251.9 510.7 5018 85% 10% domestic credit to private sector (% gdp) 34.4 57 51.2 67% 111% in fr a s tr u c tu re transport infrastructure (0-100 best) 61 54.4 63.4 96% 86% electricity infrastructure (0-100) 78.5 100 96.5 81% 104% in s ti tu ti o n a l f ra m e w o rk g o v e rn m e n t regulatory efficiency (0-100 best) 73.4 66.8 76.9 95% 87% incidence of corruption (0-100 best) 48 51 55 87% 93% future orientation of government (1-7 best) 3 3 3.2 94% 94% rule of law ((2,5)-2 best) 0.5 0.7 1.1 45% 64% s u s ta in a b le r e s o u rc e s s u s ta in a b il it y alternative and nuclear energy use (% total energy use) 0.3 0.4 0.3 100% 133% co2 intensity level (co2 emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0.3 0.3 0.5 167% 167% ch4 intensity level (ch4 emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0.1 0 0.1 100% n/a n2o intensity level (n2o emissions in megatons/gdp (us$ billions) 0 0 0 n/a n/a baseline water stress (annual withdrawals, % of annual available blue water) 0.5 0.2 1.1 220% 550% wastewater treatment (0-100 best) 84.6 86.2 89 95% 97% 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 325 d e m a n d e n v ir o n m e n t f o re ig n a n d d o m e s ti c d e m a n d market size (0-100 best) 53.7 48.6 56.6 95% 86% c o n s u m e r b a s e buyer sophistication (1-7 best) 3.2 2.9 2.9 110% 100% extent of market dominance (1-7 best) 3.2 3.5 4.3 74% 81% source: own calculation based on wef 2018 s u g g e s t e d c i t a t i o n : pistrui, b., & czakó, e. (2018). ready, steady, go!?? – a v4 country comparison of readiness for the future of production. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). 326 | bence pistrui, erzsébet czakó #kj-07-127-jankowska,gorynia s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : gorynia, m., & jankowska, b. (2017). o tożsamości biznesu międzynarodowego. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 127-142. o tożsamości biznesu międzynarodowego* marian gorynia1, barbara jankowska2 uniwersytet ekonomiczny w poznaniu wydział gospodarki międzynarodowej katedra konkurencyjności międzynarodowej al. niepodległości 10, 61-875 poznań e-mail: 1 m.gorynia@ue.poznan.pl; 2 barbara.jankowska@ue.poznan.pl streszczenie: przemiany polityczne, społeczne i przede wszystkim gospodarcze zapoczątkowane na przełomie lat 80. i 90. xx wieku wywarły istotny wpływ zarówno na akademickie nauczanie odnoszące się do międzynarodowej współpracy gospodarczej, jak i na badania naukowe prowadzone w tym obszarze. dwa wiodące przedmioty, jakie pojawiły się w programach studiów to ekonomia międzynarodowa (em) i biznes międzynarodowy (bm). skupiając uwagę na stanowiącym przed-miot naszego zainteresowania bm w tym miejscu wystarczy podkreślić, że jest on subdyscypliną w ramach dziedziny nauk ekonomicznych. celem niniejszego opracowania jest określenie miejsca bm w dziedzinie nauk ekonomicznych oraz dokonanie diagnozy stanu i stopnia jego związków z innymi dyscyplinami zarówno w ramach tej dziedziny, jak i spoza niej. słowa kluczowe: biznes międzynarodowy; klasyfikacja nauk; interdyscyplinarność; multidyscyplinarność klasyfikacja jel: a22, a23 * przygotowując niniejszy artykuł odwołano się do wcześniej powstałych opracowań: gorynia (2012) i gorynia (2016). 1. wstęp w polskiej tradycji akademickiego nauczania w zakresie wiedzy odnoszącej się do współpracy gospodarczej z zagranicą w okresie gospodarki socjalistycznej podstawową rolę odgrywały dwa przedmioty: międzynarodowe stosunki gospodarcze (msg) oraz organizacja i technika handlu zagranicznego (oithz). msg podejmowały zagadnienia na poziomie makroekonomicznym i jako takie odnosiły się do całej gospodarki narodowej. z kolei oithz trudno byłoby nazwać przedmiotem mikroekonomicznym, choć na pewno dotyczył on zagadnień na poziomie przedsiębiorstwa. przedmiot ten miał jednak przede wszystkim charakter techniczno-instruktażowy i z dzisiejszej perspektywy pewnie mógłby zostać nazwany zawodowym. wydaje się, że przypomnienia wymaga jeszcze jeden przedmiot o nazwie ekonomika handlu za128 marian gorynia, barbara jankowska granicznego (ehz). ehz stanowiła rozwinięcie i uzupełnienie msg z położeniem akcentu na planowanie handlu zagranicznego w gospodarce socjalistycznej. przemiany polityczne, społeczne i przede wszystkim gospodarcze zapoczątkowane na przełomie lat 80. i 90. xx wieku wywarły istotny wpływ zarówno na akademickie nauczanie odnoszące się do międzynarodowej współpracy gospodarczej, jak i na badania naukowe prowadzone w tym obszarze. dwa wiodące przedmioty, jakie pojawiły się w programach studiów to ekonomia międzynarodowa (em) i biznes międzynarodowy (bm). do ich nieco szerszej charakterystyki powrócimy jeszcze w dalszej części tego opracowania. skupiając uwagę na stanowiącym przedmiot naszego zainteresowania bm w tym miejscu wystarczy podkreślić, że jest on subdyscypliną w ramach dziedziny nauk ekonomicznych1. przedstawiciele tej subdyscypliny prowadzą badania naukowe skupione na rozpoznaniu i wyjaśnieniu prawidłowości występujących w zakresie działalności gospodarczej w ujęciu międzynarodowym. także w tradycji anglosaskiej i szerzej w całej strefie krajów rozwiniętych gospodarczo bm jest subdyscypliną stosunkowo nową, cechującą się nie do końca ukształtowaną tożsamością. wyzwaniem jest dzisiaj dbałość o rangę i znaczenie bm jako pola do prowadzenie badań naukowych, jak i kształcenia studentów (boddewyn & rottig, 2017; collison, 2017). celem niniejszego opracowania jest określenie miejsca bm w dziedzinie nauk ekonomicznych oraz dokonanie diagnozy stanu i stopnia jego związków z innymi dyscyplinami zarówno w ramach tej dziedziny, jak i spoza niej. dodatkowo zostanie podjęta próba zarysowania prawdopodobnego kierunku ewolucji zakresu przedmiotu zainteresowań badawczych tej subdyscypliny i jej relacji z innymi polami badawczymi. 2. miejsce bm w klasyfikacji nauk w polsce w literaturze można spotkać pogląd, że najczęściej stosowanym podziałem nauki na części składowe jest podział wyróżniający trzy stopnie: dziedzinę nauki, dyscyplinę nauki i specjalność naukową. są one definiowane następująco: − „dziedzina nauki to spójny system wiedzy zawierający wspólne prawa, teorie i metody jej dyscyplin, wykorzystywane do tworzenia naukowej wiedzy dziedziny, − dyscyplina nauki to system wiedzy zawierający uszczegółowione prawa, teorie i metody wykorzystywane do rozstrzygania szczególnych problemów naukowych i powiększający wiedzę dziedziny, do której należy, − specjalność naukowa jest generowana przez badane w niej obiekty i umożliwia badanie lub projektowanie metodami naukowymi dyscyplin, wybranego rodzaju obiektów umysłowych lub materialnych, przy czym może być częścią jednej, podstawowej dyscypliny, ale może należeć także do kilku dyscyplin” (pabis & jaros, 2009, s. 22). 1 w dalszej części artykułu zostanie wyjaśnione, dlaczego bm traktowany jest jako subdyscyplina, a nie dyscyplina w dziedzinie nauk ekonomicznych. o tożsamości biznesu międzynarodowego 129 ponadto w polsce oficjalnie wyróżnia się także szerszą od wyżej wymienionych kategorię, którą stanowią obszary wiedzy. dziedzina nauk ekonomicznych należy do obszaru nauk społecznych (obok dziedziny nauk społecznych i dziedziny nauk prawnych) (rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego z 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych). zgodnie z przywołanym rozporządzeniem w dziedzinie nauk ekonomicznych zostały wyróżnione cztery dyscypliny: ekonomia, finanse, nauki i zarządzaniu oraz towaroznawstwo. ponadto należy zaznaczyć, że często podejmowane są nieformalne próby dalszego, bardziej szczegółowego opisu wykazu zainteresowań badawczych i przedmiotu badań w postaci subdyscyplin wyróżnianych w ramach poszczególnych dyscyplin. na przykład fiedor (2013, s. 2) wyróżnił w ramach dyscypliny ekonomia następujące subdyscypliny: teoria i metodologia ekonomii; mikroekonomia; makroekonomia; mezoekonomia; międzynarodowe stosunki ekonomiczne; historia gospodarcza; ekonomia i polityka regionalna z gospodarką przestrzenną; geografia ekonomiczna; polityka społeczna; marketing-badania rynku; statystyka, ekonometria i badania operacyjne; ekonomika rolnictwa i wsi, ekonomika pracy i stosunki przemysłowe; ekonomia ekologiczna i zrównoważonego rozwoju. według tego samego autora w dyscyplinie finanse możliwe jest wyróżnienie następujących subdyscyplin: zarządzanie finansami przedsiębiorstw; finanse publiczne; finanse osobiste, rynki finansowe oraz rachunkowość i sprawozdawczość finansowa. z kolei nauki o zarządzaniu obejmują poniższe subdyscypliny: metodologia zarządzania; metody i instrumenty zarządzania; zarządzanie strategiczne; zarządzanie operacyjne; zarządzanie zasobami oraz informatyka ekonomiczna. w dyscyplinie towaroznawstwo wyróżniono natomiast: zarządzanie jakością produktów, ekologia produktów, towaroznawstwo produktów przemysłowych, towaroznawstwo produktów spożywczych oraz towaroznawstwo opakowań. inny przykład to portal opi nauka polska (http://nauka-polska.pl/#/home/search?_k=gmc4hn). wszyscy obecni tam naukowcy zobowiązani są podać według własnego uznania swoją specjalność, a lista specjalności jest otwarta. oznacza to pewną dowolność, której skutkiem może być nadmierna szczegółowość, albo odwrotnie zbytnia ogólność podawanych specjalności. powszechnie znanym i stosowanym przykładem podziału dyscypliny ekonomia2 na części składowe jest klasyfikacja wypracowana w ramach journal of economic literature ((https://www.aeaweb.org/econlit/jelcodes.php?view=jel). służy ona do uporządkowania literatury naukowej w ramach tejże dyscypliny. wyróżniono w niej 20 kategorii ogólnych, które dzielą się następnie na kategorie szczegółowe. do kategorii ogólnych (general categories) zaliczono: general economics and teaching; history of economic thought, methodology, and heterodox approaches; mathematical and quantitative methods; microeconomics; macroeconomics and monetary economics; international economics; financial economics; 2 w uproszczeniu przywołano tylko klasyfikację w ramach ekonomii, której zgodnie z zamieszczonymi wcześniej uwagami nie należy utożsamiać z dziedziną nauk ekonomicznych. 130 marian gorynia, barbara jankowska public economics; health, education, and welfare; labor and demographic economics; law and economics; industrial organization; business administration and business economics, marketing, accounting, personnel economics; economic history; economic development, innovation, technological change, and growth; economic systems; agricultural and natural resource economics, environmental and ecological economics; urban, rural, regional, real estate, and transportation economics; miscellaneous categories; other special topics. cechą charakterystyczną funkcjonowania dziedziny nauk ekonomicznych jest także istnienie subdyscyplin zlokalizowanych na pograniczu dyscyplin wchodzących w skład dziedziny. przykładem takiej subdyscypliny jest na przykład zarządzanie strategiczne, czerpiące zarówno z ekonomii, jak i z nauk o zarządzaniu (gorynia, jankowska & owczarzak, 2005). jak powszechnie wiadomo, jedną z najważniejszych przesłanek uporządkowania obszarów, dziedzin, dyscyplin i specjalności naukowych są względy kompetencyjne przy ocenie wniosków o awanse naukowe. chodzi o to, by dorobek kandydata do stopnia albo tytułu naukowego został oceniony przez profesjonalnego, fachowego i miarodajnego recenzenta. spełnienie tego postulatu wcale nie wyklucza prowadzenia badań interdyscyplinarnych, multidyscyplinarnych czy nawet transdyscyplinarnych z myślą o przygotowaniu prac awansowych, może jednak rodzić określone problemy z zaliczeniem pracy do konkretnej dyscypliny. wymienione wcześniej trzy możliwe relacje (interdyscyplinarność, multidyscyplinarność, transdyscyplinarność) pomiędzy powiązanymi dyscyplinami naukowymi bywają różnie definiowane w literaturze przedmiotu (nowak-far, 2014, s. 106; gagatek, 2014, s. 337-338). zdaniem tego ostatniego autora multidyscyplinarność zakłada interakcję dwóch lub więcej dyscyplin. aby mówić o interdyscyplinarności konieczne jest jeszcze spełnienie warunku integracji i syntezy podejść charakterystycznych dla poszczególnych dyscyplin. natomiast „transdyscyplinarność oznacza nie tyle już nawet integrację czy też komunikację pomiędzy dyscyplinami, ile wychodzenie ponad dyscypliny, swoistą transcendencję dyscyplin” (gagatek, 2014, s. 338). dla przezwyciężenia zasygnalizowanych problemów kluczowe znaczenie ma poprawny dobór recenzentów. z przedstawionego przeglądu wynika wniosek, że bm w zasadzie nie pojawia się w przytoczonych oficjalnych i nieoficjalnych klasyfikacjach nauki w polsce, zaś w niektórych sytuacjach ewentualne posługiwanie się tym określeniem zostało pozostawione uznaniu zainteresowanych naukowców (np. portal opi nauka polska). poza sporem jest jednak istnienie bm zarówno jako względnie wyodrębnionego pola badawczego, jak i obszaru dydaktyki akademickiej. okazuje się jednak, że stanowiące ważny atrybut tożsamości każdej dyscypliny naukowej jej umiejscowienie w systemie nauki wymaga w wypadku bm dalszych poszukiwań. 3. przejawy interdyscyplinarności oraz multidyscyplinarności biznesu międzynarodowego najprostsza i pobieżna analiza przedmiotu zainteresowań bm pozwala na konstatację, że biznes międzynarodowy to niewątpliwie subdyscyplina należąca do dzieo tożsamości biznesu międzynarodowego 131 dziny nauk ekonomicznych. jeśli natomiast chodzi o przypisanie bm do konkretnej dyscypliny nauk ekonomicznych, to pojawiają się istotne wątpliwości. jak to zaznaczono wyżej, zgodnie z obowiązującą w polsce klasyfikacją dyscyplin w ramach dziedziny nauk ekonomicznych bm nie jest wydzieloną dyscypliną. podobnie niejednoznaczne są związki bm z innymi dyscyplinami usytuowanymi poza macierzystą dziedziną oraz macierzystym obszarem nauki. wydaje się więc, że podjęcie pogłębionej refleksji na ten temat jest uzasadnione. w tabelach 1 i 2 przedstawiono możliwe zależności pomiędzy dwoma cechami (poziom, aspekt) dyscyplin, jakimi są ekonomia i nauki o zarządzaniu3. w dalszej części tekstu uwzględniono jeszcze dyscyplinę finanse. wymienione dwie dyscypliny zdają się być tymi instytucjonalnie wyodrębnionymi fragmentami dziedziny nauk ekonomicznych, w ramach których zawierają się zagadnienia tworzące rdzeń bm jako subdyscypliny nauk ekonomicznych. cechy te to uwzględniony poziom analizy (przedmiot poznania) oraz aspekt działalności gospodarczej. jeśli chodzi o poziom analizy to przyjęto z uproszczeniem, że istnieją dwa poziomy analizy: makro i mikro. wyróżniono ponadto dwa aspekty prowadzenia działalności gospodarczej: aspekt krajowy i aspekt międzynarodowy. wydzielenie tych aspektów w zinternacjonalizowanym i globalizującym się świecie ma znaczenie wyłącznie analityczne, choć jednocześnie wielu autorów opracowań z zakresu bm podkreśla rzeczywistą, realną specyficzność działalności gospodarczej prowadzonej w skali międzynarodowej. znaki zapytania zawarte w tabeli 2 mają uświadamiać wątpliwość, czy zasadne jest odnoszenie przedmiotu poznania nauk o zarządzaniu także do poziomu makro. tabela 1. ekonomia – macierz poziomów i aspektów poziom/aspekt makro mikro krajowy gospodarka zamknięta/makroekonomia gospodarki zamkniętej firma wyłącznie na rynku krajowym międzynarodowy gospodarka otwarta/makroekonomia gospodarki otwartej firma na rynku międzynarodowym źródło: opracowanie własne. tabela 2. nauki o zarządzaniu – macierz poziomów i aspektów poziom/aspekt makro mikro krajowy zarządzanie zamkniętą gospodarką narodową/polityka gospodarcza w gospodarce zamkniętej? zarządzanie na rynku krajowym międzynarodowy zarządzanie otwartą gospodarką narodową/polityka gospodarcza w gospodarce otwartej? zarządzanie na rynku międzynarodowym; zarządzanie międzynarodowe źródło: opracowanie własne. jeśli uznamy, że możliwe jest nakreślenie choćby przybliżonej granicy pomiędzy ekonomią i naukami o zarządzaniu (jak wskazano wyżej nie jest to po 3 w tej części artykułu wykorzystano fragmenty opracowania gorynia (2012). 132 marian gorynia, barbara jankowska wszechnie podzielany pogląd), to można sobie także wyobrazić wydzielenie ekonomii międzynarodowej i biznesu międzynarodowego, który w tym wypadku mógłby być umownie odpowiednikiem zarządzania międzynarodowego4. można więc zaproponować konwencję terminologiczną, zgodnie z którą ekonomia międzynarodowa (international economics) jest to część ekonomii (economics), odnosząca się do aspektów międzynarodowych działalności gospodarczej, a biznes międzynarodowy (international business) to część nauk o zarządzaniu (management) dotycząca aspektów międzynarodowych zarządzania działalnością gospodarczą (international management zarządzanie międzynarodowe5). na tle powyższej propozycji pojawiają się następujące pytania i wątpliwości: − jeśli ekonomia międzynarodowa jest częścią ekonomii, to czy obejmuje zarówno poziom makro, jak i mikro? − jeśli biznes międzynarodowy jest częścią nauk o zarządzaniu, to czy obejmuje zarówno poziom makro, jak i mikro? − czy można zaproponować wspólną nazwę subdyscypliny naukowej obejmującej łącznie ekonomię międzynarodową i biznes międzynarodowy? odpowiedź na dwa pierwsze pytania może się wydawać stosunkowo prosta, jeśliby przyjąć wcześniej jednoznaczne rozstrzygnięcia odnośnie do zawartości tabel 1 i 2. w takim wypadku dolny wiersz tabeli 1 oznaczałby ekonomię międzynarodową, a dolny wiersz tabeli 2 odnosiłby się do biznesu międzynarodowego. okazuje się jednak, że konfrontacja tej konstatacji z praktyką prowadzenia badań naukowych oraz działalności dydaktycznej w różnych krajach nie daje wcale niebudzących wątpliwości rozstrzygnięć. w szczególności nie jest jasne, czy ekonomia międzynarodowa odnosi się do obu poziomów, czy tylko do poziomu makro. odwrotna wątpliwość dotyczy nauk o zarządzaniu w aspekcie międzynarodowym – czy odnoszą się one wyłącznie do poziomu mikro? należy więc przyjrzeć się spotykanym w literaturze zakresom pojęć ekonomii międzynarodowej i biznesu międzynarodowego. zgodnie z przedstawioną wcześniej propozycją ekonomia międzynarodowa stanowi ten fragment ekonomii, który odnosi się do aspektów międzynarodowych (dolny wiersz w tabeli 1). krugman i obstfeld (2000, s. 2) zauważają, że ekonomia międzynarodowa stosuje te same podstawowe metody analizy, jak inne obszary ekonomii, dlatego, iż motywy i zachowania konsumentów i przedsiębiorstw są takie same w handlu międzynarodowym, jak w transakcjach wewnątrzkrajowych. specyfika ekonomii międzynarodowej wynika z tego, że handel międzynarodowy i inwestycje międzynarodowe odbywają się pomiędzy suwerennymi państwami. od strony merytorycznej podobny punkt widzenia na istotę i przedmiot ekonomii międzynarodowej prezentuje kjeldsen-kragh (2002, s. 11). w jego ujęciu ekonomia międzynarodowa tradycyjnie dzieli się na dwa podobszary. pierwszy zajmuje się handlem mię 4 rymarczyk (2012, s. 23) podkreśla, że za polski odpowiednik biznesu międzynarodowego uważana jest niekiedy „przedsiębiorczość międzynarodowa”, ale zaznacza jednak, iż termin ten jest mniej powszechnie stosowany. 5 niektórzy autorzy są zwolennikami stosowania terminu „zarządzanie międzynarodowe” zamiast „biznes międzynarodowy. zob. obłój, wąsowska (red.) (2014). o tożsamości biznesu międzynarodowego 133 dzynarodowym i inwestycjami międzynarodowymi, które łącznie wpływają na podział działalności produkcyjnej pomiędzy różne kraje. drugi podobszar odnosi się do zagadnień monetarnych i obejmuje kwestie takie, jak bilans płatniczy, kursy walut i wpływ polityki makroekonomicznej. w obu przywołanych opracowaniach mamy do czynienia z wiodącą rolą czynników o charakterze makroekonomicznym, ale zmienne mikro są także obecne w prowadzonych rozważaniach. klasyczna praca roota (1984) nosi tytuł international trade and investment, który na poziomie nazwy pokrywa się z pierwszym podobszarem ekonomii międzynarodowej wymienionym przez kjeldsena-kragha. w książce zdecydowanie dominuje makroekonomiczny punkt widzenia, z mniejszym udziałem aspektów mikro. według salvatore (1998, s. 7) ekonomia międzynarodowa zajmuje się współzależnościami gospodarczymi pomiędzy państwami. w pracy zdecydowanie przeważa podejście makroekonomiczne, natomiast niektóre analizowane zagadnienia mają ilustrację w postaci prezentacji przypadków odnoszących się do poziomu mikroekonomicznego. w świetle wyżej zaprezentowanych poglądów zasadne wydaje się powtórzenie pytania o to, czy przedmiot zainteresowań ekonomii międzynarodowej zlokalizowany jest na poziomie makroczy mikro-, czy też odnosi się do obu poziomów równocześnie. analiza zawartości prac noszących w tytule określenie „ekonomia międzynarodowa” w zasadzie jednoznacznie wskazuje na to, że główną domenę zainteresowania ekonomii międzynarodowej stanowi poziom makroekonomiczny przy stosunkowo mniejszym udziale aspektów mikroekonomicznych. w nawiązaniu do tabeli 1 można więc stwierdzić, że obszar badawczy ekonomii międzynarodowej nie odnosi się w równym stopniu do całego wiersza dolnego, ale dotyczy przede wszystkim pola „gospodarka otwarta/makroekonomia gospodarki otwartej”. zdaniem żukrowskiej (2014, s. 127) ekonomia z definicji jest nauką interdyscyplinarną, co wynika choćby z różnic pomiędzy perspektywą analizy mikroi makroekonomii. jeśli zgodzimy się z tym poglądem, to implikuje on wniosek, że zarówno badania w ramach ekonomii, jak i ekonomii międzynarodowej mają charakter interdyscyplinarny. interdyscyplinarność w przyjętym przez przywołaną autorkę specyficznym znaczeniu wiąże się bowiem z prowadzeniem zarówno analiz makro-, jak i mikroekonomicznych. zgodnie z wyżej przedstawioną propozycją, biznes międzynarodowy to część nauk o zarządzaniu dotycząca aspektów międzynarodowych zarządzania działalnością gospodarczą (z ilustracji graficznej zawartej w tabeli 2 wynika, że pojęcie biznesu międzynarodowego można odnosić do całego dolnego wiersza tej tabeli). należy przypomnieć podniesioną już wątpliwość, czy nauki o zarządzaniu jako takie, a więc w ich aspekcie międzynarodowym odnoszą się wyłącznie do poziomu mikro, czy też obejmują także poziom makro. niżej zostanie dokonany przegląd definicji pojęcia „biznes międzynarodowy” oraz ustalone zostanie znaczenie tego terminu na potrzeby dalszych rozważań. bazując na literaturze przedmiotu oraz intuicji wydaje się, że pojęciem biznesu międzynarodowego w szerokim tego słowa znaczeniu można określać wszystkie ro134 marian gorynia, barbara jankowska dzaje aktywności gospodarczej przy spełnieniu warunku, że odbywają się one pomiędzy państwami, niezależnie od tego, czy relacje dotyczą państw jako całości, branż, sektorów, regionów, firm, konsumentów, przedsiębiorców i niezależnie od tego, czy są to relacje o charakterze realnym czy regulacyjnym6. zaproponowana definicja biznesu międzynarodowego zostanie niżej zestawiona z innymi definicjami występującymi w literaturze. należy jednak zauważyć, że w wielu bazowych opracowaniach z zakresu biznesu międzynarodowego autorzy nie podejmują kwestii definicji tego pojęcia (tayeb ed., 2000; czinkota, rivoli & ronkainen, 1989). można wysunąć przypuszczenie odnośnie do podłoża takiej sytuacji. pierwsza interpretacja może sugerować, iż definicja biznesu międzynarodowego jest tak oczywista, że zupełnie wystarczy jej intuicyjne postrzeganie i rozumienie. druga możliwość polega na tym, że autorzy celowo unikają meandrów definicyjnych, zdając sobie sprawę z trudności precyzyjnego określenia tej kategorii. wydaje się, że ani jedno, ani drugie podejście nie jest właściwe. świadome i możliwie precyzyjne zdefiniowanie podstawowych pojęć jest bowiem elementarnym wymogiem uprawiania nauki. rugman i hodgetts (2000, s. 5) definiują biznes międzynarodowy jako dyscyplinę zajmującą się studiowaniem transakcji odbywających się w poprzek granic państwowych w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów indywidualnych i organizacji. podobną definicję bm proponują czinkota, ronkainen, moffett, marinova i marinov (2009, s. 8-9). shenkar i luo (2004, s. 9-10) uważają, że biznes międzynarodowy odnosi się do działalności gospodarczej, która obejmuje transfer zasobów, dóbr, usług, wiedzy, umiejętności i informacji w poprzek granic narodowych. biznes międzynarodowy składa się z transakcji międzynarodowych, wśród których na czoło wybijają się handel międzynarodowy i inwestycje zagraniczne. daniels i radebaugh (1989, s. 6) twierdzą, że biznes międzynarodowy to wszystkie transakcje gospodarcze, w które zaangażowane są co najmniej dwa państwa. według griffina i pustay`a (1995, s. 8) biznes międzynarodowy składa się z transakcji, których cechą jest to, że jej stronami są podmioty z co najmniej dwóch krajów. istotne cechy odróżniające biznes międzynarodowy od biznesu wewnątrzkrajowego to: stosowanie różnych walut, obowiązywanie różnych systemów prawnych, różnice kulturowe. ball i mcculloch (1990, s.13-14) zwracają uwagę na ważną okoliczność towarzyszącą prowadzeniu biznesu międzynarodowego. podkreślają mianowicie, że firma działająca w poprzek granic musi sobie radzić i umieć się poruszać w trzech środowiskach – w środowisku krajowym kraju pochodzenia, w środowisku zagranicznym kraju ekspansji i w środowisku międzynarodowym. w ustaleniu, co jest przedmiotem zainteresowań biznesu międzynarodowego pomocne okazują się rozważania boddewyna (2016, s. 3), a także pitelisa i boddewyna (2009). wskazani autorzy odnoszą się do tego, które zjawiska można uznać jako przedmiot badań biznesu międzynarodowego. boddewyn (2016) oraz iyer (boddewyn, iyer, 1999) podkreślają, że o tym czy badania można osadzić w biznesie międzynarodowym nie decyduje odwołanie się do kontekstu dwóch bądź więcej państw. wskazuje się na cztery różne typy teorii, z których tylko jeden zasługuje na 6 porównaj zróżnicowane perspektywy rozumienia bm w pracy buckley (ed.) (2005). o tożsamości biznesu międzynarodowego 135 miano teorii osadzonej w biznesie międzynarodowym. typ pierwszy to teorie uniwersalne odniesione raczej do prób badawczych obejmujących obiekty z zagranicy niż z danego kraju. zmienna zależna w takich teoriach jest uniwersalna, jej testowanie wymaga danych z różnych krajów, ale jednocześnie jest to zmienna, którą można testować odwołując się do danych z różnych jednostek podziału administracyjnego w skali jednego kraju. jako przykład można wskazać zagadnienie kosztów transakcyjnych, które można badać porównując dwa kraje, ale także porównując ze sobą dwa regiony w ramach jednego kraju. typ drugi to teorie, które posługują się zmiennymi zależnymi o charakterze międzynarodowym i zmiennymi niezależnymi o charakterze narodowym czyli osadzonymi w kontekście jednego kraju. przykładem może być sposób funkcjonowania spółek „urodzonych globalistów” (zmienna zależna) w kontekście zmian technologicznych, które mają charakter uniwersalny, nie są zjawiskiem dostrzeganym tylko na szczeblu ponadnarodowym. typ trzeci odnosi się do teorii, w przypadku których zarówno zmienna niezależna, jak i zmienne zależne mają charakter międzynarodowy, np. przepływy zagranicznych inwestycji bezpośrednich i oddziaływanie na nie regulacji w postaci porozumień międzynarodowych. wreszcie typ czwarty to teorie, które dostarczają rozstrzygnięć kluczowych dla zjawisk na poziomie ponadnarodowym. na przykład można tutaj wskazać na oddziaływanie poziomu wolności gospodarczej i demokracji w poszczególnych państwach na przepływy zagranicznych inwestycji bezpośrednich (zib). dążąc do ustalenia tego wpływu konieczne jest osadzenie zmiennej zależnej zib, funkcjonującej na poziomie ponadnarodowym w kontekście czynników pochodzących z kilku krajów, których nie da się oceniać na szczeblu niższym niż narodowy. w ujęciu boddewyna ten czwarty typ teorii zasługuje na miano teorii biznesu międzynarodowego. morrison (2009, s. xxi-xxii) kładzie nacisk na multidyscyplinarny charakter biznesu międzynarodowego oraz na konieczność wychodzenia poza zagadnienia ekonomiczne i finansowe i uwzględniania aspektów społecznych, etycznych i związanych ze środowiskiem. przytoczone definicje zdają się potwierdzać adekwatność definicji biznesu międzynarodowego zaproponowanej na wstępie tego podrozdziału. w świetle wyżej zaprezentowanych poglądów zasadne jest powtórne postawienie pytania o to, czy przedmiot zainteresowań biznesu międzynarodowego jest zlokalizowany na poziomie makroczy mikro-, czy też odnosi się do obu poziomów równocześnie. przeprowadzone rozważania wskazują, że dominującym poziomem analizy w ramach biznesu międzynarodowego jest poziom mikro, przy jednoczesnej obecności aspektów makroekonomicznych. w nawiązaniu do przywołanego wcześniej poglądu żukrowskiej należy więc stwierdzić, że także biznes międzynarodowy jest subdyscypliną mającą znamiona interdyscyplinarności. zdając sobie sprawę z popełnianego uproszczenia można jednak skonkludować, że podstawową domeną zainteresowań ekonomii międzynarodowej jest poziom gospodarek narodowych (makro), a główną domeną zainteresowań biznesu międzynarodowego jest poziom przedsiębiorstw zaangażowanych w międzynarodową działalność gospodarczą (poziom mikro). z rozważanego w tym opracowaniu 136 marian gorynia, barbara jankowska punktu widzenia najważniejsza jest natomiast inna konstatacja – nawet jeśli podejmowane są próby oddzielenia biznesu międzynarodowego i ekonomii międzynarodowej, to jednak poza sporem pozostaje to, że zawsze prowadząc badania transakcji międzynarodowych stanowiących domenę eksplorowaną przez bm należy brać pod uwagę kontekst tych transakcji, który związany jest z ekonomią międzynarodową. z faktu, że indywidualne relacje biznesowe odbywają się w otoczeniu współtworzonym przez relacje na poziomie międzypaństwowym wynika wprost konieczność uwzględniania szerszego międzynarodowego makroekonomicznego otoczenia w ramach badań prowadzonych przez specjalistów zajmujących się bm. w tym sensie interdyscyplinarność bm w relacji do ekonomii wydaje się oczywista. jednakże interdyscyplinarności bm nie należy ograniczać tylko do kwestii stosunków z dyscypliną ekonomia. ważnym przejawem interdyscyplinarności bm są także związki tej subdyscypliny z dyscypliną finanse. nasuwa się pytanie – a jakie są relacje biznesu międzynarodowego z dyscypliną finanse? bm wiąże się każdorazowo ze zobowiązaniami kontraktowymi (dostawa towarów/usług), którym odpowiadają świadczenia wzajemne w większości mające charakter przepływów finansowych. pojawiają się więc zagadnienia kosztu kapitału, kosztu finansowania transakcji, sposobów i techniki rozliczeń, kredytowania, kursów walut, ryzyka kursowego, ubezpieczeń, leasingu itd. czyli wszystko to, co można łącznie określić jako finansowy wymiar transakcji międzynarodowych. zauważona okoliczność związana z finansowym wymiarem działalności gospodarczej uzasadnia uzupełnienie tabel 1 i 2 tabelą 3 odnoszącą się do dyscypliny finanse. tabela 3. finanse – macierz poziomów i aspektów poziom/aspekt makro mikro krajowy finanse publiczne/polityka finansowa (budżetowa, podatkowa itp.) w gospodarce zamkniętej finanse przedsiębiorstw i finanse prywatne w gospodarce zamkniętej międzynarodowy finanse publiczne/polityka finansowa w gospodarce otwartej finanse przedsiębiorstw i finanse prywatne w gospodarce otwartej źródło: opracowanie własne. należy zauważyć, że z punktu widzenia celu naszych rozważań wprowadzenie do rozumowania trzeciej dyscypliny finanse (obok ekonomii i zarządzania) dodatkowo komplikuje sprawy. okazuje się bowiem, że podobnie jak w wypadku ekonomii i nauk o zarządzaniu nie ma prostego do wykorzystania kryterium wyodrębnienia tej dyscypliny. kryterium to może bowiem stanowić dodatkowy wymiar działań gospodarczych stanowiących przedmiot zainteresowania tych dwóch dyscyplin. innymi słowy z przedmiotowego i podmiotowego punktu widzenia zainteresowania ekonomii, zarządzania i finansów są w zasadzie tożsame, a osobliwość finansów związana jest z artykulacją znaczenia wymiaru finansowego działań gospodarczych. wydaje się więc, że najważniejszą pierwotną przyczyną trudności z ulokowaniem bm na mapie dyscyplin w ramach nauk ekonomicznych są niejasności relacji pomiędzy tymi dyscyplinami (gorynia & kowalski, 2013). zakresy wymienionych o tożsamości biznesu międzynarodowego 137 dyscyplin nie są jasno określone, co może prowadzić do postulatu, by nieprecyzyjnie wydzielone dyscypliny przestały być dyscyplinami, a zostały wchłonięte do jednej dziedziny nauk ekonomicznych bez podziału na oficjalne dyscypliny. dla lepszego pokazania tożsamości bm warto w tym miejscu wyartykułować założenie o odmienności działalności gospodarczej w aspekcie krajowym i zagranicznym (międzynarodowym). przyjęcie tego założenia daje możliwość wyodrębnienia ekonomii międzynarodowej jako części ekonomii, zarządzania międzynarodowego jako fragmentu nauk o zarządzaniu i finansów międzynarodowych jako składnika dyscypliny finanse. interdyscyplinarność bm utożsamianego najczęściej z zarządzaniem międzynarodowym można wówczas przedstawić graficznie, gdzie trzy okręgi reprezentują trzy (sub)dyscypliny (wydzielone ze względu na eksplorowany aspekt działalności gospodarczej – krajowy, zagraniczny) – zarządzanie międzynarodowe, ekonomia międzynarodowa, finanse międzynarodowe. rysunek 1. graficzna prezentacja relacji między zakresami trzech (sub)dyscyplin źródło: opracowanie własne. każda para wymienionych subdyscyplin ma określone pole wspólne: ekonomia międzynarodowa i finanse międzynarodowe – owal zaznaczony na czarno; zarządzanie międzynarodowe i finanse międzynarodowe – owal zaznaczony na jasnoszary kolor; zarządzanie międzynarodowe i ekonomia międzynarodowa – owal zaznaczony na ciemnoszary kolor. dodatkowo należy zwrócić uwagę na pole wspólne wszystkich trzech okręgów oznaczone czarnymi kreskami pionowymi. pole zaznaczone kolorem ciemnoszarym, pole zaznaczone kolorem jasnoszarym oraz pole oznaczone czarnymi kreskami pionowymi stanowią graficzną ilustrację interdyscyplinarności bm (zarzą138 marian gorynia, barbara jankowska dzania międzynarodowego). przy tym dwa pierwsze pola odnoszą się do interdyscyplinarności pojedynczej (bm wchodzi w relację interdyscyplinarności z jedną dyscypliną), a ostatnie oznacza interdyscyplinarność podwójną (bm pozostaje tutaj w relacji interdyscyplinarności z dwoma innymi subdyscyplinami). prowadząc refleksję nad zakresem przedmiotowym badań prowadzonych w ramach bm warto także zaznaczyć, że w jednym z najważniejszych pism poświęconych bm – journal of international business studies (jibs) wskazuje się, że w ramach tej subdyscypliny wyróżnia się sześć podobszarów7 (sub-domains) studiów8: − the activities, strategies, structures and decision-making process of multinational enterprises; − interactions between multinational enterprises and other actors, organizations, institutions, and markets; − cross-border activities of firms (e.g., intrafirm trade, finance, investment, technology transfers, offshore services); − how the international environment (e.g., cultural, economic, legal, political) affects the activities, strategies, structures and decision-making processes of firms; − the international dimensions of organizational forms (e.g., strategic alliances, mergers and acquisitions) and activities (e.g., entrepreneurship, knowledgebased competition, corporate governance); − cross-country comparative studies of businesses, business processes and organizational behaviour in different countries and environments (journal of international business studies 2015). znamienna jest też deklaracja zespołu redakcyjnego jibs, że jako pismo interdyscyplinarne jibs oczekuje zgłoszeń publikacji od przedstawicieli dyscyplin biznesowych, takich jak rachunkowość, finanse, zarządzanie, marketing, a także z innych dyscyplin, na przykład takich jak ekonomia czy nauki polityczne. podkreśla się ponadto, że artykuły o charakterze interdyscyplinarnym są w tym piśmie szczególnie pożądane. dość słabo eksponowane są w literaturze przedmiotu, ale ważne są relacje biznesu międzynarodowego z geografią ekonomiczną (buckley & ghauri, 2004). tego rodzaju oczywiste dowody interdyscyplinarności biznesu międzynarodowego można by mnożyć9. warto jeszcze tylko wspomnieć, że taki charakter mają każdorazowo corocznie definiowane grupy zagadnień – grupy problemowe (conference tracks) konferencji takich organizacji jak academy of international business czy european international business academy. 6. podsumowanie przeprowadzone rozważania pozwalają na sformułowanie wniosku, że interdyscyplinarny charakter subdyscypliny bm wywodzi się przede wszystkim z osobliwości 7 określenia podobszarów nie należy wiązać z obszarami wiedzy, występującymi w polskiej klasyfikacji działalności naukowej. 8 dla lepszego oddania sensu poniższego zestawienia zrezygnowano z tłumaczenia na język polski. 9 o rodzeniu się swojej fascynacji interdyscyplinarnym charakterem bm w interesujący sposób pisze dunning (2002, s. 825). o tożsamości biznesu międzynarodowego 139 tego fragmentu rzeczywistości gospodarczej, który jest przedmiotem zainteresowania bm. jeśli spojrzymy na bm z ontologicznego punktu widzenia, to zauważymy, że badaną i analizowaną rzeczywistość stanowią w zasadzie transakcje międzynarodowe, a w szczególności te ich cechy, które związane są ze skutecznością i z efektywnością. pojawia się więc pytanie o to, jakie są uwarunkowania skuteczności i efektywności transakcji międzynarodowych. lista tych uwarunkowań jest na pewno długa: podaż, popyt, ceny, uwarunkowania zasobowe, technologie, innowacje, zasoby ludzkie, uwarunkowania podatkowe, ubezpieczeniowe, kredytowe, finansowe, księgowe itp. to najbardziej charakterystyczne uwarunkowania kojarzące się z ekonomią, zarządzaniem i finansami. ale lista ta powinna być rozwinięta o kwestie kwalifikacji pracowników, a w szczególności kadry menedżerskiej, uwarunkowania prawne, kwestie różnic kulturowych, uwarunkowania psychologiczne, zmienne socjologiczne, zagadnienia politologiczne, geografii ekonomicznej, regionalne, stosunków międzynarodowych itd. warto podkreślić, że niektóre z wymienionych agregatowych zmiennych stanowią główny przedmiot zainteresowania innych dyscyplin i subdyscyplin aniżeli ekonomia międzynarodowa, finanse międzynarodowe i bm. jednak ich uwzględnienie w analizach transakcji międzynarodowych jest niezbędne z czysto pragmatycznego punktu widzenia – realizowane transakcje odbywają się w rzeczywistym świecie gospodarczym, a ten jest z natury złożony, wielopoziomowy i tym samym z samej definicji interdyscyplinarny. należy jeszcze zasygnalizować kwestię zależności pomiędzy tożsamością a interdyscyplinarnością biznesu międzynarodowego oraz wpływu tej okoliczności na przyszłość bm jako dyscypliny nauczania akademickiego i badań naukowych. studiując historię nauki łatwo jest zauważyć, że w starożytności liczba uprawianych dyscyplin była bardzo wąska. wyodrębnienie się współczesnej ekonomii nastąpiło stosunkowo niedawno, nauki o zarządzaniu usamodzielniły się jeszcze później. sformułować można prostą zasadę ewolucji, zgodnie z którą „nowa” dyscyplina przeważnie wyodrębniała się z jakiejś „starej”, dodatkowo czerpiąc inspiracje z innych. z dużym uproszczeniem można zauważyć, że podobne były i są losy bm opisane w tym tekście. interdyscyplinarność biznesu międzynarodowego traktować więc należy raczej w kategoriach normalności oraz wzmacniania poczucia jego tożsamości aniżeli czynnika tę tożsamość osłabiającego. można podać dwa przykłady uzasadniające taki pogląd. pierwszy to tzw. paradygmat oli dunninga nazywany też eklektyczną teorią produkcji międzynarodowej (dunning, 1981). eklektyzm można traktować jako cechę mającą silne związki z interdyscyplinarnością. eklektyzm paradygmatu oli stanowi o jego sile, gdyż uwzględnia on cały, kompletny zestaw czynników wyjaśniających podejmowanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich niezależnie od tego, jakie dyscypliny interesują się tymi czynnikami. w tym sensie eklektyzm jest wyrazem realizmu poznawczego. podobny charakter ma inny paradygmat w ramach bm tzw. diament portera (2009). także tutaj mamy do czynienia z wielodyscyplinarnym wyjaśnianiem międzynarodowej przewagi konkurencyjnej poszczególnych branż gospodarek różnych krajów. 140 marian gorynia, barbara jankowska na podstawie powyższych konstatacji można sformułować jeden wniosek ogólny – rozwój bm będzie następował poprzez czerpanie w sposób zrównoważony z różnych dyscyplin i subdyscyplin w ramach dziedziny nauk ekonomicznych. prawdopodobne wydaje się także szersze korzystanie z osiągnięć innych obszarów i dziedzin nauki. obiecujące mogą się wydawać inspiracje płynące z socjologii, psychologii, geografii, demografii, historii, politologii, nauk prawnych, antropologii, nauk o kulturze, a nawet biologii, ekologii, fizyki, itp.10 literatura ball, d., & mcculloch, w.h. (1991). international business introduction and essentials, new york, addison-wesley publishing company. boddewyn, j.,j. (2016). is your “ib” research truly “international”? aib insights, 16 (2), s. 3-5. boddewyn, j.j., & iyer, g. (1999). international business research: beyond dejá vu. management international review, 39 (2), s. 161-176. boddewyn, j.j., & rottig, d. (2017). how to regain legitimacy and relevance in a new era for international business: if not us, who?, aib insights, 17 (2), s. 2-6. buckley, p.j. (2005). what is international business? london, palgrave macmillan. buckley, p.j., & ghauri, p.n. (2004). globalisation, economic geography and the strategy of multinational enterprises. journal of international business studies, 35, s. 81-98. collison, s. (2017). the declining relevance and legitimacy of ib scholarship in a world that really needs it. aib insights, 17 (2), s. 7-10. czinkota, m.r., rivoli, p., & ronkainen, i.a. (1989). international business, chicago, the dryden press. czinkota, m.r., rivoli, p., ronkainen, i.a., marinova s., & marinov m. (2009). international business – european edition, chichester, wiley. daniels, j.d., & radebaugh, l.h. (1989). international business. environments and operations, reading, addison-wesley. dunning, j.h. (1981). international production and multinational enterprise, london, allen and unwin. dunning, j.h. (2002). perspectives on international business research: a professional autobiography. journal of international business studies, 33(4), 817–835. fiedor, b. (2013). stan nauk ekonomicznych w polsce w świetle wyników badania ankietowego, maszynopis powielony. warszawa, komitet nauk ekonomicznych polskiej akademii nauk. gagatek, w. (2014). dyscyplinarna analiza czy interdyscyplinarna synteza? uwagi o europeistyce jako kierunku studiów uniwersyteckich. w: j. czaputowicz (red.), studia europejskie. wyzwania interdyscyplinarności, warszawa, uniwersytet warszawski, wydział dziennikarstwa i nauk politycznych. gorynia, m. (2012). o klasyfikacji nauk zajmujących się międzynarodową działalnością gospodarczą. w: b. skulska, m. domiter, w. michalczyk (red.), globalizacja i regionalizacja w 10 porównaj (czinkota, rivoli, ronkainen, marinova, marinov, 2009, s. 8). o tożsamości biznesu międzynarodowego 141 gospodarce światowej: księga jubileuszowa z okazji 45-lecia pracy naukowej profesora jana rymarczyka, wrocław, wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu. gorynia, m. (2016). on the interdisciplinary nature of international business. w: t. rynarzewski, m. szymczak (red.), changes and challenges in the modern world economy, poznań, pueb press. gorynia, m., jankowska, b., & owczarzak, r. (2005). zarządzanie strategiczne jako próba syntezy teorii przedsiębiorstwa. ekonomista, 5, 595-619. gorynia, m., & kowalski, t. (2013). nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki. ekonomista, 4, 458-474. griffin, r.w., & pustay, m.w. (1995). international business. a managerial perspective, reading, addison-wesley. journal of economic literature, (https://www.aeaweb.org/econlit/jelcodes.php?view=jel). journal of international business studies, 2015, statement of editorial policy, vol. 46, no 9). kjeldsen-kragh, s. (2002). international economics. trade and investment, copenhagen, copenhagen business school press. krugman, p.r., & obstfeld, m. (2000). international economics. theory and policy, reading, addison-wesley. morrison j. (2009) international business. challenges in a changing world, new york, palgrave macmillan. nowak-far, j. (2014). multidyscyplinarność w metodologii nauk ekonomicznych stosowanej do analizy i opisu procesów integracji europejskiej. w: j. czaputowicz (red.), studia europejskie. wyzwania interdyscyplinarności, warszawa, uniwersytet warszawski, wydział dziennikarstwa i nauk politycznych. obłój, k., & wąsowska, a. (2014). zarządzanie międzynarodowe, warszawa, polskie wydawnictwo ekonomiczne. pabis, s., & jaros, m. (2009). o klasyfikacji nauk. forum akademickie, 2, 22-24. pitelis, c., & boddwyn, j.j. (2009). where is the “i” in ib research?. working paper, cambridge university and baruch college, march. porter, m. e. (2009). on competition, boston, harvard business school publishing. root, f. r. (1984). international trade and investment, cincinnati, south-western publishing co. rugman, a.m., & hodgetts, r.m. (2000) international business. a strategic management approach, harlow, pearson education. rymarczyk, j. (2012). biznes międzynarodowy, warszawa, polskie wydawnictwo ekonomiczne. salvatore, d. (1998). international economics, upper saddle river, prentice hall. shenkar, o., & luo, y. (2000). international business, new york, john wiley & sons, inc. tayeb, m. h., (ed.) (2000). international business. theories, policies and practices, harlow, prentice hall. żukrowska, k. (2014). interdyscyplinarność związków między ekonomią a studiami europejskimi. w: j. czaputowicz (red.), studia europejskie. wyzwania interdyscyplinarności, warszawa, uniwersytet warszawski, wydział dziennikarstwa i nauk politycznych. 142 marian gorynia, barbara jankowska the identity of international business revisited abstract: the political, social, and, above all, economic changes initiated at the turn of the 1980s and 1990s exerted a significant impact both on the academic teaching of international economic cooperation and the academic research carried out in this area. as a kind of implication of these processes is the emergence of two leading subjects within the curricula of the studies: international economics and international business. international business is a sub-discipline within the field of economic sciences. the purpose of this study is to indicate the position of international business in economics and to diagnose its relationships with economics and other academic disciplines, thus to identify the potential interdisciplinarity and multidisciplinarity. keywords: international business; classification of sciences; interdisciplinarity; multidisciplinarity jel codes: a22, a23 3.2-165-gajowiak s u g g e s t e d c i t a t i o n : gajowiak, m. (2016). high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the reconstruction of the approach in the light of empirical research. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 165-177. high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the reconstruction of the approach in the light of empirical research małgorzata gajowiak poznan university of technology faculty of engineering management, department of economic science ul. strzelecka 11, 60-965 poznań, poland e-mail: malgorzata.gajowiak@put.poznan.pl abstract: the objective of this paper is to present the concept of intelligent organizations, which is nowadays believed to be the highest developed form of a company and to check if high-tech small and medium enterprises (smes) from greater poland region are run according to the concept of intellectual entrepreneurship. verification whether the high-tech smes meet the criteria of intelligent organizations was tested on a sample 44 smes using a survey cati tool. data analysis consisted of comparing the values of three statistical measures (dominant, median, arithmetic average) of seventeen items. the survey results confirm that these enterprises base their actions on intellectual capital, which becomes the most important element of business management in the strategic perspective. thus, their actions are consistent with the concept of intellectual entrepreneurship. the originality of this work lies in studying the concept of intellectual entrepreneurship taking into account companies from high-tech industry. up till now companies from greater poland region were analysed just for their level of innovations, not intellectual capital. it is important to encourage more companies to be run according to the intellectual entrepreneurship concept due to unstable circumstances worldwide. keywords: globalization; intellectual entrepreneurship; intelligent organization; human capital; social capital jel codes: o31, o32 1. introduction it is difficult to find an example of a wealthy country with a closed economy. open borders and free movement of the means of production, final goods and services until recently guaranteed both economic development and technological progress around the world (geenhuizen & ratti, 2001). ideal examples of this are the economies of such countries as south korea, singapore, hong kong, taiwan, and china. and although the literature points to numerous indisputable advantages of the internationalisation of markets, institutions and outcomes, and their aggregated 166 małgorzata gajowiak form of globalization, its disadvantages must also be pointed out. it can undoubtedly be attributed with the following negative traits: the lack of global coordination, the impairment of authoritarian state in the economy, the accumulation of negative externalities, the dominance of microeconomic interest and the relaxation of rigor in terms of risk-taking by managers (harrison, 2007). these aspects "contributed to a violation of the fundamental economic balance between the need for growth and profitability and the pursuit of security. the other side of the disturbed balance between profitability and security is economic instability" (szymański, 2011, p. 15). obvious examples of such instability can, in turn, be found in such countries as greece and cyprus, where the disregard for economic security has shaken not only their economies, but – given the high degree of dependence – also the entire european community. economic reality is now characterized by the scarcity of confidence, trust and stability. modern enterprises do business in an environment of generalized insecurity that hinders strategic planning in the long term, but promotes opportunistic behaviour (cook & kramer, 2004; roubin & mihim, 2011). as a consequence, verification, or adjustment activities have become increasingly difficult in observed high complexity of modern world, and it forces a new look at entrepreneurship and competitiveness. in literature one may find new concepts for understanding entrepreneurship in terms of new ideas, knowledge management, intellectual capital, innovation diffusion, as well as the ways of organizing the company (ismail, poolton &sharifi, 2011; teece, 2007). the main purpose of this article is to point out the concept of an intelligent organization, which conducts its activity based on intellectual capital, and the synergy of human, social and organizational capitals. bendkowski (2012, p. 21) states that the idea behind an intelligent organization "is to use its resources of knowledge with their simultaneous restoration and renovation. thus, allowing for high flexibility and smooth adaptation to the environment and the anticipation of external conditions". the theoretical background of the problem has been further enhanced by the prospect of research on the high-tech smes sector in greater poland. the participation in the study (using cati technique) was confirmed by 44 entities of which 32 were small, and 12 medium-sized companies. by using statistical measures (like dominant, median and arithmetic average) the sample companies were analysed and results have been presented. 2. the concept of an intelligent organization more than thirty years ago peter drucker proclaimed that global societies had entered the era of discontinuity and uncertainty (drucker, 2015). for this reason, as described by szymański (2011), a critical reflection on classical and neo-classical approach to the analysis of reality made sense not just 50, 30 and 20 years ago, but also makes sense at present. it is even more apparent knowing that these schools recognize any fluctuations as normal economic phenomena, which should not cause unrest, because they are temporary. at the same time, the well-functioning market high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 167 mechanism will ultimately lead to balance. the author adds, however, that today "qualitative transformations require substantial revision of the guidelines" (szymański, 2011, p. 37). also joseph stiglitz notes that "science quite often so strongly believes in assumptions or they are so firmly entrenched in our thinking that no one realizes the fact that these are only assumptions. (...) economists assume that information is excellent, although they understand that it is not the case. theorists hope that the world of imperfect information works very similar to the world of perfect information" (stiglitz, 2010, p. 297). the range of current changes resulting from the opening of economies and their internationalisation, complex phenomena of offshoring, industrial and even economic relocation, force one to reject the classical concept of full rationality, and thus the idealized model of homo oeconomicus. according to janasz, "progressive globalisation will increasingly affect development prospects for individuals, organizations, cities, regions, countries and even continents" (janasz, 2012, p. 61). moreover, some authors claim that a new kind of society is now forming, namely "homo globalis" (strenger, 2011). in such a dynamic environment where the extrapolation of past experiences and the anticipation of foreseeable trends are impossible, and where the culture of insecurity and mistrust is constantly growing, the unmistakability of resources is gaining importance (jashapara, 2006). in particular such resources that allow constant adaptation to a changing reality. according to ratajczak-mrozek (2010, p. 45) "under hypercompetition permanent competitive advantage is replaced by a series of instantaneous states of comparative advantage. this means that companies, instead of trying as long as possible to keep their well-established competitive advantage, should constantly search for new ways to maintain their dominant positions, which means to constantly question and demolish their current advantage and the advantage of their competitors". thus, contemporary management paradigms need to be gradually redefined and broadened with such strategic, and at the same time, intangible elements as: knowledge, skills, experience and leadership, human capital, as well as trust, loyalty and credibility – collectively referred to as social capital (libertowska, 2014, p. 96). moreover, the importance of creativity and innovativeness has been growing along with high flexibility and seamless adaptation to the environment (brilman, 2012; easterby-smith, lyles & petraf, 2009; eisenhardt, 1989; kogut & zandar, 1992). the concept of intellectual entrepreneurship with intellectual capital at its foundations is an answer to these new, difficult conditions. as observed by baron and armstrong (2007, p. 9) "the concept of intellectual capital composed of three elements points out that while individuals (human capital) create, maintain and use the knowledge, which is multiplied by the interactions between them (social capital) and consequently it generates institutionalized knowledge which is owned by the organization (organizational capital)". according to love, fong and irani (2005, p. 1), this specific type of entrepreneurship involves "establishing a basis of material wealth of intangible knowledge". janasz (2012, p. 31) adds that natural 168 małgorzata gajowiak features of this type of enterprise are creativity and innovativeness. intelligent organizations are thus identified as the highest stage of enterprise improvement. the table below presents the main differences between a traditional organization, and an intelligent one. table 1. the features of traditional and intelligent organizations traditional organization intelligent organization work fully utilizes only the knowledge of a small part of employees work is based on the knowledge of all participants hierarchical structure network structure functional management system the dominance of intellectual capital management the dominance of routine work, repeatability and procedures the dominance of activities involving innovative solutions individual or group work teamwork work involves the performance of duties design work the use of individual skills synergy in teamwork strong position of managers no typical managerial positions, and if they exist, a manager acts as a coach and an inspirer orientation inside the company to maintain internal balance orientation on the outside and creating a global value top-down coordination coordination by team participants source: (mikula & ziębicki, 2000) quoted in (bendkowski, 2012). in the context of intellectual entrepreneurship particular significance is attributed to human capital, including knowledge as a strategic element, which allows the creation of competitive advantage (called knowledge-based view) (kogut & zander, 1992, p. 391). there is no doubt that knowledge is rare and it depends on context. each enterprise produces appropriate knowledge, which means that it is difficult to forge (bendkowski, 2012, p. 21). thus, the willingness of companies for creative and innovative solutions to new problems and undertaking an entrepreneurial approach with a simultaneous risk appearing in connection with new, uncertain and revolutionary changes "remains associated with the intelligent use of knowledge aimed at creating new knowledge and new skills, which lead to the realization of unique projects. all this allows one to unlearn routine, traditional and customary behaviours" (janasz, 2012, p. 30). moreover, it is worth noting that the literature emphasizes particular importance of tacit knowledge, which arises within organizations and becomes subject to rapid transfer between the employees of a company and between the company and its environment (nonaka, 1995). this knowledge can become an important source of innovations, and thus can contribute to gaining competitive advantage in the future. it allows giving up the strategies of imitation. it means moving away from technological approach to knowledge popular in the 80s and 90s and taking up a social approach in which knowledge is created as a result of mutual interaction and group learning (janasz, 2012). according to czop (2001, p. 98), "[...] it is thanks to the many interactions occurring between the participants of organizations, high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 169 the processes of transferring information and knowledge and the learning processes, that an organization is able to survive on the market. a modern organization inspires and supports the learning of all its members, constantly transforms itself, expanding its creative possibilities for the efficient creation of the future". thus, the second element of intellectual capital – social capital grows in importance. "focusing on people creates an atmosphere of harmony within a company and facilitates the use of wealth and originality of employee personality traits, filling a wider social and cultural role. this makes the people and the relationships between them the greatest good of a company" (grzanka, 2009, p. 10). this suggests that in an intelligent organization the appropriate selection of employees in terms of skills and qualifications should go hand in hand with social skills. the concept of intellectual entrepreneurship emphasizes the role of cultural factors and the system of fundamental values in the process of decision-making. 3. the characteristics of the study and the analysed sample within the framework of the project undertaken in the period between may 2013 and november 2014, titled "the role of intangible assets in shaping competitive advantage of high-tech companies in greater poland," a survey of small and medium-sized enterprises from the high-tech sector1 was conducted. all the participants were located in the greater poland region. the basic research problem was to identify the extent to which these entities use soft factors of production in acquiring their superior position over their competitors. the questions in the survey also made it possible to assess the extent to which these companies are aware of new trends in the management of modern enterprises and whether they are guided by the concept of intellectual entrepreneurship. the essence of the study stemmed from the fact that "companies predominantly attach importance to current efficiency and represent the traditional approach" (janasz, 2012, p. 35), while too little number of business entities chooses a strategy based on change, innovation and flexibility (brilman, 2012; easterby-smith, lyles & petraf, 2009; liu & liang, 2014). for this reason, the undertaken study focused on the high-tech enterprises (industry approach), which are generally the units focused on pro-innovation activities. according to the governmental report titled "competitiveness of high-tech companies", "industry of high technology, due to high intensity of the processes of research and development, is a specific sector, the analysis of which provides not only information on the impact of r&d, but also on competitiveness and the ability of the economy to absorb the results of the work in the fields of science and technology" (ministry of economy, 2009, p. 3). these companies are characterized by specific features, which allow them to achieve competitive advantages over their 1 the classification of advanced technology industries was adopted in accordance with polish classification of activities (pkd 2007) and included the following: (c 21), (c 26), (c 30.3), (j 59), (j 60), (j 61), (j 62), (j 63), (m 72). 170 małgorzata gajowiak large counterparts. it is possible to distinguish, amongst others, the following (glinka & gudkova, 2011): 1. more flexible management structure than in the case of large companies. 2. less bureaucracy, which provides greater freedom of action for businesses and the possibility of an easier assignment of innovative activities as priorities in the development strategy. 3. the possibility of freezing a much smaller share in earlier generations of technology than in the case of large companies. the choice of the territorial scope was due to the fact that the region of greater poland during the period 2008-2012 significantly differed in comparison to other provinces in the country in terms of the size of investment in innovative activities and r&d activities of small and medium-sized industrial and service enterprises, as well as in terms of the largest number of significant concentration of the people employed in high-tech industries (parp, 2006). the analysis of data obtained from the statistical office indicated that 215 entities had met the criteria for selection defined in the project. the study was complete for the given population. finally, the participation in the study (using cati technique, i.e. computer-assisted telephone interview) was confirmed by 44 entities (maneuverability at 20%), of which 32 were small (10-49 employment level), and 12 medium-sized (50 to 249 employees) companies. the main research tool was a survey consisting of 27 questions divided thematically into two parts. the first part concerned the degree of innovation and competitiveness, the other – social capital in the organization. 4. intellectual entrepreneurship in light of empirical research the basic premise of the study was the statement that "the challenges faced by today's organizations highlight the need to take into account not only quantitative factors but also qualitative indicators of competitiveness while creating competitive advantage" (machaczka, 2014). enterprises predestined to build such an advantage, especially by means of intangible assets, are companies belonging to the high-tech sector. therefore, the questionnaire consisted of 17 questions about the resources and skills, which in the opinion of managers of these companies, allow one to gain competitive advantage. the distribution of replies is presented in the table below. from the above set of resources (skills) constituting competitive advantage of companies respondents on a scale of 1 (lowest rating) to 5 (highest rating) most appreciated the following: − human capital (me=5, d=5, �̅=4,63); − tendency of a company to learn (me=4,5, d=5, �̅=4,18); − social capital of employees (me=4, d=5, �̅=4,13). these factors can therefore be considered as a set of determinants, which allow the creation of competitive advantage for small and medium-sized enterprises high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 171 in the high-tech sector of greater poland region. in addition, these results indicate that the analysed entities primarily valuate intangible resources so difficult to imitate and emulate and so crucial for the concept of intellectual entrepreneurship. the first tangible factor in the form of company's finances has been positioned sixth. table 2. the importance of resources and skills to shape competitive advantage assets median mode arithmetic mean 1. human capital 5 5 4.63 2. company's eagerness to learn 4.5 5 4.18 3. social capital of employees 4 5 4.13 4. social capital in relation to business partners 4 5 3.95 5. flexibility of organizational structures and activities 4 5 3.63 6. know-how and corporate image 4 4 3.95 7. research and development activity 3 3 2.86 8. shortening the period of the commercialization of results 3 3 3.13 9. the processes of organizational learning 3 3 3.30 10. patents and licenses 3 1 2.63 11. the state of company’s finance 4 4 3.95 12. implemented innovations 4 4 3.95 13. quality management system 3 3 3.50 14. company's location 3 4 3.04 15. machines, production equipment 3 3 3.18 16. logistics 3 3 3.00 17. others 3.5 4 3.16 source: own study. the highest importance attributed to human capital – the aggregate of knowledge, skills and experience, clearly shows that these elements are treated by the analysed companies as a strategic resource in which it is necessary to invest. this approach is consistent with the concept of a knowledge-based economy which, from a microeconomic perspective, assumes that knowledge remains an undisputed source of competitive advantage for most businesses, including those of small and medium size (koźminski, 1996). moreover, according to edvinsson and malone (1997, p. 34), human capital embodies the dynamics of an intelligent organization through its creativity and innovativeness. it is worth noting that among the 44 surveyed units there are 32 innovative entities, i.e. those which have introduced innovations in the past three years. in the opinion of the respondents the second most important factor (also in this case an intangible production factor) is a company's eagerness to learn. this resource becomes crucial in the context of the acquisition of competitive advantage in a situation where "sustainability has been devalued, while transience is rapidly gaining value" (bauman, 2001, p. 161). therefore, a specific challenge faced by enterprises today is the relentless "creative destruction" in thought and action, as addressed by j.a. schumpeter (2014, p. 192), who identified it with the impact of the implementation of innovations, when "better behaviour forced the destruction 172 małgorzata gajowiak of the old". thus, schumpeter played a significant role in the rejection of the neoclassical approach to equilibrium and stability. as szymański (2012, p. 169) aptly adds, "the market is changing in an erratic and turbulent way. on the other hand, the company itself faces difficulties in adapting to changes, and it regards especially its leadership, which does not demonstrate an adequate capacity to change and remains in with its behaviours in the old era of continuity. [...] as a consequence, it causes an imbalance between the market reactions and the reactions of enterprises". therefore, the importance of organizational learning also increases. it is a process in which the acquired knowledge increases the ability to both solve current problems, as well as undertake more effective actions (wang & ahmed, 2007; zott, 2003). thus, this process facilitates a high flexibility of action (brett, 2002). similar conclusions have been reached by senge (2006), who stated that organizations that are able to build competitive advantage in the future are those which can take a fresh look at the place and importance of social capital of a given organization, and those, which will learn to use the involvement of employees and their ability to learn in a right way (chen, 2008; wang, cheng & lin, 2013). the third important factor that managers of the analysed companies recognize is the importance of their employees' social capital – their mutual relationships based on, inter alia, trust, loyalty, or even credibility in the process of gaining competitive advantage. entrepreneurs should, therefore, take measures to strengthen trust (which constitutes a fundamental resource of social capital) between employees and their superiors as well as among employees themselves. this fact is especially important in the light of a very low trust of employees towards their superiors observed in poland. as becomes clear from the research of the institute great place to work poland, less than 50% of workers share the opinion that business is conducted in an honest and ethical way, and that they feel appreciated in their work environment (forum odpowiedzialnego biznesu, 2015). for this reason, the fact that social capital is valorised in the analysed companies is encouraging. the more so with the fact that a number of studies confirm its positive impact on economic activity (adler & kwon, 2002; coleman, 1990; fukuyama, 1996; granovetter, 1973; lin, 2000, nahapiet & ghoshal, 1989). it is now seen as a pro-development factor affecting the success of an organization and the achievements of individuals, because it reduces opportunistic behaviours, incites greater accountability in economic interactions, and provides access to resources, including tacit knowledge and its faster diffusion between employees (gajowiak, 2010). as noted by grzanka (2009, p. 126), social capital allowing access to important information and other strategic resources has a significant impact on the ability of companies to adapt to both challenges and opportunities that emerge in the environment. the more possibilities for interaction between employees, the more social capital is created, "which results from the fact that new knowledge accumulated by a company creates new opportunities in the environment". thus, it seems true that knowledge and values shared by people slowly replace three elementary principles of competitiveness, namely cost advantage, higher quality of goods and services and the speed of response to customer needs (grzanka, 2009). moreover, as stressed by f. fukuyama, high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 173 social capital is the driving force for innovative behaviour, and its absence may act as a drag for such a behaviour (fukuyama, 1996). entrepreneurship, including the intellectual one, is based on the phenomenon of social interaction and the methods of operation of business entities are the result of "a game of interinfluence and negotiation" (gajowiak, 2013, p. 62). it should also be added that in the context of intellectual entrepreneurship it is worth pointing to organizational capital. and so, according to the study, the representatives of high-tech smes from greater poland (over 80% of them) attach importance to the development of organizational capital by introducing, inter alia, the latest quality systems and software for data storage and processing. 5. conclusions over the last few years a model focused on continuity and evolutionariness has been created among entrepreneurs. this model, however, is becoming inadequate in a situation of discontinuity of the modern world. as rightly pointed out by szymanski (2011, p. 164) "the unsuitability of enterprises for non-linear change is an expression of insufficient capacity for creative destruction in thinking and action". therefore, it becomes necessary to use the resources (particularly the intangible ones) intelligently, and aim at increasing pro-innovation behaviour. the role of intangible values continues to rise, as the existence of modern organizations is conditioned by innovations mentioned herein as well as by gaining the trust of customers, by creating brand and by effectively responding to changing reality. baron and armstrong (2007, p. 11) conclude that "the success in these areas depends precisely on the people". thus, organizations aspiring to be "intelligent" must base their activities on intellectual capital representing the following three basic elements: human capital, social capital and organizational capital. it remains undisputed that in addition to extensive knowledge and highly skilled employees, crucial to further development of a company are social skills, which determine the acceptance common values and common culture, and sharing them (hayes & upton, 1998; teece, pisano & shuen, 1997). thus, social capital becomes a resource enabling the transfer of knowledge between employees, as well as between a company's closer and farther surroundings. taking it into account contributes to the reduction of transaction costs and increases the innovativeness of business entities. therefore, it can be equated with the common good worth investing in (lauzikas & dailydaite, 2015). as aptly noted by będzik (2010, p. 15), "in the face of the depletion of cheap resources and easy ability to achieve economic growth, the socio-economic development regarding all aspects of life in highly developed societies would not be possible without strengthening ties and trust among the members of society. whatever the next step in evolution will be called, civil and information society, knowledgebased economy, each form requires cooperation, ties, the flow of information and trust". the survey conducted among high-tech smes from greater poland confirms that these enterprises base their actions on intellectual capital, which becomes the 174 małgorzata gajowiak most important element of business management in the strategic perspective. thus, their actions are consistent with the concept of intellectual entrepreneurship. the managers of these companies are aware that human capital, the willingness of a company to learn, and social capital created among employees are the most important factors influencing company’s position on the market. these three elements are crucial in the context of the creation of their innovative attitudes and behaviour. the main limitation of the study is its sample size. 44 entities from the total group of 215 companies, which met the criteria of the project, took part in a survey. as a fact, the results may not be generalized in regard to the level and kind of competitiveness of high-tech sector. secondly, as discovered while conducting the study, not all companies were not “high-tech”, as they have not created so far any innovations and the level of expenditures spent on r&d is less than 5%. that problem is commonly and strictly connected with “industry approach” to high-tech sector, which was assumed in the study. it should be also emphasize here, that it would be interesting to conduct in the future comparative study taking into account small and medium high-tech companies with the biggest ones and getting to know which of them base their functioning more on intellectual capital and in how the managers approach the developing this crucial resource. references adler, p., & kwon, s. (2002). social capital: the good, the bad and the ugly. in e.l. lesser (ed.), knowledge and social capital: foundations and applications. butterworthheinemann: boston. baron, a., & armstrong, m. (2007). human capital management. achieving added value through people. london & philadelphia: kogan page. będzik, b. (2010). deficyt kapitału społecznego zwiastunem nadchodzących kłopotów, acta scientarium polonorum, oeconomica, 9(1), 15-21. bendkowski, j. (2012). interaktywno-sieciowy model kształtowania wspólnot działań w kreowaniu i dyfuzji wiedzy w organizacjach. gliwice: wydawnictwo politechniki śląskiej. brett, r. (2002). creating intelligent organization. the journal for quality & participation, 12. brilman, j. (2012). réconcilier démocratie et gestion. paris: l'harmattan. chen, c.c. (2008). an objective-oriented and product-line-based manufacturing performance measurement. international journal of production economics, 112(1), 380390. coleman, j.s. (1990). foundation of social theory. cambridge: harvard university press. cook, k.s., & kramer, r.m. (2004). trust and distrust in organizations: dilemmas and approaches. new york: russell sage foundation. czop, k. (2001). wiedza, zmiana i uczenie się jako determinanty kultury nowoczesnej organizacji. zarządzanie wiedzą, no 1, 98-105. drucker, p.f. (2015). innovation and entrepreneurship. new york: routledge. high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 175 easterby-smith, m., lyles, m.a., & petraf, m.a. (2009). dynamic capabilities: current debates and future directions. british journal of management, 20(s1), s1-s8. edvinsson, l., & malone, m.s. (1997). intellectual capital: realizing your company’s trust value by finding it’s hidden brainpower. new york: harper business. eisenhardt, k.m. (1989). building theories from case study research. academy of management review, 14(4), 532-550. forum odpowiedzialnego biznesu (2015). menedżerowie csr. wyniki badania. warszawa. fukuyama, f. (1996). trust. the social virtues and the creation of prosperity. new york: simon & schuster. gajowiak, m. (2010). sources of social capital creation. poznan: publishing house of poznan university of technology. gajowiak, m. (2013). the role of social capital in the activities of internationalized food processing smes. confrontation of theoretical findings with empirical ones. oeconomia copernicana, no 4, 59-76. geenhuizen, m.s., & ratti, r. (2001). gaining advantage from open borders: an active space approach to regional development. hampshire: ashgate. glinka, b., gudkova, s. (2011). przedsiębiorczość. warszawa: oficyna wolters kluwer business. granovetter, m.s.(1973). the strength of weak ties. american journal of sociology, 6, 1360-1380. grzanka, i. (2009). kapitał społeczny w relacjach z klientami. crm a społeczny potencjał przedsiębiorstwa. warszawa: wydawnictwo cedewu.pl.. harrison, a. (2007). globalization and poverty. chicago: university of chicago press. hayes, r.h., & upton, d.m. (1998). operation-based strategy. california management review, berkley, california.. ismail, h. s., poolton, j., & sharifi, h. (2011). the role of agile strategic capabilities in achieving resilience in manufacturing-based small companies. international journal of production research, 49(18), 5469-5487. janasz, w. (2012). przedsiębiorczość i przedsiębiorcy jako kategorie współczesnych organizacji. in j. wiśniewska, k. janasz (eds.), innowacyjność organizacji w strategii inteligentnego i zrównoważonego rozwoju. warszawa: difin. jashapara, a. (2006). knowledge management: an integrated approach. harlow: pearson education limited. kogut, b., & zander, u. (1992). knowledge of the firm, combinative capabilities and the replication of technology, organization science, 3(3), 383-397. koźmiński, a. (1996). zarządzanie. teoria i praktyka. warszawa: pwn. lauzikas, m., & dailydaite, s. (2015). impacts of social capital on transformation from efficiency to innovation-driven business. journal of business economics and management, 16(1), 37-51. 176 małgorzata gajowiak libertowska, a. (2014). the importance of social capital as a factor determining the increase in corporate value. in f. bylok, e.i. ubreziova, l. cichobłaziński (eds.), management and managers facing challenges of the 21st century. godollo: szenst istvan egyetemi kiado nonprotif kft. lin, n. (2000). inequality in social capital. contemporary sociology, 29(6), 785-795. liu, y., & liang, k. (2014). evaluating and developing resource-based operations strategy for competitive advantage: an exploratory study of finnish high-tech manufacturing industries. international journal of production research, 53(4), 1019-1037. love, p., fong, p.s.w., & irani, z. (2005). management of knowledge in project environments. elsevier: butterworth heinemann. machaczka, j. (2014). wstęp. in j. machaczka (ed.), determinanty konkurencyjności współczesnych organizacji. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. mikuła, b., & ziębicki, b. (2000). organizacja inteligentna a organizacja ucząca się. przegląd organizacji, 5(1), 32-37. ministry of economy. (2009). report competitiveness of high-tech companies. warsaw. nahapiet, j., & ghoshal, s. (1998). social capital, intellectual capital, and the organizational advantage. academy of management review, 23(2), 242-266. nonaka, j. (1994). a dynamic theory of organizational knowledge creation. organization science, 5(1), 18-21. parp. (2006). perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w polsce do 2020 roku. warszawa. ratajczak-mrozek, m. (2010). sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych. poznań: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu. roubin, n., & mihm, s. (2011). crisis economics: a crash course in the future of finance. london: penguin book. schumpeter, j.a. (2014). capitalism, socialism and democracy. new york: martino fine books. senge, p. m. (2006). the fifth discipline: the art. and practice of the learning organization. bantam doubleday: dell publishing group inc. stiglitz, j.e. (2010). freeall: free markets & the sinking of the global economy. london: penguin books. strenger, c. (2011). fear of insignificance: searching for meaning in the twenty-first century. basingstoke : palgrave macmillan. szymański, w. (2011). niepewność i niestabilność gospodarcza, warszawa: wydawnictwo difin. teece, d. (2007). explicating dynamic capabilities: the nature and microfoundations of (sustainable) enterprise performance. strategic management journal, 28(13), 13191350. teece, d.j., pisano g., & shuen a. (1997). dynamic capabilities and strategic management. strategic management journal, 509-533. high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the … 177 wang, c. l., & ahmed p. k. (2007). dynamic capabilities: a review and research agenda. international journal of management reviews, 9(1), 31-51. wang, c.l., cheng, c. y., & lin, s.k. (2013). distributed feedback control algorithm in an auction-based manufacturing planning and control system. international journal of production research, 51(9), 2667-2679. zott, c. (2003). dynamic capabilities and the emergence of intraindustry differential firm performance: insight from a simulation study. strategic management journal, 24(2), 97-125. acknowledgement and financial disclosure the article came into being within the project no. 503222/11/143/dsmk/0545 entitled 'the role of non-material resources in creating competitive advantage by high-tech smes from wielkopolska region' financed by ministry of science and higher education conducted by małgorzata gajowiak and andżelika libertowska in the years 2013-2014. ier-07-03-03-pp037--2026-tshikovhi,dziike,moyo 2021, vol. 7, no. 3 10.15678/ier.2021.0703.03 restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo a b s t r a c t objective: the aim of the article is to highlight the behavioural addiction to entrepreneurship by entrepreneurs. research design & methods: we followed a qualitative design in order to ascertain the publications to date with regards to behavioural addiction to entrepreneurship. findings: the study found that there seems to be a behavioural addiction to entrepreneurship by serial and habitual entrepreneurs, who continuously receive incentives from entrepreneurship development agencies without tangible businesses. implications & recommendations: the implication of the study is that so many genuine entrepreneurs are overlooked for serial and habitual entrepreneurs because they seem to have experience in acquiring incentives without succeeding in running businesses. we recommend that entrepreneurship development agencies need to be aware of the behavioural addiction to entrepreneurship and monitor sponsored entrepreneurs on an annual basis. contribution & value added: the study brings about a novel angle in the entrepreneurship literature, whereby the success rate is overemphasized due to the benefits of entrepreneurship in creating jobs. but we highlight the need to evaluate and monitor entrepreneurs as they benefit from incubators, funding and mentorships. article type: conceptual article keywords: entrepreneurship, habitual entrepreneurs, serial entrepreneurs, behavioural addiction, incentives jel codes: j23, l26, m13 received: 18 april 2021 revised: 1 june 2021 accepted: 30 june 2021 suggested citation: tshikovhi, n., dziike, f., &moyo, s. (2021). restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship. international entrepreneurship review, 7(3), 37-46. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.03 introduction recent estimates by venture capitalists in developed and developing nations suggest that nine out of ten firms fail within the first to the second year of operation (sarasvathy et al., 2013). what seems not to be considered or reported might be the number of unsuccessful entrepreneurs who are likely to start another venture. one might argue that entrepreneurs who keep on applying for funding and starting new ventures as soon as they run out of funding from a previous grant on a former venture, are addicted to this cycle. however, addiction to entrepreneurship as a condition towards one’s inability to resist starting new ventures despite repeated failures is reviewed in this study as a behavioural addiction to entrepreneurship. keskin et al. (2015) suggest that entrepreneurship has become a central discussion point for policymakers and economists alike. thus, expanding the serial entrepreneurship inquiries towards understanding key factors that influence individual behaviour is imperative. although there is some dwindling literature in this phenomenon, substantial knowledge about the behaviour of entrepreneurs is lacking. gottschalk et al. (2017) argue that policymakers should discourage second chance entrepreneurs as they are more likely to fail than highly skilled entrepreneurs. the main argument by gottschalk et al. (2017) in their paper titled “the impact of habitual entrepreneurial experience on new firm closure international entrepreneurship review ri e 38 | ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo outcomes”is that low-ability entrepreneurs are addicted to their failures in a way that they do not acknowledge their inability to succeed. instead, they find ways to shift the blame towards others in order for them to sustain their self-esteem and return to entrepreneurship. shane (2009) echoed similar thoughts in his paper, “why encouraging more people to become entrepreneurs is bad public policy”. although the argument is categorically clear, crucially what shane (2009), gottschalk et al. (2017), as well as gerpott and kieser (2017) assert is that, despite the low success rate of entrepreneurial activities, public policy in many countries still insists on providing entrepreneurial incentives. the entrepreneur incentivizing perspective by policymakers arises at the backdrop of regressing economies, rising unemployment, and ever-advancing technologies and mechanization (shane, 2009). thus, policy encourages throwing as many resources as possible to entrepreneurs through various business acceleration programs. hence repeat unsuccessful entrepreneurs tend to jump from one program to another, thus feeding their addiction. pretorius and le roux (2011) revealed that there are some key observations about an entrepreneur, the preconditions and causes associated with his successive failures, in their report on “successive failure, repeat entrepreneurship and no learning: a case study”. spivack et al. (2014) emphasized the underlying psychological symptoms of behavioural addiction to entrepreneurship. additionally, spivack et al. (2014) argue that behavioural addiction to entrepreneurship can contribute to either positive or negative outcomes. however, in this study, the adverse outcomes are emphasized. the study aims to highlight the essential but yet neglected fact that there is a possibility of behavioural addiction to entrepreneurship by serial or habitual entrepreneurs. this means that literature about the whole set of entrepreneurs who are not perceived as addicted to entrepreneurship are excluded from this study. this phenomenon is reasonably relatable to workaholism, which may result in further working opportunities such as promotions and appraisals (spivack et al., 2014).there are identical similarities between workaholism and addiction to entrepreneurship. weiner (1985) alluded to these factors as a matter of ability and effort. on an individual level, weiner (1985)examined in attribution theory what motivation and emotion towards achievements tell us about failed entrepreneurs. moreover, the feeling of success could lead to emotional expressions, such as anger, gratitude, guilt, hopelessness, pity, and shame (weiner, 1985). for instance, weiner (1985) gave an example that an overachiever might indicate that he or she wants to take time from work but cannot control his or her work habits. despite the work done not being satisfactory. the motivational factors of entrepreneurs who repeatedly fail sought to fulfil are related. inasmuch as social acceptance and rejection of someone’s physical appearance, repeated entrepreneurs are aware of these factors. block (2008) identified four critical symptoms of behavioural addiction as excessive use, withdrawal, tolerance and negative repercussions. in the spivack et al. (2014) study, both participants were found to be eager to return to entrepreneurship activities despite having failed five and six times each. the excerpts from the interviews with the study participants showed that both were entangled in the four symptoms described by spivack et al. (2014). this paper seeks to make this critical yet neglected contribution to entrepreneurship studies. since several studies are concerned with either theory-building or theory-testing, thus this study conceptually explores behavioural addition to entrepreneurship as follows: literature analysis pertaining to behavioural addiction to entrepreneurship is discussed. a literature matrixis developed to track publications concerning this topic to date. thereafter, entrepreneurship, habitual, and serial entrepreneurs’ dynamics are discussed, as well as public policy encouraging repeated failure. the last section will extend the discussion by providing a conceptual thought for further exploration of behavioural addiction to entrepreneurship. methods and materials the study adopts a conceptual data gathering, whereby literature pertaining to bae (behavioural addiction to entrepreneurship) is analyzed. we searched papers that discussed behaviour, addiction, entrepreneurship by serial and/or habitual entrepreneurs in the last ten years. the search resulted in countable papers, which were both empirical and theory-based. we applied literature metrics to idenrestarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship | 39 tify the research argument and method used in order to justify this study’s main argument. this method allowed us to find papers that rigorously debated the bae phenomenon to the latter. it is not surprising that almost all papers were critical of the entrepreneur that does not thrive in the long run since this paper argues that entrepreneurship research less entertains those entrepreneurs to date. therefore, the objective of this study was to create an awareness for bae. it is apparent from the conceptual data work that this is not a well-researched phenomenon. literature review and theory development in this section, we highlight the foundation of entrepreneurship, the behavioural aspects that influence the later and the individual entrepreneur from serial and habitat perspectives related to behavioral addition to entrepreneurship. the addiction to entrepreneurship in this instance is viewed from the ideation, funding applications and to the actual practice. behavioural addiction to entrepreneurship (bae) refers to persistent entrepreneurial activities, notwithstanding falling upon each attempt (sarasvathy et al., 2013). several scholars (cf. gunnarsson et al., 2007; logan et al., 2009) who studied entrepreneur’s mental health in denmark, sweden, united states of america and britain found that mental health of entrepreneurs shares a common denominator, whereby entrepreneurs suffered poor job satisfaction and poor health (louie, 2016).thus, inductive and deductive approaches have been followed by several researchers, as shown in table 1. there is a consensus in the literature whether the venture created by an entrepreneur succeeded or not; there was a learning process that took place. according to gompers et al. (2006), entrepreneurs who have a failure track record are likely to benefit the firm by the experience they possess. while entrepreneurs cannot quickly transfer their experience due to the high level of uncertainty in entrepreneurship (gottschalk et al., 2017), several studies suggest that prior entrepreneurial activity results in more excellent knowledge and experience, which can be easily transferred to a new firm. thus, generating an assumption that past entrepreneurial experience is an asset for future performance. the entrepreneur does not always have the internal locus of control or the self-awareness to acknowledge his/her own incompetence in certain areas that could have contributed to failure. such unawareness may be problematic when these entrepreneurs start a new venture. hence, this turns into a normalized habit that the entrepreneur subconsciously accepts. thus, behavioural addiction to entrepreneurship is overlooked in literature and an analysis on the literature confirms this claim. it is evident from table 1 that behavioural addiction to entrepreneurship has not received adequate scholarly attention despite the promotion of serial entrepreneurs by incentives in the hope that they will restart without the stigma of failure. for instance, european countries have launched new programs to promote a fresh restart of ex-entrepreneurs (rocha et al., 2015). while in more recent literature (meaning last 5 to 10 years), there has been increasing interest in the dynamics of serial entrepreneurship processes, substantial knowledge about the behaviour of entrepreneurs is lacking. entrepreneurship as a concept schumpeter (1950) described entrepreneurship as something that creates new processes, puts underutilized resources to new uses, initiates the formation of new industries, and otherwise unleashes “gales of creative destruction” (p. 83). scholars have often described entrepreneurship as something functional. although it comes with challenges that can be social and individually detrimental. the oversight of entrepreneurship enthusiasts is a failure. entrepreneurship, from an individual’s perspective, requires endurance, intelligence, and motivation (louie, 2016). understanding the entrepreneur’s well-being and challenges in entrepreneurship can promote high performance. entrepreneurship is defined as the process of engaging in starting a venture, including bearing the risks associated with it(gartner, 1988). in general, entrepreneurship literature emphasis is placed on the link between economic growth and job creation. however, the negative consequences, such as the failure rate in entrepreneurship, are less entertained. only recently do we find scholars such as gerpott and kieser (2017) provoking the entrepreneurship facade. the main argument of gerpott and kieser (2017) essay on the “charisma of an entrepreneur” disentangles the characteristics of entrepreneurs 40 | ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo as a motivational factor that attracts and keeps the entrepreneurship ideology going without tangible success. whereas in this paper we view entrepreneurship as a process of venture creation. table 1. selected literature of the subject from 2010-2020 author(s) argument method spivack et al. (2014) habitual entrepreneurs’ behavioural addition to entrepreneurship. case study keskin et al. (2015) entrepreneurship is addictive, similar to gambling and the internet. theoretical brandstätter (2011) analysis of personality traits in entrepreneurship. theoretical louie (2016) there are mental health issues in entrepreneurship. essay carruthers et al. (2019) the relationship between entrepreneurial competency and their entrepreneurial action. empirical rocha et al. (2015) are serial entrepreneurs performing better, or they are in a selected group of high achievers. empirical invernizzi et al. (2017) to analyze any relationship between overconfidence and the characteristics of an entrepreneur and the firm. empirical gerpott and kieser (2017) entrepreneurship ideology and charismatic entrepreneurs. essay spivack (2020) to determine the characteristics of the particularly vulnerable individuals susceptible to the formation of an addiction to entrepreneurship. theoretical stephan (2018) entrepreneurs’ mental health and well being empirical wright and westhead (2016) compilation of chapters on habitual entrepreneurs. mixed bouckaert et al. (2011) restarters are usually bankrupt in flanders, belgium. empirical sarasvathy et al. (2013) what is known about the success and failure of an entrepreneur? empirical gottschalk et al. (2017) habitual entrepreneurs are just as likely as novice entrepreneurs to fail. empirical lafontaine and shaw (2016) what skills lead to entrepreneurship. empirical thomas et al. (2020) examined substance addiction as a core antecedent in the development of entrepreneurship addiction. mixed tipu (2020) entrepreneurial reentry after failure theoretical source: own study. shane (2009) echoed the flawed buzz of entrepreneurship, arguing that each new firm in the united states creates new jobs, but these jobs are not sustained two years after new entry due to failure by entrepreneurs. thus, public policy and entrepreneurship should focus on established entrepreneurs than repeated entrepreneurs(shane, 2009). the understanding of the difference in entrepreneurs, for instance, charismatic, habitual, and serial, plays a role in determining behavioural addiction to entrepreneurship. ucbasaran et al. (2003) argue that the extent to which individuals would retard or speed up their reentry into entrepreneurship is influenced by their past experiences of either success or failure. incubation hubs, acceleration programs and many more such programs have been in the centre of entrepreneurship promotion, but very few acknowledged the number of failure rate by entrepreneurs. the success rate of incubators is evident in different countries such as new zealand (87%), the united states of america (85%) and germany (90%), while south africa and brazil both have an 80% success rate. besides the success rate of businesses incubation, the failure rate of entrepreneurial activities incubated is alarmingly as high as 90% (muriithi et al., 2018). habitual entrepreneurs habitual entrepreneurs are entrepreneurs who have started several enterprises (ucbasaran et al., 2010). it is worth noting that habitual entrepreneurs can be divided into two, that is, habitual starters, as those who start several entities, and habitual acquirers, as those who purchase several entities. ucbasaran et al. (2010) used a case study approach to distinguish similarities between habitual starters and habitual acquirers. spivack et al. (2014) reviewed the probability of habitual entrepreneurs as a potential case of restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship | 41 behavioural addiction to entrepreneurship. in unmasking the entrepreneur, jones and spicer (2009) debate about who is really an entrepreneur, in their thought-provoking book. in this book, the authors argue that there are different types of entrepreneurs. however, what the authors do not acknowledge seems to be a possible addiction of entrepreneurs who keep on starting new ventures. wright and westhead (2016) detected habitual entrepreneurs to be “highly prevalent in the united kingdom, unites states of america, finland, australia, norway, ghana, sweden, and malaysia” (p. 5). despite ghana and malaysia, the latter are referred to as developed economies. in south africa, there is the “so called” tenderpreneurs, these are people who chase the grant, tenders and funding as far as possible without making an impact in terms of job creation, the economic growth as anticipated by the government. therefore, both developed and developing nations might have this phenomenon and therefore it is worthwhile topic and construct to consider. serial entrepreneurs serial entrepreneurs are individuals who have closed or sold a business in which they had a minority or majority shares ownership; simultaneously, they own shares or purchased shares independently in another venture (westhead et al., 2005). the difference between habitual and serial entrepreneurs is narrowly defined in the literature. prior business ownership may be viewed as a specific human capital in entrepreneurship (westhead et al., 2005). the specific human capital in the serial entrepreneur may be in the form of managerial or financial skills that are useful within startups (amaral et al., 2011). serial entrepreneurs tend to focus on achieving a particular goal and exhibit attitudes and behaviour associated with reducing uncertainty (wright et al., 1997). in addition, they also own new firms with a high risk of liabilities (westheadet al., 2005). although there is an apparent significance in the contribution that serial entrepreneurs are likely to bring into a new venture. there is also a question of quality than quantity of the impact of the previous independent business ownership. serial entrepreneurs can always re-enter the entrepreneurship environment, whether in a new venture or as consultancies based on their experience (amaral et al., 2009). table 2 provides a distinct difference between serial and habitual entrepreneurs. the benefits of serial and habitual entrepreneurs are likely to receive funding as they possess both charisma and experience (gerpott & kieser, 2017). the managerial skills are more likely to influence performance on new ventures than generate ultimate success for both entrepreneurs. thus, serial entrepreneurs accumulate knowledge and experience over each firm that he or she help found and run, thereby leading to increased returns as well as reduced risks (sarasvathy et al., 2013). there are mentoring and business acceleration programs run by several agencies to advance the skills of entrepreneurs; these can be viewed as skills acquired by an entrepreneur that can be used for the next venture. therefore, serial entrepreneur behaviour may be considered a desire to exist a venture after realizing that there is no possible way forward (wright et al., 1997).lafontaine and shaw (2016) claim that “serial entrepreneurs are successful because entrepreneurship is a learned skill” (p. 241).whereas in this paper, we argue that serial entrepreneurs might be addicted to the processes involved in venture creation. table 2. distinguishing serial from habitual entrepreneurs serial entrepreneur habitual entrepreneur those who have sold or closed a business in which they had a minority or majority ownership stake in the past, and who currently own (alone or with others) a different independent business that either new, purchased, or inherited (westhead et al., 2005). those who enjoy the venture creation process and, once established, tend to hand over their ventures to professional managers and go on to start others (sarasvathy et al., 2013). source: own study. public policy encouraging failed entrepreneurs failure usually yields social shame (pretorius & le roux, 2011). in the case of entrepreneurs, it is often aided by public policies providing resources and incentives to mitigate the social failure stigma towards businesses. shane (2009) claims that “in the united states of america, the correlation across industries 42 | ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo between start-up rates and failure rates is a whopping 0.77 (the correlation across countries between the percentage of value-added in total entrepreneurial activity) (p. 143)”. so, by providing incentives for people to start businesses in general, we provide incentives for people to start the typical business, which is gone in a few years (shane, 2009, p. 143). moreover, shane (2009) argues that those who are likely to respond to these incentives are not the successful entrepreneurs. public policy has several reasons in which to decide on whether to bolster entrepreneurs. for instance, it can be for the development of the previously disadvantaged people or to avoid retrenchment of employees in large numbers. mcgrath (1999) argues that failure can also provide positive consequences. thus, avoiding to fail may contribute to unentrepreneurial activities. the underlying theme of mcgrath (1999) is that failure can also be viewed from a balanced perspective. invernizzi et al. (2017) argues that overconfidence in one’s ability to determine performance may result in others praising a “superstar” that is not capable of tangible output. an example is that of steve jobs and his “next startup,” which did not turn out to be a success as anticipated by entrepreneurship enthusiasts, but the incentives provided to the idea did not stop. failures by entrepreneurs are also visible in pitches with estimations that are designed to lure venture capitalists (mcgrath, 1999). jones and spicer (2009) insist that “we forget that most entrepreneur’s lives are not filled with success and private jets” (p.1). but slightly more failure than success. keskin et al. (2015) confirmed that most venture capitalists are more fascinated by the personality and experience than the product, market, and business strategy. shane (2009) blames governments in both developed and developing countries for expecting start-ups to bring about economic growth and creating employment that bolsters the incentive culture. the majority of people founding new businesses are not entrepreneurs, but rather one thing in common is that they seek self-employment funded by public policy incentives (shane, 2009).there are several programs run by governments with the sole intention of promoting entrepreneurship without evaluation and monitoring mechanisms. in the belgian flanders community, it was commonly believed that repeated entrepreneurs are bankrupt and fraudulent (bouckaert et al., 2011). thus, confirming that the majority of restarters are usually not capable of starting profitable businesses. as a result, the belgian banks are blacklisting entrepreneurs for failing to pay back loans. whereas in germany, it was estimated that only 3% of failed entrepreneurs restart their venture (bouckaert et al., 2011). thus, the german uptake of entrepreneurship by failed entrepreneurs is reasonably low. discussion in the quest to validate the possibility of bae within existing studies in serial and habitual entrepreneurs, we sought to provoke further discussion in this phenomenon. the latter is neglected in entrepreneurship research despite its core agent being an entrepreneur. the entrepreneur is charged with the responsibility of society and the government to create jobs and contribute to economic growth. the examination of competence of the serial and habitual entrepreneurs are assumed to be in place when they restart or start different ventures. for this reason, studies on failure and habitual or serial entrepreneurship do not consider another possible truth such as bae, that might well be an area to start considering if better allocation of resources for entrepreneurship need to be made in both developed and developing nations. the key definitions, such as that of the habitual and serial entrepreneurs, are yet to be clarified in literature. thus, providing a niche for further exploration of the bae with a particular focus on either habitual or serial entrepreneurs studied over a longitudinal period. the role of the government towards a public policy that is in favour of incentivizing entrepreneurs should be revisited. although the government is concerned with job creation and economic growth, they should not turn a blind eye towards unsuccessful entrepreneurs that keep applying for incentives. monitoring these entrepreneurs will enable the government to fund genuine and successful entrepreneurs since literature suggests that those with entrepreneurial skills are likely to succeed than newentry and failed entrepreneurs. whereas serial entrepreneurs are believed to have a slight chance of succeeding, lafontaine and shaw (2016) suggest that those few who succeed are likely to be the result of the funding they receive and nothing to do with their skill or luck. restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship | 43 despite great awareness of entrepreneurship by many governmental agencies, there is an apparent influx of repeated failures. there are several opportunities provided by governmental agencies and universities that are aimed at promoting successful entrepreneurship. what these programs fail to acknowledge is to assess the contribution to entrepreneurship by some of the participants. in this study, we highlighted the need to differentiate novice entrepreneurs from habitual and serial entrepreneurs. in this way, incubation hubs, acceleration programs can be focused on novice entrepreneurs who have not failed in their entrepreneurship endeavour yet. conclusions this paper discussed the possibility of bae in serial and habitual entrepreneurs. by examining this phenomenon, we can distinguish addicted entrepreneurs from habitual and serial entrepreneurs. this enabled us to further explore this area, with a specific focus on either serial or habitual entrepreneurs’ addiction to entrepreneurship. following other researchers(cf. lafontaine & shaw, 2016; rocha et al., 2015; sarasvathy et al., 2013), we agree that the longitudinal data collection approach should be adopted over a period in studying the behavioural phenomenon. it would be of interest to explore if entrepreneurs really have competency from their previous activities and after that what makes them reenter entrepreneurship. the addiction to entrepreneurship is thus a problematic feature of the rationale that entrepreneurs are the economic agents. despite entrepreneurship awareness campaigns, funding opportunities and acceleration programs, the fundamental problem to entrepreneurship is repeated failure by habitual and serial entrepreneurs. several governmental agencies are turning a blind eye to the idea of repeated entrepreneurs because they are driven by the success fallacy of entrepreneurship. it is important that bae phenomenon is taken into account when reports on entrepreneurial activity and other government policies are written or revised. this study, just like others, has limitations. the assumption we make is surrounding an entrepreneur, not the firm, which limits us to make assumptions about the individual, not the firm. we focus on the serial and habitual entrepreneurs, not the novice entrepreneur since the aim of the study is to display a behavioural addiction towards entrepreneurship, which is only found after repeated failure. the fact that articles were used instead of speaking to habitual entrepreneurs is also a limitation to this study, as the authors interprets the lack of reference to bae in existing literature as a possible oversight of this construct and assumes that it might be a reason for restarting of ventures and that it can be dangerous not to acknowledge this phenomenon. this study made use of conceptual data to justify its arguments, thus limiting the findings to what is already known in the literature. the study introduced a novel concept for consideration when habitual or serial entrepreneurship is evaluated and literature search was the method. references amaral, a. m., baptista, r., & lima, f. (2009). becoming an ex-entrepreneur: firm performance and the sell-out or dissolution decision. in d. smallbone., h. landström.,&d. jones-evans(eds.), entrepreneurship and growth in local, regional and national economies: frontiers in european entrepreneurship research, (pp. 157-183). edward elgar. amaral, a. m., baptista, r., & lima, f. (2011). serial entrepreneurship: impact of human capital on time to reentry. small business economics, 37(1), 1-21. block, j.j. (2008). issues for dsm-v: internet addiction. american journal of psychiatry,165, 306-307. bouckaert, a.-s., devreese, r., & smolders, c. (2011). a view on second-chance entrepreneurship in flanders (belgium)(summary). frontiers of entrepreneurship research, 31(21), 1. brandstätter, h. (2011). personality aspects of entrepreneurship: a look at five meta-analyses. personality and individual differences, 51(3), 222-230. 44 | ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo carruthers, t. j., venter, m. w., & botha, m. (2019). the relationship between entrepreneurial competencies and the recurring entrepreneurial intention and action of existing entrepreneurs. the southern african journal of entrepreneurship and small business management, 11(1), 1-15. gartner, w. b. (1988). “who is an entrepreneur?” is the wrong question. american journal of small business, 12(4), 11-32. gerpott, f. h., & kieser, a. (2017). it’s not charisma that makes extraordinarily successful entrepreneurs, but extraordinary success that makes entrepreneurs charismatic. managementforschung, 27(1), 147-166. gompers, p., kovner, a., lerner, j., & scharfstein, d. (2006). skill vs. luck in entrepreneurship and venture capital: evidence from serial entrepreneurs. nber working paper, no 12592. gottschalk, s., greene, f. j., & müller, b. (2017). the impact of habitual entrepreneurial experience on new firm closure outcomes. small business economics, 48(2), 303-321. gunnarsson, k., vingård, e., & josephson, m. (2007). self rated health and working conditions of small-scale enterprisers in sweden. industrial health, 45(6), 775-780. invernizzi, a. c., menozzi, a., passarani, d. a., patton, d., & viglia, g. (2017). entrepreneurial overconfidence and its impact upon performance. international small business journal, 35(6), 709-728. jones, c., & spicer, a. (2009). unmasking the entrepreneur. edward elgar. keskin, g., gümüşsoy, s., & aktekin, e. (2015). entrepreneurship: is it an addiction? procedia-social and behavioral sciences, 195, 1694-1697. lafontaine, f., & shaw, k. (2016). serial entrepreneurship: learning by doing? journal of labor economics, 34(s2), s217-s254. logan, j. e., leeb, r. t., & barker, l. e. (2009). gender-specific mental and behavioral outcomes among physically abused high-risk seventh-grade youths. public health reports, 124(2), 234-245. louie, r. k. (2016). the psychiatry of entrepreneurship. academic psychiatry, 40(2), 386-388. mcgrath, r. g. (1999). falling forward: real options reasoning and entrepreneurial failure. academy of management review, 24(1), 13-30. muriithi, s. m., ndegwa, c., & juma, j. (2018). business incubators: the missing link to small business survival. the international journal of humanities & social studies, 6(10), 201-209. pretorius, m., & le roux, i. (2011). successive failure, repeat entrepreneurship and no learning: a case study. sa journal of human resource management, 9(1), 1-13. rocha, v., carneiro, a., & varum, c. a. (2015). serial entrepreneurship, learning by doing and self-selection. international journal of industrial organization, 40, 91-106. sarasvathy, s. d., menon, a. r., & kuechle, g. (2013). failing firms and successful entrepreneurs: serial entrepreneurship as a temporal portfolio. small business economics, 40(2), 417-434. schumpeter, j. a. (1950). can capitalism survive?. harpercollins publishers. shane, s. (2009). why encouraging more people to become entrepreneurs is bad public policy. small business economics, 33(2), 141-149. spivack, a. j. (2020). entrepreneurship addiction and the negative mental health consequences of entrepreneurial engagement among some entrepreneurs. in a. örtenblad (eds.), against entrepreneurship (pp. 217-232). palgrave macmillan. spivack, a. j., mckelvie, a., & haynie, j. m. (2014). habitual entrepreneurs: possible cases of entrepreneurship addiction? journal of business venturing, 29(5), 651-667. stephan, u. (2018). entrepreneurs’ mental health and well-being: a review and research agenda. academy of management perspectives, 32(3), 290-322. thomas, n. a., lomberg, c., & alkærsig, l. (2020). founders” just want to have fun”: substance abuse and entrepreneurship addiction. paper presented at rent 2020. tipu, s. a. a. (2020). entrepreneurial reentry after failure: a review and future research agenda. journal of strategy and management, 13(2), 198-220. ucbasaran, d., westhead, p., wright, m., & flores, m. (2010). the nature of entrepreneurial experience, business failure and comparative optimism. journal of business venturing, 25(6), 541-555. ucbasaran, d., wright, m., & westhead, p. (2003). a longitudinal study of habitual entrepreneurs: starters and acquirers. entrepreneurship & regional development, 15(3), 207-228. restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship | 45 weiner, b. (1985). an attributional theory of achievement motivation and emotion. psychological review, 92(4), 549-573. westhead, p., ucbasaran, d., & wright, m. (2005). decisions, actions, and performance: do novice, serial, and portfolio entrepreneurs differ? journal of small business management, 43(4), 393-417. westhead, p., ucbasaran, d., wright, m., & binks, m. (2005). novice, serial and portfolio entrepreneur behaviour and contributions. small business economics, 25(2), 109-132. wright, m., robbie, k., & ennew, c. (1997). venture capitalists and serial entrepreneurs. journal of business venturing, 12(3), 227-249. wright, m., & westhead, p. (2016). the habitual entrepreneur. routledge. 46 | ndivhuho tshikovhi, farai dziike, sibusiso moyo authors the contribution share of authors is equal and amounted to ⅓ for each of them. ndivhuho tshikovhi postdoctoral fellow at the durban university of technology, south africa. he holds a doctorate in social and political sciences. his research interests includes entrepreneurship, public policy and behavioural addiction to entrepreneurship. correspondence to: dr ndivhuho tshikovhi, durban university of technology, 41 – 43 ml sultan road, durban 4001, south africa. email ndivhuhot@dut.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0002-3647-9223 farai dziike social innovation lab coordinator at the durban university of technology. he holds a phd in materials chemistry. his research interests includes nanomaterial science., electrochemistry and catalyst synthesis. correspondence to: dr farai dziike, research and postgraduate support, steve biko campus, durban university of technology, durban 4000, south africa. email faraid1@dut.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0002-3030-6268 sibusiso moyo deputy vice-chancellor: research, innovation and engagement at the durban university of technology. she holds a phd in mathematics. her research interests includes mathematics, entrepreneurship and higher institutions of learning. correspondence to: prof sibusiso moyo, office of the dvc research, innovation and engagement & institute for systems science, milena court, steve biko campus, durban university of technology durban 4000, south africa. email dvcrie@dut.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0001-5613-7290 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 2021, vol. 7, no. 4 10.15678/ier.2021.0704.02 entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 mustafa toycan, burak erkut a b s t r a c t objective: the objective of the article is to understand the development of turkish entrepreneurial activity over the last 15 years. research design & methods: the research design employed in this article is a quantitative one, mainly by utilizing the data available from global entrepreneurship monitor and eurostat to map the structure and the development of turkish entrepreneurial activity between 2006 and 2020. with respect to gender, age and education status of turkish self-employed, the article also employs a chi-square test of association. findings: the main empirical results of this article identify that whereas the overall share of self-employed among the active turkish population dropped from 24% in 2006 to 17% in 2020, this is not only above the eu-27 average, but also largely due to a drop in the share of own account workers. the article highlights that over the duration of 15 years, the share of job creators among the active turkish population remained stable despite all the negative events occurred in turkey. the article also identifies a gender imbalance in terms of self-employment, and a significant difference between educational background of own account workers and job creators. implications & recommendations: understanding the patterns of development of turkish entrepreneurial economic activity in the last 15 years can serve as a point of departure for both entrepreneurship researchers and policymakers. for entrepreneurship researchers, the case not only allows for a cross-national comparison, but also delivers empirical evidence from a transition country. for policymakers, fluctuations in the number of own account workers deserve more attention whereas stability of job creators can be further analysed for understanding what makes this group particularly stable despite all the negative events that occurred over the last decade. contribution & value added: the study contributes to the literature by offering a current overview of turkish entrepreneurial activity in the last 15 years. since the literature on turkish entrepreneurship is primarily dominated by topics such as students’ entrepreneurial intentions, women entrepreneurship or migrant entrepreneurship, the study offers empirical evidence to see the bigger picture of turkish entrepreneurial economic activity. article type: research article keywords: entrepreneurial activity; self-employment; turkey jel codes: l26, r23 received: 12 august 2021 revised: 14 october 2021 accepted: 8 november 2021 suggested citation: toycan, m., & erkut, b. (2021). entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 20062020. international entrepreneurship review, 7(4), 23-33. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.02 introduction entrepreneurship plays a key role in a country’s economic development. entrepreneurship, described as “the actions of a risk taker, a creative venturer into a new business or the one who revives an existing business” (herbert & link, 1989) (p. 39), is the connecting link between new idea generation and market shaping, or matching the needs of people with technology or artefacts (erkut, 2016). entrepreneurial activity can be described as a subjective journey towards the competition as a discovery process in the words of friedrich august von hayek (hayek, 2002). international entrepreneurship review ri e 24 | mustafa toycan, burak erkut literature on economics and business mainly identifies entrepreneurship within the domain of evolutionary economics (erkut, 2016). evolutionary economics, as put forward by ulrich witt, is like a patchwork (witt, 2014)where different traditions or directions of research observed the emergence and the dissemination of knowledge from different angles (buenstorf, 2007). in the evolutionary economic literature, witt distinguishes between neo-schumpeterians, schumpeter himself, universal darwinists and representatives of naturalistic approaches (witt, 2008) where entrepreneurship is mainly elaborated within the domain of neo-schumpeterians. accordingly, entrepreneurial economic activities or an entrepreneurial orientation (benazzouz, 2019)shapes the economic evolution by means of introducing new goods and services and thereby shaping new markets, or market segments, or bringing fresh wind into existing ones (erkut, 2020). because of this central role dedicated to entrepreneurship, it is important to analyse the entrepreneurial economic activities of individuals in a systematic way, especially regarding their role in economic evolution and growth. the novelty of this study is to explore the entrepreneurial economic activities in turkey from 2006 until 2020 by using statistics available via global entrepreneurship monitor and eurostat. previous studies mainly dominated turkish entrepreneurship research by means of focusing on students’ entrepreneurial intentions and entrepreneurial activities of specific groups in turkey (to be more precise, women and migrants from syria). in comparison to these studies, the novelty of the article is providing a general overview of data on current turkish entrepreneurial activity, also by investigating current turkish self-employed by means of their gender, age, and education. the objective of the article is therefore to understand the development of the entrepreneurial economic activity in turkey from 2006 until 2020 by focusing on the patterns of turkish entrepreneurs’ cohorts and characteristics from the labour force survey data. by doing so, the article aims to answer the following research questions: what is the current state of entrepreneurial economic activity in turkey? who are the self-employed turkish people? the topic is important for a number of reasons: on the one hand, with a growing population of around 83.6 million people (turkish statistical institute, 2021a), turkey is one of the largest countries connecting europe and asia, and with a dynamic economy, it is considered to be one of the next eleven countries expected to be the biggest economies in the world. nevertheless, it is a country in transition, one that is considered stable and sustaining its competitiveness largely due to information and communication technologies adoption, infrastructure measures and its dynamic labour market in addition to an improved human capital base (schwab, 2019).on the other hand, the case of turkey as a dynamic nation of transition gives a significant potential to understand the entrepreneurship-development nexus that goes beyond the cases of established western economies. also from a cross-national comparison perspective, one can identify entrepreneurial economic activities in turkey as an important case of comparison due to the country’s significant economic position and potential. in what follows, the author will first discuss previous literature on entrepreneurship and self-employment, especially regarding the turkish context. next, the author will present the research methodology. the results will be presented and discussed, which is followed by a conclusion and perspectives for further research. literature review recent literature on entrepreneurship explicitly analysed the role of environmental conditions on entrepreneurial economic activity. to be more specific, literature emphasized that differences in environmental conditions that shape entrepreneurial ecosystems can differ, and based on these differences, one can notice different paths of evolution towards an entrepreneurially driven economic structure (guerrero et al., 2020). recent literature also highlights that entrepreneurship not only has a significant impact on economic development, but also the type of it has different consequences for different stages of competitive advantage. to be more specific, (stoica et al., 2020) identify that opportunity-driven entrepreneurship has a bigger impact on economic development of transition countries, entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 | 25 whereas necessity-driven entrepreneurship has a bigger impact on economic development of innovation-driven countries. furthermore, recent empirical evidence suggests that the role of human capital in the transition towards a resilient, sustainable, entrepreneurially-driven economy gained importance in the last decade (sharma, shah, et al., 2021; sharma, thomas, et al., 2021; sharma, tiwari, jain, et al., 2021; sharma, tiwari, talan, et al., 2021). these recent contributions imply that entrepreneurship is in fact very contextual, not only in terms of the discovery of subjective knowledge as a point of departure for market shaping activities (erkut, 2016) or a resilience-oriented organisational transformation (zutshi et al., 2021), but also in terms of the conditions of entrepreneurial economic activity across different nations. in order to understand different national contexts in terms of their entrepreneurial conditions and current state, more empirical work is needed to motivate entrepreneurship policies that can stimulate entrepreneurial activity at the national level (solomon et al., 2021). when focusing on capturing the trends and current state of national economic activity, with a particular emphasis to entrepreneurship, it is essential to focus on the dynamics of the labour market for understanding different forms of self-employment, and distinguish between ownaccount workers and job creators to understand the latter’s evolution, as job creators are the ones which contribute more to employment and economic development (baluku et al., 2021). since entrepreneurship-economic development nexus primarily relies on empirical evidence from developed nations (stoica et al., 2020), (davidsson, 2015) suggests to gather empirical evidence from countries that have not been the subject of entrepreneurship research, which is followed by (dvouletý, 2019) with the case of czech republic. another such case is turkey. previous studies highlighted different aspects of turkish entrepreneurship, although -to the knowledge of the authorsthere is no systematic review of literature to understand tendencies and biases in current research on this topic. some of the recent literature reviews can be identified, even though these are only partially covering the current state of entrepreneurship research in turkey. a recent overview of postgraduate theses written in turkey highlights that postgraduate theses of education faculties are biased towards understanding the entrepreneurial intentions of teachers and students in turkey (akyar & sarıkaya, 2020). similarly, (gözüm, 2019) focused on scientific articles about entrepreneurship published in national scientific journals in turkey. the author identified that the topic of entrepreneurial tendencies is the leading topic among turkish researchers publishing in national scientific journals. a similar tendency can be seen in articles available via web of science in the last two years, as many scholars are engaging in measuring entrepreneurial tendencies(gürel et al., 2021; özcan et al., 2021; yalçıntaş et al., 2021), understanding the impact of syrian refugee entrepreneurs on turkish economy (baktır & watson, 2021; chang, 2021; kachkar, 2019) and how women entrepreneurs are changing the entrepreneurship scene in turkey (ármane et al., 2021; bozoğlu batı & armutlulu, 2020; erdoğan, 2020; kurteğe sefer, 2020). (öner & kunday, 2016) notice that entrepreneurship support started to increase and become more visible since 2006. according to the authors, the contextual framework of entrepreneurship, consisting of government policies, socioeconomic conditions, financial support, and skills (both entrepreneurial and business-related) seem to favour the growth of an entrepreneurial ecosystem in turkey. the approach by (birelma, 2019) explores working-class entrepreneurialism in turkey. the author identifies that among manual workers, wage work is considered as working for a stranger. the author interprets this as a sign of non-identification with wage work, especially when self-employment is a serious option and even a desire to be realized. (oğuztimur & seçkin, 2018) evaluate the provinces of turkey regarding their entrepreneurial potential regarding economic factors, human capital, physical infrastructure, and innovativeness. the authors identify an unbalanced regional potential regarding the development of entrepreneurial economic activity, where developed provinces show a higher entrepreneurial capacity than developing ones. the authors notice that the unbalanced regional development perspective is almost identically reflected in the unbalanced entrepreneurial potential of turkey. even though these articles provide valuable insights into specific fields of entrepreneurship, an overview of current entrepreneurial activity and self-employment in turkish economy is missing in the current literature. this is the research gap identified by the authors, as many scholars are focusing on who has the potential to become an entrepreneur (entrepreneurial tendencies), what specific and disadvantaged 26 | mustafa toycan, burak erkut groups of entrepreneurs are currently doing in turkey (women and refugees), but little has been done to understand the current entrepreneurial economic activities in turkey from national statistics. research methodology the approach follows the empirical strategy set by (dvouletý, 2019) to use data from representative population surveys, to be more specific, the global entrepreneurship monitor and the labour force survey by operationalising the level of entrepreneurial activity by means of focusing on self -employment as a share of the economically active population between 15 and 64 years of the corresponding country. hence, the research approach is a quantitative de sign focusing on the level of entrepreneurial activity available in statistics. this research will give an overview of recent statistical evidence covering the period of 2006-2020. the statistical base of the quantitative design is taken from both labour force statistics and the global entrepreneurship monitor. variables used for calculations are, first, the active total population, the number of self-employed persons, and the breakdown of the number of self-employed persons by means of gender, age, and education. these are taken from eurostat(eurostat, 2021a, 2021b, 2021c). in addition, the level of entrepreneurial activity is taken from the global entrepreneurship monitor(global entrepreneurship monitor, 2021a). with the rate of self-employment, the authors indicate the share of self-employed persons among the active population between 15 and 64 years. with the rate of job creators, the authors indicate the share of self-employed with further employees among the active population between 15 and 64 years. with the rate of own account workers, the authors indicate the share of self-employed without any further employees among the active population between 15 and 64 years. for calculating the association between the type of self-employment and gender, age, and education level respectively, the chi-square test of association will be utilized with the help of the statistical software package spss. results and discussion according to the turkish statistical institute(turkish statistical institute, 2020), small and medium enterprises consisted of 99.8% of all enterprises in turkey, accounting for 72.4% of employment, 50.4% of revenue and 44% of value added in 2019. in addition, the same source reveals that turkish small and medium enterprises realized 36.6% of overall turkish exports and contributed to research and development spending of turkish firms by 31%. these recent statistics suggest that the turkish economy is still very dependent on small and medium enterprises. this dependence on small and medium enterprises is historically rooted in the national economic dynamics by means of organizing small and medium entrepreneurs in entrepreneurial organizations called ahi institution(aktürk, 2021). as (aktürk, 2021) mentions, a nation’s economic history is primarily its history of entrepreneurship, and historically, the turkish economy developed with the efforts of small and medium enterprises, organized by means of ahi institutions. based on the detailed analysis of (aktürk, 2021), one can notice the historical trend of an economy characterized by a dominating small and medium enterprise sector. with respect to the current situation of turkish economy, one can only identify limited information about the long-term development of entrepreneurial economic activities in turkey. for instance, separate entrepreneurship statistics have been introduced by the turkish statistical institute only recently. starting with the global entrepreneurship monitor results, the most recent data available from turkey is for the year 2018(global entrepreneurship monitor, 2021b). in 2018, the total entrepreneurial activity (tea) index for turkey was 14.2% in 2018, a very sharp increase in comparison to 2006, in which the tea index for turkey was 6.1%. similarly, the results revealed that 8.7% of the adult turkish population was found out to be the owner-managers of new businesses in 2018 – which was a slight decrease in comparison to 2006, in which this rate was 11.4%. however, regarding the established business ownership results, one also notices a fluctuation over the years. in addition, entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 | 27 perceived opportunities for entrepreneurship increased from 33.9% in 2006 to 44.3% in 2018. even though these numbers suggest an overall increasing trend, more recent data from the global entrepreneurship monitor on turkey is not available. hence, in what follows, the focus of the author would be on the labour force survey, made available by eurostat(eurostat, 2021a, 2021b, 2021c), to understand the long-term development of entrepreneurial activity in turkey. by focusing on the economically active turkish population between 15 and 64 years of age, and self-employment engagement (both variables in 1000), the author calculated time series of self-employment rates (in %) in turkey over the period of 2006-2020. by following the period starting from 2006, one can identify how entrepreneurial economic activity in turkey evolved under the rule of the justice and development party, which won its first election in 2002 and focused on restructuring the disastrous economy in the first four years of its governmental activity. similar to the research strategy set by (dvouletý, 2019), the author aims to distinguish between entrepreneurs with and without employees, i.e. job creators and own account workers. according to (dvouletý, 2019) (p. 4) distinguishing between these two are important “especially from the perspective of policy makers, as job creators contribute mainly to economic growth”. figure 1 depicts the results of the calculations of the previously explained rates; (1) the rate of selfemployed, (2) the rate of job creators, and (3) the rate of own account workers. figure 1. entrepreneurial activity in turkey between 2006 and 2020 (entrepreneurial activity as a % of turkish population aged 15-64) source: own elaboration based on eurostat(eurostat, 2021a, 2021b, 2021c) data. from figure 1, one can identify that the rate of self-employed was 24% in 2006, and it dropped to 17% in 2020. nevertheless, this is a stable and gradual drop, as the rate is nearly constant around 1718% since 2015. this rate is above the eu-27 average of 12,4% in 2020. in addition, we can identify that the entrepreneurial economic activity is dominated by own account workers. these were 19% of the active turkish population in 2006, and maintained their dominance until 2020, corresponding to 13% of the active turkish population. own account workers are also the ones whose numbers are fluctuating more than those of the job creators. however, their representation in the active turkish population is above the eu-27 average of 8,7% in 2020.in comparison to own account workers, the rate of job creators did not change much over the years. whereas it was around 5% from 2006 to 2013, it slightly dropped to 4% in 2014 and remained there since then. this indicates that there is a small but stable group of job creating entrepreneurs despite all the negative events occurred since 2006 – the global financial crisis in 2008/2009, the unsuccessful coup attempt by the gülenist terror group (fetö) in 2016 and the global pandemics in 2019/2020 did not change the stable position of this group much. in comparison, the eu-27 average was 3,7% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 rate of self-employment rate of job creators rate of own account workers 28 | mustafa toycan, burak erkut in 2020, which indicates that turkey’s rate of job creating entrepreneurs is above the eu-27 average despite all the negative incidents that occurred in the last decade. in what follows, a demographic exploration of the data regarding gender, age, and education will be presented using data available via eurostat (eurostat, 2021c, 2021a, 2021b). even though restricting the economic activity of self-employed to properties such as gender, age, and education does not mean that these are the only relevant properties of entrepreneurs, these are nevertheless significant criteria when it comes to understanding the cohorts of turkish entrepreneurs. the empirical strategy set by (dvouletý, 2019) also focuses on understanding entrepreneurs by means of these three properties, but for the case of turkey, the choice of these three properties can be justified by a number of reasons: regarding gender, it has already been emphasized in the literature review that the number of scientific publications on the topic of women entrepreneurship is keeping on growing (ármane et al., 2021; bozoğlu batı & armutlulu, 2020; erdoğan, 2020; kurteğe sefer, 2020), hence, it is worth analysing how gender and type of self-employment are associated. regarding age group, a recent statistical analysis by the turkish statistical institute (turkish statistical institute, 2021b) highlights that turkey has the youngest population in europe, with the age group 15-24 accounting for 15,4%of the turkish population. as already mentioned in the literature review, a growing number of scholars are focusing on the entrepreneurial tendencies of students with the aim of contri buting to the agenda on increasing the number of young entrepreneurs tendencies (gürel et al., 2021; özcan et al., 2021; yalçıntaş et al., 2021), hence, utilizing the potential of the youngest population in europe. therefore, it would be of utmost importance to understand how turkish youth is contributing to the entrepreneurial economic activities of the nation, implying a questioning of the association between age and type of self-employment. on the other hand, previous literature also emphasized the significant role of basic education on entrepreneurial economic activities in turkey (çetindamar et al., 2012). together with the observations of (schwab, 2019) in the global competitiveness report 2019, stating the importance of human capital development in understanding how turkey is keeping its competitive position in the global economy, this result indicates that education and type of self employment should also be analysed for detecting a possible association. tables 1, 2, and 3 show the results of the chi-square tests of association as well as cramer’s v for the average values of the period 2006-2020 for turkey. in all three cases, data available from eurostat (eurostat, 2021a, 2021b, 2021c) has been utilized with the help of the statistical software package spss. table 1 shows us that there are roughly 5,6 times more self-employed males in comparison to females, which partially explains why there is a growing interest in academic scholars to concentrate on women entrepreneurship in turkey. in case of job creators, 23,80% of males employ at least one further person, whereas only 11,77% of females employ at least one further person, indicating a further imbalance. table 2 shows us that those aged between 25 and 49 are the leading group among self-employed, with a share of 65,37%. they are followed by those aged between 50 and 64, with a share of 31,54%. in comparison to these groups, the youngest group of turkish people aged between 15 and 24 constitute only 3,09% of total self-employed persons among the active turkish population. among the job creators, the lion’s share is of those aged between 25 and 49 with 75,67%, whereas only 2,45% of those aged between 15 and 24 are employing at least one further person. table 3 shows us that a vast majority of self-employed persons in turkey has primary education or less (73,78%). half of the job creators belong to this group, whereas the other half is almost equally split between those who has upper secondary or post-secondary education and those who has tertiary education. in case of solo self-employed persons, this picture changes with those having primary education or less dominating the scene with 80,46%. the results of this study indicate that there are imbalances in terms of gender, age, and education in case of self-employment. self-employed turkish people are mainly males, aged between 25-49, and have primary education or less. own account workers largely dominate the scene, but their numbers are fluctuating more than the stable, but the small group of job creators. entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 | 29 table 1. chi-square association test for gender and type of self-employment (age range 15-64, in 1000, percentages given in parentheses) gender / type of self-employment solo self-employed job creators total self employed females 707.03(88,23%) 94.3(11,77%) 801.33 (100%) males 3459.2(76,20%) 1080.3 (23,80%) 4539.5 (100%) total self-employed 4166.23 (78%) 1174.6 (22%) 5340.83 (100%) test of association, chi-square=57,720, p-value=0,000, cramer’s v=0,104 source: own calculations in spss. table 2. chi-square association test for age and type of employment (age range 15-64, in 1000, percentages given in parentheses) age category / type of self-employment solo self-employed job creators total self employed 15-24 136.31 (3,272%) 28.73 (2,45%) 165.04 (3,09%) 25-49 2602.28 (62,45%) 888.85 (75,67%) 3491.13 (65,37%) 50-64 1427.67 (34,278%) 257.02 (21,88%) 1684.69 (31,54%) total self-employed 4166.26 (100%) 1174.6 (100%) 5340.86 (100%) test of association, chi-square=71,025, p-value=0,000, cramer’s v=0,115 source: own calculations in spss. table 3. chi-square association test for education and type of self-employment (age range 15-64, in 1000, percentages given in parentheses) level of education / type of self-employment solo self-employed job creators total self employed less than primary and primary (isced 2011 0-2) 3352.38 (80,46%) 587.94 (50,05%) 3940.32 (73,78%) upper secondary and post-secondary 583.33 (14%) 308.43 (26,26%) 891.76 (16,70%) non-tertiary (isced 2011 3-4) 230.55 (5,54%) 278.31 (23,69%) 508.86 (9,52%) tertiary (isced 2011 5-8) 4166.26 (100%) 1174.68 (100%) 5340.94 (100%) test of association, chi-square=512,793, p-value=0,000, cramer’s v=0,310 source: own calculations in spss. conclusions by conducting this study, the authors aimed to address two research gaps present in the literature. from a national perspective, a big number of studies elaborating entrepreneurship in turkey restricted themselves to entrepreneurial intentions of students, women entrepreneurship or entrepreneurial activities captured only by gem data. this indicated that previous contributions were biased towards certain topics, but so far little has been done to capture real entrepreneurial economic activities in turkey, especially in the sense of national statistics. therefore, the article contributes to the ongoing debate around turkish entrepreneurship by providing an up-to-date statistical overview of current entrepreneurial activities and self-employment, highlighting that this kind of overview is still missing for the turkish case. from the international perspective, the article contributes to the empirical agenda of capturing national levels of self-employment and entrepreneurship, allowing for a cross-national comparison. by combining different data sources, the study goes beyond the mere notion of capturing entrepreneurial intentions to allow for an overview of understanding what is currently happening in terms of entrepreneurial activity. the study, based on the empirical strategy set by (dvouletý, 2019), calls for further contributions from different national perspectives to allow for a cross-national comparison of levels of entrepreneurial activity. in addition, the study follows the distinction made in (dvouletý & orel, 2020) regarding self-employed individuals with and without further employees to follow their development path separately. the results indicated that even though the level of entrepreneurial activity dropped from 24% in 2006 to 17% in 2020, this was still above the eu-27 average and largely due to a decline in the number of own account workers. on the other hand, job creators – self-employed persons with at least one further employee – remained to be in a stable 4%-5% level throughout the period of observation. the stability of this group is more important for economic development than own account workers due to their impact 30 | mustafa toycan, burak erkut on creating additional employment. the results also revealed a gender imbalance, and different structures of age and education composition in case of own account workers and job creators. the results imply that despite the negative events occurred in turkey in the recent past, the group of job creators remained to be stable over the last 15 years, whereas fluctuations were mainly seen among own account workers. for policymaking purposes, the authors state that both phenomena need to be elaborated in detail, since the stability of job creators can be further enhanced to increase their number and therefore increase the employment rate, whereas any measures to lessen the fluctuations among own account workers can also work in favour of the economic situation. to increase the number of women entrepreneurs, a lot has been done in turkey in the last 18 years. nevertheless, a lot is still there to achieve. one possible strategy would be to have a close look at the job creator women to understand their aspirations, behaviour, and survival strategies, since improving institutional conditions only makes one part of the big picture, and regarding the role of women in the society, more measures should be taken to ensure a work-life balance and a balance between family and business for encouraging more women to make a career as an entrepreneur. finally, the study also calls for policymaking to increase the number of self-employed among those between 15 and 24. turkey, having the youngest population in europe, has a big potential for youth entrepreneurship, and more efforts can be done to achieve a higher rate of self-employed within this age group. like any other scientific study, this article is not free of limitations. on the one hand, the study restricted itself to the data available from gem and lsf and highlighted only national levels of entrepreneurship and self-employment. future research can give more emphasis to regional imbalances in terms of entrepreneurial activity in turkey. from previous research, it is known that developed provinces in turkey have better conditions for entrepreneurial activity than developing ones. by focusing on these regional imbalances, further studies can elaborate what can be done for the catch-up process of developing provinces in terms of creating the conditions for entrepreneurial activity. on the other hand, in terms of the characteristics of self-employed, the study only focused on gender, age group and education level, whereas previous research highlights further characteristics that can as well be relevant for policy purposes. therefore, further research can elaborate other characteristics of selfemployed to shed light to current entrepreneurial economic activity. references aktürk, o. (2021). osmanlı’dan cumhuriyete ahilik, küçük esnaf ve girişimcilik kültürü. in h. y. taş, m. küçükoğlu, & m. demirdöğmez (eds.), girişimcilik ve kobi̇ araştırmaları (pp. 29-55). akyar, d., & sarıkaya, r. (2020). content analysis of graduate theses on the concept of entrepreneurship in the field of education in turkey. gazi üniversitesi gazi eğitim fakültesi dergisi, 40(3), 979-1018. ármane, s., gärtig, s. i̇., gärtig, r., tegtmeier, s., & brem, a. (2021). stem educated women entrepreneurs in denmark, latvia and turkey: a context-based explorative study. international journal of entrepreneurial venturing, 13(2), 186. https://doi.org/10.1504/ijev.2021.114409 baktır, z., & watson, f. (2021). trust-driven entrepreneurship for community well-being of refugees and their local hosts. journal of macromarketing, 41(2), 251-266. https://doi.org/10.1177/0276146720935157 baluku, m. m., onderi, p., & otto, k. (2021). predicting self-employment intentions and entry in germany and east africa: an investigation of the impact of mentoring, entrepreneurial attitudes, and psychological capital. journal of small business & entrepreneurship, 33(3), 289-322. https://doi.org/10.1080/08276331.2019.1666337 benazzouz, n. m. (2019). entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review. international entrepreneurship review, 5(2), 23-36. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.02 birelma, a. (2019). working-class entrepreneurialism: perceptions, aspirations, and experiences of petty entrepreneurship among male manual workers in turkey. new perspectives on turkey, 61, 45-70. https://doi.org/10.1017/npt.2019.18 bozoğlu batı, g., & armutlulu, i̇. h. (2020). work and family conflict analysis of female entrepreneurs in turkey and classification with rough set theory. humanities and social sciences communications, 7(1), 15. https://doi.org/10.1057/s41599-020-0498-0 entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 | 31 buenstorf, g. (2007). creation and pursuit of entrepreneurial opportunities: an evolutionary economics perspective. small business economics, 28(4), 323-337. https://doi.org/10.1007/s11187-006-9039-5 çetindamar, d., gupta, v. k., karadeniz, e. e., & eğrican, n. (2012). what the numbers tell: the impact of human, family and financial capital on women and men’s entry into entrepreneurship in turkey. entrepreneurship & regional development, 24(1-2), 29-51. https://doi.org/10.1080/08985626.2012.637348 chang, c. (2021). the economically rich refugees: a case study of the business operations of istanbul-based syrian refugee businesspeople. international migration, imig.12886. https://doi.org/10.1111/imig.12886 davidsson, p. (2015). data replication and extension: a commentary. journal of business venturing insights, 3, 12-15. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2015.02.001 dvouletý, o. (2019). development of entrepreneurial activity in the czech republic over the years 2005–2017. journal of open innovation: technology, market, and complexity, 5(3), 38. https://doi.org/10.3390/joitmc5030038 dvouletý, o., & orel, m. (2020). individual determinants of entrepreneurship in visegrád countries: reflection on gem data from the czech republic, hungary, poland, and slovakia. entrepreneurial business and economics review, 8(4), 123-137. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080407 erdoğan, z. (2020). eşikler ve değerler bağlamında kırsalda kadın örgütlenmeleri: bursa üreten kadın dernekleri federasyonu örneği. journal of planning. https://doi.org/10.14744/planlama.2020.46794 erkut, b. (2016). product innovation and market shaping: bridging the gap with cognitive evolutionary economics. indraprastha journal of management, 4(2), 3-24. erkut, b. (2020). hayek on product innovation and market shaping: opening the black box. liberal düşünce dergisi, 25(100), 169-189. https://doi.org/10.36484/liberal.757980 eurostat. (2021a). active population by sex, age and citizenship (1 000). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsa_agan&lang=en eurostat. (2021b). self-employment by sex, age and country of birth (1 000). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsa_esgacob&lang=en eurostat. (2021c). self-employment by sex, age and educational attainment level (1 000). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsa_esgaed&lang=en global entrepreneurship monitor. (2021a). total early-stage entrepreneurial activity, established business ownership, perceived opportunities. global entrepreneurship monitor. (2021b). total early-stage entrepreneurial activity, established business ownership, perceived opportunities. www.gemconsortium.org/data gözüm, a. g. (2019). a categorical review of academic papers on entrepreneurship: academic pattern of entrepreneurship in turkey. ufuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi, 8(15), 367-385. guerrero, m., liñán, f., & cáceres-carrasco, f. r. (2020). the influence of ecosystems on the entrepreneurship process: a comparison across developed and developing economies. small business economics. https://doi.org/10.1007/s11187-020-00392-2 gürel, e., madanoğlu, m., & altınay, l. (2021). gender, risk-taking and entrepreneurial intentions: assessing the impact of higher education longitudinally. education + training, 63(5), 777-792. https://doi.org/10.1108/et08-2019-0190 hayek, f. a. von. (2002). competition as a discovery procedure. quarterly journal of austrian economics, 5(3), 9-23. herbert, r. f., & link, a. n. (1989). in search of the meaning of entrepreneurship. small business economics, 1(1), 39-49. https://doi.org/10.1007/bf00389915 kachkar, o. a. (2019). refugee entrepreneurship: empirical quantitative evidence on microenterprises in refugee camps in turkey. journal of immigrant & refugee studies, 17(3), 333-352. https://doi.org/10.1080/15562948.2018.1479913 kurteğe sefer, b. (2020). a genderand class-sensitive explanatory model for rural women entrepreneurship in turkey. international journal of gender and entrepreneurship, 12(2), 191-210. https://doi.org/10.1108/ijge07-2019-0113 oğuztimur, ş., & seçkin, e. (2018). entrepreneurship as an instrument of regional development. mehmet akif ersoy üniversitesi i̇ktisadi ve i̇dari bilimler fakültesi dergisi. https://doi.org/10.30798/makuiibf.357437 32 | mustafa toycan, burak erkut öner, m. a., & kunday, ö. (2016). a study on schumpeterian and kirznerian entrepreneurship in turkey: 2006–2013. technological forecasting and social change, 102, 62-71. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2015.09.005 özcan, n. a., şahin, s., & çankır, b. (2021). the validity and reliability of thriving scale in academic context: mindfulness, gpa, and entrepreneurial intention among university students. current psychology. https://doi.org/10.1007/s12144-021-01590-1 schwab, k. (2019). the global competitiveness report 2019. world economic forum. sharma, g. d., shah, m. i., shahzad, u., jain, m., & chopra, r. (2021). exploring the nexus between agriculture and greenhouse gas emissions in bimstec region: the role of renewable energy and human capital as moderators. journal of environmental management, 297, 113316. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2021.113316 sharma, g. d., thomas, a., & paul, j. (2021). reviving tourism industry post-covid-19: a resilience-based framework. tourism management perspectives, 37, 100786. https://doi.org/10.1016/j.tmp.2020.100786 sharma, g. d., tiwari, a. k., jain, m., yadav, a., & srivastava, m. (2021). covid -19 and environmental concerns: a rapid review. renewable and sustainable energy reviews, 148, 111239. https://doi.org/10.1016/j.rser.2021.111239 sharma, g. d., tiwari, a. k., talan, g., & jain, m. (2021). revisiting the sustainable versus conventional investment dilemma in covid-19 times. energy policy, 156, 112467. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2021.112467 solomon, s., bendickson, j. s., liguori, e. w., & marvel, m. r. (2021). the effects of social spending on entrepreneurship in developed nations. small business economics. https://doi.org/10.1007/s11187-021-00458-9 stoica, o., roman, a., & rusu, v. d. (2020). the nexus between entrepreneurship and economic growth: a comparative analysis on groups of countries. sustainability, 12(3), 1186. https://doi.org/10.3390/su12031186 turkish statistical institute. (2020). küçük ve orta büyüklükteki girişim i̇statistikleri, 2019. turkish statistical institute. (2021a). adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçları, 2020. https://data. tuik.gov.tr/bulten/index?p=the-results-of-address-based-population-registration-system-2020-37210 turkish statistical institute. (2021b). i̇statistiklerle gençlik, 2020. witt, u. (2008). what is specific about evolutionary economics? journal of evolutionary economics, 18(5), 547– 575. https://doi.org/10.1007/s00191-008-0107-7 witt, u. (2014). the future of evolutionary economics: why the modalities of explanation matter. journal of institutional economics, 10(4), 645-664. https://doi.org/10.1017/s1744137414000253 yalçıntaş, m., i̇yigün, ö., & karabulut, g. (2021). personal characteristics and intention for entrepreneurship. the singapore economic review, 1-23. https://doi.org/10.1142/s0217590821500338 zutshi, a., mendy, j., sharma, g. d., thomas, a., & sarker, t. (2021). from challenges to creativity: enhancing smes’ resilience in the context of covid-19. sustainability, 13(12), 6542. https://doi.org/10.3390/su13126542 entrepreneurial activity in turkey: a statistical overview for the years of 2006-2020 | 33 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. mt – conceptualisation, literature review / be – data analysis, discussion. burak erkut phd in product innovation and market shaping from the perspective of evolutionary economics, 2018, tu dresden, germany) is a full-time member of the faculty of economics, administrative, and social sciences of bahçeşehir cyprus university as well as a fellow of institute for research in economic and fiscal issues (iref). his research interests include evolutionary economics, innovation, and entrepreneurship. correspondence to: dr. burak erkut, bahçeşehir cyprus university, alayköy campus, osmanlar street 1, alayköy, lefkoşa, northern cyprus via mersin 10 turkey. e-mail: burak.erkut@baucyprus.edu.tr orcid http://orcid.org/0000-0001-7746-782x mustafa toycan mustafa toycan is the secretary general of bahçeşehir cyprus university. his research interests include entrepreneurship, fintech and blockchain economics. correspondence to: mr. mustafa toycan, bahçeşehir cyprus university, alayköy campus, osmanlar street 1, alayköy, lefkoşa, northern cyprus via mersin 10 turkey. e-mail: mustafa.toycan@cyprus.bau.edu.tr orcid http://orcid.org/0000-0002-2918-454x acknowledgements and financial disclosure this work did not receive any funding. the authors declare that they have no relevant or material financial interests that relate to the research described in this paper. we are thankful to three anonymous referees and the editor for their constructive comments. conflict of interest the author declar that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 34 | mustafa toycan, burak erkut ier-08-03-06-pp081--2099-kosciolek 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.06 the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness of polish football clubs szczepan kościółek a b s t r a c t objective: the objective of this study was to establish whether participation in european football competitions affects the sports performance of polish football clubs in the domestic league. accordingly, negative shortterm effects and positive medium-term effects were hypothesized. research design & methods: based on the case of polish ekstraklasa, observations covering a 10-year competition period (seasons 2011/12 to 2020/21) were tested in regression models that included the league points and positions in the table as dependent variables and participation in the european uefa competition and promotion to the group stage as explanatory variables. findings: the results revealed that if a polish football club competes in european competitions, there are neither negative consequences for its domestic competitiveness in the short run nor positive consequences in the medium-term period. implications & recommendations: every season, football teams throughout europe make an effort to internationalize themselves through uefa competitions. this study demonstrates to sports managers that, contrary to common belief, engaging limited resources of football clubs outside the top leagues to compete in two competitions simultaneously has neutral effect. contribution & value added: to date, researchers have been interested in determining the influence of international competitions on the level of competitive balance. this is the first study on the impact of participation in european uefa competitions on sports performance in domestic leagues outside western europe. article type: research article keywords: competitive imbalance; financial fair-play (ffp); resource-based view (rbv); sport performance; sports clubs; uefa jel codes: f23, z21 received: 4 july 2022 revised: 8 august 2022 accepted: 9 september 2022 suggested citation: kościółek, s. (2022). the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness of polish football clubs. international entrepreneurship review, 8(3), 81-92. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.06 introduction the format of european football club competitions has evolved over the years. the general direction of these changes is to open access for more units from the richest and highly competitive leagues, especially the so-called ‘big five’ (english premier league, french ligue 1, german bundesliga, italian serie a, and spanish la liga), to compete at the cost of limiting the number of poorer, weaker, and less recognizable global clubs from eastern europe (bullough, 2018). meanwhile, the prizes for participation in both uefa tournaments, the champions league (ucl) and the europa league (el), have been growing constantly (uefa, 2021). according to késenne (2015), these two tendencies have deepened international imbalances in european football in terms of both the financial and sporting situations of clubs in different countries. currently, the big five leagues are responsible for 60% of the revenue in the entire professional football industry, and their shares in the market have been continuously growing. at the opposite end international entrepreneurship review ri e 82 | szczepan kościółek of the spectrum, leagues outside the top 10 leagues make up 15% of the revenue of european football clubs (uefa, 2022). among all the clubs that played in the ucl between 2003/04 and 2016/17, less than one in four represented leagues outside the top 10 (bullough, 2018). consequently, when football clubs from leading leagues compete in such competitions, most of the representatives from leagues outside the top ten face challenges of being promoted to the group stage of ucl and el. taking into account their budgets, the starting fees paid by the uefa for group stage participation may be seen as a significant financial injection that will improve club sports performance in the near future. in poland, which suffers from the divergence of wealth in the global football industry, there is a common belief that clubs that take part in uefa competitions show decreased sports performance in the domestic league (see, for instance, iwankiewicz, 2021). in line with the resource-based view (rbv), we can indeed assume that clubs representing less competitive leagues, drained from most productive players (dimitropoulos & scafarto, 2021), lack the quantity and quality of human resources to be able to play in two competitions simultaneously (barney, 1991). therefore, it can be hypothesized that, on the one hand, the use of limited resources for international competitions makes football clubs less competitive in the domestic league during a given season (h1). on the other hand, however, it is expected that promotion to international competition in one year positively affects a club’s sports performance in the following season (h2). to test the given hypotheses, this study aimed to establish whether participation in european football competitions (ucl and el) affects the sports performance of polish clubs in the domestic league. it is hoped that this research will contribute to a deeper understanding of the link between domestic and international competitions. to date, we have evidence that the growing asymmetry of revenues in european football, partially resulting from the participation in uefa competitions, leads to an improvement in the competitive imbalance within the big five in favor of the biggest clubs (dietl et al., 2008; pawlowski et al., 2010). however, the question remains as to how competing in uefa tournaments affects the competitive position of clubs outside the top leagues in a given season and subsequent seasons. in this paper, we focus on the case of polish football clubs by investigating a 10-year period of sports performance in ecl, el and ekstraklasa (the domestic league in poland). this study aims to answer this question and provide relevant implications for the governance bodies of football clubs. literature review and hypotheses development according to rbv, which assumes that an organization is a set of resources and competencies that builds a competitive advantage (barney, 1991), the success of a football club depends on its access to physical (including financial revenue), organizational, and human resources (omondi-ochieng, 2019). however, the distribution of these resources among clubs is highly uneven, leading to a high variation in sports levels between european football competitions (késenne, 2000). the literature on this topic thoroughly describes the factors that have driven european football into a progressive competitive imbalance since the mid-1990s. first, the bosman ruling in 1995 eliminated the legal restrictions on the player transfer market (frick, 2009), allowing players to exercise their freedom in the labor market after the expiration of their contract with the current club. equally important was the elimination of the ‘three plus one’ rule. the limit on foreign players in eu leagues no longer exists and, consequently, barriers to the supply of players from less developed markets on a massive scale have disappeared. currently, in each of the big five leagues, non-nationals accounted for more than 50% of the total minutes played in the 2020/21 season (uefa, 2022). second, the new format of european competitions, especially the ucl, closed the door to clubs representing less affluent leagues and exceeded the payments for those clubs participating in the ucl. one of the most relevant modifications was made in the 1999/2000 season when the number of participants was increased from 24 to 32 teams; the payments for the clubs participating in the ucl have been rising significantly since then (pawlowski et al., 2010). the competitions originally dedicated to national league champions have been transformed into championships in which the most competitive leagues have four slots to fill, while some leagues notoriously do not have a representative in the group the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness… | 83 stage, as they are not promoted from the qualifying phase. these processes were accompanied by an increase in the internationalization of european football, mainly through the increased availability of sports broadcasts in various parts of the world (andreff & bourg, 2006). therefore, fees obtained from the uefa grew alongside the interest of investors willing to invest money in football clubs, not for profits but to gain prestige from and satisfaction with their successes (lang et al., 2011). the presence of such investors has strengthened the win maximization orientation in european football instead of the profit-maximization model that is dominant in us sports (késenne, 2000; sloane, 1971). therefore, the largest clubs operate in soft budget-constrained conditions and overinvest the resources available on the market beyond what the clubs can cover from self-generated revenues (andreff, 2007). in such conditions, the role of financial resources in sports competitions has increased and depends on the spending power of club owners (franck, 2010; franck & lang, 2014). the financial fair play (ffp) regulation, introduced by uefa in 2009, aimed to restrict that practice through the rule of no overdue payables and the break-even rule (peeters & szymanski, 2014). the financial effects of the introduction of ffp are highly debated in the literature. ahtiainen and jarva (2022) provided evidence that ffp improved the profitability of spanish football clubs and, to a lesser extent, english and german football clubs. on the other hand, such positive outcomes were not found for french, spanish or italian clubs (ahtiainen & jarva, 2022; ghio et al., 2019). francois et al. (2021) supported these outcomes by showing the increased profitability of english football clubs compared to french clubs. however, this pattern only applies to entities that are not participating in uefa internation competition. in general, ffp outputs vary between countries. according to rohde and breuer (2018), the ownership structure is what differentiates football clubs in this regard, as ffp has increased the efficiency with which the resources of football clubs owned by private majority investors are managed. however, in the context of this study, the influence on international competitive balance is a more important consequence of the ffp regulation. peeters and szymanski (2014) believed that ffp would not significantly reduce competitive imbalance, but rather protect the competitive position of the wealthiest clubs. in effect, the most valuable resources, that is, the most skilled players, are still concentrated in the big five leagues (frick, 2009; tovar, 2020), often at the cost of overmanned rosters (andreff, 2018). meanwhile, even if experiences from international tournaments significantly boost the morale of players, the sports science literature provides evidence that previous workload (such as the three-daymatch routine that occurs during simultaneous international and domestic competition participation) negatively affects the sports performance of professional football players (springham et al., 2020). under such circumstances, and considering that football clubs outside the top leagues operate with a shortage of effective workers in the current market conditions, the following can be hypothesized: h1: the use of limited resources for international competitions makes football clubs less competitive in the domestic league during a given season. the described changes have led to an increase in inequality not only at the international level but also domestically, where the biggest clubs have enhanced domination in the league competition (norbäck et al., 2021; pawlowski et al., 2010). according to maclean et al. (2022), board managers of scottish football clubs share this viewpoint, as they believe that the introduction of ffp creates a ‘poverty trap’ for smaller teams. researchers (e.g. birkhauser et al., 2019; gallagher & quinn, 2020; garciadel-barrio & rossi, 2020; plumbley et al., 2019) have emphasized that ffp regulations limited the possibility of private investors entering the market and recapitalizing smaller clubs to make them more competitive in the national league. consequently, such restriction drives the consolidation of the current hierarchy of forces within a given league. in the most recent paper on this issue, serrano et al. (2022) applied a long-term perspective, and with a sample of 17 different leagues. they confirmed the heterogeneity of the impact of ffp on competitive balance at the national level, which was claimed in previous research, and observed a slight tendency to escalate the imbalance within the leagues. plumley et al. (2019) postulated that club size should be included as an external variable in the ffp regulation to make smaller clubs competitive. however, this suggestion has not yet been applied. although franck (2014) argued that ffp only regulated the payroll and that football club owners could build a competitive advantage through investment in other resources such as infrastructure and 84 | szczepan kościółek youth academies, it must be noted that such investments only offer returns over a long period of time. in practice, on average, about 60% of club revenue on average is spent on player salaries (deloitte sports business group, 2022). the most successful teams receive increasing pay-outs from the ucl, increasing their financial and, subsequently, sporting advantage over the rest of the clubs. therefore, it can be assumed that football clubs from outside the top level that manage to join the uefa can improve their domestic competitiveness using the funds and experience obtained in exactly the same way as units from the big five leagues (ruta et al., 2022). based on this and following the approach of rohde and breuer (2016), we have assumed a one-year lag1 for the short-term sporting outcomes of football clubs’ potential investments and hypothesized that: h2: promotion to international competition in one year positively affects a club’s sports performance in the following season. research methodology research design and case selection this study analyzes the case of polish ekstraklasa. the choice of this league was based on two irrefutable arguments. first, this league is a typical example of a football league outside of the top class: it was ranked 30th in the uefa league ranking at the end of the 2020/21 season (kassies, 2021). this outcome gives the best clubs in the league one slot in the ecl and three slots in the el qualification. second, ekstraklasa is one of the most competitively balanced leagues in europe (lubaś, 2020), resulting in a high diversity of clubs representing the country in european competitions. during the last 10 years (seasons 2011/12–2020/21), 12 polish clubs participated in the ecl and el qualifications (table 1). technically, the volatility of the teams that appear in european cups provides the option to investigate the impact of that factor on domestic competitiveness. table 1. football clubs representing polish ekstraklasa in uefa competitions (seasons 2011/12–2020/21) club / season 2 0 1 1 / 1 2 2 0 1 2 / 1 3 2 0 1 3 / 1 4 2 0 1 4 / 1 5 2 0 1 5 / 1 6 2 0 1 6 / 1 7 2 0 1 7 / 1 8 2 0 1 8 / 1 9 2 0 1 9 / 2 0 2 0 2 0 / 2 1 times of participation legia warszawa ▲ ● ▲ ▲ ▲ ▲ ● ● ● ● 10 lech poznan ○ ● ● ● ▲ ○ ● ● ○ ▲ 7 slask wrocław ● ● ● ● ● ○ ○ ○ ○ ● 6 jagiellonia bialystok ● ○ ○ ● ● ○ ● ● ○ ○ 5 piast gliwice ○ ○ ● ○ ○ ● ○ ○ ● ● 4 cracovia ○ ○ ○ ○ ○ ● ○ ○ ● ○ 2 wisla krakow ▲ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ 1 ruch chorzow ○ ● ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ 1 zaglebie lubin ○ ○ ○ ○ ○ ● ○ ○ ○ ○ 1 arka gdynia ○ ○ ○ ○ ○ ○ ● ○ ○ ○ 1 gornik zabrze ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ● ○ ○ 1 lechia gdansk ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ● ○ 1 note: ▲ the club participates in a group stage of uefa competitions ● the club partcipates in uefa compettons but not in the group stage; ○ the club does not partcipate in uefa compettons. source: own elaboration based on 90minut.pl. to test the first research hypothesis regarding the effects of competing internationally on sports performance in the domestic league in the ongoing season, the following equation was estimated: ������_�� �� � = ������_������ � � � , ��������� +∈ � (1) 1 scenarios for twoand three-year lags were also tested. they both provided consistent results, and the solutions are presented later in the paper. these results are available from the author on request. the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness… | 85 here league_points stands for the league points achieved by the i-th team in season t according to the regular system, in which three points are assigned for winning the game and one point is assigned for a draw. uefa_competition means participation in a european competition, which, in the case of european football clubs, means playing in the uefa champions league or uefa europa league, including qualifications to both tournaments. considering how long the unit is affected by european competition may matter for domestic competitiveness, thus, the second equation to be solved was estimated as follows: ������_�� �� � = ���!���_����� � , ��������� +∈ � (2) where group_stage means participation in european competition when being promoted to the main round of ucl or el (when winning the qualification phase). to test the second research hypothesis, regarding the effects of competing internationally on sports performance in the domestic league in the subsequent season, equations analogous to those presented before were estimated. thus, the following formulas were obtained: ������_�� �� � = ���!���_����� � , ��������� +∈ � (3) ������_�� �� � = ���!���_����� �"#, ��������� +∈ � (4) where both uefa_competition and group_stage mean the same thing as described above, but they were both taken for the season preceding the period under examination. the estimated models also include control variables that were considered to explain sports performance in professional football. player wage expenditures (wages) were considered to be a dominant factor explaining sports performance in professional football (barajas & rodríguez, 2010; caruso et al., 2017). following the approach of gasparetto and barajas (2018), this factor was included in the models as a logarithm of payroll. second, barros and leach (2006) and barros et al. (2015) asserted that the number of fans influences the sports performance of football clubs. thus, the empirical models contain the ratio of the average home attendance of a given team in a given season to the average attendance in the league in that period (fan_base). third, as some authors have claimed, historical success (past_success) could influence the current results of a football club (gasparetto & barajas, 2018; macmillan & smith, 2007; pitts, 2016). the total number of points achieved by a given club in league history was determined to be the most accurate and accessible data in this matter. past_success was formed as a ratio of points achieved by a club on the opening day of the season to the average of all clubs participating in the league in a given season. finally, to include observations in various time periods (2011-12 to 2020-21), the season dummy variable was also included. to explore the robustness of the finding, the same type of sports performance predictors were applied for models with league positions as dependent variables. consequently, the four ordered logistic regressions were calculated as follows: ������_��� � � � = ������_������ � � � , ��������� +∈ � (5) ������_��� � � � = ���!���_����� � , ��������� +∈ � (6) ������_��� � � � = ������_������ � � �"#, ��������� +∈ � (7) ������_��� � � � = ���!���_����� �"#, ��������� +∈ � (8) where league_points stands for a categorical variable taking the values {0,1,2,3,…,16}, while uefa_competition, uefa_competitiont-1, group_stage, group_staget-1, and all the control variables remain unchanged. data collection and analysis a summary of the variables used in the analyses and descriptive statistics is presented in table 2. the ekstraklasa league consists of 16 teams, and, following the availability of the data, the 10 seasons were analyzed. this makes each season responsible for 0.10 observations in the sample. the average number of points collected per team in one season was 40.90 (sd = 9.70), and the average league position achieved was 8.36 (sd = 4.56), resulting from the size of the league and three missing observations. on average, clubs spent 20.84 million pln (ca. 5 million eur) on wages (with sd = 15.40), which gives an average value of 2.81 (sd = 0.69) for the ln(wages) variable. the average match attendance during 86 | szczepan kościółek the entire 10-year period equaled 8,394 (sd = 5,243), which was transformed into a fan_base ratio giving the mean of 1.01 and standard deviation of 0.60, while the average historical points were 1,278 (sd = 910), which gave the average ratio of 1.00 (sd = 0.71) for past_success. as only three top clubs from the previous season and the winner of the national cup play in uefa competitions in any given year, one in four clubs each year fulfills the requirement to be considered a uefa competition participant. however, promotion to the group stage is a challenge for polish football clubs: in the given 10year period, it has happened only eight times. table 2. overview and descriptive statistics of variables variable / measure description type m sd dependent variables league_points league points achieved by the i-th team after the 30th round of the season t metric 40.90 9.92 league_position league position achieved by the i-th team after the 30th round in season t ordinal 8.36 4.56 explanatory variables uefa_competition the club participates in an international competition in ucl or el (1 = yes) dummy 0.25 – group_stage the club participates in an international competition in the ucl or el group stage (1 = yes) dummy 0.05 – uefa_competition_t-1 the club participates in an international competition in ucl or el in season t-1 (1 = yes) dummy 0.25 – group_stage_t-1 the club participates in an international competition in ucl or el group stage in season t-1 (1 = yes) dummy 0.05 – control variables ln(wages) logarithm of total amount spent on players’ wages by the i-th team in season t (in million pln) metric 2.81 0.69 fan_base ratio of the average home attendance of the i-th team in season t to the average attendance in the given season metric 1.01 0.60 past_success ratio of the total number of points achieved by the i-th team before the start of season t to the average total number of points achieved by league participants before the given season metric 1.00 0.71 season season t when the results given were obtained (2015/16 – 2020/21; 1 = yes) dummy 0.16 0.15a – a related to seasons 2015/16, 2016/17, and 2017/18. source: own study. these data were retrieved from the following sources: (i) the players’ wages were acquired from ey’s (2012, 2014, 2015) and deloitte’s (2013, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021) annual reports considering the financial situation of the ekstraklasa football clubs; (ii) the league points and indications of the clubs participating in international competitions were easily found in the league tables on the ekstraklasa website (ekstraklasa.org); (iii) the average seasonal home attendance was acquired from the transfermarkt (2022) database; and (iv) the historical point achievements were acquired from the polska-piłka website (2022). although sourcing player wages from two different audit groups may seem alarming at first glance, it should be noted that both of them took the data from the same primary sources: clubs’ financial reports. the dataset includes 157 observations in total. these are all the results for each club that played in ekstraklasa between the 2011/12 and 2020/21 seasons (without observations for bruk-bet termalica, which spent three years in ekstraklasa without providing access to its financial data). results and discussion the results of the ordinary least squares (ols) regression (table 3) and the ordered logistic regression models (table 4) confirmed the dominant role of wages and the relevance of the fan base in explaining the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness… | 87 the sports performance of football clubs. however, neither past successes (historically achieved league points) nor participation in international competition was a statistically significant predictor. all estimated models offer results that are consistent in terms of the signification of variables and stable in terms of the fit indices (f > 7.500; p < 0.001; adjusted-r2 > 0.350 for the ols regression and the lr chi-square [13] > 789; [prob > chi-square] < 0.001; mcfadden’s pseudo r-square ≥ 0.090 for ordered logistic regression). consequently, both the tested hypotheses were rejected. participating in the european uefa competition, regardless of whether it occurs at the group stage level (models 3-5 and 7-8) or in the qualification phase (1-2, 5-7), does not affect domestic competitiveness. regardless of whether we took into account the number of points (1-4) or the position the league achieved at the end of the season (5-8), neither positive effects in the next season nor negative consequences in the same season were found. table 3. results of ols regression analyses variable / model (1) (2) (3) (4) explanatory variables uefa_competition 1.784 (1.647) – – – – – – group_stage – – -1.207 (3.267) – – – – uefa_competitiont-1 – – – – 2.744 (1.527) – – group_staget-1 – – – – – – 4.297 (3.217) control variables ln(wages) 7.079*** (1.356) 7.424*** (3.267) 6.938*** (1.343) 7.017*** (1.353) fan_base 4.835** (1.461) 5.475*** (1.412) 4.933** (1.388) 5.137*** (1.385) past_success -1.059 (1.118) -1.074 (1.129) -1.138 (1.109) -1.365 (1.129) season dummies (ref: 2011/12) included included included included constant 15.319*** (3.944) 14.246*** (3.939) 15.485*** (3.882) 15.687 (3.964) model assessment adj-r2 0.371 0.366 0.380 0.373 f 8.069 7.932 8.341 7.675 p <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 observations 157 157 157 157 the unstandardized coefficients and standard errors (in brackets) are displayed. *p < 0.05; **p < 0.01; ***p < 0.001. source: own study. on this basis, it can be claimed that the inconvenience related to starting in the european cups is not a problem for players from the weaker polish league. the inconvenience mentioned is related to the need to organize a different mode of preparation for the competition, which, for teams that play in the uefa qualifiers, begins earlier and, in the case of promotion to the group stage, involves competitions every three days (while the league’s competitors only play once a week). although it does not seem to be a problem for the wealthy top clubs with more productive players (dimitropoulos & scafarto, 2021) and broad, well-balanced teams (andreff, 2018), it may be surprising for the case discussed. however, equally interesting is the fact that the experience and extra fees obtained in the uefa competition did not lead to an improvement in the competitive position of the polish football clubs, even on a domestic basis. this could be because the exposure of players in such competitions leads to more highly ranked leagues becoming more interested in them (lago-peñas et al., 2019; simmons & deutscher, 2012). therefore, it seems that the fees obtained from the uefa and the transfer receipts in the disguised player market are difficult to supplement in a way that improves the sports level. the findings of this study align with the concept of ‘freezing’ the hierarchy of forces in the european football market, which was observed after the implementation of the ffp (dimitropoulos & scafarto, 2021; sass, 2016; vöpel, 2011). in the context of poland, the wide variance and general low level of spending efficiency among most ekstraklasa football clubs could also explain why reinvesting the funds obtained from uefa does not have the expected outcome (wyszyński, 2016). 88 | szczepan kościółek table 4. results of ordered logistic regression analyses variable / model (5) (6) (7) (8) explanatory variables uefa_competition -0.225 (0.374) – – – – – – group_stage – – 0.342 0.752 – – – – uefa_competitiont-1 – – – – -0.510 (0.0351) – – group_staget-1 – – – – – – -0.466 (0.758) control variables ln(wages) -1.570*** (0.330) -1.628*** (0.330) -1.512*** (0.327) -1.564*** (0.329) fan_base -1.295*** (0.346) -1.392*** (0.336) -1.302*** (0.332) -1.341*** (0.331) past_success 0.345 (0.256) 0.352 (0.257) 0.352 (0.255) 0.385 (0.258) season dummies (ref: 2011/12) included included included included constant cut 1 -9.342*** (1.138) -9.453*** (1.136) -9,240*** (1,130) -9,298*** (1,139) constant cut 2 -8.328*** (1.084) -8.461*** (1.084) -8,222*** (1,074) -8,290*** (1,087) constant cut 3 -7.658*** (1.055) -7.802*** (1.056) -7,553*** (1,044) -7,623*** (1,059) constant cut 4 -7.124*** (1.035) -7.273*** (1.037) -7,020*** (1,024) -7,088*** (1,040) constant cut 5 -6.686*** (1.022) -6.834*** (1.023) -6,583*** (1,010) -6,649*** (1,027) constant cut 6 -6.316*** (1.011) -6.463*** (1.012) -6,214*** (1,000) -6,278*** (1,017) constant cut 7 -5.972*** (1.003) -6.119*** (1.004) -5,869*** (0,991) -5,934*** (1,008) constant cut 8 -5.636*** (0.995) -5.783*** (0.996) -5,530*** (0,984) -5,598*** (1,000) constant cut 9 -5.301*** (0.987) -5.446*** (0.988) -5,194*** (0,976) -5,263*** (0,992) constant cut 10 -4.964*** (0.980) -5.107*** (0.980) -4,854*** (0,969) -4,926*** (0,985) constant cut 11 -4.612*** (0.973) -4.752*** (0.972) -4,496*** (0,962) -4,572*** (0,977) constant cut 12 -4.216*** (0.964) -4.353*** (0.963) -4,095*** (0,954) -4,175*** (0,968) constant cut 13 -3.733*** (0.954) -3.866*** (0.952) -3,608*** (0,944) -3,692*** (0,958) constant cut 14 -3.051** (0.943) -3.178** (0.940) -2,926** (0,934) -3,012** (0,947) constant cut 15 -1.883* (0.952) -2.000* (0.947) -1,758* (0,945) -1,846* (0,956) model assessment pseudo r-square 0.090 0.090 0.092 0.090 log likelihood 791.179 791.333 789.374 791.108 lr chi-square (13) 78.464 78.310 80.269 78.535 prob > chi2 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 observations 157 157 157 157 the unstandardized coefficients and standard errors (in brackets) are displayed. *p < 0.05; **p < 0.01; ***p < 0.001. source: own study. considering our control variables, player wages (ln[wages]) and market size (fan_base) turned out to be good predictors of the domestic sports performance of polish football clubs, while historical points achieved (past_success) was not significant. the players’ wages are, in fact, a measure of their sports level. as hall et al. (2002) pointed out, the bigger the payroll in relation to the competition, the better the players a club can hire. this influence is basically unquestionable in the literature (e.g., barajas & rodríguez, 2010; caruso et al., 2017; gasparetto & barajas, 2018) and it was confirmed again in this study. however, the influence of the number of fans (i.e., market size) and past successes on football clubs’ sports performance has been a topic of debate in the literature. some have found the population and number of fans to be predictors of sports performance in the english premier league and brazilian league authors (e.g., barros & leach, 2006; barros et al., 2015), while others have obtained contradictory findings (gasparetto & barajas, 2018). for example, gasparetto and barajas (2018), macmillan and smith (2007), and pitts (2016) argued for the influence of historical success on current performance, while barros et al. (2011) argued against the existence of such an effect. in our case, as with gasparetto and barajas (2018), only one of these variables was significant: the number of fans. a solution to this inconsistency may be to consider that fan engagement and loyalty are, to some extent, a the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness… | 89 result of previous successes and traditions of the club (bauer et al., 2008). this relationship is also visible in our case through the correlation between these variables (r = 0.59). conclusions all this leads to the conclusion that the resources of football clubs outside the top leagues, such as poland, do not limit the possibility of competing in two fields at the same time. it turns out that the efforts of football clubs to compete in the foreign market and their position in the domestic market remain independent of each other despite the use of the same resources to compete in both markets. however, the experience and fees from the uefa are not sufficient to gain a lasting advantage in the domestic market and cover the potential loss of the most effective players being transferred out as a result of their increased profile during the european cups. this is how the ‘poverty trap’, in which football clubs’ governing bodies believe in, works in practice (maclean et al., 2022). however, the question remains as to whether this trap is inevitable or results from the ineffective management of professional football clubs in the polish context. these findings have important implications for the management of football clubs in poland and possibly for representatives of clubs from other leagues outside the top leagues as well. football clubs’ governing bodies should be aware that participation in uefa competitions will not have negative consequences for their clubs and that, based on aggregated data for the experience of polish clubs, participation does not provide the funds needed to improve their competitive position. managers of polish football clubs act very impulsively, leading to a high rotation of head coach positions after they are promoted to the european cups with their teams (iwankiewicz, 2021). based on the results, it seems that this turnover may result from the excessive expectations of the owners after the success of being promoted to uefa competitions. this is because the influence of participation in european cups on sports results remains neutral in both shortand medium-term periods. club managers should be aware of this. the implications presented in this work apply to polish football clubs and should be treated with due caution in the case of clubs from other countries outside the top leagues. the most relevant limitations of this paper lie in the limited scope of the research to one country and the sample size, which was affected by limited access to data. thus, a cross-national study of two simultaneous competitions is now required. additionally, our second hypothesis tests the sports results of football clubs in the following season (and, in the working versions, also in subsequent single periods), and thus tests the short-term effects of participation in international competitions. in future research, it would be worth testing whether such participation for a sustained period could lead to a better competitive position over time, but not necessarily in the years that immediately follow. references 90minut.pl (2022). archiwum, retrieved june 26, 2022, from http://www.90minut.pl/szukaj.php ahtiainen, s., & jarva, h. (2022). has uefa’s financial fair play regulation increased football clubs’ profitability?. european sport management quarterly, 22(4), 569-587. https://doi.org/10.1080/16184742.2020.1820062 andreff, w. (2007). french football: a financial crisis rooted in weak governance. journal of sports economics, 8(6), 652-661. https://doi.org/10.1177/1527002506297021 andreff, w. (2018). financial and sporting performance in french football ligue 1 : influence on the players’ market. international journal of financial studies, 6(4), 91-118. https://doi.org/10.3390/ijfs6040091 andreff, w., & bourg, j.-f. (2006). broadcasting rights and competition in european football. in c. jeanrenaud & s. késenne (eds.), the economics of sport and the media (pp. 37-70). cheltenham: edward elgar. barajas, á., & rodríguez, p. (2010). spanish football clubs’ finances: crisis and player salaries. international journal of sport finance, 5(1), 52-66. barney, j. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17(1), 99-120. https://doi.org/10.1177/014920639101700108 barros, c. p., assaf, a. g., & de araujo jr, a. f. (2011). cost performance of brazilian soccer clubs: a bayesian varying efficiency distribution model. economic modelling, 28(6), 2730-2735. 90 | szczepan kościółek https://doi.org/10.1016/j.econmod.2011.08.002 barros, c. p., & leach, s. (2006). performance evaluation of the english premier football league with data envelopment analysis. applied economics, 38(12), 1449-1458. https://doi.org/10.1080/00036840500396574 barros, c. p., wanke, p., & figueiredo, o. (2015). the brazilian soccer championship: an efficiency analysis. applied economics, 47(9), 906-915. https://doi.org/10.1080/00036846.2014.982857 bauer, h. h., stokburger-sauer, n. e., & exler, s. (2008). brand image and fan loyalty in professional team sport : a refined model and empirical assessment. journal of sport management, 22, 205-226. https://doi.org/10.1123/jsm.22.2.205 birkhäuser, s., kaserer, c., & urban, d. (2019). did uefa’s financial fair play harm competition in european football leagues?. review of managerial science, 13(1), 113-145. https://doi.org/10.1007/s11846-017-0246-z bullough, s. (2018). uefa champions league revenues, performance and participation 2003-2004 to 2016-2017. managing sport and leisure, 23(1-2), 139-156. https://doi.org/10.1080/23750472.2018.1513341 caruso, r., di domizio, m., & rossignoli, d. (2017). aggregate wages of players and performance in italian serie a. economia politica, 34(3), 515-531. https://doi.org/10.1007/s40888-017-0062-6 deloitte sports business group (2022). football money league, deloitte. retrieved june 26, 2022, from https://www2.deloitte.com/content/dam/deloitte/uk/documents/sports-business-group/deloitte-ukdfml22.pdf dietl, h. m., franck, e., & lang, m. (2008). overinvestment in team sports leagues: a contest theory model. scottish journal of political economy, 55(3), 353-368. https://doi.org/10.1111/j.1467-9485.2008.00457.x dimitropoulos, p., & scafarto, v. (2021). the impact of uefa financial fair play on player expenditures, sporting success and financial performance: evidence from the italian top league. european sport management quarterly, 21(1), 20-38. https://doi.org/10.1080/16184742.2019.1674896 franck, e. (2010). private firm, public corporation or member’s association governance structures in european football. international journal of sport finance, 5(2), 108. franck, e., & lang, m. (2014). a theoretical analysis of the influence of money injections on risk taking in football clubs. scottish journal of political economy, 61(4), 430-454. https://doi.org/10.1111/sjpe.12052 francois, a., dermit-richard, n., plumley, d., wilson, r., & heutte, n. (2021). the effectiveness of uefa financial fair play: evidence from england and france, 2008-2018. sport, business and management, vol. 12 no. 3, pp. 342-362. https://doi.org/10.1108/sbm-03-2021-0024 frick, b. (2009). globalization and factor mobility: the impact of the “bosman-ruling” on player migration in professional soccer. journal of sports economics, 10(1), 88-106. https://doi.org/10.1177/1527002508327399 gallagher, r., & quinn, b. (2020). regulatory own goals: the unintended consequences of economic regulation in professional football. european sport management quarterly, 20(2), 151-170. https://doi.org/10.1080/16184742.2019.1588344 garcia-del-barrio, p., & rossi, g. (2020). how the uefa financial fair play regulations affect football clubs’ priorities and leagues’ competitive balance?. european journal of government and economics, 9(2), 119-142. https://doi.org/10.17979/ejge.2020.9.2.5842 gasparetto, t., & barajas, a. (2018). the determinants of sporting success in the brazilian football league. international journal of sport finance, 13(2), 183-197. ghio, a., ruberti, m., & verona, r. (2019). financial constraints on sport organizations’ cost efficiency: the impact of financial fair play on italian soccer clubs. applied economics, 51(24), 2623-2638. https://doi.org/10.1080/00036846.2018.1558348 hall, s., szymanski, s., & zimbalist, a. s. (2002). testing causality between team performance and payroll: the cases of major league baseball and english soccer. journal of sports economics, 3(2), 149-168. https://doi.org/10.1177/152700250200300204 iwankiewicz, m. (2021). pucharowy pocałunek śmierci istnieje. czesław michniewicz tylko wpisał się w trend. tvp sport. retrieved june 26, 2022, from https://sport.tvp.pl/56571735/europejskie-puchary-powodem-zwolnientrenerow-w-polsce-czeslaw-michniewicz-wpisal-sie-w-trend-pucharowy-pocalunek-smierci-istnieje. kesenne, s. (2015). the growing gap between small-and large-country football teams in europe. in ethics and governance in sport (pp. 137-144). routledge. késenne, s. (2000). revenue sharing and competitive balance in professional team sports. journal of sports economics, 1(1), 56-65. https://doi.org/10.1177/152700250000100105 the effects of participation in european competitions on the domestic competitiveness… | 91 lago-peñas, c., lago-peñas, s., & lago, i. (2019). player migration and soccer performance. frontiers in psychology, 10, 616. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.00616 lang, m., grossmann, m., & theiler, p. (2011). the sugar daddy game: how wealthy investors change competition in professional team sports. journal of institutional and theoretical economics (jite)/zeitschrift für die gesamte staatswissenschaft, 557-577. lubaś, m. (2020). równowaga konkurencyjna europejskich lig piłkarskich. in j. batorski & s. kościółek (eds.), zarządzanie z kodeksem: młodzi o sporcie 2020 (pp. 21-34). kraków: uniwersytet jagielloński instytut przedsiębiorczości. maclean, f., cordina, r., & gannon, m. j. (2022). caught in a trap? financial fair play regulations and the case of scottish football. qualitative research in financial markets, 14(4), 584-601. https://doi.org/10.1108/qrfm02-2021-0031 macmillan, p., & smith, i. (2007). explaining international soccer rankings. journal of sports economics, 8(2), 202-213. https://doi.org/10.1177/1527002505279344 norbäck, p. j., olsson, m., & persson, l. (2021). talent development and labour market integration in european football. world economy, 44(2), 367-408. https://doi.org/10.1111/twec.13071 omondi-ochieng, p. (2019). resource-based theory of college football team competitiveness. international journal of organizational analysis, 27(4), 834-856. https://doi.org/10.1108/ijoa-04-2018-1403 pawlowski, t., breuer, c., & hovemann, a. (2010). top clubs’ performance and the competitive situation in european domestic football competitions. journal of sports economics, 11(2), 186-202. https://doi.org/10.1177/1527002510363100 peeters, t., & szymanski, s. (2014). financial fair play in european football. economic policy, 29(78), 343-390. https://doi.org/10.1111/1468-0327.12031 pitts, j. d. (2016). determinants of success in the national football league’s postseason: how important is previous playoff experience? journal of sports economics, 17(1), 86-111. https://doi.org/10.1177/1527002514525409 plumley, d., ramchandani, g.m. and wilson, r. (2019), the unintended consequence of financial fair play: an examination of competitive balance across five european football leagues, sport, business and management, 9(2), 118-133. https://doi.org/10.1108/sbm-03-2018-0025 polska-pilka (2022). tabela wszech czasów ekstraklasy: 1927 – 2021/22. polska piłka nożna. retrieved june 26, 2022, from https://polska-pilka.pl/pilka-ligowa/zestawienia-i-tabele/tabela-wszech-czasow-ekstraklasy1927-2021-22-jesien rohde, m., & breuer, c. (2016). europe’s elite football: financial growth, sporting success, transfer investment, and private majority investors. international journal of financial studies, 4(2), 12-32. https://doi.org/10.3390/ijfs4020012 rohde, m., & breuer, c. (2018). competing by investments or efficiency? exploring financial and sporting efficiency of club ownership structures in european football. sport management review, 21(5), 563-581. https://doi.org/10.1016/j.smr.2018.01.001 ruta, d., lorenzon, l., lolli, n. and gorlero, p.g. (2022), the impact of money prizes from uefa competitions on clubs’ national performance, sport, business and management, 12(1), 77-92. https://doi.org/10.1108/sbm03-2021-0036 sass, m. (2016). glory hunters, sugar daddies, and long-term competitive balance under uefa financial fair play. journal of sports economics, 17(2), 148-158. https://doi.org/10.1177/1527002514526412 serrano, r., acero, i., farquhar, s. and espitia escuer, m.a. (2022), financial fair play and competitive balance in european football: a long term perspective, sport, business and management, ahead-of-print. https://doi.org/10.1108/sbm-05-2021-0060 simmons, r., & deutscher, c. (2012). the economics of the world cup. the economics of sports, 449-469. sloane, p. j. (1971). the economics of professional football: the football club as a utility maximizer. scottish journal of political economy, 17, 121-146. springham, m., williams, s., waldron, m., strudwick, a. j., mclellan, c., & newton, r. u. (2020). prior workload has moderate effects on high-intensity match performance in elite-level professional football players when controlling for situational and contextual variables. journal of sports sciences, 38(20), 2279-2290. https://doi.org/10.1080/02640414.2020.1778355 tovar, j. (2020). performance, diversity and national identity evidence from association football. economic 92 | szczepan kościółek inquiry, 58(2), 897-916. https://doi.org/10.1111/ecin.12861 transfermarkt (2022). pko ekstraklasa. retrieved june 26, 2022, from https://www.transfermarkt.pl/pkoekstraklasa/startseite/wettbewerb/pl1 wyszyński, a. (2016). efficiency of football clubs in poland. olsztyn economic journal, 11(1), 59-72. https://doi.org/10.31648/oej.2902 uefa (2021). uefa financial report 2019/20. retrieved june 26, 2022, from https://editorial.uefa.com/resources/0268-1215a6daaf78-a6ca16cd1df11000/04_uefa_financial_report_2019-20_en.pdf uefa (2022). the european club footballing landscape. retrieved june 26, 2022, from https://editorial.uefa.com/resources/0272-145b03c04a9e-26dc16d0c5451000/master_bm_high_res_20220203104923.pdf vöpel, h. (2011). do we really need financial fair play in european club football? an economic analysis. cesifo dice report, 9(3), 54-59. author szczepan kościółek assistant professor at the institute of entrepreneurship of jagiellonian university (poland). phd in management (2022, jagiellonian university). his research interests include both sports economics and management, specifically, the areas of sectoral policies, consumer behaviours, and competitiveness. correspondence to: szczepan kościółek, phd, jagiellonian university in poland, faculty of management and social communication, institute of entrepreneurship, łojasiewicza 4, 30-348 kraków, poland, e-mail: szczepan.kosciolek@uj.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7705-4216 conflict of interest the author has no conflict of interest to declare. the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-02-03-pp037--2076-rukuni,maziriri,dhlamlenze,benedict 2022, vol. 8, no. 2 10.15678/ier.2022.0802.03 entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict a b s t r a c t objective: the purpose of this study is to investigate how factors affecting refugee entrepreneurship influence the refugee entrepreneurship performance. research design & methods: the positivism paradigm and quantitative descriptive research design were used to operationalise this study. data were collected, using a self-completion structured questionnaire, from 355 refugees involved in entrepreneurial operations within the city of tshwane, south africa. statistical package for social sciences (spss) version 25 was used to carry out descriptive and multiple linear regression analysis were used to determine the relationships between variables. findings: results indicated that factors affecting refugee entrepreneurship have a statistically significant influence on refugee entrepreneurial performance. implications & recommendations: to increase overall refugee entrepreneurial performance, strategic interventions involving five areas (societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities) in this study may be initiated and utilized. it may be necessary to revise or create new policies to address the demands of refugee entrepreneurs. for example, in south africa, proper regulations governing how refugee businesses should function is critical. contribution & value added: refugees’ entrepreneurship is a profound strategy that can be adapted to deal with refugee-related problems in receiving countries. failure to adopt an appropriate strategy towards the influx of refugees has negative consequences towards the host country. therefore, this study makes important contributions to theory and policy within the context of refugee entrepreneurship in receiving countries. article type: research article keywords: refugees; asylum seekers; socio-economic problems; entrepreneurship jel codes: m0 received: 25 february 2022 revised: 11 may 2022 accepted: 15 may 2022 suggested citation: rukuni, t.f., maziriri, e.t., dhlamlenze, m., & benedict, e.e. (2022). entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa. international entrepreneurship review, 8(2), 37-50. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0802.03 introduction an increase in the number of refugees and asylum seekers into south africa has led to serious socioeconomic problems, for example, economic pressure, unemployment, crime, and xenophobia (gastrow, 2011; omeje & mwangi, 2014). south africa attracts refugees and asylum seekers across africa and many other parts of the world such as asia and south america (foley, 2010). jurgens and donaldson (2012) argue that the influx of refugees and asylum seekers in south africa has contributed to socioeconomic problems. studies in immigrant entrepreneurship by raijman and barak-bianco (2015) and wauters and lambrecht (2008) have shown that refugee entrepreneurship is a prominent strategy that can be adopted to reduce socioeconomic problems facing refugee receiving countries. the failure to adopt an appropriate entrepreneurial coping strategy when receiving refugees and asylum seekers cascades to a socioeconomic catastrophe that can escalate into disastrous events such as xenophobia (kloosterman, 2010). encouraging refugee entrepreneurship is one of the solutions that can be used to create economic independence among refugees while alleviating the country from socioeconomic problems (nell, 2015; raijman & barak-bianco, 2015). it is upon this background that the current study aims to understand international entrepreneurship review ri e 38 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict factors affecting refugee entrepreneurship and the impact they have on refugee entrepreneurship performance. extant literature shows that extensive research was conducted to understand immigration and entrepreneurship separately (gastrow, 2011; marieke, 2007; omeje & mwangi, 2014; wauters & lambrecht, 2008). this study combines the two concepts to develop refugee entrepreneurship strategies that are critical in a country that is susceptible to xenophobic attacks. given the scarcity of studies that attempt to find solutions towards creating successful entrepreneurs among refugees, it was an opportunity to carry out the current study. the next section presents the problem statement. as previously noted, an increase in the number of refugees and asylum seekers into south africa has led to socioeconomic problems that include the rise in unemployment, crime and xenophobia (gastrow, 2011; omeje & mwangi, 2014). studies in this subject, especially by raijman and barak-bianco (2015) and wauters and lambrecht (2008) have shown that assisting refugees into entrepreneurship is a strategy that can be adopted in dealing with refugee-related problems in receiving countries. the failure to adopt an appropriate coping strategy has negative consequences to the host country. in view of the above, it is imperative that theprevious scholars on refugee entrepreneurship have performed their research in different contexts within the south african environment by concentrating on the literacy matters in sustainable livelihood development among refugee adults in south africa. (quan-baffour & johnson, 2022); examining the critical interrelationships between economic, cultural and religious affiliations in the lives of somali refugees in johannesburg (sadouni, 2009); comparing refugee and south african migrant enterprise in the urban informal sector (crush & mccordic, 2017); economic refugees in post-apartheid south africa-assets or liabilities (maharaj, 2002) and risky business and geographies of refugee capitalism in the somali migrant economy of gauteng, south africa (thompson, 2016). while these studies are informative, they did not examine how factors influencing refugee entrepreneurship affect the performance of refugee entrepreneurship. this article therefore helps to tackle the gap by using a sample of refugee entrepreneurs. also, a study of this nature in a geographically distinct area, such as south africa, could yield interesting results. prior studies have been largely conducted in developed countries (alkhaled, 2019; harima et al., 2021; refai et al., 2018). therefore, little is known on the same from the developing parts of the world such as african countries-south africa in particular. hence, this lacuna deserves empirical inspection in the case of a neglected context of refugee entrepreneurs in the developing countries. hence, the focal purpose of the current research is to establish the extent to which factors influencing refugee entrepreneurship affect the performance of refugee entrepreneurship among refugees in south africa. the specific research objectives of the study’s aim can be formulated as follows: − to determine the impact of societal factors on the performance of refugee entrepreneurship. − to examine the impact of financial and business practices on the performance of refugee entrepreneurship. − to access the impact of legislation on the performance of refugee entrepreneurship. − to determine the impact of infrastructure on the performance of refugee entrepreneurship. − to examine the impact of market opportunities on the performance of refugee entrepreneurship. the refugee act, definition of asylum seeker and refugee in south africa the refugee act number 130 of 1998 of the republic of south africa legalise the incorporation of asylum seekers and refugees in the country (department of home affairs (dha), 2020). thus, the south african state under its parliament became a signatory of the 1951 united nations refugee convention which permits and welcomes asylum seekers in the signatory states. according to business tech (2016), south africa is hosting about one million asylum seekers. it is reported that south africa hosted more asylum seekers than any other country in the world by the end of 2015 amidst its high unemployment rate (business tech, 2016). an asylum seeker is an individual who has involuntarily fled his or her place of origin on the bases of fear of persecution due to his race, political affiliation, religion and many other motives related to oppression to seek a refugee in the host state (dha, 2020). most asylum seekers in south africa come from across africa and southern asia (i.e. somalia, pakistan, democratic republic of congo, entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 39 and ethiopia). according to dha (2020), a refugee is an individual who has left his or her country and has obtained asylum status in the host country for fear of oppression from the home country on the bases of religion, race, political ideology, nationality and membership of a social group. literature review as already mentioned, the embeddedness approach model (mea) model assists in understanding factors that are crucial in ensuring the success of refugee entrepreneurship. according to raijman and barak-bianco (2015), factors influencing the operations of businesses owned by refugees are categorised into three groupings. these include: (i) the individual and group, (ii) opportunity structures and (iii) institutional political framework (kloosterman, 2010; wauters & lambrecht, 2008). raijman and barak-bianco (2015) stipulate that individual and group factors include issues such as financial, human, social, and cultural. opportunity structures describe aspects related to market conditions and access to ownership while institutional political framework dwells on laws, regulations, institutions and practices that are crucial in determining how the market operates (kloosterman, 2010:22). the next section explores specific factors in determining the success of refugee entrepreneurship. societal issues the societal issues of the hosting country are important in determining the success of refugee entrepreneurship (callaghan & venter, 2011). authors such as omeje and mwangi (2014) and katz and steyaert (2004) argue that societal issues include the intimidation of refugees at the hands of local nationals. foley (2010) alludes to the point that disgruntled local nationals in hosting countries tend to engage in stereotyping and stigmatization of refugee entrepreneurs. reports are suggesting that law enforcement authorities, for example, the police and home affairs officers in south africa were involved in intimidator behaviour that undermines the liberty and freedom of refugee entrepreneurs (dha, 2020). financial aspects financial aspects are identified by various entrepreneurship authorities as important in stimulating entrepreneurial ventures (raijman & barak-bianco, 2015; rolfe et al., 2010). in addition, rolfe et al. (2010) posit that financial aspects include the use of business plan, budget and cash flow statements. jurgens and donaldson (2012) found that most entrepreneurial ventures fail in their first 24 months due to ineffective financial processes. it is also highlighted in rolfe et al. (2010) seminar’s work that gaining access to financial services such as bank accounts and loans is critical to entrepreneurial success. business practice another important component raised towards the success of refugee entrepreneurship includes implementation of business practice (chebelyon-dalizu et al., 2011). business practice refers to aspects such as record keeping facilitated through the cash book and the inventory management system (basardien et al., 2014). according to chebelyon et al. (2011) and frese (2007), essential business practices such as cash books assist in keep track of financial transactions while inventory management system tracks inventory of the system determines operational requirements (frese, 2007). language official and ethnic languages within the hosting countries were found to be crucial towards the success of refugee entrepreneurial activities (omeje & mwangi, 2014). callaghan and venter (2011) state that the ability to speak languages used in the hosting country is an important aspect for entrepreneurship. thus, language assists in communicating with customers who are local nationals. the inability of refugee entrepreneurs to speak the local language can be a barrier towards successful interaction with customers. support network the success of entrepreneurial ventures relies on the strength of support network presented to refugee entrepreneurs (omeje & mwangi, 2014). callaghan and venter (2011) stipulate that support net40 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict works presented through the government and non-government institutions are critical in determining the success and longevity of refugee entrepreneurship. consequently, these government and nongovernmental institutions should provide monetary and non-monetary support to refugee entrepreneurs in the country (omeje & mwangi, 2014). providing monetary and non-monetary support should be encouraged to guarantee the success of refugee entrepreneurship (chebelyon-dalizu et al., 2011; raijman & barak-bianco, 2015). infrastructure appropriate infrastructure is required to ensure successful operations within refugee entrepreneurial ventures (chebelyon-dalizu et al., 2011). the infrastructure needed for successful entrepreneurial ventures includes an effective road network system, the presence of well-established marketplaces, electricity, sewer, and water system (jurgens & donalson, 2012). previous studies have shown that the shortage of infrastructure is detrimental to the effectiveness and efficiency of refugee entrepreneurial operations (nel, 2005; richards & mutsonziwa, 2007). government regulations the presence of transparent government regulations is important in refugee entrepreneurship. (raijman & barak-bianco, 2015; williams, 2010). wauters and lambrecht (2008) posit that regulations related to business operations need to be transparent so that refugee entrepreneurs understand requirements. government regulations include the required registrations and accreditations that should be in place such that it becomes easy for refugee entrepreneurs to access and comply with requirements. market opportunities market opportunities refer to the favourable conditions that exist within the marketplace of refugee entrepreneurial operations. according to kloosterman (2010) and wauters and lambrecht (2008), market opportunities are important for successful refugee entrepreneurship operations. it includes income levels of people staying within the area of refugee operations, the taste of the market and the number of customers within an area. human capital an important aspect considered critical is the skills possessed by refugee entrepreneurs. raijman and barak-bianco (2015) and wauters and lambrecht (2008) posit that the importance of human capital skills within refugee operations. these skills complement business practice that has been mentioned in the previous section. callaghan and venter (2011) recommend four aspects as important in human capital for refugee entrepreneurship ventures, these include innovativeness, risk-taking, pro-activeness and aggressive competitiveness. the absence of these factors can result in challenges causing failure of refugee entrepreneurship. it is therefore important for this current study to understand factors influencing refugee entrepreneurship as a coping a strategy. empirical literature despite the ability to provide important insights into specific factors in determining the success of refugee entrepreneurship. it is essential to note that there is still a shortage of empirical evidence showing how societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities would influence refugee entrepreneurial performance. consequently, further scholarly introspections are considered necessary. much of what is written on the subject is based on samples from developed countries such as turkey, united kingdom (uk), belgium, germany, sweden and the netherlands. for instance, cetin et al. (2022) examined the entrepreneurial motives, entrepreneurial success and life satisfaction of refugees venturing in tourism and hospitality in in turkey and the uk. in addition, wauters and lambrecht (2008) investigated the barriers to refugee entrepreneurship in belgium. embiricos (2020) also examined the challenges to refugee self-reliance in berlin, germany. furthermore, sandberg et al. (2019) conducted a study that focused on taking a social network view on immigrants with refugee backgrounds starting transnational businesses in entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 41 sweden. moreover, nijhoff (2021) investigated the experiences of barriers and needs of refugees in starting a business in the netherlands. deriving from the aforementioned studies, there is a dearth of studies on similar topics in the context of refugee entrepreneurs, particularly in africa. it would be naïve to assume a priori that findings from developed countries in europe, or even from the newly developed countries in asia, apply in africa. perhaps, research on societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities as precursors of refugee entrepreneurial performance in the african context might yield different results from other parts of the world. thus, in order to confirm or disconfirm the findings of previous studies, this kind of research related to refugee entrepreneurs in africa is evidently long overdue. hence, what this current investigation examines, by means of a proposed conceptual model, is the effect that societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities has on refugee entrepreneurial performance operating in the city of tshwane, south africa. the conceptual theoretical model the conceptual theoretical model given in figure 1 is grounded in the mixed embeddedness approach theory. it is conceptualised that there is a statistically significant relationship between factors affecting refugee entrepreneurship and performance of refugee entrepreneurship. factors affecting refugee entrepreneurship are represented by five sub-constructs that include: (i) societal factors, (ii) financial and business practice, (iii) legislation, (iv) infrastructure, and (v) market opportunities. the conceptualised relationship between factors affecting refugee entrepreneurship and performance of refugee entrepreneurship is presented in figure 1 as follows: figure 1. the conceptual theoretical model source: own elaboration. research hypotheses based on the conceptual theoretical model presented in figure 1, the five research hypotheses are constructed as follows: h1: there is a statistically significant positive relationship between societal factors and refugee entrepreneurship performance. h2: there is a statistically significant positive relationship between financial and business practice aspects and refugee entrepreneurship performance. h3: there is a statistically significant positive relationship between legislative aspects and refugee entrepreneurship performance. refugee entrepreneurship performance societal factors financial and business practice legislation infrastructure market opportunities 42 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict h4: there is a statistically significant positive relationship between infrastructure and refugee entrepreneurship performance. h5: there is a statistically significant positive relationship between market opportunities and refugee entrepreneurship performance. research methodology grounded in the mixed embedded approach theory, this research followed a positivism research paradigm and the quantitative descriptive research design methodology (omege & mwangi, 2014). a self-completion questionnaire developed from literature (omege & mwangi, 2014; raijman & barak-bianco, 2015) was administered to a sample of refugee entrepreneurs in the city of tshwane, south africa. as a standard measure to ensure that the data collection instrument is clear and understandable, a pilot study was carried out from 10 refugee entrepreneurs. research assistants assisted in the distribution of the research questionnaires at the refugees’ place of business. collection boxes were placed at the administration area of the refugees’ businesses so that respondents can deposit the completed questionnaires. the city of tshwane had approximately 4 650 refugees conducting business at the time of data collection. using the raosoft sample size calculator, 355 refugees were a suitable sample size for this study while maintaining at least 95 per cent confidence level and five per cent margin of error (industrial research institute, 2010; raosoft, 2020). following a recommendation from similar previous refugee entrepreneurship studies (e.g. omege & mwangi, 2014; raijman & barak-bianco, 2015), the snowball and convenience sampling method envisaged were deemed not to compromise the quality of research (calder et al., 1981). the statistical package for the social sciences version 25 was used to conduct descriptive and multivariate analyses including factor analysis, correlations, and regression analyses to assess how factors affecting entrepreneurship and influence refugee entrepreneurship performance. precisely, multiple regression analysis was employed as a means of testing if societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities have an impact refugee entrepreneurial performance. using the enter method of multiple regression, societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities were entered the regression model as the independent variables and regressed against the dependent variable (refugee entrepreneurship performance). although an instrument developed from literature (omege & mwangi, 2014; raijman & barakbianco, 2015;) was used, further tests of validity and reliability were conducted using cronbach’s alpha and factor analysis, respectively (evanschitzky et al., 2007). descriptive statistics on factors affecting refugee entrepreneurship table 1 presents findings on refugees’ perception of factors affecting refugee entrepreneurship on each of the 29 items, each of the five sub-constructs, and the refugee entrepreneurial performance. a five-point likert scale (1 = ‘strongly agree’ and 5 = ‘strongly disagree’) was used to measure each item relating to refugee entrepreneurs' perception of the factors affecting refugee entrepreneurship. perceptions on each of the five sub-constructs were calculated as a summated average of the items used under each sub-construct. refugees’ perception of refugee entrepreneurial performance was calculated as a summated average of all its items. results indicate that refugees had negative perceptions on factors affecting refugee entrepreneurship that include societal factors (sf) with a mean value (2.6), legislative (l) with (3.13) and infrastructure (inf) with (2.94). on the other side, it was noted that refugees had positive perceptions on factors that include market opportunities (mo) that had a mean value (2.34) and financial and business aspects (fb) with (2.56). in terms of the items tested in this study, major issues that came up include: (l3) unfriendliness and unhelpfulness of authorities in assisting refugees to obtain legal status in the country with mean value (3.83), (inf2) poor road network making it difficult for logical organisations to reach the refugee businesses (3.33), (l4) difficulty in processing business registration (3.24), (inf5) entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 43 failure of local authorities to provide sanitary services around the business environment (2.91), (sf5) intimidation and harassment of refugee entrepreneurs (2.88), (fb5) inability of refugee entrepreneurs to make use of skills such as inventory management (2.86), (inf3) dilapidated of business facilities used by refugees for business (2.77) and (sf1) unfriendly society on refugees with mean value (2.64). table 1. perceptions of factors affecting refugee entrepreneurship and performance on all respondents – descriptive (n = 355) code dimensions and items mean standard deviation societal factors 2.60 1.08 sf1 local society is supportive of my business 2.64 1.02 sf2 local society does not create feelings of insecurity towards my business 2.54 1.08 sf3 often, i feel disliked and looked down up by local on my business 2.50 1.04 sf4 i do not find the local language a problem when communicating with customers 2.58 1.05 sf5 police do not intimidate and harass me on my business 2.88 1.23 financial and business practice aspects 2.56 1.25 fb1 i do not find opening a bank account difficult 2.33 1.34 fb2 accessing financial services (i.e. loans, bank account) is not easy. 2.36 1.29 fb3 i understand what a cash book 2.50 1.33 fb4 i do make use of a cash book in my operations 2.55 1.36 fb5 i understand what inventory management is 2.86 1.06 fb6 i make use of inventory management 2.77 1.12 legislation 3.13 1.18 l1 i find the process of obtaining refugee status easy and friendly 2.81 1.23 l2 the process of obtaining refugee status did not badly influence starting my business 2.77 1.15 l3 i find authorities assisting with obtaining refugee status friendly and helpful 3.83 1.11 l4 i find the process of registration of business easy and friendly 3.24 1.20 l5 i feel authorities for business registration are friendly and helpful 3.02 1.21 infrastructure and support 2.94 1.10 inf1 road network is favourable to my business operations 3.03 1.18 inf2 the conditions of roads make it easy to obtain business supplies 3.33 1.09 inf3 i find the facility that i use for business to be in the right condition 2.77 0.99 inf4 the facility that i utilise attract customers to my business 2.67 1.09 inf5 the local municipality ensures that the area for the business area is clean 2.91 1.15 market opportunities 2.34 1.19 mo1 i experience a good number of customers buying from my business 2.35 1.36 mo2 customers seem in the products and services that i provide 2.36 1.06 mo3 i have a good relationship with my customers 2.27 1.12 mo4 the area that i operate in does not have many competitors 2.41 1.23 refugee entrepreneurial performance 3.21 1.16 ep1 support from local society has contributed to the performance of my business 2.77 1.15 ep2 financial services that are provided have assisted my business performance 3.83 1.11 ep3 the conditions of infrastructure are supportive of business performance 3.24 1.20 ep4 generally, my business is doing well 3.02 1.21 0source: own study. this is an indication that the state of refugee entrepreneurship conditions was not favourable at the time of this study. the conditions found with refugee entrepreneurship within this study are complementary to raijman and barak-bianco (2015), omeje and mwanji (2014), ligthelm (2008) and katz and steyaert (2004) whose studies point out to the limitations in conditions favourable to refugee entrepreneurship. in their findings, omeje and mwangi (2014) and callaghan and venter (2011) found that entrepreneurial ventures fail due to inadequacy supportive legislation, shortage of infrastructure and unfa44 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict vourable societal factors, for example, low-income levels within the society. however, in contrast to the findings in the current study, raijman and barak-bianco (2015) and rolfe et al. (2010) found that most entrepreneurial activities have failed due to lack of market opportunities and financial shortage. validity and reliability analysis the assessment of the validity of the measuring instrument was achieved employing confirmatory factor analysis. the 29 items of refugee entrepreneurship sub-constructs were factor analysed to test for construct validity. all 29 items had factor scores higher than 0.40, which demonstrates significant evidence about the correlation among constructs used for this study (stangor, 2011). table 2 presents results for validity and reliability analysis. table 2. results of validity and reliability analysis on 29 items representing factors affecting refugee entrepreneurship and performance code 1 2 3 4 5 6 sf1 0.58 sf2 0.54 sf3 0.51 sf4 0.58 sf5 0.56 fb1 0.36 fb2 0.42 fb3 0.40 fb4 0.53 fb5 0.74 fb6 0.75 l1 0.73 l2 0.75 l3 0.60 l4 0.73 l5 0.70 inf1 0.53 inf2 0.54 inf3 0.64 inf4 0.52 inf5 0.62 mo1 0.53 mo2 0.74 mo3 0.75 mo4 0.73 ep1 0.75 ep2 0.68 ep3 0.73 ep4 0.70 α 0.82 0.86 0.84 0.80 0.78 0.81 source: own study. after establishing the validity of the instrument, it was important to assess the reliability of each of the six sub-constructs. reliability tests were carried using the cronbach’s alpha coefficient. following standard practice, the minimum threshold of 0.7 recommended by field (2009) and walliman (2006) was used. in all the six subscales, the cronbach’s alpha met this threshold. acceptable validity and reliability results provided leeway to proceed to correlation analysis in the next section. entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 45 correlation analyses the underlying assumptions for conducting correlation and regression analysis were well met in this study. correlation and regression are most suitable for a study which seeks to test a relationship between variables (pallant, 2010). they are also appropriate for large sample size, for example, 355 respondents used in this research. response scale used in the questionnaire for this study was continuous in the form of a five-point likert scale. correlation analysis was used to measure the strength and direction of relationships between constructs of the study the pearson coefficient (r-value) and the probability coefficient (p-value) (blumberg et al., 2011). it should be noted that r-value depicts the strength and direction (negative or positive) of the relationship between constructs, while pvalue indicates the statistical significance of the observed relationship. in this study, a statistically significant relationship is indicated by p-value that is equal to 0.05 or less (malhotra, 2010). table 3 illustrates the results of the correlation analysis. table 3. correlation analysis variables refugee entrepreneurial performance societal factors 0.48* financial and business practice 0.52* legislation 0.65* infrastructure 0.42* market opportunities 0.53* source: own study. table 3 indicates that there is an existing moderate to a strong positive relationship among factors affecting refugee entrepreneurship. it was also found that there is a statistically significant relationship between factors affecting refugee entrepreneurship and refugee entrepreneurial performance. the next section presents the regression analysis results. regression analysis and hypotheses test in this study multiple linear regression analysis was performed to identify the variables that predicted or provided the best explanation for the portion of the total variance in the scores of the dependent variables (malhotra, 2010). the results obtained in the regression analysis of the data collected from the city of tshwane are reported in table 4. in the regression model (table 4), model fit was measured using the r-square, which is also known as the coefficient of determination. according to friedman (2012) as well as mafini and meyer (2016) r-squared is a statistical measure of how close the data are to the fitted regression model and this is indicated by the percentage of variance. the higher the percentage of variance accounted for by the regression model, the closer it is to a perfect model fit of 100% (mafini & meyer, 2016). the adjusted r-square value was 0.650, which denotes that the factors (societal factors, financial and business practices, legislation, infrastructure, and market opportunities) considered in this study explained approximately 65% of the variance on refugee entrepreneurial performance. in other words, the remaining 35% is accounted for by other extraneous factors that were not part of this study. table 4. regression analysis independent variables dependent variable: refugee entrepreneurial performance hypothesis decision standardised beta β t values sig. p value societal factors 0.52 6.950 0.000* accepted financial and business practice 0.34 3.941 0.000* accepted legislation 0.89 9.234 0.000* accepted infrastructure 0.65 7.523 0.000* accepted market opportunities 0.63 7.091 0.000* accepted note: * p < 0.001; r=0.412; adjusted r2=0.650 source: own study. 46 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict empirical results and discuision moreover, in this study, testing of hypotheses was conducted by path coefficient values β, as well as the t-values for the tested regression model. according to beneke and blampied (2012), t-values indicate whether a significant relationship exists between variables in the model and path coefficients β, demonstrating the strength of the relationships in the model. figure 2 and table 4 show the standardised path coefficients and their corresponding t-values. a statistically significant relationship is expected to have a t-value that exceeds 1.96 at a 5% level of significance (chin, 1998). the empirical results are disused in the next sections. hypothesis 1 based on regression analysis results (p < 0.001, � = 0.52; t=6.950), hypothesis h1 which states that there is a statistically significant positive relationship between societal factors and refugee entrepreneurship performance can be accepted at p < 0.001 significant level. from this finding, it can be noted that increase in societal factors would increase refugee entrepreneurship performance. this outcome proposes that the higher the level of societal factors, the higher the level of refugee entrepreneurship performance. along these lines, this examination fails to dismiss h1.this finding is consistent with raijman and barak-bianco (2015) and omeje and mwangi (2014) studies that confirm the importance of societal factors in determining refugee entrepreneurship performance. hypothesis 2 based on results (p < 0.001, β = 0.34; t=3.941), hypothesis h2 which states that there is a statistically significant positive relationship between financial and business practice aspects and refugee entrepreneurship performance can be accepted at p < 0.001 significant level. hence, it can be confirmed that financial and business practice has a relationship with refugee entrepreneurship performance. this outcome proposes that the higher the level financial and business practices, the higher the level of refugee entrepreneurship performance. along these lines, this examination fails to dismiss h2. this is in line with raijman and barak-bianco (2015), wauters and lambrecht (2008) and masurel (2002)’s findings that showed that financial and business practices are statistically significantly related to refugee entrepreneurship performance. hypothesis 3 based on results (p < 0.001, β = 0.89; t=9.234), hypothesis h3 which states that there is a statistically significant positive relationship between legislative aspects and refugee entrepreneurship performance is accepted at p < 0.001 significant level. there it can be stated that the legislative environment is positively related to refugee entrepreneurship. this outcome proposes that the higher the level of legislative aspects, the higher the level of refugee entrepreneurship performance. along these lines, this examination fails to dismiss h3. this is consistent with basardien et al. (2014), foley (2010) and hadebe (2010) whose findings indicate that the legislative environment is related to refugee entrepreneurship performance. hypothesis 4 based on results (p < 0.001, β = 0.65; t=7.523), hypothesis h4 which states that there is a statistically significant positive relationship between infrastructure and refugee entrepreneurship performance can be accepted at p < 0.001 significant level. this outcome proposes that the higher the level of good infrastructure, the higher the level of refugee entrepreneurship performance. along these lines, this examination fails to dismiss h2. this means that an increase in infrastructural development leads to an increase in refugee entrepreneurship performance which is consistent with the findings in a study by jurgens and donaldson (2012), richards and mutsonziwa (2007) and nel (2005) who found that infrastructural development is significantly related to refugee entrepreneurship performance. entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 47 hypothesis 5 based on results (p < 0.001, β = 0.63; t=7.091), hypothesis h5 stating that there is a statistically significant positive relationship between market opportunities and refugee entrepreneurship performance is accepted at p < 0.001 significant level. an increase in marketing opportunities will increase the overall refugee entrepreneurship. this confirms raijman and barak-bianco (2015) and wauters and lambrecht (2008) results that found that aspects related to market opportunities are important in determining refugee entrepreneurship performance. conclusions the objective of this study was to investigate how factors affecting refugee entrepreneurship influence the refugee entrepreneurship performance. it is concluded that factors such as societal, financial and business practice, legislation, infrastructure and market opportunities had a statistically significant positive relationship with refugee entrepreneurship performance. recommendations the local community must be encouraged to live in harmony with refugees within the community. creation of a good relationship between the community and asylum seekers is important in boosting refugee entrepreneurship. thus, a good market base is also created following a good relationship between the community and refugees. hence, it is important for policymakers especially the local authority to intervene through programmes that lead to unity. the south african home affairs department should ensure that the process of acquiring refugee status is made easy and friendly. thus, officials responsible in the process need to be provided with training on how to handle refugees in a sensitive and humanitarian way. the processes involved also need to be streamlined towards refugee value creation. local authorities, for example, the municipality need to ensure that there is continuous infrastructural development. infrastructure is important in successful business operations. authorities need to look at areas such as public building renovation and improvement of the road network system. it is also important that refugees are assisted with company registration. assisting refugees with the registration of their company will help to reduce illegal refugee business operations. thus, registered refugee entrepreneurial activities are also crucial in boosting the national income level through taxes. provision of business mentorship towards refugees is an important aspect of refugee entrepreneurship. both governmental and non-governmental organisations must sponsor business mentorship programmes towards refugees. thus, such mentorship programmes will improve refugee business operations. limitations of the study it must be noted that this study was limited to a sample of refugee entrepreneurs in the city of tshwane, south africa. hence, its findings cannot be generalised to all refugee entrepreneurs in south africa. secondly, the data used in this study was collected over a short duration of time. data were collected within a single month making the study cross-sectional. collecting data within a single month excludes the capturing of data on the change of opinions that could take place over a prolonged period. thirdly, the study was conducted using quantitative research methods. the questionnaire used could not offer respondents an opportunity to respond in their own words due to the closed-ended questions used in this study. fourthly, only five factors (societal, financial and business practice, legislation, infrastructure and market opportunities) were only used as factors affecting the performance of refugee entrepreneurship. factors used in this study are not exhaustive of all factors that affect refugee entrepreneurship. direction for future research future research could replicate the study by gathering data from refugee entrepreneurs in different towns and provinces across south africa and other nations. non-refugee entrepreneurs should also be studied to see whether there are any differences in elements that affect entrepreneurship perfor48 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict mance. a research comparing refugee and non-refugee entrepreneurs, on the other hand, could be advantageous and is encouraged. future research should be conducted over a longer length of time, such as six months (longitudinal study), to identify any trends in refugee entrepreneurs’ perceptions over time. it is also critical that future study employ qualitative research methodologies so that respondents can reply to their own words. references alkhaled, s. (2019). the resilience of a syrian woman and her family through refugee entrepreneurship in jordan. in s. heilbrunn, j. freiling & a. harima (eds.), refugee entrepreneurship (pp. 241-253). palgrave macmillan, cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-92534-9_17 basardien, f., parker, h., bayat, m, s., friedrich, c., & appoles, s. (2014). entrepreneurial orientation of spaza shop entrepreneurs’ evidence from a study of south african and somali owned spaza shop entrepreneurs in khayelitsha. singaporean journal of business economics & management studies, 2(10), 45 -61. https://platform.almanhal.com/reader/article/54328 beneke, j., & blampied, s. (2012). driving consumer perceptions through facebook: an investigation into empowering brands in the 21st century. in j.m.m. van den berg (ed.), conference proceedings of the 24th annual conference of saims – 2012 (pp. 47-61). stellenbosch university, stellenbosch, september 09-11, 2012. blumberg, b., cooper, d. r., & schindler, p. s. (2011). business research methods. mcgraw-hill. business tech (2016). one million asylum seekers in south africa – report. retrieved on may 21, 2021 from http://businesstech.co.za/news/government/127373//1-million-asylum-seekers-in-south-africa-report. calder, b. j., phillips, l.w., & tybout, a. m. (1981). designing research for application. the journal of consumer research, 8(2), 197-207. https://psycnet.apa.org/doi/10.1086/208856 callaghan, c., & venter, r. (2011). an investigation of the entrepreneurial orientation, context, and entrepreneurial performance of inner-city johannesburg street traders. southern african business review, 15(1), 4662. https://hdl.handle.net/10520/ejc92920 cetin, g., altinay, l., alrawadieh, z., & ali, f. (2022). entrepreneurial motives, entrepreneurial success and life satisfaction of refugees venturing in tourism and hospitality. international journal of contemporary hospitality management, 34(6), 2227-2249. http://dx.doi.org/10.1108/ijchm-11-2021-1363 chebelyon-dalizu, l., garbowitz, z., hause, a., & thomas, d. (2011). strengthening spaza shops in monwabisi park. worcester. chin, w.w., (1998). commentary: issues and opinion on structural equation modelling. mis quarterly 22(1), 7-16. crush, j., & mccordic, c. (2017). comparing refugee and south african migrant enterprise in the urban informal sector. african human mobility review, 3(2), 820-853. https://www.sihma.org.za/journals/ahmr-vol-32-final-press-sep-1-2017-min.pdf#page=84 department of home affairs (2020). refugee’s status and asylum. retrieved on may 20, 2021 from http://www.dha.gov.za/index.php/refugee-status-asylum. embiricos, a.(2020). from refugee to entrepreneur? challenges to refugee self-reliance in berlin, germany. journal of refugee studies, 33(1), 245-267. https://doi.org/10.1093/jrs/fez073 evanschitzky, h., baumgarth, c., hubbard, r., & armstrong, j. s. (2007). replication research’s disturbing agenda. journal of business research, 60(7), 411-415. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2006.12.003 field, a. (2009). discovering statistics using spss (3rd ed.). sage. foley, d. (2010). the function of social (and human) capital as antecedents on indigenous entrepreneurs networking. new zealand journal of employment relations, 35(1), 65-87. https://search.informit.org/doi/10.3316/informit.958518288612684 frese, m. (2007). the psychology actions and entrepreneurial success: an action theory approach. lawrence erlbaum: siop frontier press. retrieved august 23, 2021 from http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.461.8140&rep=rep1&type=pdf gastrow, p. (2011). termites at work: transnational organized crime and state erosion in kenya. retrieved august 23, 2021 from https://www.ipinst.org/images/pdfs/ipi_epub-kenya-toc.pdf. hadebe, t. (2010). township home-based enterprises: the case of pimville. master’s degree research report, master of science in development planning, university of the witwatersrand, johannesburg, south africa. entrepreneurship as a strategy for refugees in south africa | 49 retrieved august 23, 2021 from https://wiredspace.wits.ac.za/bitstream/handle/10539/8449/township%20home-based%20enterprises.pdf?sequence=1&isallowed=y. harima, a., periac, f., murphy, t., & picard, s. (2021). entrepreneurial opportunities of refugees in germany, france, and ireland: multiple embeddedness framework. international entrepreneurship and management journal, 17(2), 625-663. https://doi.org/10.1007/s11365-020-00707-5 jurgens, u., & donaldson, r. (2012). a review of literature on transformation processes in south african townships. journal of urban forum, 23(1), 23-42. http://dx.doi.org/10.1016/j.habitatint.2012.10.011 katz, j., & steyaert, c. (2004). reclaiming the space of entrepreneurship in society: geographical discursive and social dimensions. journal of entrepreneurship and regional development, 21(3), 312-340. https://doi.org/10.1080/0898562042000197135 kloosterman, r. c. (2010). matching opportunities with resources: a framework for analyzing migrant entrepreneurship from a mixed embeddedness perspective. entrepreneurship & regional development, 22, 25-45. https://doi.org/10.1080/08985620903220488 ligthelm, a. a. (2008). a targeted approach to informal business development: the entrepreneurial route. development southern africa, 25(4), 367-382. https://doi.org/10.1080/03768350802316138 maharaj, b. (2002). economic refugees in post-apartheid south africa-assets or liabilities? implications for progressive migration policies. geojournal, 56(1), 47-57. malhotra, n. (2010). marketing research: an applied orientation (6th ed.). pearson. marieke, d. g. (2007). underground money. journal of cultural critique, 65(1), 140-163. masurel, e. (2002). motivations and performances conditions for ethnic entrepreneurship. journal of growth & change, 33, 238-260. https://doi.org/10.1111/0017-4815.00189 nel, e. (2005). local economic development in south african small towns. transaction publishers. nell, s. (2015). entrepreneurship and business management n4. seyfferdt publishers. nijhoff, k. (2021). refugees starting a business: experiences of barriers and needs in the netherlands. journal of small business and enterprise development, 28(7), 1057-1074. https://doi.org/10.1108/jsbed-09-2020-0314 omeje, k., & mwangi, j. (2014). business travails in the diaspora: the challenges and resilience of somali refugee business community in nairobi, kenya. journal of third world studies, 31(1), 185-217. https://www.jstor.org/stable/45198769 pallant, j. (2010). spss survival manual: a step by step guide to data analysis using spss. mcgraw-hill international. quan-baffour, k. p., & johnson, l. r. (2022). literacy matters in sustainable livelihood development among refugee adults in south africa. reading & writing, 13(1), 1-10. https://doi.org/10.4102/rw.v13i1.316 raijman, r., & barak-bianco, a. (2015). asylum seeker entrepreneurs in israel. economic sociology newsletter, 16(2), 4-13. http://hdl.handle.net/10419/156049 raosoft (2020). sample size calculator. retrieved on february 20, 2020 from: http://www.raosoft.com/samplesize. refai, d., haloub, r., & lever, j. (2018). contextualizing entrepreneurial identity among syrian refugees in jordan: the emergence of a destabilized habitus? the international journal of entrepreneurship and innovation, 19(4), 250-260. https://doi.org/10.1177%2f1465750317750322 richards, r., o. b., & mutsonziwa, k. (2007). measuring quality of life in informal settlements in south africa. social indicators research, 81(2), 375-388. https://doi.org/10.1007/s11205-006-9014-1 rolfe, r., woodward, d., ligthelm, a., & guimaraes, p. (2010). the viability of informal microenterprise in south africa. entrepreneurship in africa conference, syracuse university, 43-64. http://dx.doi.org/10.1142/s1084946711001719 sadouni, s. (2009). ‘god is not unemployed’: journeys of somali refugees in johannesburg. african studies, 68(2), 235-249. https://doi.org/10.1080/00020180903109615 sandberg, s., immonen, r., & kok, s. (2019). refugee entrepreneurship: taking a social network view on immigrants with refugee backgrounds starting transnational businesses in sweden. international journal of entrepreneurship and small business, 36(1-2), 216-241. https://doi.org/10.1504/ijesb.2019.10008915 stangor, c. (2011). research methods for the behavioural sciences (4th. ed.). wadsworth. thompson, d. k. (2016). risky business and geographies of refugee capitalism in the somali migrant economy of gauteng, south africa. journal of ethnic and migration studies, 42(1), 120-135. https://doi.org/10.1080/1369183x.2015.1073580 walliman, n. (2006). social research methods. sage. wauters, b., & lambrecht, j. (2008). barriers to refugee entrepreneurship in belgium: towards an explanatory model. journal of ethnic and migration studies, 34(6), 895-915. http://dx.doi.org/10.1080/13691830802211190 50 | tarisai fritz rukuni, eugine tafadzwa maziriri, marcia dhlamlenze, ekaete elsie benedict williams, c. c. (2010). retheorizing participation in the underground economy. labor studies journal, 35(2), 246267. https://doi.org/10.1177%2f0160449x08330741 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. tarisai fritz rukuni lecturer at university of the free state, south africa. he holds a doctorate in management from university of the western cape. his research interests include entrepreneurship and consumer behaviour. correspondence to: dr tarisai fritz rukuni, department of business management, faculty of economic and management sciences, university of the free state, 205 nelson mandela dr, park west, bloemfontein, 9301, south africa, e-mail: rukunitf@ufs.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0002-9915-5277 eugine tafadzwa maziriri y rated scientist of the national research foundation (nrf) and a senior lecturer of business management at the university of johannesburg, south africa. he holds a doctorate in business sciences from university of the witwatersrand. his research interests include entrepreneurship and small business management. correspondence to: dr eugine tafadzwa maziriri, department of business management, university of johannesburg, c/o university rd and kingsway, auckland park, johannesburg, south africa, e-mail: euginem@uj.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0002-8047-4702 marcia dhlamlenze an mba graduate at the tshwane school for business and society. she holds an mba from the tshwane school for business and society. her research interests include entrepreneurship and small business management. correspondence to: tshwane school for business and society, tshwane university of technology, 159 nana sita st, pretoria central, pretoria, 0001, e-mail: marcia.dhlamlenze@tut.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0001-9637-715x ekaete elsie benedict lecturer at university of the free state, south africa. she holds a doctorate in business management from university of the free state. her research interests include entrepreneurship and small business management. correspondence to: dr ekaete elsie benedict, department of business management, faculty of economic and management sciences, university of the free state, 205 nelson mandela dr, park west, bloemfontein, 9301, south africa e-mail: benedicte@ufs.ac.za orcid http://orcid.org/0000-0003-2278-4953 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the editor and all the anonymous reviewers for their invaluable comments and feedback. the authors are also thankful to the refugee entrepreneurs who responded to this study. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland ier-08-04-06-pp083--2121-wojtowicz 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.06 questing benchmarks for the current ratio: an analysis of the warsaw stock exchange firms piotr wójtowicz a b s t r a c t objective: the first objective of the article is to assess the benchmarks for the current ratio commonly provided in the accounting and financial analysis literature. the minor objective is to arrange a research methodology permitting the accomplishment of the first objective. research design & methods: the paper, apart from the literature review and its critique, presents the results of descriptive, quantitative research. the research sample consists of 5 148 firm-years. data were retrieved from worldscope database via refinitiv eikon for domestic, going concern, non-financial companies listed on the warsaw stock exchange from 2005 to 2021. for comparison, the u.s.-related data was retrieved from internet resources as ready-made ratios. methods used in the analysis include descriptive statistics, parametric and nonparametric anova, confidence intervals, and linear and parabolic trend analysis. findings: the tests show that identifying a benchmark for the current ratio is problematic. benchmarks vary between countries and industries; universal standards do not exist. the benchmark for the current ratio commonly suggested, 1.2-2.0, may be used only as a rough evaluation of the desired value. the findings indicate that the acceptable range for cr is much broader, from 1.1 (the first quartile) to 2.3 (the third quartile) for the total sample. moreover, the sic division's quartiles vary from 0.7 to 1.2 (the first) and from 1.6 to 3.6 (the third). statistical tests indicate that benchmarks do not vary annually. however, the distribution's median and the third quartile change slowly over time toward higher values. the covid-19 pandemic resulted in a substantial increase. on the contrary, the first quartile of about 1 remains relatively stable over time, indicating the reasonable lower bound for cr. the mean of the distribution is useless as a benchmark because of its sensitivity to outliers. various techniques must be used to assess the benchmark. implications & recommendations: since there are material between-industry and between-country differences in benchmarks, analysts and investors should be very sensitive to the standards suggested in the literature and interpret them cautiously. variability over time exists but is low unless a shock in the economy appears. contribution & value added: the main contribution of the paper is empirical verification of the benchmarks for the current ratio provided in the literature. tests show that suggested benchmarks are not universal. seeking a benchmark, an analyst must compare the firm's financial standing with other firms from the same country, industry, and period. article type: research article keywords: liquidity ratios; current ratio; financial analysis; liquidity benchmark; warsaw stock exchange jel codes: m41, g15 received: 29 september 2022 revised: 3 november 2022 accepted: 15 november 2022 suggested citation: wójtowicz, p. (2022). questing benchmarks for the current ratio: an analysis of the warsaw stock exchange firms. international entrepreneurship review, 8(4), 83-97. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.06 introduction the financial health of a firm can be assessed by comparison with other entities in the industry, change in the value of some vital markers, or assessment of the risk of bankruptcy. the industry-based comparison requires a high-quality baseline. the following article is the quest for the benchmark for the current ratio. this ratio measures a company's ability to pay short-term obligations due within one international entrepreneurship review ri e 84 | piotr wójtowicz year. it is commonly believed that a current ratio that aligns with the industry average or is slightly higher is acceptable. on the other hand, a current ratio that is lower than the industry average may indicate a higher risk of bankruptcy. if a firm has a very high current ratio compared with its peer group, management may not be using its assets efficiently (investopedia, 2022). i follow well-regarded investopedia.com; however, the point of view presented here is widespread. unfortunately, these generally accepted rules are not necessarily valid. in other words, i am eager to challenge them. how can the financial statement reader be confident that the industry average is the proper benchmark? the average of the distribution is susceptible to outliers; hence the benchmark may be biased towards the right tail of the distribution. what is the exact meaning of the slightly higher interval? are differences between industries' current ratios significant? what about industries with high current assets turnover resulting in a low value of those assets and an extended maturity of liabilities resulting in an increased amount? in other words, is the current ratio below one always the signal of the risk of distress? in the next section, these issues are finally formulated in the form of hypotheses. i only concentrate on the issues around benchmarks for the current ratio. i exclude the quick ratio and cash ratio from the analysis. the main reason for this is the lack of an unequivocal answer to the question about the research methodology permitting identification of the benchmark. hence, there are two intertwined objectives of the article. first, i investigate the benchmark for the current ratio, the commonly used liquidity ratio. second, struggling with that, i try to arrange a research methodology permitting answers to the vital question. the novelty of my article consists of the empirical verification of the benchmark for the current ratio provided in the literature. i empirically test whether the use of a country-based benchmark is the correct assessment procedure. finally, i use various statistical methods to estimate benchmarks and identify patterns they follow. the use of a variety of techniques results in increased robustness of findings. the remainder of the article is organized as follows. the next section contains a literature review and develops the hypotheses. it is followed by research methodology, including the sample selection process and the description of the data. then, results and discussion are presented. the last section concludes the study and explains the limitations and avenues for further research. literature review to run a financial analysis and compare the findings to other firms in order to assess a company's performance, an analyst requires a benchmark, i.e., a standard, or a baseline, that is used for comparative purposes. revenues, expenses, profits, and liquidity are the most frequent areas to be considered. however, the answer to the simple question "how is a business doing?" is not easy because of the need for well-established benchmarks. such analysis will (1) compare the performance of the company over time and (2) help understand how the company's financial performance stacks up against the industry. the former comparison is easy because the data is usually at the analyst's disposal. the latter requires high-quality benchmarks. moreover, managers use liquidity ratios to ensure business goals (kochalski & łuczak-trąpczyńska, 2017). surprisingly, internationally recognized accounting and finance literature concerning liquidity benchmarking is very scant. to my knowledge, there are no prior international research papers investigating the benchmarks for the current ratio. usually, the articles concentrate on the role or importance of liquidity in asset pricing (keene & peterson, 2007), liquidity monitoring (ruozi & ferrari, 2013), the liquidity-profitability tradeoff (eljelly, 2004), and, recently, the uniqueness of liquidity management during the covid-19 pandemic (almeida, 2021). liquidity is perceived a one of the factors ensuring sustainable growth (pera, 2017). on the other hand, i received almost 1 million links to answer the question about the proper value for a current ratio asked on google.com. even a glimpse of this content, not mentioning deep investigation, leads to the conclusion that the appropriate answer to this question arguably does not exist. however, some researchers attempted to do that. analysts typically concentrate on five main groups of financial ratios: profitability, liquidity, solvency, efficiency/activity, and capital market-related ratios. benchmarks for some of them are respectively easy to identify. for example, in the case of profitability ratios (return on equity and requesting benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 85 turn on assets), the general logic behind the interpretation is simple: the higher, the better. in the same vein, generally, the lower the assets turnover ratio in days, the better efficiency with which a company uses its assets to produce sales. the real challenge is the benchmark for ratios, which are supposed to vary between the lower and upper limits. typical examples are the current ratio and debt-to-equity ratio. the strengths and weaknesses of the current ratio are discussed in detail. however, the current ratio considered low does not necessarily indicate liquidity problems; a high ratio does not have to be financially sound (fleming, 1986). in this article, i concentrate on benchmarks for liquidity ratios because they focus on a company's ability to meet short-term obligations. liquidity ratios determine a debtor's ability to pay off current debt obligations without raising external capital. they determine a company's ability to cover shortterm obligations and cash flows, while solvency ratios concern a longer-term ability to pay ongoing debts. failure in the former area is hazardous because it may quickly result in the company's default or bankruptcy. in other words, a company may continue even for several years as a going concern making losses. it is hardly imaginable, however, that creditors would accept a lack of cash flows for so long period. therefore, they will undoubtedly claim bankruptcy proceedings. liquidity ratios include the current ratio (cr), quick ratio, and cash ratio. they are commonly known; however, all of them are defined in the next section of the article. one of the most distinguished polish researchers and practitioners argues that the current ratio should range from 1.2 to 2.0 according to standards. they also suggest that the quick ratio should be close to or above 1 (sierpińska & jachna, 2004). but unfortunately, the authors do not provide any reference to literature or the mentioned standards. therefore, the reader must trust them or start their investigation. moreover, the international use of the suggested benchmark is doubtful. for instance, the ideal current ratio in india is suggested to be 2 (chandra, 2008; pandey, 2010). in poland, a helpful hand is given by maślanka (2019), providing reference to a bunch of articles and monographs on liquidity ratios, specifically on the suggested proper values of cr and qr, respectively. these findings, expanded by other references, are summarized in table 1. table 1. benchmarks for cr and qr suggested by various authors ratio / author(s) suggested value of cr suggested value of qr czekaj & dresler (2002) wędzki (2002) 1.2-2.0 1.0-1.2 bednarski (1997) kowalak (2022) pomykalska & pomykalski (2007) sierpińska & jachna (2006) waśniewski & skoczylas (2002) 1.2-2.0 about 1.0 gołaś & witczyk (2010) 1.2-2.4 about 1.0 olzacka & pałczyńska-gościniak (2004) 1.3-2.0 – bednarski (2007) michalski (2005) nowak (2008) 1.5-2.0 above 1.0 nowak (2002) 1.5-2.0 1.2-1.5 rogowski & lipski (2014) 1.5-2.0 1.0-1.2 ostaszewski (2013) 1.6-1.9 0.9-1.0 bień (2018) about 2.0 – świderska (2003) at least 2.0 – kreczmańska-gigol (2020) 1.0-2.0 0.7-1.5 gołaszewski et al. (2001) 1.0-1.5 above 1.0 source: own study based on maślanka (2019) and the references quoted in the table. furthermore, some authors provide benchmarks for the cash ratio equal to 0.25 (kowalak, 2022) or 0.2 (dębski, 2005; świderska, 2003). 86 | piotr wójtowicz table 1 shows that generally accepted benchmarks for cr do not exist. the standard for cr ranges from 1.0 to 2.4, with the most frequent range from 1.2 to 2.0. similarly, benchmarks for qr range from 0.7 to 1.5, with the mode above 1.0. furthermore, the authors often quote one another, so the reader cannot be sure whether the benchmarks are based on sample data or represent the authors' beliefs and professional experience. next, an interesting conclusion can be drawn from the comparison of table 1 with the u.s.-based benchmark. in the latter case, a cr of 1.5 to 3 is often considered good (businessinsider, 2022) but with no generally accepted upper and lower limits. likely there is no one perfect benchmark (sierpińska & jachna, 2004). therefore, the "good" value for one firm is not necessarily good for the other, and industry benchmarks must be considered. last but not least, when evaluating a company's liquidity, the current ratio alone doesn't determine whether it's a good investment or not. it is, therefore, essential to consider other financial ratios in the analysis. there are many factors shaping the economic behavior of both individuals and organizations. the impact of formal (e.g., tax law, interest rates, financial market supervision) and informal (e.g., religion, culture) institutions may establish entirely different economic conditions and risk factors. furthermore, the impact of culture is conditional on the level of regulation and monitoring in a country (kanagaretnam et al., 2011). for that reason, the existence of international benchmarks, even for a specific industry, is hardly possible. to shed light on the expected between-country differences, i compare the distribution of the cr in poland versus the u.s. the distribution of yearly values of financial ratios by industry is analyzed since 2002 by the financial analysis committee of the scientific council of the accountants association in poland (komisja ds. analizy finansowej rady naukowej stowarzyszenia księgowych w polsce). the committee publishes its findings through publicly available reports (rachunkowość, 2022a). the sample selection process is straightforward. the company included must (dudycz & skoczylas, 2021): − prepare financial statements in line with polish accounting act, − provide financial statements for two consecutive years for comparison, − have a fiscal year equal to 12 months, − have a nonnegative value of owner's equity. for that reason, the sample comprises a considerable number of companies. for example, the 2019 sample consisted of 157 022 companies (dudycz & skoczylas, 2021), ranging from small sole proprietorships to blue chips listed on the warsaw stock exchange. furthermore, the number of companies included increases year by year. in 2012, the sample consisted of only 37 624 companies (dudycz & skoczylas, 2014). the usefulness of these reports for practitioners and researchers in poland is certainly high. however, the diversity of the sample may result in some limitations of the results. the size of the business and its legal form result in different institutional conditions, so finally, firms are exposed to various risks influencing the ratios. the breakdown by industry follows the classification of business activities in poland (polska klasyfikacja działalności – pkd); hence an international comparison of these ratios is hardly possible. however, intra-industry trend analysis and between-industry comparison remain feasible. an investigation of the contents of huge tables published by the committee shows that the average and median values of the ratios vary greatly. table 2 shows selected examples. means are much higher than medians; hence, the distributions are asymmetric, with substantial outliers. furthermore, there are material differences between industries’ ratios. a comparison of the results presented in table 1 and table 2 suggests that the authors quoted in table 1 built their suggestions on medians. table 2 shows respectively high medians, suggesting that the most frequent range for cr 1.2-2.0 may not work in practice. the same issue refers to qr; however, medians for the 10 – production of food and 47 – retail (cars excluded) are very close to the benchmark. presumably, the most surprising are medians for chr, which are much higher than the suggested value equal to or just above 0.2. i conjecture that in the polish context, the benchmarks for liquidity ratios are different than the ones suggested in the literature. furthermore, benchmarks may vary over time because they reflect changing risk of business activity and vary between industries. finally, the average value of liquidity ratios is different from the median. questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 87 table 2. arithmetic means and medians for liquidity ratios in selected industries in 2019 ratio / industry current ratio cr quick ratio qr cash ratio chr 01 – agriculture production livestock and animal specialties arithmetic mean 5.50 3.57 1.55 median 3.30 2.01 0.59 03 – fishing arithmetic mean 5.18 4.25 2.41 median 3.80 2.36 1.19 10 – production of food arithmetic mean 2.19 1.63 0.60 median 1.64 1.16 0.25 49 – land transportation and pipelines arithmetic mean 1.92 1.77 0.51 median 1.54 1.44 0.27 47 – retail (cars excluded) arithmetic mean 2.28 1.30 0.66 median 1.76 0.99 0.37 source: (dudycz & skoczylas, 2021). the hypotheses address these issues as follows: h1: mean value of cr differs from the median; h2: mean value of cr differs from benchmarks most commonly provided in the literature; h3: median of cr differs from benchmarks most commonly provided in the literature; h4: mean values and medians of cr vary yearly; h5: mean values and medians of cr differ between industries; h6: mean values and medians of cr differ between poland and the u.s. research methodology the size of the business and its legal form result in different institutional conditions. for instance, a sole proprietorship does not have a separate legal existence from its owner, so it does not pay income tax. instead, the owner of the business pays personal income tax. however, unlike a sole proprietorship, a corporation is legally separate and distinct from the owner(s). a separate legal entity means a corporation is responsible for its acts and debts, including corporate income tax. moreover, following polish accounting act, an external audit of sole proprietorships' financial statements is usually not mandatory, while financial statements of joint-stock companies must be audited. the list of differences may be expanded. hence, firms act in different institutional conditions and are exposed to various risks influencing the ratios. wanting to limit the variety of factors influencing liquidity ratios, in my analysis, i concentrate on companies listed on the warsaw stock exchange (wse). i concentrate on the period 2005-2021. the reason for including 2005 as a first sample period is twofold. first, international financial reporting standards have been mandatory in consolidated financial reporting since the beginning of this year. hence, despite rare substantial changes in the ifrs1, all financial statements in the sample are prepared according to the same methodological basis (71% of the sample) or at least under indirect influence of this basis (29% of the sample). second, data availability in the database was highly limited in the pre-2005 period. the reason for including the year 2021 as the last in the sample period is also twofold. an extended period is necessary to test hypothesis h4. moreover, 2021 is the first fiscal year after the covid-19 pandemic season. i conjecture that the pandemic, a unique risk factor, heavily influenced liquidity ratios. 1 for example, ifrs 16 leases superseded ias 17 leases. the influence of ifrs 16 on assets, liabilities, leverage on assets and leverage on equity is confirmed in the literature (górowski et al., 2022). 88 | piotr wójtowicz i retrieve data from worldscope database via refinitiv eikon, including sic codes. the sample consists of only domestic, going concern, non-financial firms. in line with many other studies, i exclude firms rendering financial services because they face different regulations and are monitored additionally by specialized national supervisory authorities. i exclude firms with incomplete data and firms with negative owner's equity. standard industrial classification (sic) codes are four-digit numerical codes assigned to business establishments to identify the primary business of the establishment (sic, 2022)2. the so-called primary sic code indicates a company's primary line of business. what determines a company's sic code is the code definition that generates the highest revenue for that company at a specific location in the past year. the use of sic codes is determined by data availability and the need for international comparison of the results. regarding sic classification, firms assigned to division h: finance, insurance, and real estate are excluded from the analysis. division j: public administration was not represented at all. my final sample consists of 5 148 firm-year observations. the population of firms listed on the wse from 2005 to 2021 varies yearly due to newly listed firms, delisted firms, and rare bankruptcies. therefore, the sample's number of observations per year varies. table 3 shows the number of observations per year and the division of sic classification. definition of the current ratio (cr) and related fields in the worldscope database are the following: �� = ��� ��� (1) where: ��� total current assets, worldscope field 2201; ��� total current liabilities, worldscope field 3101. i do not use other liquidity ratios in my analysis; however, i include their definitions for clarity: 1. quick ratio qr �� = ��� − � − � ��� (2) where: � total inventories, worldscope field 2101; � prepaid expenses, worldscope field 2140. 2. cash ratio chr ��� = �� + �� ��� (3) where: �� + �� cash and short-term investments, worldscope field 2001. methods used in the analysis include descriptive statistics, parametric and nonparametric anova, confidence intervals, and linear and parabolic trend analysis. results and discussion table 4 shows descriptive statistics of the current ratio (cr) per year for the total sample. figure 1 shows the histogram for cr for the sample. the distribution of cr is highly asymmetric3, with an arithmetic mean of 2.8 and a median of 1.5. in the sample, the skewness of 17.0 says that the distribution is heavily skewed to the right. figure 1 shows that the distribution has a very long right tail. kurtosis is a measure of the heaviness of the tails of a distribution4. in the sample, kurtosis of 408.1 signals extremely tailed distribution. even the lowest annual values of skewness (4.1) and kurtosis 2 the sic system arrays the economy into 10 divisions, that are divided into 83 2-digit major industry groups, that are further subdivided into 416 3-digit industry groups, and finally disaggregated into 1,005 4-digit industries. for instance, division d: 20-39 manufacturing; major industry group 25 furniture and fixtures; industry group 252 office furniture; industry 2521 wood office furniture. 3 a symmetric distribution has a skewness of 0. 4 a normal distribution has a kurtosis of 3. questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 89 (25.0) in 2006 indicate high asymmetry. the maximum value in the sample is 247.0. mode, not tabulated in table 4, is located in bar 1.2-1.4. figure 1. histogram for current ratio (cr) for the total sample source: own elaboration based on current ratio calculation. there are many firm-years with a value of cr above 7.4. the threshold of 7.4 (figure 1) is chosen because the 95th percentile equals 7.444444. hence, for about 5% of the sample observations, the cr is above 7.4. there are many possible reasons for such a situation; however, disentangling the puzzle is out of my interest in this article. on the other hand, a considerable number of managers of listed companies run their operations with cr far from the benchmarks suggested in the literature. an analyst may expect that managers are rational decision-makers. hence, the apparently excessive current ratio may result from sound decisions. the interpretation of the interquartile range (table 4) is especially interesting. the range for the sample says that 50% of firm-years have a value of cr ranging from 1.1 to 2.3, with a median of 1.5. knowing that firms included in the sample are going concern units, we may interpret this range as empirical verification of the benchmarks presented in table 1. both the first (25%) and the third (75%) quartiles are reasonably close to the theoretical value of the benchmark. moreover, the first quartile seems to be respectively stable over time, but the third quartile increases slowly in 2005-2019 and grows substantially in 2020 and 2021. therefore, i fit trend lines to the first and the second quartile values to verify my temporary conclusions. figure 2 shows the yearly median, first and third quartiles of cr, and regression results. the intercept for the first quartile linear model (figure 2) says that its estimated value in 2004 was 1.19 and is decreasing yearly by 0.009 on average. on the other hand, the intercept for the third quartile linear model says its estimated value in 2004 was 2.06 and is increasing annually respectively quickly, by 0.029 on average. in other words, on average, the quartile range is becoming wider and wider year by year. not surprisingly, the value of 1 is fairly stable over time because it is a reasonable minimum ratio of current assets to current liabilities. both r2 coefficients are high, so linear models fit the data. i conjecture that the increase in cr is due to the increased risk of business activity, especially its abrupt jump in the covid-19 pandemic season. the median is stable over time, with an average sample value of 1.5 (table 4), because it is, per se, robust to new observations. the linear trend model does not fit yearly median data; r2 for this model equals 0.03 (not tabulated). in the case of cr, the 90 | piotr wójtowicz median heaves gently up and down around 1.5 value. there is an increase in the 2020-2021 (covid-19 pandemic) and 2007-2010 (sup-prime crisis). table 3. number of observations per year and the division of sic classification year / division a : a g ri c u lt u re , f o re st ry , a n d f is h in g b : m in in g c : c o n st ru c ti o n d : m a n u fa c tu ri n g e : t ra n sp o rt a ti o n , c o m m u n ic a ti o n s, e le c tr ic , g a s , a n d s a n it a ry s e rv ic e s f : w h o le sa le t ra d e g : r e ta il t ra d e h : f in a n c e , in su ra n c e , a n d r e a l e st a te i: s e rv ic e s j: p u b li c a d m in is tr a ti o n total 2005 2 2 18 64 10 16 8 – 25 – 145 2006 1 1 18 73 12 15 10 – 28 – 158 2007 3 3 22 83 14 17 10 – 34 – 186 2008 3 4 25 91 20 19 11 – 42 – 215 2009 3 5 27 98 23 21 10 – 50 – 237 2010 3 5 30 105 26 23 12 – 56 – 260 2011 3 5 34 111 30 24 12 – 66 – 285 2012 4 5 38 116 29 23 12 – 73 – 300 2013 4 5 38 116 29 25 17 – 72 – 306 2014 5 5 43 123 31 24 16 – 83 – 330 2015 5 5 45 130 33 24 19 – 96 – 357 2016 5 5 46 136 33 26 20 – 104 – 375 2017 3 5 44 130 33 26 21 – 110 – 372 2018 4 5 50 139 35 26 21 – 123 – 403 2019 4 5 48 146 33 25 24 – 133 – 418 2020 4 5 50 140 33 27 25 – 130 – 414 2021 2 4 47 128 28 22 24 – 132 – 387 total sample 58 74 623 1929 452 383 272 – 1357 – 5148 source: own calculations in stata. the yearly mean cr is much higher than the median due to the sensitivity of the former to outliers. the mean calculated after the rejection of observations greater than the 95th percentile equals 1.8 and is much lower than the mean for the entire sample, equal to 2.8. on the other hand, it is significantly higher than the median of 1.5. to sum up, hypothesis h1 should not be rejected. when looking for a benchmark, an analyst must decide whether to use the mean or median. furthermore, the benchmarks suggested in the literature (table 1) likely involve medians. to strengthen the tests of hypotheses h2 and h3, i calculate confidence intervals for mean and median with a confidence level of 0.95; 0.99; and 0.999. the last confidence level is beyond the traditional testing approach. still, i want to construct a confidence interval with a 0.999 confidence level to be confident that 99.9 out of 100 times, virtually always, the estimate falls between the upper and lower bounds. table 5 shows the results. table 5 shows that the higher the confidence level, the wider the confidence level. however, rejection of the 95th percentile results in very narrow intervals close to mean and median, respectively. in other words, these intervals may be useless for an analyst because they do not convey any new information. on the other hand, confidence intervals for the total sample lead to the following conclusions. first, intervals for mean and median differ significantly, so hypothesis h1 definitely should not be rejected. second, literature benchmarks indeed rely on medians. third, the most common benchmark for cr, 1.2-2.0, is very close to the interval for the confidence level of 99.9% ranging from 1.07 to 1.93. in summary, hypothesis h2 should not be rejected. on the contrary, h3 may be rejected for the total sample. essentially, the sample median sticks to the benchmark. questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 91 table 4. descriptive statistics of current ratio (cr) per year year / parameter no. of obs mean std. dev. min 25% median 75% max skewness kurtosis 2005 145 1.9 1.9 0.2 1.2 1.4 2.0 20.0 6.4 55.2 2006 158 2.0 1.9 0.4 1.2 1.5 2.2 16.0 4.1 25.0 2007 186 2.2 2.2 0.3 1.2 1.6 2.2 21.3 4.8 34.2 2008 215 2.3 3.1 0.2 1.1 1.5 2.3 29.2 5.7 41.6 2009 237 2.5 6.2 0.1 1.1 1.6 2.2 91.7 12.8 183.3 2010 260 2.6 6.4 0.0 1.2 1.6 2.3 74.3 9.9 107.4 2011 285 2.5 5.9 0.0 1.1 1.5 2.3 94.4 13.7 211.3 2012 300 2.4 3.7 0.1 1.1 1.5 2.2 42.9 6.7 61.4 2013 306 2.5 5.7 0.0 1.1 1.5 2.2 92.5 13.1 202.5 2014 330 3.4 16.4 0.0 1.1 1.5 2.4 247.0 13.0 178.2 2015 357 2.8 4.6 0.0 1.1 1.5 2.2 40.0 4.6 27.1 2016 375 2.8 5.7 0.0 1.1 1.5 2.4 82.8 8.7 107.5 2017 372 2.8 5.5 0.0 1.1 1.5 2.4 66.8 7.4 71.0 2018 403 2.7 5.7 0.1 1.0 1.4 2.4 80.2 10.1 125.3 2019 418 2.7 5.6 0.0 1.0 1.4 2.4 66.2 7.7 74.4 2020 414 3.4 9.9 0.0 1.0 1.5 2.6 143.0 10.1 125.2 2021 387 3.6 11.7 0.0 1.1 1.6 2.7 193.6 12.5 189.2 total sample 5148 2.8 7.5 0.0 1.1 1.5 2.3 247.0 17.0 408.1 source: own calculations in stata. figure 2. median, first (25%), and third (75%) quartile of cr per year source: own elaboration based on current ratio calculation. table 5. confidence intervals (ci) for mean and median for cr parameter / conf. interval total sample – 5148 observations 95th percentile rejected – 4890 observations mean median mean median ci level of 0.95 0.99 0.999 0.95 0.99 0.999 0.95 0.99 0.999 0.95 0.99 0.999 ci left bound 2.56 2.49 2.42 1.25 1.17 1.07 1.78 1.76 1.75 1.41 1.40 1.38 ci right bound 2.97 3.03 3.11 1.76 1.84 1.93 1.84 1.86 1.87 1.50 1.51 1.53 source: own calculations in stata. i build the above conclusions on a fair calculation; however, i must raise one more issue. the median confidence interval for 2020-2021, the confidence level of 0.999, ranges from 0.0 to 3.1. in that period, both boundaries differ substantially from the benchmarks. the difference is likely the result of 92 | piotr wójtowicz the confidence interval calculation formula, i.e., the increase of standard error due to the decrease in the number of observations. however, it may also stem from the substantial change in the cr in the pandemic period. in my opinion, the last conclusion weakens the power of literature benchmarks. i run anova to verify whether there were any statistically significant differences between the yearly means and medians of the cr ratio. the p-value is 0.5127, and the null hypothesis (all means are equal) should not be rejected. the exclusion of outliers greater than the 95th percentile does not change the result, p=0.6077. unfortunately, cr is not normally distributed, and the p-value in bartlett's test for equal variances is p<0.0001, so the anova assumptions are broken. to verify my results, i run the nonparametric kruskal-wallis anova. the hypotheses for the test are: h0: population medians are equal. h1: population medians are not equal. in that case, the p-value equals 0.7825. statistic tests show that cr medians do not vary yearly, so hypothesis h4 should be rejected. the above results of the anova tests must be interpreted with caution because there is a considerable difference between statistical significance and substantive significance. table 4 and figure 2 show that cr varies over time. moreover, the third quartile slowly increases yearly. table 6 shows descriptive statistics of the cr per division of sic. means and medians differ significantly. for each division, the distribution is skewed to the right (skewness 1.8 or more), and tails are heavy (kurtosis 6.2 or more). means are much higher than medians due to their sensitivity to outliers; hence hypothesis h1 is supported. two divisions, d (manufacturing) and i (services), contribute almost 64% of the observations. on the contrary, divisions a (agriculture, forestry, and fishing) and b (mining) are narrowly represented. the over-representation of divisions d and i biases the descriptive statistics for the sample towards parameters for these divisions. in other words, an investigation by division is necessary. table 6. descriptive statistics of current ratio (cr) per sic division division / parameter a b c d e f g i no. of obs 58 74 623 1 929 452 383 272 1 357 mean 2.3 1.4 2.3 2.4 2.0 1.9 1.6 4.3 std. dev. 1.6 0.9 3.3 6.7 4.5 1.7 2.6 11.4 min 0.6 0.3 0.0 0.0 0.0 0.3 0.0 0.0 25% 1.1 1.0 1.2 1.2 1.0 1.1 0.7 1.1 median 2.0 1.2 1.6 1.5 1.3 1.3 1.1 1.7 75% 2.6 1.7 2.2 2.2 2.0 1.9 1.6 3.6 max 8.2 5.7 40.0 193.6 82.8 12.4 27.0 247.0 skewness 1.8 2.3 7.1 18.4 14.4 3.5 7.2 12.0 kurtosis 6.2 10.4 63.8 424.3 240.4 17.7 64.5 204.8 source: own calculations in stata. i rerun anova to verify whether there were any statistically significant differences between the means of the cr by sic division. for p<0.0001, the null hypothesis is rejected. to verify my results, i rerun the nonparametric kruskal-wallis anova; the p=0.0001. statistic tests show that cr means and medians vary between divisions (industries), so hypothesis h5 should not be rejected. this result leads to a crucial conclusion: there is no benchmark for the economy. a useful benchmark may be built for industry only, whereas an economy-based benchmark may be useless. the last conclusion is the premise for an in-depth analysis of the cr for a division. table 7 shows the structure of division d (industry groups) and descriptive statistics for cr. means and medians per major industry group differ, but there are two exceptions, industry groups 26 and 32 the positive and close to zero skewness signals symmetry of the distribution. kurtosis less than three is a signal of light right tail. hence, cr varies substantially between groups, p=0.0001 for anova and kruskal-wallis anova. the results support hypotheses h1 and h5. questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 93 the first and third quartiles differ between 2-digit major industry groups (table 7). moreover, they are close to the typical benchmark for cr, 1.2-2.0, only for four major groups5 (24; 34; 35; 37), out of nineteen. on the other hand, the highest interquartile range has boundaries of 1.5 to 4.3 for group 386. in general, sample-based means and medians differ from the literature benchmark, and hypotheses h2 and h3 should not be rejected. tests for hypothesis h4 (yearly variability) require enough annual data, while the number of observations per group decreases for detailed analyses. accordingly, i verify h4 only for the major groups 20; 28; and 34; contributing over 200 observations each in the sample period. for these groups in parametric and nonparametric anova, the p-value is 0.5 or higher. undoubtedly, h4 should not be rejected. however, even statistically not significant differences may be material for an analyst. table 7. descriptive statistics of current ratio (cr) per sic 2-digit major industry group in division d: manufacturing industry group / parameter no. of obs mean std. dev. min 25% median 75% max skewness kurtosis 20 201 1.6 1.2 0.3 1.0 1.3 1.7 7.7 2.7 11.8 22 65 2.4 1.2 0.7 1.5 2.1 2.6 6.2 1.5 4.8 23 60 3.1 4.0 0.5 1.2 1.5 2.2 17.8 2.4 7.5 24 62 1.7 0.5 1.1 1.3 1.5 1.9 3.5 1.6 5.3 25 39 1.4 1.0 0.0 0.7 1.4 1.8 3.4 0.5 2.6 26 64 1.2 0.4 0.4 0.9 1.2 1.4 2.1 0.0 2.8 27 75 6.0 24.9 0.2 1.0 1.5 2.4 193.6 6.6 47.1 28 278 3.5 10.7 0.1 1.0 1.4 2.2 94.4 7.4 59.0 29 62 2.0 0.9 0.8 1.4 1.7 2.3 5.0 1.8 5.4 30 58 1.5 0.5 0.9 1.2 1.4 1.6 3.7 2.5 11.5 31 23 2.7 1.2 1.1 1.8 2.3 3.3 5.7 1.0 2.9 32 32 1.5 0.6 0.4 1.1 1.4 1.8 2.8 0.2 2.7 33 100 1.5 0.5 0.3 1.2 1.5 1.8 3.4 0.4 3.9 34 254 2.0 1.5 0.2 1.2 1.6 2.1 12.3 2.4 3.6 35 200 1.8 1.4 0.0 1.1 1.5 2.1 13.0 3.7 27.3 36 146 2.5 2.5 0.8 1.3 1.6 3.1 28.1 7.2 71.4 37 73 1.7 0.7 0.7 1.3 1.5 2.0 4.2 1.5 5.1 38 127 4.0 5.0 0.8 1.5 2.3 4.3 42.9 4.6 31.9 39 24 3.2 3.4 0.0 1.5 2.0 3.2 13.1 1.8 5.3 source: own calculations in stata. table 8. mean and median of current ratio, poland v.s. the u.s. year / parameter 2016 2017 2018 2019 2020 2021 mean, poland 2.82 2.81 2.67 2.72 3.45 3.64 mean, the u.s. 26.89 21.79 66.06 30.14 95.14 54.29 median, poland 1.49 1.49 1.41 1.42 1.51 1.59 median, the u.s. 1.53 1.56 1.58 1.69 1.94 2.03 source: for poland, own calculations in stata; for the u.s., (readyratios, 2022). to test hypothesis h6, i retrieve ready-made ratios7 from internet resources (readyratios, 2022). they provide two measures of position for industry financial ratios for the u.s. listed companies: mean and median. table 8 shows these measures for poland and the u.s. i compare the period 20162021 because of the limited availability of the u.s. data. 5 24 lumber and wood products, except furniture; 34 fabricated metal products, except machinery and transportation equipment; 35 industrial and commercial machinery and computer equipment; 37 transportation equipment. 6 38 measuring, analyzing, and controlling instruments; photographic, medical and optical goods; watches and clocks. 7 the current ratio is calculated in line with the following formula: current assets / current liabilities. the amounts are retrieved form the balance sheet (statement of financial position) prepared in line with ifrs or us gaap, respectively (readyratios, 2022). 94 | piotr wójtowicz table 8 leads to some critical conclusions. first, the u.s. means are more than ten times higher than their polish counterparts. without a detailed distribution analysis, i cannot tell the reason for such a situation. as a rule of thumb, high mean values are useless for an analyst or investor. furthermore, the high variability of means makes trend analysis impossible. second, medians also differ, but the difference is moderate. in the respectively short period 2016-2021, medians increase, and they do substantially during the pandemic season, especially in the u.s. figure 3 shows the yearly median for both countries and the quadratic trend functions. the general shape of parabolas is the same, so yearly medians in both countries increase faster than proportionally year by year. the r2 coefficients are very high, so the quadratic trend fits the data well. not surprisingly, the observed abrupt jump in cr during the covid-19 pandemic season remains visible. it is especially high in the u.s.; hence the medians of cr differ between the two analyzed countries. covid was a global risk factor, impacting the world economy. however, a particular economy's reaction depends on many variables. undoubtedly a global factor affecting all economies results in a similar answer pattern but of a different magnitude. these findings corroborate my hypothesis h6, and their practical consequence for an analyst is the following. even using industry benchmarks, they should be sensitive to the country and period chosen for comparison. figure 3. medians of cr per year, poland vs. the u.s. source: own elaboration based on own cr calculation and (readyratios, 2022). conclusions the main objective of the article was to test the values of the benchmark for the current ratio, the commonly used liquidity ratio. the minor objective was to arrange a research methodology permitting answers about the benchmark. the tests show that identifying a benchmark for the current ratio is problematic. concerning this ratio, there is no simple answer to the question – how is a business doing? benchmarks vary between countries and industries. the benchmark commonly suggested in poland, 1.2-2.0 (table 1), may be used only as a very rough evaluation of the desired value. the findings indicate that the acceptable range for cr is much broader, from 1.1 (the first quartile) to 2.3 (the third quartile) for the total sample. moreover, the sic division's quartiles vary from 0.7 to 1.2 (the first) and from 1.6 to 3.6 (the third). statistical tests indicate that benchmarks do not vary annually; however, a lack of statistically significant difference does not imply a lack of substantive difference. the latter may be material for an analyst, even in the absence of the former. the total sample median and the third quartile vary slowly over time towards higher values. the covid-19 pandemic resulted in a substantial increase. on the contrary, the first quartile of about 1 questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 95 remains relatively stable over time, indicating the reasonable lower bound for cr. in other words, neither the u.s.-based rough benchmark (1.5 to 3) nor its polish counterpart reflects the current state of the art. therefore, an analyst must very carefully choose the benchmark for comparison. the arithmetic mean of the distribution is very sensitive to outliers; hence, it is useless as an estimator of the benchmark. in the case of point estimation, an analyst may rely only on the quartiles, especially the median. interval estimation seems to be a helpful technique; however, for median only. outlier bias confidence interval for the mean. trend analysis permits the identification of the pattern and magnitude of the change in the benchmark. arguably, linear trend fits empirical data in the long run. however, in the short run, especially after a pandemic, the parabolic trend works better, indicating a substantial increase in the benchmark. some limitations of the study provide an opportunity for future research. first, despite international elements, i provide a single-country analysis. hence, further research should investigate, by industry, the difference between country benchmarks in detail. second, the benchmarks for the quick ratio and the cash ratio should be analyzed. third, the question of techniques useful in benchmark identification remains open, despite the usefulness of the methods used. references almeida, h. (2021). liquidity management during the covid-19 pandemic. asian-pacific journal of financial studies, 50(1), 7-24. https://doi.org/10.1111/ajfs.12322 bednarski, l. (1997). analiza finansowa w przedsiębiorstwie. polskie wydawnictwo ekonomiczne. bednarski, l. (2007). analiza finansowa w przedsiębiorstwie. polskie wydawnictwo ekonomiczne. bień, w. (2018). zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. wydawnictwo difin s.a. businessinsider. (2022, august 30). current ratio: a liquidity measure that assesses a company's ability to sell what it owns to pay off debt. business insider. retrieved august 30, 2022, from https://www.businessinsider.com/personal-finance/current-ratio?ir=t chandra, p. (2008). financial management theory and practice. tata mcgraw hill publish company limited. czekaj, j., & dresler, z. (2002). zarządzanie finansami przedsiębiorstw. podstawy teorii (wyd.3). wydawnictwo naukowe pwn. dębski, w. (2005). teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa. wydawnictwo naukowe pwn. dudycz, t. & skoczylas, w. (2014). sytuacja finansowa przedsiębiorstw według działów (branż) w 2012 r. rachunkowość, 3, 55-80. retrieved august 31, 2022 from https://rachunkowosc.com.pl/files/rachunkowoscsektorowe-wskazniki-finansowe-2012.pdf dudycz, t. & skoczylas, w. (2021). wskaźniki finansowe przedsiębiorstw według działów (sektorów) za 2019 r. rachunkowość, 4, 73-100. retrieved on august 31, 2022 from https://rachunkowosc.com.pl/files/rachunkowosc-sektorowe-wskazniki-finansowe-2019.pdf eljelly, a.m.a. (2004), liquidity-profitability tradeoff: an empirical investigation in an emerging market. international journal of commerce and management, 14(2), 48-61. https://doi.org/10.1108/10569210480000179 fleming, m.m.k. (1986). the current ratio revisited. business horizons, 29(3), 74-77. https://doi.org/10.1016/0007-6813(86)90011-x gołaszewski, p., urbanek, p., & walińska, e. (2001). analiza sprawozdań finansowych. fundacja rozwoju rachunkowości. gołaś, z., & witczyk, a. (2010). pojęcie i metody oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa. journal of agribusiness and rural development, 1(15), 81-95. gołębiowski, g. (ed.), grucyk, a., tłaczała, a., & wiśniewski, p. (2020). analiza finansowa przedsiębiorstwa (wyd. 3). wydawnictwo difin s.a. górowski, i., kurek, b., & szarucki, m. (2022). the impact of a new accounting standard on assets, liabilities and leverage of companies: evidence from energy industry. energies, 15(4). http://dx.doi.org/10.3390/en15041293 investopedia. (2022, september 6). current ratio explained with formula and examples. investopedia. retrieved september 6, 2022, from https://www.investopedia.com/terms/c/currentratio.asp 96 | piotr wójtowicz jachna, t., & sierpińska, m. (2004). ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. wydawnictwo naukowe pwn. kanagaretnam, k., lim, c.y., & lobo, g.j. (2011). effects of national culture on earnings quality of banks. journal of international business studies, 42, 853-874. https://doi.org/10.1057/jibs.2011.26 keene, m.a., peterson, d.r. (2007). the importance of liquidity as a factor in asset pricing. the journal of financial research, 30(1), 91-109. https://doi.org/10.1111/j.1475-6803.2007.00204.x kochalski, c., & łuczak-trąpczyńska, m. (2017). determinants of controlling in foreign subsidiaries of mnes: on the explanatory potential of the institutional perspective. entrepreneurial business and economics review, 5(3), 79-94. http://doi.org/10.15678/eber.2017.050304 kowalak, r. (2022). analiza finansowa. przewidywanie bankructwa i analiza trudności finansowych. teoria, przykłady, zadania. wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu. kreczmańska-gigol, k. (ed.) (2020). analiza płynności finansowej przedsiębiorstwa. płynność strukturalna. płynność potencjalna. zdolność płatnicza. wydawnictwo difin s.a. maślanka, t. (2019). płynność finansowa determinantą zdolności kontynuacji działalności przedsiębiorstwa. cedewu sp. z o.o. michalski, g. (2005). płynność finansowa w małych i średnich przedsiębiorstwach. wydawnictwo naukowe pwn. nowak, e. (2008). analiza sprawozdań finansowych. polskie wydawnictwo ekonomiczne. nowak, m. (2002). ocena zdolności kredytowej i ryzyka kredytowego. poradnik bankowca. wydawnictwo bankowego ośrodka doradztwa i edukacji. olzacka, b., & pałczyńska-gościniak, r. (2004). jak oceniać firmę. metodyka badania, przykłady liczbowe. ośrodek doradztwa i doskonalenia kadr sp. z o.o. ostaszewski, j. (ed.) (2013). finanse. wydawnictwo difin s.a. pandey, i.m. (2010). financial management. vikas publishing house. pera, j. (2017). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth. a risk-based perspective. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 49-62. pomykalska, b., & pomykalski, p. (2007). analiza finansowa przedsiębiorstwa. wydawnictwo naukowe pwn. rachunkowość. (2022a, august 31). sektorowe wskaźniki finansowe. rachunkowość – pismo stowarzyszenia księgowych w polsce. retreived august 31, from https://rachunkowosc.com.pl/sektorowe-wskazniki-finansowe readyratios. (2022, september 2). average industry financial ratios for the u.s. listed companies. retrieved september 2, 2022, from https://www.readyratios.com/sec/industry/ rogowski, w., & lipski, m. (2014). płynność finansowa – wybrane zagadnienia. in j. grzywacz (ed.), płynność finansowa przedsiębiorstw w polsce. uwarunkowania, zarządzanie płynnością, ryzyko. oficyna wydawnicza – szkoła główna handlowa. ruozi, r., & ferrari, p. (2013). liquidity risk management in banks: economic and regulatory issues. in: liquidity risk management in banks. springerbriefs in finance. springer. https://doi.org/10.1007/978-3-642-29581-2_1 sic. (2022, august 25). standard industrial classification (sic) manual. united states department of labor. occupational safety and health administration. retrieved august 25, 2022, from https://www.osha.gov/data/sic-manual sierpińska, m., & jachna, t. (2004). ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. wydawnictwo naukowe pwn. świderska, g.k. (2003). sprawozdanie finansowe bez tajemnic. wydawnictwo difin s.a. waśniewski, t., & skoczylas, w. (2002). teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie. fundacja rozwoju rachunkowości w polsce. wędzki, d. (2002). strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli. oficyna ekonomiczna grupa wolters kluwer. questing benchmarks for the current ratio. an analysis of the warsaw stock exchange firms | 97 author piotr wójtowicz prof. piotr wójtowicz, phd, associate professor at the cracow university of economics (poland). his research interests include financial reporting, earnings management, and the impact of cultural factors on earnings quality. correspondence to: prof. piotr wójtowicz, cracow university of economics, department of accounting, 31-510 cracow, 27 rakowicka street, poland, e-mail: piotr.wojtowicz@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5054-9964 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the subsidy granted to the cracow university of economics – project nr 065/zzr/2022/pot. the author would like to thank the anonymous referees for their valuable comments, which increased the value of this article. conflict of interest the author declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 2.1-khan s u g g e s t e d c i t a t i o n : rahatullah khan, m. (2016). entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 67-92. entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia muhammad rahatullah khan effat university entrepreneurship department kilometer 2 – old makkah road, jeddah 21478, saudi arabia e-mail: mkhan@effatuniversity.edu.sa abstract: in majority of times when a potential start-up strikes a brilliant business idea, he/she has little knowledge of ‘how to move from there’. they lack information on the stakeholders of entrepreneurship ecosystem who can help and assist these startups in numerous ways and help them materialize their concepts. availability of this information will help the ecosystem stakeholders to avoid replication and duplication of efforts. similarly, knowledge of status quo helps identify opportunities and supports plan development to endeavor through right strategy for the start-up. critical review of existing initiatives of saudi arabia for entrepreneurship growth and identification of the existing stakeholders of the entrepreneurship in the country is conducted. similarly their work and potential for practicable interventions to further entrepreneurship reflecting country’s economic development process is examined. this paper benefits from a cross sectional basic study of saudi arabia that utilized primary and secondary sources to discover the initiatives, understand entrepreneurship growth and then map the national entrepreneurship ecosystem. a number of interviews from ceo’s, general managers and other senior executives were carried out to know the role of the different organizations in entrepreneurship growth. it was coupled with a detailed secondary research from existing resources. it has been identified that the ecosystem is swiftly expanding but yet under development and infancy stage where the institutions are prospering. the research is based on country analysis. the paper also shows that the saudi arabian government has taken proactive stance in developing the entrepreneurship ecosystem and startup landscape and highlights the transformation of the ecosystem strategy.1 keywords: entrepreneurship; ecosystem; ecosystem evolution; strategy; startups; saudi arabia jel codes: l26, m13, q57 1 this study is based on rahatullah (2013). there have been numerous changes since that study and this paper incorporates a variety of new literature, information, stakeholders and their activities besides others, providing evidence of the evolution of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia. the initial period of study had been september 2012 to june 2013. then the study for the current work spanned from july 2014 to september 2014. however, there could be a case that a particular stakeholders on map is missing it is because of the research period or the non-availability of secondary data. 68 muhammad rahatullah khan 1. introduction this section familiarizes with the concept of eco system strategy for entrepreneurship growth and its practice in different parts of the world. it also refers to the purpose and the research questions based on the gaps and helps understand the contribution of the paper to both academia and the practice. the aim of this paper is to identify the existence of an entrepreneurship ecosystem as well as to show that the use of this ecosystem helps energize and organize the sector and explore a deliberate or otherwise strategy of saudi arabia to strengthen the eco and enable entrepreneurship. the paper further endorses a need for an entrepreneurship ecosystem map and shows the evolution of saudi arabian map and its evolution over years. it underscores an entrepreneurship ecosystem development strategy to address some of the less stressed upon issues and policies essential to toughen entrepreneurship and generate economic development. it is pertinent here to understand the status quo and identify the evolution of the ecosystem by mapping the role of different stakeholders of entrepreneurship in the kingdom. this would help in understanding the strategy and then becoming an example for the mapping strategy itself. the maps provide a one page snap shot of the ecosystem at the respective level. it will provide the understanding of evolution through a map of both strategic and institutional levels since 2013. it will then point out the changes that have happened over the years. the achievements of the strategic level’s strategy become clearer as we move on to conclusion. it is a cross sectional basic study and through the help of secondary sources maps the ecosystem of saudi arabia and then identifies the evolution of the ecosystem over three years. 2. literature review zimmerman (2007) suggests that “entrepreneurship is the recognition or creation of an opportunity, coupled with action by an individual or group of individuals, to form a social, intrapreneurial, lifestyle, middle-market, or highly-liquid venture”. looking at the importance of sme and entrepreneurs it is evident through the management academics and practitioners that successful new ventures contribute to employment, political and social stability, innovation, and competition (dunkelberg, 1995; hoffman et al., 1998; zedtwitz, 2003; thurik & wennekers, 2004). similarly the success of sme’s is also largely attributed to entrepreneurs’ abilities and role of different organizations and institutions to enable the entrepreneurship (covin & slevin, 1989; szabo, 2006; dyer & ha-brookshire, 2008 isenberg, 2011). malhi (2004) contends that the government of canada underlines the important contributions made by entrepreneurs and distinguishes them as a dynamic group vital to the progress and growth of the country, hence puts the emphasis on entrepreneurs. he also suggests that the entrepreneurs are the backbone of the canadian economy and generate employment opportunities for thousands of job seekers. he further identifies that there is a need to further foster the entrepreneurial entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 69 activity by the government initiatives as it is a positive force contributing to the economy. the canadian success is tangled with that of entrepreneurs. on the other side in the uk, its secretary for the business, enterprise and regulatory reform (2007) argues that number of businesses in uk has grown by more than half a million as a result of the entrepreneurial activity guaranteeing thousands of jobs. this helped the uk remain europe's leading destination for inward investment. its competition regime has been ranked third in world while welcoming the creation of a department to equip britain to seize new opportunities in the changing global economy. across the atlantic congressional documents report on entrepreneurship for 2012 provided by the kauffman foundation suggest that fast-growing nascent firms comprise less than 1% of all companies but generate roughly 10% of new jobs in any given year. over the last three decades, young firms less than five years old have created 40 million new jobs. america’s booming entrepreneurial sector is responsible for much of today’s economic prosperity and the largest economy of the world (abid, 2007) provides the entrepreneurs’ opportunities to take advantage of new wealth-creating prospects that regularly arise from constant change. this phenomenon of “creating opportunity from change” has been part of the american culture since the 19th century industrial revolution. zimmerman (2007) argues that today, an entrepreneurial renaissance is transforming american business and society. this discussion has evidenced that the governments of developed countries emphasize the entrepreneurship and sme development and distinguish them as growth engines. governments evidently stride and promulgate business friendly laws, rules and regulations. it identifies the underlying importance of entrepreneurship in creating prosperity and developing living conditions of the society. 3. understanding an ecosystem the oxford dictionary at describes ecosystem as a complex network or interconnected system. in general, we can distinguish: − biological ecosystem – in the new shorter oxford english dictionary (1993) a biological ecosystem is explained as “a system of organisms occupying a habitat, together with those aspects of the physical environment with which they interact”. whereas, the merriam-webster third new international dictionary of the english language (1986) defines biological ecosystem as “a community of living organisms with air, water and other resources”. this definition underlines and emphasizing the community aspect of an ecosystem. however, furthering this definition the world resources institute (2000) adds that ecosystems do change. kauffman’s stipulated similarly, saying that cells, ecosystems and economic systems are also “real equilibrium systems” and thus behave in ways that are their “own shortest descriptions” (kauffman, 1995, p. 22). 70 muhammad rahatullah khan − business ecosystem – peltoniemi and vuori (2004) define business eco system as “a dynamic structure consisting of an interconnected population of organizations”. they suggest that these organizations could be of any size, business sector or public or private in nature and influencing the system. they further argue that business ecosystem develops through self-organization, emergence and co-evolution and provides it much needed adaptability, hence in such a system there is both competition and cooperation prevailing. − entrepreneurship ecosystem – wiklund et al. (2008, p. 5) underscores that producing entrepreneurship firm growth is a complex phenomenon and cannot be completed as standalone but needs support of numerous players in the economy. they require a serious and cohesive action for its growth and development. complexity research tries to find applications in social and economic systems (peltoniemi & vuori, 2004). the literature on entrepreneurship ecosystems and entrepreneurship ecosystem strategy is scarce. there has been very little information available on the ecosystem. rahatullah (2013) provides a comprehensive look at the ecosystem strategy and maps the saudi arabian entrepreneurship ecosystem. this provides an initial and pioneering look and evidence that ecosystems in entrepreneurship do exist. however, there are seminal work carried out in the entrepreneurship and its growth and development like zimmerman (2007), szabo (2005, 2006) and isenberg (2011). 4. pioneering map of entrepreneurship ecosystem of saudi arabia rahatullah (2013) provides a detailed look at the mapping of an entrepreneurship ecosystem. the study develops an understanding of the entrepreneurship and its role in economic development. then deliberating on the szabo (2006) and isenberg (2011) studies on the levels and domains of entrepreneurship ecosystem the study develops a measurement in line with levels and domains narrated by the szabo and isenberg in a cross sectional basic study. szabo (2005, 1995) and isenberg (2011) assert that public / government leaders including the elected representatives, professional and private sector responsible to work cohesively and on several inter-related principles to form an ecosystem for entrepreneurship growth. in szabo (2005, 2006) and united nations economic commission for europe (unece) suggested that development of the sme’s in the countries in transition materializes with the activities and assistance from an integrated and three distinct levels. these levels they argue are 1) strategic level (policy making); 2) institutional level (support institutions) and 3) enterprise level (entrepreneurs and business entities). szabo studies on “business incubation as element of business service institution and sme development infrastructure for creation of new enterprises in cits” provided a more comprehensive account of these three levels. these are adapted in table 1. entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 71 isenberg (2011) on the other hand identifies 3 domains of ecosystem adding to szabo perspective. the domains show that the ecosystem requires stakeholders who can develop certain skills and services for enterprise growth arguing for culture, support services and strategic domains. the support activities of the isenberg include the expertise and networking opportunities at the market level made available and possible through the governmental policies. these are shown in table 2 below. table 1. levels of entrepreneurship ecosystems level, responsibility and requirements why strategic level governments are responsible for execution of this level where a clear government policy is required creating a conducive political environment which is favorable to accept private business undertaking to develop sustainable environment and to promote and then creating the entrepreneurial activity through sme development and growth. it requires the following: 1. legal entrepreneurship instrument 2. sme support programs by the governments government sponsored financial resource commitments institutional level the following are responsible to enable enterprise 1. government institutions. 2. chambers of commerce. 3. professional and trade associations. 4. training institutions. 5. enterprise development agencies at both the national and regional levels. 6. banks and financial intermediaries, and 7. non-governmental organizations including professional bodies, consultants and universities etc. information on how to start up a business is required. to promote smes by providing effective business support services including support and information on: 1. how to prepare business plans 2. organization and dissemination of information on business formation and licensing etc. 3. marketing intelligence 4. access to financial resources and credit guarantees 5. human resources 6. real estate 7. innovation and facilitating cooperation enterprise level entrepreneurs and enterprise is responsible strengthening entrepreneurial and managerial skills is required it will require practical interventions such as 1. consulting services 2. business information hubs and centers 3. incubators, techno-parks and industrial estates. 4. access to technology and technology transfer. 5. quality awareness 6. management systems 7. awareness for consumer protection. 8. intellectual property right. sme internationalizing source: adapted from http://www.unece.org/indust/sme/sme-role.htm (13.01.2012). szabo (2005, 2006) and unece 1997 report accounts the public or government leaders including the elected representatives, professional and private sector responsible to work cohesively and on several inter-related principles to form an 72 muhammad rahatullah khan ecosystem for entrepreneurship growth. he also suggests an ecosystem strategy to addresses some of the less stressed upon issues and policies essential to toughen entrepreneurship and generate economic development. isenberg identifies 3 domains of ecosystem forming a little different perspective than szabo. he argues for culture, support services and strategic domains of the ecosystem. table 2. isenberg’s domains of entrepreneurship ecosystem strategic support culture policy human capital markets finance support services government institutions: financial support laws and rules, e.g. tax benefits developing research institutions business friendly laws contract enforcement, labor rights labor: skilled and unskilled serial entrepreneurs colleges and universities entrepreneurship training expertise: expert knowledge and information for dissemination to enterprise micro loans: essential loans for survival of micro scale businesses that generate jobs infrastructure: telecoms transportation energy industrial zones incubators clusters success stories: visible success wealth generation for founders international reputation leadership: clear support society support by recognizing the sme/micro business as viable and respectable work networks: personal networks of entrepreneurs diaspora networks around the markets multinational corporations investment (by): angel investors crowd investors institutional investors venture capital private equity pubic capital markets support professions: legal accounting investment advisors societal norms: tolerance of risks, failures and mistakes innovation, creativity and experimentation social status of entrepreneur wealth creation ambition, drive, hunger non-government institutions: business planning contests conferences source: adapted from rahatullah (2013). rahatullah (2013) reported furthering szabo and isenberg’s studies and suggested the following flow in ecosystem. figure 1. ecosystem proposal source: own elaboration. based on these findings from literature a cross sectional basic study was carried out in 2012-2013 (rahatullah, 2013) and here it continues to understand the evolution and reporting in real time. in rahatullah (2013) each of the levels and domains is identified with different types of organizations and at each level required for enterprise development. hence all the services, actors and stakeholders of entrepreneurship fit at these different levels. the study maps the services of the strategic level organizations which necessarily are the government institutions and explains their work. similarly, it then strengthens develops entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 73 identifies the services provided by different companies to entrepreneurs, including incubators, accelerators, research, skill development, copyrighting and patenting and many more and identifies that who provides these services. once that is provided the study mapped the organizations of both the strategic and institutional levels to their organizations and services respectively. then taking through the ecosystems it maps saudi arabian entrepreneurship ecosystem based on szabo (2006) and isenberg (2011) levels and domains of entrepreneurship ecosystem respectively. 5. the evolution of entrepreneurship ecosystem of saudi arabia this section will examine the entrepreneurship and sme growth initiatives and activities in the kingdom of saudi arabia on the basis of szabo (2006), united nations economic commission for europe (unece), isenberg (2011) and rahatullah (2013) mapping of ecosystem. 5.1. background of saudi arabia saudi arabia has been the home of business leaders since pre-islam era. word jeddah (economic hub of the kingdom) means ‘ancestral’. it remained center of international trade and a notable business route between europe, mediterranean and africa. the prophet muhammad and many of his early supporters were international traders and merchants. khadija, his wife, was a highly successful businesswoman even before she met the prophet. the smes’ play increasingly vital role in saudi arabia’s economic growth by helping to diversify its economy, generate employment, contribute to saudization (a term used where majority of workforce would be saudi). currently there are more than 8.8 million expatriates working in the country; whereas total population is around 29 million) trigger regional development, enhance technical innovation and expanding the export market. according to the cia world-fact book, saudi arabia has a population of 26,534,504 (july 2012 est.) including 8 million expatriates. it has a gdp per capita of $24,000 (2011 est.) and country comparison to the world is 55. with an unemployment rate at almost 11% the sectorial composition of gdp is 2.1% coming from agriculture whereas, 67.6 and 20.4 is generated by industry and services sectors respectively. the country ranks 17 in global competitiveness index (susris, 2011) and provides crucial data regarding the smes in saudi arabia. it shows that though saudi arabia is the largest economy in the gcc and over the last eight years, the country’s budget has risen from $69 billion to $170 billion. despite this growth, smes contribute mere 25% of total employment and only 33% to the country’s gdp, though the smes makeup 92% of the businesses in the country (national u.s.-arab chamber of commerce, 2016). this is in stark contrast to most developed economies like in spain smes contribute to 64.3% of gdp, or austria with smes contribution of 44%. realizing the importance of the 74 muhammad rahatullah khan smes sector the government has taken numerous steps to boost the entrepreneurial activity to trigger economic growth. table 3. some distinct features of saudi arabian entrepreneurship and business sector source: : selected indicators of economic attraction & stability for entrepreneurship growth; adapted from http://en.wikipedia.org/wiki/entrepreneurship_policies_in_saudi_arabia and world factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ (23.01.2016). figure 2. selected indicators relating to entrepreneurship assistance and economic growth in saudi arabia source: adapted from wikipedia (2016), the world factbook (2016), national u.s.-arab chamber of commerce (2016). global com petitive ness index 2010/11 (gci) econom ic freedom score 2010 inform ation and com m unication technology index (ict) 2009 innovation system index 2009 hum an developm ent index (hdi) value 2010 education and hum an resources index 2009 knowledge econom y index (kei) 2009 21 64.1 6.43 3.97 0.752 4.89 5.31 1 2 3 4 5 6 7 8 education and h uman resources score the index v alue falls on a scale of 0-10 and is calculated from three key indicators: adult literacy rate, secondary enrolment, and tertiary enrolment ease of doing business 2011* 12 the know ledge economy ranking index ranks the countries endeav oring to build the know ledge economies ona scale of 0-10 ranked among 183 economies http://w w w .doingbusiness.org/rankings accessed on march 11, 2012 gc i index ranked among 139 economies economic freedom score 0 to 100, w here 100 represents the max imum freedom the ic t v alue falls on a scale of 0-10 and is calculated from three key indicators: number of telephone lines per thousand of the population, number of computers per thousand of the population, and number of internet users per thousand of the population. the top 10 per cent of states score in the range 9-10, the nex t highest 10 per cent of states score in the range 8-9 and so on. innov ation sy stem index the index v alue falls on a scale of 0-10 and is calculated from three key indicators: total roy alty pay ments and receipts in u s$ per person, number of patent applications granted by the u s patent and trademark office per million people, and the number of scientific and technical journal articles published per million people. h di c alculated based on data from u n desa (2009d), barro and lee (2010), u n esc o institute for statistics (2010a), world bank (2010g) and imf (2010a). 0 50 100 150 200 starting business getting credit protecting investors enforcing contracts resolving insolvency saudi arabia malaysia uae oman turkey entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 75 saudi arabia is the largest economy in the gcc and over the last eight years, the country’s budget has risen from $69 billion to $170 billion. despite this growth, smes contribute to only 25% of total employment and only 33% to the country’s gdp, though the smes makeup 92% of the businesses in the country. it is in stark contrast to spain smes contribute to 64.3% of gdp or even austria where s mes contribute 44%. results of following table 3 show that saudi arabia is well placed on selected indicators for economic growth when ranked on different initiatives. in the figure 2 below some selected indicators relating to entrepreneurship assistance, economic growth and saudi arabia’s position viz-a-viz other countries is shown. the index placements for the ksa is in stark contrast to most developed economies. in spain for example smes contribute to more than 64% of its gdp. in austria smes contribute 44%. saudi arabia and its ranking in different initiatives is also revealing. the results by no means are discouraging and saudi arabia is well placed against many other countries. 5.2. gaps, questions and possible contributions the above discussion shows that there is some basic information available regarding the saudi arabian initiatives on entrepreneurship growth based on some indicators and initial studies. however, there is a lack of detailed information on the entrepreneurship ecosystem that is contemporary strategy for the growth of the entrepreneurship in the world. therefore, following questions are raised. 1. what is the status quo of the entrepreneurship eco system and who are the stakeholders in this eco? 2. in order to further the ecosystem what initiatives the government of saudi arabia has taken? identifying the strategy. 3. how is the eco-system evolving? once the above questions are answered and the gap is filled in, there would be a set of recommendations developed to address the gaps that exist in the entrepreneurship ecosystem of saudi arabia. there would be a set of recommendations made. the map of the latest ecosystem showing the status quo and identifying the evolution by showing the changes that have occurred over years and recommendations would help understand and identify the strategies and policies required in order to have an evolved and fuller ecosystem for the cohesive growth of entrepreneurship in any country. however, one important factor has to be kept in mind that some of the ecosystem contributors could be culture or country specific, whereas, others would be applicable universally. this should assist the strategic, institutional and enterprise level stakeholders of saudi arabia immensely in knowing the challenges and developing strategies to defy issues and difficulties. the following methodology is adopted in order to answer these questions. 76 muhammad rahatullah khan 6. methodology and developing the mapping structure and the measurement this section identifies in detail the research methodology used, and develops the entrepreneurship ecosystem map structure based on the ecosystem components as envisaged by the literature. keeping the above information in view it is evident that saudi arabia has huge potential for the growth of sme sector and entrepreneurship can play massive role. in order to explore the saudi arabian entrepreneurship ecosystem a cross sectional basic study for a cluster investigation through primary and secondary resources is adopted. zimmerman (2007) suggests that “entrepreneurship is the recognition or creation of an opportunity, coupled with action by an individual or group of individuals, to form a social, intrapreneurial, lifestyle, middle-market, or highly-liquid venture”. all the organizations and services provided by the organizations that fall under the levels and domains envisaged by szabo and isenberg are classified and categorized under specific services, hence these become constituents under each level. in order to identify and understand the numerous services that the strategic and institutional level stakeholders provide to entrepreneurs at different levels a rich body of literature exists. the services identification forms the basic measurement. the examination of this seminal work by numerous scholars such as praag and versloot (2007), koga (2005), acs and audretsch (2005), acs and varga (2005) were conducted. they posit the importance of the research and development facilities to foster innovation in entrepreneurial firms. hence it formed an element of measurement in the study. numerous studies including mohamed and alexandre (2010), moensted (2010), maritz (2010) or klyver and grant (2010) narrate the need for the networking as important tool for sme and entrepreneurship growth. these works also highlight the innovativeness the networking and networking opportunities bring about. rahatullah (2014) also posited that the networking of the potential partners is important for success. therefore, the networking opportunities available to stakeholders were be examined. various studies of both female and male business startups put the mentoring and coaching programs by the governmental and private stakeholders of entrepreneurship growth under perspective. these studies include but are not limited to chautin (2011) and king (2010). they identify the importance of mentoring programs by professionals and existing successful entrepreneurs and suggest that such programs play vital role in the success of the startups. otto (2005) identifies numerous planning activities as essential in building an effective strategic plan. these include components such as business drivers-why is this being undertaken?, objectives and scope of business, underlying assumptions, quality assurance plan, issue resolution plan, change management plan, risk management plan, project milestones and dates, project cost estimates, risk/benefit analysis, resource requirements. whereas, nickols (2006) puts forward a goals grid to effective planning and providing direction to the business. these are consulting services providing expert entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 77 services (isenberg 2011) by professional firms. szabo (2006) also laid emphasis on this institutional support. this study will identify role of such firms if any. mazanai and fatoki (2011) argue that the business development services including the business startup are essential for entrepreneurship growth and survival of such forms for longer term. similarly, drnovsek et al. (2010) suggest that entrepreneurial selfefficacy is related to business startup assistance. szabo (2006) and isenberg (2011) also identified business startup assistance and role of such organizations providing the service as critical and important. green & ouellette (2007) showed that intellectual capital is positively linked to start-up company success, market value, innovativeness, marketplace agility and adaptability. they concluded that value creation potential is enhanced by incubators and they play vital role to assist start-ups by diffusing knowledge, ideas, technologies, etc. groups like small business and entrepreneurship council exist (covel & kelly, 2009). ahl (2011) suggests importance and success of lobbying. the u.s. boasts a tradition of supporting small businesses where the small business administration (sba) was created in 1953. the national association of women business owners (nawbo) was formed in 1975 by a number of women entrepreneurs. as a result of the association's successful lobbying, in 1979 president carter created the office of women's business ownership in the sba (weeks, 2002; ahl, 2006). the national women's business council (nwbc) was established in 1998. its 15 members are appointed by the small business association (sba), and its chairman is appointed by the u.s. president. special assistance for women in business was initiated in 1994. there are 160 local and regional resource centers for women (ahl, 2011). importance of lobbying and creating awareness for welfare of members is reinforced. a study of business services incubators led to websites of numerous incubators operating across the world. in order to identify services of these incubators and to explore whether the stakeholders in saudi arabia offer the similar services or not, a number of incubator services were randomly identified from across the world and their services examined. these incubator services can be categorized into following four areas as shown in figure 3 below. a two part map structure was created, i.e. strategic and institutional (rahatullah, 2013). through secondary research organizations were identified for each of these levels. then these were mapped on respective level. a particular color is assigned to each service to strategic level organizations. whereas, the institutional level services discussed above were placed column wise and organizations providing particular services were color coded under them row wise. for example, in strategic level human resource development fund (hrdf) provides five services whereas, some services of centennial fund and ministry of industries overlap. on the other hand a number of institutional level organizations provide similar services, e.g. start-up assistance is provided by more than 6 different companies. this map helps to recognize the efforts of strategic and institutional stakeholders to develop a sustainable environment of entrepreneurship growth, business support services and progress of sme’s to trigger entrepreneurship augmentation. in 78 muhammad rahatullah khan the first instance the websites of different organizations working for the entrepreneurship growth were identified and thoroughly investigated, wherever information was not complete an effort was made to contact relevant manager / head of the organization to secure more inputs. figure 3. business soft skills incubator services source: own elaboration based on the literature discussed above. keeping all these studies in view, the services at the strategic and institutional level consist of following services as revealed in table 4. in the first study 48 organizations were identified and formal / informal interviews with the managers, general managers, or other senior executives of 21 stakeholder institutions of entrepreneurship and sme development in saudi arabia were carried out. more than 100 magazines, periodicals and academic and managerial literature were sifted to complete the mapping. then 5 interviews were conducted to verify the results and two workshops of the stakeholders were attended where the secondary data was presented, was discussed and substantiated. in 2014 number of organizations identified and in 2015 the services at the institutional level increased. the number of service providers swelled as well. this mixed methodology including qualitative and quantitative means was used intentionally to achieve better results and triangulation. the information from research & study • market study • pre / feasibility • work, t ime and m otion services provided by the incubators planning • business p lan • operations plan • marketing plan • strategy routine operations • office and it • intellectual property hrm • marketing & promotions business startup • financing • product / market testing • legal entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 79 news sources and websites was also collated to realize the role of the government at strategic level in the economy. analysis of the information available was also conducted. secondary sources used were public sources such as websites of the organizations. on the other hand the commercial sources included the use of abi/inform global websites. the names of officers interviewed and their affiliations will not be divulged as the permission was not granted. table 4. isenberg’s domains of entrepreneurship ecosystem strategic level services institutional level services celebrating entrepreneurs sic classifications sme networking opportunities collaboration services regulating the competition helping international partnerships coaching and mentoring training and education national & int’l collaborations laws related to institutional level support organizations business consulting research financial assistance laws relating to construction, properties, investor security, contracts, insolvency etc. market research for data accumulation (r&d) financing and investment banks developing law, policies and regulations for business research and development start-up development skills web based -enterprise & sme development platforms industrial surveys developing technical incubators lobbying, soliciting, awareness venture capitalists and funds soft skills incubators and accelerators market research for start-ups technical consulting source: szabo (2005, 2006), isenberg (2011), rahatullah (2013). 7. the evolution: 2013 to 2015 strategic level of the saudi arabia entrepreneurship ecosystem the evolution of strategic and institutional levels would be discussed separately year wise. in 2013 study it was evident that there were 9 strategic level organizations working (figure 4). however, it was also seen that some of the work of the institutional level as asserted by the literature was being carried out by the strategic level. for example, the hrdf was providing salaries to the individuals who were planning to start a business for a specific period of time. this was to help startups consolidate and establish the business without feeling the financial burdens. however, the modus operandi could be altered and funds paid to entrepreneurs through banking channels. similarly, the kafala (sidf) and scsb had been holding events to establish collaborations and hold events and seminars. this also signifies that in the 80 muhammad rahatullah khan absence of the institutional level support the responsibility was shouldered by the strategic level thus showing a more proactive role. sagia hrdf sidf scsb waed mol moi cf kacst saudi arabian general investment authority human resource development fund small industries development fund saudi credit and savings bank waed aramco ministry of labour ministry of industry centennial fund king abdullah city of science and technology sfg100 – to recognize the sme entrepreneurs financial assistance to entrepreneurs till they succeed financing ecosystem development law for saudization, training and skills development business support regulations financing badir – the technical and engineering incubator ncc – national comeptitiveness center training and development support for entrepreneurs workshops and seminars prefunding support to entyrepreneurs laws relating to business startup, construction, utilities, property, credit, investor protection and insolvency business stratup training r & d national and international collaborations strengthening institutions to provide entrepreneurial support national and international collaborations post funding support to entrepreneurs national and international collaborations research grants business stratup training industrial survey lobbying, soliciting and creating awareness lobbying, soliciting and creating awareness figure 4. the 2013 strategic level of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia source: own elaboration and map development. the 2014 strategic level reveals that the waed – aramco was shifted from strategic to institutional level owing to their mandate and having further understanding of the ecosystem. the number of services was also increased by many entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 81 organizations like moi, mol, kacst, hrdf and sagia. kacst started to develop policies and training for the ecosystem, whereas, cf embarked to develop international collaborations and implementing the governmental policies and systems. sdf and scsb commenced the policy drafting and recommendation and hrdf initiated the work on the policy development regarding the human capital development in the kingdom (figure 5). strategic level of entrepreneurship ecosystem of saudi arabia sagia hrdf sidf scsb mol moi cf kacst saudi arabian general investment authority human resource development fund small industries development fund saudi credit and savings bank ministry of labour ministry of industry centennial fund king abdullah city of science and technology sfg100 – to recognize the sme entrepreneurs financial assistance to entrepreneurs till they succeed financing law for saudization, training and skills development business support regulations financing badir the technical and engineering incubator ncc – national comeptitiveness center training and development support for entrepreneurs workshops and seminars laws relating to business startup, construction, utilities, property, credit, investor protection and insolvency business stratup training r&d and grants for research national and international collaborations strengthening institutions to provide entrepreneurial support national and international collaborations national and international collaborations new laws, rules and regulations to develop the entrepreneurial businesses sme networking policies development business stratup training pay salary to startups till they succeed industrial survey research and dissemination of information to all stakeholders lobbying, soliciting and creating awareness sme support programs international collaborations training lobbying, soliciting and creating awareness develop policies regarding the human resource development in the kingdom policy receommendations development of enablers policy implementation r&d and grants for research develop new and enable the institutions to provide more and more services to diverse range of entrepreneurs and startups figure 5. the 2014 strategic level of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia source: own elaboration and map development. a high end engineering incubator ‘badir’ has been developed by kacst. it serves the engineering and technology startups from across the kingdom. badir also provides the technical assistance to the startups and office space and other facilities cater to the growing needs of the startups. sagia hrdf sidf scsb mol moi cf kacst csc modon gasme saudi arabian general investment authority human resource development fund small industries developm ent fund saudi credit and savings bank ministry of labour ministry of industry centennial fund king abdullah city of science and technology council of saudi chambers saudi industrial property authority public authority for small and medium enterprises sfg100 to recognize the sme entrepreneurs financial assistance to entrepreneurs till they succeed financing law for saudization, training and skills development business support regulations financing badir the technical and engineering incubator bar coding services developme nt of industrial cities with integrated infrastruct ure & services new laws, rules & regulations to develop business ncc national comeptitiveness center training and development support for entrepreneurs workshops and seminars laws relating to business startup, construction, utilities, property, credit, investor protection and insolvency business stratup training r&d and grants for research export development multi stakeholder coordination national and international collaborations strengthening institutions to provide entrepreneurial support national and international collaborations national and international collaborations new laws, rules & regulations to develop business sme networking policies development sme development creating the ideal environme nt for growth and developme nt of technology zones oversee the sme growth and development business stratup training pay salary to startups till they succeed industrial survey research & dissemination of information to stakeholders lobbying, soliciting and creating awareness sme support programs international collaborations training family facilities lobbying, soliciting and creating awareness develop policies regarding the human resource development in the kingdom policy receommendations development of enablers policy implementation r&d and grants for research conferences & research develop new and enable the institutions to provide more and more services to diverse range of entrepreneurs and startups figure 6. 2015 strategic level of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia source: own elaboration and map development. entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 83 a massive shift in the governmental policy has been witnessed in the year 2015 where three more organizations have either been established or existing institutions have been granted further responsibilities (figure 6). long awaited sme authority has been established which will oversee the sme growth and development in the kingdom. it will develop coordination among numerous stakeholder and identify the challenges and develop solutions through new laws, policies and regulations. it seems that future might witness this authority taking over these tasks from other organizations. 8. the evolution: 2013 to 2015 institutional level of the saudi arabia entrepreneurship ecosystem in 2013 few of the services required to be carried out at institutional level were being provided by even fewer organizations (figure 7). the eco at this stage seemed to be in its infancy where the private sector seemed to start to embrace the challenge of the consolidating and sustenance of the eco. the soft skills development initiatives were limited and so was the effort in the teaching and training. however, the number of organizations was notable comparatively in the areas of research and creating awareness. effat university became the first university in the kingdom to offer an entrepreneurship degree at the bachelors’ level and conduct research in the domains of women enterprise, startups, family businesses, challenges etc. the year 2014 witnessed the eco grow considerably, new organizations started to mushroom up and brand new services introduced (figure 8). the universities understanding the requirement and obligation launched their own programs. many organizations expanded the portfolio of their services and a number of new organizations started brand new services. more investors started to come but the environment remained hazy to their classification. it seemed that many organizations started many services without specializing in some and or developing niches. this is quite understandable as the transition and transformation of the sector had been happening. strategic level and institutional level organizations started to build coordination. however, with in next one year, 2014 to 2015 a huge transformation of the eco took place. new services added, eco became more filled up and almost started to provide all services. a number of more organizations filled in the gaps in t eh support services and expansion took place both qualitatively and quantitatively. it became easier to categorize the funding services into banking, venture capitalists and funds. web based services and groups also launched services and specialized organizations to hold events and competitions etc. emerged. existing stakeholders like bab rizk jameel entered into collaboration with grameen bank and large public and private sector organizations like saudi telecom, mobily, sedco and dallah al baraka begin assistance through their csr and other community development projects (figure 9). institutional level of entrepreneurship ecosystem of saudi arabia sme networking coaching and mentoring business and technical consulting startup training lobbying, soliciting and creating awareness soft skills market research collaborations incubator accelerator training and education research financing / investment chambers of commerce & industry injaz rim (research in motion with sagia only for it related projects) chambers of commerce & industry injaz alzamil group feasibility and recruitment chambers of commerce and industry aramcoshoaibi group, kaufman foundation r&d hub at khobar ncb pc labs, educational developmen t and job opportunitie s king saud university sidf business developmen t centers and different committees at ccis riyadh bank ncb kaust khadija bint khuwailed price water house cooopers injaz khadija bint khuwailed review of laws and lectures/workshops etc bab rizk jameel women business database effat university effat university centennial fund mile madinah munawwara chambers of commerce trainings, conferences, workshops, seminars and exhibitions etc qotuf chambers of commerce & industry ncb csr department badir chambers of commerce & indusrty kfupm al jazira bank ncb csr departme nt umm al quraa university scsb qotuf deloitte ncb csr department al rajhi bank ncb csr department effat university ccis sme dev. centers ccis csr centres kaust kfupm bab rizk jameel prince sultan fund kaust riyadah alvarez & marsal riyadah ccis young businessmen effat university waed aramco effat university waed aramco waed aramco bab rizk jameel arthur d little bab rizk jameel ccis young business women sidf umm al qura university qotuf rim sagia umm al quraa university qotuf wadi jeddah kaust charles river associates effat university waed aramco kfupm kaust badir kfupm waed aramco ernest & young qotuf kaust umm al qura university princess noura university al zamil holding umm al qura university badir riyadah kfupm waed aramco kfupm kaust kaust figure 7. 2014 institutional level of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia source: own elaboration and map development. figure 8. 2015 institutional level of entrepreneurship ecosystem in saudi arabia source: own elaboration and map development. sme networking coaching and mentoring business and technical consulting startup developm ent skills lobbying, soliciting and creating awareness soft skills market research collaborations r&d incubator) training and education research financing / investm ent by banks web based enterprise & sme developm ent platform s venture capitalists and venture funds injaz sidf amw al alkhaleej riy adh bank alkhabeer capital kaust ncb siraj capital waed aramco scsb kaust khadija bint khuw ailed price water house cooopers injaz khadija bint khuw ailed bab rizk jameel women business database effat univ ersity tay bah univ ersity effat univ ersity centennial fund jadw a inv estment qotuf badir al jazira bank aramco energy ventures al rajhi bank sedco capital qotuf deloitte princess noura univ ersity dallah al baraka mobily ventures ncb csr department ccis sme dev . centers ccis csr centres kaust bab rizk jameel venture capital bank prince sultan fund kaust riy adah alv arez & marsal riy adah ccis young businessmen waed aramco effat univ ersity waed aramco stc ventures waed aramco bab rizk jameel arthur d little bab rizk jameel ccis young business women umm al qura univ ersity king saud univ ersity rim sagia umm al quraa univ ersity cgi capital wadi jeddah kaust charles riv er associates effat univ ersity kfupm kaust badir kfupm wadi jeddah waed aramco ernest & young qotuf kaust umm al qura univ ersity wadi jeddah sidf wadi jeddah al zamil holding umm al qura univ ersity wadi jeddah kfupm qotuf grameenjameel kfupm kaust riy adah malaz capital mbc ventures arabnet angel inv estors netw ork grofin imena king saud univ ersity sidf waed aramco kfupm effat univ ersity kfupm badir effat univ ersity effat univ ersity chambers of commerce trainings, conferences, w orkshops, seminars and ex hibitions etc ncb csr department injaz ncb pc labs, educational dev elopment and job opportunities alzamil group feasibility and recruitment chambers of commerce & industry chambers of commerce and industry aramcoshoaibi group, kaufman foundation r&d hub at khobar chambers of commerce & industry mile madinah munaw w ara ncb csr department ncb csr department chambers of commerce & industry umm al quraa univ ersity business dev elopment centers and different committees at ccis rim (research in motion w ith sagia only for it related projects) effat univ ersity chambers of commerce & indusrty 86 muhammad rahatullah khan one very special strategic level organization has been noted and that the mandate of hrdf is extraordinary and the literature lacks many such examples of an elaborate, unique and comprehensive program for potential entrepreneurs in a developing economy as it is in saudi arabia. saudi arabia has registered 147 patents in 2011 and tops the arab countries (market information trading, 2012). however, there seems dearth of innovation houses. if a country can produce such number of patents without state of the art facilities spread across country it may perform better with a number of high tech labs available throughout the kingdom. according to isenberg (2011) the research institutions are important and fall under the policy domain and governmental initiatives. similarly, szabo (2006) also underlines the importance of research institutions at enterprise level. literature also argued for information centers development, access to and increase in technology use and awareness, developing consumer protection and intellectual property rights. organizations like kacst, waed and kaust provide such facilities in the kingdom. this shows another huge potential activity for the kingdom. as regards the sme networking both isenberg (2011) and szabo (2006) establish the need for networking. isenberg identified three factors, i.e. entrepreneurs’, scattered but organized and multinational networks. whereas, szabo taking a more qualitative look argue for networking at enterprise level. this study points out to chambers of commerce and sagia providing these opportunities at national level even if the number of such events may be less though. khadija bint khuwailed center at jcci create opportunities for saudi women and help them with their routine operational problems and issue. the importance of coaching and mentoring, business consulting and startup training has been a centre point of entrepreneurial development. the findings reveal that these services are provided by some of organizations in saudi arabia. these include centennial fund which provides business startup training through its partner organizations. research in motion (usa) and sagia will provide this training to potential it entrepreneurs. kaust offers the services to potential technology and engineering industry entrepreneurs. in the private sector chambers of commerce, badir, al zamil group and bank al ahli’s csr department have programs for startup training. however, business consulting is provided by the chambers of commerce, private sector consulting firms and rim. kaust and chambers of commerce have coaching and mentoring programs. lobbying, soliciting and creating awareness are considered important tools and mechanisms to solicit to the governmental bodies for grant of rights, privileges and ease of laws etc. to boost a particular sector. the kingdom has taken initiatives in this regard. however, there are not enough number of associations and representative bodies who can effectively put up their stand point to the relevant authorities and help create networks and raise exposure of its members. according to isenberg (2011) the research institutions are important and fall under the policy domain and governmental initiatives. similarly, szabo (2006) also entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 87 underlines the importance of research institutions at enterprise level where the information centers, access to technology, consumer protection and intellectual property rights play vital role. however, the findings have revealed that kacst and kaust provide these facilities. whereas, the private and governmental universities are now commencing such nurturing activities. as regards the sme networking both isenberg (2011) and szabo (2006) establish the need for networking. isenberg lays importance on entrepreneurs’, diaspora and multinational networks. on the other hand szabo lays importance of networking at enterprise level. the findings reveal that the chambers of commerce and sagia provide such opportunities at national level. the number of events may be limited though. khadija bint khuwailed center at the jcci provides opportunities for saudi women. however, these initiatives may be enough in short term but will require more concerted effort to realize the goals of the government. the research shows that sidf, kaust, bab rizk jameel, khadija bin khuwailed centre, badir and injaz provide some selected services of business incubation. however, none of the organizations provide complete and full services as envisaged by the academic, applied and practice literature and discussed in methodology above. these efforts along with other endeavors seem fragmented and there seems a clear need to help the potential entrepreneur. 9. conclusions the paper has met the aim of its study by providing a comprehensive look and understanding on the entrepreneurship ecosystem, its need, evolution and strategy implications. it has shown as the following conclusions reveal that an ecosystem exists of entrepreneurship development exists. the organisms for development are the stakeholders both at the strategic and institutional levels. the knowledge of existence of an eco energizes all stakeholders as we witness the change in the eco and new institutional stakeholder additions offering new services to stage 1 and 2 entrepreneurs. the evolution also provides evidence that there is a deliberate or otherwise strategy of the saudi government to strengthen the ecosystem. the findings were also discussed with five industry experts and senior academics to validate the findings and understand their perspective. the names and titles are not revealed as per advice of the interviewees. the discussion below is also then generalized as researcher was not allowed to divulge personal information of the experts. the question related to understanding the status quo has been amply answered and it shows the existing status of both the strategic and institutional levels of the ecosystem. the work has also underlined that the saudi arabian government has taken huge steps diligently and effectively. a deliberate effort of the institutions development both at the strategic and institutional levels of the ecosystem seems to be in place. the ecosystem is evolving rapidly evidencing that the eco is responding to dynamic needs of the enterprise, startups and entrepreneurs of first, second and 88 muhammad rahatullah khan or the third stage. all these answers to the questions are discussed in more detail below and further conclusions are drawn. the government of saudi arabia and the private sector together have taken numerous steps in keeping with the national priority of generating employment for young saudis in particular and create economic activity and private wealth. the findings and discussion reveal a potential to further develop of institutions and create planned interventions needed at strategic, institutional and enterprise levels. this will develop a movement to further the entrepreneurship growth with snowball effects and put on mass. it is estimated that this will assist in institutionalizing the policy, human capital development, support professions, culture, markets and, micro loans, angel investors networks, financing, venture capital and public capital markets which are essential for enterprise growth. however, an issue has come to surface, i.e. some organizations at strategic level are providing services that they are perhaps not supposed to and fall under institutional. this is may be because of the lack of and potential in institutional capabilities strengthening. for example a very important stakeholder, centennial fund, providing coaching and mentoring and trainings to their loaned customers. they might not have had to invest time, effort and money if there were enough private sector organizations existing and offering these services. it shows that ecosystem requires specialist institutions for each of the 10 services including incubators. the strategic level financial institutions work for the entrepreneurs, smes, and provide financing to any level / stage entrepreneurs. their services range from business consulting and conducting the research and providing the feedbacks. here also it is evident that some of these banks provide loan facilities at comparable terms and conditions. there are banks and other financial institutions that do not specify the loan limits and leave it to percentages of their own equity that can jeopardize the liquidity situation of the concerned bank when they need to finance very large-scale projects. it can be concluded that such studies should be carried out on continual basis and ecosystems evolution mapping be carried out in other countries so that the deficiencies, efficiencies and proficiencies in the ecosystem could be identified and necessary action could be taken accordingly. it is also inferred that there should be a virtual entrepreneurship ecosystem evolution observatory that maps the eco in real time. the stakeholders should be able to update their details by logging on to a virtual observatory. whereas, the entrepreneurs at different stages, by looking at the maps and clicking can get access to the required organization(s). the observatory is further explained below. in the study websites of more than one hundred and fifty organizations were identified and searched again to identify any changes from previous maps. based on the new study a new website is being developed www.effatuniversity.edu.sa/entrepreneurship_ecosystem. this will house a virtual observatory and store the yearly updated maps. any stage entrepreneur may log into the website and search for suitable organization(s) to get assistance from. entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 89 it has been seen that when the potential startups struck an idea and are in initial, early or later stages of the startup development, majority of times they do not know where to get what kind of assistance. similarly, they have little idea on the sources of funding, intellectual property rights and legal framework of the country. at times they get trapped and sometimes due to difficulty in finding the right organization for assistance they simply give up the idea. therefore, in order to make informed effective decisions it is important to have a knowledge of the prevailing conditions in the marketplace of the essentials of the startups. these include, coaching, mentoring, venture capital, training and development, consulting, personal development, soft skills, incubator or accelerator facilities required, research and development, patent and copyrighting, legal and others. this will avoid replication and duplication of efforts. similarly, knowledge of status quo helps identify opportunities and supports plan development to endeavor through right strategy. the names of organizations on the maps are clickable and the upon the click a brief profile opens up showing the services and contact details thus helping the start-up and later stage entrepreneurs to reach to the concerned stakeholder more efficiently. it also provides a marketplace for the companies to compete on the basis of services provided. like any other research this investigation also had limitations as outlined below: − it is a tough ask to conduct the research in the kingdom as the culture is developing for investigation and there is a huge scope for it. − as the national language is arabic, majority of websites are in arabic and a number of other organizations do not have the internet presence, making it difficult to reach out to the information. − it is difficult and time consuming to get the information not available on the websites from different sources within organizations. sme authority is a great initiative introduced at the strategic level and would notably enhance the sme sector in the kingdom and act as catalyst of entrepreneurship growth in saudi arabia. it is recommended the authority works to: − start support professions’ training and development programs needed and help them implement these programs nationwide. − celebrate entrepreneurship to encourage and motivate the first stage entrepreneurs to turn their ideas into reality. − develop business format franchising in the kingdom. − develop soft skills incubators at educational institutions. − develop consulting organizations in financing and feasibility studies. − develop and implement programs for jailed inmates. − develop research to propose recommendations for energy, business, engineering, medicine, business research, sme development cities and sme industrial zones to the government. 90 muhammad rahatullah khan − develop common facilities centers. − develop and implement awards for outstanding entrepreneurs in. − launch business research at educational institutions. − launch and market academic and applied journals and periodicals. − organize and launch academic and applied conferences. − organize and implement networking conferences on social business, women related businesses, medicine and engineering this catalyst should also: − develop and encourage associations of different industrial sectors. − develop and initially supervise franchise association. upon completion of memberships and enforcing the laws, let it become an independent institution. − develop innovation enablers. − develop patents and copy righting institutions. − carry out regular sme census. − develop and implement business friendly laws on partnerships specially between local and international, forex repatriation, employment in a company where shareholding is also held by foreigners. − classify the businesses according to sic codes. references abid, a. (2007). the world's largest economy is in worse shape than it cares to admit. noticias financiers, (1). acs, z.j., & audretsch, d.b. (2005). entrepreneurship, innovation and technological change. foundations and trends in entrepreneurship, 1(4), 1-65. acs, z.j., & varga, a. (2005). entrepreneurship, agglomeration and technological change. small business economics, 24(3), 323–334. ahl, h. (2006). why research on women entrepreneurs needs new directions. entrepreneurship theory and practice, 30, 595-621. ahl, h. (2011). women's enterprise – a boost or a detriment to the scandinavian welfare system? international council for small business (icsb). world conference proceedings. chautin, j. (2011). biz voices: vets turn to entrepreneurship: mentoring program helps young veterans start small businesses. jobless rate for military a factor in transition. the atlanta journal, d.2 covel, s., & kelly, k. (2009). u.s. proposal aims to aid smaller companies – some owners are skeptical, say plan focused on sba loans targets narrow segment of small-business community. wall street journal, b.5. covin, j.g., & slevin, d.p. (1989). strategic management of small firms in hostile and benign environments. strategic management journal, 10, 75-87. drnovsek, m., wincent, j., & cardon, m.s. (2010). entrepreneurial self-efficacy and business start-up: developing a multi-dimensional definition. international journal of entrepreneurial behavior & research, 16(4), 329-348. entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia 91 dunkelberg, w. (1995). presidential address: small business and the u.s. economy. business economics, 30(1), 13-18. dyer, b., & ha-brookshire, j. (2008). apparel import intermediaries' secrets to success: redefining success in a hyper-dynamic environment. journal of fashion marketing and management, 12(1), 51-67. green, g., & ouellette, r.p. (2007). value creation in business incubation networks: the impact of innovation diffusion on intellectual capital development in start-up companies. university of maryland university college. hoffman, k., parejo, m., bessant, j., & perren, l. (1998). small firms, r&d, technology and innovation in the uk: a literature review. technovation, 18(1), 39-55. isenberg, d. (2011). introducing the entrepreneurship ecosystem: four defining characteristics. forbes, may 25. retrieved from: http://www.forbes.com/sites/danisenberg/2011/05/25/introducing-the-entrepreneurship-ecosystem-four-defining-characteristics (10.06.2016). kauffman, s. (1995). at home in the universe: the search for the laws of self-organization and complexity. oxford: oxford university press. king, m. (2010). giving women economic freedom; loans circles like the aurora business project provide training, mentoring and microcredit for start-ups. the gazette, a.16. klyver, k., & grant, s. (2010). gender differences in entrepreneurial networking and participation. international journal of gender and entrepreneurship, 2(3), 213-227. koga, t. (2005). r&d subsidy and self-financed r&d: the case of japanese high-technology start-ups. small business economics, 24(1), 53-62. malhi, g. (2004). entrepreneurs are the backbone of canadian economy: my new job is to support and remote entrepreneurship in the canadian economy. the hill times, 23. market information trading (2012). saudi arabia tops 2011 arab patent list. retrieved from: http://www.emiratesfactories.com/industry-news/middle-east/56617/saudi-arabia-tops-2011-arab-patent-list (15.02.2012). martiz, a. (2010). networking, entrepreneurship and productivity in universities. innovation: management, policy & practice, 12(1) , 18-25. mazanai, m., & fatoki, o. (2011). the effectiveness of business development services providers (bds) in improving access to debt finance by start-up smes in south africa. international journal of economics and finance, 3(4), 208-216. moensted, m. (2010). networking and entrepreneurship in small high-tech european firms: an empirical study. international journal of management, 27(1), 16-30. mohamed, a., alexandre, r., & freitag, f. (2010). internationalization of smalland medium-sized enterprises: a multi case study. european business review, 22(6), 608623. national u.s.-arab chamber of commerce (2016). retrieved from: http://www.us-arabchamber.org (23.01.2016). nickols, f., & ledgerwood, r. (2006). the goals grid as a tool for strategic planning. consulting to management, 17(1), 36-38. otto, f. (2005). help your clients create a useful strategic plan. consulting to management, 16(3), 11-12. peltoniemi, m., & vuori e.k. (2004). business ecosystem as the new approach to complex adaptive business environments. proceedings of ebusiness research forum, 267-281. 92 muhammad rahatullah khan praag, m.v., & versloot, p.h. (2007). what is the value of entrepreneurship? a review of recent research. small business economics, 29, 351-382. rahatullah m.k. (2013). mapping entrepreneurship ecosystem of saudi arabia. world journal of entrepreneurship, management and sustainable development, 9(1), 2854. doi: 10.1108/20425961311315700. rahatullah, m.k. (2014). role of trust and commitment in building successful franchise business relationships. international journal of knowledge, innovation and entrepreneurship, 2(1), 90-107. saudi arabian general investment authority (2016). retrieved from: http://www.sagia.gov.sa/en/why-saudi-arabia/a-commitment-to-the-best/national-competitiveness-center (10.06.2016). susris (saudi-us relations information service) (2011). a “sme” authority for saudi arabia. retrieved from: http://www.saudibrit.com/2011/02/04/a-sme-authority-forsaudi-arabia/ (10.06.2016). szabó, a. (1995). the role of small and medium-sized enterprises in countries is transition and how to promote them. ece advisory workshop on industrial restructuring. szabó, a. (2005). business incubation as element of business service institution and sme development infrastructure for creation of new enterprises in cits report on entrepreneurship and smes in hungary. retrieved from: http://www.erenet.org/papers/bsi.pdf (10.06.2016). szabó, a. (2006). business incubation as element of business service institution and sme development infrastructure for creation of new enterprises in cits. retrieved from: http://www.erenet.org/papers/bsi.pdf (10.06.2016). the world factbook (2016). saudi arabia. retrieved from: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html (23.01.2016). thurik, r., & wennekers, s. (2004). entrepreneurship, small business and economic growth. journal of small business and enterprise development, 11(1), 140-149. united nations economic commission for europe (2016). retrieved from: http://www.unece.org/indust/sme/sme-role.htm (10.06.2016). weeks, j.r. (2002). support for women's enterprise in the united states: lessons learned. retrieved from: http://www.unece.org/fileadmin/dam/gender/enterp/women/documents/weeks2.pdf (10.06.2016). wikipedia (2016). entrepreneurship policies in saudi arabia. retrieved from: http://en.wikipedia.org/wiki/entrepreneurship_policies_in_saudi_arabia (23.01.2016). wiklund, j., davidsson, p., & delmar, f. (2008). entrepreneurship and growth of firm. edward elgar publishing. world resource institute (2000). world resources 2000-2001. people and ecosystems: the fraying web of life. washington d.c.: world resource institute. zedtwitz, m. (2003). classification and management of incubators: aligning strategic objectives and competitive scope for new business facilitation. international journal of entrepreneurship and innovation management, 3(1), 176-196. zimmerman, j. (2008) refining the definition of entrepreneurship. proquest dissertations & theses. retrieved from: http://search.proquest.com/docview/304825438 (10.06.2016). 01-009 baran, bąk s u g g e s t e d c i t a t i o n : baran, g., bąk, j. (2015). przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej przedsiębiorczości na przykładzie masowych otwartych kursów online mooc. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 9-19. przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej przedsiębiorczości na przykładzie masowych otwartych kursów online mooc grzegorz baran uniwersytet jagielloński, wydział zarządzania i komunikacji społecznej, instytut spraw publicznych ul. łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: gpbaran@gmail.com janusz bąk politechnika krakowska im. tadeusza kościuszki wydział fizyki, matematyki i informatyki instytut ekonomii, socjologii i filozofii ul. warszawska 24, 31-155 kraków e-mail: januszbak@pk.edu.pl streszczenie: zmiany zachodzące w otoczeniu społeczno-gospodarczym wpływają zarówno na sferę działalności komercyjnej, jak i niekomercyjnej różnych organizacji. dotyczy to również obszaru szkolnictwa wyższego, w ramach którego ciągle poszukuje się rozwiązań spełniających oczekiwania interesariuszy – począwszy od pracowników, przez studentów i doktorantów, kończąc na rynku pracy i społeczeństwie ogółem. zmiany te rodzą istotne dylematy i wymagają podjęcia zdecydowanych działań. celem artykułu jest próba zarysowania jednego z możliwych kierunków rozwoju współczesnych szkół wyższych w ramach dość powszechnej wśród wielu autorów koncepcji przedsiębiorczego uniwersytetu z wykorzystaniem teorii przełomowych innowacji christensena. słowa kluczowe: uniwersytet przedsiębiorczy; przełomowe innowacje; mooc; przedsiębiorczość klasyfikacja jel: m53 1. wprowadzenie analizując kształt i kondycję współczesnych uniwersytetów oraz wielość różnorodnych oczekiwań, jak również pomysłów ich uzdrowienia, zauważa się, że dysharmonia pomiędzy nimi zdecydowanie się pogłębia. proponowane i wdrażane w szkołach wyższych rozwiązania w coraz mniejszym stopniu spełniają oczekiwania 10 grzegorz baran, janusz bąk ich interesariuszy – od pracowników począwszy, przez studentów i doktorantów, po rynek pracy i ogół społeczeństwa. stan ten rodzi istotne dylematy i wymaga podjęcia zdecydowanych działań. celem artykułu jest próba zarysowania jednego z możliwych kierunków rozwoju współczesnych szkół wyższych w ramach dość powszechnej wśród wielu autorów koncepcji przedsiębiorczego uniwersytetu. w tym celu analizie poddano dynamicznie rozwijający się ostatnio rynek masowych otwartych kursów online (ang. massive open online courses – moocs), w którym uczestniczy wiele uznanych na świecie uniwersytetów. ten sposób podejścia do kształcenia może w przyszłości okazać się przełomem w myśleniu o modelu funkcjonowania uniwersytetu i jego relacjach z otoczeniem. w związku z powyższym, podstawą teoretyczną dla podjętej analizy, obok wspomnianej wyżej koncepcji przedsiębiorczego uniwersytetu, uczyniono teorię przełomowych innowacji c.m. christensena. z pełną świadomością ograniczono zakres artykułu do przedstawionych w ten sposób zagadnień, traktując je jako przyczynek do dalszych badań i poszukiwań, a naszą ambicją nie jest stworzenie kompleksowego modelu nowego uniwersytetu, czy wyczerpanie wszelkich możliwych kierunków zmian. 2. przedsiębiorczość uniwersytetów na tle zmienności współczesnego otoczenia ponad 30 lat temu i. ansoff (1985, s. 58) pisał o otoczeniu w kategoriach zmienności i dynamiki, a wskazywane przez niego wymiary turbulencji pozostają nadal aktualne. zalicza się do nich: wzrost nowości zmian, intensywność otoczenia, szybkość zmian i rosnącą złożoność. analizując współczesne otoczenie obserwuje się szczególną intensyfikację tych procesów, głównie za sprawą skali i tempa zmian technologicznych, które pociągają za sobą zmiany społeczne i gospodarcze. kluczowe osie, wokół których rośnie turbulencja to procesy globalizacyjne, rosnąca konkurencja zarówno w sferze działalności komercyjnej, jak i niekomercyjnej, łatwość dostępu do informacji i możliwość kooperacji w oderwaniu od styczności fizycznej, którą dają nowe technologie komunikacyjne, czy wreszcie załamanie obserwowane w różnych obszarach, mające znamiona kryzysu (gospodarczego, moralnego, tożsamościowego). prowadzi to do kształtowania nowych potrzeb, otwiera nowe możliwości zaspokajania tych istniejących i tworzy pole do oferowania nowych rozwiązań (produktów i usług). zmiany napędzane rozwojem technologii, wirtualizacją i digitalizacją funkcjonowania społeczeństwa prowadzą do skokowego wzrostu ilości generowanych informacji, które stają się powszechnie dostępne, eskalując tym samym potrzeby i działania związane z ich poszukiwaniem, pozyskiwaniem i przetwarzaniem. ten ogromy rezerwuar powszechnie dostępnych informacji staje się naturalnym środowiskiem rozwoju potencjalnych okazji dla tych podmiotów, które potrafią je zidentyfikować i wykorzystać. nie jest to jednak zadanie łatwe, bo zwykle niepewne, nie poddające się jednoznacznej interpretacji informacji, gdyż stanowią one źródło ryzyka w procesach decyzyjnych (lipshitz i strauss, 1997). przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej … 11 opisane powyżej warunki stają się naturalnym środowiskiem rozwoju przedsiębiorczości nastawionej na identyfikowanie okazji oraz procesy, w ramach których odkrywane są szanse rynkowe, a pozyskane informacje i wiedza wykorzystywane są do jej przełożenia na nowe rozwiązania produktowe, usługowe, strukturalne, czy procesowe. w warunkach turbulentnego otoczenia przedsiębiorczość pełni szczególną funkcję, gdyż jak nigdy wcześniej rosną możliwości rozpoznawania szans oraz twórczego reorganizowania i rekonfigurowania posiadanych oraz możliwych do pozyskania zasobów. przedsiębiorczość w tym znaczeniu rozumieć należy jako poszukiwanie, tworzenie i wykorzystywanie szans. generuje ona rezultaty wewnątrz już istniejących przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych, społecznościach lokalnych, organizacjach publicznych (nawet, jeśli w powszechnym odbiorze nie są one kojarzone ze zbyt wysokim poziomem przedsiębiorczości, kreatywności czy innowacyjności). obszar publiczny podlegający aktywizacji przedsiębiorczej to m.in. edukacja, a w szczególności segment, w którym uczestnictwo ma charakter dobrowolny, czyli poziom edukacji wyższej (uniwersyteckiej). zarysowane zmiany stawiają edukację ze swoim starym modelem kształcenia w szczególnej sytuacji potencjalnych strategicznych zaskoczeń, konkretyzowanych nowymi wyzwaniami z jakimi uniwersytet musi się zmierzyć. postępująca dewaluacja starego modelu, zmieniające się oczekiwania „odbiorców” usług edukacyjnych, ich możliwości finansowe, preferowany model przyswajania wiedzy i zaangażowania w proces kształcenia, wskazują nowe obszary poszukiwania najlepszych modeli działania, które rozwiążą istniejące problemy i sprostają wyłaniającym się wyzwaniom. tradycyjny model oparty na sztywnych rozwiązaniach strukturalnych i finansowany niemal wyłącznie z funduszy publicznych tworzy potencjalnie użyteczną nową wiedzę, ale nie jest ona bezpośrednio aplikowana i niemałym problemem jest jej transfer do otoczenia, w szczególności gospodarczego. tak scharakteryzowany uniwersytet odchodzi w zapomnienie, gdyż nie stanowi centrum innowacji i przełomowych rozwiązań dla społeczeństwa. kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy coraz intensywniej stymuluje zmiany w kierunku tworzenia i rozwijania nowych modeli funkcjonowania uniwersytetu, które z tymi nowymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi sobie poradzą. w tym kontekście w literaturze przedmiotu wskazuje się na uniwersytet trzeciej generacji (wissema, 2005, s. 21-39), nazywany często uniwersytetem przedsiębiorczym (clark, 1998), który jest zdolny sprostać tym wyzwaniom. zdaniem clarka, narastające różnorodne żądania i wyzwania stojące przez współczesnymi szkołami wyższymi nie przesądzają jeszcze ich losu. kluczowe jest to, w jaki sposób uczelnie poradzą sobie z odpowiedzią na te siły (clark, 2001, s. 8). do radzenia sobie z aktualnymi oczekiwaniami stawianymi przed współczesnym światem akademickim, zdecydowanie lepiej predestynowane są te uczelnie, które mają elastyczne struktury organizacyjne i posiadają relatywnie niewielki staż funkcjonowania w systemie edukacji, tym samym nie utrwaliły w sobie schematów działania, modeli myślowych i kultury organizacyjnej. przewag tych podmiotów upatrywać można w ich zdolności do reagowania na napływające z otoczenia sygnały związane z potrzebami interesariuszy działających w sektorze biznesowym, jak również 12 grzegorz baran, janusz bąk w obszarze publicznym. w organizacjach tych nie są tworzone hierarchiczne i usztywnione struktury organizacyjne, lecz podlegające uelastycznieniu poprzez tworzenie zespołów roboczych do realizacji konkretnych zadań, zarówno w odniesieniu do edukacji, działań na rzecz otoczenia, jak również w obszarze badań naukowych. przedsiębiorczy uniwersytet jest bardzo silnie związany z otoczeniem, w którym rozpoznaje swoje szanse. potrafi on ponadto zamieniać je na oferowane produkty i usługi: edukacyjne, badawcze, doradcze, czy wdrożeniowe. kluczową cechą przedsiębiorczego uniwersytetu jest otwarcie się na otoczenie i jego potrzeby, bardziej elastyczne reagowanie na zachodzące zmiany, przejście do roli aktywnego kreatora rzeczywistości z roli pasywnego „biorcy” funduszy budżetowych. przypisuje mu się przede wszystkim pełnienie funkcji stymulatora rozwoju dla społeczeństwa i gospodarki. szczególnie ta ostatnia jego cecha wymaga przedsiębiorczej kultury, która stymulować będzie do działania nie tylko studentów, ale związanych z uniwersytetem interesariuszy, co pozwoli na tworzenie specyficznego ekosystemu, wspierającego rozwój materialnych i niematerialnych aktywów. uniwersytet przedsiębiorczy to środowisko, w ramach którego będą tworzone możliwości działań przedsiębiorczych i innowacyjnych, dzięki zagęszczeniu interakcji, okazji do konfrontowania pomysłów, służących inicjowaniu różnorodnych projektów. jak pisze h. etzkowitz, choć tradycyjna koncepcja przedsiębiorczości zakładała, że przedsiębiorca to indywidualna (wręcz heroiczna) postać, tak naprawdę to we wspólnym działaniu kryje się prawdziwa przedsiębiorcza siła. sprawia ona, że osoby pojedynczo niezdolne do podjęcia inicjatywy, w zespole odgrywają ważne dla przedsiębiorczości role (etzkowitz, 2003, s. 112). w tej strukturze interakcji stymulowanych przez przedsiębiorczy uniwersytet propagowane i aplikowane są takie modele myślowe, które pozwalają właśnie w przedsiębiorczym procesie dostrzec okazje, zamienić je w innowacje, by w końcu poprawić funkcjonowania społeczeństwa. 3. przełomowe innowacje jak wcześniej zauważono, źródeł poszukiwań nowego modelu współczesnego uniwersytetu, a tym samym uprawiania nauki i realizacji kształcenia, należy upatrywać w niespotykanych dotąd, ze względu na zakres i skalę, zmianach we współczesnych organizacjach i ich otoczeniu. w tych instytucjach jest aplikowana wiedza (także ta tworzona i weryfikowana na uniwersytetach), a absolwenci szkół wyższych szukają oraz znajdują w nich zatrudnienie. nie jest zatem możliwe, aby uniwersytet, bez względu na kierunek swojego przyszłego rozwoju, działał w izolacji od tegoż otoczenia, nie dostrzegając łączących go z nim wzajemnych zależności. wszystko to dowodzi słuszności analizy roli i modelu uniwersytetu na gruncie nauk o zarządzaniu. analizując konieczność nowego podejścia do modelu uniwersytetu, warto zwrócić uwagę na koncepcję przełomowych technologii/innowacji. została ona po raz pierwszy zaproponowana przez c.m. christensena w 1997 roku w książce, której tytuł można przetłumaczyć na język polski jako: „dylemat innowatora. kiedy przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej … 13 nowe technologie powodują upadek wspaniałych firm” (christensen 2000). w tym kontekście trafna wydaje się być metafora, której użyli m. wessel i c.m. christensen (2012, s. 4) przyrównując przełomowe innowacje do pocisków wystrzeliwanych w kierunku dotychczas funkcjonujących sektorów gospodarczych, które mogą zupełnie zniszczyć nie tylko konkretne produkty i organizacje, ale całe modele biznesu i formy organizacyjne. zdaniem c.m. christensena, s.d. anthony’ego i e.a. roth (2004, ss. xv – xvii) przełomowe innowacje stanowią bowiem oddolny proces, w ramach którego wschodzące organizacje (nowe lub niedominujące w danym sektorze) są w stanie z sukcesem rzucić wyzwanie liderom. koncentrując się na konkurowaniu pomiędzy sobą o najbardziej rentowne segmenty rynku, liderzy nie zauważają, że ten wyścig zbrojeń w doskonaleniu flagowych produktów pomija potrzeby coraz większej grupy klientów, znajdujących się na obrzeżach sektora (christensen, raynor i mcdonald, 2016). istotą sięgnięcia po przełomową technologię jest wytworzenie zdolności odpowiedzi na potrzeby dotąd lekceważone przez liderów rynku. przełomowe innowacje pozwalają zbudować pozycję organizacjom, które oferują w ten sposób rozwiązania bardziej dopasowane do tych obrzeży rynku. zwykle oznacza to ofertę o ograniczonej funkcjonalności, ale dzięki temu niższej cenie, co w tych segmentach rynku ma kluczowe znaczenie. podczas, gdy liderzy koncentrują się na tradycyjnie rozumianych innowacjach, wzroście jakości, a co za tym idzie wzroście cen swoich produktów, organizacje przełamujące rynek wykorzystując relatywnie proste, nisko kosztowe innowacje dopasowane do pomijanych dotąd segmentów na obrzeżach sektora, kreują wzrost i stopniowo budują swoją pozycję konkurencyjną. zdaniem c.m. christensena, s.d. anthony’ego i e.a. rotha (2004, ss. xv – xvii) mamy w tym przypadku do czynienia z niezgodnością trajektorii rozwoju produktu w organizacji, gdyż kieruje się ona zasadą innowacji podtrzymujących (sustaining innovation), oznaczających lepsze produkty i usługi na ustalonych rynkach, a trajektorią konsumenta. w rezultacie innowacja ta może nie być tak dynamiczna, jak zakładano. przełomowa innowacja, dostarczając nowe propozycji wartości, kreuje nowy segment lub nowy rynek, a czasami przekształca też w sposób istotny (przełomowy) ten już istniejący. mając na względzie cel tej pracy, na koniec tej części rozważań zwrócono jeszcze uwagę na dwie kwestie. pierwszą z nich jest zasygnalizowanie możliwości głębszego teoretycznego osadzenia tej pragmatycznej koncepcji. zmiany opisywane przez przełomowe innowacje mają bowiem wyraźnie – jakby określił to p. sztompka – traumatogenny charakter; a przynajmniej dla części podmiotów rynku. o tego rodzaju zmianach pisze on w następujący sposób: „charakter traumatogenny przybierają najczęściej zmiany o szczególnych właściwościach. po pierwsze zmiany nagłe, szybkie, gwałtowne dokonujące się w bardzo krótkim czasie. po drugie zmiany o szerokim zakresie, obejmujące równocześnie różne dziedziny życia społecznego. po trzecie zmiany głębokie, radykalne, dotykające centralnych dla zbiorowości wartości, reguł bądź przekonań. mogą one polegać na krytyce lub kwestionowaniu zakorzenionych wartości, albo na propagowaniu lub narzucaniu wartości odmiennych, albo wreszcie na lansowaniu praktyk 14 grzegorz baran, janusz bąk sprzecznych z zakorzenionymi wartościami. po czwarte, zmiana musi być niespodziewana, zaskakująca, szokująca” (sztompka, 2002, s. 456-457, cyt. za: koźmiński, 2004, s. 28). przełomowe innowacje, o których tu mowa, wypełniają przywołaną przez sztompkę charakterystykę. z punktu widzenia organizacji, która wcześniej ich nie zidentyfikowała mają one nagły i niespodziewany przebieg. z pewnością obejmują one szeroki zakres zjawisk, szczególnie tych, które decydują o ciągłości organizacji, przede wszystkim zaś odnoszą się do dotychczasowego modelu biznesu. są to zmiany, pozwalające do pewnego stopnia użyć także pojęcia paradygmatu. zdaniem g. hamela i b. breena, według t. kuhna „paradygmat to coś więcej niż sposób myślenia – to cała wizja świata i niewzruszone poczucie tego, które problemy warto rozwiązywać i które są w ogóle rozwiązywalne” (hamel i breen, 2008, s. 28). obserwacja kuhna – odniesiona nie tylko do zmian w nauce, lecz także do zachodzących strukturze społecznej w ogóle – może pozwolić nie tylko lepiej objaśnić mechanizm działania przełomowych innowacji, jak również wskazać ich znaczenie w kontekście postrzegania rozwiązywalności ważnych problemów społecznych. paradygmat zdaniem kuhna stanowi bowiem „kryterium wyboru problemów, co do których zakłada się, że posiadają rozwiązania. w dużej mierze tylko tymi problemami będzie zainteresowane społeczeństwo i będzie się zajmować wyłącznie nimi. inne problemy będą odrzucane jako metafizyczne, a czasem po prostu zbyt problematyczne, by tracić na nie czas” (hamel i breen, 2008, s. 28). drugą kwestią, na którą należy zwrócić uwagę są przełomowe technologii. myśląc o przełomowych technologiach w rozumieniu christensena ważne jest, aby nie mylić ich z technologią w potocznym rozumieniu. jego zdaniem przełomowe technologie, oznaczają wszelkie procesy, poprzez które organizacje przekształcają pracę, kapitał, materiały i informacje w produkty oraz usługi o większej wartości (christensen, 2000, s. xiii). w związku z tym, jak słusznie zauważa, każda organizacja posiada i wykorzystuje technologie. takie ujęcie technologii wykracza poza sferę produkcji i obejmuje także procesy marketingu, inwestycji, czy zarządzania. innowacje odnoszą się natomiast do zmian w każdym z tych obszarów (christensen, 2000, s. xiii). ta konstatacja jest o tyle ważna w odniesieniu do tytułowego uniwersytetu, że niewłaściwie odczytane pojęcie technologii mogłoby budzić w tym przypadku co najmniej częściowy sprzeciw. dlatego warto podkreślić, że technologia odnosi się do procesów i według christensena obejmuje wszelkie procesy, a nie tylko te klasycznie uważane za technologiczne (czyli związane z produkcją przemysłową). przedstawiona przez nas krótka charakterystyka koncepcji przełomowych innowacji jest, jak się wydaje, odpowiednią podstawą do podjęcia próby wskazania możliwych kierunków rozwoju uniwersytetu. biorąc pod uwagę ograniczony zakres niniejszego artykułu starano się odnieść do wybranych tylko zjawisk, zakreślonych przez wybrany do analizy przypadek mooc. przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej … 15 4. w poszukiwaniu przełomu na uniwersytecie – analiza przypadku masowych otwartych kursów online wszystkie podjęte dotychczas rozważania na temat turbulencji otoczenia, a w szczególności ta część, która bezpośrednio dotyka edukacyjnej przedsiębiorczości, wskazują na wielość dylematów dotyczących możliwości i kierunków rozwoju współczesnych uniwersytetów. zdaniem ł. sułkowskiego, wielu badaczy wskazuje na silne zróżnicowanie poglądów w tym zakresie, dominuje wśród nich jednak przekonanie o słuszności transformacji uniwersytetu w gospodarczą organizację rynkową, która byłaby zdolna realizować koncepcję nowego zarządzania publicznego (sułkowski, 2016, s. 21). przywołany autor uzupełnia tę opinię o diagnozę sformułowaną przez b. sporn, która wskazuje na trzy generalne źródła kształtowania zarządzania uczelniami wyższymi, a mianowicie: (1) wspomniane wyżej nowe zarządzanie publiczne, (2) przedsiębiorczość oraz (3) kapitalizm akademicki (sporn, 2006, s. 145, cyt. za: sułkowski, 2016, s. 21). analizując myśl naukową w obszarze koncepcji przedsiębiorczego uniwersytetu, której główne założenia zarysowaliśmy w pierwszej części opracowania, za najistotniejszy jej wymiar uznaje się pewnego rodzaju witalność uniwersytetów, przejawiającą się m.in. w gotowości do poszukiwania nowatorskich i innowacyjnych rozwiązań, aby lepiej odpowiadać na zmieniające się potrzeby współczesnego świata. nie chcielibyśmy tym samym zgodzić się na zbyt daleko idące zawężenie przedsiębiorczości, będącej atrybutem współczesnych uniwersytetów, do procesów tworzenia przedsiębiorstw, jako podmiotów rynkowych. uczelnie wówczas uległyby przekształceniu w zdolne do konkurowania na rynku przedsiębiorstwa edukacyjne, od których oczekuje się tworzenia możliwych do sprzedaży produktów i usług. to, jak pisze ł. sułkowski (2016, s. 21), stanowi realizację podejścia ekonomicznego i komercyjnego zarazem. analiza otoczenia szkół wyższych i różnorodnych potrzeb zgłaszanych przez ich interesariuszy, pozwala przypuszczać, że mamy do czynienia z punktem przełomowym, w którym szkoły te będą zmuszone szukać głęboko innowacyjnych rozwiązań i modeli swojego dalszego funkcjonowania. jak twierdzą h. thorp i b. goldstein (2013), narastające problemy, z którymi są zmuszone mierzyć się współczesne uniwersytety, wymagają nowego podejścia do innowacji. także dlatego, aby nie pozwolić się wtłoczyć w model typowo komercyjny, z którym niektórzy mogliby chcieć utożsamiać koncepcję przedsiębiorczego uniwersytetu. zasadniczym pytaniem, istotnym dla rozwiązania postawionego przez nas problemu badawczego, jest natomiast ocena możliwości rozwoju uniwersytetu w kierunku otwartej przestrzeni dla przedsiębiorczości i innowacji zaangażowanych w procesy współtworzenia wiedzy aktorów. przez dość szerokie pojęcie współtworzenia wiedzy rozumiemy tu wszelkie procesy związane z tworzeniem i dzieleniem się wiedzą, a więc badania naukowe i upowszechnianie ich wyników, kształcenie, prace wdrożenie i eksperckie, różne formy zaangażowania w życie społeczne i publiczne 16 grzegorz baran, janusz bąk oraz wiele innych (także tych nowych, które dopiero zostaną wypracowane w nowej formule uniwersytetu). nasze postępowanie badawcze na tym etapie sprowadzimy do analizy i oceny znaczenia innowacji (szczególnie tych mających szanse przełamać dotychczasowe struktury i relacje wewnątrz i na zewnątrz uniwersytetów). biorąc pod uwagę cel i zakres artykułu, tę część rozważań ograniczymy do przypadku dynamicznie rozwijającego się rynku masowych otwartych kursów online (ang. mooc – massive open online courses). mooc to forma kształcenia, dynamicznie rozwijana i upowszechniona w ciągu ostatnich kilku lat. charakteryzuje się tym, że prowadzona jest z wykorzystaniem sieci internet i daje dostęp on-line do materiałów, wykładowców i innych uczestników procesu edukacyjnego (interakcyjnie, a nie pasywnie), nie wymaga spełnienia żadnych formalnych warunków uczestnictwa (brak konieczności ukończenia wcześniejszych etapów edukacji), nie jest ograniczona wielkością sali wykładowej (nielimitowana liczba uczestników), jest darmowa, ale równocześnie nie przekłada się na formalne etapy edukacji. te dwa ostatnie charakterystyki podlegają zmianie, coraz częściej kursy oferowane są odpłatnie tworząc swoiste „specjalizacje” kształcenia skomponowane z powiązanych ze sobą tematów, pojawiają się również pierwsze sygnały wskazujące na próby powiazania z formalnym systemem edukacji (punkty, certyfikaty) (gaebel, 2014). zwrócić trzeba uwagę na aktywną i interaktywną stronę tej formy nauczania. kursy mooc to nie tylko zapis wideo dostępny dla słuchaczy, ale proces edukacyjny realizowany na linii prowadzący-student i na linii student-student, wzbogacony materiałami, testami, analizami przypadków. w większości kursy mają zdefiniowane terminy i czas realizacji, ale coraz częściej pojawiają się w ofercie kursy dostępne w sposób ciągły. zmiana związana z mooc może oznaczać początki zupełnie nowego modelu dostarczania usług edukacyjnych. pomimo, że są one ciągle w fazie wczesnego rozwoju i znajdują się na obrzeżach sektora edukacyjnego już przyniosły istotny wykład w tworzenie i dostarczanie materiałów edukacyjnych oraz przyczyniły się do transformacji uniwersytetów. dzieje się tak dlatego, że są swoistymi przełomowymi innowacjami będącymi odpowiedzią na potrzeby potencjalnych konsumentów nieuczestniczących w formalnych procesach edukacyjnych lub z nich niezadowolonych, wkład w transformacje systemu edukacji polega w głównej mierze na tworzeniu swoistego ekosystemu, na który składają się operatorzy systemów (fori non-profit), wykładowcy dostarczający wiedzę do tego systemu (zasilenie), same uniwersytety legitymizujące proces edukacyjny (metodyka) i wreszcie studenci, nie tylko w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, ale również firmy, osoby starsze, czy całe rodziny (klienci, użytkownicy). po raz pierwszy, w innowacyjnej formule, w jakiej dzisiaj funkcjonują, mooc pojawiły się w 2012, a nawet można mówić o roku 2008 kiedy pierwsze próby w tym obszarze podejmował amerykański uniwersytet mit. skromny początek szybko zmienił się w dynamiczny wzrost i z zaledwie kilku oferowanych kursów w 2012 roku, oferta zwiększyła się do blisko 2,5 tysięcy kursów obecnie. w ich realizację zaangażowanych jest ponad 400 uniwersytetów i blisko 20 mln słuchaczy (online courses raise their game 2015). w obszarze kursów typu mooc liderami dzisiejszego przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej … 17 rynku są trzy firmy, które zainwestowały ponad 100 mln dolarów w budowę i rozwój platform oraz treści. największym podmiotem jest coursera obsługująca blisko 10 milionów słuchaczy, która jest komercyjną spółka z obszaru przedsiębiorczości społecznej założona przez dwóch profesorów stanford university. współpracuje z wiodącymi uniwersytetami na świecie (m.in. stanford, princeton). drugi na tej liście jest edx, raportujący ponad 3 miliony studentów, będący niekomercyjnym przedsięwzięciem powołanym i zarządzanym przez hbs i mit. i wreszcie trzeci główny gracz w tym obszarze, czyli udacity, mający blisko 2 mln studentów. jest to firma komercyjna założona przez profesora stanford univeristy, który najpierw oferował własne kursy online z informatyki, a później przekształcił to przedsięwzięcie w serwis mooc. założyciel udacity trafnie definiuje ideę przyświecającą rozwojowi tej formy edukacji, w której chodzi o zaoferowanie kształcenia wysokiej jakości, w niższej cenie, większej liczbie osób (moocs in 2014, 2015). część autorów wyraźnie podkreśla przełomowy potencjał tej nowej formy kształcenia (christensen i in., 2013) lub zwraca uwagę na jej rewolucyjny charakter związany z otworzeniem edukacji dzięki technologii na zupełnie nowe możliwości w połączeniu z szybko rosnącym zainteresowaniem odbiorców (kim, 2014). w związku z tym można postawić pytanie, czy jest to jeden ze słabych sygnałów nieuchronnych zmian w formalnych procesach kształcenia, wskazujący na wyłanianie się zupełnie nowego modelu uniwersytetu. tym bardziej, że zaczynają pojawiać się sygnały mówiące o włączaniu tej formy kształcenia w formalne procesy edukacyjne i legitymizację takiego procesu przekazywania wiedzy. 6. podsumowanie system edukacji w ogóle, a szczególnie na poziomie szkolnictwa wyższego, znajduje się w takiej fazie swojego rozwoju, która niewątpliwie wymusza zmiany, być może nie tyle ewolucyjne, co rewolucyjne. jeżeli edukacja wyższa chce sobie poradzić z wyzwaniami, jakie niesie turbulencja otoczenia, musi silniej otworzyć się na otoczenie i wdrożyć rozwiązania organizacyjno-zarządcze, które pozwolą na identyfikowanie zmian, rozpoznawanie okazji i projektowanie rozwiązań pozwalających je wykorzystać. dlatego właśnie odwołujemy się m.in. do koncepcji przełomowych innowacji, jako tej, która ma szanse przyczynić się do wyjaśnienia narastającego niezadowolenia ze zmian zachodzących, z jednej strony w szkolnictwie wyższym, z drugiej zaś prób poszukiwania radykalnych (przełomowych) rozwiązań. zakres podjętego problemu badawczego, ograniczono do przykładu masowych otwartych kursów online (mooc). przypadek ten uwidacznia bowiem, jak zachodzące na obrzeżach rynku zmiany mogą wpływać na ofertę i model działania tradycyjnych uniwersytetów. dzieje się tak w wyniku rosnącego niezadowolenia części użytkowników (studentów), bądź ich wykluczenia z tradycyjnego rynku edukacyjnego. w tym kontekście kluczowe znaczenie zyskuje przedsiębiorczość współczesnych uniwersytetów. przedsiębiorczość, rozumiana jednak nie jako podążanie w kierunku transformacji uniwersytetów w komercyjne przedsiębiorstwa, 18 grzegorz baran, janusz bąk lecz wzmacniająca ich zdolność do identyfikowania okazji oraz rekonfiguracji zasobów i relacji w taki sposób, aby uruchomić silny strumień innowacyjności i koniecznych zmian. literatura ansoff, i. (1985). zarządzanie strategiczne. warszawa: pwe. christensen, c.m., anthony, c.m, roth, e.a. (2004). seeing what’s next. boston, ma: hbs press. christensen, c.m., raynor, m., mcdonald, r. (2016). czym jest przełomowa innowacja. harvard business review polska, nr 159. christensen, c.m. (2000). the innovator’s dilemma. when new technologies cause great firms to fail, boston: harper businessn. christensen, g., steinmetz, a., alcorn, b., bennett, a., woods, d., emanuel, e.j. (2013). the mooc phenomenon: who takes massive open online courses and why?. (november 6.), 1-25. dostępne na ssrn: https://ssrn.com/abstract=2350964 lub http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2350964 clark, b.r. (1998). creating entrepreneurial universities: organizational pathways of transformation. oxford, new york: pergamon press for iua press. clark, b. (2001). the entrepreneurial university: new foundations for collegiality, autonomy, and achievement. higher education management, 13(2), 8-24. etzkowitz, h. (2003). research groups as ‘quasi-firms’: the invention of the entrepreneurial university. research policy, 32(1), 109-121. gaebel, m. (2014). mooc masowe otwarte kursy online. warszawa: frse. dostępne na: czytelnia.frse.org.pl hamel, g., breen, b. (2008). zarządzanie jutra. lublin: wyd. red horse. kim, p. (2014). massive open online courses: the mooc revolution. new york i london: routledge. taylor & francis group. koźmiński, a. (2004). zarządzanie w warunkach niepewności. podręcznik dla zaawansowanych. warszawa: pwn. lipshitz, r., strauss, o. (1997). coping with uncertainty: a naturalistic decision making analysis. organizational behavior and human decision processes, vol. 69 no. 2, 149-163. moocs in 2014: breaking down the numbers, www.edsurge.com/news/2014-12-26moocs-in-2014-breaking-down-the-numbers. online courses raise their game: a review of mooc stats and trends in 2014, https://www.class-central.com/report/moocs-stats-and-trends-2014 sułkowski, ł. (2016). kultura akademicka. koniec utopii ?. warszawa: pwn. sporn, b. (2007). governance and administration. organizational and structural trends. w: j.j. f., forest i ph. g., altbach (red.). international handbook of higher education: 141-157. the netherlands: springer, doi 10.1007/978-1-4020-4012-2 thorp, h., goldstein, b. (2013). engines of innovation: the entrepreneurial university in the twenty-first century. chapel hill: unc press books. przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej … 19 wessel, m., christensen, c. (2012). surviving disruption. harvard business review, december 2012. dostępne na: https://hbr.org/2012/12/surviving-disruption wissema, j.g. (2005). technostarterrzy: dlaczego i jak?. warszawa: parp. disruptive innovation as a way of academic entrepreneurship development on the example of massive open online courses (moocs) abstract: changes in the socio-economic environment affect both commercial and noncommercial organizations. this also applies to higher education, in which a continuous search for solutions that meet the expectations of stakeholders – from employees, students and doctoral students, ending the labour market and the society in general. these changes raise important dilemmas and the need to take decisive action. the article attempts to scratch one of the possible directions of development of modern higher education in the context of a fairly common among the many authors of the entrepreneurial university using christensen’s theory of disruptive innovation. keywords: entrepreneurial university; radical innovation; mooc; entrepreneurship jel codes: m53 ier-08-01-01-pp007--2043-boutchich 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.01 elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective driss el kadiri boutchich a b s t r a c t objective: this work aims to build a new entrepreneur typology in line with corporate governance approaches adopted by the enterprises and therefore to adequately implement public policy and strategy about entrepreneurship, since governance is an important basis for decision-making. research design & methods: to achieve the above objective, associations are established between entrepreneur types and corporate governance approaches via multiple correspondence analysis with grouping method for discretization and variable principal for normalization. findings: findings highlight a new entrepreneur typology, which comprises four types of entrepreneurs with regard to corporate governance approaches. the new typology is as follows: structure-oriented shareholder; behaviour-oriented stakeholder; legal control oriented and economic-managerial control oriented. implications & recommendations: this work has theoretical implications which reside in the need to use corporate governance for strategic modelling. it also has practical implications in that it is easier and more appropriate to make decisions from corporate governance approaches than from types of enterprises. thus, enterprises and the state must take advantage of these implications to improve the entrepreneurship productivity. contribution & value added: this work conceives a new entrepreneur typology in line with corporate governance. thus, it allows promoting strategic modelling based on corporate governance in business and public areas. article type: research article keywords: new entrepreneur typology; corporate governance approaches; strategic implications; ex-post typologies; multiple correspondence analysis jel codes: c02, g3, l26 received: 15 july 2021 revised: 22 february 2022 accepted: 1 march 2022 suggested citation: el kadiri boutchich, d. (2022). elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective. international entrepreneurship review, 8(1), 7-22. https://doi.org/10.15678/ ier.2022.0801.01 introduction entrepreneurship is an important factor for the development of a region or a country, since it is the source of the creation of wealth, jobs and incomes. in addition, entrepreneurship is an essential contribution to innovation and technological growth, driving productivity and economic development (aljazzazen, 2021). also, entrepreneurship is closely linked to the type of entrepreneur who shapes it according to his habits (bourdieu, 1972). in this way, several types of entrepreneurs have been highlighted to offer attractive conceptualizations of the personality of the entrepreneur and enlighten the plurality of its behaviours (grandclaude & nobre, 2018). on the other hand, corporate governance is a key factor of the enterprise performance and decision making (ndemezo & kayitana, 2018). but, there are several approaches to corporate governance, each of which fits well with a given type of entrepreneur, according to a configurationalcontingency approach (el kadiri boutchich, 2020). but the link between entrepreneur types and corporate governance is not highlighted, in particular via empirical studies (tribbitt, 2012). indeed, while several entrepreneur typologies have been constructed according to factors like psychological needs, risk and innovation, there is an abinternational entrepreneurship review ri e 8 | driss el kadiri boutchich sence of work on the entrepreneur typologies building in relation to corporate governance (salmony & kanbach, 2021). thus, this work seeks to fill this gap by establishing the relationship between the types of entrepreneur and the corporate governance approaches in order to build a new entrepreneur typology in harmony with corporate governance approaches adopted by the enterprises. at this level, the building of the above typology is motivated by the importance of corporate governance for performance improvement and decision-making (ndemezo & kayitana, 2018). in fact, the association of types of entrepreneur with governance allows adopting corporate and public strategies that ameliorate the entrepreneurship productivity, since the corporate governance is considered as a particular form of strategy (salepçioğlu & sarı, 2021). in addition to the gap filled, this work is interesting, since it uses correspondence multiple analysis, which is not widely employed in the field of social sciences. equally, the method used in this work adopts a configurational approach taking into account intra and inter-variable interactions. this configurational approach has an analogy with discriminating alignment hypothesis of williamson, which postulates that transactions differ in their attributes, in line with governance structures, which differ in their cost and competence (williamson, 1999). furthermore, this work highlights scientific methods to build ex-post typologies for entrepreneurs and updates the types of entrepreneurs list, which further legitimizes its interest. lastly, the presentation of this work in terms of types allows highlighting the complexity of the phenomena studied (grandclaude & nobre, 2018) and produces a mirror-effect for the enterprise to better recognize itself and make adequate decisions (savall et al., 2017). thus, the presentation of this work with reference to entrepreneur types contributes managerially and pedagogically to improve the performance of the enterprise (fayolle, 2012). this work is divided into five parts, in addition to the introduction. the first is devoted to the literature review. the second deals with the methodology, while the third is dedicated to the results. as for the fourth part, it is related to the discussion and finally, a general conclusion is subsequently drawn in the fifth section, which includes the response to the problematic, the implications of this work and the limitations, their justifications as well as the perspectives of this research. literature review the literature review deals with types of entrepreneurs, corporate governance approaches and relationship between the both. types of entrepreneurs several typologies have been established and recapitulated by woo et al. (1991), filion (2000) and especially by daval, et al. (2002) who built 36 typologies and proposed a related reading grid. after, other typologies of entrepreneurs have been built, such as that of vega and kidwell (2007) distinguishing social entrepreneur and business one and that of tang et al. (2008) identifying four types of entrepreneurs based on the degree of their ignorance and reluctance. it is equally a question of the typology of veena and nagaraja (2013), which differentiates male entrepreneur, and female entrepreneur as well as the typology of tarillon (2014) highlighting four types of entrepreneur-managers according to their representations of growth and governance. later, tessier-dargent (2015) refines the global entrepreneurship monitor typology, which distinguishes entrepreneur by necessity and entrepreneur by opportunity through a study of the effectual dimension of start-up processes. after, alexandre (2016) quoted 16 entrepreneur typologies. then, grandclaude and nobre (2018) elaborated three entrepreneur categories according to sociological attributes. in the same period, chen and chang (2018) identify four types of creative entrepreneurs, with regard to creativity and opportunity recognition. lastly, cannatelli et al. (2019) distinguished entrepreneur with a passion for products and entrepreneur passionate about growth. the main entrepreneur typologies are presented in table 1, in line with the literature review above and the typologies cited by daval et al. (2002) as well as alexandre (2016). elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 9 table 1. entrepreneur typology author date typology cantillon 1755 fixed income wage earners / non-fixed income wage earners schumpeter 1935 revolutionary entrepreneur / imitating entrepreneur cole 1942 empirical / rational / cognitive smith 1967 craftsman / opportunist collins and moore 1970 administrative entrepreneur / independent entrepreneur laufer 1975 innovator entrepreneur / growth-oriented entrepreneur / efficiency-oriented entrepreneur / craftsman entrepreneur standworth and curran 1976 artisan / classic/ manager miles et snow 1978 prospector / defender (follower) / analyzer (innovator) / reactor dunkelberg and cooper 1982 craftsman / growth-oriented / independent carland et al. 1988 entrepreneur / sme owner lafuente et salas 1989 craftsman / risk-oriented / family oriented / managerial marchesnay 1998 isolated, nomadic / notable / enterprising filion 2000 operator / visionary vega and kidwell 2007 business entrepreneur / social entrepreneur tang et al. 2008 true-believer / ignorant / practical / reluctant fourquet 2011 visionary / enthusiast veena and nagaraja 2013 male entrepreneur / female entrepreneur tarillon 2014 independent / collective / manager / self-centred tessier-dargent 2015 entrepreneur by necessity / entrepreneur by opportunity grandclaude and nobre 2018 growth-oriented / non-growth oriented/ moderate chen and chang 2018 constructionist / opportunist / designer / producer cannatelli et al. 2019 entrepreneur with passion for products / entrepreneur with passion for growth source: own study. corporate governance approaches a multitude of governance approaches can be utilized in enterprise, among which the following are retained: shareholder, partnership, cognitive, ethical, institutional, legal, economic and managerial. the shareholder approach gives priority to funders, considers them as the source of value creation and seeks to protect their interests by disciplining leaders or managers and to solve the agency problem. the partnership approach takes into account the contribution of all the actors of the organization, in the process of creation and distribution of the value. as for the cognitive approach, it considers that value derives from the ability of management to imagine, perceive and create new productive opportunities through innovation, coordination and learning (nordberg, 2018). concerning the ethical approach, it states that the organization must be governed according to moral principles and good conduct (mason & simmons, 2014). with regard to the institutional approach, it stipulates that governance is impacted by external institutional environment (ge et al., 2017) and enterprise specific institutional attributes such as trust and relational norms (bell et al., 2014). thus, the institutional approach differs from legal one, since the former relies on norms to protect shareholders and the parties in relation to them, while the second uses an obligatory model of company’s law, setting rules in order to protect the interests of shareholders, the company and the society (oecd, 2015). also, there is an economic efficiency approach to corporate governance, which consists of establishing a good match between the resources used and the results obtained in terms of corporate governance (goo, 2017). finally, there is the managerial approach to corporate governance, which is based on responsible managerial practices and strategies for better corporate governance (filatotchev & nakajima, 2014). relationship between entrepreneur types and corporate governance in this section entrepreneur is not dissociated from enterprise. in this way, several studies linked entrepreneur (or enterprise) types to corporate governance. for instance, zahra (1996) highlighted the 10 | driss el kadiri boutchich association between corporate governance and owner systems with its types of enterprises in terms of their level of entrepreneurship and the technological opportunities they have. then, hagen and alshare (2005) and tribbitt (2012) examined the impact of enterprise governance mechanisms on entrepreneurs. also, hung and mondejar (2005) found that corporate governance approach influences the behavior of the entrepreneur in the risk and innovation area. later, albu and mateescu (2015) showed that the impact of board independence and institutional ownership on entrepreneurship varies according to differences between types of entrepreneurs. furthermore, bartholomeusz and tanewski (2006) demonstrated that the difference between the family entrepreneur and the non-family entrepreneur has a significant impact on the structure of corporate governance. on other hand, khurshed et al. (2011) found that institutional block-holding is associated with directors’ ownership and board composition at governance level. also, omri et al. (2014) argued that governance based on ownership structure is associated with the enterprise innovation level. in the same vein, bertoni et al. (2014) show that enterprise age (young enterprises vs older ones) affects board independence for corporate governance. equally, calabrò and mussolino (2013) find that the relational norms trusts, as well as the board independence impact the enterprise internationalization level. finally, several other studies have examined the aforementioned relationships between entrepreneur types and corporate governance (li et al., 2020). research methodology it includes problematic-epistemological stance, typologies, variables and the data analysis method employed to carry out this study. problematic-epistemological stance the problematic of this research is articulated around the association between entrepreneur types and corporate governance approaches for identifying a new ex-post entrepreneur typology associated with the corporate governance approaches. the epistemological stance adopted is positivist using an exploratory analysis, which allows avoiding the formulation of hypotheses and the need for their confirmation or invalidation (el kadiri boutchich, 2020). it is characterised by objectivity and exogeneity reflected by the distanciation from the object of the study. in this way, a questionnaire was administered to 70 enterprises, of which only 63 agreed to fill it in 2020. the sample of 63 is composed by enough structured enterprises that can adequately respond to the questionnaire. the latter comprises questions from the data in table 3 (variables), to which are added some definitions of each type of entrepreneur and each governance approach. the respondent who is the entrepreneur need only to check the box that corresponds to his situation. typologies and variables two typologies are used in the field of entrepreneurship, ex-ante typology and ex-post typology. the first uses intuition, while the second is based on an empirical approach, which is articulated around three main methods: ideal type’s procedure, attribute reduction and aggregation kernel (grandclaude & nobre, 2018). other multidimensional methods can be used is this area like multiple correspondence analysis, which is employed in this work in order to identify the ex-post typology of entrepreneurs in relation with corporate governance. related to this study, three typologies are retained as ex-ante entrepreneur typologies. they are as below: 1. entrepreneur of entrepreneurial firm/ entrepreneur of non-entrepreneurial firm. 2. social entrepreneur / business entrepreneur. 3. entrepreneur by necessity/entrepreneur by opportunity. the first typology is determined from lexical analysis dashboard in table 2. elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 11 table 2. lexical analysis dashboard keyword frequency percentage growth-oriented 7 9.46 craftsman/artisan 5 6.76 independent 3 4.05 manager 3 4.05 opportunist 2 2.70 efficiency-oriented 2 2.70 risk-oriented 2 2.70 family-oriented 2 2.70 classic 1 1.35 innovator 1 1.35 moderate 1 1.35 product-oriented 1 1.35 source: sphinx software from data of table1. the table 2 distinguishes clearly entrepreneur of entrepreneurial firm (growth-oriented, independent, manager, opportunist, efficiency-oriented, risk-oriented and innovator) from entrepreneur of non-entrepreneurial firm (craftsman/artisan, family-oriented, classic, moderate and product-oriented). dealing with the two last typologies, they are retained because they are not sufficiently studied in empirical way (alexandre, 2016; daval et al., 2002). concerning the second typology, difference between social entrepreneur and business one is made according to the vision of prabhu (1999), by insinuating that the former create an economic surplus like the second, but through a social mission. in the same vein, parkinson and howorth (2008) argued that social entrepreneurs can be found in profitseeking businesses that have some commitment to helping society and the environment. lastly, about the third typology, entrepreneur by opportunity seeks good opportunities in the market to create or develop an enterprise, while entrepreneur by necessity starts or develops a business because there is no better or no other choice for him to avoid unemployment (mota et al., 2019). as for the typologies of governance approaches, the following three typologies are selected: 1. shareholder / stakeholder. 2. economic-managerial / legal. 3. behavioral (cognitive) / structural. the first typology is established on the basis of the targeted performance (financial performance versus overall performance). the second typology is built on the basis of the corporate governance control tool adopted. with respect to the third typology, it is constructed on the basis of corporate governance implementation; in this case the behaviours or structures. the approach based on structures for corporate governance implementation mobilizes both the shareholder approach and the stakeholder approach (dallago, 2002). related to the variables used in this work, they are synthesized in table 3 with their codes. the method used: multiple correspondence analysis multiple correspondence analysis establishes the correspondences between variables and modalities in a reduced representation space by extracting dimensions so that they have a maximum variance, which is achieved through the diagonalization of the product matrix of column profiles and row profiles. this diagonalization allows calculating the eigenvalues and therefore the eigenvectors (coordinates) as well as the explained inertia. it also highlights associations between modalities of variables to constitute homogeneous groups of variables or modalities, often via two dimensions that encompass the more relevant information. the multiple correspondence analysis in this work employs grouping method for discretization and variable principal for normalization. 12 | driss el kadiri boutchich table 3. entrepreneurial typologies and corporate governance approaches typologies entrepreneur typologies modalities corporate governance approaches typologies modalites typology 1 entrepreneur of entrepreneurial firm (coded 1) typology 1 shareholder (coded 1) entrepreneur of non-entrepreneurial firm (coded 2) stakeholder (coded 2) typology 2 social entrepreneur (coded 1) typology 2 economic-managerial (coded 1) business entrepreneur (coded 2) legal (coded 2) typology 3 entrepreneur by necessity (coded 1) typology 3 behavioral (coded 1) entrepreneur by opportunity (coded 2) structural (coded 2) source: own study. results and discussion results include quality of the multiple correspondence models, discrimination measures and associations between entrepreneur types and corporate governance approaches. after, a discussion of results is made. quality of the multiple correspondence model the quality of this model is evaluated via the rate of the variance explained and the cronbach’s alpha, which reflects the homogeneity of the modalities used in multiple correspondence analysis. the cronbach’s alpha is acceptable if it ranges from 0.6 to 0.8 for an exploratory study and 0.8 to 1 for a confirmatory one (ghewy, 2010). this quality is shown through the model summary, which reveals that the two dimensions retained restitute 81.1% of the information. this rate is very good, given that it is often underestimated in the multiple correspondence analysis (on the contrary of principal components analysis), because of the repetition of the data contained in the disjunctive table used by the multiple correspondence analysis. also, the consistency between the modalities is quite good as long as cronbach’s alpha exceeds 0.6, with mean value of 0.707. discrimination measures discrimination measures are presented in table 4. table 4. discrimination measures typologies dimension 1 2 entrepreneur typology 1 0.727 0.012 entrepreneur typology 2 0.007 0.889 entrepreneur typology 3 0.729 0.019 corporate governance approach typology 1 0.741 0.006 corporate governance approach typology 2 0,027 0.869 corporate governance approach typology 3 0,841 0.000 active total 3.071 1.796 per cent of variance 51.184 29.937 source: spss. discrimination measures indicate that entrepreneur typology 1, entrepreneur typology 3, corporate governance approach typology 1 as well as corporate governance approach typology 3 belong to the dimension 1, while entrepreneur typology 2 and corporate governance approach typology 2 elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 13 belong to the dimension 2. these results associated with the variable coordinates provided in table 5 allow establishing associations between entrepreneur types and corporate governance approaches. associations between entrepreneur types and corporate governance approaches discrimination measures with modality coordinates provided by spss allow establishing table 5. table 5. correspondences between entrepreneurial typologies and corporate governance dimensions modalities with negative coordinates modalities with positive coordinates d i m e n s i o n 1 entrepreneur typology 1 entrepreneur with entrepreneurial firm entrepreneur with non-entrepreneurial firm entrepreneur typology 3 entrepreneur by opportunity entrepreneur by necessity corporate governance approach typology 1 shareholder stakeholder corporate governance approach typology 3 structural implementation basis behavioural implementation basis d i m e n s i o n 2 entrepreneur typology 2 social entrepreneur business entrepreneur corporate governance approach typology 2 legal control tools economic-managerial control tools source: own study. with regard to the first dimension, entrepreneur of entrepreneurial firm is an opportunist entrepreneur, who favors the interests of shareholders (financial performance) and structural implementation basis at the corporate governance level. on the other hand, entrepreneur of non-entrepreneurial firm is an entrepreneur by necessity, who prioritizes the interests of stakeholders, (overall performance) and behavioral implementation basis for effective corporate governance. about the second dimension, it opposes social entrepreneur who uses legal control tools to business entrepreneur who utilizes economic-managerial control tools in the field of corporate governance. in definitive, the results allow highlighting a new entrepreneur typology, which comprises four entrepreneur types with regard to corporate governance approaches: structure-oriented shareholder; behaviour-oriented shareholder; legal control oriented and economic-managerial control oriented. related to the discussion, for associations between nature of the firm owned by the entrepreneur and others variables, it is argued that governance ownership structure is more developed in innovative enterprise and therefore in entrepreneurial firm (omri et al., 2014). in the same way, the structural implementation mechanisms to corporate governance are more advanced in entrepreneurial firm through innovation (belenzon et al., 2009) and growth orientation via r&d (tribbitt, 2012). in the similar way, growth, financial performance and therefore the shareholder approach to corporate governance are crucial aspects in the entrepreneurial firm (li et al., 2020). on the other hand, the entrepreneur of a non-entrepreneurial firm has great similarly with the entrepreneur by necessity insofar as both attach little importance to the growth of the firm (fairlie & fossen, 2018). in addition, the entrepreneur by necessity seems to be more social than the entrepreneur by opportunity according to this study. however, several studies refute this assertion, such as that of larsson and thulin (2018), which shows that the entrepreneur by necessity has a little interest in subjective well-being, that of giacomin, janssen, and guyot (2016) who states the entrepreneur by necessity is locked into himself because of the weakness of his human and social capital and his professional network and the study of tessier-dargent (2014) that indicates the entrepreneur by necessity perceives the social, political and economic environment as negative, which has a negative impact on his behaviour. but, tessier-dargent (2015), argued that the practice of entrepreneurship by necessity is differentiated according to individual and socio-economic contexts. in this way, the social character of entrepreneurs by necessity in this study can be explained by the fact that a great part of them is composed by people retiring through voluntary departure who continue to receive their full wages in addition to the voluntary departure grant, which has enabled them to create an enterprise under favourable conditions. 14 | driss el kadiri boutchich on another side, young and thyil (2014) demonstrated that corporate responsibility, which implies stakeholders and social aspects that entrepreneur by necessity prioritizes, is used by him as a strategy to counteract different contextual alias trough behavioural norms. in the same way, the entrepreneur by necessity favours governance based on behavioural control, since he does not have sufficient managerial potential to set up governance structures. in addition, the entrepreneur by necessity replaces the low importance given to its business activity by social aspects related to it (tessier-dargent, 2015; williams, 2007;). concerning the two last associations between entrepreneurship and corporate governance, social entrepreneurship employs a legal approach to associate social responsibility with corporate governance in order to avoid unethical behaviour in socially vulnerable economies (rahim, 2012). conversely, business entrepreneurship favours managerial tools like performance reporting, financial controls and systems of risk management (rigolini, 2013) and economic tools in terms of efficiency (goo, 2017) at the corporate governance level. conclusions the conclusion comprises the response to the problematic, theoretical implications, enterprise strategic implications, implications, public strategic implications as well as limitations, their justifications and perspectives of this work. response to the problematic as a response to the problematic of this research, this work highlighted four new entrepreneur types with regard to corporate governance: structure-oriented shareholder; behaviour-oriented shareholder; legal control oriented; economic-managerial control oriented. the first entrepreneur type favours the interests of shareholders and structures as basis of corporate governance implementation. the second entrepreneur type prioritizes the interests of stakeholders and behaviours for corporate governance implementation. the third entrepreneur type uses legal control tools to corporate governance, while the fourth entrepreneur type utilizes economic-managerial control tools at the corporate governance level. these entrepreneur types are determined through appropriate multidimensional method, with is multiple correspondence analysis. this method allows building these types in configurational manner. this method was applied on three typologies of entrepreneurs and three typologies of corporate governance approaches that are selected from lexical analysis performed in this work and literature review. finally, this method led to obtaining new types of entrepreneurs in relation to corporate governance from discrimination measures associated with the coordinates of the modalities of the six typologies integrated in the multiple correspondence analysis. in addition, since governance is an important factor of performance, the association of types of entrepreneurs with governance allows opting for adequate enterprise and public strategies. theoretical implications with regard to theoretical implications, this work encourages the elaboration on ex-post entrepreneurial typologies and based on empirical studies that highlight the complexity of entrepreneurial phenomena and improve the entrepreneur understanding (grandclaude & nobre, 2018). it equally leads to consider corporate governance as an inevitable intermediation between entrepreneurship and strategic decisionmaking on the one hand and between action and performance on the other hand (ndemezo & kayitana, 2018). finally, this work is likely to promote the specific strategic modelling based on corporate governance like sustainable strategy and strategy within a crisis context (salepçioğlu & sarı, 2021). enterprise strategic implications enterprise strategic implications are studied, since strategy is the essential factor of enterprise performance (islami et al., 2020). in this way, the new entrepreneur types are useful for trainers to adopt the most appropriate training strategies with regard to the management and governance style the elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 15 entrepreneur wishes to adopt (filion, 2000). at this level, according to global entrepreneurship monitor (2017), it should be noted that insufficient or inadequate training is one of the important factors of entrepreneurial failure. however, training strategies must be defined via coordination with the university and enterprises to give convincing results (galvão et al., 2018). also, the entrepreneur typology produces a mirror-effect for entrepreneurs to better recognize themselves and make the right strategic decisions (savall et al., 2017). in this direction, enterprises can choose the strategic model taking into account the corporate governance approach they adopt. so, the first entrepreneur type identified by this study with important corporate governance structures must perform more strategic change than the second entrepreneur type with weak ownership structures (brunninge et al., 2007). in the same vein, the first entrepreneur type is able to adopt an intensive growth strategy, while the second entrepreneur type opts for a gradual growth strategy (ramadani et al., 2020). in addition, it is plausible to take into account link between governance and strategy to identify some strategic types for enterprises. for instance, it is possible to use the mckinsey matrix, which crosses business strength (high, medium, low) and industry/market attractiveness (high, medium, low). in this regard, the second entrepreneur type has business strength in terms of low governance implementation costs thanks to its modest governance structures, but has low market attractiveness (giacomin et al., 2016). on the other hand, the first entrepreneur type incurs high governance costs because of its sophisticated governance structures but has high market attractiveness by operating in profitable market segments to cover governance implementation costs and to achieve a satisfactory performance (block & wagner, 2010). thus, it is possible to assert that the second entrepreneur type must adopt a selective strategy, while the first entrepreneur type has to opt for a leader strategy with intensive growth, according to the mckinsey matrix. also, the first entrepreneur type with an independent chairman of the board adopts a more diversified strategy for suppliers than the other entrepreneur types with a dependent chairman of the board (da-silva & black, 2005). in the same vein, in the field of the internationalization strategy, the first entrepreneur type tends to apply unrelated diversification thanks to developed governance structures, while the second entrepreneur type tends to opt for other forms of diversification due to the insufficiency of its governance structures (ritossai & bulgacov, 2009). furthermore, the third entrepreneur type who is a social entrepreneur can take advantage of his respect for social rules related to governance to adopt a national or international citizen strategy that will be supported by governments and social associations (forouharfar et al., 2019), while the fourth entrepreneur type can borrow from the two first entrepreneur types in the field of strategy. finally, the first type of entrepreneur, taking into account his expanded governance structures is able to adopt a causation strategy allowing a prediction and a control of the future, while the other entrepreneur types must go for an effectual strategy consisting of building the future according to the existing resources in the enterprise (tessier-dargent, 2015). public strategic implications currently, public strategy is primarily based on productivity in order to promote entrepreneurship, because entrepreneurial productivity leads to the country’s economic growth (bosma et al., 2018). at this level, the state can orient its entrepreneurship strategy to increase the entrepreneurship productivity expressed is terms of entrepreneurial firm-to-non-entrepreneurial firm ratio. thus, if this strategy tends to improve corporate governance quality and per capita gdp, the state must encourage the first entrepreneur type aforementioned. however, if this strategy seeks to benefit from small economy size in order to reduce unemployment, the state has to encourage especially the second entrepreneur type (fredström et al., 2020). moreover, it is argued that flexible strategy by the state in the areas of finance, labour market, education and training, as well as inter-enterprise institutions, encourages the creation of the first entrepreneur type (entrepreneurial firms), which prioritize shareholder approach and are productive (dilli et al., 2018). similarly, the state can adopt strategy of free entry into the market in order to promote entrepreneurial firms (mazzarol & reboud, 2020a). furthermore, another strategy to increase the productivity of entrepreneurship is to provide continuous training to entrepreneurs by necessity 16 | driss el kadiri boutchich on managerial innovation (sandström et al., 2018), which leads to the development of their governance structures (maizatul & shahril, 2011) and then to growing their productivity (ratten, 2021). in the same vein, the state can opt for the partnership strategy to improve entrepreneurship productivity via bring together universities and companies so that the two participate in a concerted manner in promoting r&d and innovation (el kadiri boutchich, 2021a), which can transform the three last entrepreneur types into an entrepreneur of the entrepreneurial firm and thus increase the productivity of entrepreneurship. for stimulating entrepreneurship productivity, besides the training, the government must ensure the financial support (bowen & de clercq, 2008) and financial stability (bjørnskov & foss, 2010) for the first and the fourth types. on the other side, the government must develop enterprise regulatory measures for the third type (de clercq et al., 2010) and socially supportive culture for the second type (stephan & uhlaner, 2010), since culture has a significant impact on entrepreneurship (bätz, & siegfried, 2021). however, two oppositions emerge concerning the above assertions. first, the entrepreneurship productivity, expressed in terms of aforementioned ratio, is not always reliable, since a study showed that innovation in entrepreneurial firms is negatively correlated with total factor productivity growth. thus, policy makers should put in place an alternative measure approach accordingly (el ghak et al., 2020). second, the encouragement of the first entrepreneur type (entrepreneurial firms), is not without problems because these can create economic and social risks in crisis period. in the same context, it is preferable to promote the second and the third entrepreneur types highlighted by this work, who are conservative entrepreneurs with social orientation and option for legal tools in support of their governance (mazzarol & reboud, 2020a). limitations, justifications and perspectives first, several entrepreneur typologies may not be integrated in this work. however, most established entrepreneur typologies are based on an intuitive approach or a methodology that does not allow the comparability of the results of these typologies (janssen, 2011). in this regard, this work uses an appropriate multidimensional empirical analysis, which enables to establish an entrepreneur typology in relation with governance approaches in order to improve enterprise performance. it is also admitted that some governance approaches have not been processed in this work such as stewardship approach or resource-dependence approach. but, the objective of this work is to establish an association between entrepreneur types and governance approaches via an approach oriented towards the methodology more than the exhaustive citation of entrepreneur types and governance approaches. second, associations of entrepreneur types with corporate governance approaches do not take into account the influence of time and events, which reduces the observed reality (messeghem & sammut, 2011). to overcome this problem, it is possible to build a cartographic space to visualize the transition states of associations between entrepreneur types and corporate governance approaches (grandclaude & nobre, 2018). in this way, to assess the transition impact from one state to another, it is appropriate to use the econometric event study method or other dynamic econometric methods for considerations of time (gilleskie, 2014). third, the problem of generalization of the results can be posed. in fact, the generalization of results depends on the sample size, its nature and the approach used to generate results. related to the sample size, it has to be greater. with regard to the nature of sample, even if the study took place in a single country, the international character of this work is not affected, since the literature review, discussion, implications and limitations as well as future research are international in nature. in addition, according to generic constructivism, empirical analysis in an exploratory analysis like this one is only a complement to the literature review (capelletti et al., 2018). in relation with the approach used to generate results, generalizing of these is a very difficult task. indeed, except for mathematical deduction and totalizing induction, the generalization requires the replication of the study in time and space and the absence of noise according to the mathematical theory of information (el kadiri boutchich, 2020). elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 17 as perspective, it is interesting to adopt hybrid forms of entrepreneurship and integrated approaches to corporate governance that serve the interests of shareholders and stakeholders simultaneously in the core strategy of the firm (world economic forum, 2020). it is equally interesting to associate to the four entrepreneur types, resulting from correspondences between entrepreneur types and corporate governance approaches, a dependent variable like entrepreneurship productivity to highlight the importance of each of the four entrepreneur types, from an appropriate multidimensional data analysis. in this way, it is commode to replace entrepreneurial firm-to-non-entrepreneurial firm ratio, which is very simplistic by a composite index of entrepreneurship productivity via a method that retains only entrepreneurial productive outputs such as adjusted data envelopment analysis (el kadiri boutchich, 2021b). moreover, there is a need for more empirical studies to verify the plausibility of associating the productivity of entrepreneurship with opportunism and innovation, and perhaps to replace these concepts with others such as achievement performance speed and responsiveness (fu et al., 2020). thus, the productivity of entrepreneurship can be associated with particular types of companies such as gazelle companies (mazzarol &reboud, 2020b). it is also interesting to take into account behavioural addiction to entrepreneurship as important factor of the productivity and success of the entrepreneurship (tshikovhi et al., 2021). lastly, another perspective, which is developed thanks to economy digitalization, consists of replacing corporate governance by platform governance in terms of three strategies: communitybased, cultural-based and content-based (fenwick et al., 2019). thus, the link between entrepreneurship and strategy can be established directly without going through corporate governance. this promotes strategic entrepreneurship. references albu, n., & mateescu, r.a. (2015). the relationship between entrepreneurship and corporate governance. the case of romanian listed companies. amfiteatru economic journal, 17(38), 44-59. alexandre, l. (2016). typologie des entrepreneurs, une approche par le genre. revue de l’entrepreneuriat, 15(34), 109-127. https://doi.org/doi:10.3917/entre.153.0109 aljazzazen, s. a. (2021). entrepreneurial ecosystem of luxembourg: empirical insights into barriers and stimuli based on gei data. international entrepreneurship review, 7(2), 43-53. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0702.04 bartholomeusz, s., & tanewski, g.a. (2006). the relationship between family firms and corporate. journal of small business management, 44(2), 245-267. https://doi.org/10.1111/j.1540-627x.2006.00166.x bätz, k., & siegfried, p. (2021). complexity of culture and entrepreneurial practice. international entrepreneurship review, 7(3), 61-70. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.05 belenzon, s., berkovitz, t., & bolton, p. (2009). intracompany governance and innovation. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1442968 bell, r.g., filatotchev, i. & aguilera, r.v. (2014). corporate governance and investors’ perceptions of foreign ipo value: an institutional perspective. academy of management journal, 57(1), 301-320. http://dx.doi.org/10.5465/amj.2011.0146 bertoni, f., meoli, m., & vismara, s. (2014). board independence, ownership structure and the valuation of ipos in continental europe. corporate governance: an international review, 22(2), 116-131. https://doi.org/10.1111/corg.12051 block, j.h., & wagner, m. (2010). necessity and opportunity entrepreneurs in germany: characteristics and earnings differentials. schmalenbach business review, 62, 154-174. https://doi.org/10.1007/bf03396803 bjørnskov, c., & foss, n. (2010). economic freedom and entrepreneurial activity: some cross-country evidence. in freytag, a. & thurik, r. (eds.), entrepreneurship and culture (pp. 201-225). springer. https://doi.org/10.1007/978-3-540-87910-7_10. bosma, n., content, j., sanders, m.,& stam, e. (2018). institutions, entrepreneurship, and economic growth in europe. small business economics, 51, 483-499. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0012-x bourdieu, p. (1972). esquisse d’une théorie de la pratique. précédée de trois études d’ethnologie kabyle. droz. 18 | driss el kadiri boutchich bowen, h. p., & de clercq, d. (2008). institutional context and the allocation of entrepreneurial effort. journal of international business studies, 39(4), 747-767. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400343 brunninge, o., nordqvist, m., & wiklund, j. (2007). corporate governance and strategic change in smes: the effects of ownership, board composition and top management teams. small business economics, 29, 295308. https://doi.org/10.1007/s11187-006-9021-2 calabrò, a., & mussolino, d. (2013). how do boards of directors contribute to family sme export intensity? the role of formal and informal governance mechanisms. journal of management & governance, 17(2), 363-403. https://doi.org/10.1007/s10997-011-9180-7 cannatelli, b., m. pedrini, m., & braun, m. (2019). individual-level antecedents of the entrepreneurial approach: the role of different types of passion in the italian craft brewing industry. international entrepreneurship and management journal, 15(4). https://doi.org/10.1007/s11365-019-00585-6 cappelletti, l., voyant, o., & savall, h. (2018). quarante ans après son invention : la méthode des coûts cachés. accra, 2(2), 71-91. chen, m.-h., & chang, y.-y. (2018). typology of creative entrepreneurs and entrepreneurial success. journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 12(5), 632-656. https://doi.org/10.1108/jec-07-2017-0041 dallago, b. (2002). corporate governance and governance paradigms. journal of economics and business, 5(2), 173-196. da-silva, w.m., & black, e.l. (2005). corporate governance strategy, and supply management performance: an empirical analysis of companies listed in sao paulo stock exchange. international law & management review, 2(1), 43-64. daval, h., deschamps, b., & geindre, s. (2002). proposition d’une grille de lecture des profils d’entrepreneurs. la revue des sciences de gestion, 32, 53-74. de clercq, d., danis, w.m., & dakhli, m. (2010). the moderating effect of institutional context on the relationship between associational activity and new business activity in emerging economies. international business review, 19(1), 85-101. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2009.09.002 dilli, s., elert, n., & herrmann, a.m. (2018). varieties of entrepreneurship: exploring the institutional foundations of different entrepreneurship types through ‘varieties-of-capitalism’ arguments. small business economics, 51, 293-320. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0002-z el ghak, t., gdairia, a. & abassi, b. (2020). high-tech entrepreneurship and total factor productivity: the case of innovation-driven economies. journal of the knowledge economy, 12, 1152-1186. https://doi.org/10.1007/s13132-020-00659-9 el kadiri boutchich, d. (2020). factors with significant impact on efficiency of research laboratories: case of the public university. quality & quantity, 54(4), 1317-1333. https://doi.org/10.1007/s11135-020-00987-7 el kadiri boutchich, d. (2021a). impact of ethics on research productivity in higher education. international journal of ethics education, 6, 253-271. https://doi.org/10.1007/s40889-021-00123-5 el kadiri boutchich, d. (2021b). research governance in public university: proposal of a composite index. journal of education, july. https://doi.org/10.1177/00220574211032582 el kadiri boutchich, d., & gallouj, n. (2022). the dark side of innovation in local authorities: influential typologies and impacted modalities. international journal of innovation science – ahead-of-print. https://doi.org/10.1108/ijis-08-2021-0159 fairlie, r.w., & fossen, f.m. (2018). opportunity versus necessity entrepreneurship: two components of business creation. iza dp no. 11258. http://ftp.iza.org/dp11258.pdf fayolle, a. (2012). entrepreneuriat. apprendre à entreprendre. dunod. fenwick, m., mccahery, j.a., & vermeulen, e.p.m. (2019). the end of ‘corporate governance’: hello ‘platform’ governance. european business organization law review, 20, 171-199. https://doi.org/10.1007/s40804019-00137-z filatotchev, i., & nakajima, c. (2014). corporate governance, responsible managerial behavior, and corporate social responsibility: organizational efficiency versus organizational legitimacy? academy of management perspectives, 28(3), 289-306. https://doi.org/10.5465/amp.2014.0014 filion, l.j. (2000). six types de propriétaires-dirigeants de pme. revue organisations et territoires, 9(1), 5-16. elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 19 forouharfar, a., rowshan, s.a., & salarzehi, h. (2019). social entrepreneurship strategic grid: visualizing class fication, orientation and dimensionality in the strategic paradigms of governmental-scale social entrepreneurship (a literature-based approach). cogent business & management, 6(1). https://doi.org/10.1080/23311975.2019.1644714 fredström, a., peltonen, j., & wincent, j. (2020). a country-level institutional perspective on entrepreneurship productivity: the effects of informal economy and regulation. journal of business venturing, 36(5). https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2020.106002 fu, k., wennberg, k., &. falkenhall, b. (2020). productive entrepreneurship and the effectiveness of insolvencylegislation: a cross-country study. small business economics, 54, 383-404. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0040-6 galvão, a., ferreira, j.j., & marques, c. (2018). entrepreneurship education and training as facilitators of regional development: a systematic literature review. journal of small business and enterprise development, 25(1), 17-40. https://doi.org/10.1108/jsbed-05-2017-0178 ge, j., stanley, l.j., eddleston, k., & kellermanns, f.w. (2017). institutional deterioration and entrepreneurial investment: the role of political connections. journal of business venturing, 32(4), 405-419. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2017.04.002 ghewy, p. (2010). guide pratique de l’analyse de données, avec applications sous ibm spss statistics et excel, questionnez, analysez… et décidez.” de boeck. giacomin, o., janssen, f., & guyot, j.l. (2016). entrepreneurs de nécessité et d’opportunité : quels comportements durant la phase de création ? revue de l’entrepreneuriat, 15(3-4), 181-204. gilleskie, d. (2014). dynamic models: econometric considerations of time. in anthony j. culyer (ed.), encyclopedia of health economics, vol. 1 (pp. 209-216). elsevier. doi : 10.1016/b978-0-12-375678-7.00721-5 global entrepreneurship monitor. (2017). gem morocco 2017 report. https://www.gemconsortium.org/economy-profiles/morocco-2 goo, s.h. (2017). an economic efficiency approach to reforming corporate governance: the case of multiple stakeholder boards. asian journal of law and society, 4(2), 387404. https://doi.org/10.1017/als.2017.10 grandclaude, d., & nobre, t. (2018). approche sociologique et typologique des logiques de croissance de l’entrepreneur. revue internationale p.m.e, 31(2), 161-200. hagen, a., emmanuel, t., & alshare, k. (2005). major determinants of entrepreneurship in mid-size companies: empirical investigation. in: southwest decision sciences institute, 2005 conference proceedings (pp.468478), dallas, usa, 3-4 march. hung, h., & mondejar, r. (2005). corporate directors and entrepreneurial innovation: an empirical study. the journal of entrepreneurship, 14(2), 117-129. https://doi.org/10.1177/097135570501400203 islami, x., mustafa, n., & topuzovska latkovikj, m. (2020). linking porter’s generic strategies to firm performance. future business journal, 6(3). https://doi.org/10.1186/s43093-020-0009-1 janssen, f. (2011). entreprendre : une introduction à l’entrepreneuriat. de boeck supérieur. khurshed, a. , lin, s., & wang, m. (2011). institutional block-holdings of uk firms: do corporate governance mechanisms matter? the european journal of finance, 17(2), 133-152. https://doi.org/10.1080/13518471003638658 mason, c., & simmons, j. (2014). embedding corporate social responsibility in corporate governance: a stake-holder systems approach. journal of business ethics, 119(1), 77-86. https://doi.org/10.1007/s10551-012-1615-9 larsson, j.p., & thulin, p. (2019). independent by necessity? the life satisfaction of necessity and opportunity entrepreneurs in 70 countries. small business economics, 53, 921-934. https://doi.org/10.1007/s11187-0180110-9 li, h., terjesen, s. & umans, t. (2020). corporate governance in entrepreneurial firms: a systematic review and research agenda. small business economics, 54, 43-74. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0118-1 maizatul, a. m., & shahril, e.i. (2011). governance structure and the creativity and innovation process. the international journal of interdisciplinary social sciences: annual review, 6(1), 231-238. doi: 10.18848/18331882/cgp/v06i01/51999 mazzarol, t., & reboud, s. (2020a). adoption and diffusion of innovation. in: entrepreneurship and innovation. springer texts in business and economics. springer. https://doi.org/10.1007/978-981-13-9412-6_6 20 | driss el kadiri boutchich mazzarol, t., & reboud, s. (2020b). entrepreneurship as a social and economic process. in: entrepreneurship and innovation. springer texts in business and economics. springer. https://doi.org/10.1007/978-981-13-9412-6_1 messeghem, k., &. sammut, s. (2011). l’entrepreneuriat. cormelles-le-royal : ems. mota, a., braga, v., & ratten, v. (2019). entrepreneurship motivation: opportunity and necessity. in: ratten v, jones, p., braga, v. & marques, c. (eds.), sustainable entrepreneurship. contributions to management science. springer, cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-12342-0_8 ndemezo, e., & kayitana, c. (2018). corporate governance, corporate entrepreneurship and firm performance: evidence from the rwandese manufacturing industry. indian journal of corporate governance, 11(2), 103121. https://doi.org/10.1177/0974686218806715 nordberg, d. (2018). edging toward ‘reasonably’ good corporate governance. philosophy of management, 17, 353-371. https://doi.org/10.1007/s40926-017-0083-9 oecd. (2015). recommendation of the council on principles of corporate governance. https://legalinstruments.oecd.org/en/instruments/oecd-legal-0413 omri, w., becuw, a., &. mathe, j.c. (2014). ownership structure and innovative behavior: testing the mediatory role of board composition. journal of accounting in emerging economies, 4(2), 220-239. https://doi.org/10.1108/jaee-07-2012-0033 parkinson, c., & howorth, c. (2008). the language of social entrepreneurs. entrepreneurship & regional development, 20(3), 285-309. https://doi.org/10.1080/08985620701800507 prabhu, g.n. (1999). social entrepreneurial leadership. career development international, 4(3), 140-145. https://doi.org/10.1108/13620439910262796 rahim, m.m. (2012). corporate governance as social responsibility: a meta-regulation approach to raise social responsibility of corporate governance in a weak economy. in s. boubaker & d.k.nguyen (eds.), board directors and corporate social responsibility (pp. 145-166). palgrave macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230389304_8 ramadani, v., memili, e., palalic, r., &. chang, e.p.c. (2020). strategic management in family business. in v. rama-dani, e. memili, r. palalic, &. e.p.c. chang (eds.), entrepreneurial family businesses: innovation, governance, and succession (pp. 43-53). springer. ratten, v. (2021). entrepreneurial innovation. strategy and competition aspects. springer singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-16-4795-6 rigolini, a. (2013). corporate entrepreneurship and corporate governance: the influence of board of directors and owner identity. milan: mcgraw-hill. ritossai, c.m., & bulgacov, s. (2009). internationalization and diversification strategies of agricultural cooperatives: a quantitative study of the agricultural cooperatives in the state of parana. brazilian administration review, 6 (3). http: //dx.doi.org/10.1590/s1807-76922009000300003 salepçioğlu, a., & sarı, b. (2021). investigation of strategic human resources activity in corporate governance practices: a research with artificial neural networks. journal of transnational management, 26(2), 18-138. salmony, f.u., & kanbach, d.k. (2021). personality trait differences across types of entrepreneurs: a systematic literature review. review of managerial science, 16, 713-749. https://doi.org/10.1007/s11846-021-00466-9 sandström, c., wennberg, k., wallin, m.w., & zherlygina, y.(2018). public policy for academic entrepreneurship initiatives: a review and critical discussion. journal of technology transfer, 43, 1232-1256. https://doi.org/10.1007/s10961-016-9536-x savall, h., péron, m., zardet, v., & bonnet, m. (2017). socially responsible capitalism and management. roudledge. tshikovhi, n., dziike, f., & moyo, s. (2021). restarting for the thrill: behavioural addiction to entrepreneurship. international entrepreneurship review, 7(3), 37-46. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0703.03 stephan, u., & uhlaner, l. m. (2010). performance-based vs socially supportive culture: a cross-national study of descriptive norms and entrepreneurship. journal of international business studies, 41(8), 1347-1364. https://doi.org/10.1057/jibs.2010.14. tang, j., tang, z, zhang, y., & li, q. (2008). the impact of entrepreneurial orientation and ownership type on firmperformance in the emerging region of china. journal of developmental entrepreneurship, 12(4), 383397. doi: 10.1142/s108494670700073 elaborating on a new entrepreneur typology from the corporate governance perspective | 21 tarillon, c. (2014). les représentations des dirigeants en matière de croissance et de gouvernance à l’origine destrajectoires de start-up. thèse de doctorat en sciences de gestion. université de grenoblefrance. tribbitt, m.a. (2012). the moderating role of environment on the relationship between corporate governance and corporate entrepreneurship.” phd: drexel university. veena, m., & nagaraja, n. (2013). comparison of male and female entrepreneurs – an empirical study. international journal of engineering and management research, 3(6), 138-143. vega, g., & kidwell, r.e. (2007). toward a typology of new venture creators: similarities and contrasts betweenbusiness and social entrepreneurs. new england journal of entrepreneurship, 10(2), 15-28. https://doi.org/10.1108/neje-10-02-2007-b002 williams, c. (2007). de-linking enterprise culture from capitalism and its public policy implication. public policy and administration, 22(4), 461-474. https://doi.org/10.1177/0952076707081590 williamson, o.e. (1999). strategy research: governance and competence perspectives. strategic management journal, 20(12), 1087-1108. https://doi.org/10.1002/(sici)1097-0266(199912)20:12<1087::aidsmj71>3.0.co;2-z woo, c.y., cooper, a.c., & dunkelberg, w.c. (1991). the development and interpretation of entrepreneurial typologies. journal of business venturing, 6, 93-114. https://doi.org/10.1016/0883-9026(91)90013-4 world economic forum. (2020). integrated corporate governance: a practical guide to stakeholder capitalism for boards of directors.http://www3.weforum.org/docs/wef_integrated_corporate_governance_2020.pdf young, s., & thyil, v. (2014). corporate social responsibility and corporate governance: role of context in international settings. journal of business ethics, 122, 1-24. https://www.jstor.org/stable/42921413 zahra, s.a. (1996). governance, ownership, and corporate entrepreneurship: the moderating impact of industrytechnological opportunities. the academy of management journal, 39(6), 1713-1735. https://doi.org/10.2307/257076 22 | driss el kadiri boutchich author driss el kadiri boutchich professor-researcher at the higher school of technology, mohammed first university, morocco. he is also director of the research laboratory in management and development of enterprises and organizations. he has a phd in applied economics and a graduate degree in management techniques. he is a reviewer in several international journals including scopus indexed journals. finally, he is the author of several scientific works in french and in english in journals including scopus indexed journals, book chapters and proceedings. correspondence to: prof. dr driss el kadiri boutchich, higher school of technology, mohammed first university, morocco, e-mail: d.elkadiriboutchich@ump.ma orcid http://orcid.org/0000-0002-5824-4441 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed increasing the value of this article. the author would like to express his gratitude to the enterprises that contributed to this work by completing the questionnaire that was administered to them. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 4.5-269-kleban s u g g e s t e d c i t a t i o n : kleban, y. (2016). health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 269-282. health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development yuliia kleban lviv institute of economics and tourism accounting and economics faculty head of the department of international economics and investments 8 mentsynskyi street, 79007 lviv, ukraine e-mail: yuliia.kleban@gmail.com abstract: modern economic development is highly dependent on sustainable community development. in ukraine, the tourism sector is one of the driving forces of economic development. the main aim of the paper is to study health recovery tourism in ukraine, on the case of creating social enterprises in a health resort network. the paper is oriented on the managerial and value creation issues. the aim is to describe the business idea of a health resort (lviv region of ukraine) as an innovative economic agent with social goals and value added to the local community in general and on the example of three existing spas. taking into consideration the amount of tourists in lviv region and the key indicators of small businesses in the sector, the social enterprise is an alternative to the forprofit entities. the study findings suggest that starting the social enterprise in health resort services may become a good practice for the local development strategies. the health resort social enterprise may add value to the lviv region by supporting the employment of local population and social value provision to groups of the society. the main contribution of the paper is in applying the social entrepreneurship model in the sector of health resort services. as the current political and social issues and problems in ukraine are concerned, the non-profit entity project has potential for implementation. keywords: tourism sector; social enterprise; local development; health resort services; non-profit entities; value creation; modelling jel codes: z32, i19, o18 1. introduction economic development in ukraine is currently dependent on the regional policy. the national state authorities consider effective regional and local development policies as an instrument for the short and the long-run welfare promotion. the regional differences among the administrative entities called oblast in ukraine have proven to affect the economic and social well-being. new development strategies need to be integrated with local assets, competitive advantages and opportunities. 270 yuliia kleban regional investment promotion and entrepreneurship development efforts must result from and help achieve national and regional economic and social development goals. strong regional disparities and resulting economic and social implications can hamper or delay the implementation of reforms and sector policies. rapid restructuring can exacerbate traditional regional gaps (e.g. between urban and rural regions) and create new disparities. a design of a regional development policy should even out the regional unbalances in the transition, define policies and tools that tackle the different structural problems. there is high probability that interventions at a city or regional level can enhance the beneficial impacts of the macro changes and the higher tier policies. the capacity of cities and regions to develop and implement effective development strategies become vital to harnessing indigenous strengths, contributing to national growth and levelling regional disparities. the tourism sector in ukraine can become one of the significant drivers of regional development and social value creation in industrial and post-industrial countries in the 21st century. the potential challenges of this sector is the negative impact on the local environment of local identity. thus, the tourism sector policy in terms of regional development has to be coordinated with the long-run regional development strategies. pursuing sustainable regional development in the tourism sector will mean the search of an effective competitive advantages of the location and appropriate quality of the applied solutions. nowadays there is a high demand on the social issues of the communities. often the members of society are expressing their need to balance commercial and social values. private sector agents are expected to act more socially responsible towards society and the environment. communities can now develop business ideas that answer local needs, help provide vital services and support vulnerable groups. this is a new way for communities themselves to provide goods and services in response to people’s needs and to improve the quality of life for others (angove, 2007). innovative entities such as social enterprises not only provide employment, but also engage motivated workforce invaluable work to tackle real needs in the community. a survey of social enterprises undertaken by the small business service in 2005 reported that in 17 % of social enterprises’ primary aim was to help the environment; 34% aimed to help both the environment and people by providing employment, goods or services and 49% aimed to specifically help people (survey of social enterprise across the uk, 2005). the main aim of the paper is to study health resorts activities in ukraine and their role in the tourism sector. three existing spas are described along with identification of existing opportunities for further growth. it positions social enterprises in the health resort network as a tool of the tourism product provision and as means of additional value creation for the local community. it aims to promote the business idea of a health resort in lviv region of ukraine as an innovative economic agent with social goals and value added to the local community. health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 271 2. social enterprise as an innovative business model there are several models describing the social enterprise from different points of view. current paper aim was to study the managerial and value creation issues. in the paper, the idea was to develop more the possibilities of the social entrepreneurship on the regional level. the model pcdo is a central to describe the model of the health resort social enterprise. the pcdo (people, context, deal and opportunity) is a management-focused model of the entrepreneurship presented by sahlman (teo & tan, 2013). the model developed in 1996 explains the four interdependent components and their role for the management according to different situations (figure 1). figure 1. people, context, deal and opportunity (pcdo) framework source: austin et al. (2006). a group of authors (austin et al., 2006) has elaborated the application of pcdo framework for the social enterprises. the elaboration of the sahlman’s pcdo model was for the purpose to study the interdependency of the people, context, deal, and opportunity, which the entrepreneur must recognize and manage accordingly in different situations. in the pcdo model, the managerial ability of the entrepreneur is critical and is the key determining factor of success and progress of the entrepreneurial venture. the opportunity and the context (figure 1) together form the scope of the opportunities for the social entrepreneur. opportunity is a desired future state that is different from the present and the belief that the achievement of that state is possible. opportunities in the social sectors require the investment of scarce resources with the hope of future returns (austin et al., 2006). the authors of the pcdo model consider as well the external context. they define it as factors affecting the nature and outcome of the opportunity, but are outside the control of management. there are several components of the external context which are the macroeconomic, the tax and regulatory, and the socio-political environment(austin et al., 2006). 272 yuliia kleban one should understand the role and goal of the human resources in the social enterprise building. the key suppliers, customers, competitors, and talent are required to create the organization. others should also recognise the social entrepreneur for the reputation and capabilities to gain the trust from others who will be willing to work with and invest in them. social entrepreneurs are seeking to attract resources for the social good, rather than for financial returns. thus, they rely on a robust network of contacts that will provide them with access to funding, board members, and management and staff, among other resources. a social entrepreneur must be skilled at managing a wider diversity of relationships with funders, managers, and staff from a range of backgrounds, volunteers, board members, and other partners. deals are mutually beneficial contractual relationships between the entrepreneurial venture and all resource providers (austin et al., 2006). social entrepreneurs are seeking investors to provide financial resources, as well as skills and talent to help them generate a return on their investments, whether financial or social. the sources of talent, contacts, capital, and amounts raised are of primary concern for both types of entrepreneurs. other models attempt to explain more in details the social enterprise and its features. among such models, authors name the model of guclu, dees, and anderson from the centre for the advancement of social entrepreneurship and the social entrepreneurship framework of the three authors austin, stevenson and wei-skillern of harvard university (the modification of the discussed model) (kickull & lyons, 2012). value chain creation is a model that helps to analyse specific activities through the firm’s activities in creating value and the competitive advantages. the model may be a tool to identify or distinguish the traditional businesses and social enterprises, and with the framework, it can help in creating the value of social enterprise. it enables the identification of different values collected with the value chain creation model in contrasting these two business models. the term ‘social enterprise’ came into use in the 1980s, as an attempt to differentiate traditional, purely non-profit, charitable organizations from socially-oriented organizations that venture into revenue-generating activities (defourny & nyssens, 2010). while scholars have advanced many definitions of social enterprise, social enterprises essentially refer to the range of organizations that operate for a social purpose. the difference between a social enterprise and a purely forprofit business enterprise, and in some cases, from a charity is often not obvious. there are social enterprises that behave like for-profit business enterprises, while others enclose qualities more of charities than business enterprises. although the agreeable and widely accepted view that, there is a conceptual gap in establishing clear distinctions among the three organizational forms (teo & tan, 2013).social entrepreneurs may share similar characteristics to the for-profit ones such as efficiency, dynamism, innovativeness, high performance and economic sustainability (austin et al., 2006). health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 273 social entrepreneurs are innovators who use their ideas and different resources for troubleshooting in the social sector. the differences between the social enterprises charity organizations and traditional business are in the table 1. table 1. the key features differentiating social enterprise from charity organisations and traditional business social enterprises charity organisation traditional business social oriented structure social oriented structure commercial oriented structure no dependence on the external financing; initial capital is needed only dependence on the external financing, donors, grants no dependence on the external financing; initial capital is needed only revenue is gained from its activities, which are aimed at troubleshooting of some specific social problems receives grants, donations, which are aimed at troubleshooting of some specific social problems revenue is gained from its activities, which are aimed at maximising the profit profit is reinvested no profit profit is distributed among the shareholders source: own elaboration. social enterprises are entities that solve social problems based on self-finance, innovations and sustainability. there are some main characteristics of this type of firms. they are the following: 1. social influence as means solving or softening some specific social problem or need; 2. innovation as new ways of solving old problems or new ones, new views on things; 3. self-financing as a financial sustainability and independence from external financing or grants; 4. replicability as the ability to apply the same model and approaches in different location and in other social environment. the main principles of a social enterprise are: 1. mutual ownership of the members and distribution of the shares with the enterprise; 2. membership is according to the charter; 3. democratic decision-making; 4. revenues invested within the entity or in external social or ecological projects; 5. the entity is receiving both the revenues and the grants; 6. the commercial, social and ecological outcomes assessed by the financial and social audit; 7. the goal is the social welfare, not the private one. according to the surveys, the share of the social enterprises in europe is around 10%, representing nine million full-time jobs. the european policy towards this type of economic agents is loyal and the european commission has established 274 yuliia kleban a social economy unit in the directorate general for industry (iff research, 2005). 3. potential of lviv region the tourism sector of ukraine is one of the sectors that possess potential for further economic development, employment and regional development (figure 2). the number of foreign tourists in lviv region was fluctuating considerably from 34591 in year 2003 to 19033 in year 2012 and to 2015 in year 2014. thus, the region has prospects for becoming a tourist destination. the lack of appropriate promotion of tourism services results both in the low trends during last 10 years (figure 2) and negative impact on local areas and communities’ activities. figure 2. number of foreign tourists in lviv region during last 14 years source: adapted from regional statistics lviv. there is a small amount of businesses in tourism sector in lviv region (table 2). during the last 4 years the number of business decreases from 1038 in 2010 to 794 in 2014. the share of the payroll expenses is around one third to the total sales. table 2. the key information about the small enterprises in sector of tourism in lviv region year number of enterprises number of employed persons number of hired persons payroll expenses (mln uah) total sales (mln uah) 2010 1038 6574 6325 82.6 243.3 2011 854 6501 6267 102.3 268.1 2012 789 5390 5213 107.3 322.3 2013 825 4878 4577 99.5 288.2 2014 794 4500 4161 95.2 315.6 source: adapted from regional statistics lviv recently, development of small scale entrepreneurship in the regions of ukraine helps to revive business. it is an opportunity to encourage people to work and implement changes, to increase social resources of the region with the help of 23759 27690 31767 34591 32020 11233 8427 9478 14062 9306 9894 12955 19033 16162 2015 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000 40 000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 275 development of a small scale entrepreneurship, farming, cooperatives and different forms of self-organization. according to data, there were 96 enterprises in tourism of lviv region as selfemployed forms (table 3). there was a substantial increase in the number of the provided service to foreigners from 73 in 2011 to 1256 in 2013 and that is around 17 times more. the private businesses that may be in form of social enterprises are the entities that possess the opportunities for the employment in the region and the attraction of foreigners. for instance, the tourism services provided for the foreigners in 2013 is 10% or 7 million uah. table 3. the key features of individual enterprises in ukrainian tourism sector indicators 2011 2012 2013 2014 total number 96 131 129 92 average amount of employed persons 46 64 89 53 revenue (mln uah) 4.41 17.57 9.7 7.84 number of provided tourism services: 5067 7051 12032 7980 including foreigners 73 537 1256 307 including foreigners (%) 1.44 7.62 10.44 3.85 amount of provided tourism services (mln uah): 29.39 42.99 79.71 75.96 including foreigners 0.69 2.84 7.44 1.13 including foreigners (%) 2.35 6.61 9.33 1.49 source: adapted from state statistics. the total number of legal entities in lviv tourism sector is higher respectively to the self-employed (table 4). such tourism entities provide the majority of the services and raise higher revenues. during the 2011-2014 years, the tourism business has faced a trend of decline. the number of foreign customers decreased significantly from 6500 persons in 2012 to 864 in 2014 or by 87%. taking into consideration the previous years, there are available opportunities for the tourism services delivery including those aimed at foreign customers. table 4. the key features of legal entities (enterprises) in ukrainian tourism sector indicators 2011 2012 2013 2014 total number 134 148 143 143 average amount of employed persons 627 679 757 654 revenue (mln uah) 109.65 159.15 219.00 166.91 number of provided tourism services: 49170 58889 75060 52947 including foreigners 6332 6500 4334 864 including foreigners (%) 12.88 11.04 5.77 1.63 amount of provided tourism services (mln uah): 128.89 162.77 227.46 330.73 including foreigners 16.58 18.76 25.82 4.73 including foreigners (%) 12.86 11.53 11.35 1.43 source: adapted from state statistics. 276 yuliia kleban the involvement of the tourism industry such as hotel accommodations, leisure services and health resorts, can also be a target for entrepreneur to create social enterprise cooperation while establishing and growing their businesses. such innovative model in lviv region of ukraine may generate a new level of social economy adapting to the consumers’ expectations and gaining social benefits for the local society. the potential for tourism services is based on the location and efficient branding of lviv as a cultural and european centre in ukraine. thus, health care services such as health resorts that provide rehabilitation and spa, in combination with the social goals may be a profitable business model. according to the current information, the available resources in the health resort entities are applied only per 50% (table 5). table 5. the key information about the health resorts in lviv region and ukraine indicators 2011 2014 lviv region ukraine lviv region ukraine applied health resorts potential (%) 0.53 0.25 0.49 0.46 employed persons (thousands) 9.06 94.62 7.37 51.12 employed doctors (thousands) 0.52 4.82 0.33 2.05 customers (thousands) 231.03 2639.11 170.83 1463.84 foreign customers (thousands) 37.77 355.90 9.00 22.77 revenue from provided services (mln uah) 749.04 6869.94 690.91 3084.87 revenue from rooms (mln uah) 15.42 981.70 15.57 168.48 revenue from total tour (mln uah) 697.37 5547.93 648.30 2739.84 revenue from additional services (mln uah) 36.25 340.30 27.05 176.55 operational costs (mln uah) 632.46 9298.05 541.36 2868.98 costs of materials (mln uah) 278.03 3469.18 240.20 1303.64 payroll costs (mln uah) 159.44 3145.81 151.77 742.81 depreciation (mln uah) 59.05 603.25 32.10 161.89 total costs (mln uah) 1128.98 16516.29 965.43 5077.32 source: adapted from state statistics. 4. health resorts as social enterprise: study of three spas there is a growing demand for medical services tourism. the experts are assuming that around 50-70% of the health services are delivered to the foreign patients. there are a few ukrainian health spas worth considering for tourists. the two most popular ukraine health spas are morshyn and truskavets. shidnytsia health resort is more local customers oriented. the infrastructure is not sufficient for the foreigners to arrive to shidnytsia. truskavets is the largest and the most international one. the three ukrainian spas offer mud baths, natural springs, specialized diets, physical exercise, massages, jacuzzis, etc. the visitors usually find that ukraine's spas are high quality and affordable. health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 277 health resort may become the entities that run a responsible business. creating the social enterprise in sector of health resorts for a social purpose will generate social value while operating with the financial discipline, innovation and determination of a private sector business in the region. the motivation for health resort social entrepreneurs is the high demand in the sector of health tourism nowadays in europe due to the ageing population and the need for medical treatment. there are several health resort areas in western ukraine, which may provide good price/quality recovery medical services. the model of creation social enterprises in health resorts sector may be a part of the cooperation programs within the carpathian euro region. the approach was to model three different health resort social enterprises in main recovery health services regionstruskavets, morshyn and shidnytsia (figure 3). figure 3. the location of the three towns truskavets, morshyn and shidnytsia source: google maps. truskavets is among the most advanced health resorts in the country. most of the services provided by the commercial hotels are pools, saunas, steam baths, massages and salt caves. the main advantage of this area are large reserves of underground mineral waters that are rich in hydrocarbons, magnesium, and calcium and petroleum carbons. such a combination of the location and natural resources holds potential to attract a major hotel and medical development to the region where businesses enjoy special tax breaks. the region and town of truskavets have been developing considerably during the euro 2012 championship preparation period. the resort is located 100 km south from lviv and 90 km from the western border. another popular spa resort, morshyn is famous for its healing waters, which contain such minerals as iron, iodine, dissolved oxygen, bromine, and magnesium. however, morshyn offers many of other treatments as well, including simple massages and mud baths to exercise routines and specialized diets. 278 yuliia kleban following the podo model, the market failures in the ukrainian regions are the external context of the social enterprises creation in ukraine. there are several prerequisites for a social entrepreneurship as the following: 1) the state authorities are unable to solve all the social problems; 2) traditional business entities are not receiving good spurs to join the social programs; 3) traditional business and state representatives are searching for commercial and political benefits respectively. as the grant programs are decreasing, social entrepreneurship is a good option for the third sector of the economy. the social entrepreneur may be as a person able to compete with traditional businesses. thus, there is a significant room for the social enterprises development in ukraine. nowadays there is a tendency of the charitable funds to appear in many locations in ukraine as reaction to the military conflict needs. there were 10 thousand of charitable funds in the end of october 2014 and 15 thousand in the february 2015. the problem of creating social enterprises in ukraine is that the founders overestimate the role of grants as a form of funding compared to other resources. the fact of raising financing in other forms requires business profit-oriented approach that consequently will lead to efficient activities of social entrepreneur. the grant technique of investments results in a low level of motivation among the staff to implement the goals and social ideas of the entity. the social entrepreneurship in tourism industry is a new phenomenon in ukraine. the perception of tourism as a sector for receiving profit poses obstacles for the probability of creation of non-profit entities. in case of ukraine, the innovative approach that is guaranteed by the social enterprise creates both monetary, well-being and social value. the latter one is discussed often in the context of regional policy. applying the podo model for the case of health resorts in lviv region requires understanding the market forces. the opportunities and the context elements of the model in case of ukraine and lviv region may be a good source of financing for the social enterprise and the demand for the social value from the society. such source is the sector of the it services. there is already voluntary project that is designed to provide free courses for the ex-military persons who are not able to find employment. the project is not jet formed as a social enterprise. the social enterprises in truskavets and in morshyn are modelled as health resorts, rehabilitation and training centres for the participants of ato (antiterrorist operation). the health services are designed for physical rehabilitation. the training services are the additional and voluntary activities for the new competencies of the soldiers for their future employment. the idea of the project is to run already proved type of business with some extra options like training courses. the social enterprise in shidnytsia is a model of the entities that makes profit for the infrastructure objects building in the area of the small town. the idea of the project is to run already proved type of business with extra option in terms of the profit allocation. the social enterprise uses the strategy of buying only local food health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 279 for consumption in the health resorts, e.g. the distance has to be not more than 35 kilometres. the data of the clients of the modelled social enterprises is taken based on the previous information about the amount of the persons who have travelled to the three locations in the years. such information is provided in the table 3. table 6. the amount of customers at the spa resorts truskavets, morshyn and shidnytsia years amount of clients of the spa resorts (in thousand) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2016* 2017* boryslav (shidnytsia area) 1.8 2.0 2.2 2.3 2.2 2.2 2.4 3.2 4.3 morshyn 39.9 44.5 47.9 50.5 49.9 42.5 46.3 68.9 91.9 truskavets 159.2 164.7 158.6 171.1 159.8 150.0 135.1 235.4 313.8 total market force 2205.9 2217.2 2215.7 2231.8 2220.9 2204.7 2194.8 3319.5 4426.0 source: adapted from regional statistics lviv; * estimated by author. the findings show that the trend in the service consumption is relatively low. the stable small amount of tourists in the area of shidnytsia health resorts is the result of the lower standards of both accommodation and staff. but the region has an attractive location near the mountains. following the podo model the people is the main asset of the social enterprise. any business is divided into three different spheres. it firstly exists for the product/service that it offers, then for the people who use the product/service, and finally for the employees. for the business to thrive, the three spheres must be coherent. those three spheres then make a concept/entity that helps the product/service differentiate from other products. the combination of the coherence and the differentiation are the foundations of the business model (lafeuille, 2009). the motives in the case of health resorts must be mixed: it must appeal to both goodwill (preservation of the land) and self-interest (empowerment of the community). as for the key stakeholders, the enterprise will have to benefit the community as well as the visitors. the members of the community will represent 100% of the workforce, who will get a market-rate salary. the common issues in the business model of social health resorts in the three towns is the marketing program which aims to promote the understanding among the customers the social idea and the benefit of their personal consumption of the services for the local community. the application of the value creation approach is built on the customer side. there are benefits for the consumer while the product or service is delivered. the additional bonus is the awareness of the consumer that a share of the revenue supports social needs or ecological issues. the social entity is planned to be a profitable project and ecologically friendly with the aim of the social welfare. the effectiveness of the social enterprise is considered on the basis of the three results. the three results are the financial viability, the creation of public wealth and environmental responsibility. the details of the triple approach are the following (spreckley, 2014): 280 yuliia kleban 1. financial viability is the commercial success and independence in the decision-making and in control. attaining it means the organization and management are efficient. 2. creation of public wealth is the ability of the group of people mutually to reach their goals. 3. environmental responsibility is the responsibility for the green gas emissions, the biodiversity, the balance between the commercial benefits and the ecology. the analysis was conducted to show the new value which can be created in social enterprise, namely social benefit. the social benefits of the new tourism entities in towns of truskavets, morshyn and shidnytsia are the following: (i) clients – it employees and the persons participating in the antiterrorist operation in ukraine, internally moved persons within ukraine. the clients are both shareholders and main clients; (ii) products or services – health services, spa services, rehabilitation services, spa services for it employees. the interested parties in the social enterprise are local government (authorities), local citizens, local other business (transportation, restaurants, shops, malls, theatres, etc). the approach is to divide the interested sides in three categories: main ones, the secondary ones and the third ones. the main interested side is the target group of people or main clients. they are employees, the consumers, business partners, volunteers. the secondary interested sides are the suppliers, banks, other partners, private and non-governmental organisations, the competitors. the third interested side is the amount of people who communicate rarely with social entrepreneur, e.g. financial institutions, consultants, etc. 5. conclusions ukraine’s social problems are very crucial nowadays. social benefits were in demand during the independence period of ukrainian state. the modelling a social enterprise now in ukraine means benefiting from local resources. the tourism sector in ukraine can become one of the significant drivers of regional development and social value creation. the opposite side of this sector functioning is the negative impact on the local environment and objects of local identity. thus, the tourism sector policy in terms of regional development has to be coordinated with the long-run regional development strategies. pursuing a sustainable regional development in the tourism sector will mean the search for an effective competitive advantages of the location studied and appropriate quality of the applied measures. the steps for the establishment of a social enterprise in health resort regions are the following. the first step is the education issue. there should be a special program for the local owners and managers of tourism social enterprises. that program would include the tourism management training, the apprenticeships for the business skills. the regional tourism associations are an efficient tool for better understanding the industry (fruchteman, 2013), for personal communications, the market information sharing, the problems discussions and decision-making. such health resorts as a social enterprise in ukraine’s economic development 281 associations must develop and implement a market research program for social tourism entities, so that potential entrepreneurs can base themselves on reliable sources. a regional association, with a board of directors formed with experienced social tourism operators, could then provide a social tourism voice in the tourism industry strategic planning and policy development. the realization of the modelled social enterprises is crucial for the lviv region and the three towns analysed in the paper. there are several prerequisites which should be mentioned as follows: building a strong linkage between business and research by modifying the academic curriculum at the appropriate universities and institutes according to the changing needs of the tourism sector of economy; further development of tourism cluster functioning in lviv region such as active membership of all institutions involved in the sector of tourism services. preliminary conclusions of the study show the expected positive effects on the employment of the regional citizen labour market. the employments possibilities may lead to improved living standards, as they have resulted in each of the three studied cases. thus, the innovative model of running business improved the managerial skills, decreased the level of governmental instruments of financing, increased the responsibility for the environmental issues of the region’s community. references angove, s. (2007). social enterprise in cornwall: a guide. cornwall rural community council. a survey of social enterprise across the uk (2005). iff research ltd. retrieved from: http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/+/http:/www.cabinetoffice.gov.uk/media/ cabinetoffice/third_sector/assets/survey_social_enterprise_across_uk.pdf (10.01.2016). austin, j.e., stevenson h., & wei-skillern, j. (2006). social and commercial entrepreneurship: same, different, or both? entrepreneurship theory and practice, 30(1), 1-22. defourny, j., & nyssens, m. (2010). conceptions of social enterprise and social entrepreneurship in europe and the united states: convergences and divergences. journal of social entrepreneurship, 1(1), 32-53. fruchterman, j. (2011). for love or lucre. stanford social innovation review, spring, 41-47. kickul, j., & lyons, s.t. (2012). understanding social entrepreneurship. the restless pursuit of mission in an ever changing world. new york: routledge. lafeuille, l-o. (2009). du markeuting et de la comm. décryptages n° 1. paris: asity publications spreckley, f. (2011). posibnik z planuvannyasocialnogopidpryiemstva. british council ukraine. teo, a.c.-y., & tan, w-b. (2013). developing a model of social entrepreneurship: a grounded study approach. emes-socent conference selected papers, no. 282 yuliia kleban lg13-36, retrieved from: http://emes.net/content/uploads/publications/teo___tan_ecsp-lg13-36.pdf (10.01.2016). acknowledgement the author would like to thank the anonymous reviewers for their useful comments, which allowed increasing the value of this work. the author would like to express her gratitude to the editors for the publication of this paper and inspiration to further research study. 05-061 wyciślak s u g g e s t e d c i t a t i o n : wyciślak, s. (2015). implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 61-73. implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych sławomir wyciślak uniwersytet jagielloński wydział zarządzania i komunikacji społecznej instytut ekonomii, finansów i zarządzania ul. prof. stanisława łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: slawomir.wycislak@uj.edu.pl streszczenie: z prawa ashb’yego wynika, że aby przetrwać korporacje transnarodowe powinny być elastyczne. tymczasem, nie ma zgody co do rozumienia pojęcia elastyczności w literaturze przedmiotu. w artykule przyjęto, że elastyczność oznacza zaistnienie reaktywnych i proaktywnych działań dostosowawczych organizacji w odniesieniu do czasu, treści, jak i zakresu w większym stopniu niż aktualnie stosowane. dzięki identyfikacji sieci tworzenia wartości wykazano, że korporacje transnarodowe cechuje brak zdolności do działań reaktywnych, które odpowiadałyby wymogom elastyczności. wynika to z braku instrumentów do operacjonalizacji działań przedsiębiorczych. w oparciu o układ diagnostyczny obejmujący cele i w konsekwencji sieć tworzenia wartości zidentyfikowano działania proaktywnie. stwierdzono, że działania korporacji transnarodowych cechuje proaktywna elastyczność. sugestią w zakresie zaistnienia reaktywnej elastyczności jest ustanowienie międzyfunkcjonalnych zespołów dla których celem jest wysokość marży brutto dla danej kategorii produktowej. słowa kluczowe: elastyczność; korporacje transnarodowe; proaktywność; reaktywność; sieć klasyfikacja jel: m19, d23, l22 1. wprowadzenie strategie zwalczania kryzysu 2008+, w tym zastosowane instrumenty polityki pieniężnej, były ukierunkowane na uniknięcie głębokiej recesji w krótkim terminie. w dłuższej perspektywe doprowadziło to jednak do spowolnionego wzrostu. co ciekawe, obserwuje się presję deflacyjną, i to mimo skokowego zwiększenia podaży pieniądza. konsekwencją spowolnionego wzrostu jest zwiększenie presji na redukcję kosztów. potencjału w tym względzie poszukuje się w coraz większym stopniu w ramach łańcucha dostaw. jednocześnie obserwuje się postępy czwartej rewolucji przemysłowej. zalicza się do niej między innymi internet rzeczy, działania w chmurze obliczeniowej, rzeczywistość rozszerzoną, humanoidalne roboty, 62 sławomir wyciślak drukowanie 3d. zmiany demograficzne z rosnącą atomizacją gospodarstw domowych i wzrostem znaczenia rynków pozaeuropejskich, jak również zwiększeniem liczby konsumentów korzystających z e-commerce powodują natomiast konstytuowanie się nowych wzorców popytu. rośnie również presja na realizację działań przyjaznych środowisku i poszukuje się paradygmatu, który uwzględniałby inne kryteria niż wzrost (jaki, 2014). wreszcie, obserwujemy przyspieszenie obiegu informacji, liczba danych podwaja się co dwa lata (idc, 2014), a ludzka wiedza co kilkanaście lat (schilling, 2013). wobec rosnącej różnorodności i zmienności otoczenia, korporacje transnarodowe powinna cechować elastyczność, tak aby stosowane działania były bardziej różnorodne niż różnorodność czynników zakłócających. wymóg zapewnienia niezbędnej różnorodności stanowi istotę prawa ashby’ego. celem artykułu jest identyfikacja proaktywnych działań korporacji transnarodowych, które mają zapewnić różnorodność wymaganą w warunkach pojawiających się czynników zakłócających. hipoteza, jaką przyjmuje się w artykule jest następująca: źródłem elastyczności korporacji transnarodowych są działania proaktywne. metodologia badań objęła analizę literatury przedmiotu, jak również obserwację uczestniczącą i nieuczestniczącą praktyki gospodarczej. wykorzystano zatem metodę dedukcji i indukcji. co więcej, podjęto próbę włączenia myślenia systemowego i linearnego w analizę działań proaktywnych i reaktywnych. na gruncie aksjologicznym, przyjmuje się natomiast obiektywizację obserwacji badanego podmiotu. 2. istota prawa ashby’ego choć prawo ashby’ego ma swe źródła w cybernetyce, a pierwotnie problem sterowania i kontroli był przedmiotem badań na gruncie nauk technicznych, to jego zastosowanie rozciąga się na inne typy systemów w tym systemy społeczne. według prawa ashby’ego, warunkiem przetrwania systemu jest utrzymywanie zdolności do kontroli. zdolność ta przejawia się poprzez realizację działań bardziej różnorodnych niż różnorodność pojawiających się czynników zakłócających. naturalnie przyjmowane jest założenie, że proponowane środki zaradcze są dostosowane do pojawiających się czynników zakłócających. innymi słowy, prawo ashby’ego oznacza, że różnorodność aparatu kontrolnego musi być co najmniej taka sama, jak różnorodność stanów, które mają podlegać kontroli. prawo ashby’ego mówi zatem o warunkach przetrwania systemu. w praktyce działania przedsiębiorstw oznacza to, że system ma posiadać takie zasoby, żeby doprowadzić do powstania środków zaradczych co najmniej tak różnorodnych jak pojawiające się zakłócenia. na przykład, przedsiębiorstwo jest w stanie (ma potencjał) wygenerować tak różnorodne produkty, jak różnorodni są konsumenci (w różnorodny sposób myślą konsumenci). aby sprostać różnorodności konsumentów wykorzystuje się algorytmy śleimplikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 63 dzące ich zachowania. zasadniczo, to jednak kreatywność jest warunkiem różnicowania reakcji w takim stopniu aby kompensować różnorodność otoczenia. potrzebne do tego jest uczenie się i różnorodne zasoby. prawo ashby’ego w wersji sformalizowanej ujęte jest przy pomocy równania: �� ≥ �� − �� (1) gdzie: �� różnorodność potencjalnych reakcji; �� różnorodność problemów (czynników zakłócających); �� różnorodność wyników (działań) tolerowalnych przez kluczowe zmienne natomiast w interpretacji graficznej zobrazowano go na rysunku 1. rysunek 1. interpretacja prawa ashby’ego źródło: opracowanie własne. przedsiębiorstwa, które zredukują kompleksowość działań osiągają krótkookresowy wzrost efektywności oparty na bieżącym dostosowaniu do złożoności panującej w otoczeniu. jednakże, w dłuższym okresie, ze względu na brak długookresowego dopasowania takie organizacje nie przetrwają. elastyczność jest atrybutem, który zwiększa szanse na istnienie i rozwój w warunkach ciągłych zmian i jest potencjalną cechą organizacji. wykorzystywanie tego potencjału wiąże się z określoną świadomą aktywnością, która może mieć charakter reaktywny lub proaktywny (krupski 2008). warto w tym miejscu dodać, że ta świadomość wynika ze zdolności do metapoznania (wyciślak, 2015). elastyczność stanowi swoistą reakcję na niepewność warunków działania organizacji czynnik zewnętrzny czynnik zewnętrzny czynnik zewnętrzny odpowiadający środek zaradczy odpowiadający środek zaradczy odpowiadający środek zaradczy 64 sławomir wyciślak i brak możliwości prostego ekstrapolowania dotychczasowego sposobu funkcjonowania (krupski, 2008). dzięki elastyczności możliwa jest reakcja organizacji w warunkach narastającej zmienności potrzeb i oczekiwań oraz pogłębiającego się indywidualizowania zamówień. elastyczność jako zdolność do radzenia sobie z niepewnością wiąże się z umiejętnością reagowania na (przewidywalne i nieprzewidywalne) zmiany przez tworzenie i wybór odwracalnych opcji funkcjonowania i rozwoju, a także kreowania sposobów i środków dokonywania zmian tych opcji z zachowaniem ciągłości działania i optymalnym zaangażowaniem nakładów i czasu (krupski 2008). elastyczność, która odzwierciedla wrażliwość organizacji i umożliwia szybką adaptację do zmieniających się warunków działania przedsiębiorstwa, musi jednocześnie zapewnić zdolność do kontroli, ograniczając zmiany będące wynikiem reakcji, aby nie prowadzić do chaosu i do utraty spoistości organizacji warunkującej osiąganie efekty synergicznego. próbując dokonać syntezy podejścia r. krupskiego do pojęcia elastyczności organizacji stwierdza się, że elastyczność oznacza zaistnienie reaktywnych i proaktywnych działań dostosowawczych organizacji w odniesieniu do czasu, treści, jak i zakresu w większym stopniu niż aktualnie stosowane. rysunek 2. elastyczność jako reakcja dostosowana do czynnika zewnętrznego źródło: opracowanie własne. w literaturze przedmiotu można doszukać się stwierdzeń kwalifikujących elastyczność jako atrybut działania korporacji transnarodowych. a. zorska (2007) oraz m. k. nowakowski (2005) do cech korporacji transnarodowych zaliczają także elastyczność – rozumianą jako zdolność do szybkiego i skutecznego wprowadzania zmian. jednak czy tak pojmowana elastyczność wyróżnia korporacje transnarodowe na tle innych przedsiębiorstw? właściwością, jaką należałoby przypisać korporacjom transnarodowym, jest bowiem skłonność do inercji (kilduff 1993; criscuolo i narula 2007; meyer, mudambi i narula 2011). owe zjawisko można utożsamiać z pewnego rodzaju biernością organizacji oraz przywiązaniem do sprawdzonych i utrwalonych metod postępowania. jest to również niechęć do czynnik zewnętrzny środek zaradczy czynnik zewnętrzny odpowiadający środek zaradczy elastyczna reakcja (pełne dopasowanie) różnica (brak dopasowania) implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 65 zmian, która przejawia się powolną reakcją na bodźce płynące z otoczenia. bezwładność wynika także z ogromnej skali działania, skomplikowanych struktur i powiązań sieciowych przedsiębiorstwa oraz wydłużonego procesu decyzyjnego. charakterystyczne również dla korporacji transnarodowych standaryzacja, proceduralność i powielanie schematów przyczyniają się w dużym stopniu do ograniczenia ich elastyczności. kreatywne myślenie, które doprowadziło do początkowego sukcesu firmy, jest więc zastępowane przez sztywne przywiązanie do status quo. co więcej, nawet liderzy korporacji transnarodowych przyznają, że w porównaniu z przedsiębiorstwami krajowymi, brak im nieodzownej zwinności (agility) i w domyśle elastyczności (roderick, 2015). zwinność jest pojmowana jako zdolność do szybkiej reakcji na impulsy popytowe. wynika to ze zbyt wielu szczebli decyzyjnych, rozmywania odpowiedzialności za podejmowane decyzje, wydłużania procesu podejmowania decyzji, skupieniu się na działaniu, a nie na osiąganiu efektów. wzmiankowana postawa wynika między innymi z tego, że pracownicy poprawiając swoją rozpoznawalność mogą uzyskać wyższe oceny niż w sytuacji gdy koncentrują się tylko na realizacji celów. w konsekwencji, następuje utrwalenie inercji, narasta skłonność do manipulacji, jak również przedkładane są kwestie pozamerytoryczne nad dyskusjami o charakterze merytorycznym. naturalnie, zagadnienie elastyczności jest również przedmiotem rozważań na gruncie badań korporacji transnarodowych w różnych kontekstach i znaczeniach. rozważana jest na przykład strategiczna elastyczność (hitt, keats i demarie, 1998), operacyjna elastyczność (fisch i zschoche, 2012), możliwości osiągnięcia elastyczności dzięki dostosowaniom organizacyjnym (grewal i tansuhaj, 2001) w zakresie produkcji (ietto-gillies, 2012). jednym ze skutków niedostatecznej elastyczności jest rosnąca relatywna pozycja konkurencyjna strony przedsiębiorstw krajowych (arindam i bhattacharya, 2008). przyjmując, że elastyczność oznacza zaistnienie reaktywnych i proaktywnych działań dostosowawczych organizacji – zostaną one poddane analizie w odniesieniu do korporacji transnarodowych. działania te mają być bardziej dostosowane od aktualnie stosowanych pod względem czasu, zakresu i treści. 3. cele korporacji transnarodowych jak już zostało to zasygnalizowane w dalszej części artykułu zostaną podjęte czynności diagnostyczne w celu identyfikacji działań proaktywnych korporacji transnarodowych. proponowane czynności diagnostyczne uwzględnią identyfikację celów, jak i układ związany z siecią tworzenia wartości. ze względu na to, że model zarządzania wartością dla akcjonariuszy jest wiodącym w działaniu korporacji transnarodowych, to rozstrzygające znaczenie ma generowanie przychodów i zysku najlepiej w tempie dwucyfrowym w okresach rocznych. tak zadeklarowany cel przekłada się na formułowanie konkretnych wielkości w zakresie przychodów, zysków, kosztów, przepływów gotówkowych, jak również – wskaźniki stawiane 66 sławomir wyciślak przed menedżerami, które są podstawą ich oceny. wśród celów deklaruje się również satysfakcję klientów i konsumentów. przy czym, jednoczesna realizacja celów w zakresie kosztów i satysfakcji klienta prowadzić może do sprzeczności w działaniach reaktywnych. mając to na względzie, korporacje transnarodowe podejmują się działań proaktywnych przekładających się na standaryzację i zmniejszanie zróżnicowania otoczenia. dzięki temu potrzeby klientów i konsumentów upodobniają się, wskutek tego koszty są niższe, a przychody większe. takie ujednolicanie prowadzi jednak do spowolnionego wzrostu w dłuższym okresie. co więcej, przekłada się to również na kryzysy, ponieważ generowany zbyt szybki wzrost musi być podtrzymywany przez działania wykraczające poza zakres tolerancji systemu. wzmiankowana konwergencja oznacza również, że następuje polaryzacja dostępu do wiedzy, i centralizacja gospodarki globalnej. mając na względzie implikacje kryzysu 2008+ jednym z celów korporacji transnarodowych uczyniono sustensywny rozwój. do finansowych mierników działalności dodano te związane z wpływem na środowisko naturalne na przykład – na emisję dwutlenku węgla. tak więc, wzrost przychodów i zysków ma być osiągany przy mniejszym negatywnym wpływie na otoczenie, minimalizacji wykorzystania surowców, i wprowadzaniu rozwiązań przyjaznych środowisku naturalnemu. wśród działań korporacji transnarodowych w zakresie zrównoważonego rozwoju można wyróżnić: zmniejszenie zużycia energii, redukcję emisji dwutlenku węgla, recykling, zmniejszenie zużycia wody, minimalizację odpadów i usuwanie szkodliwych substancji (dauvergne i lister, 2013). dodanie nowego celu w działalności korporacji transnarodowych skutkuje następującymi konsekwencjami: redukcja kosztów poprzez zmniejszenie wykorzystania surowców, zwiększenie przychodów dzięki wprowadzaniu innowacji nawiązujących do szeroko rozumianej idei zrównoważonego rozwoju, podniesienie barier wejścia na rynek a poprzez to poprawa pozycji konkurencyjnej. współwystępowanie celów w zakresie przychodów i zrównoważonego rozwoju jest zatem próbą pogodzenia doraźnej, krótkoterminowej efektywności z działaniami służącymi utrzymaniu równowagi w długim okresie. włączenie celów związanych ze sustensywnym rozwojem można uznać za próbę proaktywnego kształtowania otoczenia przedsiębiorstwa. jest to więc próba kontroli zjawisk zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa również poprzez np. przyjęcie ekologicznej odpowiedzialności. w konsekwencji ma to się przełożyć na realizację celów pożądanych przez akcjonariuszy – wzrost przychodów i zysków. zadeklarowane cele wymuszają zatem oddziaływanie na otoczenie, które ma zmniejszać jego różnorodność nawet przy uwzględnieniu celów odzwierciedlających sustensywny rozwój. w dłuższym okresie zbytnie ograniczanie różnorodności powoduje jednak spowolniony wzrost. 4. sieć tworzenia wartości identyfikacja działań proaktywnych i reaktywnych zostanie dokonana przy wykorzystaniu koncepcji sieci tworzenia wartości. korporacje transnarodowe są zorgaimplikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 67 nizowane w sieci. obejmować one mogą organizacje marketingowo-sprzedażowe, a także jednostki produkcyjne oraz centra usługowe i inne. są to przy tym takie sieci, które mają cechy hierarchii. organizacje marketingowo-sprzedażowe znajdują się w poszczególnych krajach i obejmują obok działań określonych w ich nazwie, także obsługę klienta, rozwój relacji z klientem, ale również choć w ograniczonym zakresie – zarządzanie finansami, zarządzanie zasobami ludzkimi. działania powinny być podporządkowane kategoriom produktowym. kryterium podziału na kategorie są najczęściej fizyczne cechy produktu np. produkty spożywcze – suche, napoje, produkty chemiczne. w organizacjach marketingowo-sprzedażowych realizowana jest przede wszystkim działalność podstawowa. natomiast, jednostki produkcyjne są zlokalizowane głównie ze względu na kryteria kosztowe. część produkcji zwłaszcza marek lokalnych zleca się podmiotom zewnętrznym. produkcja jest podporządkowana interesom poszczególnych kategorii czyli w rzeczywistości odpowiada to choć pośrednio przyporządkowaniu organizacjom marketingowo-sprzedażowym. w centrach usługowych wykonuje się najczęściej działalność pomocniczą np. planowanie transportu, fakturowanie, odzyskiwanie należności, sprawdzanie poprawności zleceń klientów, rozliczenia. centra kontroli tworzone są zgodnie z kryterium kontynentalnym np. dla europy, azji, ameryki południowej (christopher, 2014). odrębny charakter mają centra, gdzie lokowana jest działalność badawczorozwojowa. wynika to z innych wymagań w zakresie kwalifikacji i wiedzy. z reguły centra usługowe są usytuowane w krajach o niskich kosztach pracy, a centra badawczo-rozwojowe w krajach zaawansowanych technologicznie. można również mówić o centrach usytuowanych w krajach o niskich stopach podatkowych. zlokalizowane mogą być tam dział zakupów, jak i dział skarbu. choć zarówno centra usługowe, organizacje marketingowo-sprzedażowe, jak i jednostki produkcyjne można opisać jako węzły sieci to podlegają one hierarchii wynikającej z porządku raportowania. menedżerowie ze szczebla organizacji marketingowo-sprzedażowych raportują dyrektorom z klastrów (czyli inaczej szczebla ponadkrajowego) obejmującego kilka organizacji marketingowo-sprzedażowych z różnych krajów tego samego regionu na przykład może być to klaster europy środkowo-wschodniej, klaster południowej europy. z kolei dyrektorzy klastrów raportują wiceprezydentom ze szczebla kontynentalnego, a ci dyrektorom na szczeblu globalnym w zakresie poszczególnych kategorii np. prezydentowi kategorii produktów spożywczych. dyrektorzy kategorii raportują już bezpośrednio prezesowi. podobny sposób przyporządkowania charakteryzuje menedżerów pracujących w centrach usługowych przy czym raportują oni w ramach porządku dyktowanego przez realizowane funkcje np. logistyka, badania i rozwój. różnicą w zakresie raportowania z jednostek produkcyjnych jest pomijanie szczebla klastrów. tak więc, biorąc za kryterium liczbę szczebli raportowania dyrektorzy jednostek produkcyjnych znajdują się na poziomie dyrektorów klastrów. w teorii praca projektowa powinna ułatwiać stosowanie kombinowanych rozwiązań, łączenie zasobów o różnych kwalifikacjach, doświadczeniu, potencjale 68 sławomir wyciślak i poprawę elastyczności. w praktyce jednakże ze względu na trudności komunikacyjne, niesprawne zarządzanie informacją, różny język stosowany przez specjalistów z poszczególnych dziedzin, problemy z językiem angielskim pracowników z różnych krajów, trudno o uzyskanie efektu synergii w ramach projektów realizowanych na kontynentalną skalę. projekty te rozciągają się w czasie i brak im sprawności realizacyjnej. koordynacja kontynentalna z jednej strony zwiększa liczbę szczebli decyzyjnych a z drugiej strony wydaje się jednak wymagana ze względów prawnych i specyfiki regionalnej. logiką, którą kierują się korporacje transnarodowe jest minimalizacja kosztów i wzrost wartości rozumiany, jako zwiększenie przychodów i marży brutto. logikę związaną z tworzeniem wartości ujmuje rysunek 3. rysunek 3. wartość i koszty. interpretacja w perspektywie korporacji transnarodowej źródło: opracowanie własne. nakładając parametry wartości i kosztów na porządek wynikający z raportowania uzyskujemy układ diagnostyczny zobrazowany na rysunku 3. rozbudowana struktura raportowania i powiązań powoduje spowolniony proces podejmowania decyzji. w przypadku zmian, do których nie przygotowały działania inicjowane przez szczebel globalny przekłada się on na reakcję zbyt wolną na poziomie lokalnym w stosunku do działań przedsiębiorstw krajowych (realnych konkurentów korporacji transnarodowych). raportowanie w trybie funkcjonalnym czyli oddzielające poszczególne komponenty łańcucha wartości prowadzi do konfliktu interesów wynikającego z tego, że poszczególne funkcje mają inne, niejednokrotnie sprzeczne cele czyli odpowiednio mogą być to wartość sprzedaży dla działu obsługi klienta i koszty dla logistyki. wartość nowe produkty dostosowanie produktów do lokalnych rynków nadmiernie rozdrobnione portfolio zmiana dostawców pozyskanie klienta koszty implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 69 co więcej, pierwotne inicjowanie działań przez szczebel globalny powoduje, że poszczególne funkcje nie są zainteresowane stymulowaniem zachowań przedsiębiorczych, które nie przekładają się na realizację ich celów dopóki nie ma jasnej deklaracji ze szczebla nadrzędnego w tym względzie. na przykład, rekomendacje działu logistyki dla działu obsługi klienta w zakresie zachowań powodujących obniżkę kosztów (na przykład wprowadzenie minimalnej wielkości zamówienia dla klientów) często w praktyce nie są realizowane ze względu na potencjalne zagrożenie dla osiągnięcia celów w zakresie wartości sprzedaży. tymczasem gdyby ustanowić wspólny cel dla obu działów – wysokość marży brutto, można by oczekiwać większej skłonności do realizacji wzajemnie rekomendowanych działań. na każdym szczeblu sieci o cechach hierarchii zobrazowanej na rys. 4 tworzona jest wartość przeliczana jako przychody i zyski. z drugiej strony generowane są koszty, które w największej mierze wynikają z suboptymalizacji wyników w ramach poszczególnych funkcji. jp – jednostka produkcyjna, oms – organizacja marketingowo-sprzedażowa, cu – centrum usług, k. – klaster, kont. – kontynent, g. – globalny. rysunek 4. sieć tworzenia wartości w korporacji transnarodowej źródło: opracowanie własne. 70 sławomir wyciślak co więcej, wyznaczone linie formalnego raportowania nie zawsze odzwierciedlają rzeczywiste źródła tworzenia wartości. może być tak ze względu na nieformalne powiązania, subiektywizację ocen, tworzenie nieformalnych grup (rys. 5). rysunek 5. hierarchia a sieć nieformalnych powiązań źródło: opracowanie własne. 5. łańcuch tworzenia wartości – działania proaktywne pierwotnie, działania proaktywne mają pochodzić od szczebla globalnego. to na tym poziomie rozważa się kierunki rozwoju. do podstawowych działań proaktywnych można zaliczyć wpływ na ustawodawstwo, utrzymywanie relacji z rządami państw narodowych, zajmowanie stanowiska i podejmowanie działań wobec problemów globalnych. na tym szczeblu niejednokrotnie korporacje transnarodowe mają przewagę nad państwami narodowymi, które konkurują między sobą o ich inwestycje. aktywny wpływ na ustawodawstwo odbywa się zarówno na szczeblu branżowym jak i ponadbranżowym. może on dotyczyć na przykład kwestii podatkowych, zezwoleń, licencji. co więcej, korporacje transnarodowe niejednokrotnie dokonują samoregulacji, która ma na celu wyprzedzenie wprowadzenia unormowań ustawodawczych, które mogą negatywnie wpłynąć na realizację ich celów. podejmuje się więc działania, które nie wpływają w sposób znaczący na wartość marży brutto, ale mają pozytywny wydźwięk społeczny np. kampanie dotyczące uświadomienie negatywnych skutków spożywania napojów alkoholowych przez kobiety w ciąży. implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 71 na szczeblu globalnym działalność proaktywna może dotyczyć np. wspierania realizacji globalnych celów ustanowionych przez onz w zakresie zrównoważonego rozwoju. na szczeblu kontynentalnym, działalność proaktywna przyjmuje formę wpływu na decyzje podejmowane przez ugrupowania regionalne na przykład unię europejską. działania proekologiczne, nazwane przez unię europejską dobrowolnymi zobowiązaniami przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska i stanowią istotny element strategii rozwoju korporacji transnarodowych. za kolejną sferę proaktywnych działań można uznać fuzje i przejęcia, szczególnie małe obiecujące start-upy są proaktywnie przejmowane z myślą o pozyskaniu technologii albo unikalnego know-how. w ten sposób korporacje transnarodowe proaktywnie wyprzedzają konkurentów – w tym przede wszystkim przedsiębiorstwa o zasięgu lokalnym. te ostatnie jako podmioty mniej przewidywalne, niż inne korporacje transnarodowe stanowią dla nich realną konkurencję. budowanie marki pracodawcy to kolejny obszar działań proaktywnych. w zakresie pozyskiwania zewnętrznych talentów korporacje transnarodowe starają się oddziaływać na wszystkich wyróżnionych szczeblach sieci budowania wartości w sposób proaktywny. innym obszarem proaktywnych działań korporacji transnarodowych jest kreowanie globalnych trendów. poprzez wpływ na media korporacje transnarodowe kreują globalne trendy a przez to proaktywnie wpływają na zachowania konsumentów. konsekwencją tego są innowacje, dzięki którym uzyskują przewagę wynikającą z pierwszeństwa rynkowego szczególnie w stosunku do przedsiębiorstw o zasięgu krajowym. na szczeblu klastrów niekiedy na szczeblu kontynentalnym podpisywane są umowy, w ramach których gwarantuje się poziom cen towarów i usług w przyszłości. tymczasem na szczeblu organizacji marketingowo-sprzedażowych, jednostek produkcyjnych, jak i centrów usługowych działania proaktywne muszą mieścić się w granicach dyktowanych przez ustalenia nadrzędne. przez to wiele inicjatyw jest nie realizowanych i w konsekwencji wydłuża się czas reakcji na pojawiające się czynniki zakłócające. co więcej, przeciągany jest czas realizacji procesów ze względu na odgórnie zdefiniowane pryncypia. ograniczanie zakresu działań przez normy dyktowane przez szczebel globalny przyczynia się do tworzenia wartości do momentu wyłonienie się nadążnych działań ze strony konkurentów. nieprzewidziane zmiany w warunkach dużej ilości szczebli decyzyjnych przekładają się na paraliż decyzyjny. jest to szczególnie wyraźne w działaniach międzyfunkcjonalnych, które decydują o czasie odpowiedzi na potrzeby rynku. przewaga wynikająca z proaktywności uwidacznia się przy rywalizacji z przedsiębiorstwami lokalnymi. wtedy to korporacje np. wprowadzając nowy produkt osiągają przewagę wynikającą z pierwszeństwa rynkowego, ale po wprowadzeniu konkurencyjnych produktów przez przedsiębiorstwa lokalne potrzebują dużo czasu na reakcję. 72 sławomir wyciślak 5. podsumowanie dyskutowane w literaturze pojęcie elastyczności nie doczekało się spójnej i akceptowanej definicji. w zależności od kontekstu przyjmuje się różne definicje badawcze. na przykład dla niektórych elastyczność może stanowić zdolność do łączenia praktyk zwinnych i szczupłych. w przyjętym w artykule podejściu do implikacji prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych zaliczono elastyczność. stwierdzono, że oznacza ona zaistnienie reaktywnych i proaktywnych działań dostosowawczych organizacji w odniesieniu do czasu, treści, jak i zakresu w większym stopniu niż aktualnie stosowane. uznano również, że korporacje transnarodowe cechuje brak zdolności do działań reaktywnych, które odpowiadałyby wymogom elastyczności ze względu na inercję, wysoki poziom skomplikowania wewnętrznego, dużą ilość szczebli decyzyjnych, jak i nieformalne powiązania nie odpowiadające formalnemu przyporządkowaniu. przyjmując układ diagnostyczny uwzględniający cele i w konsekwencji sieć tworzenia wartości zdiagnozowano działania proaktywnie. można zatem stwierdzić, że działania korporacji transnarodowych cechuje proaktywna elastyczność. brak instrumentów do operacjonalizacji działań przedsiębiorczych jest przyczyną niezdolności do działań reaktywnych, które odpowiadałyby wymogom elastyczności. propozycją w tym względzie może być ustanowienie międzyfunkcjonalnych zespołów działających na poziomie organizacji marketingowo-sprzedażowych, obejmujących pracowników z różnych działów funkcjonalnych, dla których celem jest wysokość marży brutto dla danej kategorii produktowej. literatura bhattacharya, a.k., michael, d.c. (2008). how local companies keep multinationals at bay. harvard business review, 86(3), 20-33. christopher, m. (2014). logistics & supply chain management, 4th edition. harlow: pearson higher ed., criscuolo, p., narula, r. (2007). using multi-hub structures for international r&d: organisational inertia and the challenges of implementation. management international review, 47(5), 639-660. dauvergne, p., lister, j. (2013). eco-business: a big-brand takeover of sustainability. cambridge: mit press. fisch, j.h., zschoche, m. (2012). the role of operational flexibility in the expansion of international production networks. strategic management journal, 33(13), 15401556. grewal, r., tansuhaj, p. (2001). building organizational capabilities for managing economic crisis: the role of market orientation and strategic flexibility. journal of marketing, 65(2), 67-80. implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych 73 hitt, m.a. keats, b.w., demarie, s.m. (1998). navigating in the new competitive landscape: building strategic flexibility and competitive advantage in the 21st century. the academy of management executive, 12(4), 22-42, ietto-gillies, g. (2012). transnational corporations and international production: concepts, theories and effects. cheltenham: edward elgar publishing. jaki, a. (2014). mechanizmy rozwoju paradygmatów zarządzania. przegląd organizacji, 2, 8-13. kilduff, m. (1993). the reproduction of inertia in multinational corporations (pp. 259274). in s. ghoshal i e. westney (eds.), organization theory and the multinational corporation. new york: st. maritn’s press. krupski, r. (red.), (2008). elastyczność organizacji. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu. meyer, k.e., mudambi, r., narula, r. (2011). multinational enterprises and local contexts: the opportunities and challenges of multiple embeddedness. journal of management studies, 48(2), 235-252. nowakowski, m.k. (red.). (2005). biznes międzynarodowy: od internacjonalizacji do globalizacji. warszawa: sgh. roderick, l.(2015), unilever is ‘working twice as hard’ as it ups focus on speed and innovation, https://www.marketingweek.com/2016/07/21/unilever-wants-to-work-fasterand-be-more-innovative-and-is-working-twice-as-hard-to-get-there/ (data dostępu: lipiec 2015). the digital universe of opportunities: rich data and the increasing value of internet of things, idc iview, april 2014, http://www.emc.com/leadership/digital-universe/2014iview/digital-universe-of-opportunities-vernon-turner.htm, (data dostępu: listopad 2015). schilling d.r., knowledge doubling every 12 months, soon to be every 12 hours, http://www.industrytap.com/knowledge-doubling-every-12-months-soon-to-beevery-12-hours/3950, (data dostępu: listopad 2015). wyciślak, s. (2015). on theoretical and practical aspects of resistance system of the company. jagiellonian journal of management, 1(3), 229-252. zorska, a. (2007). korporacje transnarodowe: przemiany, oddziaływania, wyzwania. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. 74 sławomir wyciślak implications of the ashby’s law for transnational corporations abstract: following the ashby law, transnational corporations should be flexible in order to survive. however, there is no consensus as to the understanding of the concept of flexibility in the literature. the article assumes that the flexibility indicates the presence of reactive and proactive adaptation measures of organization in terms of time, content and scope to a greater extent than currently used. by applying a network of value concept it was shown that transnational corporations are characterized by the inability to conduct reactive activities that follow the requirements of flexibility. this is due to the lack of instruments to operationalize entrepreneurial activities. it was found that the activities of transnational corporations is characterized by proactive flexibility. keywords: flexibility; transnational corporations; proactivity; reactivity; network jel codes: m19, d23, l22 aib18-26-velinov emil-pp413 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. hr practices on diversity: evidence from the us pharmaceutical companies’ subsidiaries in cee region emil velinov a, pawel dobrzanski b, sebastian bobowski c a skoda auto university, mlada boleslav, czech republic, velinov@savs.cz b wroclaw university of economics, poland, pawel.dobrzanski@ue.wroc.pl c wroclaw university of economics, poland, sebastian.bobowski@ue.wroc.pl abstract this paper investigates the diversity management in pharmaceutical multinational companies and specifically of their official entities in central and eastern europe. it argues that diversity management measures vary between headquarters and subsidiaries as the country regulations on diversity are different across europe. data was gathered on diversity management through secondary information of top ten us-based pharmaceutical companies’ corporate websites (listed in fortune 2000) and their code of conducts. the covered us pharmaceutical companies possess operations in the cee region. it is employed descriptive statistics showing that the local subsidiaries in central and eastern europe refer mainly to the hr practices and code of conduct of the parent company without having their own code of conduct. the results of the paper demonstrate that diversity management measures differ widely between headquarters and subsidiaries and that many of the diversity dimensions (e.g. visible and non-visible dimensions e.g. gender, age, sex, sexual orientation, disability, nationality, ethnicity, minorities, religion and education background) are not covered at all in the subsidiaries in the cee region. keywords: diversity; dimensions; us pharmaceutical companies; hr practices jel codes: f23 414 | emil velinov, pawel dobrzanski, sebastian bobowski introduction today organizations are facing many endeavours in regards to diversity management there are quite many major changes in workforce structure along with globalized markets and international competition. thus the increasing amount of diversity organizations must manage, both internally and externally. many diversity specialists, scholars and business leaders argue that industries and organizations interested in being competitive and sustainable in the twenty-first century need to take competitive advantage of a diverse workplace (soutar, 2004; yang, 2005). but to do so successfully, leaders and human resources managers have to reshape their approaches in regards to management and leadership (jones, 1989). this new way of thinking about diversity focuses on meeting the needs of the individual and not so much on an hr-centered initiative. today, it is not only about having diversity within a company but leveraging that diversity to produce better products and services. it is crucial to hire and maintain a diverse workforce, so gender and racial/ethnic initiatives will be launched and maintained into the foreseeable future. there is much to learn from leaders in diversity and inclusion, but it is important to remember that every company’s diversity & inclusion initiatives will look different. therefore, strategic diversity management initiatives have to address the specific industry and the companies’ needs in terms of diversity. this however, also means that global strategies have to be adopted locally. the paper aim is to investigate what dimensions of diversity management are reflected in the us-based pharmaceutical companies in their us headquarters and cee respective subsidiaries. further, the study raises the question if us pharma companies are managing diversity locally or globally in terms of practices, approaches and techniques. table 1. list of us-based pharmaceutical companies having subsidiaries in cee region company name subsidiaries’ locations hq’s location pfizer austria, bulgaria, romania us johnson&johnson austria,czech republic, slovakia, poland us baxter austria, bulgaria, czech republic, poland us bristol-myers squibb czech republic, slovakia us lilly czech republic, romania us amgen hungary, austria, bulgaria us abbvie czech republic,hungary us merck & co. austria. bulgaria, czech republic us biogen idec austria, croatia, bosna & herzegovina us actavis austria, bulgaria, hungary. us n=10 source: own study. a diversity management strategy is of paramount importance for an organization to effectively manage a diverse workforce by promoting personal and professional development and create a positive work environment. organizations need to be mindful of removing any barriers that may hinder progress such as categorizing people into certain positions, always recruiting from the same source, and grooming and developing certain people ‘liked’ by senior management. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 415 it needs to be remembered that diversity is not an ‘initiative’ or a ‘project,’ it needs to be an ongoing core aim and core process. an effective diversity management strategy has a positive effect on cost reduction, creativity, problem solving and organizational flexibility (mannix & neale, 2005). diversity in pharma business as all industries, the pharmaceutical industry is faced with the challenges presented by today’s economic climate. this, in conjunction with workforces from different ethnic groups, backgrounds, religions and others catering for a diverse customer base, calls for strategic diversity management at all levels of the company and in all subsidiaries. why should pharma business be concerned with diversity? the pharmaceutical industry needs all employees to perform well to sustain success, and for them to perform well they need to feel valued. all employees need to be treated differently in ways that are fair and bring out the best in them, but at the same time meet the business needs and objectives. the mindset here has to be one of thinking of differences and communalities as assets and maintaining a balance with personal and business responsibilities creating win win solutions. to date many pharmaceutical companies have used diversity management as a key to improving the health and well-being of the world through the passion of its employees. for example, diversity is a central theme of the culture across the johnson & johnson family of companies, as well as pfizer. thinking globally, acting locally many global corporations have realized that in order to manage diversity in the headquarters and in their subsidiaries, they have always to adapt to the local conditions and norms. hence, it requires extremely individual approach as many cee countries still do not possess legal acts and policies on many diversity dimensions as lgbt, minorities and others, which pinpoint the rule that ‘one size does not fit all’ in terms of diversity management approach. to act locally means conforming of national strategies and policies that take into account the particular location’s core diversity measures e.g. gender quotas, work opportunities during maternity, women leadership initiatives and others. this means that all diversity measures will comply and intertwine with the legal and cultural policies and norms (mortimore, 2014). diversity management dynamics vary considerably worldwide in terms of prerequisites for diversity management policies and initiatives implementation. the main idea around diversity and inclusion programs is to maximize the productivity and performance of all employees to fulfill the company assignments and enhance business results. the organizations cannot expect any major success without recognizing, tolerating and balancing diversity management practices (kirton & greene, 2015). around the world the issues of gender and, increasingly, age and disability are the strongest elements of diversity. the issue of the ageing workforce is also one for nearly every industrialized country. maintaining an adequate labour force will increase competition for talent, and require organizations to retain older workers and tap into underutilized sources of talent – namely women, ethnic minorities, immigrants and people with disabilities. so the workplace will become increasingly diverse. if not managed well, this diversity will detract rather than enhance business results. 416 | emil velinov, pawel dobrzanski, sebastian bobowski us pharma provider johnson & johnson with many subsidiaries in the cee region, for example, realized that to be successful in global diversity, it needed culturally appropriate efforts launched for every region. the company was struggling to combine its diversity efforts in the united states and europe, so it conducted its first-ever live video conference on mutual perceptions, diversity and respect. clients and employees reported increased productivity, and over 100 survey participants reported the conference was the most valuable training they had ever experienced. methodology dataset for the purpose of the paper, is collected secondary data from the top ten pharmaceutical us companies with operations in central and eastern europe. the us pharma companies are among the top in the cee region in terms of number of employees, number of subsidiaries, turnover and volume of sales. the data has been gathered from the companies’ websites, their code of conducts and from other secondary based sources as bloomberg, fortune 2000 and thomson reuters one. in the paper we collected the following information: existence of local and global diversity management strategy and corresponding measures with regard to gender, age, sexual orientation, (dis)ability, religion and ethnicity. we have limited the exploration to those diversity dimensions which are covered by the eu diversity legislation. in the paper the companies’ websites, code of conducts and other secondary based sources have been analyzed in terms of diversity management measures. table 2. list of us pharmaceutical companies and their code of conducts in the us & cee company name code of conduct in the us code of conduct in the cee region pfizer x johnson&johnson x baxter x bristol-myers squibb x lilly x amgen x abbvie x merck & co. x biogen idec x actavis x n=10 source: own study. discussions and expected results ‘glocal’ as a term is explained as a connection between global and local practices (swyngedouw, 1997b). historically us multinational corporations have introduced diversity management measures and in many regions of the world, it is very difficult to state that respective countries possess specific diversity management measures. it raises the question if we can speak about local diversity management. many countries as china, india, russia and others do not have local diversity management tools, which makes 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 417 clear why we cannot talk about local diversity management. moreover, cee region has its own specifics on diversity management, which makes the region unique in terms of existence and possible implementation of diversity measures and practices. having analyzed the code of conducts of the selected us pharmaceutical companies, it is obvious that the companies possess code of conducts on their domicile website. also, on the selected companies’ websites we can find significant amount of information on diversity and specifically how the companies are managing diversity globally. at the same time, in majority of the companies’ website there are information on specific diversity management measures as trainings, awards, programs and other initiatives referring to many of the diversity dimension. thus, on a global level the us pharma companies are putting significant efforts into promoting diversity and applying respective measures towards increasing integrity, transparency and staying compliant with their strategies and code of conducts. in the us-based pharma companies more dimensions of diversity are reflected and included in the code of conducts in compare to their branches across the cee region. table 3. sex, gender, sexual orientation in the selected code of conducts company name sex gender age minorities religion sexual orientation us headquarters 10 10 9 9 6 6 cee subsidiaries 2 6 1 1 0 1 n=10 source: own study. moreover, the selected companies demonstrate that for them is very important to manage diversity globally in the context of human resource management and specifically to equal employment opportunities, inclusion and minorities, etc. based on the same companies’ analysis in terms of code of conducts, local websites of their subsidiaries in the cee, we can state different approach on managing diversity within the region. any of the selected us pharma companies does not have fully translated code of conducts into any of the cee languages, whereas the cee subsidiaries refer to their us parent code of conduct. in majority of the cee countries diversity management is still under searched and there is no information on how companies should refer to diversity dimension as sexual orientation, transgender rights, etc. it stems from the fact that in the cee region in many of the countries there are no official regulations, directives or normative documents, which are dealing with diversity dimensions such as sexual orientation, minorities rights, disability and others due to the fact that either the countries have been post-soviet and all this has prohibited or due to the fact that the countries are relatively homogeneous in terms of religion, ethnicity, culture and life style. almost all studies on diversity management have been done in western context and only a few exist for other cultures. as most western countries have multiculturalism, we cannot state the same for cee region, where the population are much more homogenous and level of diversity is much lower in terms of nationalities, religion, ethnicity and other diversity dimensions representations. it is not new to the practitioners and academicians that diversity management is a western concept but based on the literature review combined with postcolonial perspectives this thought emerges. 418 | emil velinov, pawel dobrzanski, sebastian bobowski referring to the us pharma subsidiaries in the cee, it is evident that there is lack of information on diversity on their websites and just few of them publish information what initiatives and programs have been devoted to managing diversity within the headquarter. interestingly, most of the code of conducts in the us pharma subsidiaries across the cee region do not contain any information in several diversity dimensions as shown in table 4 but at the same time there is approved official eu antidiscrimination directive (rl 2000/78/eg). this contradiction sheds a light on disparities in the diversity management practices between the headquarters of the us pharma companies and their subsidiaries in the cee region. therefore, our study argues that the us pharmaceutical companies in the cee manage differently diversity on a global and local level but at the same time many of the diversity dimensions have been translated into the local conditions of the region and there are trends nowadays that these companies will be referring more and more to wider range of diversity dimensions because they know that if they would like to be competitive and successful in the region they have to fuse the local with the global techniques and measures on managing diversity. all in all, this increase of diversity measures with regard to those dimensions, which got less attention in the subsidiaries so far, may be argued with increasing societal and political pressure. from a neoinstitutional perspective (walgenbach & meyer, 2008), such expectations for organizations work as driver in order to set up or sustain societal legitimacy of diversity. references beamond, m. t., farndale, e., & härtel, c. e. (2016). mne translation of corporate talent management strategies to subsidiaries in emerging economies. journal of world business, 51(4), 499-510. benschop, y., holgersson, c., van den brink, m., & wahl, a. (2015). future challenges for practices of diversity management in organizations. handbook for diversity in organizations, oxford university press, oxford, 553-574. eagan, m., and bendick, m. (2001), ‘workforce diversity initiatives of u.s. multinationals in europe,’ research report. washington, dc: bendick and egan economic consultants. harris, k. l. (2015). work force diversity management strategy: a catalyst for global marketing competitiveness. in proceedings of the 1998 academy of marketing science (ams) annual conference (pp. 241-242). springer international publishing. jackson, s.e., 1992. diversity in the workplace: human resources initiatives. guilford press. kemper, l. e., bader, a. k., & froese, f. j. (2016). diversity management in ageing societies: a comparative study of germany and japan. management review. socio-economic studies, 27(1), 29-49. kirton, g., & greene, a. m. (2015). the dynamics of managing diversity: a critical approach. routledge. mannix, e., & neale, m.a. (2005). what differences make a difference? the promise and reality of diverse teams in organizations. psychological science in the public interest, 6, 31-55. morden, t. (2016). equality, diversity and opportunity management: costs, strategies and leadership. routledge. mortimore, h. (2014). international handbook on diversity management at work: country perspectives on diversity and equal treatment. personnel review. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 419 mustafa ozbilgin, ahu tatli, karsten jonsen (2015): gobal diversity management. an evidencbased approach. pallgrave – macmillan, 2nd edition. nishii, lisa/özbilgin, mustafa (2009): global diversity management: towards a conceptual framework. international journal of human resource management. vol. 18, nr. 11, 1883-1894 swyngedouw, erik (1997a) 'neither global nor local: "glocalization" and the politics of scale', in kevin r. cox (ed.) spaces of globalization: reasserting the power of the local, new york: guilford press, pp. 137-166 syed, jawad/özbilgin, mustafa (2009): a relational framework for international transfer of diversity management practices. international journal of human resource management. vol. 20, nr. 12, 2435-3453 verma, a. (2014). valuing diversity: strategies and implications for organizational success. prestige international journal of management and research, 7(2/1), 31. walgenbach, peter/meyer, renate e. (2008): neoinstitutionalistische organisationstheorie. stuttgart: kohlhammer. s u g g e s t e d c i t a t i o n : velinov, e., dobrzanski, p., & bobowski, s. (2018). hr practices on diversity: evidence from the us pharmaceutical companies’ subsidiaries in cee region. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). ier-08-03-03-pp037--2086-firlej,stanuch 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.03 forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries against the background of the european union krzysztof adam firlej, marcin stanuch a b s t r a c t objective: the aim of the article was to forecast the necessary pace of changes in the share of res in the v4 countries resulting from the eu’s renewable energy sources directive compared to other european union countries. research design & methods: the research area included all eu member states, and in particular the visegrad group countries. forecasts of future res share values were based on two models: holt-winters and the autoregressive (ar) model based on eurostat statistical data. findings: the potential failure to meet the recommendations of the res share in gross final energy consumption for 2022 concerns 19 of the 27 member states, of which 2 countries belong to the visegrad group. implications & recommendations: the research has implications mainly to raise awareness of the direction of res development in the european union countries. contribution & value added: the study contributes to the estimation of the future value of the share of renewable energy sources in the v4 countries compared to other countries european union on the basis of the current activities of these member states. the forecast makes it possible to initially determine the possibility of meeting the specific target regarding the share of renewable energy sources in the final energy consumption set out in the european union directive. article type: research article keywords: prediction of green energy development; res in the european union; holt-winters model; economic analysis; autoregressive model jel codes: o13, p48 received: 8 may 2022 revised: 16 june 2022 accepted: 17 june 2022 suggested citation: firlej, k., a., & stanuch, m., (2022). forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries against the background of the european union. international entrepreneurship review, 8(3), 37-52. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.03 introduction the global energy transition requires a gradual transformation from a fossil energy system to a low carbon energy system and ultimately to a sustainable energy path based on renewable energy (dizdaroglu, 2017). effective implementation of the idea of sustainable energy and the need to counteract the negative consequences of global warming requires a gradual reconstruction of the global energy infrastructure based on oil, coal, natural gases, hydropower and nuclear energy (singh, 2008). on the one hand, concern for the well-being of the environment requires increasing energy efficiency and reducing greenhouse gas emissions, and on the other hand there is the need to meet the growing energy demands.(kaygusuz 2012; keles & bilgen, 2012; li et al., 2022). renewable energy sources including wind, solar, hydroelectric, geothermal, biomass and biofuels are seen as alternatives to fossil fuels and contribute to reducing greenhouse gas emissions, diversifying energy supply and reducing dependence on uncertain and volatile fossil fuel markets, especially oil and gas (european parliament, international entrepreneurship review ri e 38 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch 2021), whose reserves are limited and subject to price fluctuations (owusu & asumadu-sarkodie, 2016) resulting, for example, from international politics, or the situation in global financial markets (hsiao et al., 2019). the substitutive character of renewable energy and crude oil has a significant impact on shaping the demand for these goods. oil price fluctuations determine the costs of its use, which in turn shapes consumers’ interest in clean energy (hu & ding, 2016). increasing energy security through the use of renewable energy sources has been noticed in many european countries (angheluta et al., 2019), which are taking a number of measures to move towards a sustainable and more efficient energy system (european parliament, 2021). the progress in the area of renewable energy sources is related to the principle of sustainable energy use, which significantly shapes environmental, social and economic development, which is reflected in better availability of clean, affordable and efficient energy, as well as provides a foundation for meeting many environmental, economic and developmental needs (hess, 2014). the progress in the use of renewable energy sources supports economic development (bhattacharya et al., 2016), economic growth and employment (lehr & ulrich, 2017), shapes economic competitiveness and more efficient use of resources (falkner, 2014). the aim of the article was to forecast the necessary pace of changes in the share of res in the v4 countries resulting from the eu’s renewable energy sources directive compared to other european union countries. the long-term vision strategy adopted by the eu was of interest to the authors of the article, who adopted the following research hypothesise: h1: in the following years, the growth of the res share in the energy mix will be maintained, averaging 1% per year for the eu. the study considers a maximum forecasting period of 4 years from the last known statistical value. in the scope of the study, two models were used: the holt-winters’ model and the autoregressive model (ar). the specific study design is justified by the number of model inputs, whose statistical values for each eu member state are 17 years (period: 2004-2020 based on eurostat). literature review and hypotheses development energy policy of the european union in the area of renewable energy sources along with the global development of renewable energy sources, there is a need for an energy policy aimed at their support (edenhofer et al., 2013), as exemplified by actions taken within the european union. the energy policy of the european union is characterized by a comprehensive approach to the aspects of energy security, satisfaction of social needs, competitiveness of the economy, as well as environmental and climate protection. the europeanization of energy policy supports the creation of an environment shaping the development of the energy industry and energy companies in the european union. it determines the convergence of macroeconomic systems among the member states and the convergence of industries and sector policies, with particular emphasis on energy policy. due to the sectoral nature of the energy policy, energy policy belongs to the common competences of the european union and its member states (wach et al., 2021). in 2018 the european union adopted a revised renewable energy directive (directive (eu) 2018/2001) (european parliament, 2018a). it establishes a new target that at least 32% of final energy consumed in the european union should be obtained from renewable sources by 2030 and includes a clause to increase this target by 2023 (european parliament, 2021). a significant change occurred in relation to the 2009 directive, as the target indicated is binding only for the eu as a whole, and not for individual member states (monti & martinez, 2020). the eu member states were required to propose national energy targets and establish 10 year national energy and climate plans under the programme ‘horizon 2030’ (european commission, 2021a) and will then submit progress reports every two years. it will remain for the european commission to assess these plans, as well as to possibly take measures at the eu level to ensure that they are consistent with the overall objectives of the european union (european parliament, 2021). another of the objectives of the european union’s energy policy until 2050 is to achieve climate neutrality within the european green deal, which will result in the elimination of fossil fuels as energy forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 39 sources (brodny et al., 2021). in 2021 the european commission presented a new legislative package on energy entitled ‘ready for 55: meeting the eu’s 2030 climate target on the road to climate neutrality’ (com(2021)0550) (european commission, 2021b). the new revision of the renewable energy directive (com(2021)0557) (european parliament, 2018b) proposed to increase the mandatory target for the share of renewable energy in the european union’s energy mix to 40% by 2030, as well as new targets at national level (european parliament, 2021). energy sources in the visegrad group countries in the light of the eu energy policy the czech republic, hungary, poland and slovakia, which are members of the visegrad group, are former socialist countries undergoing economic transformation since the early 1990s. (godawska & wyrobek, 2021). the similarity of the economies of the visegrad group countries resulted from the departure from central planning, although certain differences were visible in the national, ethnic and cultural areas (pach-gurgul & ulbrych, 2019). political instability in the central and eastern european region gave rise to the visegrad countries in 1991, followed by the break-up of czechoslovakia in 1993, which led to the formation of the visegrad group (v4) (kumar et al., 2021). initially, the main goal of this informal association was the full integration of cooperation in the political and economic dimensions (latawski, 1993). the visegrad group countries are an example of countries with mutual interests that should transcend borders to develop emerging energy sectors (kumar et al., 2021). the possibility of close economic cooperation of the visegrad group countries resulting from geographic proximity enables the reduction of costs resulting from the transmission of energy between countries (sulich & sołoducho-pelc, 2021). the energy production in central and eastern europe is traditionally based on non-renewable energy sources (sulich & sołoducho-pelc, 2021). the energy production in the visegrad countries is based to a large extent (the czech republic, hungary, slovakia) or very much (poland) on the exploitation of fossil fuels (godawska & wyrobek, 2021). it is worth noting that the group of countries mentioned above includes one of the largest coal producers – poland, which has the ninth largest deposits of this raw material in the world (sulich & sołoducho-pelc, 2021). undoubtedly, a particularly important factor determining the shape of the energy sector in this part of europe is the historical background, among which the dependence on the supply of fossil fuels from russia (center for european policy analysis, 2016), combined with an active mining lobby, promotes a cautious approach to the policy of transformation of the community. on the one hand, the decreasing profitability of coal based energy and on the other, the growing attractiveness of renewable energy sources favors the former. in the economic reality, this situation is exacerbating the differences between the energy policies of these countries and causing significant internal shocks. an example is the timing of the departure from coal as an energy source in individual countries. slovakia has announced the cessation of coal use for electricity production by the end of 2023, and hungary has announced its withdrawal by 2030 (heilmann et al., 2020; księżopolski et al., 2020). in the czech republic, on the other hand, it will be 2033 (300gospodarka, 2022), and in poland it will be 2049 at the latest (300gospodarka, 2021). the energy transformation of the countries in question makes it necessary to invest in gas or nuclear solutions, as well as in renewable energy sources. in the case of the development of the latter, the key role in the nearest financial perspective will be played by the european funds, which constitute as much as 40-60% of national public investments in the visegrad countries (heilmann et al., 2020). in addition to the above mentioned financial support, the geographical location and environmental conditions are important assets of the visegrad countries, which favor the development of renewable energy sources (kotulewicz-wisińska, 2018). the natural conditions for investing in renewable energy sources in the visegrad countries are generally moderately positive, although some regional differences can be observed (e.g. slovakia has favorable conditions for the development of hydropower, while hungary for the development of geothermal energy) (godawska & wyrobek, 2021). the contrasts can also be seen in the diversity of technologies used to achieve the targets in the area of renewable energy sources (kozar, 2019). the propensity of individual visegrad countries to develop renewable energy sources is also different due to 40 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch the possibility of obtaining nuclear energy. in the case of slovakia (kratochvíl & mišík, 2020), the czech republic and hungary, obtaining energy from the atom may limit the interest in obtaining energy from renewable sources (księżopolski et al., 2020). whereas poland assumes construction and commissioning of 2 nuclear power plants with 3 reactors each. construction of the first reactor is to start in 2026 and its commissioning in 2033 (ministry of climate, 2020). the energy transformation of these countries makes it necessary to invest both in gas or nuclear solutions and in renewable energy sources. in the case of the development of the latter, the key role in the upcoming financial perspective will be played by the european funds, which constitute as much as 40-60% of national public investments in the visegrad countries (heilmann et al., 2020). in addition to the financial support mentioned above, the geographical location and environmental conditions are important assets of the visegrad countries that favor the development of renewable energy sources (kotulewicz-wisińska, 2018). differences can also be observed in the area of inhabitants’ environmental awareness and willingness to undertake pro-environmental investments. an upward trend in these aspects is observed in hungary and the czech republic. in the case of poland and slovakia, on the other hand, this trend is less noticeable despite huge campaigns and outlays on education (magda et al., 2019). all visegrad countries (as well as other european union member states) have submitted national energy and climate plans for 2021-2030, which include climate and energy targets for 2030 (ministry of industry and trade, 2019; ministry of innovation and technology, 2019; ministry of national assets, 2019; slovak ministry of economy, 2019). the share of res in gross final energy consumption (in %) in 2020 and the targets for 2025 and 2030 vary from country to country (figure 1.). figure 1. share of energy from renewable sources in final gross consumption of energy in v4 countries national energy and climate plans and future expectations by 2025 and 2030 source: own studies based on: (ministry of industry and trade, 2019; ministry of innovation and technology, 2019; ministry of national assets, 2019; slovak ministry of economy, 2019) forecasting the development of renewable energy sources makes it possible to assess the chances of achieving the targets set out in the european union documents and provides a basis for their possible modification. in the literature, there are studies on forecasting the development of renewable energy sources, which were carried out for selected areas using different econometric methods. among studies covering the selected eu member states (and others), one can point to forecasts of: the level of renewable energy consumption in belgium, the czech republic, france, the netherlands, poland and the uk by 2030 (manowska, 2021); energy production from renewable sources in poland by 2025 (brodny et al., 2020); renewable energy consumption in france, germany, italy, spain, turkey and the uk by 2030 (utkucan, 2021). the multifaceted projections of the development of renewable energy sources in member and associated countries of the international energy agency (including the selected countries belonging to the european union) until 2026 are included in the latest report of this institution (international energy agency, 2021). 16.1 17.3 13.9 17.3 18.4 16.4 16.4 16.9 23 19.2 21 22 0 5 10 15 20 25 poland slovakia hungary czechia % s h a re 2020 2025 2030 forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 41 research methodology model characteristics in the scope of the study consisting in forecasting the development of res, in particular its share in gross final energy consumption, two models were used: the holt-winters’ model and the autoregressive model (ar). the first one allows for forecasting variables with seasonal fluctuations in the scope of complete time series, while the second model concerns higher order autoregression. the aim of the study is to predict the development of renewable energy sources in the european union member states. the study was based on eurostat resources concerning the share of energy from renewable sources in gross final energy consumption falling on the years 2004-2020. when carrying out the study with the holt-winters’ model, calculations can be based on two variants: additive and multiplicative. the additive variant is described by the following equations (szumksta-zawadzka & zawadzki, 2014): �� = ���� − � � � + �1 − ���� � (1) �� = ���� − �� �� + �1 − ���� � (2) � = ���� − �� � + �1 − �� � � (3) the multiplicative variant is described by the equations: �� = ��� ���� + �1 − ����� � + �� �� (4) �� = ���� − �� �� + �1 − ���� � (5) � = ��� �� + �1 − �� � � (6) where: �� assessment of average value; �� the directional parameter of the trend (trend growth); � assessment of seasonality; � the length of the period of periodic fluctuation; �, �, � the volatility and trend smoothing constants, take values in the range [0,1]. the predictor based on the additive model is expressed by the formula: �� = ��� + ��� ℎ+ ����� (7) for the multiplicative model, we describe the predictor as follows: �� = ���� + ��� ℎ� ����� (8) we take the following equations as the initial values of the forecast variable: �� = � ! ∑ #$ ! $%� (9) �� = � ! ∑ #$ − � ! ∑ #$ ! $%� &! $%! (10) for the additive model: � = #� − #' (11) for the multiplicative model: � = (� (' (12) for the ar predictive model, the equation is defined by the following form (autoregressive models, 2021): )* = �+ + ��)* � + �&)* & + ⋯ + �)* + ɛ (13) where: )* the value of the time series; �+, ��, … , �, coefficients; ɛ white noise; 0 row of autoregression. 42 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch results and discussion intended targets and res achievements in the european union due to the large differences in res share in the eu member states, resulting from spatial and financial aspects, the directive stipulated national targets, which could differ from the eu target, and the way to achieve them was to be presented in a detailed res policy action plan. at the time of this study, all member states had presented their national res share in gross final energy consumption, allowing for an assessment of the targets. figure 2. summary of the adopted target and the actual share of res (2020) in gross final energy consumption in the eu member states source: own study based on eurostat data. the eu target of a 20% res share by 2020 has been overachieved by 2%. unfortunately, not all the eu member states have fully achieved their national targets, we are referring to: belgium, france, the netherlands and slovenia. the effectiveness of the national targets within the eu as a whole was 85%. the results are worse if we assume that each eu member state should achieve the expected 20% res share in 2020. it turns out, therefore, that less than 15 countries can boast of exceeding such a value, which translates into the effectiveness of 56%. at the next stage, the european commission proposed that the share of res in the eu energy mix should reach 40% by 2030 (ciucci, 2021). in the implementation of the european green deal, such a move would be a kind of a ‘milestone’ towards achieving climate neutrality by 2050 (european parliament, 2009). in order to achieve this target, a minimum increase of 1% per year within the eu should be adopted (as a reminder, in 2020 the value was 22.10%). table 1 presents a summary of the results for the use of the two forecasting models, the values of which often differ from each other. the most divergent forecast models are visible for countries such as: the netherlands, cyprus or estonia, where the values of the difference oscillate even within 10%. this may be due to the fact that in these countries a linear increase in res share has been observed in recent years. the aforementioned linearity of the growth trend, combined with the dynamic difference in the share over 2019 and 2020, may have influenced the final values of the model coefficients and thus the direction of the forecast. therefore, assuming that the forecast can be considered most plausible when both models have similar values and the difference between them does not differ by more than 1 pp, then: greece, france and finland, which will meet the above requirements in terms of 412.9 23.3 17.5 40.0 19.3 30.2 16.2 21.821.2 19.1 31.0 20.4 16.9 42.1 27.0 11.2 13.9 10.8 11.5 36.6 16.1 34.0 24.524.1 17.3 43.9 60.1 22.1 13 16 13 30 18 25 16 18 20 23 20 17 13 40 23 11 13 10 14 34 15 31 24 25 14 38 49 20 0 10 20 30 40 50 60 b e lg iu m b u lg a ri a c ze ch r e p u b li c d e n m a rk g e rm a n y e st o n ia ir e la n d g re e ce s p a in f ra n ce c ro a ti a it a ly c y p ru s la tv ia li th u a n ia lu xe m b o u rg h u n g a ry m a lt a n e th e rl a n d s a u st ri a p o la n d p o rt u g a l r o m a n ia s lo v e n ia s lo v a k ia f in la n d s w e d e n u e 2 7 achievement target forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 43 year prognosis. greece will have the highest dynamics of change (for the above mentioned countries) with the value of ≈ 1.4%, while finland will approach the share of res in final energy consumption to ~49% already in 2024. the closest forecasts of the models used are for 2021 and 2022, where 14 out of 28 surveyed entities (50%) achieved a difference of less than 1 pp, while the following years are characterized by progressive divergence. table 1. forecast values of res energy share in gross final energy consumption for 2021-2024, according to holt-winters’ (h-w) and autoregressive (ar) model [data in %] country year 1 2021 2022 2023 2024 h-w ar h-w ar h-w ar h-w ar h-w ar belgium 13.53 13.58 14.55 14.25 15.84 14.08 18.77 15.03 1.75 0.48 bulgaria 24.71 23.89 26.40 24.40 27.60 25.11 29.19 25.69 1.49 0.60 the czech republic 18.52 18.25 20.20 18.47 22.12 18.47 23.12 18.65 1.53 0.13 denmark 41.01 40.04 42.52 42.95 45.53 44.47 47.59 44.83 2.19 1.60 germany 18.85 20.81 19.79 22.60 21.63 24.92 22.90 27.43 1.35 2.20 estonia 28.32 30.75 24.98 30.35 24.15 31.49 22.45 31.46 -1.96 0.24 ireland 18.32 18.27 20.51 20.35 23.49 27.05 27.61 32.55 3.10 4.76 greece 22.90 23.51 24.45 24.97 26.50 26.28 27.19 27.74 1.43 1.41 spain 21.95 21.46 23.37 19.40 25.67 19.49 28.63 22.24 2.22 0.26 france 19.50 18.98 19.98 19.54 20.98 20.42 22.46 21.60 0.99 0.87 croatia 32.53 31.41 32.56 31.75 33.08 31.63 35.10 31.74 0.86 0.11 italy 19.83 20.54 20.11 19.71 22.15 19.95 23.22 20.98 1.13 0.15 cyprus 18.02 12.71 19.99 21.48 21.93 13.06 23.56 32.47 1.85 6.59 latvia 43.87 42.57 43.77 43.31 43.84 44.03 45.64 44.65 0.59 0.69 lithuania 28.43 27.52 29.18 27.59 31.24 27.81 32.74 28.25 1.44 0.24 luxembourg 11.28 10.17 13.48 13.85 12.60 14.08 15.98 17.72 1.57 2.52 hungary 12.60 14.20 11.38 14.44 12.35 14.36 13.38 14.28 0.26 0.03 malta 11.32 12.45 12.20 14.32 12.98 16.12 14.75 18.26 1.14 1.94 the netherlands 12.83 15.61 14.69 22.80 17.22 34.80 19.55 54.88 2.24 13.09 austria 35.29 33.93 35.88 36.09 37.47 33.93 39.56 36.22 1.42 0.76 poland 17.03 15.44 17.96 16.34 18.87 17.11 19.79 18.10 0.92 0.88 portugal 34.28 36.23 36.65 36.90 39.81 35.97 42.59 35.90 2.77 -0.11 romania 24.10 24.81 23.55 24.71 24.07 24.71 24.23 24.74 0.04 -0.02 slovenia 25.27 23.79 24.95 23.35 26.24 22.35 27.05 22.56 0.59 -0.41 slovakia 18.44 15.30 20.19 16.89 22.93 19.26 23.47 19.12 1.68 1.37 finland 44.69 45.50 47.08 46.37 47.87 47.81 48.66 48.89 1.32 1.13 sweden 59.98 59.37 61.00 60.56 64.33 62.31 66.82 63.01 2.28 1.21 ue-27 22.27 23.06 23.38 23.51 25.29 23.99 26.75 24.81 1.49 0.58 2 – average annual growth forecast source: own study based on eurostat data. referring to table 1 and to hypothesis 1 (h1), where an average annual res growth dynamics of 1% within the community of the eu member states was determined, it can be stated that on the basis of the study, the ar model did not confirm such growth within the next 4 years. the perspective of introducing by the european commission a 40% share of res by 2030 with unchanged achievements in its development, together with a sustained growth trend of 1.49% (holt-winters’ model) and 0.58% (ar model) may not be achieved. assuming that the target set in the current directive (32%) remains unchanged, it is very likely to be met. based on the holt-winters’ model this is almost certain, while based on the ar model it is not necessarily so. however, using the average growth dynamics received on the basis of these two models we obtain a value of ≈ 1.04%, which also confirms the aforementioned assumption of meeting the target. on this basis, the authors of the study are inclined to confirm the truth of hypothesis 1 (h1). 44 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch figure 3. actual (eurostat) and projected (h-w, ar) share of res in gross energy consumption [%] – projection for poland source: own study based on eurostat data. referring to the obtained forecasts for poland (figure 3), further development of res can be expected in the coming years without major disturbances. however, there are some difficulties in the area of res implementation related to the geographical conditions which is reflected in the degree of insolation in the case of photovoltaic panels (buriak, 2014). another problem is the size of investment outlays that have to be borne by the investor in order to launch such a system. despite the complicated situation, a systematic increase in the share of res is visible, in particular due to the subsidies granted for its development and the possibility to finalize such an investment with foreign capital (preferential investment loans) (instytut energii odnawialnej, 2019; ministerstwo klimatu i środowiska, 2022). implementation of support mechanisms for prosumers and renewable energy sources must be carried out with simultaneous efforts to maintain the profitability of the mining sector (księżopolski et al., 2020). a. manowska (2021), while forecasting the share of res in the selected eu countries, presented that the forecasting model for poland showed a share of about 15% for 2025 and about 17% for 2030. as in the case of this article, the forecasting was carried out using the ar model, but the results differ from those obtained in table 1. such differences are related to a smaller amount of input data (data until 2018), which translated, among others, into the forecast of poland’s inability to meet the 2020 target, which was eventually met. similar results were obtained by another team of researchers, who predicted poland’s inability to meet its 2020 target for the share of res in gross final energy consumption (brodny, 2020). in this case, the model was also based on statistical data falling to 2018. it should be noted that in the case of the cited research work and the present study, the eurostat statistical database was used, where there is some irregularity in the data for 2018. in the cited research, the value for poland for 2018 was determined at the level of approximately 11.5%, while at the moment (february 2022) the statistical base defines the share at the level of 14.9%. probably there was an update of eurostat statistical data, which significantly affected the level of forecasts and for this reason the mentioned discrepancies in research results could occur. forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 45 figure 4. actual (eurostat) and projected (h-w, ar) share of res in gross energy consumption [%] – projection for poland source: own study based on eurostat data. in the case of the czech republic, further development of res is also expected based on the results of both forecasting models (figure 4). in the case of the holt-winters’ model, forecasts similar to those obtained by a. manowska (2021) were achieved. the czech republic predicts that in 2025 it will reach 16.87% and in 2030 22% share of res in gross energy consumption. the models indicate that the planned value level is realistic to achieve especially for 2025. assuming that the average annual value of the growth dynamics for the country is 1.53% (holt – winters’ model) and 0.13% (ar model), it can be determined that there is a probability of meeting also the forecast for 2030. the level of fear of the inhabitants about the negative effects of wind power plants on the environment and their quality of life, which was one of the barriers to the development of renewable energy in the czech republic, has decreased (cetkovský et al., 2009). figure 5. actual (eurostat) and projected (h-w, ar) share of res in gross energy consumption [%] – projection for slovakia source: own study based on eurostat data. 46 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch in the case of slovakia (figure 5), the holt-winters’ model showed the highest growth dynamics in the aspect of the whole visegrad group and the res share was determined at the level of 1.68% per year. the growth dynamics is close to the average value obtained for the czech republic, and the graphical visualization of the share in the presented period is very similar to each other. this may be related to similar gdp growth for these countries with some advantage for slovakia (brożyna et al., 2020). the res share target for this country is 16.4% for 2025 and 19.2% for 2030 (figure 1). the predicted forecast values of the different models clearly indicate that slovakia will definitely increase the share of green energy in the coming years. the forecast may be true due to the planned allocation of 220 million eur for the implementation of res projects in the coming years (hudec, 2021). figure 6. actual (eurostat) and projected (h-w, ar) res share in gross energy consumption [%] – projection for hungary source: own study based on eurostat data. as for hungary, the forecast showed an average annual growth rate of around 0.26%. the value shown is obviously less optimistic than for the other visegrad countries. this is mainly due to the fact that a decrease in the share of res in gross final energy consumption was noticeable in the period 20132019 (fig.6). despite a slight decrease in the res share since 2013, hungary reflects the highest potential in terms of solar radiation among the four v4 countries (kumar et al., 2021), which translated into a significant increase in solar energy production from 2019 onwards by more than 59% (renewables now, 2019b). the increase in the number of photovoltaic power plants in recent years is due to the possibility of subsidies from 2019 for this type of investment (simon & deák, 2022). hungarians have set as a target of res share in gross energy consumption values of 16.4% in 2025 and 21% in 2030. in the actual actions in this regard, the forecasting models did not make it possible to state that such values will be achieved, however, further growth in the importance of solar energy in this country may change them. reading the regulation of the european parliament and of the eu council of 11 december 2018 (chapter 2, article 4) we will encounter the following provision (european parliament, 2018c): „(…) by 2022, the indicative trajectory shall reach a reference point of at least 18 % of the total increase in the share of energy from renewable sources between that member state’s binding 2020 national target, and its contribution to the 2030 target. (…) ” forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 47 figure 7. the map of the member countries showing potential compliance with res share requirements in gross final energy consumption for 2022. the countries are marked in green legend: b – belgium; bg – bulgaria; cz – czech republic; dk – denmark; d – germany; est – estonia; irl – ireland; gr – greece; e – spain; f – france; hr – croatia; i – italy; cy – cyprus; lv – latvia; lt – lithuania; l – luxembourg; h – hungary; m – malta; nl – netherlands; a – austria; pl – poland; p – portugal; ro – romania; slo – slovenia; sk – slovakia; fin – finland; s – sweden. source: own study based on eurostat data. the quoted fragment sets out guidelines for the eu member states regarding the minimum incremental share of res in final energy use for 2022. figure 7 shows those countries, which as a result of the conducted forecast will exceed the aforementioned increase (green colour) using at least one model. referring to the results of the study, 19 out of 27 eu countries will meet the targets set in the regulation, which translates into an effectiveness of 70%. for the eu as a whole, the increase is 18%, which, despite the limit value, allows us to conclude that the res increase targets for 2022 can be met. the authors of the study emphasize that the models used did not take into account the financial outlays for the development of res, which was characteristic and noticeable in recent years of green energy development and could have affected the forecast results. in the case of poland, high res growth dynamics was achieved, among others, due to the introduction of the so called green certificates (pająk & mazurkiewicz, 2014). the dynamic growth of res share in the case of the netherlands has a basis in technological aspects. in recent years, the installed capacity of offshore wind turbines has been increased and new ones have been put into operation, which has allowed to increase the capacity from 4500 mw (2019) to 6600 mw (at the end of 2020) (international trade administration, 2020). according to the estonian energy development plan, the res share by 2030 is assumed at the level of 50% (renewables now, 2019a), the combination of this target with the results of forecasts determining the continuation of dynamic development, allows us to state that the assumed values are realistic to achieve. a study by 48 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch utkucan (2021) presented a dynamic growth of res share in spain, among others, where the forecast for 2024 was similar to the values obtained using the ar model and amounted to about 22.5%. there may be many reasons for res development, the most important of which is counteracting climatic changes manifested by temperature increase, melting of glaciers, etc. (kundewicz & judarezler, 2010). maintaining the dynamic development of res also has an economic justification, related to the constantly increasing prices of co2 emission allowances. conclusions the development of renewable energy sources is an important challenge in the process of energy transformation in the visegrad group countries, which is implemented, among others, on the basis of the energy policy of the european union. the perspectives for the use of renewable energy sources are differentiated due to the specific conditions of individual economies. the european union, as well as the czech republic, hungary, poland and slovakia, are aware of the potential of investments in the renewable energy sector, which in the long term perspective will translate measurably into a reduction in greenhouse gas emissions, increased energy efficiency and improved energy security. the research contained in this paper contributes to the body of literature on the subject in several dimensions. firstly, a review of the latest theoretical and empirical research provides a basis for a discussion on the prospects for the development of renewable energy sources in the visegrad group countries against the background of the european union. secondly, based on the empirical research, the following conclusions can be drawn: 1. the target for the share of renewable energy sources in gross final energy consumption in the european union member states in 2020 has only been met at the community wide level, as several countries have not met the targets at the national level. 2. the projected average growth rate of the share of renewable energy sources in gross final energy consumption for the period 2021-2024 in the european union is just over 1%. the prospects for achieving the target in this area by 2030 in the european union are therefore good. 3. the european union’s objective of increasing the share of renewable energy sources in final consumption to a minimum of 18% in 2022 is achievable only at community level. 4. forecasts of the growth of the share of renewable energy sources in the visegrad group countries for 2022 vary, but unfortunately are often insufficient to meet the requirements set by the european union in this regard. among the visegrad group countries, only the czech republic and poland are up to the challenge. 5. divergent results in the area of forecasting the share of renewable energy sources in consumption in the visegrad group countries may result from a number of reasons. for example, the different technologies used to meet the renewable targets or the stage of development of the country. references 300gospodarka. (2021). polska odejdzie od węgla dopiero w 2049? tą deklaracją wypisujemy się z grona państw rozwiniętych, wskazują eksperci. retrieved february 15, 2022, from https://300gospodarka.pl/news/polskawegiel-cop26-odejscie-od-wegla 300gospodarka. (2022). czechy odejdą od węgla w 2033 roku. to jasny sygnał dla reszty europy. retrieved february 10, 2022, from https://300gospodarka.pl/news/czechy-odejda-od-wegla-w-2033-roku-to-jasnysygnal-dla-reszty-europy angheluta, s.p., burlacu, s., diaconu, a., & curea, c.s. (2019). the energy from renewable sources in the european union: achieving the goals. european journal of sustainable development, 8(5), 57. https://doi.org/10.14207/ejsd.2019.v8n5p57 bhattacharya, m., paramati, s.r., ozturk, i., & bhattacharya, s. (2016). the effect of renewable energy consumption on economic growth: evidence from top 38 countries. applied energy, 162(c), 733-741. brodny, j., tutak, m., & saki, s.a. (2020). forecasting the structure of energy production from renewable energy sources and biofuels in poland. energies, 13(10), 2539. https://doi.org/10.3390/en13102539 forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 49 brodny, j., tutak, m., & bindzár, p. (2021). assessing the level of renewable energy development in the european union member states. a 10-year perspective. energies, 14(13), 3765. https://doi.org/10.3390/en14133765 brożyna, j., strielkowski, w., fomina, a., & nikitina, n. (2020). renewable energy and eu 2020 target for energy efficiency in the czech republic and slovakia. energies, 13(4), 1-20, doi:10.3390/en13040965 buriak, j. (2014). ocena warunków nasłonecznienia i projektowanie elektrowni słonecznych z wykorzystaniem dedykowanego oprogramowania oraz baz danych (assessment of insolation conditions and design of solar power plants with the use of dedicated software and databases). zeszyty naukowe wydziału elektrotechniki i automatyki politechniki gdańskiej, 40, 1-4. center for european policy analysis. (2016). the ukraine war and cee energy security. retrieved february 20, 2022, from https://cepa.ecms.pl/files/?id_plik=2258 cetkovský, s., frantál, b., kallabová, e., & novaková, e. (2009). wind energy exploitation in the czech republic – situation, opportunities, and barriers. in i. andráško, v. ira & e. kallabová (eds.), regional structures of the czech republic and slovak republic: temporal – spatial changes (pp.10-15). geografický ústav sav. ciucci, m. (2021). renewable energy. retrieved december 15, 2021, from https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/70/renewable %20energy dizdaroglu, d. (2017). the role of indicator-based sustainability assessment in policy and the decision-making process: a review and outlook. sustainability, 9(6), 1018. https://doi.org/10.3390/su9061018 edenhofer, o., hirth, l., knopf, b., pahle, m., schlömer, s., schmid, e., & ueckerdt, f. (2013). on the economics of renewable energy sources. energy economics, 40(1), 2013, 12-23. https://doi.org/10.1016/j.eneco.2013.09.015 european commission. (2021a). directorate-general for research and innovation, horizon europe, budget : horizon europe the most ambitious eu research & innovation program ever. publications office. https://data.europa.eu/doi/10.2777/714209 european commission. (2021b). communication from the commission to the european parliament, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions ‘fit for 55’: delivering the eu’s 2030 climate target on the way to climate neutrality. com/2021/550 final. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:52021dc0550&from=en european parliament. (2018a). directive (eu) 2018/2001 of the european parliament and of the council of 11 december 2018 on the promotion of the use of energy from renewable sources. http://data.europa.eu/eli/dir/2018/2001/oj. european parliament. (2018b). proposal for a directive of the european parliament and of the council amending directive (eu) 2018/2001 of the european parliament and of the council, regulation (eu) 2018/1999 of the european parliament and of the council and directive 98/70/ec of the european parliament and of the council as regards the promotion of energy from renewable sources, and repealing council directive (eu) 2015/652 com/2021/557 final. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:dbb7eb9c-e575-11eba1a5-01aa75ed71a1.0001.02/doc_1&format=pdf and https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:dbb7eb9c-e575-11eb-a1a5-01aa75ed71a1.0001.02/doc_2&format=pdf european parliament. (2018c). regulation (ue) 2018/1999 of the european parliament and of the council of 11 december 2018. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:32018r1999&from=en european parliament. (2021). renewable energy. fact sheets on the european union. https://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/en/ftu_2.4.9.pdf falkner, r. (2014). global environmental politics and energy: mapping the research agenda. energy research and social, 1, 188-197. godawska, j., & wyrobek, j. (2021). the impact of environmental policy stringency on renewable energy production in the visegrad group countries. energies, 14(19), 6225. https://doi.org/10.3390/en14196225 heilmann, f., popp, r., & ámon, a. (2020). the political economy of energy in central and eastern europe. supporting the net zero transition. e3g. hess, d.j. (2014). sustainability transitions: a political coalition perspective. research policy, 43(2), 278-283. hsiao, c.y.-l., lin, w., wei, x., yan, g., li, s., & sheng, n. (2019). the impact of international oil prices on the stock price fluctuations of china’s renewable energy enterprises. energies, 12(24), 4630. https://doi.org/10.3390/en12244630 50 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch hu, q., & ding, m. (2016). research on the volatility spillover effect of international crude oil price to china’s new energy industry stock price. account. financ., 3, 78-84. hudec, m. (2021). slovak economy ministry announces first call for recovery plan projects. retrieved february 24, 2021, from www.euractiv.com/section/politics/short_news/slovak-economy-ministry-announces-first-callfor-recovery-plan-projects/ instytut energii odnawialnej. (2019). rynek fotowoltaiki w polsce (the photovoltaic market in poland). instytut energii odnawialnej. international energy agency. (2021). renewables 2021. retrieved february 5, 2022 from https://www.iea.org/reports/renewables-2021 international trade administration. (2020). netherlands – energy. retrieved february 3, 2022 from https://www.trade.gov/country-commercial-guides/netherlands-energy kaygusuz, k. (2012). energy for sustainable development: a case of developing countries. renewable and sustainable energy reviews, 16(2), 1116-1126. https://doi.org/10.1016/j.rser.2011.11.013 keles, s., & bilgen, s. (2012). renewable energy sources in turkey for climate change mitigation and energy sustainability. renewable and sustainable energy reviews, 16(7), 5199-5206. https://doi.org/10.1016/j.rser.2012.05.026 kotulewicz-wisińska, k. (2018). participation of the visegrad group countries in the implementation of the eastern partnership programme. sovremennaya evropa 7, 96-107. kozar, ł. (2019). energy sector and the challenges of sustainable development—analysis of spatial differentiation of the situation in the eu based on selected indicators. zeszyty naukowe sggw w warszawie. problemy rolnictwa światowego, 18, 173-186. kratochvíl, p., & mišík, m. (2020). bad external actors and good nuclear energy: media discourse on energy supplies in the czech republic and slovakia. energy policy, 136(11), 111058. księżopolski, k., maśloch, g., & kotlewski, d. (2020). energetyka odnawialna—wyzwanie dla krajów europy środkowo-wschodniej. in raport sgh i forum ekonomicznego (pp. 129-166).oficyna wydawnicza sgh. kumar, b., szepesi, g., čonka, z., kolcun, m., péter, z., berényi, l., & szamosi, z. (2021), trendline assessment of solar energy potential in hungary and current scenario of renewable energy in the visegrád countries for future sustainability. sustainability, 13(10), 5462. https://doi.org/10.3390/su13105462 kundewicz, z.w., & juda-rezler, k. (2010). zagrożenia związane ze zmianą klimatu (threats related to climate change).nauka, 4, 70-71. latawski, p. (1993). on converging paths? the visegrad group and the atlantic alliance. paradigms, 7, 78-93. lehr, u., & ulrich, p. (2017). economic impacts of renewable energy increase in germany. in t. uyar (ed.) towards 100% renewable energy. springer proceedings in energy (pp. 263-272). springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-45659-1_28 li, l., lin, j., wu, n., xie, s., meng, ch., zheng, y., wang, x., & zhao, y. (2022). review and outlook on the international renewable energy development. energy and built environment, 3(2), 139-157. https://doi.org/10.1016/j.enbenv.2020.12.002 magda, r., bozsik, n., & meyer, n. (2019). an evaluation of gross island energy consumption of six central european countries. journal of eastern european and central asian research, 6(2), 270-281. manowska, a. (2021). forecasting of the share of renewable sources in the total final energy consumption for selected european union countries. proceedings of the iop conference series: earth and environmental science. 7th world multidisciplinary earth sciences symposium (wmess 2021), prague, czech, 6th-10th september 2021, 906, 012134. https://doi.org/10.1088/1755-1315/906/1/012134 ministerstwo klimatu i środowiska. (2022). program dofinansowania mikroinstalacji fotowoltaicznych (program for co-financing photovoltaic micro-installations). www.mojprad.gov.pl/ ministry of climate. (2020). the polish nuclear power program. retrieved february 15, 2022 from https://www.gov.pl/web/polski-atom/program-polskiej-energetyki-jadrowej-2020-r ministry of industry and trade. (2019). national energy and climate plan of the czech republic. retrieved february 12, 2022 from https://energy.ec.europa.eu/system/files/2020-03/cs_final_necp_main_en_0.pdf ministry of innovation and technology. (2019). national energy and climate plan. retrieved february 13, 2022 from https://energy.ec.europa.eu/system/files/2020-06/hu_final_necp_main_en_0.pdf forecasting the development of renewable energy sources in the visegrad group countries… | 51 ministry of national assets. (2019). the national energy and climate plan for 2021-2030 objectives and targets, and policies and measures. retrieved february 14, 2022 from https://energy.ec.europa.eu/system/files/202008/pl_final_necp_part_1_3_en_0.pdf monti, a., & martinez r. b. (2020). fifty shades of binding: appraising the enforcement toolkit for the eu’s 2030 renewable energy targets. review of european, comparative & international environmental law, 29(2), 221231. https://doi.org/10.1111/reel.12330 118 owusu, p.a., & asumadu-sarkodie, s. (2016). a review of renewable energy sources, sustainability issues and climate change mitigation. cogent engineering, 3(1), 1167990. https://doi.org/10.1080/23311916.2016.1167990 pach-gurgul, a., & ulbrych, m. (2019). progress of the v4 countries towards the eu’s energy and climate targets in the context of energy security improvement. entrepreneurial business and economics review, 7(2). https://doi.org/10.15678/eber.2019.070210 pająk, k. & mazurkiewicz, j. (2014). mechanizmy wspierania rozwoju energetyki odnawialnej (mechanisms for supporting the development of renewable energy). studia ekonomiczne, 166, 249-260. renewables now. (2019a). overview – baltics clear 2020 renewable energy targets, upbeat on 2030 green commitments. retrieved february 3, 2022 from https://renewablesnow.com/news/overview-baltics-clear-2020renewable-energy-targets-upbeat-on-2030-green-commitments-651885/ renewables now (2019b). hungary reaches 13,9% renewables share in 2020 final energy. retrieved february 24, 2022 from https://renewablesnow.com/news/hungary-reaches-139-renewables-share-in-2020-final-energy-767481/ simon, p., & deák, p. (2020). renewable energy law and regulation in hungary. retrieved february 24, 2022 from https://cms.law/en/int/expert-guides/cms-expert-guide-to-renewable-energy/hungary singh, r.k. (2008). renewable energy: technology, economics and environment. journal of resources, energy and development, 5(1), 65-66. https://doi.org/10.3233/red-120050 slovak ministry of economy. (2019). integrated national energy and climate plan for 2021 to 2030. retrieved february 15, 2022 from https://energy.ec.europa.eu/system/files/2020-03/sk_final_necp_main_en_0.pdf sulich, a., & sołoducho-pelc, l. (2021). renewable energy producers’ strategies in the visegrád group countries. energies, 14(11), 3048. https://doi.org/10.3390/en14113048 szumksta-zawadzka, m., & zawadzki, j. (2014). modele wyrównywania wykładniczego w prognozowaniu zmiennych ekonomicznych ze złożoną sezonowością (exponential smoothings models in forecasting of economic variables with complex seasonality). folia pomeranae universitatis technologiae stetinesis. oeconomica, 76, 137-146. utkucan, ş. (2021). future of renewable energy consumption in france, germany, italy, spain, turkey and uk by 2030 using optimized fractional nonlinear grey bernoulli model. sustainable production and consumption, 25, 1-14, https://doi.org/10.1016/j.spc.2020.07.009 wach, k., głodowska, a., maciejewski, m. & sieja, m. (2021). europeanization processes of the eu energy policy in visegrad countries in the years 2005-2018. energies 14(7), 1802. https://doi.org/10.3390/en14071802 52 | krzysztof adam firlej, marcin stanuch authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. kaf – conceptualisation, literature writing, methodology, calculations, discussion ms – concepts, methods, analysis, interpretation of data. krzysztof adam firlej phd in economics. works at the department of microeconomics, cracow university of economics (poland). his research interests focus on innovativeness, intellectual capital, renewable energy sources, energy policy and climate policy in european union. correspondence to: dr krzysztof adam firlej, cracow university of economics, department of microeconomics, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland; e-mail: kfirlej@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5491-273x marcin stanuch master of engineering, lecturer and researcher at the university of economics in cracow. he was previously employed as a programmer in various firms. in his research, he focuses on issues of financial market and aspects of energy security. correspondence to: mgr inż. marcin stanuch, cracow university of economics, department of organisations development, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland; e-mail: stanuchm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-1431-8012 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the funds granted to the cracow university of economics. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-16-267-sporek s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : sporek, t. (2017). perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych po wydarzeniach ukraińskich w 2014 roku. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 267-287. perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych po wydarzeniach ukraińskich w 2014 roku tadeusz sporek uniwersytet ekonomiczny w katowicach wydział ekonomii katedra międzynarodowych stosunków ekonomicznych ul. 1 maja 50, 40-287 katowice e-mail: tadeusz.sporek@ue.katowice.pl streszczenie: po inwazji rosji na ukrainę w 2014 roku nastąpił proces dynamicznych sankcji zagranicznych przez najważniejszych partnerów kremla. sankcje były i są ważnym impulsem do przeprowadzenia odpowiedniej „inwentaryzacji” stosunków z zachodem. znacząco wpłynęły one na zmianę biegunów rosyjskiego handlu azjatyckich partnerów i przyspieszyły rozwój stosunków rosyjsko-chińskich. rosja buduje nowy „dialog strukturalny” w ramach trójkąta rosja-chiny-indie, ugrupowania brics oraz euroazjatyckiej unii gospodarczej opierającej się na strategicznym partnerstwie oraz pełnej równości krajów członkowskich eug, w skład którego wchodzą rosja, białoruś, kazachstan, armenia oraz kingistan. celem opracowania jest zaprezentowanie w jakim stopniu stosunki gospodarcze rosja-ue zostały ograniczone przez sankcje i środki odwetowe co skutkuje na obopólne stosunki gospodarcze. słowa kluczowe: federacja rosyjska; sankcje zagraniczne; wymiana handlowa; sektor energetyczny; chiny klasyfikacja jel: f23 1. wstęp stany zjednoczone wraz z krajami zachodnimi wprowadziły sankcje zagraniczne na federację rosyjską we wszystkich sferach jej działalności. ich główny cel opierał się na międzynarodowej izolacji federacji rosyjskiej od „reszty świata”. silny wpływ potęgi światowej usa wpłynął na decyzję krajów unii europejskiej do podtrzymania sankcji wobec rosji. sankcje dotyczą zarówno ograniczeń indywidualnych mających zastosowanie do osób ze strony rosyjskiej wspierających przyłączenie krymu w obszary rosji, ale także firm takich jak gazprom czy też rosnieft będących czołowymi „dostawcami” surowców naturalnych na światowych rynkach w obszarze 268 tadeusz sporek energetycznym. wprowadzenie sankcji przez kraje zachodu, a także sankcji odwetowych ze strony rosyjskiej są naruszeniem podstawowych zasad dot. liberalizacji handlu w ramach członkostwa w wto. należy podkreślić, iż rosja została przyjęta w poczet członków wto dopiero po 18 latach. zastosowane sankcje gospodarcze przez „zachód” wobec czołowych firm z sektorów rosyjskiej gospodarki wpłynęły na pogorszoną sytuację finansową mocarstwa mającą odzwierciedlenie w wysokim poziomie inflacji, gwałtownym odpływie zagranicznego kapitału, a nagły spadek cen na ropę naftową na rynku globalnym wpłynął na znaczące dysproporcje w kursie walutowym rosyjskiego rubla w stosunku do światowych par walutowych. w dobie sankcji zagranicznych rosyjskie społeczeństwo jeszcze bardziej się zjednoczyło i wyraziło rekordowe poparcie co do prowadzonej polityki prezydenta władimira putina wobec krajów wspierających „zachodnie sankcje”. zastosowane obostrzenia zagraniczne wpłynęły nie tylko na stan koniunktury kraju, wobec którego mają one zastosowanie, ale odbiło się to również na krajach stosujących tę „praktykę”. po dwuletniej analizie wpływu sankcji zagranicznych można zauważyć, iż wpłynęły one negatywnie na koniunkturę krajów unii europejskiej. najwięcej strat finansowych w tym „starciu” odniosły niemcy. szacowane są one w chwili obecnej na około €29 mld, ale także kraje nadbałtyckie odczuły skutki nałożonych sankcji odwetowych (sporek, 2014, s.20-30). eksperci podkreślają, iż w chwili obecnej należy dokonać „przeglądu” relacji oraz stworzyć podstawy dla odbudowy wzajemnych stosunków na płaszczyznach energetycznych, przepływów kapitałowych przy warunku wycofania sankcji. europa nie przemawia już „wspólnym głosem”. większość krajów europejskich po ponad dwóch latach od momentu wprowadzenia sankcji przyznało, iż działania rosji na ukrainie nie mają bezpośrednio związku z ich państwem w związku z czym nie chcą one narażać w dalszym stopniu narodowe gospodarki na straty finansowe. takie stanowisko zostało niejednokrotnie wyrażone przez włochy. federacja rosyjska w dalszej perspektywie skoncentruje funkcjonowanie swojej gospodarki na rozwoju stosunków z azjatyckimi parterami, a także potencjału wewnętrznego rynku krajowego. stosunki gospodarcze pomiędzy europejskimi parterami nie będą odbudowane w pełni w tych samych obszarach działalności jak dotychczas. kontynuacja stosunków gospodarczych z krajami unii europejskiej po wycofaniu sankcji zagranicznych jest bardzo prawdopodobna, jednakże wymagać to będzie długiego czasu oraz zaangażowania obu stron dla wspólnej „odbudowy” nawiązywanych relacji zniszczonych w krótkim okresie przez ukraiński kryzys. 2. „scenariusze” działań federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych zastosowane sankcje zagraniczne wobec federacji rosyjskiej informują o ważnych przemianach w stosunkach międzynarodowych. wpływają one na „przekierunkowanie” i zwrot interesów państwa w kierunku nowych partnerów strategicznych. federacja rosyjska w dobie sankcji zagranicznych stoi więc przed opracoperspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 269 waniem oraz wdrożeniem nowych „koncepcji działań”. według polskiego instytutu spraw międzynarodowych w dobie zachodnich sankcji zagranicznych mogą zaistnieć trzy „scenariusze działania” federacji rosyjskiej: 1. pełny zwrot rosji w stronę chin – koncepcja ta opiera się na rozwoju projektów pomiędzy chinami oraz rosją w obszarze technologii; uzyskanie od strony chińskiej wsparcia finansowego pod postacią udzielonych kredytów; zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej krajów; zagospodarowanie zachodnich terenów rosyjskiego dalekiego wschodu, a także popieranie przez dyplomację chińską rosji na świecie. 2. „budowa oblężonej twierdzy” – idea ta ukierunkowana jest na utrzymywanie kontroli na terytoriach postradzieckich przez fr, a zastosowana polityka wobec krajów azjatyckich oparta będzie na równoważeniu wpływów na tym obszarze. 3. „zwodnicza poprawa” relacji z zachodem – zakłada zniwelowanie oddziaływania fr na terytorium ukrainy w celu zawieszenia lub odwołania unijnych sankcji nie wypełniając jednak wszystkich wcześniej postawionych warunków ich „wycofania” przez zachód (ćwiek-karpowicz, & secrieru, 2015, s. 107-109). rosyjscy analitycy oraz ekonomiści twierdzą, iż pogorszenie sytuacji pomiędzy rosją a zachodem w związku z kryzysem ukraińskim z 2014 r. pociąga za sobą daleko idące skutki geopolityczne. rosja powróciła do swojej tradycyjnej pozycji euroazjatyckiej dzierżawy, która umiejscowiona jest pomiędzy wschodem i zachodem. w związku z nałożonymi sankcjami przez usa oraz stany zjednoczone, rosja zmienia kierunek współpracy i podąża w stronę azji, w tym przede wszystkim chin. nie oznacza to tylko i wyłącznie tworzenia nowego bloku rosyjsko-chińskiego, ale okres integracji postkomunistycznej rosji z zachodem dobiegł końca. w ówczesnej sytuacji rosja będzie dążyła do polepszenia stosunków gospodarczych z krajami „niezachodnimi” skupiając główna uwagę na azji. zamiast idei „dużej europy” od lizbony do władywostoku rosja formułuje nową koncepcję „dużej azji” od szanghaju aż do sankt-petersburga (ichino, 2016). 3. pełny zwrot w stronę azjatyckich partnerów – „strategiczny trójkąt” rosja – chiny – indie zagraniczna polityka rosji jest oparta na teorii „strategicznego trójkąta” pomiędzy indiami, federacją rosyjską oraz chinami. główny cel fr na obszarach wschodnich ukierunkowany jest na umocnienie pozycji w azji dzięki partnerstwu w „strategicznym trójkącie”. ponadto pozytywne stosunki pomiędzy tymi krajami wpływałyby na stabilizację w regionie azji oraz utrzymanie pokoju stanowiąc jednocześnie przeciwwagę dla prowadzonej polityki przez stany zjednoczone. kraje te współpracują przede wszystkim w obszarze militarnym oraz gospodarczym. w latach 90. xx wieku relacje pomiędzy tymi krajami zaczęły się powoli ścieśniać. w 2002 roku miało miejsce spotkanie trzech partnerów w nowym jorku, które dało początek intensyfikacji obopólnego dialogu. w 2003 roku nastąpiło spotkanie premierów „strategicznego trójkąta”, a w 2005 roku we władywostoku miało miejsce zgromadzenie ministrów zagranicznych tych krajów. w okresie 2005-2009 odbyły się spotkania 270 tadeusz sporek trójstronne stron o charakterze deklaratywnym ukierunkowane na zbliżenie w obszarze gospodarczym. wspólne spotkania „strategicznego trójkąta” stanowią ważną „platformę” dla stabilizacji obopólnego, politycznego zaufania, a także zacieśnienia stosunków gospodarczych (kapuśniak, 2009, s. 21). ponadto rosja, indie oraz chiny jako grupa państw rozwijających się wchodzi w skład brics. co roku odbywają się szczyty głów państw w ramach brics (brics business counil, 2016). współpraca moskwy, pekinu oraz nowego delhi skoncentrowana jest w głównej mierze na obszarze energetycznym. rosja prężnie stara się stworzyć alians z chinami oraz indiami wykorzystując swoją pozycję „globalnego dostawcy” zasobów energetycznych. przedstawiciele tych krajów prowadzą negocjacje dotyczące realizacji wspólnego gazociągu rosyjsko-chińskiego prowadzącego do indii. kraje te odgrywają kluczowa rolę w polityce oraz gospodarce światowej. zachodnie sankcje zagraniczne nałożone na federację rosyjską w związku z kryzysem ukraińskim wpłynęły na zbliżenie, odnowienie oraz intensyfikację „dialogu” pomiędzy „trójkątem strategicznym”. rola najważniejszych państw azjatyckich ma tendencję wzrostową na arenie międzynarodowej biorąc pod uwagę m.in. potencjał demograficzny. analizując strukturę importu oraz zużycie niektórych surowców naturalnych indie oraz chiny zajmują kluczowe miejsce na świecie co wpływa na coraz większa rolę tych krajów na rynkach surowcowych. azja wkrótce można stać się globalnym ośrodkiem gospodarczym (malinowski, 2015). zgodnie z opiniami rosyjskich ekspertów „strategiczny trójkąt” rosji, indii oraz chin zakłada trzy możliwe warianty ewolucji obopólnych stosunków. pesymistyczny scenariusz strategicznej współpracy zakłada, iż stosunki pomiędzy tymi krajami nie mają perspektyw. nasilać się będą tendencje konkurencyjne pomiędzy „gigantami” w sferze przywództwa religijnego oraz gospodarczo-militarnego na świecie. wzmocnienie potencjału gospodarczo-militarnego chin wpłynie na zacieśnienie relacji stosunków rosyjsko-indyjskich oraz krajów zachodnich dążących do zachowania równowagi pomiędzy wszystkimi państwami na świecie. drugi wariant cechujący się optymistycznym rozwojem sytuacji zakłada, iż partnerstwo pomiędzy moskwą, pekinem i nowym delhi będzie w przyszłości się umacniać we wszystkich obszarach integracji regionalnej, co skutkować będzie zbliżoną polityką interesów państw. zwolenników rozwoju tej koncepcji w rosyjskiej literaturze jest niewielu. koncepcja ta dominuje wśród polityków lewicowych kierującymi się narodowo-patriotycznymi przekonaniami. natomiast ostatni scenariusz umiarkowanie optymistyczny zakłada, iż kraje te będą rozwijać współpracę taką jak dotychczas, czyli „partnerstwo bez wewnętrznego konkurowania”. zachowując przy tym kontrolę nad zachowaniem własnych interesów gospodarczych, politycznych oraz kulturowo-ideologicznych. współpraca ta zaowocuje stabilizacją sytuacji na arenie międzynarodowej. powyższe scenariusze są realistyczne, ale ponadto może wystąpić sytuacja przekształcenia „strategicznego trójkąta” w partnerstwo o cechach polityczno-militarnych jeżeli sytuacja na świecie gwałtownie się zmieni pod groźbą wybuchnięcia konfliktu wojennego. najbardziej prawdopodobnym jest jednak scenariusz umiarkowanie optymistyczny. rosja, chiny oraz indie będą prowadzić perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 271 trudną „grę polityczną” dążąc do utrzymywania konstruktywnej współpracy pomiędzy sobą, jednocześnie nie narażając swoich stosunków na poważne skutki uboczne relacji ze stanami zjednoczonymi (mareeva, 2012, s. 246). według rosyjskich ekspertów w średniej perspektywie „strategiczny trójkąt” pomiędzy rosją, indiami a chinami może zostać poszerzony o iran. w styczniu 2016 r. usa oraz ue zniosła sankcje finansowe oraz gospodarcze z iranu nałożone na nie w związku z ich programem atomowym. 4. stosunki gospodarcze rosja – chiny oraz perspektywy rozwoju wspólnych projektów stosunki pomiędzy dwoma mocarstwami: rosją, a chinami biorąc pod uwagę wielkość oraz strukturę tych państw, ich lokalizacje na mapie świata, a także potencjał wojskowy i gospodarczy stanowią istotną kwestię poruszaną w ówczesnym świecie (mierzejewski, 2017, s. 131). federacja rosyjska jest największym krajem na świecie, wchodzi w struktury rady bezpieczeństwa onz, a ponadto w światowym ładzie politycznym odgrywa istotną rolę. chiny będące najludniejszym państwem na globie znajdują się w okresie niebywałego rozwoju, którego początki sięgają trzydziestu lat wstecz i dotyczą zapoczątkowanych reform rynkowych. chrl coraz bardziej podąża w kierunku osiągnięcia statusu supermocarstwa i stawienia czoła usa. zatem chiny oraz rosja są kluczowymi „graczami” na arenie międzynarodowej. analizując stosunki pomiędzy dwoma krajami należy zwrócić uwagę na ich dziedzictwo kulturowe oraz inną tożsamość cywilizacyjno-kulturową odróżniającą ją jednocześnie od siebie nawzajem jak i pozostałych krajów zachodnich (lubina, 2012, s. 203). na spowolnienie wymiany gospodarczej pomiędzy federacją rosyjską, a chinami w 2015 roku wpłynęło wiele czynników. zgodnie z opublikowanymi danymi chińskiego urzędu celnego, obroty handlowe federacji rosyjskiej z chinami w 2015 roku wyniosły około $68 mln (-28,6%), w tym eksport z rosji do chin wyniósł -$33 mln (-20%), a import z chin -$34 mln (-35,2 %). wskaźnik ujemnego bilansu handlowego w tym okresie czasu zmniejszyło się o 87,3% do wartości $1537,63 mln w stosunku do okresu styczeń – grudzień 2014r. -$12 070,83 mln. federacja rosyjska plasuje się w gronie 20 głównych partnerów handlowych na 16 pozycji. pierwsze miejsce w tym zestawieniu zajmują stany zjednoczone ($558,38 mld, +0,6%), następnie honk-kong ($344,33mld, -8,3%), japonia ($278,68mld, -10,8%), korea południowa ($275,90 mld, -5,0%), tajwan ($188,56 mld, -4,9%) (ministerstwo, 2016). zgodnie z opiniami rosyjskich i chińskich ekspertów, spowolnienie dynamiki wspólnej wymiany handlowej w 2015 roku było spowodowane szeregiem czynników, które ukształtowały się w 2014 roku i wpłynęły w istotny sposób na poziom wymiany handlowej w roku następnym. pierwszym czynnikiem oddziałującym na tę sytuację jest ogólny stan „napięcia” w geopolityce na świecie, pogarszająca się sytuacja na ukrainie, wprowadzenie sankcji gospodarczych przez zachód wobec rosji, pogorszenie się globalnego środowiska handlowego m.in. 272 tadeusz sporek spadek popytu na zagranicznych rynkach towarowych, gwałtowne zmiany na rynkach finansowych a także problemy z zadłużeniem strefy euro i usa. drugim czynnikiem jest spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego zarówno w rosji jak i w chinach. kolejnym czynnikiem jest spadek cen światowych surowców w obszarze energetyki, które stanowią ponad 70% łącznego eksportu federacji rosyjskiej do chin. spadek siły nabywczej rosyjskich konsumentów wobec chińskich produktów w związku z wahaniami rosyjskiego rubla w stosunku do wiodących walut światowych, m.in. do chińskiego juana (ministerstwo, 2016). rysunek 1. wymiana handlowa chin z głównymi parterami w 2015 roku (struktura eksportu i importu, w mln$) źródło: (opracowanie własne na podstawie danych z ministerstwa rozwoju gospodarczego federacji rosyjskiej, http://www.ved.gov.ru/exportcountries/cn/cn_ru_relations/cn_ru_trade/, dostępna w dniu 25.05.2016r.). tabela 1. różnice pomiędzy danymi w wymianie handlowej pomiędzy rosją a chinami w 2015 roku (na podstawie danych z federalnej służby celnej i chińskiego urzędu celnego, w $mld) dane z fsc wartość dane z cuc chrl wartość różnica eksport do chin 28,61 import z rosji 33,26 -4,65 import z chin 34,94 eksport do rosji 34,80 +0,14 obroty handlowe 63,55 obroty handlowe 68,06 -4,51 źródło: (dane z ministerstwa rozwoju gospodarczego federacji rosyjskiej, http://www.ved.gov.ru/ exportcountries/cn/cn_ru_relations/cn_ru_trade/, dostępna w dniu 25.05.2016r.). tabela 1 przedstawia różnice pomiędzy danymi w wymianie handlowej pomiędzy rosją a chinami w 2015 roku. zgodnie z informacjami z federalnej służby celnej w 2015 r. wartość obrotów handlowych rosji i chin wyniosła $63,5 mld (-27,5%), w tym eksport z rosji do chin wyniósł $28,61 mld (-27,7%), import $34,94 (-27,7%). analizując dane z chińskiego urzędu celnego wartość obrotów handlowych rosji z chinami jest wyższa o $5mld i kreuje się na poziomie $68,06 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000 400000 450000 1. usa 2. honkkong 3. japonia 4. korea południowa 5. tajwan 16. rosja eksport (mln $) import (mln $) perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 273 (-28,6%), w tym eksport rosji do chin $33,26 mld (20,0%), import z chin $34,80 mld (-35,2 %) (ministerstwo, 2016). kryzys ukraiński stał się istotnym wydarzeniem wpływającym na kreowanie stosunków międzynarodowych pomiędzy krajami. ograniczył on możliwości rozwoju współpracy gospodarczej pomiędzy rosją, a zachodem w sferze politycznej, bezpieczeństwa oraz gospodarki w najbliższym czasie. tym samym przyśpieszył on rozwój stosunków rosyjsko-chińskich. „zwrot ku azji” – to długofalowa strategia moskwy, która została opracowana jeszcze na kilka lat przed wybuchem ukraińskiego kryzysu. charakter oraz kierunek współpracy opierający się na solidnych podstawach i obopólnych interesach przy obecnej sytuacji pozostał bez zmian. jednakże rosyjsko-chińskie stosunki weszły na nowy etap współpracy strategicznej. głównymi aspektami realizowanymi w obecnym okresie czasu jest: dalsze pogłębianie współpracy partnerskiej opartej na zaufaniu, zwiększenie otwartości w sferze gospodarczej oraz wdrażanie nowych projektów. mowa tu m.in. o 30-letnim porozumieniu o dostawach gazu ziemnego, współpracy nad projektami i pracami badawczymi w kosmosie, budowa kolei dużych prędkości, wspólne opracowanie projektu produkcji samolotów szerokokadłubowych odpowiednich dla istniejącej infrastruktury punktowej, a także budowa zachodniej gałęzi gazociągów. według prognoz zmniejszony wolumen dostarczanej ropy surowej do krajów unii europejskiej będzie wyrównywany poprzez regularne zwiększanie eksportu do krajów azjatyckich, w szczególności do chrl. w głównej mierze wynika to z konieczności realizacji istniejących porozumień (kardaś, 2016, s. 55). w 2013 roku rosyjski „rosnieft” oraz chiński cnpc podpisały kontrakt na dostawę 365 mln ton ropy naftowej do chin w ciągu najbliższych 25 lat w ramach „długofalowej strategii” moskwy. główna trasa dostaw przebiega przez rurociągi espo (eastern siberia – pacific ocean). z rosyjskiego portu kozmina eksportowana jest ropa naftowa na rynki wschodnie (m.in. bezpośrednio do chińskiej miejscowości daqing) (kaczmarski, 2015, s. 59). umowa ta była zawarta pomiędzy rosnieft i transnieft jeszcze w 2009 r. w zamian za długofalowe dostawy ropy naftowej w wielkości 300 000 baryłek/1 dzień firmy te uzyskały kredyty od banków chińskich w wysokości $25 mld łącznie. obecnie rosnieft dostarcza surowiec do chin w ramach zawartej umowy międzynarodowej z chinami za pomocą: ropociągu espo, skoworodino-mohe oraz z portu koźmino, a także tranzytem przez terytorium kazachstanu za pomocą ropociągu atasu – alashankou (rosnieft, 2016). w maju 2014 roku została podpisana umowa pomiędzy federacją rosyjską, a chinami na dostawy błękitnego paliwa. w 2015 roku rozpoczęła się budowa gazociągu „siła syberii”, który w 2019 roku zacznie dostarczać rosyjski gaz do chin (docelowo do szanghaju) (gazoprom, 2016). kontrakt został zawarty na okres 30 lat i prognozuje się, iż w tym okresie czasu eksport rosyjskiego gazu do chin wyniesie 38 mld m3/w ciągu roku. jest to bardzo ważny „krok” w stosunkach gospodarczych pomiędzy tymi krajami uwieńczony zawarciem umowy po trwających ponad 10 lat negocjacji (fares, 2016). 274 tadeusz sporek długoterminowe prognozy związane z konsumpcją ropy surowej na obszarach azjatyckich sprzyjają eksporterom tego surowca. dynamiczna tendencja wzrostowa popytu na ropę będzie pokrywana w głównej mierze surowcem mającym pochodzenie z importu. analizując okres od 2013 do 2040 roku zauważalny jest wzrost zapotrzebowania na ropę surową o ponad 70% (osiągając wolumen 1667,8 mln ton surowca w okresie do 2040 roku w azji ogółem), w tym w chinach o ok. 60% (w 2040 roku do poziomu 781,6 mln). zakłada się, iż w krajach azjatyckich nastąpi spadek produkcji własnej. w 2013 roku wyniósł on 393,3 mln ton, a w 2040 roku według szacunków osiągnie on wolumen 288,7 mln ton. w samych chinach spadnie on z 214,1 mln ton do wielkości 169,3 mln ton (kardaś, 2016, s. 56). tabela 2. prognozy konsumpcji ropy surowej oraz produkcji własnej w azji 2020-2040 (w mln ton) rok: 2013 2020 2025 2030 2035 2040 japonia konsumpcja 213 184,2 164,3 149,4 139,4 129,4 produkcja własna – – – – – – chiny konsumpcja 487,9 597,4 692 751,7 776,6 781,6 produkcja własna 214,1 219,1 204,1 189,2 179,3 169,3 azja ogółem konsumpcja 980,7 1189,8 1349,2 1493,5 1593,1 1667,8 produkcja własna 393,3 378,4 343,5 318,6 303,7 288,7 źródło: (kardaś, 2016, s. 55-56). aby zrealizować założoną strategię energetyczną federacja rosyjska będzie musiała w długofalowej perspektywie rozbudować infrastrukturę przemysłową, zachować tempo wzrostu wydobywania ropy naftowej na obszarach wschodnich kraju oraz sprostać konkurencji z pozostałymi krajami eksportującymi surowiec na azjatyckie rynki (sporek, 2011, s. 160). groźba odizolowania federacji rosyjskiej ze strony zachodnich partnerów na zagranicznych rynkach była czynnikiem, który w istotny sposób wpłynął na intensyfikację rosyjsko-chińskich stosunków. chrl odniosła planowane korzyści ekonomiczne w związku z wynegocjowanymi warunkami kontraktu, ponieważ w sytuacji dążenia ue do zmniejszenia udziału rosji w sektorze energetycznym w europie kraj ten zgodnie z przyjętą strategią zwraca się w stronę azjatyckich partnerów. według ekspertów z jednej strony umowa ta jest symbolem „rosyjskiego zwrotu ku azji”, a z drugiej strony ma ona charakter polityczny rosji w stosunku do relacji z zachodnimi partnerami (lubina, 2014, s. 392). „rusgidro” i powerchina (power construction corporation of china ltd) w maju 2014 roku podczas wizyty prezydenta władimira putina w chinach podpisały umowę o współpracy strategicznej. zainteresowane strony poruszały tematy inwestycji rozwojowych małych elektrowni wodnych na terytorium fr o łącznej mocy 25mv. partnerzy są zainteresowani w stworzeniu rosyjsko-chińskiego funduszu, który będzie realizował projekty w zakresie hydroenergetyki na terytorium rosji. główne plany rosyjskiej firmy „rusgidro” oraz powerchina to wybudowanie do 2020 roku 35 małych elektrowni wodnych na terytorium całej rosji. szacuje perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 275 się, iż inwestycje projektu wyniosą $3-5,5 mld. około 70-75% środków finansowych partnerzy planują pozyskać w formie inwestycyjnych projektów skierowanych do chińskich oraz rosyjskich instytucji finansowych (forbes, 2016). w 2014 roku chińscy inwestorzy wyrazili zainteresowanie projektem kolei dużych prędkości na terytorium federacji rosyjskiej. mowa o superszybkiej magistrali „moskwa – kazań”, która przewiduje 15 stacji kolejowych (począwszy od stolicy moskwy poprzez władimir, niżnyj nowogród, czeboksary aż do kazania). szacowana eksploatacja linii magistrali wynosi 10,5 mln osób rocznie. w październiku 2014 roku rosyjskie ministerstwo transportu i narodowa komisja rozwoju i reform chrl w ramach projektu „chińskie drogi kolejowe” podpisały rosyjskochińskie memorandum dot. rozwoju współpracy w zakresie kolei dużych prędkości. w związku z tym strony kontraktu winny opracować wspólny projekt euroazjatyckiego korytarzu moskwa-pekin w ramach kolei dużych prędkości. planuje się, iż odcinek kolejowy moskwa-kazań powinien być włączony w tę magistralę. ponadto w długofalowej perspektywie rozważa się włączenie tej magistrali w nowy jedwabny szlak, który umożliwi chinom łatwiejszy i szybszy dostęp do rynków europejskich i bliskiego wschodu. chińscy partnerzy w ramach finansowania kredytowego przekażą kwotę 250 mld rub (dla odcinka moskwa-niżnyj nowogród) i 150 mld rub (dla odcinka niżnyj nowogród-kazań). rozliczanie finansowe projektów będzie możliwe zarówno w amerykańskich dolarach jak i chińskich juanach. ponadto chińska strona zagwarantuje świadczenia finansowe o charakterze kapitałowym (wkład kapitałowy tworzonej firmy svp) dla realizacji przedsięwzięcia na odcinku moskwa-niżnij nowogród w wysokości 52 mld rub. realizacja projektu będzie możliwa dzięki przyciągnięciu inwestycji w postaci kapitału własnego oraz finansowania kredytowego (muchin, 2015, s. 11). łączny koszt budowy superszybkiej magistrali „moskwa-kazań” wyniesie 1,068 tryliona rosyjskich rubli. dla chińskiej strony udział w projekcie jest korzystny z punktu widzenia posiadanych zakładów budowy linii kolejowych dla szybkich kolei, w związku z czym chińska strona będzie zainteresowana zagwarantowaniem chińskiego wyposażenia podczas budowy magistrali i wyposażenia w pociągach, a także udziału własnej siły roboczej podczas tego przedsięwzięcia. planuje się, iż kluczowe decyzje dla dalszego rozwoju projektu zawarte w porozumieniu pomiędzy rządami rosji i chin będą podpisane w 2016 roku. prężnie rozwija się współpraca w obszarze inżynierii mechanicznej pomiędzy spółką akcyjną typu otwartego „npk uralwagonzawod”, „btb leasing” oraz chińską firmą honghuagroup limited. partnerzy planują uruchomienie produkcji ciężkich urządzeń wiertniczych na terytorium federacji rosyjskiej (btb leasing, 2016). regiony rosji oraz chin również współpracują ze sobą w różnych dziedzinach. republika baszkortostan i prowincja jiangxi planują wzmocnienie współpracy w obszarze głębokiego przetwórstwa miedzi i metali nieżelaznych, kompleksowego wykorzystania odpadów górniczych oraz produkcji materiałów budowlanych. pomiędzy tatarstanem, a prowincja hunan planuje się rozwój współpracy w obszarze inżynierii mechanicznej oraz elektroniki (muchin, 2015, s. 16). 276 tadeusz sporek istnienie tego typu przedsięwzięć jest potwierdzeniem rozwijających się stosunków partnerskich pomiędzy krajami. z punktu widzenia prawa międzynarodowego strategiczna współpraca rosyjsko-chińska może wejść na wyższy pułap bez dodatkowych procedur w dowolnym momencie. oprócz projektów infrastrukturalnych oraz przedsięwzięć w obszarze energetyczno-gazowym chińscy inwestorzy zainteresowani są również rozwojem strefy hazardowej „kraj nadmorski” na terytorium federacji rosyjskiej. lawrence ho (summit ascent holdings), magnat gier hazardowych z makao zwrócił uwagę na rosyjski rynek gier hazardowych. po wprowadzeniu przepisów dot. wydzielonych stref hazardowych w kraju, lawrence ho jako jeden z pierwszych zadeklarował chęć włożenia kapitału finansowego dla rozwoju biznesu handlowego na dalekim wschodzie rosji (amora, 2016). eksperci zwracają uwagę, iż chińsko-rosyjski projekt w sferze rozrywki szacowany na ok. $700 mln będzie kolosalną inwestycją w tej części w kraju. zainteresowanie inwestorów zagranicznych tym obszarem jest związane z niskim podatkiem od dochodu kasyna, który na obszarach dalekiego wschodu kształtować się będzie na poziomie 3-7% (dla porównania w makao podatek wynosi 39%), a także położenie geograficzne kraju nadmorskiego wpływa na atrakcyjność inwestycyjną zagranicznych partnerów (amora, 2016). według brytyjskiego dziennika the guardian miasto władywostok symbolizuje „przemianę w geopolitycznej strategii federacji rosyjskiej, w której to prezydent w. putin zmienia kierunek działania z zachodu w stronę wschodu” (igornaya zona, 2016). współpraca gospodarcza pomiędzy chinami oraz federacją rosyjską jest również widoczna na obszarach rosyjskiego dalekiego wschodu. jest to region obfity w zasoby naturalne, jak m.in. ropa naftowa, gaz ziemny czy też złoto. olbrzymie obszary roślinności i lasów sprzyjają rozwojowi przetwórstwa drzewnego oraz celulozowego. dostęp do oceanu oraz dobrze rozbudowana sieć rzeczna stanowi bogaty potencjał dla rozwoju na tych obszarach rybołówstwa. obszary rosyjskiego dalekiego wschodu są słabo rozwinięte pod względem infrastruktury, co też związane jest z niską gęstością zaludnienia na tych obszarach (madej, 2015, s. 82). w związku z tym pomiędzy chinami i rosją zostało zawarte memorandum o „wzmocnieniu regionalnej współpracy rosyjsko-chińskiej o charakterze produkcyjno-inwestycyjnym na obszarach rosyjskiego dalekiego wschodu. w kwietniu 2016 r. zostały przeprowadzone negocjacje pomiędzy szefem departamentu ministerstwa ds. rozwoju dalekiego wschodu fr rustam makarow, a dyrektorem departamentu rozwoju przemysłu północno-wschodnich prowincji chin zhou jianpingiem. współpraca będzie opierać się na przeniesieniu działalności chińskich firm na terytorium rosji w obszarze w 12 sektorów i gałęzi gospodarczych m.in. energetyki,, przemysłu stoczniowego, chemicznego czy tekstylnego. chiny poszerzają swoją strefę wpływów na obszarach rosyjskiego dalekiego wschodu budując warunki gospodarczo-demograficzne. warunkiem rozwoju chińskich przedsiębiorstw na tych terytoriach wykorzystując ulgi i preferencje jest przestrzeganie przepisów związanych z ochroną środowiska. perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 277 w dobie sankcji zagranicznych zwiększa się zainteresowanie federacji rosyjskiej ku rozszerzeniem oraz pogłębieniem współpracy gospodarczej z chinami, zarówno w sferze energetycznej jak i pozostałych obszarach (sektor finansowy, dostawy urządzeń, udział chrl w realizacji dużych projektów infrastrukturalnych na terytorium rosji, wspólne projekty w sferze technologicznej). warto podkreślić, iż wzmocnienie relacji z chińskim parterem jest związane nie tylko z ograniczonymi możliwościami do współpracy pomiędzy rosją, a krajami ue i usa, ale również z stagnacją i „zamrożeniem” relacji z japonią w ważnych dla gospodarki rosyjskiej obszarach. w ten oto sposób chiny są w stanie umocnić swoją strefę wpływów w azji oraz stać się nadrzędnym partnerem strategicznym rosji w obszarze gospodarczym. kryzys w stosunkach rosyjsko-amerykańskich skutkować będzie nasilającą się aktywizacją współpracy pomiędzy chinami oraz rosją w obszarze techniczno-militarnym włączając w to rozszerzenie „nomenklatury technologicznej” jaką moskwa jest w stanie dostarczać pekinowi. ograniczenia w dostawach do chin najnowszych technologii wojennych będą się zmniejszać. federacja rosyjska planuje zwiększyć współpracę w obszarze wojskowym, technologii podwójnego zastosowania, a także współpracy w kosmosie (łuzyanin, 2015, s. 8-10). w kwietniu 2016 r. miało miejsce spotkanie dyrektora roskosmosu igora komarova oraz xudazhe z chińskiej narodowej agencji kosmicznej, którzy podkreślili iż w przeciągu ostatniego roku współpraca pomiędzy krajami w sferze kosmicznej wzrosła. w tym okresie czasu miały miejsce wspólne prace badawcze rosyjsko-chińskich załóg na księżycu oraz wymiana danych i informacji teledetekcyjnych dot. ziemi w obszarze zainteresowania krajów członkowskich brics. ponadto planuje się wspólne projekty związane z produkcją silników do maszyn oraz wyposażenia kosmicznego, a także monitoring kosmicznych odpadków (russia and china, 2016). 5. stosunki gospodarcze rosji i pozostałych krajów azjatyckich oraz perspektywy rozwoju wspólnych projektów federacja rosyjska buduje nowy „dialog strukturalny” w ramach strategicznego trójkąta rosja-chiny-indie, ugrupowania brics czy też euroazjatyckiej unii gospodarczej opierającej się na strategicznym partnerstwie oraz pełnej równości krajów członkowskich (titarenko, 2012, s. 12). obecne stosunki między indiami i rosją są charakterystyczne dla sojuszu strategicznego mającego miejsce podczas zimnej wojny pomiędzy zsrr i indiami. relacje te są opisywane przez rosyjską dyplomację jako „szczególnie uprzywilejowane partnerstwo strategiczne”. w 2000 roku została podpisana „deklaracja o strategicznym partnerstwie rosji oraz indii” w związku z tym zakres współpracy pomiędzy krajami obejmuje takie obszary jak: polityka, bezpieczeństwo narodowe, handel oraz gospodarkę, technologię, a także kulturę. pomiędzy tymi partnerami występuje zbieżność interesów w obszarze regionalnym, a także jednolite interesy na płaszczyźnie globalnej polityki. oba kraje dążą do utrzymania stabilnej sytuacji 278 tadeusz sporek w azji centralnej. gałęziowa struktura współpracy jest podobna zarówno w rosji jak i indiach. kluczowymi sektorami dla gospodarek jest: współpraca w obszarze techniczno-wojskowym, a także w sektorze energetycznym. eksport broni i technologii wojskowych w stosunkach gospodarczych pomiędzy rosją i indiami odgrywa kluczową rolę (rodkiewicz, 2014, s. 23-24). indie są czołowym klientem federacji rosyjskiej w zakresie przemysłu zbrojeniowego. w ciągu ostatnich 3 lat łączna suma rosyjskich kontraktów zbrojeniowych z indiami przekroczyła wartość 340 mld indyjskich rupii (co w przeliczeniu na dolar amerykański daję kwotę $5mld), podczas gdy usa plasuje się na drugiej pozycji w tym rankingu. wolumen ich transakcji kreuje się na poziomie 300 mld rupii (ok. $4,4 mld). w okresie od 2012/2013 do 2014/2015 podpisanych zostało 162 umów związanych z dostawą broni, w tym z rosją (18 umów), usa (13) z francją (6), a pozostałe 67 umów były podpisane z innymi krajami. rosyjski sprzęt wojskowy zakupiony przez new-delhi w okresie 2004-2014 stanowił 75% łącznego wolumenu indyjskiego zakupu w tym obszarze. od 2009 do 2013 roku rosja oraz indie podpisały kontrakty o charakterze obronnym na łączną sumę ok. $30 mld (uwzględniając fakt, iż w tym samym okresie usa oraz francja zawarły z indiami kontrakty odpowiednio na sumę $30 mld i $11mld). należy jednak podkreślić, iż udział rosji w przemyśle zbrojeniowym na rynku indyjskim ulega zmniejszeniu na rzecz zachodnich dostawców. jest to związane z zastosowaną przez indyjski rząd dywersyfikacją importu sprzętu wojskowego oraz tworzeniem i ulepszaniem własnego zaplecza przemysłu obronnego (gady, 2016). w grudniu 2015 roku podczas spotkania premiera indii, narendra modi z prezydentem federacji rosyjskiej władimirem putinem zawarto nowe kontrakty oraz uszczegółowiono szereg porozumień. obecna współpraca rosyjsko-indyjska dotyczy takich projektów jak: budowa 12 reaktorów jądrowych na terytorium indii przez rosyjską państwową korporację energii jądrowej „rosatom”, dostawy ropy naftowej przez rosnieft w przeciągu najbliższych 10 lat do indii, współpraca w produkcji 400 śmigłowców wojennych ka-226. mocne oraz długoletnie stosunki pomiędzy moskwą, a delhi w dobie sankcji zagranicznych nie uległy negatywnym zmianom (farchy, kazmin, 2016). przykładem współpracy rosyjsko-indyjskiej w sektorze energetycznym jest wybudowana elektrownia atomowa kudankulam w indiach o 1000-megatowym reaktorze. zgodnie z zawartą wcześniej umową strategiczną pomiędzy krajami w przeciągu dwudziestu lat rosja wybuduje 12 reaktorów atomowych na terytorium indii. komponenty wykorzystywane do budowy reaktorów atomowych będą produkowane w indiach (atomtechenergo, 2016). współpraca rosyjsko-indyjska opiera się również na wspólnej produkcji rakiet manewrujących brahmos, charakteryzujących się zasięgiem ok. 300 km. rosja jest zwolennikiem przyznania stałego miejsca indiom w radzie bezpieczeństwa onz podkreślając, iż polityka zagraniczna prowadzona przez rząd indyjski jest odpowiednio „zrównoważona” i podąża w odpowiednim kierunku. w 2014 roku wymiana handlowa pomiędzy partnerami kształtowała się na poziomie $10 mld, jednakże perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 279 w 2015 roku odnotowano spadek o 14% w stosunku do roku poprzedniego. przyczyną zaistnienia takiej sytuacji jest spadek ceny ropy naftowej na rynkach globalnych. przyszła współpraca rosyjsko-indyjska będzie się rozwijać w sektorze przemysłowym, wspólnej eksploatacji rosyjskich zasobów „czarnego złota”, a także uproszczeniu procedur wizowych dla inwestorów oraz przedstawicieli świata biznesu. 6. euroazjatycka unia gospodarcza jako „rekonstrukcja” rosyjskiego supermocarstwa federacja rosyjska usiłuje zbudować również stabilne stosunki z krajami wnp (wspólnota niepodległych państw), a także odzyskać strefę wpływów na tym obszarze. główny cel rosyjskiego rządu opierał się na stworzeniu euroazjatyckiej unii gospodarczej, w skład której wchodziłyby m.in. kraje członkowskie wnp. celem tej wspólnoty gospodarczej jest „rekonstrukcja” rosyjskiego supermocarstwa, jednakże w nowej strukturze oraz formie (wasiuta, 2014, s. 38). władze rosyjskiego rządu, chcą pokazać obywatelom swojego kraju, iż federacja rosyjska wciąż utrzymuję pozycję istotną oraz dominującą na obszarach postsowieckich (rosyjski, 2013, s. 29). rosyjski rząd podkreśla, iż eug posiada predyspozycje dla konkurowania z ue w zakresie gospodarczym. wspólnota ta ma inną strukturą dzięki odrębności od wartości konserwatywnych i zasad demokracji liberalnej. model polityczno-społeczny krajów poradzieckich charakteryzuje się inną specyfiką, co wpływa na niezdolność takich państw do połączenia z zachodem (tzw. odmienność cywilizacyjna”) (strzelecki, 2016, s. 2). potwierdzeniem tej tezy są słowa prezydenta w. putina, który powiedział iż „unia eurazjatycka to projekt zachowania tożsamości narodów, historycznej przestrzeni eurazjatyckiej w nowym wieku i w nowym świecie. eurazjatycka integracja to szansa dla całego poradzieckiego obszaru, aby stać się niezależnym centrum globalnego rozwoju, a nie peryferiami dla europy lub dla azji”. pozycja rosji wpływa również na sferę społeczną rosji, która utrzymywana jest w przekonaniu o efektywności i sukcesywności polityki zagranicznej kraju. z jednej strony podłoże funkcjonowania eug ma gwarantować zabezpieczenie przed „rewolucjami” w bliskim sąsiedztwie, a z drugiej strony wpłynąć na stabilność i trwałość władzy w fr. globalny kryzy finansowy oraz czynniki o charakterze politycznym wpłynęły na przyspieszone utworzenie euroazjatyckiej unii celnej. poprzez wzmocnienie obopólnych relacji gospodarczych, kraje wchodzące w wspólnotę gospodarczą oczekiwały przyspieszonego przezwyciężenia skutków globalnego kryzysu. na utworzenie unii celnej wpływały również takie motywy jak: polepszenie struktury przemysłu poprzez większy udział w niej przemysłu przetwórczego, intensyfikacja konkurencyjności pomiędzy firmami, a także podniesienie poziomu znaczenia krajów integrujących się w ramach wspólnoty na arenie międzynarodowej. kluczowe znaczenie dla federacji rosyjskiej miały motywy polityczne w utworzeniu unii, która poprzez ekonomiczną integrację z byłymi republikami radzieckimi miałaby wpłynąć na spowolnienie i niwelowanie wzrastających wpływów ue, turcji oraz chin na obszarach krajów członkowskich (gostomski, michałowski, 2015, s. 84). 280 tadeusz sporek 1 stycznia 2015 roku funkcjonowanie rozpoczęła euroazjatycka unia gospodarcza. jej powstanie zostało poprzedzone powołaniem 1 stycznia 2010 roku unii celnej oraz wspólnej przestrzeni gospodarczej 1 stycznia 2012r. unia ta posiada podmiotowość prawną a krajami założycielskimi uczestniczącymi w procesie integracyjnym są: rosja, białoruś oraz kazachstan. w 2015 roku z formalnego punktu widzenia dołączyła do niej armenia oraz kirgistan. główny cel tej wspólnoty to swobodny przepływ towarów i usług, kapitału oraz siły roboczej, a także prowadzenie skoordynowanej oraz jednolitej polityki członkowskiej w obszarach gospodarczych pomiędzy krajami. istotą unii jest kreacja jednolitego obszaru celnego poprzez likwidację ceł importowych oraz eksportowych we wzajemnych obrotach gospodarczych, opracowanie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, a także ujednolicenie pozostałych narzędzi polityki handlowej mającej zastosowanie wobec krajów trzecich (euroazjatycka, 2016). planuje się, iż do 2017 zostanie utworzony wspólny rynek farmaceutyczny, do 2019 roku rynek energetyczny, a w 2025 w ramach unii zacznie funkcjonować wspólny rynek ropy naftowej oraz błękitnego paliwa. tabela 3. wymiana handlowa w obszarze eug (okres styczeń-listopad 2015) oraz pkb członków eug kategorie armenia białoruś kazachstan kirgistan rosja razem pkb w 2014 (mld usd) 10,9 75,9 212,2 7,4 1880,6 2187 udział pkb kraju w pkb całego eug (2014) 0,5% 3,5% 9,7% 0,3% 86,0% 100% handel z krajami eug w okresie styczeń-listopad 2015 (w mln usd) 1179 24503,8 15212,9 2058,8 40300,7 – udział handlu z rosją w wymianie handlowej z krajami eug w okresie styczeń-listopad 2015 96,9% 97,4% 91,9% 63,9% – – źródło: (eurazjatycka komisja gospodarcza, http://www.eurasiancommission.org, dostępna w dniu 20.05.2016r.). ponad 4/5 całego pkb w euroazjatyckiej unii gospodarczej o wielkości 86% przypada na federację rosyjską. biorąc pod uwagę potencjał gospodarczy oraz wielkość pkb drugie miejsce zajmuje kazachstan z ok. 10%, następnie białoruś – 3,5% oraz armenia i kirgistan –ok. 1%. euroazjatycka unia gospodarcza stanowi największą pod względem terytorialnym wspólnotę integracyjną o potencjale rynkowym od 4-4,2% światowego pkb (krotov, 2015, s. 36). relacje gospodarcze występujące w ramach eug są w dominującym stopniu związane z wymianą handlową danego państwa z rosją (zauważalna przewaga eksportu z fr). wpływa to w sposób bezpośredni na sytuację uzależnienia się krajów członkowskich eug od stanu i koniunktury rosyjskiej gospodarki. najwyższy wskaźnik udziału handlowego z rosją w ramach struktury ma białoruś (97,4%). natomiast kazachstan dzięki współpracy w ramach eug zastosował korzystniejperspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 281 sze uproszczenia podatkowe. wpłynęły one na wysoki poziom inwestycyjny rosyjskich przedsiębiorstw w tym kraju, które skorzystały z lepszych warunków prawno-podatkowych (inozemtsev, barbashinn, 2014, s. 69). zgodnie z opinią ekonomistów do 2030 roku wzrost poziomu aktywności gospodarczej w ramach tego ugrupoania regionalnego będzie wynosić ok. $700 mld, w tym 1/3 tej wielkości przypadnie na wspólny rynek, a 2/3 na wspólna strategię rozwoju (surikov, 2014, s. 3). w 2015 roku została podpisana umowa o stworzeniu strefy wolnego handlu pomiędzy eug i wietnamem. umowa ta jest pierwszym porozumieniem o charakterze regionalnym zawartym w ramach eug z partnerem trzecim. przewiduje się, iż realizacja postanowień tego porozumienia do 2020 roku pozwoli zwiększyć obroty handlowe pomiędzy krajami członkowskimi eug i wietnamem do wartości $8-10 mld. obecnie 30 państw jest zainteresowanych zawarciem podobnego porozumienia. obecnie trwają negocjacje z izraelem, indiami i egiptem (chejfac, 2015, s. 13). korzystnym rezultatem utworzenia wspólnoty gospodarczej jest dopasowanie reguł i norm mających zastosowanie w tej strukturze do zasad obowiązujących w światowej organizacji handlu. białoruś pozostająca z formalnego punktu widzenia poza wto również jako członek eug musiała zastosować wytyczone zasady i normy (wiśniewska, 2013, s. 38). w obecnych czasach euroazjatycka unia gospodarcza stanowi „harmoniczną część światowej architektury gospodarczej” ukierunkowanej na nawiązywanie konstruktywnego dialogu z państwami trzecimi, ugrupowaniami integracyjnymi oraz organizacjami międzynarodowymi (eurasian, 2016). konfrontacja federacji rosyjskiej ze stanami zjednoczonymi w dobie sankcji zagranicznych przyczynia się do złagodzenia tendencji mocarstwowych i rywalizacyjnych pomiędzy chinami, a rosją przynoszącą większą korzyść chińskiej stronie. biorąc pod uwagę potencjał gospodarczy chrl oraz „suwerenne doświadczenie” rosyjskiej strony ugrupowanie brics (w której skład wchodzą oprócz rosji i chin, brazylia, indie i rpa) będą coraz to aktywniej stawiać wyzywania grupie g7 będącej równoległym centrum „światowego handlu” i podejmowania decyzji. szanghajska organizacja współpracy (sow), do której w 2015 roku dołączyły indie i pakistan stopniowo ulegną przekształceniu i będą stanowić główne forum do rozwiązywania kwestii rozwoju i bezpieczeństwa w obszarach kontynentalnych azji. ze względu na rozwój stosunków rosji z krajami „niezachodnimi”, będzie ona aktywnie promować swoją koncepcję światowego ładu i porządku skierowaną na zmniejszenie globalnej hegemoni stanów zjednoczonych i zastąpieniu jej pozycji w drodze konsensusu wielkimi mocarstwami (trenin, 2016). prowadzenie przez zachód „wielkich gier” na obszarach postradzieckiej „wielkiej szachownicy” wpływa na wzmocnienie w rosyjskim społeczeństwie i elicie rządzących chęci i zdecydowania do ochrony geopolitycznego stanu dysponowania oraz zamykania się w „oblężonej twierdzy” (bieleń, 2016, s. 29). 282 tadeusz sporek 7. wpływ zachodnich sankcji zagranicznych na stosunki gospodarcze pomiędzy ue a rosją relacje pomiędzy federacją rosyjską, a unią europejską w przeciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci charakteryzowały się wieloma „wzlotami i upadkami”. na partnerstwo pomiędzy nimi oddziaływało wiele czynników mających swoją genezę jeszcze z czasów rozpadu zsrr. ue miała nadzieję, iż w krótkiej perspektywie czasu w rosji zostaną zbudowane skuteczne podwaliny demokracji, natomiast rosja oczekiwała „gospodarczego cudu” i uzyskania godnego miejsca w wielkiej europie (sporek, 2014, s. 20-28). ue niejednokrotnie krytycznie oceniała wiele aspektów wewnętrznej i zagranicznej polityki rosji. różnice pomiędzy parterami widoczne są w szczególności w zakresie demokracji czy też ochrony praw człowieka. w obecnych czasach polityczne kręgi rosji na czele z prezydentem w. putinem twierdzą, iż kraj ten winien pozostawać „suwerennym ośrodkiem siły” opierającym się na rozwoju potencjału gospodarczego krajów wchodzących w skład euroazjatyckiej unii gospodarczej. obszar ten stanowi nowy kierunek rozwoju rosyjskiej polityki zagranicznej, który nie może nie oddziaływać na partnerstwo z ue (arbatova, 2013, s. 30). rysunek 2. wartość eksportu z ue do rosji i importu rosji do ue (w mld euro) źródło: (dane z eurostat, european union, trade in goods with russia, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113440.pdf, dostępna w dniu 25.05.2016r.). stosunki gospodarcze pomiędzy ue a rosją w obecnych czasach zostały zniszczone przez „wojskowo-dyplomatyczny kryzys na ukrainie”, którego rezultatem okazał się długi okres stagnacji gospodarczej oraz „wojna handlowa” przy użyciu sankcji i środków odwetowych w obopólnych relacjach. na powyższym wykresie zauważalny jest gwałtowny spadek eksportu i importu w dwustronnych stosunkach. od 2004 roku wymiana handlowa pomiędzy ue i rosją utrzymywała tendencję wzrostową, do czasu kryzysu finansowego na świecie w 2008 roku. wtedy wielkość importu z rosji do ue wynosiła 178,3 mld euro, a eksportu z ue do rosji 104,8 mld euro. wprowadzone sankcje przez zachodnich partnerów gwałtownie obniżyły wartość wymiany handlowej ue-rosja. w 2015 roku eksport z ue do rosji wynosił 135,7 mld euro, a import z rosji do ue 73,88 mld euro i był porównywalny perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 283 z wartościami z okresu kryzysu finansowego. kryzys gospodarczy w rosji oraz zaostrzone ograniczenia w relacjach ue-rosja wpłynęły na zmniejszone wartości wymiany handlowej. struktura eksportowa ue do rosji przede wszystkim dotyczy takich towarów jak: maszyny oraz wyposażenie dla przemysłu (45% łącznej wartości eksportu), artykuły chemiczne (11% łącznej wartości eksportu), lekarstwa oraz produkty rolne. z rosji na obszary ue eksportowało się przede wszystkim surowce, w tym ropę naftowa (w postaci czystej i surowej), gaz ziemny (87% łącznej wartości importu do ue w 2014 r.). federacja rosyjska wstąpiła do wto dla osiągnięcia m.in. obniżonych stawek celnych dla wwozu towarów. ue była naczelnym inwestorem w obszarze gospodarki rosyjskiej do czasu zastosowanych sankcji gospodarczych. szacuje się, iż ok. 75% bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rosji pochodziło z krajów ue (fact and figure, 2016). federacja rosyjska nie zakwestionowała w światowej organizacji handlu zachodnich sankcji zagranicznych wprowadzonych w 2014 roku przez usa oraz kraje zachodnie mających zastosowanie wobec indywidualnych podmiotów oraz sektorów gospodarki rosyjskiej. kraje te również nie wysunęły roszczeń wobec rosji w ramach wto co do zastosowanych sankcji odwetowych. należy podkreślić, iż zarówno działania krajów zachodnich jak i rosji traktowane są jako naruszenie podstawowych zasad dot. liberalizacji handlu w ramach wto (rossiya, 2016a). według ekspertów w chwili obecnej ue i rosja (w ramach eog) powinny dokonać przeglądu obopólnych stosunków i zbudować podstawy dla odbudowy wzajemnych relacji na różnych płaszczyznach, które dotyczą m.in. obszaru energetycznego, przepływu kapitału i inwestycji, a także wycofania zachodnich sankcji wobec krymu i wiele innych. utrzymywanie tendencji wzrostowej w stosunkach rosyjsko-chińskich, rozwój strefy gospodarczej pomiędzy azjatyckimi parterami oraz „zwrot ku azji” obiektywnie wpływają na stymulowanie „europejskiej aktywizacji do dialogu” (russiya, 2016b). komisja europejska w marcu 2016r. określiła „pięć zasadach” w rozwoju przyszłych stosunków z federacją rosyjską. ministrowie spraw zagranicznych 28 państw członkowskich jednogłośnie przyjęli zasady polityki ue wobec rosji (european, 2016): 1. warunkiem wszelkich zmian w polityce unii europejskiej wobec federacji rosyjskiej jest pełna implementacja mińskich porozumień – polityka ue w stosunku do rosji uzależniona jest od dalszego rozwoju relacji rosyjsko-ukraińskich. 2. w stosunkach z rosją, ue winna kierować się własnymi interesami wspólnoty – dotyczy kierunków polityki zagranicznej. 3. unia europejska ukierunkowana jest na umocnienie stabilnej współpracy z wschodnimi parterami – nawiązanie współpracy z byłymi republikami radzieckimi (białoruś, ukraina, mołdawia, gruzja, armenia, azerbejdżan) jako strefy „buforowej” pomiędzy ue i rosją. 4. konieczne jest wzmocnienie stabilności samej unii europejskiej – dotyczy kierunków funkcjonowania polityki wewnętrznej. 5. bruksela powinna ustalić powiązania pomiędzy ludźmi w ue i rosji oraz wspierać rosyjskie społeczeństwo obywatelskie – wsparcie rosyjskiej opozycji w celu lobbingu własnej sfery wpływów na terytorium fr (rossiya, 2016b). 284 tadeusz sporek 6. podsumowanie w pierwszej dekadzie xxi wieku najważniejszym wydarzeniem europy była inwazja rosji na ukrainę i aneksja krymu. po tym wydarzeniu etap sankcji zagranicznych wobec rosji uległ osłabieniu, gdyż najważniejsze gospodarki świata o znaczeniu mocarstwowym zmieniały swoje stanowiska, a sam kreml zastosował sankcje odwetowe, które skutkowały na wspólne stosunki gospodarcze i polityczne. w dobie sankcji zagranicznych kreml zmienia swoje dotychczasowe działanie i stosuje politykę opartą na strategii substytucji importu wpływając tym samym na stworzenie odpowiedniego środowiska dla rozwoju krajowego przemysłu. sankcje były ważnym impulsem dla przeprowadzenia dotychczasowej „inwentaryzacji” stosunków z zachodem. ograniczyły one możliwości rozwoju współpracy gospodarczej pomiędzy rosją, a zachodem w sferze politycznej, bezpieczeństwa oraz gospodarki w najbliższej perspektywie. znacząco wpłynęły one na zmianę biegunów rosyjskiego handlu w stronę azjatyckich partnerów i przyśpieszyły rozwój stosunków rosyjsko-chińskich. „zwrot ku azji” – to długofalowa strategia moskwy, która została opracowana jeszcze na kilka lat przed wybuchem ukraińskiego kryzysu. współpraca nad projektami i pracami badawczymi w kosmosie, budowa kolei dużych prędkości, wspólne opracowanie projektu produkcji samolotów szerokokadłubowych odpowiednich dla istniejącej infrastruktury punktowej, budowa zachodniej gałęzi gazociągów oraz zawarte porozumienie o 30-letnim okresie zaopatrzania chin w rosyjski gaz to tylko niektóre przykłady obszarów współpracy pomiędzy parterami w długofalowej perspektywie. literatura amora, d. (2016). vladivostok gambling zone aims to become the new macau, the moscow times, http://www.themoscowtimes.com/realestate/quarterly/article/516809 .html, dostępna w dniu 20.05.2016r. arbatova, n.k. (2013). rossija i ec: vozmozhnosti partnerstwa, rossya evropeyskij soyuz: vozmozhnsti partenrstwa, rossiyskij sovet po mezhdunarodnym delom, 11. atomtechenergo, http://www.atech.ru/projects/kudankulam/, dostępna w dniu 21.05.2016r. bieleń, s. (2016). syndrom wahadła w rozwoju rosji, polityka polska, 4(12). brics business council (2016). http://www.brics-info.org/, dostępna w dniu 10.05.2016 r. btb leasing, uralvagonzavod i honghua group podpisali soglashenye o proizvodstve tjazhelyh burowyh ustanovok v rf,rbk. chejfec, b. (2015). evrazyjskij ekonomichiski sojuz: novyevyzovy dla biznesa, obshestvo i ekonomika, 6. ćwiek-karpowicz, j., & secrieru, s. (2015). sanctions and russia. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. eurasian commission (2014). evrazyjskij ekonomicheskyj sojuz: architektura budushego. eurazjatycka unia gospodarcza (2016). http://www.eaeunion.org/#about, dostępna w dniu 22.05.2016r. perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 285 european comission (2016). http://europa.eu/rapid/press-release_ip-95-533_en.htm?locale=en, dostępna w dniu 25.05.2016r. fact and figure (2016). delagation of the european union to russia, farchy, j., & kazmin a. (2016). russia and india sign new defence deals, financial times, http://www.ft.com/cms/s/0/ae9fe9c2-aa64-11e5-97002b669a5aeb83.html#axzz49a2nawfz, dostępna w dniu 21.05.2016r. fares, k. (2016). rabota na perspektivu: zachem nuzhna „sila sybirii”, kogda zamedlaetsya kitai, rbk. forbes (2016). http://www.forbes.ru/news/257737-rusgidro-i-powerchina-dogovorilos-osotrudnichestve-v-gidroenergetike, dostępna w dniu 20.05.2016r. gady, f.s. (2016). russia remains india’s largest arms supplier (for now), the diplomat, http://thediplomat.com/2016/03/russia-remains-indias-largest-arms-supplierfor-now, dostępna w dniu 21.05.2016r. gazprom (2016). http://www.gazprom.ru/about/production/projects/pipelines/ykv/, dostępna w dniu 21.05.2016r. gostomski, e., michałowski, t. (2015). euroazjatycka unia gospodarcza – próba ożywienia instytucjonalnej integracji gospodarczej na obszarze dawnego zsrr. gospodarka regionalna i międzynarodowa, 41(1). http://eeas.europa.eu/delegations/russia/eu_russia/trade_relation/facts_figures/index_en.htm, dostępna w dniu 23.05.2016r. http://www.eurasiancommission.org/ru/documents/eec_ar2014.pdf, dostępna w dniu 21.05.2016r. http://www.rbc.ru/opinions/economics/28/01/2016/56a9ed9d9a7947b56b673dd8, dostępna w dniu 21.05.2016r. http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20130322183003.shtml, dostępna w dniu 20.05.2016r. ichino, y. (2016). azjatskij povorot rossii, inosmi, http://inosmi.ru/economic/20150407/ 227353539 .html, (dostępna w dniu 10.05.2016r). igornaya zona „primore” vzglyad iz londona, http://newsofgambling.com/igornaya-zonaprimore-iz-londona/, dostępna w dniu 20.05.2016r. inozemtsev, v., & barbashinn, a. (2014). eurasian integration: putin’s futureless project, aspean review central europe, 2. kaczmarski, m. (2015). russia-china relations in the post-crisis international order. london: new york – routledge. kapuśniak, t. (2009). rosja-chiny-indie strategiczny sojusz czy idee fixe?, w: t. kapuśniak, d. mierzejewski, j. zajączkowski (red.), strategiczny trójkąt rosjachiny-indie: szanse i wyzwania w xxi wieku, lublin-łódź-warszawa: instytut europy środkowo-wschodniej. kardaś, s. (2016). the twilight of the oil eldorado. how the activity of russian oil companies on the eu market has evolved. osw studies, 55. kitaj predlozhyl vlozhit v vsm moskwa – kazan 300 mlrdrub, rbk, http://www.rbc.ru/ business/29/03/2015/5517ddba9a7947cf5829f342, dostępna w dniu 20.05.2016r. krotov, m., & muntiyan, v. (2015). evrazyskij ekonomicheskyj sojuz: istorya, osobennosti, perspektivy. upravlencheskoe konsultirovanye, 11(83). 286 tadeusz sporek lubina, m. (2012). rosja w polityce zagranicznej chin. „rosnąca asymetria” stosunków rosyjsko-chińskich, w: m. pietrasiak, t. kamiński (red.), china go global. rosnące znaczenie chin na arenie międzynarodowej. łódź: uniwersytet łódzki, zakład azji wschodniej. lubina, m. (2014). niedźwiedź w cieniu smoka : rosja-chiny 1991-2014. kraków: księgarnia akademicka. łuzyanin, s., & huashen, ch. (2015). rossijsko-kitayskij dialog: model 2015, doklad nr 18, moskva. madej, a. (2015). chińska obecność na rosyjskim dalekim wschodzie: uwarunkowania i stereotypy, bezpieczeństwo narodowe, 36. malinowski, d. (2015). azja w ofensywie. katowice: wydawnictwo vii europejskiego kongresu gospodarczego ptwp sa. mareeva, j.a. (2012). strategicheskij treugolnik rossija – india – kitai w mezhdunarodnych otnoshenyah – teoria i istoricheskaya praktika. vestnik svezhyj vzglad, 5(26). memches, f. (2013). rosyjski nacjonalizm. aspean review central europe, 2. mierzejewski, d. (2007). stosunki chińsko-rosyjskie. spojrzenie z moskwy. rocznik politologiczny, 1. ministerstwo rozwoju gospodarczego federacji rosyjskiej (2016). http://www.ved.gov .ru/exportcountries/cn/cn_ru_relations/cn_ru_trade/, dostępna w dniu 25.05.2016r. ministerstwo spraw zagranicznych republiki białorui (2016). http://mfa.gov.by/mulateral/organization/list/e0e5d8b02b2fd7fc.html, dostępna w dniu 22.05.2016r. minvostokrazvitia rossii o goskomitet razvitya i reformy knr obsudili povestku investicionnogo sotrudnichestva na dalenm vostoke, minvostokrazvitia, http://minvostokrazvitia.ru/presscenter/news_minvostok/?element_id=4125, dostępna w dniu 20.05.2016r. mogut li rossiya, indiya i kitaypovlyat na sytuacyu v mire, inosmihttp://inosmi.ru/world/20150210/226185825.html, dostępna w dniu 10.05.2016r. muchin, a. (2015). razvytyerossysjo – kitayskich otnosheny na primere globalnych projektov, moskva: centr politicheskoi informacji. oficjalna strona internetowa kremla (2016). zayavlenya dlya pressy po itogom rossijsko-indiskih peregavorov, http://kremlin.ru/events/president/news/51011, dostępna w dniu 21.05.2016r. osnovnye vneshpoliticheskye sobytya 2013, mid rosii, http://archive.mid.ru//brp_4.nsf/ newsline/bf9fe75be8a27ffc44257c4d003fc026, dostępna w dniu 21.05.2016r. rodkiewicz, w. (2014). zwrot na wschód, ułomna dywersyfikacja rosyjskiej polityki zagranicznej. warszawa: ośrodek studiów wschodnich. rosnieft (2016). http://rosneft.ru/news/pressrelease/210620139.html, dostępna w dniu 20.05.2016r. rossiya i evropeyskij sojuz: tri voprosa o novyh princepov otnoshenyj, doklad mezhdunarodnogo diskusyonnogo kluba „valdai”, moskva 2016, http://ru.valdaiclub.com/files/12204/, dostępna w dniu 23.05.2016 (b). rossiya i vto: tri godavmeste, mezhdunarodnaya torgovaja praktika, moskwa 2015. http://www.rospravo.ru/files/news/bac1576537ad9a2d16e718d5f8191fe3.pdf, dostępna w dniu 23.05.2016 (a). russia and china successfully cooperate in space exploration — chinese deputy minister, tass, http://tass.ru/en/science/871840, dostępna w dniu 21.05.2016r. sovmstnoe zayavlenye rossiyskoi federacy i kitajskoi narodnoi respubliki o novom etape otnosheni vseobmljushego partnerstwo i strategicheskogo vzaimodeystvya, http://kremlin.ru/supplement/1642, dostępna w dniu 21.05.2016r. perspektywy rozwoju federacji rosyjskiej w dobie sankcji zagranicznych… 287 sporek t. (2011). chińska republika ludowa – główny partner handlowy unii europejskiej, studia ekonomiczne, 90, 155-164. sporek, t. (2014). uwagi na temat gospodarki niemieckiej w pierwszej dekadzie xxi wieku. studia ekonomiczne, 184. strzelecki, j. (2016). eurazjatycka unia gospodarcza: czas kryzysu. warszawa: ośrodek studiów wschodnich. surikov, a. (2014). regiony nashyhstran – osnovnoi rezerw evrazijskoi integracji, minsk. titarenko, m.ł. (2012). rossya i ee azjatskie partnery v gloablizirujuszemsya mire. strategicheskoe sotrudnichestvo: problemy i perspektivy. moskva: rossiyskaya akademya nauk. trenin, d. (2016). ot bolshoi evropy k bolshoi azji? kitaysko-rossiyskaja antanta, moskiewskie centrum carnegie, http://carnegie.ru/publications/?fa=60066, dostępna w dniu 22.05.2016r. vystuplenye vladmira putina na zasedany kluba „valdai” stenogram, rossiyskaya gazeta, http://rg.ru/2013/09/19/stenogramma-site.html, dostępna w dniu 21.05.2016r. wasiuta, o. (2014). integracja euroazji jako globalny projekt geopolityczny rosji. częstochowa: przegląd geopolityczny. wiśniewska, i. (2013). integracja euroazjatycka: rosyjska próba ekonomicznego scalenia obszaru poradzieckiego. warszawa: ośrodek studiów wschodnich. prospects for the development of russian federation at the time of foreign sanctions after the events in ukraine in 2014 abstract: after the russian invasion in ukraine in 2014 dynamic process of foreign sanctions over the kremlin occurred. the sanctions constituted and still constitute an important impulse for a sort of „ stocktaking” of russian relations with the west. they resulted in considerable changes in russian foreign trade and its redirection eastwards, as well as fast creation of russian-chinese relations. russia creates a new „structural dialogue” within the triangle russia-china-india, brics and euro-asian economic union which is based on strategic partnership and full equality of its member countries, i.e. russia, belarus, kazakhstan, armenia and kyrgyzstan. the article aims at presenting the ways in which eu-russia economic relations were limited by the sanctions as well as evaluating the results of the reduction in economic cooperation. keywords: russian federation; foreign sanctions; international trade; energy sector; china jel codes: f23 ier-08-04-03-pp041--2105-czermińska 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.03 new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies małgorzata czermińska a b s t r a c t objective: the new-generation trade agreements, which include the agreement with japan, provide wide coverage – not only the liberalisation of trade in goods or services but also the protection of intellectual property rights, the public procurement market, sustainable development and others. this paper aims to demonstrate key provisions and (both ex post and ex ante) opportunities that the agreement creates for eu companies. research design & methods: the research methods include a critical review of existing literature, an analysis of relevant legal and official documents of the european union, as well as the provisions of the eu-japan trade agreement. the empirical research focused on eurostat data. findings: the provisions of the eu-japan agreement provide an incentive for european companies to strengthen their position on the japanese market. the elimination of import duties and other barriers to trade in japan in relation to certain agricultural products on the entry into force of the agreement contributed to higher exports from the eu for these groups of goods. what might be expected is the additional effect of the liberalisation of bilateral trade on third countries. in fact, standards or rules agreed by japan and the eu may become even more attractive to third countries, as their adoption would facilitate access to two large markets. implications & recommendations: japan is a relatively important trading partner for the eu and vice versa. one of the biggest achievements of the agreement made between the european union and japan includes the wide and deep liberalisation of trade in goods. despite the fact that the overall level of tariff protection is relatively low, there are still some groups of goods for which the protection in the form of customs duties constitutes an important barrier, as a result of which the conditions for competing on the partner’s market deteriorate. it seems that eu entrepreneurs should make more use of the opportunities which are created by the provisions of the free trade agreement with japan. so far, the trade crisis caused by the pandemic has stood in the way. contribution & value added: research conducted so far is of an ex ante nature, both regarding the provisions of the agreement (publications written before 2018) and the evaluation of its potential effects on economy, trade, production or selected sectors. the research carried out in this article is of an ex post nature; it covers the period following the entry into force of the agreement and does not present any growth scenarios or forecasts, as was the case in the existing research. the article attempted to juxtapose the provisions of the agreement with japan with trade conditions applicable to eu companies, as well as with the growth rate, volume and coverage of bilateral trade in goods. article type: research article keywords: new-generation trade agreement; free trade agreements (ftas); japan; the european union; customs duties; non-tariff barriers jel codes: f13, f15 received: 21 july 2022 revised: 13 september 2022 accepted: 30 september 2022 suggested citation: czermińska, m. (2022). new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies. international entrepreneurship review, 8(4), 41-55. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.03 introduction the european union has made a number of preferential trade agreements (ptas) that provide for reciprocal preferences. the eu’s ptas vary substantially, depending on partners. they can be classified into four types: international entrepreneurship review ri e 42 | małgorzata czermińska − “first generation” trade agreements, i.e. focused on trade in goods and tariff elimination, negotiated before 2006. they include agreements with: norway, switzerland, eight mediterranean countries, mexico and chile; customs union with turkey, andorra and san marino; stabilisation and association agreements with five western balkan countries. − economic partnership agreements (epas) with the african, caribbean and pacific regions are centred around development needs and support the gradual liberalisation of trade with partner countries. − deep and comprehensive free trade agreements (dcftas) focus on strengthening economic ties between the eu and its neighbours by bringing their regulatory framework closer to eu law. they include agreements with ukraine, georgia and moldova. − new or “second generation” free trade agreements are agreements negotiated after 2006 with selected third countries that go beyond trade in goods, also covering services and potentially other aspects such as procurement, intellectual property rights, customs cooperation, sustainable development and/or some investment related issues. they encompass agreements with south korea, colombia, peru and ecuador, central america, canada, japan, singapore and vietnam. the 2006 “global europe” european commission communication (2006) set out the main reasons for starting the negotiations of new free trade agreements. they included, first and foremost, economic grounds, second, the fact that the existing trade agreements were ineffective in the achievement of the eu’s economy-related goals; third, a deadlock in the doha development round; and finally; commercial policy pursued by the main competitors of the eu, in particular, the united states. the reasons behind choosing major trading partners with whom preferential trade agreements are to be made should be of an economic nature; indeed, attention must be given to their market potential (size and economic growth) and the level of security in exports from the eu (tariff and non-tariff barriers)(european commission, 2006). the protection of the european trade interests is the prime motive for new free trade agreements. indeed, the majority of previous first-generation trade agreements and epas was justified by political factors, foreign policy, security reasons and trade interests. nevertheless, acp countries account only for 4% of the eu’s exports, the eu’s southern neighbours (twelve countries) represent slightly above 4% of the eu’s trade, whereas the western balkans countries comprise approx. 1.5%; therefore, trade with these countries is not that relevant for the interests of economic operators from the eu. in the union commercial policy strategy, japan was considered a priority partner of the eu in the context of new-generation free trade agreements. japan is the eu’s second-biggest trading partner in asia after china and the eu is japan’s third largest trading partner worldwide. in the past, european companies used to face barriers for exports to japan, which they perceived as impediments preventing them from competing on the japanese market (high rates on some products in the japanese customs tariff, low level of internationalization of japanese standards, technical barriers to trade, which concern, the inability to submit offers in public procurement in some sectors by foreign enterprises). this country is inhabited by more than 127 million citizens, who have considerable purchasing power. this market is of considerable relevance to exporters, service providers and investors from the european union. the terms of trade with japan are therefore very important for eu businesses. detailed research questions include the following issues. rq1: what were the main barriers to trade with japan? rq2: what are the main provisions of the free trade agreement with japan that are particularly important to eu companies? rq3: have there been any changes in trade with japan in recent years (in particular after the entry into force of the agreement)? rq4: is there a correlation between changes in bilateral trade and the liberalization of trade in goods specified in the agreement? research conducted so far is of an ex ante nature, both regarding the provisions of the agreement (publications written before 2018) and the evaluation of its potential effects on economy, trade, production or selected sectors. the research carried out in this article is of an ex post nature; it covers the new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 43 period following the entry into force of the agreement and does not present any growth scenarios or forecasts, as was the case in the existing research. the article attempted to juxtapose the provisions of the agreement with japan with trade conditions applicable to eu companies, as well as with the growth rate, volume and coverage of bilateral trade in goods. the structure of the article encompasses, firstly, the reasons for concluding and the main provisions of the new generation free trade agreements. secondly, the main barriers to trade with japan and the most important provisions of the eu agreement (from the point of view of european entrepreneurs) are presented. finally, the volume and structure of bilateral trade in recent years are characterized. literature review the effects of the eu-japan trade agreement (eujepa) have already been investigated in some research papers. the substantial part of research used the cge (computable general equilibrium) and nqtt (new quantitative trade theory) models in order to determine the effects of the agreement, with various base assumptions (e.g. pertaining to free trade agreements in force) and a number of liberalisation scenarios being applied. one of the first studies, in which the cge was used, was conducted by the eu’s directorate general for trade in 2010 (sunesen et al., 2010). under the maximum liberalisation scenario (if barriers to trade were to be reduced to the greatest extent), the results revealed that the eu’s exports might increase by almost 50%. it must be noted that the said research had been conducted before the negotiations of the agreement with japan began, a time-frame for the reduction of barriers to trade was also not known. another study on the effects of the eujepa had been also performed prior to the commencement of the negotiations, by francois et al. (2011), when the text of the agreement was unknown. authors analysed both the elimination of import duties and the liberalisation of non-tariff measures, considering 8 liberalisation scenarios. the results of research performed by benz and yalcin (2015) also deserve attention. contrary to other research, the model adopted by the aforesaid researchers considered intra-industry trade and employment. the labour market model that was developed enabled the authors to quantify the effect of trade liberalisation on employment. the purpose of this paper was to shed light on two possible liberalisation scenarios, less ambitious and comprehensive trade liberalisation. before the agreement was signed, during negotiations, the european commission (2016a) had compiled a report on the agreement with japan. calculations were based on the cge model and simulations provided for the reduction of both tariff and non-tariff barriers. the results showed that reducing customs duties and non-tariff barriers would contribute to an increase in nominal gdp both in the eu and japan, as well as would be conducive to a growth of their exports. the most recent report by the european commission’s directorate-general for trade, published in 2018 (european commission, 2018a), is based on the provisions set up by the eu and japan in the epa. as revealed by the simulations based on the cge model, by 2035 (when epa is fully implemented), gdp and exports of both parties to the agreement will rise. a study by lee-makiyama (2018) provides detailed information on the eu-japan relations and informs about the current potential for growth and prosperity in both regions after the full implementation of the economic partnership agreement. kawasaki (2017), on the other hand, adopted the cge model to measure the effect of the agreement on basic micro indices, assuming that tariff rates would decline immediately to zero and non-tariff barriers (ntbs) would be reduced by 50%. it seems that the positive effect of trade liberalisation is proved by all existing research, although expected overall benefits (an increase in gdp, growth of exports, employment and production growth) vary from research to research (due to different assumptions for the model and trade barrier reduction scenarios). most research investigates the overall impact on the entire eu. an exception is research conducted by the ifo institute (felbermayr et al., 2017), which covers also the impact of epas on individual member states of the eu. in this context, one has also to mention research regarding the effects of the agreement with japan on selected countries (przeździecka et al., 2019) or sectors of economy (ambroziak, 2017; drelich-skulska & bobowski, 2019; mazur, 2018). 44 | małgorzata czermińska it must be emphasised that research conducted so far is of an ex ante nature, both regarding the provisions of the agreement (publications written before 2018) and the evaluation of its potential effects on economy, trade, production or selected sectors. moreover, none of the research conducted so far examines the effects of the pandemic on international trade. the research carried out in this article is of an ex post nature, covering the period after the entry into force of the agreement, which is an added value of the research. relying on current data (the latest data pertains to 2020, that is to say, two years after the agreement became effective), it endeavours to evaluate the effects of eu-japan trade liberalisation on eu companies engaged in trade with japan and on bilateral trade. research methodology the research methods include a critical review of existing literature, an analysis of relevant official documents of the european union, as well as the provisions of the eu-japan trade agreement. japan is an important trading partner of the eu, hence the conditions for trade, access to the japanese market are of considerable significance to eu companies engaged in trade. in order to present the conditions for access to the japanese commodity market after 2018, not only the contents of the eu-japan agreement, but also of eu documents pertaining to the agreement were used. eurostat data was used to demonstrate bilateral trade streams. due to text length requirements applicable to the article, the research covers only trade in goods. results and discussion key provisions of new-generation free trade agreement with japan the european commission’s documents referenced above, indicated that the process for making the eu’s trade relations bilateral should encompass not only emerging economies, but also developed countries. a decision on entering into the negotiations of such agreements with third countries is based on economic criteria and aims to provide european companies with greater access to very dynamic and competitive markets, specifically, in asia. due to the fact that eu member states and japan hold membership in the world trade organisation, before making the agreement, both economies had applied the rates of customs duties based on the mfn (most favoured nation) clause. furthermore, around one-fourth of goods is not subject to import duties in both regions (table 1). the average applied mfn duty rates for all goods in japan and in the eu are low and amount to 4.4% and 5.1% respectively. the eu has a lower average mfn duty rate on agricultural products (both simple and trade weighted averages) than japan and higher average duty rate on non-agricultural one. the average eu duty rate for non-agricultural products is around one-third of the tariff applied to agricultural products. in japan, the weighted average duty rate for agricultural products is seven times higher than for non-agricultural products (table 1). as regards nonagricultural products, relatively high customs duties in japan are levied on leather, footwear (10.1%). for agricultural goods, particularly high import duties are imposed in japan on dairy products (an average mfn rate – 89.3%), coffee, tea (15.1%), cereals and preparations (34.6%), sugars and confectionery (22.1%), beverages and tobacco (14.4%), as well as animal products (11.1%) and oil seeds, fats and oils (12.9%) (wto, 2021). furthermore, agricultural subsidies (state aid) are considerable both in the eu and japan. in 2016, estimated annual support for manufacturers in japan, measured by annual gross transfers for agricultural manufacturers, amounted to approx. 48% of total farm proceeds (eur 38bn in aggregate), compared to 21% of total farm proceeds in the eu (eur 90bn in aggregate) (oecd, 2017). this explains, to a certain degree, why the eu urged japan during trade negotiations to allow, as far as possible, duty-free access to the japanese agricultural market. furthermore, it must be noted that an average rate applicable to imports from japan to the eu, similarly to the import-weighted one, in 2018 (before the agreement was made) was relatively high (28% and 16% respectively) with respect to agricultural products (according to tariff lines), while with respect to non-agricultural products, it was low (4% and 1.4% respectively). an average tariff rate (also new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 45 an import-weighted average rate) in japan in relation to agricultural products imported from the eu was nearly 50% lower. as for non-agricultural products, an average tariff rate and an import-weighted average one were higher than in the eu (table 1). table 1. rates of customs duties in european union’s and japan’s customs tariff in 2018 and 2019* (%) specification total agriculture non-agriculture european union simple average tariff rate mfn applied 5.1 11.2 4.1 trade weighted average tariff rate 2.9 8.3 2.6 duty-free tariff lines (% of all tariff lines) (mfn applied) 27.0 18.9 29.3 simple average of mfn duties based on tariff lines in relation to imports from japan – 25.7 (27.6) 3.9 trade-weighted average mfn duty in relation to imports from japan – 15.3 (16.2) 1.4 duty-free imports from japan (% tl) 48.5 (23.1) 94.5 duty-free imports from japan (value in %) 40.4 (18.0) 93.4 japan simple average tariff rate mfn applied 4.4 15.8 2.5 trade weighted average tariff rate 2.3 13.3 1.3 duty-free tariff lines (% of all tariff lines) (mfn applied) 40.5 24.5 44.5 simple average of mfn duties based on tariff lines in relation to imports from eu – 14.4 4.4 (4.5) trade-weighted average mfn duty in relation to imports from eu – 8.2 2.8 (2.8) duty-free imports from eu (% tl) – 11.9 21.0 (21.0) duty-free imports from eu (value in %) – 30.6 41.2 (41.9) tl – tariff lines; * figures for 2018 – before the agreement with japan entered into force; figures for 2019 – after the agreement with japan entered into force; figures in brackets mean data available for 2018 source: own elaboration based on wto (2019a, 2020a, 2020b, 2021). regarding non-tariff barriers (ntbs), sanitary and phytosanitary (sps) and technical barriers to trade (tbt), requirements in japan are much stricter than international standards and sometimes higher than those in the eu (felbermayr et al., 2017, p. 33). japan has in place stringent requirements for sanitary and phytosanitary measures, including regulations on food safety and health. the database of the united nations conference on trade and development relating to non-tariff barriers contains 99 sanitary and phytosanitary measures in japan having an impact on trade (unctad, 2017). the negotiations of the eu-japan trade agreement began in 2013, more or less contemporaneously with negotiations with the usa on the transatlantic trade and investment partnership (ttip), however, they gathered pace only when it was clear for the eu that the conclusion of the agreement would be very unlikely (frenkel & walter, 2017). japan also accelerated the negotiations when the new us administration explicitly objected to free trade. the united states’ withdrawal from the trans-pacific partnership (tpp) – a multilateral agreement setting out the rules for trade in the asia and pacific region confirmed these concerns and forced japan to further accelerate the negotiations with the eu. after 18 negotiation rounds, in mid-2017, the parties announced the conclusion of the trade negotiations and a new text of the agreement was unveiled at the end of that year (european commission, 2017a). the eu-japan economic partnership agreement (eujepa) was signed on 17 july 2018, and entered into force on 1 february 2019 (agreement between the european union and japan for an economic partnership). it was notified to the wto on 14 january 2019 (wto, 2019b). it is the world's largest free trade area with signatories together accounting for nearly one third of world gdp whereas economic operators from the eu may save up to usd 1 billion of customs duties paid for exports to japan each year (european parliament, 2018, p. 7). due to the low level of internationalization of standards in japan, many goods admitted to trading in the world require special tests or adaptation to different japanese standards. therefore, the process of admitting new goods to the japanese market is usually very time-consuming, costly and 46 | małgorzata czermińska cumbersome. this mainly applies to food products – quarantine, phytosanitary regulations, the approval of flavors or colors. the specific objectives of the agreement with japan, which are of crucial importance to eu companies, include, in particular (elaborated based on: own elaboration on the basis of the agreement between the european union and japan for an economic partnership): − the elimination of customs barriers to mutual trade in relation to manufactured and agricultural goods, the facilitation of access to the market for eu food producers. − the reduction of non-tariff barriers. the negotiations between the eu and japan related to a number of non-tariff measures which raised eu companies’ concerns, as certain japanese technical requirements and certification procedures often hinder the export of european products to japan. the example of such barriers which were eliminated and had significance to eu companies includes, e.g. motor vehicles. the agreement ensures that both japan and the eu will fully adhere to the same international standards relating to product safety and environmental protection, which means that european cars will be subject to the same requirements in the eu and japan. another example includes medical devices. in november 2014, japan adopted the international standard for quality management systems (qms), which is also valid in the eu for medical devices. in march 2015, japan adopted an international textiles marking system, which is similar to the one used in the eu. therefore labels used for textiles no longer have to be changed for clothing exported to japan. next example includes “quasi medicines”, medical products and cosmetics (european commission, 2018a). the agreement will facilitate eu companies’ access to strongly regulated japanese market. for technical barriers to trade – the agreement aims ensure that their standards and technical regulations are based on international standards. it will facilitate access to the japanese eu market for electronic, pharmaceutical, textile and chemical products, cosmetics. − the liberalisation of the public procurement market (ensuring that eu and japanese suppliers may compete on a level playing field on both markets). companies from the eu will have an opportunity to compete on equal terms with japanese businesses for contracts put out to tender in so-called japan’s “core cities” (i.e. cities having a population of around 300,000-500,000 people or more). the agreement also removes the existing impediments to contracts in the railway sector (günther, 2017). − the liberalisation of trade in services and better access to the services markets. the free trade agreement will facilitate the provision of services by eu companies in japan, for instance: business and financial services, in particular insurance, telecommunications, transport, distribution, as well as postal and courier services. details are provided in chapter 8 of the ejepa on trade in services, investment liberalization and electronic commerce and related appendices (annex 8b) setting out obligations that go well beyond what the parties agreed at the wto. − the protection of intellectual property rights, in particular specific trade marks, copyright, geographical indications (gis) and in particular 56 japanese geographical indications and 205 eu geographical indications. these products will be given the same level of protection in japan as in the eu (pereira, 2018; european commission, 2018a). this will make it easier for european producers and exporters to expand their marketing activities in japan. − promotion of sustainable development. the eu and japan have committed themselves to implement the fundamental standards of the international labour organisation (ilo) and international environmental agreements. in 2019, 26% of tariff headings in the eu customs tariff was already covered by a zero mfn tariff rate, which accounted for 39% of the eu’s imports from japan between 2016 and 2018. immediately after the arrangement entered into force, customs duties for further 70% of tariff lines were eliminated. this meant that when the agreement became effective, 95.8% of tariff lines under the eu’s customs tariff was duty-free, which accounted for 80% of the eu’s total imports from japan between 2016 and 2018 (chart 1 and chart 2). after the end of the transition period, customs duties will continue to apply only to 87 tariff lines (0.9% of all tls), which comprises a marginal portion of the eu’s imports from japan between 2016 and 2018 (live animals, vegetable products, prepared food). new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 47 figure 1. timeline for reduction of tariff rates specified in eu-japan free trade agreement (in accordance with tariff lines) source: own elaboration based on wto (2019c). figure 2. timeline for reduction of tariff rates specified in eu-japan free trade agreement (in consideration of import volumes in 2016-2017) source: the same as for figure 1. on the other hand, in 2019, 40% of all tariff lines in japan was covered by a zero mfn tariff rate, which accounted for 73% of japan’s imports from the ue between 2016 and 2017. after the agreement entered into force, customs duties on imports from the eu were abolished in relation to 44.5% of tariff lines. this meant that 85% of tariff lines in the japanese customs tariff was duty-free, which comprised 90% of japan’s imports from the eu between 2016 and 2017 (chart 1 and chart 2). at the end of transition periods (the gradual elimination of customs duties: up to 15 years), liberalisation will cover 99% of the value of imports from the eu. at the end of the liberalisation period in 2033, only 390 tariff lines will be still subject to customs duties (4.2% of all tariff lines in the japanese customs tariff), which accounts for 0.7% of japan’s imports from the eu between 2016 and 2017. the 390 lines excluded from tariff elimination are: live animals, vegetable products and prepared food. customs duties on manufactured goods will be completely abolished on both sides, however, timelines for the elimination of customs duties in both countries are slightly different. japan will abolish customs duties in stages only for timber, leather and footwear. customs duties on timber and timber 2019 2022 2024 2026 2029 2031 2034 japan 84,9 87,8 88,6 89,0 94,6 94,7 95,7 eu 95,8 96,5 97,1 98,0 98,2 98,7 98,7 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 japan eu 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% 120,0% 2019 2022 2024 2026 2029 2031 2034 eu japan 48 | małgorzata czermińska products (relatively low: 4%-6%) which are interesting for the eu will be eliminated gradually within seven years. the eu secured better conditions for the export of these goods than under other agreements. it is expected that removing quotas on footwear and leather and leather skins, which hindered the export of footwear from the eu due to extra costs being generated will be even more significant. the sector was traditionally considerably protected and it might be expected that the gradual abolition of high customs duties (30%) over a ten-year period, with customs duties being reduced to 21.6% on the entry into force of the agreement, will have powerful impact on trade flows for footwear to japan. the effects of eliminating customs duties will be relevant, in particular, also for clothing and chemicals, as customs duties on these goods are still relatively high and the eu has considerable potential for penetrating the japanese market as regards these goods. the reduction of customs duties on agricultural products was the principal priority for the eu (european commission, 2017b). the agreement will eliminate or significant reduce duties on agricultural products in which the eu has a major export interest, such as pork (from 43% to zero rate in 10 years), wine (15% to 0% at entry into force), meat of bovine animals (38.5% to 9% in 15 years), pasta and chocolate (elimination of customs duties in 10 years) (table 2). the eujepa will not change eu rules for beef treated with hormones and gmos. like the eu, japan has strict gmo laws. for cheeses, the eujepa will ensure full liberalization for hard cheeses and will provide tariff quotas with duty free access for fresh, processed and soft cheeses (table 2). the elimination of pork duties is of great importance for eu exporters. in 2017 the eu exported to japan pork products totalling $1.7bn, securing a 33% share in the market (atlantic council, 2018). with lower tariffs, less bureaucracy and higher quotas, it will be easier for european farmers and producers to export and seize new market opportunities in japan. table 2. preand post-agreement customs duties on agricultural products in japan product pre-agreement tariff ( mnf rate) post-agreement tariff wine and sparkling wine 15% elimination of customs duties at entry into force alcoholic beverages 15% elimination of customs duties at entry into force pork quota + average tariff of 43% elimination of customs duties over 10 years processed pork 8.5% elimination of customs duties at entry into force pasta up to 24% elimination of customs duties over 10 years chocolate up to 30% elimination of customs duties over 10 years hard cheese up to 28.9% elimination of customs duties over 15 years soft and fresh cheese up to 28.9% quota equivalent to eu exports meat of bovine animals 38.5% tariff reduction to 9% over 15 years herrings, mackerel 10% elimination of customs duties over 10 years (herrings); over 15 years (mackerel) milk and cream 25% reduction of customs duties to 12.5% over 5 years source: own elaboration based on (annex to the agreement with japan – eu/jp/annex 2-a-4/en 7; european commission, 2017a). the economic partnership agreement is completely consistent with the european union’s policy, hence there will be no need for amending its provisions or standards of any other field that must be regulated, e.g. technical regulations and standards applicable to products, sanitary or phytosanitary regulations, health and safety standards, gmo, environmental or consumer protection regulations. the exception includes a deviation from the size of bottles, which is expected to facilitate the export of shoshu, a spirit drink in traditional bottles, from japan. japanese shoshu liquor is traditionally sold in 720 ml or in 1,800 ml bottles (the sizes of spirits bottles in the eu are strictly regulated and only certain other capacities are allowed on the eu market) (european commission, 2018c, p. 2). apart from the liberalisation of trade in goods and services, the aim of the agreement is to reduce non-tariff trade barriers (ntbs). it is expected that this will produce significant economic benefits (european commission, 2012). this is confirmed by the number of new protectionist interventions undertaken by japan on eu imports. following the signing of the agreement with japan, the number of new nontariff instruments introduced by japan decreased to an average of three per year in 2018-2021, while in the previous years there were twice as many (more on this topic: global trade datebase, 2022). new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 49 trade relations between european union and japan in the context of eujepa japan is the eu’s second-biggest trading partner in asia after china. at the same time, japan is the seventh largest partner for eu exports and imports of goods. the balance of bilateral trade in goods between the eu and japan is negative. 2020 was an exception to that rule (figure 3). it must be noted that the growth rate of exports in 2019 (the year in which the eujepa entered into force) was, compared to 2018, considerably higher than of imports (8.4% and 5.6% respectively), which contributed to a four times lower mutual trade deficit in that period. figure 3. european union (eu27 after 2019) – japan trade between 2011 and 2021, in meur source: own elaboration based on eurostat data. figure 4. eu exports to japan broken down into main groups of standard international trade classification (sitc) note: sitc – standard international trade classification; goods classified under the following sections: sitc 0+1 – food, live animals, beverages and tobacco; sitc 2+4 – raw materials; sitc 3 – mineral fuels, lubricants and related materials; sitc 5 – chemicals and related products, n.e.s.; sitc 6+8 – manufactured goods classified chiefly by material and miscellaneous manufactured articles; sitc 7 – machinery and transport equipment; sitc 9 – commodities and transactions not classified elsewhere in the sitc source: own calculations based on eurostat data. -15607 -4915 261 -706 -383 -2356 -3067 -1886 -401 252 -8 -20000 -10000 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 import export balance 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 2018 2019 2020 2021 sitc 0+1 sitc 2+4 sitc 3 sitc 5 sitc 6+8 sitc 7 sitc 9 50 | małgorzata czermińska having considered the structure of goods covered by bilateral trade, the biggest group includes processed products, with the sitc 7 group (machinery and transport equipment) having the greatest share – 62% in the eu’s import from japan, and as regards the eu’s export, approx. 32% (2021) (figure 4 and figure 6). as regards the eu’s imports from japan, the second largest group is section 5 of the sitc, namely chemicals (14.5% in 2021), followed by goods categorised into section sitc 8, i.e. miscellaneous manufactured articles (approx. 13%). whereas for exports, the second largest group includes section 5 articles (28%), followed by section 8 goods (14%). compared to 2018 (prior to entering into the ejepa), a marked increase in the eu’s imports to japan was seen for the sitc 1 section (beverages and tobacco – by over 40% in 2021) and sitc 5 (chemicals) – by 30% (figure 4). it must be emphasised that japan abolished customs duties in relation to the import of the aforesaid groups of goods from the eu on the entry into force of the agreement. whereas the export of goods classified under section sitc 7 (machinery and transport equipment) declined. nevertheless, it must be highlighted that 2019 (compared to 2018) saw the export of machinery and transport equipment (sitc 7) growing; the export of clothing and footwear also rose. in 2020, export for these groups of goods dropped, given absolute values, however, reasons for that may be associated with restrictions imposed due to the pandemic. the structure of eu’s exports to japan also changed to a certain degree: the share of goods categorised into section sitc 5 and sitc 0+1 (food, live animals, beverages and tobacco) rose. on the other hand, the share of goods classified under section sitc 7 (machinery and transport equipment) fell (figure 5). figure 5. structure of goods exported by eu to japan, in per cent source: the same as for figure 4. on the other hand, as regards the eu’s imports from japan (after the agreement became effective), there was an increase in the import volume (and the share) of goods classified under section sitc 5 (chemicals), whereas a decline was observed for articles categorised into section sitc 7 (machinery and transport equipment) (figure 6 and figure 7). nevertheless, it is noteworthy that 2019 (compared to 2018, before the epa entered into force) saw the export volume for machinery and transport equipment going up (figure 6). the fact that the provisions of the agreement are attractive to eu economic operators is demonstrated by the degree to which tariff preferences provided for by the eujepa are used. the overall preference utilisation rate (“pur”)1 for the eu-japan epa was 63.3% in 2020 (annual average), compared to 53.5% in 2019 (in february 2019, when the agreement became effective, pur stood barely at 35.4%). pur for agricultural products was high, in 2020 – 93.6% (compared to 85.2% in 2019). pur for manufac 1the pur index equals the value of the imports actually benefiting from eujepa preferential duties divided by the value of the imports eligible for a preferential duties under this agreement. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2018 2019 2020 2021 sitc 9 sitc 7 sitc 6+8 sitc 5 sitc 3 sitc 2+4 sitc 0+1 new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 51 tured goods reached 45.6%, which meant that it rose proportionately more than pur for agricultural goods (european commission, 2021, p. 7-8). in 2020, pur grew both in monthly and annual terms, and over the whole year: an average annual pur in 2020 was approx. 10% higher than in the first year of epa implementation. this happened despite trade stagnation caused by the covid-19 pandemic. figure 6. eu’s imports from japan in consideration of three main sitc groups source: the same as for figure 4. figure 7. structure of goods imported by eu from japan, in per cent source: the same as for figure 4. conclusions the main reason for negotiating new-generation free trade agreements referred to in the 2006 strategy for the development of the european union’s common commercial policy is an economic criterion (market potential, economic growth) for the selection of prospective trading partners and de facto a shift from multilateralism to bilateralism. the specific objective is the protection of economic interests 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 2018 2019 2020 2021 sitc 5 sitc 6+8 sitc 7 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2018 2019 2020 2021 sitc 9 sitc 7 sitc 6+8 sitc 5 sitc 0+1+2+3+4 52 | małgorzata czermińska of eu economic operators, especially exporters and importers. the trade agreement of this type entered into by the european union with japan fits into this pattern. as a matter of fact, japan is a relatively important trading partner for the eu and vice versa. the agreement with japan stipulates that almost the whole mutual trade (goods) is to be liberalised, and it also provides for the liberalisation of services and elimination of certain non-tariff barriers. one of the biggest achievements of the agreement made between the european union and japan includes the wide and deep liberalisation of trade in goods. despite the fact that the overall level of tariff protection, as a consequence of liberalisation activities under gatt/wto, is relatively low, there are still some groups of goods for which the protection in the form of customs duties constitutes an important barrier, as a result of which the conditions for competing on the partner’s market deteriorate. as demonstrated, the free trade agreement contributed to a reduction in customs and administrative barriers to access to both markets, and consequently, it should be conducive to closer trade and investment co-operation. it may be also an incentive for european companies to strengthen their position on the japanese market, which is not only important, but also offers good prospects. the elimination of import duties and other barriers to trade in japan in relation to certain agricultural goods: food, live animals, beverages (some of them were relatively high) on the date the agreement became effective contributed to increased imports from the eu for these groups of goods. there were also minor changes to the structure of goods imported by the eu from japan: the share of goods classified as section sitc 0+1, and in particular, sitc 5 and sitc 6+8 rose, whereas the share of sitc 7 declined. it must be remembered that from the respective eu economic operators’ (exporters’, importers’) point of view, the liberalisation of trade with japan is of crucial importance for trade transactions carried out by them. indeed, the agreement contributed to the improvement of a business environment for companies and economic operators from the european union engaged in trade with japan. the eujepa could create attractive business opportunities for european companies. this is also evidenced by a higher preference utilisation rate (pur). in order to evaluate the potential significance of the agreement to eu economic operators, it must be also considered that non-tariff barriers were a considerable impediment to trade with japan and generated extra costs. the elimination of these barriers means, among other things, better collaboration in various regulatory areas, to avoid unnecessary differences which generate additional transaction costs and are potentially detrimental to innovation. the european union and japan have in many areas similar, stringent requirements for health, environment and food safety. this context facilitates regulatory co-operation, in many cases allowing an opportunity to avoid the wastage of resources for compliance with regulations having a similar purpose, but being different as regards practical aspects. even if their impact is difficult to assess, more consistent regulations may stimulate innovation, especially when they are achieved by two partners with large markets and state-of-the-art manufacturers. what might be expected is the additional effect of the liberalisation of bilateral trade on third countries. in fact, standards or rules agreed by japan and the eu may become even more attractive to third countries, as their adoption would facilitate access to two large markets. this standard role of a leader is conditional, first and foremost, on a strong market position, which requires a different assessment of the potential significance of the agreement – an instrument which is not based on the importance of bilateral trade relationships, but on the shared importance of both partners on global markets. nevertheless, it is noteworthy that relatively too short time has elapsed since the entry into force of the eujepa, and furthermore, one has also to consider the impact of the pandemic (2020), which led to changes in international trade and a drop in trade growth rate. it would be expedient to continue research in the future to examine trends in bilateral trade, in particular, after the completion of timelines for the implementation of customs duties reduction. new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 53 references agreement between the european union and japan for an economic partnership, oj l 330, 27.12.2018, 3-899. ambroziak, ł. (2017). potencjalny wpływ umowy o partnerstwie gospodarczym ue – japonia na polski handel rolno-spożywczy z japonią [the potential impact of eu–japan epa on polish agri-food trade with japan], gospodarka regionalna i międzynarodowa, 53(2), 117-129. atlantic council (2018). jeepa – japan-eu free trade agreement leaves the us out in the cold. retrieved may 11, 2022, from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/econographics/jeepa-japan-eu-free-trade-agreement-leaves-the-us-out-in-the-cold/ benz s., & yalcin, e. (2015). productivity versus employment: quantifying the economic effects of an eu–japan free trade agreement, the world economy, 38(6), 935-961. https://doi.org/10.1111/twec.12205 drelich-skulska, b., & bobowski, s. (2021). intra-industry trade and implications of the european union-japan economic partnership agreement from the perspective of the automotive industry. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 183-206. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090212 european commission (2006). global europe: competing in the world: a contribution to the eu’s growth and jobs strategy, com/2005/100 final, 1-18. european commission (2010). communication from the commission to the european parliament, the council, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions, trade, growth and world affairs, com(2010) 612 final, {sec(2010 1268}, 1-22. european commission (2012). commission staff working document. impact assessment report on eu-japan trade relations, accompanying the document recommendation for a council decision authorising the opening of negotiations on a free trade agreement between the european union and japan, swd(2012) 209 final, 1-103. european commission (2016a). trade sustainability impact assessment of the free trade agreement between the european union and japan. retrieved may 10, 2022, from https://ec.europa.eu/chafea/agri/content/trade-sustainability-impact-assessment-free-trade-agreement-between-european-union-and-japan european commission (2016b). directorate-general for trade, directorate c – asia and latin america, trade sustainability impact assessment of the free trade, agreement between the european union and japan. final report, 1-314. european commission (2017a). eu-japan epa – the agreement in principle, directorate-general for trade. retrieved may 20, 2022, from http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2017/july/tradoc_155693.doc.pdf. european commission (2017b). report of the 18th eu-japan fta/epa negotiating round tokyo, week of 3 april 2017. retrieved june 10, 2022, from http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2017/april/tradoc_155506.pdf european commission (2018a). key elements of the eu japan economic partnership agreement, december 12. retrieved from june 10, 2022, http://europa.eu/rapid/press-release_memo-18-6784_en.htm european commission (2018b). proposal for a council decision on the signing, on behalf of the european union, of the economic partnership agreement between the european union and japan, com/2018/193 final 2018/0092 (nle), 1-8. european commission (2018c). the economic impact of the eu–japan economic partnership agreement (epa). retrieved june 10, 2022, from http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2018/july/tradoc_157116.pdf european commission (2021). eu-japan epa progress report, luxembourg: publications office of the european union, 1-34. european parliament (2018). the eu japan economic partnership agreement, study, 1-58. retrieved june 15, 2022, from https://www.europarl.europa.eu/regdata/etudes/stud/2018/603880/expo_stu(2018)603880_en.pdf felbermayr, g., kimura, f., okubo, t., steininger, m., & yalcin, e. (2017). on the economics of an eu-japan free trade agreement, study of the ifo institute on behalf of the bertelsmann foundation, final report, 1-68. francois, j., manchin, m., & norberg h. (2011). economic impact assessment of an fta between the eu and japan. retrieved june 20, 2022, from https://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2017/july/tradoc_155782.pdf frenkel, m., & walter, b. (2017). the eu-japan economic partnership agreement: relevance, content and policy implications, intereconomics, 52 (6), 358-363. doi: 10.1007/s10272-017-0704-5 global trade datebase (2022). retrieved september 13, 2022, from https://www.globaltradealert.org/ 54 | małgorzata czermińska günther, h. h. (2017). the japan-eu economic partnership agreement: economic potentials and policy perspectives, stiftung wissenschaft und politik (swp) comments, 49, retrieved june 15, 2022 from https://www.swp-berlin.org/fleadmin/contents/products/comments/2017c49_hlp.pdf. kawasaki, k. (2017). emergent uncertainty in regional integration economic impacts of alternative rta scenarios, grips discussion papers, 16-27. lee-makiyama, h. (2018). at the nexus of trade & investment – the eu-japan economic partnership agreement, lse consulting, 1-21. retrieved june 20, 2022, from https://www.lse.ac.uk/business/consulting/reports/atthe-nexus-of-trade-and-investment mazur, g. (2018). umowa o partnerstwie gospodarczym unia europejska-japonia – nowy rozdział w dwustronnych stosunkach handlowych, unia europejska.pl, 2(249), 3-18. oecd (2017). producer and consumer support estimates database. retrieved june 10, 2022, from https://www.oecd.org/eu/producerandconsumersupportestimatesdatabase.htm pereira, p. s. (2018). the eu-japan economic partnership agreement from the european parliament’s perspective: a landmark agreement beyond trade, journal of inter-regional studies, 2, 1-10. przeździecka, e., górska, r., kuźnar, a., & menkes, j. (2019).the effects of eu–japan economic partnership agreement for poland’s economy, ekonomista, 6, 701-733. report of the 18th eu-japan fta/epa negotiating round tokyo, week of 3 april 2017. retrieved june 20, 2022, from http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2017/april/tradoc_155506.pdf sunesen, e., francois, j., & thelle m. (2010). assessment of barriers to trade and investment between the eu and japan, final report prepared for the european union (dg trade). unctad (2017). trains database, sanitary and phytosanitary measures. retrieved may 20, 2022, from https://trainsonline.unctad.org/home wto (2018). wto document wt/tpr/ov/21, 27 november. wto (2019a). trade policy review, european union, report by the secretariat, wt/tpr/s/395, 1-308. wto (2019b). wto documents wt/reg396/n/1 and s/c/n/921, 1. wto (2019c). committee on regional trade agreements, economic partnership agreement between the european union and japan (goods and services), report by the secretariat, wt/reg396/1, 1-71. wto (2020a). tariff profiles, retrieved june 10, 2022, from https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/tariff_profiles_list_e.htm wto (2020b), trade policy review, japan, report by the secretariat, wt/tpr/s/397, 1-209. wto (2021). tariff profiles, retrieved june 10, 2022, from https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/tariff_profiles_list_e.htm new-generation trade agreement with japan: significance to eu companies | 55 author małgorzata czermińska she obtained a doctoral degree and a habilitation degree at the cracow university of economics. her research interests include common trade policy of the european union and its instruments, the common market of the european union and the exercise of its fundamental freedoms, facilitation and ensuring security in cross-border trade in goods. correspondence to: prof. kaafm, dr hab. małgorzata czermińska, faculty of law, administration and international relations, andrzej frycz modrzewski krakow university, gustawa herlinga-grudzińskiego str. 1, 30705 cracow, poland, e-mail: mczerminska@afm.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6935-1031 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from funds allocated to the statutory activity of the faculty of law, administration and international relations at the andrzej frycz modrzewski krakow university no wpaism/nopia/sub/16/2021-kon and wzkis/eif/1/2020-2kon. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. #kj-25-389-starzyk s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : starzyk, k. (2017). problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii rozwoju otwartego gospodarek wschodzących. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 389-398. problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii rozwoju otwartego gospodarek wschodzących kazimierz starzyk wyższa szkoła bankowa w poznaniu wydział finansów i bankowości instytut społeczno-ekonomiczny ul. powstańców wielkopolskich 5, 61-895 poznań e-mail: starzyk.k@gmail.com streszczenie: problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej stanowi jedno z kluczowych wyzwań dalszego rozwoju gospodarki światowej. od przełomu wieków obserwujemy bowiem jej pogłębienie, co jest także jedną z głównych przyczyn światowego kryzysu finansowego 2007/8+ stanowiąc strukturalny hamulec rozwoju handlu międzynarodowego. celem artykułu jest określenie przyczyn, faz oraz skutków pogłębienia międzynarodowej nierównowagi płatniczej. twierdzimy, że głównym źródłem jej narastania jest dynamiczny, niezrównoważony wzrost obrotów handlowych gospodarek wschodzących, zwłaszcza azji wschodniej w następstwie realizowanej przez nie strategii rozwoju otwartego. słowa kluczowe: międzynarodowa nierównowaga płatnicza; gospodarki wschodzące; strategia rozwoju otwartego; gospodarki nadwyżkowe; gospodarki deficytowe; kryzys finansowy klasyfikacja jel: e37, e42, f13, f36, g20, p33 1. wstęp zjawisku dynamicznego wzrostu gospodarek wschodzących, które wybrały proeksportowy model rozwoju, towarzyszy relatywnie wolniejszy wzrost gospodarek wysoko rozwiniętych, zwłaszcza stanów zjednoczonych i niektórych krajów europy zachodniej. jedną z przyczyn tego zjawiska jest relatywnie wolniejszy wzrost ich eksportu do gospodarek wschodzących na tle importu, zwłaszcza z krajów azji wschodniej. w konsekwencji rośnie deficyt ich bilansów handlowych, a w rezultacie także bieżących. z tego punktu widzenia stają się one gospodarkami deficytowymi, zaś gospodarki wschodzące, o których mowa, nadwyżkowymi. towarzyszy temu zjawisku przesuwanie biegunów rozwoju gospodarki światowej z krajów wysoko rozwiniętych, zwłaszcza stanów zjednoczonych, europy zachodniej i japonii do gospodarek wschodzących 390 kazimierz starzyk azji, zwłaszcza azji wschodniej. stanowi ono jedno z trzech najważniejszych zjawisk charakteryzujących globalne tendencje ekonomiczne i polityczne (brzeziński, 2008). w następstwie powyższych tendencji, jednym z najpoważniejszych problemów rozwoju handlu międzynarodowego staje się załamanie równowagi płatniczej w trójkątnych relacjach handlowych: stany zjednoczone – azja wschodnia – europa zachodnia. ta sytuacja, pogłębiając się od przełomu wieków, staje się jedną z głównych przyczyn światowego kryzysu finansowego, a w rezultacie również światowego kryzysu gospodarczego. powrót do globalnej równowagi płatniczej wiąże się zatem ze wzrostem konkurencyjności gospodarek wysoko rozwiniętych, zwłaszcza stanów zjednoczonych i niektórych gospodarek europy zachodniej oraz wzrostem importu nadwyżkowych gospodarek wschodzących. złożoność obecnej fazy międzynarodowej nierównowagi płatniczej polega także i na tym, że głównymi jej sprawcami są gospodarki wysoko rozwinięte, historycznie stanowiące kręgosłup i układ nerwowy gospodarki światowej, odgrywając dominującą rolę w procesach globalizacji i regionalizacji; rodzi to nowe wyzwania badawcze w obszarze nauk ekonomicznych. profesor stanisław wydymus, poprzez swój dorobek naukowo-badawczy, dydaktyczny oraz organizacyjny, wnosi nie do przecenienia wkład do rozwoju nauk ekonomicznych, zwłaszcza w obszarze międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych wychodząc naprzeciw wyzwaniom współczesnej gospodarki światowej. ogromną jego zasługą jest przekazanie swojej wiedzy i doświadczenia młodszym koleżankom i kolegom, z którymi współtworzy cieszące się wysokim uznaniem prace naukowe. wysoko oceniamy również organizowane przez jego zespół konferencje naukowe, które są źródłem trwałych inspiracji naukowych oraz nieprzemijających koleżeńskich wspomnień. osobiście jemu zawdzięczam szereg publikacji, które wpłynęły także na kształt niniejszego tekstu. 2. elementy strategii rozwoju gospodarek wschodzących teza o sprawczym wpływie gospodarek wschodzących na pogłębienie międzynarodowej nierównowagi płatniczej wymaga wcześniejszego przedstawienia genezy gospodarek wschodzących, mając na uwadze ich specyfikę jako ekonomicznie i polityczne niejednorodnego subsystemu gospodarki światowej. wiąże się to z faktem, że grupę gospodarek wschodzących tworzą, z jednej strony, kraje azji, afryki i ameryki łacińskiej, które wcześniej były określane jako kraje nowo uprzemysłowione (knu), a drugiej, gospodarki b. krajów socjalistycznych, głównie europy środkowej oraz chiny i wietnam. łącznie, według the economist, w skład grupy gospodarek wschodzących wchodzi około 30 krajów. łączy je dynamizm gospodarczy, pobudzony zarówno przez czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne, w tym drugim przypadku równolegle przez handel zagraniczny, import kapitału i technologii. towarzyszy temu przejście od autarkicznego modelu rozwoju do modelu otwartego z myślą o korzyściach z międzynarodowej specjalizacji, prowadzącej do podwyższenie efektywności gospodarowania znajdującej wyraz we wzroście pkb, przemianach technologicznych, rówproblem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii... 391 nowadze wewnętrznej, równowadze zewnętrznej, wzroście konkurencyjności, a w rezultacie dobrobytu. dzieli je natomiast odmienna zaszłość polityczna i społeczno ekonomiczna. pierwsze, to gospodarki o orientacji prorynkowej, na ogół respektujące własność prywatną, a w wielu przypadkach także pluralizm polityczny, drugie, to gospodarki, o których rozwoju do przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych decydował system planowy i cechowała je doktrynalnie dominująca własność państwowa oraz monopartyjny system sprawowania władzy. specyfika gospodarek wschodzących rodzi zatem następujące pytanie badawcze – na ile teoretyczne wyjaśnienie mechanizmu ich rozwoju może, obok ekonomii międzynarodowej i finansów międzynarodowych, następować w ramach ekonomii rozwoju, a na ile w ramach ekonomii transformacji. można sądzić, że kiedy rozważamy kierunki rozwoju gospodarek wschodzących w ujęciu retrospektywnym, to zasadne będzie podejście dychotomiczne uwzględniające w odniesieniu do poszczególnych gospodarek odpowiednio ekonomię rozwoju i ekonomię transformacji. powstaje jednak pytanie, bynajmniej nie retoryczne, jak w ujęciu prospektywnym określać możliwości rozwoju gospodarek wschodzących, zważywszy na zanikanie między nimi różnic ekonomicznych i politycznych charakterystycznych dla nich w przeszłości. czy istnieją zatem metodologiczne przesłanki do tworzenia nowej, eklektycznej, teorii, opierając się na dorobku ekonomii transformacji powstałej w związku z rynkową transformacją b. krajów socjalistycznych oraz powstałej znacznie wcześniej ekonomii rozwoju, bo w latach 60. ubiegłego wieku, z liczącym się w świecie wkładem polskiej szkoły ekonomii rozwoju skupionej wokół prof. m. kaleckiego i prof. i. sachsa, działającej do 1968 r. (starzyk, 2016, s. 28). warto nadmienić, że od lat 60. ubiegłego wieku kluczowe znaczenie mają dwie ścierające się teoretyczne koncepcje, kształtujące strategię rozwoju gospodarczego krajów rozwijających, tj. strategię substytucji importu, preferującą wewnętrzne czynniki rozwoju, oraz strategię rozwoju otwartego, opowiadającą się za szerokim wykorzystaniem czynników zewnętrznych, w tym również zagranicznych inwestycji bezpośrednich. pierwszą drogą poszły kraje ameryki łacińskiej, gdzie okazała się ona strategią hamującą ich rozwój gospodarczy, a dopiero odejście od niej i przyjęcie strategii rozwoju otwartego w latach 80. pozwoliło tym krajom, zwłaszcza brazylii, meksykowi oraz chile znacząco przyspieszyć rozwój gospodarczy (starzyk, 2013). drugą wybrały w latach 60. cztery gospodarki azji wschodniej, hongkong, singapur, tajwan i korea płd. w latach 70. dołączyły do nich, m.in., indonezja i tajlandia, a od połowy lat 80. chiny i wietnam. w rezultacie, gospodarki wschodzące azji wschodniej, określane wcześniej jako kraje nowo uprzemysłowione (knu), już od przełomu lat 60. i 70. zaczęły wpływać na kierunki rozwoju krajów rozwijających, a od lat 90. gospodarki światowej. tym samym w praktyce został rozstrzygnięty dylemat strategii substytucji importu versus strategii rozwoju otwartego, na korzyść tej ostatniej. pionierskie pod tym względem są badania profesora edwarda szczepanika dotyczące doświadczeń rozwojowych hongkongu, który rozpoczął swój dynamiczny rozwój już na przełomie lat 40. i 50., stając się przykładem dla innych gospodarek azji wschodniej. rezultaty swoich badań przedstawił on w pracy pt. „the economic growth of hong kong” (szczepanik, 1958). 392 kazimierz starzyk dzieło e. szczepanika daje nowatorski podkład dla strategii rozwoju otwartego. autor określa w nim mechanizm wiązania kierunków rozwoju gospodarki hongkongu z gospodarką światową w celu podwyższenia efektywności gospodarowania znajdującej wyraz we wzroście pkb, oraz międzynarodowej konkurencyjności, a w rezultacie dobrobytu. w warstwie teoretycznej dzieło zawiera naukowe uzasadnienie strategii rozwoju gospodarczego opartej na uprzemysłowieniu, która zakłada równoległe wykorzystanie zewnętrznych czynników rozwoju, a handlu zagranicznego w szczególności (ale szczepanik podkreśla również rolę kapitału zagranicznego), oraz wykorzystanie czynników wewnętrznych, głównie kwalifikowanej siły roboczej jako czynnika wzrostu wydajności pracy. podkreśla w tym kontekście wagę edukacji oraz czynnika kulturowego w rozwoju gospodarczym (starzyk, 2014, s. 32). wróćmy do teraźniejszości – dynamizm gospodarczy gospodarek wschodzących, zwłaszcza azji wschodniej, staje się od przełomu wieków kluczową siłą sprawczą procesów globalizacji gospodarki światowej, dzięki realizowanej przez nie strategii rozwoju otwartego, u której podstaw leży dyskontowanie korzyści z międzynarodowej specjalizacji produkcji i ekspansji eksportowej, jako podstawowego źródła wzrostu gospodarczego (starzyk, 2000). istotne jest w tym kontekście podkreślenie, że następuje to w ramach wewnątrzgałęziowego podziału pracy oraz w rezultacie napływu kapitału zagranicznego i z jego udziałem potencjału eksportowego (starzyk, 2009). autor zakłada, że czynniki zewnętrzne nadal będą odgrywać kluczową rolę w pobudzaniu wzrostu gospodarek azji wschodniej, a ewentualny zwrot w kierunku rynku wewnętrznego, kosztem zmniejszenia roli eksportu, może mieć jedynie wymiar średniookresowy. dotyczy to także chińskiej gospodarki, gdzie pewne przejawy dyskontynuacji strategii rozwoju otwartego obserwujemy w początkowej fazie światowego kryzysu finansowego, ale od obecnej dekady wraca podejście proeksportowe. nadal więc można zakładać wzrost pozycji gospodarek wschodzących azji wschodniej w gospodarce światowej, a chin w szczególności, którego źródłem jest proeksportowa strategia rozwoju otwartego. w obecnej sytuacji gospodarki światowej może to jednak prowadzić do dalszego pogłębiania międzynarodowej nierównowagi płatniczej, a w rezultacie do nowego światowego kryzysu finansowego. 3. istota międzynarodowej nierównowagi płatniczej określenie istoty międzynarodowej nierównowagi płatniczej wymaga wcześniejszego zdefiniowania pojęcia międzynarodowej równowagi płatniczej, które de facto oznacza w długim okresie równowagę bilansów obrotów handlowych gospodarek realnie kształtujących przedmiotową i podmiotową strukturę gospodarki światowej. w polskiej literaturze ekonomicznej zostało ono zdefiniowane przez profesora zbigniewa kameckiego na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku, jako stan międzynarodowych stosunków gospodarczych umożliwiający realne zrównoważenie bilansów płatniczych gospodarek odpowiedzialnych za procesy gospodarki światowej (kamecki, sołdaczuk, sierpiński, 1964). dodajmy, że chodzi o kraje o znaczącym udziale w handlu światowym, które w niniejszym tekście będziemy określać jako goproblem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii... 393 spodarki wiodące. obecnie są to kraje wysoko rozwinięte, oraz niektóre gospodarki wschodzące, głównie azji wschodniej, zwłaszcza chiny, oraz pozostałe kraje bric. podkreślmy, że zjawisko niezrównoważonych bilansów obrotów bieżących, jako źródło załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, będziemy odnosić zarówno do gospodarek deficytowych, tj. o ujemnym saldzie bilansu obrotów bieżących, jak też do gospodarek nadwyżkowych, tj. z saldem dodatnim tego bilansu. podkreślamy tę znaną zależność dlatego, że te ostatnie są obecnie bardziej niż kiedykolwiek współodpowiedzialne za załamanie międzynarodowej równowagi płatniczej. ponieważ podział na gospodarki deficytowe i nadwyżkowe, dokonujemy de facto w oparciu o obroty towarowe i usługowe, to tym samym przyjmujemy, że źródłem międzynarodowej nierównowagi płatniczej jest trwałe, tj. występujące w długim okresie, naruszenie równowagi bilansu handlowego obu tych grup krajów, niezależnie od tego, czy ich bilans handlowy jest ujemny czy dodatni. istotne zatem jest podkreślenie, że odpowiedzialne za międzynarodową nierównowagę płatniczą są duże gospodarki, zarówno nadwyżkowe jak i deficytowe, aczkolwiek rola tych ostatnich jest relatywnie większa, bo wywoławcza i determinująca fazy międzynarodowej nierównowagi płatniczej (starzyk, 2012b). 4. fazy międzynarodowej nierównowagi płatniczej w zależności od wielkości oraz dynamiki narastania ujemnego salda bilansu handlowego gospodarek wiodących w handlu światowym będziemy wyróżnić pięć faz międzynarodowej nierównowagi płatniczej: zachwianie – naruszenie – załamanie – kryzys – wychodzenie (starzyk, 2012b). fazę zachwiania międzynarodowej równowagi płatniczej odzwierciedla ujemne saldo bilansu handlowego przedmiotowych gospodarek występujące w krótkim okresie, ale przechodzące na średni. ta sytuacja nie zawiera jeszcze groźby załamania międzynarodowej równowagi płatniczej. w gospodarce rynkowej jest zjawiskiem normalnym i wiąże się z autonomicznym kształtowaniem transakcji w obrębie bilansu obrotów bieżących i kapitałowych. ewentualne doprowadzenie do równowagi bilansu handlowego lub jego nadwyżki, może nastąpić w ramach narzędzi polityki handlowej będących w dyspozycji danego kraju. wystąpiła ona w połowie lat 90., głównie w postaci rosnącego deficytu bilansu handlowego stanów zjednoczonych, oraz niektórych krajów europy zachodniej. towarzyszyła temu rosnąca nadwyżka eksportowa gospodarek azji wschodniej, zwłaszcza chin, ale także korei południowej, tajwanu, singapuru i hongkongu, a także innych gospodarek azji południowo-wschodniej; prowadzi to do wzrostu ich oficjalnych rezerw walutowych. ewentualna korekta bilansu handlowego jest wówczas zadaniem dla polityki handlowej kraju deficytowego, zwłaszcza w sytuacji, kiedy słabnie popyt zagraniczny. jeżeli zachwianie międzynarodowej równowagi płatniczej wychodzi poza średni okres, to wówczas taką sytuację w płatnościach międzynarodowych będziemy określać jako naruszenie międzynarodowej równowagi płatniczej. stanowi to wówczas zaczyn krzyżowania się wzajemnych interesów gospodarek deficytowych i nadwyżkowych w dziedzinie obrotów towarowych i usługowych oraz finansowych. ta 394 kazimierz starzyk sytuacja zachęca wówczas kraje deficytowe do stosowania protekcjonistycznych narzędzi polityki handlowej, najczęściej o charakterze pozataryfowym. takie naruszenie międzynarodowej równowagi płatniczej nastąpiło w połowie ubiegłej dekady. odpowiedzialne są za nie głównie stany zjednoczone, których deficyt bilansu obrotów bieżących w 2005 roku wyniósł około 800 mld (stanowiło to wówczas około 7% pkb stanów zjednoczonych oraz ponad 2% światowego pkb). pojawiły się wówczas próby wprowadzenia ograniczeń importu, głównie z chin. do pogłębienia nastrojów protekcjonistycznych może przyczynić się ewentualna wojna walutowa, dotycząca głównie chińskiej waluty, rmb. rodzi to zagrożenie wojny handlowej, której rezultatem może być nie tylko spadek światowych obrotów handlowych, ale także kapitałowych. w konsekwencji może to także podważyć podstawy rozwoju gospodarek wschodzących azji wschodniej, zwłaszcza chin, i doprowadzić do kolejnego światowego kryzysu finansowego. w ręku obu graczy, tj. stanów zjednoczonych i chin leży powstrzymanie tej niekorzystnej sytuacji, ale to już temat dla odrębnego opracowania. podkreślmy, faza naruszenia międzynarodowej równowagi płatniczej wymaga adekwatnej reakcji mfw oraz rządów zarówno gospodarek deficytowych, jak i nadwyżkowych, tych pierwszych w postaci uruchomienia odpowiednich narzędzi polityki handlowej zarówno po stronie importu jak i eksportu. w przeciwnym razie, brak takich działań powoduje przejście do fazy załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, co nastąpiło w drugiej połowie ubiegłej dekady. o ile mfw, ale także rządy, zwłaszcza krajów deficytowych nie zdawały sobie chyba jeszcze sprawy z grożących następstw załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, o tyle tę fazę międzynarodowej nierównowagi płatniczej dostrzegają środowiska naukowe i przestrzegają przed jej skutkami. już w połowie ubiegłej dekady prof. karol lutkowski stawia pytanie, na ile obecny międzynarodowy system walutowy może oprzeć się napięciom generowanym przez tak dużą i długotrwającą nierównowagę w obrotach handlowych, zwłaszcza na kierunku stany zjednoczone – azja wschodnia i kraje naftowe. w odpowiedzi podkreśla ogromną wagę tego problemu, ponieważ chodzi w tym przypadku o zachowanie zdolności tego systemu do ułatwiania wymiany handlowej i kapitałowej oraz wspierania wzrostu gospodarczego w świecie. trafnie podkreśla, że warunek ten nie byłby spełniony, gdyby utrzymanie dotychczasowych zasad funkcjonowania systemu musiało być opłacone dużą niestabilnością kursów walutowych, zmiennymi i przeciętnie wysokimi stopami procentowymi, recesją i zahamowaniem wzrostu z towarzyszącą temu deflacją względnie inflacją (lutkowski, 2006). faza załamania międzynarodowej równowagi płatniczej wymaga również adekwatnej reakcji gospodarek nadwyżkowych. podkreślmy, o ile naruszenie międzynarodowej równowagi płatniczej w średnim okresie jest rozwiązywalne w ramach polityki handlowej krajów dotkniętych narastającym ujemnym saldem bilansu handlowego, to już faza załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, wynikająca z utrzymującego się w długim okresie ujemnego salda bilansów handlowych a w konsekwencji obrotów bieżących, wymaga adekwatnej interwencji instytucji międzynarodowych, zwłaszcza międzynarodowego funduszu walutowego, zaczynając od ostrzeżenia krajów deficytowych o istniejących zagrożeniach problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii... 395 oraz ewentualnego udzielenia im pomocy finansowej. tymczasem w przypadku załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, jakie nastąpiło w połowie ubiegłej dekady, nie obserwujemy ze strony mfw podobnej reakcji. faza załamania międzynarodowej równowagi płatniczej, w sytuacji braku adekwatnej reakcji ze strony rządów krajów deficytowych jak i nadwyżkowych oraz mfw, zaczyna obejmować coraz szersze kręgi gospodarek zintegrowanych z gospodarka światową. daje to impuls do kolejnej fazy międzynarodowej nierównowagi płatniczej, czyli kryzysu finansowego. obejmuje on kolejno sektor bankowy, a następnie ubezpieczeniowy oraz rynek kapitałowy i tą drogą, jak wskazuje na to transmisja i umiędzynarodowienie kryzysu bankowego w 2007/8+ w stanach zjednoczonych (gurbiel, 2012), przechodzi w światowy kryzys gospodarczy, obejmując coraz głębiej sferę produkcji, konsumpcji i wymiany przenosząc się na inne gospodarki otwarte na międzynarodową wymianę gospodarczą, w tym również nadwyżkowe gospodarki wschodzące, a azji wschodniej w szczególności. 5. transmisja kryzysu finansowego do azji wschodniej w świetle teorii, mechanizm transmisji kryzysu finansowego do azji wschodniej, podobnie jak i innych odległych od stanów zjednoczonych regionów kuli ziemskiej, wiąże się ze zjawiskiem umiędzynarodowienia handlu, produkcji i technologii, dla którego główną siłą sprawczą jest rosnąca mobilność kapitału (budnikowski, 2017) w skali globalnej oraz towarzysząca temu zjawisku liberalizacja międzynarodowych obrotów gospodarczych, zarówno dotyczące towarów i usług, jak i czynników produkcji. w aspekcie przedmiotowym następuje to w ramach międzynarodowej współpracy gospodarczej, której kierunek nadaje wymiana handlowa, przejawiająca się w międzynarodowym transferze towarów i usług oraz współpraca produkcyjna i naukowo-techniczna, gdzie z kolei przedmiotem transferu międzynarodowego jest kapitał, siła robocza i technologia. te mechanizmy wyraźnie występują w transferze kryzysu ze stanów zjednoczonych do gospodarek wschodzących azji wschodniej, zwłaszcza chin (starzyk, 2012a). transmisja kryzysu z usa do azji wschodniej nastąpiła trzema kanałami – jednym o charakterze bezpośrednim, a dwoma o charakterze pośrednim. pierwszy dotyczył dwustronnych powiązań usa z gospodarkami azji wschodniej. drugi kanał ma charakter pośredni i wynika z powiązań gospodarczych azji wschodniej z europą zachodnią, do której nastąpiło wcześniej przeniesienie kryzysu z usa, a to w konsekwencji negatywnie odbiło się także na stosunkach gospodarczych europa zachodnia – azja wschodnia, znajdując wyraz w spadku obrotów towarowych i usługowych oraz obrotach kapitałowych. trzeci kanał transformacji kryzysu z usa do azji wschodniej ma również charakter pośredni, ale wiąże się z bezpośrednimi powiązaniami ekonomicznymi usa z chinami, japonią i indiami. otóż obniżenie tych bilateralnych obrotów towarowych i kapitałowych powoduje także obniżenie wzajemnych obrotów pozostałych krajów azji wschodniej, ponieważ kraje określane przez nas jako pozostałe, głównie korea, tajwan i singapur, są dostawcami elementów kooperacyjnych do tych trzech krajów, zwłaszcza chin, co w sytuacji 396 kazimierz starzyk spadku ich obrotów z usa oznacza także spadek ich eksportu, zwłaszcza kooperacyjnego, opartego na wewnątrzgałęziowym podziale pracy (starzyk, 2009). czynnikiem, który niewątpliwie będzie wpływał na kształtowanie się obrotów handlowych stanów zjednoczonych, podobnie jak krajów ue, z azją wschodnią jest negocjowana nadal umowa „transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji” (ttip), mimo pewnych zahamowań po zmianie władzy w waszyngtonie (dunin-wąsowicz, 2017). 6. procesy integracyjne a międzynarodowa nierównowaga płatnicza. potencjalny wpływ ttip ttip jest jedną z wielu inicjatyw w obszarze tworzenia stref wolnego handlu w gospodarce światowej. jednakże na tle dotychczasowych jest to inicjatywa najważniejsza, ponieważ dotyczy krajów decydujących o kierunkach rozwoju gospodarki światowej. podkreślmy, mógłby doprowadzić do istotnych przesunięć strumieni handlu międzynarodowego na rzecz stanów zjednoczonych oraz krajów unii europejskiej, kosztem gospodarek wschodzących, zwłaszcza chin, co w konsekwencji stanowiłoby jedno z ważnych źródeł przywrócenia międzynarodowej równowagi płatniczej. korzyści z zawarcia ttip możemy bowiem podzielić na dotyczące partnerów ttip, a więc stanów zjednoczonych i poszczególnych krajów ue (efekt bilateralny), krajów trzecich (efekt zewnętrzny). towarzyszy temu efekt globalny, który może prowadzić do przemian podmiotowej struktury gospodarki światowej. w świetle teorii integracji, nawiązując do efektu kreacji handlu, osiągnięcie znaczących korzyści przez kraje ue i stany zjednoczone jest oczywiste zważywszy na ich potencjał ekonomiczny oraz pozycję w handlu światowym. na tej podstawie można także zakładać wzrost korzyści globalnych, jako efektu zewnętrznego oddziaływania ttip na wzrost handlu międzynarodowego. tak postrzegane korzyści nie zwalniają jednak od postawienia pytania, jaki w związku z efektem przesunięcia handlu może mieć rzeczywisty wpływ ttip na kraje trzecie, zwłaszcza gospodarki wschodzące, a w konsekwencji na zmiany podmiotowej struktury gospodarki światowej (starzyk, 2014). według wstępnych ocen komisji europejskiej, ttip może przyczynić się do wzrostu handlu z krajami trzecimi o 33 mld euro. w rezultacie wzrostu bilateralnych obrotów handlowych i usługowych oraz handlu z krajami trzecimi można oczekiwać przyrost eksportu ue o 6% a usa o 8%, co przekłada się na dodatkowe 220 mld euro, a w powiązaniu z 240 mld euro wpływów odpowiednio dla eksporterów europejskich i amerykańskich z tytułu obrotów bilateralnych może, według cepr, oznaczać zwiększenie obrotów handlu światowego o 460 mld euro. czy tak może się stać, czy rzeczywiście nastąpi oczekiwany wzrost handlu z krajami trzecimi w następstwie ttip? to pytanie, bynajmniej nie retoryczne z punktu widzenia przyszłości handlu międzynarodowego, a tym samym podmiotowych przemian gospodarki światowej, jawi się w tym kontekście jako podstawowe po ewentualnym zawarciu umowy o ttip. otwarte w tym kontekście pozostaje pytanie o skutki problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej w świetle strategii... 397 ttip dla handlu światowego zwłaszcza w przypadku, gdy efekt przesunięcia handlu okaże się silniejszy od przewidywań, a to jest wielce prawdopodobne. podkreślmy, wpływ ttip na kraje trzecie, a więc interesujące nas gospodarki wschodzące, zależeć będzie od efektów obniżenia w ramach ttip stawek celnych i barier pozataryfowych i wzrostu tą drogą bilateralnych obrotów ue – usa. o ile za realne w średnim okresie można uznać prawie całkowitą likwidację barier taryfowych o tyle w przypadku pozataryfowych ich pełna likwidacja raczej wykracza poza średniookresowy horyzont czasowy. faktyczny więc negatywny wpływ ttip na kraje trzecie związany z efektem przesunięcia handlu w średnim okresie może okazać się niewielki. nie zmienia to jednak faktu, że ttip, jako zapowiadające się porozumienie o trwałym charakterze, w długim okresie może w istotny sposób ograniczyć eksport krajów trzecich, w tym nadwyżkowych gospodarek wschodzących. dotyczyć to może zwłaszcza chin. w konsekwencji, tą drogą ttip może wpływać na zmniejszenie międzynarodowej nierównowagi płatniczej i zmieniać pozycję gospodarek deficytowych i nadwyżkowych, azji wschodniej w szczególności. powrót do międzynarodowej równowagi płatniczej wiąże się zatem ze wzrostem konkurencyjności gospodarek wysoko rozwiniętych, zwłaszcza stanów zjednoczonych i europy zachodniej. w tym procesie istotna rolę może odegrać ttip. jego konsekwencją może być jednak obniżenie handlu z krajami trzecimi, zwłaszcza nadwyżkowymi gospodarkami wschodzącymi, a w rezultacie spadek ich pozycji w handlu międzynarodowym. 7. podsumowanie sytuacja, jaka powstała w gospodarce światowej w związku z międzynarodową nierównowagą płatniczą i będącym jej następstwem światowym kryzysem finansowym, stanowi nowe wyzwanie dla nauk ekonomicznych. dalsza analiza międzynarodowej nierównowagi płatniczej, a zwłaszcza wiążącego się z nią światowego kryzysu finansowego, wymaga dwutorowego podejścia. z jednej bowiem strony, za wyjaśnienie jego istoty odpowiedzialne są dyscypliny i subdycypliny wchodzące w skład nauk ekonomicznych, zwłaszcza makroekonomia, ekonomia międzynarodowa i ekonomia rozwoju oraz finanse międzynarodowe i nauki o zarządzaniu. z drugiej strony, co potwierdzają dotychczasowe badania, istotne znaczenie ma również socjologia, psychologia oraz nauki polityczne. specyficzne dla nich podejście do problematyki kryzysów ekonomicznych staje się komplementarne do badań ekonomisty. wychodząc więc z tej wielopłaszczyznowej specyfiki metodologicznej badań kryzysów gospodarczych dochodzimy do wniosku, że takie badania powinny mieć charakter interdyscyplinarny, bo tylko wówczas istnieje możliwość wyjaśnienia ekonomicznej i społecznej istoty kryzysów gospodarczych mając na uwadze ich międzynarodowe uwarunkowania, w tym związane z międzynarodową nierównowagą płatniczą. literatura brzeziński, z. (2008). america and the world, new york: basic books. 398 kazimierz starzyk budnikowski, a. (2017). ekonomia międzynarodowa, warszawa: pwe. dunin-wąsowicz, m. (red.) (2017), ttip in retreat?, warsaw: scholar publishing house. gurbiel, r. (2012). ameryka północna w warunkach kryzysu. w: k. żukrowska (red.), kryzys gospodarczy 2008+ – test dla stosowanej polityki, warszawa: oficyna wydawnicza sgh. kamecki, z., sołdaczuk, j., & sierpiński, w. (1964), międzynarodowe stosunki ekonomiczne, warszawa: państwowe wydawnictwo ekonomiczne. lutkowski, k. (2006). problem międzynarodowej nierównowagi płatniczej, ekonomista, 4, 425-473. starzyk, k. (2000). modele otwierania gospodarki w procesie transformacji. w: k. budzowski, s. wydymus (red.), problemy handlu międzynarodowego, 34-42. kraków: akademia ekonomiczna w krakowie. starzyk, k. (2009). nowe kierunki w wewnątrzgałęziowym międzynarodowym podziale pracy z dominującym udziałem chin. w: m. maciejewski, s. wydymus (red.), handel międzynarodowy a procesy integracyjne w gospodarce światowej, 239-251. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. starzyk, k. (2012a). region azji pacyfiku w warunkach kryzysu 2008+. w: k. żukrowska (red.), kryzys gospodarczy 2008+ – test dla stosowanej polityki. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. starzyk, k. (2012b). emerging economies and the breakdown of the international payment equilibrium. wyzwania gospodarki globalnej, 31, 152-163. starzyk, k. (2013). procesy integracyjne w ameryce łacińskiej: przeszłość i przyszłość a unia europejska. w: k.a. kłosiński, m. czarnecki (red.), ameryka łacińska w poszukiwaniu konsensusu, 75-86, lublin: kul. starzyk, k. (2014). transatlantyckie partnerstwo handlowe i inwestycyjne (ttip). w: s. wydymus, m. maciejewski (red.), tradycyjne i nowe kierunki handlu międzynarodowego, 227-235. warszawa: cedewu.pl. starzyk, k. (2016). wkład edwarda f. szczepanika do ekonomii rozwoju. studia ekonomiczne, 269, 24-38. szczepanik, e.f. (1958). the economic growth of hong kong. london, new york, toronto: oxford university press. the problem of international payment disequilibrium in the light of emerging economies` open economy strategy abstract: the problem of international payment disequilibrium is one of the critical present challenges for the world economy. from the turn of the century, we do observe a deepening of this phenomena. we consider it as one of the main causes of the economic crisis 2007/8+ and we see it as a barrier of the world trade growth. the aim of the article is to determine the causes and effects of the international payment disequilibrium having in mind the open economy strategy which has been implemented by the surplus emerging economies. we argue, that the unbalanced trade growth of these economies, and asian ones in particular, is the main cause of this disequilibrium. keywords: international payment disequilibrium; emerging economies; open economy strategy; surplus economies; deficit economies; financial crisis jel codes: e37, e42, f13, f36, g20, p33 pm-03-02-00-007-przedmowa przedmowa obszar badawczy ekonomii międzynarodowej, na tle innych dyscyplin ekonomicznych, wyróżnia się tym, iż w procesie wymiany dóbr, przepływów środków produkcji i zarządzania przedsiębiorstwem uwzględniona zostaje specyfika stosunków gospodarczych pomiędzy podmiotami zlokalizowanymi w różnych krajach. czynniki ekonomiczne określające ten charakter współpracy muszą zostać uzupełnione uwarunkowaniami geograficznymi, politycznymi i kulturowymi. generują one bowiem szereg barier i ograniczeń, które nie mają miejsca w obrębie poszczególnych krajów. znajduje to przełożenie na odmienny poziom i charakter ryzyka, wpływa na decyzje inwestycyjne i dobór form aktywności gospodarczej. przedsiębiorczość międzynarodowa stwarza również dodatkowe szanse związane z dostępem do źródeł zaopatrzenia, ale również z szerokim rynkiem zbytu, pozwalającym na wykorzystanie efektu skali, specjalizację i podział pracy. decyzje o internacjonalizacji wymagają odpowiedniego przygotowania, wiedzy i umiejętności, świadomości zagrożeń i szans. ekonomia międzynarodowa zgłębia tę problematykę, identyfikuje cele i sposoby ich realizacji, dostarcza odpowiedzi na szereg pytań z zakresu umiędzynaradawiania działalności gospodarczej. procesy globalizacji, integracji, liberalizacji, które zachodzą w gospodarce światowej, sprawiają, że atrakcyjność tego obszaru badawczego stale rośnie. rynki zagraniczne stają się bowiem bardziej dostępne, a proces umiędzynaradawiania obejmuje nie tylko kolejne sfery działalności przedsiębiorstw, ale też coraz szerszą grupę podmiotów, poszukujących optymalnych strategii rozwoju. celem publikacji jest przedstawienie spojrzenia na ekonomię międzynarodową z perspektywy polskich i zagranicznych badaczy oraz studentów uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. numer składa się z trzynastu tekstów, które podzielone zostały na dwie części. w części pierwszej znalazły się głównie anglojęzyczne artykuły, poświęcone problematyce internacjonalizacji i rozwiązaniom innowacyjnym w przedsiębiorstwach. część drugą stanowią studenckie debiuty na łamach czasopisma. są to teksty studentów kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. mirosław jarosiński i sławiomir winch w artykule zatytułowanym schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw – wyniki badań rozwijają tezę głoszącą, że jedną z barier internacjonalizacji przedsiębiorstw są schematy myślenia osób kierujących organizacjami gospodarczymi. fadhil al nassar w artykule franchising and the internationalization of businesses: the case of fast food chains podjął się zbadania roli franchisingu w procesie umiędzynaradawiania w sektorze fast food. sławomir wyciślak w artykule implications of digitalization for value chains dokonał identyfikacji technologii cyfrowych dla łańcucha wartości korporacji transnarodowych. jacek pera w artykule zatytułowanym an enterprise’s financial stability and its sustainable growth. a risk-based perspective ocenił główne aspekty rzutu8 marek maciejewski jące na zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa oraz omówił model zrównoważonego wzrostu dla przedsiębiorstwa pod kątem jego optymalizacji. roman romanowski w artykule the impact of local innovation systems support on local development for cross-border regions of the eastern poland podjął się udowodnienia pozytywnego wpływu publicznego wsparcia w modelu potrójnej helisy dla rozwoju lokalnego regionów transgranicznych polski wschodniej. farhan khan, zhang xuehe, fouzia atlas, kashif ullah khan, adnan pitafi, muhammad usman saleem, salman khan w artykule impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in chinese firms poświęcili uwagę znaczeniu wiedzy i jej absorpcji dla zwiększenia wydajności firmy. karolina rękas w artykule chiny jako gospodarka oparta na wiedzy podjęła próbę oceny obecnego stopnia rozwoju naukowo-technologicznego gospodarki chińskiej. anna wacławik w artykule transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji – szansa czy zagrożenie? dokonała analizy i oceny potencjalnych skutków transatlantyckiego partnerstwa w dziedzinie handlu i inwestycji negocjowanego przez unię europejską oraz stany zjednoczone. agata machura w artykule rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki argentyny przed kryzysem w 2001 roku podjęła się próby oceny efektywności pomocy udzielanej argentynie w latach 1991-2001 przez międzynarodowy fundusz walutowy. wojciech dąbrowski w artykule analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży motoryzacyjnej przedstawił rolę polski jako istotnego ogniwa w wewnątrzwspólnotowej wymianie handlowej artykułami z branży motoryzacyjnej. krystian bigos w artykule struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe i przestrzenne przedstawił wyniki analizy struktury polskiego eksportu wyrobów czekoladowych. monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek i krzysztof wieser w artykule próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej podjęli się próby określenia wpływu procesu wyjścia wielkiej brytanii z unii europejskiej na aktualną i przyszłą konkurencyjność gospodarek wspólnoty. karolina pawlikowska w artykule zatytułowanym formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów dokonała próby charakterystyki uwarunkowań rynkowych i barier wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów. szeroki zakres przedstawionej problematyki pozwala na przegląd i ocenę aktualnych problemów ekonomii międzynarodowej w kontekście współczesnych wyzwań, które są efektem stałego procesu przeobrażeń zewnętrznych uwarunkowań działalności gospodarczej. zespół redakcyjny składa podziękowania wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania publikacji, a w szczególności autorom poszczególnych artykułów i recenzentom. marek maciejewski redaktor tematyczny numeru kraków, wrzesień 2017 aib18-17-mamica łukasz-pp275 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. student theses oriented on solving business problems as an effective factor of firms’ innovativeness łukasz mamica cracow university of economics, poland, mamical@uek.krakow.pl abstract this aim of this paper is to explore the role and usefulness of applied student theses dedicated to solve specified firms’ problems from the perspective of firms manage. the additional value of such theses is connected with increase of interpersonal relations between universities and firms as well as decrease costs of recruitment in enterprises. the paper presents the results of research based on 50 interviews conducted in krakow with representatives of firms for which such theses were prepared by students of five universities. positive opinion about students engagement, high level of satisfaction of contacts with universities, usefulness and possibility of students theses implementation confirm that such kind of knowledge generated within this process is important for effective strategy of innovative development. keywords: innovation, entrepreneurship jel codes: 031, l26 introduction although the role of universities in regional development is relatively well recognised, most of research is concentrated on patents and expertise (schoen & buenstorf, 2013; singh, wong, & ho, 2015). we try to analyse another way of innovative impact of univer276 | łukasz mamica sities through the process of preparing students’ theses oriented to solving firms’ problems. in section 1 we analyse the changing role of universities as part of an institutional system of innovative development. in section 2 direct interpersonal relations are analysed as a key value of firms’ problem oriented student theses. in section 3 barriers of industry-university interactions are presented and followed by analysis of benefits generated during creation of applied students theses. in section 5 methodology of research is presented as well as results of research regarded usefulness of students’ theses for enterprises (interviews were realised with 50 firms representatives). universities – part of institutional system of innovative development although universities were always centres of open discussion, exchange of ideas and education of elites, they were not seen as important actors in development, which was based mainly on government-industry interactions. in line with assumptions of a linear model of innovation common after the second world war basic research was treated as an input for innovative development (mowery & sampat, 2005). the first attempts in the literature to include universities in this process were by lowe (1982) and sábato and mackenzi (1982) but a more mature concept named the triple helix of universityindustry-government relationships was developed in the 1990s by etzkowitz (1993) and etzkowitz and leydesdorff (1995). in this concept not only the role of university in innovative development was stressed but also interactions among university, industry and government, which lead to new institutional and social forms for the knowledge production. development of this concept in the (neo-) institutional perspective includes a statist configuration, where government plays the leading role, a laissez-faire configuration with limited role of the state and balanced configuration characterised by partnership relations among involved actors and even with a more active role for universities (etzkowitz & leydesdorff, 2000). this concept of the triple helix was later developed to the concept of triple helix systems of innovation (ranga & etzkowitz, 2013), which was a set of components, relationships and functions. these relationships among components were synthesized into five main types: technology transfer; collaboration and conflict moderation; collaborative leadership; substitution; and networking. the main function of a triple helix system goes beyond generating, diffusing and utilizing knowledge and innovation and is connected with the creation of special competences named ‘triple helix spaces’ which cover the knowledge, innovation and consensus spaces and refer to entrepreneurial, societal, cultural and policy competencies (ranga & etzkowitz, 2013: 242). the beginning of reorganization of universities in europe in order to strengthen knowledge transfer to economy is connected with reforms introduced in great britain in early 1980s. this trend was stimulated also by wider processes of improving the efficiency of services in public administration which started in 1980 in uk and australia named new public management (hood, 1991). an approach treating citizens as customers to the public sector in administration was also developed in the system of higher education. the role of the state was slightly transferred from the supplier of public goods to market regulation (mamica, 2018). this has had its consequences also at higher education system where mechanisms of competition were implemented (cheps, 1999; salerno, 2004). mbah (2016) confirmed in his research that interconnections with wider community are an important determinant of universities’ capacity to enhance local development. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 277 relations between universities and industry could be analysed as an important part of engaged scholarship concept, which is defined as “participative form of research for obtaining the different perspectives of key stakeholders (researchers, users, clients, sponsors, and practitioners) in studying complex problems” (van de ven: 2007: 9). the probability that solutions achieved by usage of this method will in a better way fulfil market expectations and take into account requirements of sustainable development, is much higher than in the case of innovations pushed by science or even driven by the market. the process of engaging both researchers and practitioners allows for more insightful results than in case of individual work (simpson & seibold, 2008). boyer uses term the scholarship of discovery connected with intellectual climate of a university and stresses that it is “not just the outcomes, but the process, and especially the passion (1990: 17). this process is not just a transfer of knowledge from universities to firms but is characterised by interactions and lead to knowledge coproduction. not only research could be commercialized but also education as a part of university mission could be seen from this perspective as a product which could be sold and financed by systems of students fees. it means leaving the humboldtian model of university as a community of scholars and students and increases the role of university managers concentrated on profit maximizing (pinheiro, karlsen, kohoutek & young, 2017). laredo (2007) goes beyond only the expectation of production of new knowledge at universities, but he indicates its relations to economic and social targets. such pressure on supporting of entrepreneurial ‘milieu’ was observed in uk as a response to consequences of the last global financial crisis (charles, kitagawa & uyarra, 2014). universities have to find equilibrium in a changing social environment and with reduced financing (enders, 2013). jessop (2017) underlines the growing tension between the public functions of universities (what gave them some autonomy from economic imperatives) and their profit-oriented role in the market economy. looking for new methods of teaching is crucial not only in economic, utilitarian dimension but also “the identity of the modern, rational individual depends upon the direct teaching of abstract epistemically structured knowledge to successive generations” (rata, 2017: 1003). working on new application of already existed knowledge directed to solve real firms’ problems is a translation of this abstract knowledge into individual experience, verified by contact with practitioners. innovations are not only limited to commercial units but are important as well for social dimension of development. mckelvey and zaring (2017) stress different roles which universities can play in social innovation, despite strong pressure on their commercialisation via patents and start-ups. students’ theses dedicated to solving social problems could be an effective method of the not-forprofit mission of universities and also help in development of much needed soft skills. described in this paper is a model of applied student theses which could be an effective tool in broader actions of identification of students who have the capability to produce knowledge in non-standard innovative methods (tierney & holley, 2008). direct interpersonal relations as a key value of firms’ problem oriented student theses contacts of academics with firms during the process of thesis preparation by students support their networks of relations. mosey and wright (2007) show that those academics who developed commercial and social networks could be habitual entrepre278 | łukasz mamica neurs which can be an effective way to gain access to equity finance. collaboration between firms and universities is determined by the development of cognitive and relational social capital (steinmo, 2015). the first decade of 21st century saw an increased interest in the role of face-to-face communication and buzz in innovation development (storper & venables 2004; bathelt, malmberg & maskell, 2004). buzz is defined as a “key element of the socialisation that in turn allows people to be candidates for membership of ‘in-groups’ and to stay in such groups; and a direct source of psychological motivation” (storper & venables, 2004: 365). the role of such direct forms of communication was connected with development of the concept of interactive learning as a main source of innovation (lundvall, 1992). knowledge created and shared is known as a tacit knowledge (polanyi, 1958: 1967). unintended knowledge spill-overs are treated as barriers in tacit knowledge diffusion and personal interaction (boschma, 2005). the presence of students and sometimes thesis supervisors in firm, present an opportunity to perform actions indicated by von krogh, ichijo, and nonaka (2000: 84) as crucial for transfer of tacit knowledge like mixture of “observation, imitation, narration, experimentation and join execution”. students’ theses based on solving firms’ problems not only create an opportunity to share tacit knowledge of supervisor and firm staff, but also allow creation of both new tacit and codified knowledge. it supports such interactions as watching, listening, touching and discussing. asheim, coenen, and vang (2007) point the role of buzz in the context of knowledge spillovers, which refers to rumours, impressions, recommendations, trade folklore and strategic information. they distinguish however between the importance of buzz and face-to-face communication in different industries, both equal in creative industries which are based on a symbolic knowledge base, and face-to-face communication as much more important for industries based on synthetic (engineering) or analytical (scientific) knowledge bases. social ties established between students, their supervisors and colleagues play an important role in establishment of new interpersonal relations in innovation networks (thune, 2006). they allow to maximise the trust among partners and support employment of the brightest students because of former contacts. common working on finding non-standard solutions requires intensive interactions and fits into the context of pedagogy of conceptual progression which should, according to rata (2015), develop relationships between the context-dependent knowledge of students’ experience and the context-independent knowledge of the academic subject. the common work of student and faculty members in solving the real problem of the company/institution will in a natural way strengthen interactions and contact among them. the lack of interactions partly caused because of pressure of publishing has been described in one word as impersonality by barzun who claims that as a consequence of limited relations “the university has lost its magic” ([1968] 1993, 208). although personal relations are crucial in problem-based learning there are some positive examples of this process done in virtual space (gibbings & brodie, 2008). gibbings, lidstone, and bruce (2015) argue that most important for students engaged in problem-based learning is communication at a lower level, and at higher levels, complex educational issues associated with their own learning. the work done by rajalo and vadi (2017) confirmed that in university-industry collaboration relevant preconditions are individual rather than institutional levels of motivation and absorptive capacity. the 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 279 process of thesis knowledge transfer based on strong individual relations could lead to further university-industry collaboration. involvement of students in preparation of their thesis dedicated to selected firms within their chain of suppliers should be connected with special seminars at universities dedicated to these groups of students. this allows not only knowledge exchange among these firms but also increased levels of product and technology adjustment to the expectations of the goods’ recipients. additionally to the group of students from one university, young people from other universities increase the level of interdisciplinarity and can strengthen the innovativeness of proposed solutions. besides engineers from technological universities, student teams could be supported by it specialists, physicists, chemists, designers or economists. the structure of the student group should depend on the specifics of the industry. in the case of creative industries there could be also musicians and students from fine arts universities. there is common agreement that spatial proximity supports industry-research relations (fritsch & slavtchev, 2007; d’este & iammarino, 2010; musil & eder, 2016). an important determinant of it is connected with fact that regional innovation systems vary because of different paths of knowledge and industrial accumulation (asheim, 2012; evangelista, iammarino, mastrostefano & silvani, 2002). applied student theses can use benefits of such spatial proximity and support the process of localised industrial accumulation. barriers of industry-university interactions there are several factors which weaken the industry – university interactions. one of them is insufficient level of cognitive proximity, which does not allow industry to benefit from knowledge base of these institutions (nesta & saviotti, 2005). among other factors are a lack of open and effective communication among stakeholders or lack of clarity among them (muscio & vallanti, 2014; lawton & leydesdorff, 2014). research based on experiences of manufacturing firms located in the emilia romagnia region in italy showed that an r&d subsidy which supports their co-operation with universities and research institutes, but leaves some level of freedom in taking the decision to engage in this type of co-operation is an effective way stimulate co-operation (marzucchi, antonioli & montresor, 2015). link, siegel, and bozeman (2007) found that allocating by faculty members a relatively high percentage of their time to grants-related research increases the probability of their engagement in informal technology transfer. implementation of university rules which regulates conflicts of interest between teaching responsibilities of academics and their external activities increases creation of r&d contracts and licenses (caldera & debande, 2010). nowotny, scott, and gibbons (2003) connect decline in fundamental research at universities with increased commercialisation of research caused by lower public funds and increasing role of intellectual property rights. strong pressure on universities to maximise their contribution to knowledge-based economy and intensification of relations with industry lead to a higher level of knowledge which is protected by law and privatised. this trend is with contradiction to the postulate of treating knowledge produced at the university as a public good with maximal positive impact on society and with free movement of ideas, which always stimulated growth (jessop, 2007). there could be a conflict between private profits and positive externalities achieved when created knowledge is not commercialised and limited by intellectual 280 | łukasz mamica property law. this argument is used against the introduction of free capitalism market mechanisms in higher education (marginson, 2013). benefits generated by process of preparation applied students theses working by students during their theses preparation on real problem defined by firm representatives make this process more attractive for them and bring benefits for all engaged actors. academics receive information about currant industrial technological capacity and needs of firms. students have higher chances for finding job connected with their interests. they also learn about interpersonal relations which take place in firms. acquiring by students skills from the interaction with their supervisors increase the level of their satisfaction (del río, díaz-vázquez & maside sanfiz, 2017). applied thesis support such kind of relations and increase engagement of employers in defining the course learning outcomes which in students' opinion is too narrow (jorre & oliver, 2018). the research among undergraduate students showed that those who reported having acquired skills from the interaction with their respective supervisors were significantly more satisfied (del río, díaz-vázquez & maside sanfiz, 2017). even if the solutions proposed in students’ theses are not implementable they receive a chance of deep negative case analysis so important in the process of action learning (smith, 2017). firms managers receive access to university laboratories and improve interpersonal relations with academics. contacts with students during their theses preparation decrease costs of recruitment process and increase chances for finding appropriate employees. it is important because problems with staff recruitment are often treated as an major growth barrier (coad & reid, 2012). for firms cooperation with universities increase their brand name as a desired marketplace (chandrasekaran, littlefair & stojcevski, 2015). the amount of time and determination needed to prepare a ph.d. thesis based on the development of a technological dilemma makes this process more valuable than in the case of bachelor and master students both for university and industry. there are several empirical researches that confirmed the importance of doctoral students in knowledge production at universities (kyvik & olsen, 2008; slaughter, campbell, holleman & morgan, 2002; thune, 2009). firms treat recruitment of graduate doctoral students as an important incentive for keeping relations with universities (lam, 2001). the disproportion among number of ph.d. students and positions at research institutions cause students to look for job offers by business. many studies confirmed their important role in university-industry knowledge transfer (graversen & friis-jensen, 2001; herrera & nieto, 2015). the empirical study on ph.d. projects at eindhoven university of technology showed that collaborative projects outperform non-collaborative ones in the dimensions of both number of patents and patent citations and number of publications and their citation (salimi, bekkers & frenken, 2015). knowledge generated during process of students theses creation could be seen as a step into minimising the substantive disconnect between universities and surrounding local entrepreneurial and innovation ecosystems which was analysed by brown (2016) who suggested that entrepreneurial spill-overs from universities, especially in some peripheral regions like scotland are exaggerated. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 281 usefulness of students’ theses for enterprises: results of research presented below opinions of firms representatives about different aspects of students theses dedicated to solve their problem were based on interviews with 50 of them. in april 2017, 400 emails were sent to students’ thesis supervisors at 5 universities localised in krakow (agh university of science and technology, cracow university of economics, cracow university of technology, university of agriculture in krakow and the academy of fine arts (only to faculty of industrial design) in order to identify firms for which needs thesis were prepared. in effect 62 positive answers were received, while finally 50 interviews covered filling short questionnaires and open questions were conducted by the end of february 2018 (24 in field of technology, 16 at industrial design, 7 at economics and 3 at agriculture). most of the interviews are available on-line at www.innowacyjnystart.pl (a regional platform dedicated to innovation policy). for statistical analysis was used the method of classification and regression trees (breiman, friedman, olshen & stone, 1984). figure 1. opinions of managers about different aspects of applied students theses dedicated to firms’ problems (in in 5 point scale, where 5 means very high usefulness and 1 very low). source: own elaboration. the average score of usefulness of students’ theses for enterprises as well as their possibility of implementation was relatively high: 4,02 (in 5 point scale, where 5 means very high and 1 very low). firms managers appreciated especially students engagement in this process (average score 4,73). the level of innovation of these theses was estimated as satisfactory (average score 3,93). all of managers who declared previous experience in cooperation with universities (in 20 firms) except one declared that it was positive. the level of satisfaction of such contacts with universities was generally high (average sore 4,34). the average score of usefulness of students’ theses for enterprises as well as their possibility of implementation was relatively high: 4,02 (in 5 point scale, where 5 means very high and 1 very low). firms managers appreciated especially students engagement in this process (average score 4,73). the level of innovation of these theses was estimated as satisfactory (average score 3,93). all of managers who declared previous experience in cooperation with universities (in 20 firms) except one declared that it was positive. the level of satisfaction of such contacts with universities was generally high (average sore 4,34). 4,73 4,34 4,02 4,02 3,93 0 1 2 3 4 5 students engagement satisfaction of contacts with universities usefulness possibility of implementation innovation 282 | łukasz mamica figure 2. chart regression tree model: usefulness of thesis for the enterprise (dependent variable) source: own elaboration. summary universities do not use enough potential connected with process of students theses creation which are oriented on solving business problems. it increases interpersonal relations between universities and firms and allow to minimise costs of recruitment in enterprises. applied student theses are possible because of spatial proximity and support the process of localised industrial accumulation. the research based on interviews with 50 firms managers who participated in the process of applied student thesis preparation confirmed high usefulness of such theses as well as possibility of implementation. it allows to formulate policy recommendation connected with implementation of incentives for academics connected with supervision of such kind of theses. references asheim, b. 2012. the changing role of learning regions in the globalizing knowledge economy: a theoretical re-examination. regional studies, 46: 993–1004. asheim, b., l. coenen, and j. vang. 2007. “face-to-face, buzz, and knowledge bases: socio-spatial implications for learning, innovation, and innovation policy.” environment and planning c: government and policy, 25: 655–670. barzun, j. [1968] 1993. the american university: how it runs, where it is going. chicago and london: university of chicago press. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 283 bathelt, h., a. malmberg, and p. maskell. 2004. “clusters and knowledge: local buzz, global pipelines and the process of knowledge creation.” progress in human geography, 28: 31-56. boschma, r. 2005. “proximity and innovation: a critical assessment.” regional studies, 39: 61–74. boyer, e. l. 1990. scholarship reconsidered: priorities of the professorate. princeton, nj: carnegie foundation. breiman, l., friedman, j.h., olshen, r.a. and stone, c.j. (1984) classification and regression trees. boca raton, london, new york, washington dc: chapman & hall/crc. britto, g., o. s. camargo, g. kruss, and e. m. albuquerque. 2013. “global interactions between firms and universities”. innovation and development, 3: 71-87. broström, a., m. mckelvey, and c. sandström, 2009. “investing in localized relationships with universities: what are the benefits for r&d subsidiaries of multinational enterprises?” industry and innovation,16: 59-78. brown, r. 2016. “mission impossible? entrepreneurial universities and peripheral regional innovation systems” industry and innovation, 23 (2): 189-205. caldera, a., and o. debande. 2010. “performance of spanish universities in technology transfer: an empirical analysis.” research policy, 39: 1160–1173. chandrasekaran, s., littlefair, g. and stojcevski, a. (2015) “staff and students views on industryuniversity collaboration in engineering” international journal of advanced corporate learning, 8 (2): 13-19. charles, d., f. kitagawa, and e. uyarra. 2014. “universities in crisis? – new challenges and strategies in two english city-regions.” cambridge journal of regions, economy and society, 7 (2): 327–348. cheps, centre for higher education policy studies. 1999. market type mechanisms in higher education: a comparative analysis of their occurrence and discussions on the issue in five higher education systems thematic report no. 6 enschede: cheps. coad, a. and reid, a. (2012) the role of technology and technology-based firms in economic development. final report for scottish enterprise. glasgow: scottish enterprise. del río, m.l., díaz-vázquez, r. and maside sanfiz, j. m. (2017) “satisfaction with the supervision of undergradu.ate dissertations” active learning in higher education ‘advance online publication’. enders, j. 2013. “the university in the audit society: on accountability, trust and markets.” in trust in universities, edited by l. engwall, and p. scott, 53–62. london: portland press. etzkowitz, h. 1993. “technology transfer: the second academic revolution.” technology access report, 6: 7-9. etzkowitz, h., and l. leydesdorff. 1995. “the triple helix: university -industry government relations: a laboratory for knowledge-based economic development.” easst review, 14: 14-19. etzkowitz, h., and leydesdorff, l. 2000. “the dynamics of innovation: from national systems and ‘mode 2’ to a triple helix of university–industry–government relations”, research policy, 29 (2): 109–123. evangelista, r., s. iammarino, v. mastrostefano, and a. silvani. 2002. “looking for regional systems of innovation: evidence from the italian innovation survey.” regional studies, 36: 173–186. fritsch, m., and v. slavtchev. 2007. “universities and innovation in space.” industry and innovation, 14: 201–218. gibbings, p.d., and l. m. brodie. 2008. “team-based learning communities in virtual space.” international journal of engineering education, 24 (6): 1119–1129. gibbings, p. d., j. lidstone, and ch. bruce. 2015. “students' experience of problem-based learning in virtual space.” higher education research & development ,34 (1): 74-88. 284 | łukasz mamica graversen, e. k., and k. friis-jensen. 2001. job mobility implications of the hrst definition: illustrated with empirical numbers from register data. in: oecd. 2001. innovative people: mobility of skilled personnel in national innovation systems. paris: oecd rapport. guimón, j., and j. c. salazar-elena. 2015. “collaboration in innovation between foreign subsidiaries and local universities: evidence from spain.” industry and innovation, 22 (6): 445-466. herrera, l., and m. nieto. 2015. “the determinants of firms' phd recruitment to undertake r&d activities.” european management journal, 33 (2): 132-142. hood, c. 1991. “a public management for all seasons?” public administration, 69: 3–19. jessop, b. 2007. “knowledge as a fictitious commodity.” in reading karl polanyi for the 21st century, edited by a. buğra, and k. agartan, 114–134. basingstoke: palgrave. jessop, r. d. 2017, “varieties of academic capitalism and entrepreneurial universities: on past research and three thought experiments.” higher education, 73 (6): 853-870. de st jorre, t.j. and oliver, b. (2018) “want students to engage? contextualise graduate learning outcomes and assess for employability.” higher education research & development, 37 (1): 44-57. von krogh, g., k. ichijo, and i. nonaka. 2000. enabling knowledge creation: how to unlock the mystery of tacit knowledge and release the power of innovation. new york, ny: oxford university press. kyvik, s., and t. olsen, 2008. “does the aging of tenured academic staff affect the research performance of universities?” scientometrics, 76: 439–455. lam, a. 2001. “changing r&d organisation and innovation: knowledge sourcing and competence building. higher education systems and industrial innovation”, final report of contract no.soe 1-1054—project no.1297. lawton, s. h, l., and l. leydesdorff. 2014. “the triple helix in the context of global change: dynamics and challenges.” prometheus, 32: 321–336. link, a. n., d. s. siegel, and b. bozeman. 2007. “an empirical analysis of the propensity of academics to engage in informal university technology transfer.” industrial and corporate change,16: 641–655. lowe, c. u. 1982. “the triple helix—nih, industry, and the academic world.” the yale journal of biology and medicine, 55: 239-246. lundvall, b-å. 1992. national innovation systems: towards a theory of innovation and interactive learning. london: pinter. marginson, s. 2013. “the impossibility of capitalist markets in higher education.” journal of education policy, 28 (3): 353–370. marzucchi, a., d. antonioli, and s. montresor. 2015. “industry-research co-operation within and across regional boundaries. what does innovation policy add?” papers in regional science,94 (3): 499-524. mbah, m. f. 2016. “towards the idea of the interconnected university for sustainable community development.” higher education research & development, 35 (6) 1228–1241. mckelvey, m., and o. zaring. 2017. “co-delivery of social innovations: exploring the university’s role in academic engagement with society.” industry and innovation, 25:6: 594-611. mowery, d., and b. sampat. 2005. “the oxford handbook of innovation.” in universities in national innovation systems, edited by j. fagerberg, d. c. mowery, and r. r. nelson, 209–239. oxford: oxford university press. mosey, s., and m. wright. 2007. “from human capital to social capital: a longitudinal study of technology-based academic entrepreneurs” entrepreneurship theory and practice, 31: 909–36. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 285 muscio, a., and g. vallanti. 2014. “perceived obstacles to university–industry collaboration: results from a qualitative survey of italian academic departments.” industry and innovation, 21: 410-429. musil, r., and j. eder. 2016. 'towards a location sensitive r&d policy. local buzz, spatial concentration and specialisation as a challenge for urban planning – empirical findings from the life sciences and ict clusters in vienna” cities, 59: 20-29. nesta, l., and p. p. saviotti. 2005. “coherence of the knowledge base and the firm’s innovative performance: evidence from the us pharmaceutical industry.” journal of industrial economics, 53: 123–142. nowotny, h., p. scott, and m. gibbons. 2003. “introduction: ‘mode 2’ revisited: the new production of knowledge.” minerva, 41 (3): 179–194. pinheiro, r., j. karlsen, j. kohoutek, m. young. 2017. “universities’ third mission: global discourses and national imperatives.” higher education policy, 30 (4): 425-442. polanyi, m. 1958. personal knowledge: towards a post-critical philosophy. london: routledge and kegan paul. polanyi, m. 1967. the tacit dimension. new york: doubleday. rajalo, s., and m. vadi. 2017. “university-industry innovation collaboration: reconceptualization,” technovation, 62/63: 42-54. ranga, m., and h. etzkowitz. 2013. “triple helix systems: an analytical framework for innovation policy and practice in the knowledge society” industry and higher education (special issue) , 27 (4): 237-262. rata, e. 2016. “a pedagogy of conceptual progression and the case for academic knowledge.” british educational research journal, 42: 168–184. rata, e. 2017. “knowledge and teaching.” british educational research journal, 43: 1003–1017. sábato, j., and m. mackenzi. 1982. la producción de technologia: autónoma o transnacional. mexico: nueva imagen. salerno, c. 2004. “rapid expansion, extensive deregulation: the development of markets for higher education in the netherlands.” in markets in higher education: rhetoric or reality?, edited by p. teixeira, b. jongbloed, d. dill, and a. amaral, 271-290. dordrecht: kluwer academic publishers. salimi, n., r. bekkers, and k. frenken. 2015. “does working with industry come at a price? a study of doctoral candidates’ performance in collaborative vs. non-collaborative ph.d. projects.” technovation, 41: 4251-61. schoen, a. and buenstorf, g. (2013) “when do universities own their patents? an explorative study of patent characteristics and organizational determinants in germany.” industry and innovation, 20 (5): 422-437. simpson, j. l., and d. r. seibold. 2008. “practical engagements and co-created research.” journal of applied communication research, 36 (3): 266–280. singh, a., wong, p.k. and ho, y. p. (2015) “the role of universities in the national innovation systems of china and the east asian nies: an exploratory analysis of publications and patenting data.” asian journal of technology innovation, 23 (2): 140-156. slaughter, s., t. campbell, m. holleman, and e. morgan. 2002. “the ‘traffic’ in graduate students: graduate students as tokens of exchange between academe and industry.” science, technology, & human values, 27 (2): 282–312. smith, s. (2017) “reflections for postgraduate students on writing an action research thesis”, iup journal of operations management, 23 (1): 61-76. 286 | łukasz mamica steinmo, m. 2015. “collaboration for innovation: a case study on how social capital mitigates collaborative challenges in university–industry research alliances.” industry and innovation, 22 (7): 597-624. storper, m. s., and a. j. venables. 2004. “buzz: face-to-face contact and the urban economy.” journal of economic geography, 4: 351-370. tierney, w., and k. holley. 2008. “inside pasteur’s quadrant: knowledge production in a profession.” educational studies, 34 (4): 289– 97. thune, t. 2006. “formation of research collaboration between universities and firms.” series of dissertations 8. oslo: the norwegian school of management. thune, t. 2009. “doctoral students on the university–industry interface: a review of the literature.” higher education, 58: 637–651. van de ven, a. h. 2007. engaged scholarship: a guide for organizational and social research. oxford: oxford university press. s u g g e s t e d c i t a t i o n : mamica, ł. (2018). student theses oriented on solving business problems as an effective factor of firms’ innovativeness. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-196). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the publication was financed from the resources allocated to the faculty of public economy and administration, cracow university of economics, under the grant for the maintenance of the research potential. ier-08-01-04-pp047--2064-sell 2022, vol. 8, no. 1 10.15678/ier.2022.0801.04 on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations and patents in germany in the years 2006-2019 friedrich l. sell a b s t r a c t objective: we want to better understand what incentives firms to pursue innovations. for this purpose, we set up a new intertemporal principal-agent model. we then proceed to empirically assess the determinants of innovation activities unfolded by german firms between 2006 and 2019 and to also look at the causal factors – related to innovation activities – for the occurrence of patent registration in germany. research design & methods: in the theoretical part, we make use of intertemporal optimization tools based on the principal-agent model (pam). in the empirical part, we apply the so-called dupont decomposition and non-linear regression techniques. findings: it seems that investment activities in conjunction with product innovations are the major determinants of innovation intensity. the latter (and other innovation related variables) in turn, is (are) responsible for the dynamics of patent registration in germany. implications & recommendations: our results highlight the importance of smart reward systems in r&d departments in order to incentivize innovative activities. our findings also point at the significance of a patent regulation friendly to the innovator. contribution & value added: our findings deliver a new foundation of innovation activities based on an intertemporal principal agent approach which is confirmed by the empirical facts in the case of germany. article type: research article keywords: innovation economics; principal-agent model; dupont decomposition; non-linear regression jel codes: d91, d92, m21, o31, q12 received: 24 november 2021 revised: 3 march 2022 accepted: 7 march 2022 suggested citation: sell, f.l. (2022). on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations and patents in germany in the years 2006-2019. international entrepreneurship review, 8(1), 47-64. https://doi.org/10.15678/ ier.2022.0801.04 introduction germany is estimated to spend 176, 1 billions of eur for innovations in 2022 (handelsblatt february 1, 2022). although it spends only about 3.2% of its gdp to r&d, it is listed fourth in the worldwide ranking of innovations (handelsblatt january 20, 2022). germany also stands out with regard to the number of yearly patent registrations, presently being the world’s number two (ibid). good reasons to investigate the german innovation story more in depth. the ambition/objective of this contribution is twofold: (i) in the theoretical part of the paper, it is our purpose to understand better the economic logic of innovations on the firm level. to that end, we go back to the principal agent model (burr 2017; richter & furubotn, 1999) which has proven to be so successful in economics/entrepreneurial science. management and owners of the firm have different interests: while the first aims at a high compensation for its effort, the latter is primarily concerned, for example, with the growth of the firm. owners cannot directly observe the level of effort of the international entrepreneurship review ri e 48 | friedrich l. sell management (asymmetric information), but they do can evaluate the result of the managements effort. raising productivity, it seems, can serve both interests best: it is conducive to the growth of the firm, but it also enhances the possible compensation of management and employees. we have extended the original (see, for example, richter & furubotn, 1999) most simple (no uncertainty, no adverse selection, no moral hazard) one-period principal-agent-model (pam) to a twoperiods or likewise intertemporal optimization approach – in the tradition of frankel and razin (1984) – which enables us to demonstrate the productivity raising effect of innovations. what matters here is not the absolute size of innovations, but their relative magnitude, i. e., the intensity of innovations: this ratio is often proxied by expenditures on innovations per unit of total firm’s revenue. we will show that the productivity raising effect tends to be the larger, the higher the chosen innovation intensity is, c. p. the approach has to be intertemporal because the “decision to innovate” taken in the present involves a reallocation of resources whose benefits can hardly be reaped before the future arises. in the empirical section (ii), we want to inquire empirically significant determinants of the innovation intensity in germany. the data stem from the “zew innovationserhebung 2021” following the method of the “mannheimer innovationspanel – mip” and they cover the years 2006-2019. at the very start, we make use of the so-called dupont decomposition technique. this method is “borrowed” from finance (baumann, 2014; kasik & snapka, 2020), where “dupont decomposition (is well known and, the author) is typically used … to further break down net operating surplus into its underlying components: returns on invested capital – or net operating surplus over net capital stock, which can be broken down further into profit margins on sales and capital turnover – and capital-to-output ratios” (mckinsey, 2019, p. 14). in our application, we will further break down “innovation intensity” into its underlying components. thereafter, we test the impact of a high innovation intensity on the evolution of new knowledge, as it becomes evident through the registration (or likewise “production”) of patents, as the most visible signal for new knowledge created by means of several non-linear regressions. the rest of the paper is organized as follows: after this introduction, we give a brief review on related literature in section 2. in section 3, we first present our theoretical research methodology. thereafter, we suggest a two-step empirical approach: dupont decompositions of various stages and a number of non-linear regression analyses building on the former. section 4 presents the results of our empirical investigations and discusses their relevance. section 5 concludes and offers some scope for a future research on our topic. a flow-of-funds exercise for the transactions involved in the intertemporal pam is located in the annex. literature review there is a great abundance of literature on the subject of innovations/patents. broadly speaking, this literature can be categorized by the criteria of exogeneity vs. endogeneity: when we think of schumpeter’s pioneering entrepreneur or of economic policies labelled “innovation initiatives” to boost innovative investment, innovations are seen as a more or less exogenous variable. this strand of literature is not relevant for our subject. if taken instead as endogenous, innovations/patents may be regarded as a “natural” outcome of competition between firms (or even countries on the international level). but already on the firm level, innovations and the “production” of patents should result from implicit or explicit contracts between involved interest groups/stakeholders and are hence accessible to the use of pam. among the many relevant pam applications in the area of innovations, gang (2021), taniguchi & thompson (2018) and chen et al. (2021) figure prominently. as we suggest the key role of “innovation intensity” in both our own theoretical and empirical research, we came across the papers of benazzouz (2019), urbaniec (2019), bigos and michalik (2020) and of kaszowska-mojsa (2020). complementary to bigos and michalik (2020), we go beyond the simple absolute record in the implementation of marketing (organizational, product, etc.) innovations, relying the analysis strictly on relative figures, such as “innovation intensity”. kaszowska-mojsa (2020) deserves recognition for differentiating between persistent innovators, occasional innovators, and challengers. she has studied empirically the probability of implementing innovations which are affected by both supply side and demand side factors. benazzouz (2019) puts some emphasis in making clearer the meaning, on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 49 the content and the dimensions of “innovation intensity” (such as frequency, degree and internationalisation of innovations). urbaniec (2019) finds that innovation activities and competitiveness are necessarily interrelated: competitiveness spurs innovation intensity, but innovation intensity also enhances competitiveness. many recent publications can be found which investigate the determinants of innovation intensity in cross-section or country studies (falk & hagsten, 2021; thang et al., 2021). goel and zhang (2019) discover the possibility to hedge against political and economic uncertainties by innovating and, later on, patenting (goel & nelson, 2021). the traditional view, according to which, in the short-run, innovations in production processes bring in uncertainty for large parts of the employees is here contrasted with the observation that the long-run likelihood of firms’ survival crucially hinges upon its capability to raise innovations and thereby to foster growth of the firm. only surviving firms, in turn, can guarantee employment. as a result, the short-run trade-off between employment and innovations is softened. these positive implications of innovations for the employees of the firm are a key aspect of our model, too. the usage of the du pont decomposition technique outside finance is rare, but fruitful: a recent study (mckinsey, 2019) has yielded far-reaching insights into the fall of the us labour share by means of this tool. there is a long-lasting tradition of investigating the “production” of patents, for example with regard to economic growth (pena-sanchez, 2013), the role of academic institutions (coronado guerrero, 2017) or international cooperation (klauß, 2019). empirical investigations on innovations and patents in germany are not often to find and mostly dedicated to specific industries (pharmaceuticals, automobile industry, ict etc., see behrens and viete, 2020). koppel et al. (2017) investigate the existence of a sort of “patent production function”, comparable to our own approach. the authors report that r & d expenditures and employment of stem (smart energy storage and energy management service) graduates to successful patent applications. in light of the cited literature, our own contribution is novel in as far as it combines a presumably new theoretical foundation for innovations with a two-step empirical validation. research methodology the research methodology chosen consists of two parts: in the first one, we develop a theoretical explanation for innovations in a two-periods-optimization horizon, extending the traditional principal agent model (pam). in the second part, we test empirically the forces which tend to raise innovation intensity in german firms (2006-2019). we then investigate those variables related to innovation which presumably incentivize patent registrations in germany. more information on the methodological steps made (optimization tool, variables used, data description, quantitative/econometric design, etc.) in detail will be provided in the following sub-sections. an intertemporal principal-agent model of innovation pam already fits quite well when it comes to explain the conflicting incentives1 within a r&d department or likewise between the r&d section and the management of the company (burr, 2017). but it also helps to understand the overall motivation for innovation activities on the firm level. the intertemporal theory of the balance of payments (frenkel & razin, 1984) is a vehicle to introduce the twoperiod optimization perspective into the principal-agent model. we have two periods of observation. assume an agent (management of the firm) who is provided with a fixed budget given to him by the principal (owner of the firm) before production starts. the principal expects the agent to return the corresponding budget at the end of the production and sales period. capital costs (return on capital), costs for imported inputs, etc. are neglected here in order to keep things simple. the agent will spend the budget in period 1 totally for wages and organize the production and the sales of a single good. the revenues generated by sales of the good are in equilibrium as large as the wage bill and so high enough to return the budget to the principal 1 the principal seeks to maximize profits, but he can only do so by respecting both the incentive compatibility and the participation conditions of the agent. 50 | friedrich l. sell at the end of period 1. in period 2, this process is replicated. so far, the base scenario. there is neither any productivity gain nor growth of the firm. as an alternative, the agent may now save in period 1 part of the budget which in principle is designated to wages and then invest this amount of money, preferably into an innovation. one may think of the innovation in two ways: either the good is now produced with a higher quality at a given size of production (this would equal a product innovation) or the good is produced now, albeit with an unchanged quality, with a larger size of production (this would equal a technological innovation). the lower sales of the good in period 1, however, are now not high enough to cover the budget extended by the principal to the agent at the beginning of period 1. so the principal becomes now – whether he likes it or not – a lender vis-à-vis to the agent. employees accept the lower wages or likewise forced savings in period 1 only because the agent promises to compensate them with a significantly higher level of consumption in period 2 than the one experienced in period 1. at the beginning of period 2, the principal now extends a larger budget to the agent as in period 1. the additional budget components are due to the forced savings plus the corresponding interest rate income the agent has to pass on to the employees. the principal expects to receive this extended budget back at the end of period 2, plus the implicit credit he extended in period 1 to the agent, including interest payments which now accrue to him. these interest payments can be regarded as a return on the credit (capital) extended by the principal to the agent. the key control variable for the agent is the amount of innovative investment: he must generate a surplus in period 2 in order to fully compensate both his employees and the principal for the wage losses/credit payments they had to afford/extend in period 1, taking into account the respective time preference rate of workers and of the principal. to achieve this goal, obviously a critical marginal return on the innovative investment must be realized. the key control variable for the principal is the interest rate, which can be interpreted as a minimum fixed return on capital, which was purposely neglected in the base scenario: if it is “too low”, the agent and the employees profit “too much” from the innovative investment activities and being a principal is sub-optimal. if the interest rate is “too high”, the principal risks the default on the credit he has extended in period 1 to the agent and the innovation, and hence the firm’s growth, cannot prevail. the formal rationale for innovative investment the budget delivered by the principal to the agent before productions starts in period 1 is a fixed lump sum which the agent distributes among the employees for their consumption only. hence, there is no wilful saving on the part of the employees: y� = c� (1) after production period 1 is completed, the agent returns the fixed sum to the principal. the principal’s savings ratio is one in each period. so far, the base line scenario. this situation changes, once the agent diverts in period 1 some money from the principal’s budget which he invests into an innovation: y� = c� + i� (2) c� = y� − i� (3) s� = i� (4) employees hence have now to renounce on part of their consumption in period 1 according to (3) so that the agent can pursue an innovative investment strategy. forced savings are, by definition, equal to investment expenditures (4). the principal becomes a lender to the agent at the end of period 1. notice that actual production and income generated by the employees declines proportionally to their reduced consumption possibilities. in figure 1, we identify the fixed incomes on the vertical (period 2) as well as on the horizontal (period 1) axis: y� = y�. these two fixed incomes are given when there is no investment and hence no investment return is to be expected. they define the “resource-endowment point” (rep). the “investment yield curve” is concave and it has its origin in the rep. it rises and turns counterclockwise and up towards the vertical axis. its slope is meant to be the marginal gross return on investment (see below). on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 51 1y 2y 2y 1y resource-endowment point figure 1. the investment yield curve source: own elaboration. the new (gross) income generated in period 2 now amounts to: y� = y� + f(i�) (5) with: f(i�) = gross return on investment and i� = net expenditures on investment. notice that the new income y2 is not what the agent owes to the principal at the end of period 2 (see below). by definition, the net return on investment, π, equals: f(i�) − i�(1 + r) = π = net return on investment (capital value) (6) the problem to be solved by the agent consists in maximising the net return on investment: max! π = f(i�) − i�(1 + r) (7) where π stands for the capital value of the investment. derivating this equation with respect to net investment (i�) yields: #$ #%& = f′(i�) − (1 + r) = 0; f′(i�) = 1 + r (8) hence, the marginal gross return on investment must in the optimum equal the interest rate factor. notice that the interest rate factor has to have a negative impact on π, ceteris paribus: #$ *(�+,) = −i� < 0 (9) consumption (employees and agents) behaviour households face an intertemporal budget constraint which, in the case of the first, base line scenario (no investment), reads: c� + ./(�+,) = y� + 0/(�+,) = w (10) c� = (1 + r)( y� − c�) + y� = w (11) 52 | friedrich l. sell actual consumption together with the present value of future consumption must not exceed the corresponding sum of income variables (which equals total wealth, w). c� = 0 ; c� = (1 + r)y� + y� (12) c� = 0; c� = y� + 0/(�+,) (13) the position of the intertemporal budget constraint is determined by income, its increase by the interest rate factor: 2tan (α) = −(1 + r)4. the utility function is standard and has the following form: u = u(c�) + βu(c�); β = discount factor and 0 < β < 1 (14) a totals differential of this equation leads to: du = u′(c�)dc� + βu9(c�)dc� = 0 (15) :./ :.; = − < =(.;) ><=(./) (16) the slope of the intertemporal indifference curve, must, hence, be in the optimum identical with the slope of the intertemporal budget constraint, – (1+r). looking now more closely at our constrained maximization problem, the maximum of utility in both periods reads: max l = u(c�) + βu(c�) + λ aw − c� − ./(�+,)b (17) #c #.; = u9(c�) − λ = 0#c #./ = βu9(c�) − d�+, = 0#c #d = w − c� − ./(�+,) = 0 ⎭⎪ ⎬ ⎪⎫ <=(.;)><=(./) = 1 + r (18) (19) (20) as a rather standard result, we achieve the equality of the interest rate factor, (1 + r), on the one hand and the ratio between the marginal consumption utility in the present and the (discounted) marginal consumption utility in the future, on the other hand. in the second, investment scenario, the following budgeting equations must be fulfilled: y� = c� − i� (21) c� = y� − i� (22) in the first period, consumption possibilities for the employees and the agent are constrained by the net investment activity of the agent which equals forced savings from the viewpoint of employees. y� = c� − iy� − c�j(1 + r) − π (23) c� = y� + iy� − c�j(1 + r) + π (24) in period 2, employee’s and the agents consumption possibilities encompass three items: the budget extended by the principal at the beginning of period 2, the forced savings of period 1 times the interest rate factor, plus the net return on investment gained from innovative investment in period 1. solving the agents puzzle (investment plus consumption) what a difference does it make when there happens to be not just an ordinary, but an innovative investment in period 1? in figure 2, we have depicted a relatively steep investment yield curve. this can only occur in the case of an innovative investment. otherwise, the investment yield curve must behave differently and run comparatively flat. the size of investment expenditures i� is given by the distance, ab (or i = s). given the negative sloped budget contraint line ih, a tangential point is reached in e, which determines equilibrium of income and production in period 2. income has now the level y�. we observe a gross return on investment ae. notice that the equilibrium for consumption is located in d (where the relevant budget constraint line denotes jk), because the distance ed is that part of production of period 2 which accrues to the principal. we realize that on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 53 the capital value π (bf) of the innovative investment enables all households (employees plus the agent) to reach a higher consumption level in d than it would have been possible without the innovative investment (as for example in l which lies on the original budget constraint line). notice that the new income y� is obviously higher than it was before (y�), a result which – at a given and unchanged degree of employment – points at the increase in (labor) productivity. the latter is a prerequistite for the growth of the firm, just as much as it is on the national level of any economy. (y� − y�)/y� can serve as a proxy for such a growth rate. what is the impact of alternative interest rates? with a high interest rate charged by the principal, two outcomes appear possible: on the one hand, the probability for a default of the agent rises, ceteris paribus. on the other hand, a high interest rate forces the agent to find particularly productive and hence innovative investment opportunities, both to satisfy the claims of the principal, but also to be able to compensate the employees for the loss of welfare in period 1. discussion (i) both employees and the agent have a strong interest in achieving innovative investments which can boost income of period 2 to so far unprecedented levels. the agent and the employees profit in direct proportionality to the (high) net capital value which (only) an innovative investment is capable to raise. this finding adds to the positive implications of innovations for employees already stressed in literature (see above). (ii) it is obvious that this concern is served best when the agent is able to achieve a high innovation intensity. this quota can be proxied by the ratio between expenditures on innovation (i� = s) and the (original) level of revenues, y�. notice that “innovation intensity” will be the key variable in our empirical section, too. (iii) the principal does not profit from innovative investment directly, his net gain is just a modest interest income. he could do better, if he would share a part of the net capital value raised by the agent.2 for that he would have to switch to a flexible contract with the agent. in the annex, we simulate a numerical flow of funds analysis with all transactions between the three players considered in our theoretical model. results and discussion the available sector-specific data from the zew will be used for empirically testing the relevance of variables which possibly are the most relevant influencial factors on innovation intensity. in doing so, we can refer ourselves and the reader to other contributions in literature which (see benazzouz, 2019; bigos & michalik, 2020; kaszowska-mojsa 2020; urbaniec, 2019; and further papers cited therein) highlight the significance of innovation intensity for entrepreneurial success. unfortunately, the available informations/data on german firms do not allow for an investigation of the impact of governments patent policy on innovation activities. however, it is possible to empirically assess the reverse question, that is, to what extent innovation activities “produce” the registration of patents. in all of the mentioned analyses, we limit our scope to germany and to the recent time period from 2006 to 2019 (14 observations). while the latter time span is more or less dictated by data availability, germany is chosen in particular because of its long-history with patents and its outstanding innovation record. 2 notice the similarity of our modeling to the “sharecropping vs. fixed rent contracts in agriculture” literature. see narayan et al., 2019. 54 | friedrich l. sell 2y 1y i j e d l a b f g k h 2c 1c 2y 2c 2 1(1 )y r y+ + 2 1 1(1 )( )y r y c+ + 1c ni s= (1 )r+ o figure 2. the optimal innovative investment source: own elaboration. in this section, we intend to address the following two questions: 1. what does the empirical calibration of the dupont decomposition yield with regard to the determinannts of innovation intensity (ii)? 2. how is empirically the relationship between different proxies for innovation activities (such as expenditures on innovation, innovation intensity (ii), innovative investment expenditures and/or r&d expenditures) on the one hand and patent registration (pr) on the other hand? this can be a sort of test for the existence of a “patent production function” by means of a non-linear regresion analysis. dupont decomposition in the following, we conduct a two-step, a three-step and a four-step so-called „dupont decompostion“ (borodin, 2021; morris & daley, 2017), a technique widespread in finance, to detect, in our case, the main determinants of innovation intensity (ii).3 the latter seems to be a key variable enabling firms to register patents, and, after that, to possibly reap the benefits of patents as (more or less) transitory monopolists in the sense of schumpeter (1911). data description a huge data set is available thanks to the courtesy of the “zentrum für europäische wirtschaftsforschung” (zew), mannheim. their research project, called “kernindikatoren zum inovationsverhalten von unternehmen“4 collects and systematically orders quantitative figures on the innovative behaviour of business firms in germany (2006-2019). these firms belong to a sample 3 this definition of innovation intensity follows zew (2021) and means expenditures on innovations per unit of total firm’s revenue. how are “expenditures on innovations” related to “expenditures on r&d?” r&d implies the existence of a corresponding internal unit within the firm with permanent employees, a specific budget, etc. expenditures for r&d are hence a part of the (aggregate) expenditures on innovations. the latter also include expenses for patents, licenses, external consulting, etc. 4 key indicators for innovative behaviour of firms. on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 55 encompassing both the production and the services sector. the project is sponsored by the “bundesministerium für bildung und forschung”5 (berlin). the purpose of the project is to raise quantitative data on the innovative activities in the busines site. all absolute figures have the dimension billions of euro, all shares are meant to be percentage values. two-step dupont decomposition under this approach, we break down innovation intensity (ii) into two firm-specific ratios as follows: ii = eoipuoiie x iiepuotfr where all the following ratios have the dimension of percentage points: eoi = expenditures on innovations; ii = innovation intensity = expenditures on innovations per unit of total firms revenue6 eoipuoiie = expenditures on innovations per unit of innovative investment expenditures iiepuotfr = innovative investment expenditures per unit of total firms revenue7 example for 2019: example for 2010: example for 2006: ii = 3.3 ii = 2.6 ii = 2.8 eoipuoiie = 0.04 eoipuoiie = 0.031 eoipuoiie = 0.029 ieepuopir = 82.508 ieepuopir = 83.2 ieepuopir = 98.0 growth rates (g) of the two-step dupont decomposition: gii = geoipuoiie + gieepuopir growth rates (2019-2010) growth rates (2010-2006) gii = -7.1 gii = 26.9 geoipuoiie = 29 geoipuoiie = 6.9 giiepuotfr = 2.1 giiepuotfr = 14 four-step dupont decomposition under this decomposition, ii is now a function of the following three indicators: ii = eoipuoiie x ieepuopir x pirpuotfr where: eoi = expenditures on innovations; ii = innovation intensity = expenditures on innovations per unit of total firms revenue; eoipuoiie = expenditures on innovations per unit of innovative investment expenditures; iiepuotfr = innovative investment expenditures per unit of total firms revenue = innovative investment expenditures per unit of product innovations revenue x product innovations revenue per unit of total firms revenue; ieepuopir = innovative investment expenditures per unit of product innovations revenue; pirpuotfr = product innovations revenue per unit of total firms revenue. 5 the federal ministry for research and education in germany. 6 notice that this definition of innovation intensity is rather standard. it combines information from the input and from the output level of the firm. therefore, it will follow this logic, when we make use of indicators which possess the same property in the above dupont decomposition. 7 while expenditures on innovations encompass all sort of spending related to innovations, innovative investment expenditures only (and strictly) apply to investment into innovations. together with the information of footnote 1, we achieve: expenditures on innovations = expenditures on r&d + specific budget of r&d department = innovative investment expenditures + other expenditures on innovation. 56 | friedrich l. sell example for 2019: example for 2010: example for 2006: ii = 3.3 ii = 2.6 ii = 2.8 eoipuoiie = 0.04 eoipuoiie = 0.031 eoipuoiie = 0.029 ieepuopir = 5.946 ieepuopir = 5.497 ieepuopir = 5.435 pirpuotfr = 13.876 pirpuotfr = 15.136 pirpuotfr = 18.03 growth rates (g) of the three-step dupont decomposition: gii = geoipuoiie + gieepuopir + gpirpuotfr growth rates (2019-2010) growth rates (2010-2006) gii = 26.9 gii = -7.1 geoipuoiie = 29 geoipuoiie = 6.9 gieepuopir = 8.2 gieepuopir = 1.1 girpuotfr = -10.3 girpuotfr = -0.9 four-step dupont decomposition under this decomposition, ii is a function of the following four indicators: ii = eoipuoiie x ieepuopir x pirpoumi x mipuotfr where: eoi = expenditures on innovations; ii = innovation intensity = expenditures on innovations per unit of total firms revenue; eoipuoiie = expenditures on innovations per unit of innovative investment expenditures; ieepuopir = innovative investment expenditures per unit of product innovations revenue; pirpuotfr = product innovations revenue per unit of total firms revenue = product innovations revenue per unit of market innovations revenue x market innovations revenue per unit of total firms revenue; pirpuomi = product innovations revenue per unit of market innovations revenue mipuotfr = market innovations revenue per unit of total firms revenue8 example for 2019: example for 2010: example for 2006: ii = 3.3 ii = 2.6 ii = 2.8 eoipuoiie = 0.04 eoipuoiie = 0.031 eoipuoiie = 0.029 ieepuopir = 5.946 ieepuopir = 5.497 ieepuopir = 5.435 pirpuomi = 4.724 pirpuomi = 4.139 pirpuomi = 5.143 mipuotfr = 2.9 mipuotfr = 3.6 mipuotfr = 3.5 growth rates (g) of the four-step dupont decomposition: gii = geoipuoiie + gieepuopir + gpirpoumi + gmipuotfr growth rates (2019-2010) growth rates (2010-2006) gii = 26.9 gii = -7.1 geoipuoiie = 29 geoipuoiie = 6.9 gieepuopir = 8.2 gieepuopir = 1.1 gpirpuomi = 14.1 gpirpuomi = -19.5 8 what is the difference between „product innovations“ on the one hand and “market innovations” on the other hand? according to zew (2021), market innovations encompass only new and/or significantly improved products (including services), which were firstly introduced by firms on the market. as opposed to this, product innovations can be market innovations, but they may include also non-novelties, to say so, which are labelled “imitative innovations”. this implies also that there is no single category for “imitations” alone. indirectly spoken, imitations’ weight or importance should be the higher, the higher the ratio between product innovations and market innovations is. on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 57 gmipuotfr = -24.4 gmipuotfr = 4.4 results achieved from the dupont decomposition technique and discussion: − the two subperiods available (2006-2010; 2010-2019) are obviously completely different with regard to the dynamics of innovation intensity: while we observe a decline (negative growth rate) in the first, shorter period, there is a significant increase (positive growth rate) in the second, longer period. − looking at the main driving forces for the growth of innovation intensity, the growth rate of expenditures on innovations per unit of innovative investment expenditures figures prominently. next come the growth rate of innovative investment expenditures per unit of product innovations revenue and the growth rate of product innovations revenue per unit of market innovations. − so, in essence, innovative investment expenditures and product & market innovations seem to dominate the picture of influential factors for the achievement of a high innovation intensity. this comes very close to our theoretical explanation from above, where the decision of the agent to renounce on consumption/to invest “forced” savings in the present period in exchange for a higher income and welfare in the next, future period, highlights the relevance of innovations. such an innovative firm also resembles to joseph schumpeter’s view of competition, where the pioneering innovator and his imitators play the key roles (ibid, 1911). − and yet, the data available to us are not quite capable to directly measure the relevance of imitations. only a clear differentiation between innovations and imitations would in principle allow to empirically follow the footsteps of schumpeter. for that, it would be indispensable to be able to distinguish conceptually between innovative investment expenditures and imitative investment expenditures. non-linear regression analysis the relationship between patents and innovations is diverse and far from being clear. patents are sometimes seen as a proxy for measuring innovations (burhan et al., 2017), patents may protect inventions and innovations against mental theft (belleflamme & bloch, 2013), patents are also assessed as a key source of innovations (behrmann, 2007), at the same time, it is said that inventions lead to innovations and both can lead, in the end, to patents (burr, 2017). when it comes to empirically investigate the relationship between innovations and patent registration, (at least) two different approaches are feasible: on the one hand, one may look after the effect of patent registration activity on innovations. this first question is somehow uneasy to answer because patent registration obviouosly triggers licenses and licenses, in turn, will have a strong impact on imitation activities. hence, a typical “identification problem”, well known since long in econometrics, arises. however, one may also, conversely, be interested in the effect of innovation activity on the dynamics of patent registration. since we already have an idea, what empirically are – according to the above dupont decomposition – the main determinants of innovation intensity on the firm level, we decided to investigate the latter puzzle, that is the impact of innovation intensity and of closely related varaibles on patent registration. data description the data for expenditures on innovation, innovative investment expenditures, for r&d expenditures and for innovation intensity (see above) stem from the “kernindikatoren zum inovationsverhalten von unternehmen“, a document edited by zew (2021). they cover the period from 2006 to 2019. the data on patent registration activities of private firms in germany, also for the period 2006-2019 (n = 14 observations), come from the “deutsches patentund markenamt (2020): “the number of patent registrations in germany between 2000 and 2019”. based on the above described data set, we have regressed total patent registration (absolute numbers) of private firms from germany (2006-2019) alternatively on (in that order): expenditures on innovation, innovation intensity, innovative investment expenditures, and relative r& d expenditures (see figures 3 through 6). more precisely, we tested/estimated the equation: xm = an + bnlnznm (25) 58 | friedrich l. sell with xm = patent registration (germany, 2006 − 2019) (26) z�m = expenditures on innovation; z�m = innovation intensity; zxm = innovative investment expenditures; zym = r&d expenditures as a percentage of total investment expenditures. figure 3. patent registration as a function of expenditures on innovation (germany, 2006-2019) source: own elaboration. figure 4. patent registration as a function of innovation intensity (germany, 2006-2019) source: own elaboration. y = 19,766ln(x) 34,162 r² = 0,8371 58 60 62 64 66 68 70 0 50 100 150 200 y = 36,904ln(x) + 24,86 r² = 0,7796 58 60 62 64 66 68 70 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 59 figure 5. patent registration as a function of innovation intensity (germany, 2006-2019) source: own elaboration. figure 6. patent registration as a function of r&d expenditures as a percentage of total investment expenditures (germany, 2006-2019) source: own elaboration. results and discussion of the non-linear regression analysis it turns out that all four alternative explanations for the behavior of patent registration – namely expenditures on innovation, innovation intensity, innovative investment expenditures and relative r&d expenditures – prove to be quite useful in our simple non-linear regression analysis as explanatory variables. the fact that a semi-logarithmic form of the estimation equation performs best points at the presumed declining marginal returns of innovative investment (see burr 2017). the r2 achieved is almost always in the neighborhood of 80 percent (see figures 3 through 6). all parameter estimates, with the exception of 4â (10%) are significant at the 1 % probability of error level: *** *** 1 1̂ ˆ 34,162 ; 19, 766 ( 2, 746); (7,852) a b= − = − *** *** 2 2̂ ˆ 24,186 ; 36, 904 ( 4,180); (6, 515) a b= − = − *** *** 3 3̂ ˆ 62,125 ; 14,101 ( 3,376); (6,827) a b= − = − y = 14,101ln(x) 62,125 r² = 0,7953 58 60 62 64 66 68 70 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 y = 36,435ln(x) 81,093 r² = 0,5187 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 0 10 20 30 40 50 60 70 60 | friedrich l. sell * *** 4 4̂ ˆ 81, 093 ; 36, 435 ( 2, 017); (3,596) a b= − = − looking at the size of the parameter estimates, we can see that innovation intensity ( *** 2̂ 36, 904b = ) seems to comparatively have the strongest impact on patent registration, ceteris paribus. conclusions in this paper, we have analyzed both theoretically and empirically innovations, patents and how their reciprocal relationsship possibly functions. the principal agent model (pam), once it is further developed to an intertemporal approach, serves good to better understand the motivation and the economic effects generated by innovation seeking and investing agents. it also helps to identify the key control variables of the principal, which is the interest rate, and of the agent, which is the chosen innovation intensity. in our empirical section, we have in the first place made use of the dupont decomposition in order to detect – for the time span of 2006-2019 – the determinants of innovation intensity among german firms of all kind of sectors. notice that hereby we also contribute to a broader application of the dupont decomposition technique. looking at the derived main driving forces for the growth of innovation intensity, the growth rate of expenditures on innovations per unit of innovative investment expenditures figures prominently. next come the growth rate of innovative investment expenditures per unit of product innovations revenue and the growth rate of product innovations revenue per unit of market innovations revenue. investment and product innovations seem to dominate the picture. this comes very close to joseph schumpeter’s view of competition, where the pioneering entrepreneur succeeds via innovative investment and product innovations. in the subsequent regression analysis, we tested for alternative explanations of the behaviour of patent registration – namely expenditures on innovation, innovation intensity, innovative investment expenditures and relative r&d expenditures. the fact that a semi-logarithmic form of the estimation equation performs best points at the presumed declining marginal returns of innovations (burr 2017). the r2 achieved is always in the neighbourhood of 80 percent, all (but one) estimated coefficients are significant at the 1% percent level of error likelihood. these findings confirm earlier studies on the outstanding role of innovation intensity for the production of patents, as mentioned before in our brief literature review, but contradicts recent findings of hernandez and rueda galvis (2021): … “that overconfidence arises in relation to competition when registering patents and not developing continuous improvement or innovation processes” (p. 154). these results, however, apply to emerging economies such as colombia only and not to advanced economies such as germany. the limitations of our investigation are obvious. just to mention three of them: (i) patents are an uncomplete measure of innovation (not all innovations are patentable for legal reasons; not all patentable innovations are patented by firms for strategic reasons). (ii) the available data are not (yet) quite capable to directly measure the relevance of imitations. only a clear differentiation between the categories of innovations and of imitations would in principle allow us to more or less perfectly follow empirically the footsteps of schumpeter. (iii) this would help us further to verify whether the schumpeterian momentum still applies in a world of digitalisation and globalisation. theoretical implications of our paper can be found in the potential to further develop the pam along the lines of our approach (intertemporal optimization, inclusion of the employees’ perspective etc.). as far as managerial implications of our findings are concerned, our results highlight the importance of smart reward systems in r&d departments in order to incentivize innovative activities. as far as economic policy is concerned, there is no substitute for keeping markets open and to secure property rights. on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 61 references baumann, m. p. (2014). forecasting operating profitability with dupont analysis: further evidence. review of accounting & finance, 13(2), 191-205. behrens, v., & viete, s. (2020). a note on germany's role in the fourth industrial revolution. working paper 09/2020, german council of economic experts, wiesbaden. behrmann, n. (2007). patente als quelle von innovationen. in g. koch (ed.), region, kultur, innovation (pp. 185199). vs, verlag für sozialwissenschaften. belleflamme, p., & bloch, p. (2013). dynamic protection of innovations through patents and trade secrets. cesifo working paper 4486, munich. benazzouz, n. m. (2019). entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review. international entrepreneurship review, 5(2), 23-36. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.02 bigos, k., & michalik, a. (2020). the influence of innovation on international new ventures’ exporting in central and eastern europe and central asia countries. entrepreneurial and economics business review, 8(3), 47-63. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080303 borodin, a. (2021). mathematical modeling for financial analysis of an enterprise: motivating of not open innovation. journal of open innovation, 7(1), 1-15. burhan, m., singh, a. k., & jain, s. k. (2017). patents as proxy for measuring innovations: a case of changing patent filing behaviour in indian public funded research organizations. technological forecasting & social change, 123, 181-190. burr, w. (2017). innovationen in organisationen (2nd ed.). kohlhammer verlag. chen, t., cheng, h. k., jin, y., li, s., & qiu, l. (2021). impact of competition on innovations of it industry: an empirical investigation. journal of management information systems, 38 (3), 647-666. coronado guerrero, d. (2017). the role of regional economic specialization in the production of university-owned patents. the annals of regional science, 59(2), 513-533. deutsches patentund markenamt (2020). the number of patent registrations in germany between 2000 and 2019. retrieved from https://de.statista.com/statistik/2203/umfrage/entwicklung-der-anzahl-von-patenten on october 2, 2021. falk, m., & hagsten, e. (2021). innovation intensity and skills in firms across five european countries. eurasian business review, 11(3), 371-394. frenkel, j., & razin, a. (1984). fiscal policies, debt, and international economic interdependence. nber working paper, w1266. gang, l. (2021). promoting information-resource sharing within the enterprise: a perspective of blockchain consensus perception. journal of open innovation, 7(3), 1-18. goel r. k., & zhang, x. (2019). knowledge flows from business method software patents: influence of firms global social networks. the journal of technology transfer, 44(4), 1070-1096. goel r. k., & nelson, m. a. (2021). how do firms use innovations to hedge against economic and political uncertainty? evidence from a large sample of nations. the journal of technology transfer, 46(2), 407-430. handelsblatt (2022). various issues, january and february. düsseldorf. hernandez, j. g., & rueda galvis, j. f. (2021). innovation and patents as a business success factor. journal of economics, finance and administrative science, 26(51), 143-159. kaszowska-mojsa, j. (2020). innovation strategies of manufacturing companies during expansions and slowdowns. entrepreneurial and economics business review, 8(4), 47-66. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080403 kasik, j., & snapka, p. (2020). a general model based on the dupont system of financial analysis for identification, analysis and solution of a potential crisis in a business. montenegrin journal of economics, 16(4), 55-66. klauß, m. (2019). analysis of the international cooperation network in alternative energy production technology development based on co-patents. konstanz. koppel, o., berger, s., kempermann, h., orth, a. k., & röben, e. o. (2017). investitionsatlas. iw analysen, institut der deutschen wirtschaft. deutscher instituts-verlag. koppel, o., pohl, p., röben, e., & schade, p. (2019). standards and innovations: a patent analysis using the ecl@ss standard as an example. iw-trends, 46(4), 19-35. 62 | friedrich l. sell mckinsey (2019), a new look at the declining labour share of income in the united states. discussion paper. may 22. retrieved on january 1st, 2022 from https://www.mckinsey.com/featured-insights/employment-and-growth/ morris, j. r., & daley, j. p. (2017). introduction to financial models for management and planning (2nd ed.). crc press. narayan, d., janvry, a. de, & sadoulet, e. (2019). credit and land contracting: a test of the theory of sharecropping. american journal of agricultural economics, 101(4), 1098-1114. pena-sanchez, r. (2013). the gdp growth-rates of countries with the highest production of patents. international business and economics research journal, 12(2), 229-237. richter, r., & furubotn, e. g. (1999). neue institutionen-ökonomik. neue ökonomische grundrisse (2nd ed.). j. c. b. mohr verlag. schumpeter, j. a. (1911). the theory of economic development. harvard university press. thang, d. n. , ha, l., dung, h. p., thanh, t. t., dung, l., & huyen, n. (2021). determinants and risk-taking behaviour of outsourcing innovation decision and intensity in vietnam: make, pure or hybrid? international journal of innovation management, 25(4), 1-33. taniguchi, e., & thompson, r. g. (2018). city logistics 2: modeling and planning initiatives. ist. urbaniec, m. (2019). competitiveness of innovation-driven economies: insights from selected european countries. international entrepreneurship review, 5(3), 113-127. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.08 zew (2021). innovationserhebung. kernindikatoren. ausgabe 2021. mannheim. on the trail of the intangible: a theoretical and empirical investigation of innovations… | 63 appendix: a flow of funds analysis of transactions between principal, agent and employees period principal agent employees t10 -100 100 80 -20 -80 t11 80 80 -80 t20 -122 122 122 -122 t21 144 150 122 -144 22 balance 2 6 -6 6 explanation: at the beginning of period 1, the principal gives 100 units to the agent. the agent divides these 100 units into 80 units which he pays to the employees and 20 units which he invests in an innovation. these 20 units can be taken as forced savings of the employees which are accustomed to a wage sum of 100 units. at the end of period 1, the agent receives the revenue from the sales of the good, produced by the employees. these sales amount to 80 units because we disregard from capital costs, management compensation, etc. the agent passes on 80 units to the principal. the difference to the 100 units, the principal extended to the agent at the beginning of period 1, can be understood as an implicit credit. at the beginning of period 2, the principal gives to the agent 122 units: 100 units as an equivalent to regular wages of 100 units and say 22 units as the return of forced savings, including interest payments (10%), to the employees. the agent passes these 122 units on to the employees. at the end of period 2, income and production reach a new level of 150 units due to the innovative investment of the agent in period 1. the agent returns 144 units to the principal: 100 units as an equivalent to the regular wage sum of 100 and 22 units as the return of forced savings of the employees plus another 22 units. these latter 22 units are a payment to cover the credit costs and include interest payments (2) of the implicit credit given earlier by the principal to the agent. the total balance for the principal is positive, but only by the margin of 2 units. the total balance for the agent is “ex aequo”, if he transfers his positive balance of 6 units to the group of employees to which he belongs not only way of his role of consumer, but also according to labor market classification. 64 | friedrich l. sell author friedrich l. sell professor emeritus at the university of the bundeswehr, munich (germany). in this, his last academic position, he held a chair for macroeconomics and economic policy (1998-2020). his research interests are located in the areas of innovation economics, labor economics, the theory of income distribution and (european) monetary policy. he has consulted the deutsche akademische austauschdienst (daad), the german research foundation (dfg) and the leipzig institute for economic research (iwh) in halle, germany, as chief of the advisory scientific board (2009-2011). he has published over 100 peer reviewed papers. correspondence to: prof. dr. friedrich l. sell, universität der bundeswehr münchen, werner-heisenberg-weg 39, 85577 neubiberg, e-mail: friedrich.sell@unibw.de orcid http://orcid.org/0000-0001-7123-0178 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank three anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #kj-02-047-czarny,zmuda s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : czarny, e., & żmuda, m. (2017). nowe państwa członkowskie ue w procesie doganiania niemiec. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 47-59. nowe państwa członkowskie ue w procesie doganiania niemiec elżbieta czarny szkoła główna handlowa kolegium gospodarki światowej, instytut ekonomii międzynarodowej al. niepodległości 162, 02-554 warszawa e-mail: eczary@gmail.com małgorzata żmuda cologne business school international business department hardefuststraße 1, d-50677 kolonia e-mail: m.zmuda@cbs.de streszczenie: w tym opracowaniu analizujemy proces doganiania państw najwyżej rozwiniętych (tu: niemcy) przez gospodarki nowych państw członkowskich ue (new member states, nms): polskę, bułgarię, czechy, rumunię, słowację i węgry. przedmiotem analizy czynimy więc, najwyżej – naszym zdaniem – w grupie nms rozwinięte państwa, stanowiące trzon grupy wyszehradzkiej (v4), które wstąpiły do ue w 2004 r. oraz słabiej rozwinięte: bułgarię i rumunię, których akcesja nastąpiła w 2007 r. chcemy sprawdzić, jak początkowe stany gospodarek oraz kilkuletnia różnica momentu akcesji wpłynęły na konwergencję ich specjalizacji eksportowej w kierunku wzorca gospodarki niemiec. porównanie dotyczy lat 2000-2014. analizę poprzedzają rozważania nad pojęciem konkurencyjności jako zdolności gospodarki do osiągania celów rozwojowych. słowa kluczowe: konkurencyjność gospodarki narodowej; gospodarki doganiające; nowe państwa członkowskie unii europejskiej; zmiany strukturalne klasyfikacja jel: f23, f43, f150, o140 1. wstęp w tym opracowaniu1 analizujemy proces doganiania państw najwyżej rozwiniętych (tu: niemcy) przez gospodarki nowych państw członkowskich unii europejskiej (new member states, nms): polskę, bułgarię, czechy, rumunię, słowację i węgry. przed 1 projekt został sfinansowany ze środków narodowego centrum nauki (numer rejestracyjny projektu: 2015/17/b/hs4/02075). 48 elżbieta czarny, małgorzata żmuda miotem analizy czynimy więc, najwyżej – naszym zdaniem – w grupie nms rozwinięte państwa stanowiące trzon grupy wyszehradzkiej (v4), które wstąpiły do ue w 2004 r. oraz słabiej rozwinięte bułgarię i rumunię, których akcesja nastąpiła w 2007 r. chcemy sprawdzić, jak początkowe stany gospodarek oraz kilkuletnia różnica momentu akcesji wpłynęły na ich rozwój oraz konwergencję ich gospodarek i gospodarki niemiec. porównanie dotyczy lat 2000-2014. analizę poprzedzają rozważania nad pojęciem konkurencyjności jako zdolności gospodarki do osiągania celów rozwojowych. przyjmujemy, że konkurencyjność gospodarki doganiającej wiąże się z jej zdolnością do domknięcia luki rozwojowej, co znajduje odzwierciedlenie w ewolucji struktury eksportu w kierunku specjalizacji opartej na wiedzy i innowacji. 2. konkurencyjność – podstawy terminologii2 konkurencyjność gospodarki jest pojęciem wielowymiarowym. bywa różnie rozumiana i interpretowana, w zależności od celów, jakim ma służyć jej pomiar (aiginger, bärenthaler-sieber, & vogel, 2013, s. 11; cho & moon, 2008; martin, 2005). rozpatruje się trzy poziomy agregacji: mikro (firma/produkt), mezo (branża/klaster) oraz makro (cała gospodarka). wyróżnia się ponadto ujęcie statyczne (pozycja konkurencyjna w danym momencie) oraz dynamiczne (zdolność konkurencyjna w badanym okresie) – szerzej (żmuda & molendowski, 2016, s. 328). konkurencyjność jest pojęciem względnym. zarówno pozycję, jak i zdolność konkurencyjną analizuje się bowiem na tle innych podmiotów metodą porównywania obiektów. w tym kontekście konkurencyjność można rozumieć jako zdolność do osiągania określonych celów rozwojowych. nie jest więc ona celem, lecz sposobem osiągania celu. wobec tego, podmioty, które wykazują lepsze wyniki w zdefiniowanym w badaniu obszarze, można uznać za bardziej konkurencyjne. jeśli chodzi o konkurencyjność gospodarek narodowych, badaną na poziomie makroekonomicznym, to zazwyczaj zestawia się badany kraj z jego partnerami handlowymi lub państwami o podobnym/odmiennym poziomie rozwoju, czyli (produktywności (auzina-emsina, 2014; krugman, 1996) lub innowacyjności (atkinson & ezell, 2012; dosi & soete, 1991; fagerberg, 1988; fagerberg, srholec, & knell, 2007; pelagidis & mitsopoulos, 2014). zgodnie z postulatami ekonomii ewolucyjnej, konkurencyjność gospodarki może być rozumiana jako zdolność do dostosowania struktury eksportu do zmian w światowym handlu i podążanie w kierunku specjalizacji opartej na wiedzy i innowacji (castellacci, 2008; wysokińska, 2012). w ten sposób podkreśla się związki między narodową zdolnością do innowacji i produktywnością oraz ewolucją struktury handlu, wskazując na jakościowy charakter długookresowej konkurencyjności. ponieważ wyniki analiz pokazują duże różnice w poziomach produktywności branż i regionów (gugler, keller, & tinguely, 2015), w ostatnich latach wzrasta zainteresowanie konkurencyjnością na poziomie mezoekonomiczym. w tym nurcie porównuje się wybrane sektory/klastry z różnych państw lub 2 w tej części artykułu częściowo wykorzystano rozważania na temat taksonomii konkurencyjności autorstwa m. żmudy (2017). nowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 49 branże z jednej gospodarki narodowej (johnston & chinn, 1996). uważa się przy tym, że klaster jako geograficznie skoncentrowana grupa firm pochodzących z danego sektora, ułatwia przepływ innowacji (delgado, porter, & stern, 2014), stwarza podstawę poprawy pozycji całej gospodarki narodowej w światowym łańcuchu wartości (fundeanu & badele, 2014), stając się stymulatorem wzrostu makrokonkurencyjności (huggins & izushi, 2015). poprawa produktywności i zmiany struktury handlu w ujęciu makroekonomicznym wynikają z tego, co się dzieje w firmach (vlachvei, notta, karantininis, & tsounis, 2016). dlatego konkurencyjność w wersji mikroekonomicznej postrzega się jako sumę sukcesów przedsiębiorstw działających w jednym państwie (chesnais, 1986). w takim ujęciu, względny ekonomiczny sukces kraju znajduje odzwierciedlenie w udziale firm krajowych w całkowitej sprzedaży danego produktu. sukces może zostać oceniony w wymiarze krajowym (poprzez udział w rynku krajowym lub skalę penetracji importowej) lub globalnym (poprzez wielkość eksportu firm krajowych, które są konkurencyjne w skali międzynarodowej – szerzej (papadakis, 1996). chociaż można badać różne aspekty konkurencyjności, jednak celem nadrzędnym analizy jest szukanie możliwości zapewnienia wzrostu standardu życia mieszkańców kraju lub utrzymania go na niezmiennie wysokim poziomie (weresa, 2015, s. 352). w ostatnich dekadach podejmowano próby modelowania konkurencyjności (wyrażonej za pośrednictwem poziomu i zmian pkb per capita) za pomocą różnych źródeł jej pochodzenia. dawniej, w ujęciu tradycyjnym, o międzynarodowym sukcesie gospodarki decydowało posiadanie zasobów, takich jak: siła robocza, kapitał rzeczowy oraz zasoby naturalne. warto podkreślić, że i dziś konkurencyjność cenowa jest funkcją taniości i dostępności siły roboczej oraz surowców (huggins & izushi, 2015). aby jednak osiągnąć konkurencyjność długookresową, nie wystarczy utrzymać konkurencyjność kosztową bez wzrostu produktywności i innowacyjności. właśnie dlatego punkt ciężkości analiz oraz strategii budowania konkurencyjności przeniesiono na te czynniki, które można kreować. chodzi zwłaszcza o: kapitał ludzki (erickson & rothberg, 2000; herciu & ogrean, 2015; mcdaniel, 2003), technologiczne zaawansowanie lokalnych przedsiębiorstw (ciocanel & pavelescu, 2015; cohen & zysman, 1988; verner, 2011), jakość instytucji (huemer, scheubel, & walch, 2013) oraz wolność ekonomiczną (bujancă & ulman, 2015). w dobie intensyfikacji międzynarodowej wymiany czynników produkcji, źródeł konkurencyjności gospodarki narodowej można też szukać za granicą. dzięki przepływom bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz), umożliwiającym dostęp do podstawowych i zaawansowanych czynników produkcji, oraz udziałowi w handlu międzynarodowym (dostęp do nowych rynków zbytu), kraje znajdujące się na niższym etapie rozwoju mają szansę poprawy pozycji w międzynarodowym podziale pracy. podsumowując, stwierdzamy, że o międzynarodowej konkurencyjności kraju decyduje jego zdolność do osiągania celów rozwojowych w warunkach gospodarki globalnej. znajduje to odzwierciedlenie w zdolności do eksportu dóbr i usług oraz do przyciągania zagranicznych czynników produkcji. wykorzystamy te ustalenia do zbadania konkurencyjności grup towarowych o różnej 50 elżbieta czarny, małgorzata żmuda intensywności zastosowania czynników produkcji i różnym zaawansowaniu technologicznym z wybranych państw członkowskich ue. 3. metodyka badania badamy konkurencyjność na poziomie lokującym się między makroi mezoekonomicznym. wykorzystujemy dane z bazy un trade statistics, pogrupowane według standard international trade classification (sitc), rev. 3. grupy towarowe (w tekście nazywane również branżami) dzielimy ze względu na intensywność wykorzystania czynników produkcji, tak, jak to robi wysokińska (1997, s. 18), w której cytowanym opracowaniu można znaleźć listę produktów zaliczanych do poszczególnych kategorii, odwołującą się do sitc, rev. 3 – zob. tabela 1. zgodnie z klasyfikacją wysokińskiej (1997), grupy towarowe dzielimy na podstawie ich czynnikochłonności na surowco-, pracoi kapitałochłonne. swoistym czynnikiem produkcji jest też technologia, zaś sektorami eksponującymi jej stosowanie są branże zaawansowane technologicznie i wytwarzające dobra łatwe oraz trudne do naśladowania (imitacji). w dalszej części opracowania traktujemy produkty surowcoi pracochłonne jako najmniej zaawansowane technologicznie (piszemy o nich także jako o “mniej zaawansowanych technologicznie”). trzy pozostałe grupy uznajemy za zaawansowane technologicznie, przy czym jako najbardziej zaawansowane traktujemy produkty trudne do imitacji. konkurencyjność mierzymy za pomocą metody ��� balassy, w której określamy ją poprzez porównanie z wybranymi partnerami. ta metoda pozwala stwierdzić, czy i na ile udział eksportu grupy towarowej j z kraju i w całym eksporcie z tego kraju różni się od udziału grupy towarowej j w całkowitym eksporcie światowym. aby obliczyć ��� posługujemy się wzorem (balassa, 1965): ��� = ��� ���⁄ � � � �⁄ gdzie: � eksport; � kraj; � grupa analizowanych krajów; grupa towarowa; � grupa analizowanych towarów. gdy wartość wskaźnika ��� przewyższa 1, wówczas mówimy o istnieniu przewagi komparatywnej kraju i w eksporcie dóbr z grupy towarowej . stosując ��� jako miernik przewagi zakładamy, że specjalizacja w eksporcie dóbr pochodzących z grup towarowych charakteryzujących się wysoką intensywnością technologiczną jest wyznacznikiem konkurencyjności gospodarki narodowej (bieńkowski i in., 2008, s. 21). pośrednio – poprzez analizę przewag komparatywnych, a więc i specjalizacji eksportowej – takie badanie konkurencyjności wskazuje silne i słabe strony badanych gospodarek. nowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 51 tabela 1. klasyfikacja technologicznego zaawansowania produkcji eksportowej grupy wyrobów według stopnia intensywności wykorzystania czynników wytwórczych kategorie produktów sekcje i działy sitc (rev. 3) surowcochłonne żywność, zwierzęta żywe; surowce niejadalne oprócz włókienniczych paliwa i smary bez prądu elektrycznego oleje i tłuszcze jadalne nawozy chemiczne 0 2-26 3-35 4 56 pracochłonne surowce włókiennicze wyroby przemysłowe według surowca bez wyrobów gumowych, żelaza, stali oraz metali niezależnych różne wyroby przemysłowe bez instrumentów precyzyjnych oraz aparatów i sprzętu optycznego 26 6-62-67-68 8-87-88 kapitałochłonne napoje i tytoń prąd elektryczny pigmenty, barwniki i środki barwiące olejki eteryczne i substancje zapachowe wyroby gumowe stal i żelazo metale nieżelazne pojazdy drogowe 1 35 53 55 62 67 68 78 zaawansowane technologicznie łatwe do imitacji chemikalia organiczne i nieorganiczne wyroby lecznicze i farmaceutyczne tworzywa sztuczne inne wyroby chemiczne bez materiałów wybuchowych maszyny biurowe i komputery sprzęt i urządzenia telekomunikacyjne 51,52 54 58 59-593 75 76 zaawansowane technologicznie trudne do imitacji materiały wybuchowe tworzywa sztuczne (formy podstawowe) maszyny i urządzenia oraz sprzęt transportowy bez maszyn biurowych i komputerów, sprzętu telekomunikacyjnego i pojazdów drogowych instrumenty precyzyjne i fotograficzne 593 57 7-75-76-78 87 88 źródło: (wysokińska 1997, s. 18). zdajemy sobie sprawę, że wadą ��� jest jego względna statyczność. istniejące warunki decydują bowiem także w długim okresie o mocnych i słabych stronach danej gospodarki, czyli w naszej analizie o przewagach i niedostatkach poszczególnych sektorów. przewagi są bowiem dość trwałe, a wynikające z nich specjalizacje mogą powodować, że gospodarki zastygają w stanie niezadowalającym. 52 elżbieta czarny, małgorzata żmuda zastrzeżenia wobec wskaźnika ��� nie przeszkadzają nam w wykorzystywaniu go w ujęciu dynamicznym do pokazania zmian w eksporcie. oczekujemy, że w miarę upływu czasu eksport wszystkich badanych państw będzie ewoluował w kierunku specjalizacji opartej na wiedzy i innowacji. właśnie dlatego obejmujemy analizą okres 15-letni (2000-2014), w którym mogły się ujawnić zmiany długookresowe. spodziewamy się poprawy struktury przewag komparatywnych wszystkich badanych nms, w szczególności ich uzyskiwania w eksporcie produktów o coraz większym zaawansowaniu technologicznym. sądzimy zarazem, że w badanych państwach zmiany nie będą jednakowe. żeby pokazać średniookresowe zmiany ���, analizę długookresową poprzedzamy badaniem przewag w latach 2000-2004, czyniąc w tej części analizy ostatnim rokiem badania rok akcesji państw v4 do ue. naszym zdaniem, niezależnie od tego, czy badane państwa weszły do ue w 2004 r. (v4), czy też pozostawały poza unią do 2007 r. (bułgaria i rumunia), trwały w nich procesy dostosowawcze mające na celu przekształcanie gospodarek i czynienie ich zdolnymi do udziału w ugrupowaniu integracyjnym o wysokim poziomie rozwoju. nie spodziewając się więc radykalnych zmian kierunków przewag komparatywnych nms w średnim okresie, uważamy, że powinien być obserwowalny względnie niższy poziom rozwoju bułgarii i rumunii w początkowym okresie badania. punktem odniesienia czynimy niemcy. mają one stabilną i wysoko rozwiniętą gospodarkę, która jest ekonomicznym liderem ue. oczekujemy więc, że ich przewagi komparatywne będą w całym okresie badania skoncentrowane na produktach zaawansowanych technologicznie. dodatkowym powodem przyznania niemcom tytułu swoistego wzorca konkurencyjności jest to, że przez lata były one największym światowym eksporterem, a i dziś, kiedy rywalizują o prymat z chinami, ich pozycja niewiele się pogorszyła. 4. zmiany przewag komparatywnych państw v4, bułgarii, rumunii i niemiec w latach 2000-2004 w 2000 r., czyli w pierwszym roku badania, niemcy miały odmienną strukturę przewag komparatywnych niż pozostałe analizowane państwa. wówczas, jak zresztą również w pozostałych badanych latach (2004, 2014), najwyższy wskaźnik ��� niemiec dotyczył dóbr kapitałochłonnych. w 2000 r. wynosił on 1,43 (zob. wykres 1). drugą grupą dóbr z niemieckimi przewagami komparatywnymi były produkty zaawansowane technologicznie i trudne do imitacji (��� = 1,22). a zatem, ich przewagi skupione były w eksporcie dwóch z trzech grup towarowych o wysokim zaawansowaniu technologicznym. z kolei wszystkie badane nms, poza węgrami, miały w 2000 r. przewagi komparatywne w eksporcie dóbr pracochłonnych, które uznajemy za względnie mniej zaawansowane technologicznie. największą przewagę notowała wówczas rumunia (wskaźnik ��� = 2,35), zaś najmniejszą: słowacja (1,35). wskaźnik ��� polskich produktów pracochłonnych wynosił 1,83 i był drugim najwyższym nowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 53 w próbie. bułgaria, jako jedyna spośród badanych nms, miała przewagę komparatywną w eksporcie dóbr surowcochłonnych. rysunek 1. ��� państw v4, bułgarii, rumunii oraz niemiec w 2000 r. źródło: opracowanie własne na podstawie danych un comtrade, data dostępu styczeń 2017. w odniesieniu do branż zaawansowanych technologicznie, słowacja, czechy, bułgaria i polska miały przewagi w eksporcie dóbr kapitałochłonnych – odpowiednie wskaźniki ��� były równe: 2,11; 1,54; 1,39; 1,25). w eksporcie dóbr kapitałochłonnych słowacja i czechy notowały wskaźniki ��� większe niż niemcy, co oznacza większą niż niemiecka przewagę komparatywną w eksporcie tych produktów. z kolei węgry miały przewagę w sprzedaży za granicą dóbr zaawansowanych technologicznie łatwych do imitacji (��� = 1,63). zarazem i węgry i czechy już wtedy miały przewagę w eksporcie dóbr trudnych do imitacji, przy czym w przypadku czech była ona śladowa, gdyż wskaźnik ��� wynosił 1,01. już w 2000 r. było więc widoczne największe wśród badanych nms zaawansowanie technologiczne eksportu z czech i węgier. czechy wykazywały przy tym większą niż węgry różnorodność przewag notując je zarówno w praco-, jak i w kapitałochłonnych produktach oraz w najbardziej zaawansowanych technologicznie produktach trudnych do imitacji. natomiast węgry jako jedyne z badanych nms nie miały przewagi w eksporcie żadnego z mniej zaawansowanych technologicznie dóbr, a także w sprzedaży dóbr kapitałochłonnych. ich przewagi były skoncentrowane w obu grupach produktów o największym zaawansowaniu technologicznym (łatwe i trudne do kopiowania). 54 elżbieta czarny, małgorzata żmuda rysunek 2. ��� państw v4, bułgarii, rumunii oraz niemiec w 2004 r. źródło: opracowanie własne na podstawie danych un comtrade, data dostępu styczeń 2017. w 2004 r. żaden z badanych nms, w żadnej grupie towarowej nie zyskał nowych przewag w porównaniu z 2000 r. (por. wykresy 1 i 2). zmieniły się natomiast wielkości wskaźników ���. i tak, zanotowano ogólny spadek przewag komparatywnych w eksporcie produktów o względnie niskim zaawansowaniu technologicznym (w przypadku bułgarii chodzi o dobra surowcochłonne, natomiast w czechach, polsce, rumunii i słowacji o dobra pracochłonne). pomimo obniżenia wskaźnika ��� czech w eksporcie dóbr kapitałochłonnych, pozostał on większy niż niemiecki. równocześnie węgry i czechy zwiększyły przewagi w eksporcie dóbr najbardziej zaawansowanych technologicznie (trudnych do kopiowania), przy czym wskaźnik ��� węgier prawie osiągnął poziom niemieckiego wskaźnika (odpowiednio: 1,21 i 1,24). polska zbliżyła się do przewagi w eksporcie dóbr najbardziej zaawansowanych technologicznie (��� = 0,95), zaś rumunia do przewagi w eksporcie dóbr kapitałochłonnych. 5. zmiany przewag komparatywnych państw v4, bułgarii, rumunii i niemiec w latach 2000-2014 ostatni rok badania (2014) potwierdza długookresową specjalizację eksportową niemiec, które w porównaniu z 2000 r. zwiększyły przewagi komparanowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 55 tywne, utrzymując je w zaawansowanych technologicznie grupach towarowych (produktach kapitałochłonnych oraz trudnych do imitacji). rysunek 3. ��� państw v4, bułgarii, rumunii oraz niemiec w 2014 r. źródło: opracowanie własne. jeśli idzie o państwa z grupy nms, to węgry utrzymały pozycję niekwestionowanego lidera innowacyjności. ich przewaga komparatywna w eksporcie najbardziej zaawansowanych technologicznie dóbr trudnych do kopiowania nie tylko wzrosła, lecz i osiągnęła poziom taki sam, jak miały niemcy (��� = 1,3). po raz pierwszy uzyskały też one przewagę komparatywną w eksporcie dóbr kapitałochłonnych, kompletując przewagi w sprzedaży za granicą dóbr ze wszystkich trzech branż zaawansowanych technologicznie. podobną, jak węgry, paletę specjalności mają czechy, jednak wykazują one niższe wskaźniki ��� w eksporcie dóbr najbardziej zaawansowanych technologicznie zarówno łatwych, jak i trudnych do imitacji, utrzymując zarazem bardzo dobrą pozycję w eksporcie dóbr kapitałochłonnych oraz (malejące w czasie) przewagi w eksporcie dóbr pracochłonnych. w przypadku czech i słowacji najlepiej widoczny jest proces doganiania najwyżej rozwiniętych niemiec. czechy są najbardziej wszechstronnym eksporterem spośród badanych nms. mają one bowiem przewagi komparatywne w eksporcie różnorodnych towarów, zarówno praco-, jak i kapitałochłonnych oraz obu grup dóbr o najwyższym zaawansowaniu technologicznym. z kolei słowacja, chociaż nie osiągnęła jeszcze przewagi w eksporcie dóbr trudnych do kopiowania, ma już za sobą dostosowania do udziału w europejskiej unii monetarnej (european monetary union, 56 elżbieta czarny, małgorzata żmuda emu), co jeszcze czeka wszystkie pozostałe nms z badanej próby. dostosowanie do udziału w emu nie przeszkodziło słowacji utrzymać przewag w eksporcie dóbr kapitałochłonnych oraz zaawansowanych technologicznie i łatwych do imitacji. z kolei polska praktycznie zatrzymała się w rozwoju. jej zastój widać najwyraźniej na tle, po pierwsze, słowacji, która w ciągu badanego okresu zwiększyła przewagę w eksporcie dóbr kapitałochłonnych (chociaż już w 2000 r. była liderem wśród analizowanych nms) i zyskała ją w eksporcie towarów łatwych do kopiowania. drugim – nawet bardziej spektakularnym – punktem odniesienia jest rumunia, która na początku badanego okresu wyraźnie była za polską mając przewagi wyłącznie w eksporcie dóbr pracochłonnych, a w 2014 r. osiągnęła je w sprzedaży za granicę dóbr kapitałochłonnych i najbardziej zaawansowanych technologicznie dóbr trudnych do kopiowania. 6. podsumowanie z naszej analizy wynika, że przed akcesją do ue badane nms mogły być uznane za gospodarki doganiające, znacznie słabiej rozwinięte niż niemcy. świadczy o tym wielkość i struktura ich przewag komparatywnych w 2000 r. większość miała przewagi w eksporcie dóbr względnie słabo zaawansowanych technologicznie, zwłaszcza pracochłonnych. właśnie zasobność w pracę (a w przypadku bułgarii również w surowce) była wówczas mocną stroną gospodarek badanych nms, inaczej niż niemiec, w przypadku których właśnie brak surowców i droga siła robocza były (i pozostają) słabymi stronami gospodarki, mocnymi zaś jest zasobność w kapitał ludzki i rzeczowy oraz innowacyjność, których nms w 2000 r. brakowało. jednak wśród nms można było już wtedy wskazać liderów i państwa odstające pod względem poziomu rozwoju. do pierwszej grupy bezsprzecznie należały węgry i czechy z przewagami w eksporcie dóbr kapitałochłonnych (tylko czechy), zaawansowanych technologicznie i łatwych do imitacji (tylko węgry) oraz trudnych do imitacji (oba państwa). w latach 2000-2014 wszystkie badane nms ewoluowały w kierunku gospodarek opartych na wiedzy, a więc zbliżały się do wzorca, jaki stanowią niemcy. jednak nie wszystkie robiły to z taką samą intensywnością i w odniesieniu do tych samych grup towarowych. nie zmieniła się przy tym ich pozycja konkurencyjna w eksporcie dóbr słabiej zaawansowanych technologicznie (czyli surowcoi pracochłonnych): nikt z posiadających te przewagi ich nie stracił. w 2004 r. większość badanych państw z grupy nms zmniejszyła przewagi komparatywne w eksporcie dóbr względnie mniej zaawansowanych technologicznie, nie zyskując ich jednak w eksporcie dóbr bardziej zaawansowanych. wydaje się, że to dowodzi trwających ówcześnie przekształceń gospodarczych wynikających m. in. z dostosowań akcesyjnych, a także ujawniania się zmian dopiero w długim okresie. rumunia, która była państwem najbardziej zacofanym w porównaniu z niemcami na początku badanego okresu dokonała największego skoku w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, co potwierdza tezę o konwergencji. takiej zmiany nie da się, niestety potwierdzić ani w przypadku bułgarii, ani nawet polski. interesująca jest nowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 57 słowacja, która pomimo wejścia do emu i dokonania związanych z tym dostosowań, dobrze sobie radzi w eksporcie dóbr zaawansowanych technologicznie. literatura aiginger, k., bärenthaler-sieber, s., & vogel, j. (2013). competitiveness under new perspectives. wwwforeurope working paper. atkinson, r. d., & ezell, s. j. (2012). innovation economics: the race for global advantage. yale university press. auzina-emsina, a. (2014). labour productivity, economic growth and global competitiveness in post-crisis period. procedia – social and behavioral sciences, 156, 317321. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.11.195 balassa, b. (1965). trade liberalisation and “revealed” comparative advantage. the manchester school, 33(2), 99-123. https://doi.org/10.1111/j.1467-9957.1965.tb00050.x bieńkowski, w., weresa, m., czajkowski, z., gomułka, m., brocka-palacz, b., latoszek, e., misala, j. (red.). (2008). czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań (t. 284). szkoła główna handlowa. bujancă, g.-v., & ulman, s.-r. (2015). the impact of the economic freedom on national competitiveness in the main economic power centres in the world. procedia economics and finance, 20, 94-103. https://doi.org/10.1016/s2212-5671(15)00052-0 castellacci, f. (2008). innovation and the competitiveness of industries: comparing the mainstream and the evolutionary approaches. technological forecasting and social change, 75(7), 984-1006. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2007.09.002 chesnais, f. (1986). science, technology and competitiveness. sti review, 1. cho, d.-s., & moon, h.-c. (2008). from adam smith to michael porter: evolution of competitiveness theory (reprinted). new jersey: world scientific. ciocanel, a. b., & pavelescu, f. m. (2015). innovation and competitiveness in european context. procedia economics and finance, 32, 728-737. https://doi.org/10.1016/ s2212-5671(15)01455-0 cohen, s. s., & zysman, j. (1988). manufacturing innovation and american industrial competitiveness. science, 239(4844), 1110-1115. delgado, m., porter, m. e., & stern, s. (2014). clusters, convergence, and economic performance. research policy, 43(10), 1785-1799. dosi, g., & soete, l. (1991). technological innovation and international competitiveness. w technology and national competitiveness (ss. 91-118). mcgill-queen’s university press. dosi, g., & soete, l. (b.d.). technological innovation and international competition. w technology and national competition. mcgill-queen’s university press. erickson, s. g., & rothberg, h. (2000). intellectual capital and competitiveness: guidelines for policy. competitiveness review, 10(2), 192-198. fagerberg, j. (1988). international competitiveness. the economic journal, 98(391), 355374. https://doi.org/10.2307/2233372 58 elżbieta czarny, małgorzata żmuda fagerberg, j., srholec, m., & knell, m. (2007). the competitiveness of nations: why some countries prosper while others fall behind. world development, 35(10), 1595-1620. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2007.01.004 fundeanu, d. d., & badele, c. s. (2014). the impact of regional innovative clusters on competitiveness. procedia – social and behavioral sciences, 124, 405-414. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.02.502 gugler, p., keller, m., & tinguely, x. (2015). the role of clusters in the global innovation strategy of mnes: theoretical foundations and evidence from the basel pharmaceutical cluster. competitiveness review, 25(3), 324-340. https://doi.org/10.1108/cr-09-2014-0033 herciu, m., & ogrean, c. (2015). wealth, competitiveness, and intellectual capital – sources for economic development. procedia economics and finance, 27, 556-566. https://doi.org/10.1016/s2212-5671(15)01033-3 huemer, s., scheubel, b., & walch, f. (2013). measuring institutional competitiveness in europe. cesifo economic studies, 59(3), 576-608. huggins, r., & izushi, h. (2015). the competitive advantage of nations: origins and journey. competitiveness review, 25(5), 458-470. https://doi.org/10.1108/cr-06-2015-0044 johnston, l. d., & chinn, m. d. (1996). how well is the united states competing? a comment on papadakis. journal of policy analysis and management, 15(1), 68-81. https://doi.org/10.1002/(sici)1520-6688(199624)15:1<68::aid-pam4>3.0.co;2-h krugman, p. (1996). making sense of the competitiveness debate. oxford review of economic policy, 12(3), 17-25. martin, r. (2005). a study on the factors of regional competitiveness. final report for the european commission. mcdaniel, t. h. (2003). leveraging human resources and improving productivity: hungary, slovenia and bulgaria. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 6(1/2), 143-151. papadakis, m. (1996). confounding productivity and competitiveness: a rejoinder to the comment, „how well is the united states competing?” journal of policy analysis and management, 15(1), 82-88. pelagidis, t., & mitsopoulos, m. (red.). (2014). unlocking growth: innovation as a driver of competitiveness and prosperity. w greece (ss. 85-126). brookings institution press. verner, t. (2011). national competitiveness and expenditure on education, research and development. journal of competitiveness, 3(2). vlachvei, a., notta, o., karantininis, k., & tsounis, n. (2016). factors affecting firm competitiveness and performance in the modern business world. igi global. weresa, m. (red.). (2015). poland: competitiveness report 2015. innovation and poland’s performance in 2007-2014. warszawa: warsaw school of economics publishing. wysokińska, z. (1997). aspekty technologiczne konkurencyjności międzynarodowej unii europejskiej oraz polski. studia europejskie (2). wysokińska, z. (2012). konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie intensywnymi (high-tech). studia europejskie, 1, 127-146. żmuda m., (2017). towards a taxonomy of international competitiveness, journal of management and business administration. central europe, artykuł w procesie recenzji. nowe państwa członkowskie ue w procesie doga-niania niemiec 59 żmuda, m., & molendowski, e. (2016). w poszukiwaniu istoty konkurencyjności gospodarki narodowej: studium interdyscyplinarne. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 81(3), 323-333. new member states in the process of catching-up with the german economy abstract: in this paper, we analyse the process of catching-up with the most advanced eu countries (here: germany) by the economies of the new member states (nms): poland, bulgaria, the czech republic, romania, slovakia and hungary. new eu member states have been divided into two sub-groups: more developed countries, forming the core of the visegrad group (v4), which joined the eu in 2004 and less developed, bulgaria and romania, whose accession took place in 2007. our goal is to evaluate how the initial positioning of the analyzed economies and different length of their eu membership have affected their development towards knowledge-based economies and enabled their convergence towards the german economy. the progress benchmarking analysis covers the years: 2000-2014. the analysis opens with a discussion on the modern understanding of the notion of national competitiveness as the ability to reach developmental goals. in our interpretation, competitiveness of a catchingup economy is reflected in its ability to close the existing developmental gap to the more developed peers, evaluated through evolution of the exports structure. keywords: international competitiveness; structural change; catching-up economies; new member states jel codes: f23, f43, f150, o140 4.3-gongeta s u g g e s t e d c i t a t i o n : gongeta, s. (2016). regulatory framework as the primary reason for (no) internationalization of smes. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 247-256. regulatory framework as the primary reason for (no)internationalization of smes sanja gongeta college of applied sciences “lavoslav ružička“ in vukovar županijska 50, 32000 vukovar, croatia e-mail: sanja.gongeta@gmail.com abstract: the objective of this article is to identify the barriers in regulatory frameworks that affect smes and entrepreneurs’ participation in the international markets. the idea was to analyse how regulatory framework affects an internationalization of small and medium enterprises (smes). member states differ significantly in the way in which they regulate the establishment of new businesses. the reduction of legal burden in european union is a top-priority not only for the european commission but also for national legislators. a competitive and dynamic economy requires an adequate regulatory framework so a business friendly environment for existing and potential small and medium-sized entrepreneurs must stay one of the european union's main objectives. the contribution of this article is to analyse how regulatory frameworks affect the internationalization of small and medium enterprises (smes) and suggest ways to overcome the barriers to smes and entrepreneurs’ participation in the international markets. keywords: small and medium-sized enterprises (smes); regulatory framework; internationalization; legal form; freedom of establishment jel codes: k2, k20 1. introduction european internal market and globalization process have erased the barriers of trade, developed competitive environment and made significant changes on entrepreneurial enterprises. theory defines business enterprises in terms of small and medium enterprises (smes) on the one hand and large enterprises on the other. with their specifics, smes differ significantly from large enterprises. according to the latest annual report on european smes of european commission, small and medium-sized enterprises (smes) represent more than 90% of all businesses in the eu, and form the backbone of a european union's economy.1 1 same annual report shows that in 2014 smes accounted for 99.8% of all enterprises in the non-financial business sector in the eu28. for every km2 of land surface, the eu has an average of five smes. moreover, in 2014 smes employed almost 90 million people – 67% of total employment, and generated 58% of the sector’s value added. 248 sanja gongeta the market for small and medium-sized enterprises (smes) worldwide plays a key role in shaping and developing the economy (rozstek, 2015). support for smes is one of the european commission’s priorities for economic growth, job creation and economic and social cohesion (mclaughlin, 2013, p. 29). on average about 13% of all smes in the european union invest abroad but due to their size, smes realize additional challenges when doing business abroad (eckard & kerber, 2013, p. 3). considering internationalization as an important means of enhancing smes’ long-term growth and survival, the objective of this article is to identify the legal and administrative barriers in regulatory frameworks that affect smes and entrepreneurs’ participation in the international markets. the reason for studying regulatory frameworks impact on the internationalization smes is the fact that the regulation of entry, as one part of the economic regulations, is in the top 10 burdensome eu laws identified by smes (european commission, 2013). the structure of the article is as follows. after defining small and medium enterprises (smes), in section three, the article analyses the role of smes in national and international economy and detects administrative and legal burdens for internationalization process of smes. as earlier said european union's regulatory framework for small and medium enterprises showed to be one of the burdens for internationalization of smes and many member states already adapted their legislative frameworks to the requirements of entrepreneurs. for the purpose of this article, author compares existing empirical studies on how the regulation of entry affects doing internationally business of smes and in addition, author does a descriptive overview of smes exporting landscape in selected countries. the contribution of this article is to analyse how various european regulatory frameworks affect the internationalization of small and medium enterprises (smes) and to suggest ways to overcome the barriers to smes and entrepreneurs’ participation in the international markets. conclusion brings analysis of the latest european commission’s regulation proposal for business friendly regulatory framework. 2. material and methods for the purpose of this article, it is made a descriptive overview of small and medium sized enterprises role in national and international economy through the number of employees in smes and their contribution in national and european union’s gdp. the eu commission, eurostat and data available in recent literature are used in the article. for the definition of small and medium sized enterprises qualitative and quantitative methods are used. then, the author analyses and compares the theoretical literature to identify regulatory burdens for small and medium sized enterprises internationalization but also to answer the question does the legal form effects the internationalization of smes. at the end, the article analyses the latest european commission’s regulation proposal for business friendly regulatory framework. regulatory framework as the primary reason for (no)internationalization … 249 3. literature review and theory development there are two main strands of literature dealing with the problem addressed in this article: the literature on sme internationalization and the literature on corporate law. the literature on sme internationalization mostly deals with defining smes and reasons pro and contra internationalization of smes (singer & alpeza, 2015; mclaughlin, 2013, calabro et al., 2009; mohanty & nandi, 2010; molyneux, 2015) the literature on corporate law deals with legal forms of smes2 and legal burdens for internationalization of smes (becht et al., 2008; djankov et al., 2002; djankov, 2009; eckardt, 2014, purnhagen & rott, 2014). the article is in the spirit by becht et al. and djankov et al. (2008) as well as by eckardt (2014). becht et al. (2008) studied how the decisions of entrepreneurs of where to incorporate affects deregulation of corporate law, while djankov (2009) presents data on simplifying entry regulation of entry in 116 countries. the main hypothesis thus states that friendly regulatory frameworks have a positive impact on internationalization of smes and that countries with low cost of business entry are more attractive for entrepreneurs. (h1) first, to define small and medium sized enterprises, it is necessary to make survey of the literature on sme internationalization and then the literature on corporate law. table 1. classification criteria of micro, small and medium-sized enterprises enterprise category number of employees annual turnover (eur million) annual balance sheet total eu/croatia eu/croatia eu/croatia micro < 10 ≤ 2 ≤ 2 small < 50 ≤ 10 ≤ 10 medium-sized < 250 ≤ 50 ≤ 43 source: adapted from: singer & alpeza (2015); mclaughlin (2013); oecd (2005, p. 17). there are similar definitions of the term sme. the european union defines smes as micro, small and medium sized enterprises’ (making it an odd abbreviation since the introduction of the ‘micro’ category) (european union, 2003, p. 36). the three criteria used by the eu to assess whether an enterprise is micro, small or medium-sized are the number of employees (or headcount), the annual turnover (the sum received for goods and services in a year) and the annual balance sheet total (the total value of the assets or property of the enterprise, less the amount it owes), (mclaughlin, 2013, p. 29; singer & alpeza, 2015, p. 11). table 1 shows classification criteria of small enterprises in european union and croatia3 as the small and open economy and the youngest european state member. 2 with special accent on limited liability legal form. 3 criteria for classification of entities in the small and medium enterprise sector in croatia are defined by the accounting act (official gazette, nn 109/07, 54/13) and the small business development promotion act (official gazette, nn 29/02, 63/07, 53/12, 56/13). 250 sanja gongeta according to above-mentioned criteria, a micro enterprise is defined as an enterprise that employs fewer than ten persons and whose annual turnover and/or annual balance sheet total, does not exceed two million eur. a small enterprise is defined as an enterprise that employs fewer than 50 persons and whose annual turnover and/or annual balance sheet total, does not exceed ten million eur. a medium-sized enterprise is defined as an enterprise that employs fewer than 250 persons and whose annual turnover does not exceed 50 million eur or whose annual balance-sheet total does not exceed 43 million eur. 3.1. the role of smes in national and international economy small and medium sized enterprises play significant role in national and international economy. despite last financial crises, employment in the sme sector remains positive and it can be said that in the twenty-first century to date, in the eu, new jobs have been created primarily by smes, not by large companies.4 in the european union, smes account about 99% of all business enterprises and 67% of all employment. mclaughlin (2013, p. 29) represents data that this figures in the uk are 99.9% and 59%, although, pointing out that we must take care in interpreting the figures, as they are not directly comparable due to different underlying methodologies used to compile them. similar data brings buliga (2014, p. 5) saying that 99% of all german enterprises are small and medium-sized and they employ about 60.7% of the working population. according to the german federal ministry for economic affairs and energy and „ag mittelstand“, sme sector in germany created a total of 250 000 new jobs in 2014 (federal ministry for economic affairs and energy, 2016). table 2 is overview of smes in the private business sector, number of their employees and value added in selected european countries in context of smes role in national economies. as seen from the statistics, small and medium sized enterprises create most of all new jobs in europe, and they contribute significantly to economic growth. the good condition of smes affects the state of the overall economy both locally and globally (rozstek, 2015) globalization has faded the barriers of trade and development and made a competitive environment for smes (mohanty & nandi, 2010). many smes have discovered that online sales present opportunities for exporting and are finding innovative logistical solutions to reach global customers (ups, 2014, p. 7). table 3 brings out an overview of smes exporting landscape in selected countries. 4 according to the annual report of european smes 2014/2015, the tentative green shoots of growth of 2013 gained in strength in 2014. namely, in 2014 eu28 sme value added grew by 3.3% and employment by 1.2%, while in 2013 value added grew by 1.6% and employment declined by 0.5%. however, not all member states shared the positive 2014 experience – smes in cyprus, sweden, croatia, greece, italy and the czech republic showed a decline in value added, which in the case of cyprus and italy was also accompanied by a reduction in employment. regulatory framework as the primary reason for (no)internationalization … 251 as it can be seen, small and medium sized enterprises in belgium, the united kingdom, and the germany send the highest number of shipments outside the european union. the united states is the most likely export country destination for table 2. smes and national economy in 2015 criteria country smes (in all businesses) national employment value added austria 99.7 67.7 61.2 belgium 99.8 69.3 61.4 germany 99.5 62.7 54.4 croatia 99.7 67.9 54.1 italy 99.9 79.6 69.5 poland 99.8 50.0 68.8 slovenia 99.8 72.7 63.0 united kingdom 97.7 51.0 53.0 source: own study based on: singer & alpeza (2015); european commission (2015). smes shipping outside europe. among those exporting outside europe, 53% are exporting to the united states, 49% to countries in europe outside the eu and 47% to asia. the united states is the top-ranking export country for smes in the uk (54%), belgium (40%), and italy (40%). (ups, 2014, p. 11) table 3. the number of smes shipping country inside eu / % outside eu / % total / % belgium 96 75 171 germany 81 14 95 italy 16 4 20 poland 18 1 19 united kingdom 90 43 133 source: adapted from: ups (2014, p. 10). 3.2. internationalization of smes internationalization has been defined as “the process by which firms both increase their awareness of the direct and indirect influence of international transactions on their future, and establish and conduct transactions with firms in other countries” (bearmish, 1990, p. 77, in: calabro et al., 2009, p. 395). traditionally, way of making individual companies present worldwide was export and import. another ways of internationalization smes are alliance or subsidiaries and branches and joint ventures abroad (mohanty & nandi, 2010; european business development group, 2016). thinking about the internationalization of smes, the question is what are the motives for internationalization of smes? many smes view europe as the new domestic market and are now looking for markets further afield. therefore, we can say that access to new and larger markets is the main reason for internationalization 252 sanja gongeta by smes that export or have establishments abroad. for smes that have only imports, this access is not a more frequent motive than access to know – how and technology, or high production costs on the domestic market. still, not of all smes tend to be international and there are two main reasons for that. one of the reasons for no internationalization of smes is the fact that external barriers are two high. currently, there are 21 million smes in europe, and even though 25% of european smes export to countries within the european union, only 13% does business outside the european border. speaking about burdens, they can be divided in internal and external. for the purpose of this article, the focus is on external burdens only.5 the regulation of entry, as one part of the economic regulations, is in the top ten burdensome eu laws identified by smes.6 last global financial crisis has brought changes in europe’s financial regulatory framework that also led to financing problems for smes. their situation further complicates the european economic crisis, which led to a fragmentation of financial markets in the euro area. belke and verheyen (in: calciano et al., 2015) deal with the new tools for the financing of smes, which face problems such as information asymmetries, when trying to access funding. 3.3. regulatory framework as burden for internationalization of smes countries differ significantly in the way in which they regulate the entry of new businesses7 (djankov et al., 2002). size, to some extent, determines the legal rules applicable to a company registered under the companies acts and to an llp.8 (mclaughlin, 2013) as earlier said, registration (or cost of entry), as one part of the economic regulations, is in the top ten burdensome eu laws identified by smes. when surveying the regulation of entry djankov et al. (2002) came to the following conclusions: the number of procedures required to start up a firm varies from the low of two in canada to the high of 21 in the dominican republic, with the world average 5 available results show that more than 30% of the internationalized smes perceive no internal barriers for the internationalization process at all. 6 the following eu laws have been identified by smes as the top 10 most burdensome eu laws: reach (registration, evaluation, authorisation and restriction of chemicals); vat – value added tax legislation; general product safety and market surveillance package; recognition of professional qualifications; shipments of waste – waste framework legislation – list of waste and hazardous waste; labour market-related legislation; data protection; working time; recording equipment in road transport (for driving and rest periods); procedures for the award of public contracts (public works, supply and service contracts); modernised customs code. 7 to meet government requirements for starting to operate a business (in 2002.) in mozambique, an entrepreneur had to complete 19 procedures taking at least 149 business days; an entrepreneur in italy needed to follow 16 different procedures, and wait at least 62 business days to acquire the necessary permits. in contrast, an entrepreneur in canada could finish the process in two days and completing only two procedures. 8 the companies act 2006, for example, applies less rigorous public disclosure and audit requirements to small and medium-sized companies, as those terms are defined in the companies act 2006 (as amended and supplemented by the companies act 2006 (amendment) (accounts and reports) regulations 2008 (si 2008/393). regulatory framework as the primary reason for (no)internationalization … 253 of around ten.9 the minimum official time for such a start-up varied from the low of two business days in australia and canada to the high of 152 in madagascar, assuming that there are no delays by either the applicant or the regulators, with the world average of 47 business days. a large academic literature has followed: 201 academic articles have used the data compiled by djankov et al. (2002) and subsequently by the world bank. simplifying entry regulation has been a popular reform since the publication of djankov et al. (2002). in the context of burdens to the internationalization of smes, it should be noted that 193 reforms took place in 116 countries (djankov, 2009, p. 183). limited liability legal form plays an important role in supporting entrepreneurial activities. private limited enterprises account for nearly 60% of all smes in the eu-28. smes react to incentives resulting from differences in minimum capital requirements in different member states (eckardt, 2014). some of significant regulatory reforms of corporate law, made for that reason, where those in united kingdom’s company act 2006, germans “gesetz betreffend die gesellschaften mit beschränkter haftung (gmbhg)” in 2008, but also the other european countries such as spain, austria, france and croatia. the reforms were in field of company law and regulation of the most used legal form smes – private limited company (ltd.).10 becht et al. (2008) as well as eckardt and kerber (2013) found empirical evidence that companies migrate to member states with lower costs of establishing a limited liability enterprise. to this end, through the small business act11, european commission proposed a number of measures to support smes in general as well as concerning internationalization (eckardt, 2014). knowing that smes can thrive best in a business environment in which regulation respects the specific needs of sme, the european commission has put the interests of smes into the core of its smart regulation agenda. the commission follows the “think small first” principle, which requires that impacts on smes be taken into account when designing legislation and that the existing regulatory environment be simplified so that smes find it easier and cheaper to comply with regulatory requirements (memo/13/68). one of the latest documents for business friendly environment is regulatory fitness and performance programme (refit), which implement 164 initiatives for simplification and regulatory burden reduction identified by the european commission. 9 the survey contained data on the regulation of entry of start-up firms in 75 countries including numbers of procedures, official time and official cost that a start-up must bear before it can operate legally. 10 german: gesellschaft mit beschränkter haftung (gmbh), croatian: društvo s ograničenom odgovornošću (d.o.o.). 11 the small business act (sba) is an overarching framework for the eu policy on small and medium enterprises (smes). it aims to improve the approach to entrepreneurship in europe, simplify the regulatory and policy environment for smes, and remove the remaining barriers to their development. 254 sanja gongeta 4. discussion smes with international business show a significantly better performance in job creation, turnover growth and to innovation related activities. statistics show that on average 44% of smes in the 28 european union member states are engaged in international business activities in some form or another. descriptive overview of smes exporting landscape in selected countries showed that exports outside the european union lead belgium, the united kingdom and the germany. in all of these international smes, 90% are micro enterprises, 8% are small enterprises and 2% are medium-sized enterprises (eckardt, 2014). in doing business, entrepreneurs select countries with business friendly legal framework. the regulation of entry, as one part of the economic regulations, is in the top ten burdensome eu laws identified by smes. reducing the regulatory burden on smaller firms is the first step in making business friendly environment for smes. as eckardt (2014) points out, smes react to incentives resulting from differences in minimum capital requirements in different member states. becht et al. (2008) and eckardt and kerber (2013) found empirical evidence that companies migrate to member states with lower costs of establishing a limited liability enterprise. although many member states already adapted their legislative frameworks to the requirements of entrepreneurs, simplifying the legislation and reducing the regulatory costs on the european level is necessary in order to achieve a clear, stable and predictable regulatory framework that will support economic growth and job creation. in accordance with the refit, and to implement the sme initiatives and reforms, countries are reducing paperwork and bureaucracy, minimising administrative burdens and reducing compliance costs for smes. still, all reforms should be made with great caution. researches show that the best economies are not those with little regulation but those with good rules that allow efficient and transparent functioning of businesses and markets while protecting the public interest. 5. conclusions small and medium sized enterprises form the backbone of national and european economy. european internal market and globalization process have erased the barriers of trade, developed competitive environment and made significant changes on entrepreneurial enterprises. due to their size, smes realize additional challenges when doing business abroad. although they represent more than 90% of all businesses in the eu, only 2% of all smes in the european union invest abroad. member states differ significantly in the way in which they regulate the establishment of new businesses so the reduction of legal burdens in european union is a top-priority not only for the european commission but also for national legislators. the regulation of entry is one of the biggest legal burdens for internationalization of smes. available statistics show that friendly regulatory frameworks have regulatory framework as the primary reason for (no)internationalization … 255 a positive impact on internationalization of smes. european commission but the national legislators also, are very active in resolving legal burdens for internationalization of smes. the latest document for making business friendly regulatory environment is regulatory fitness and performance programme (refit), which implement initiatives for simplification and regulatory burden reduction identified by the european commission. a competitive and dynamic economy requires an adequate regulatory framework so a business friendly environment for existing and potential small and medium-sized entrepreneurs must stay one of the european union's main objectives. if we really want to take advantages of all the potentials of smes in the international market, we must create legal framework with clear aim of supporting sme, creating jobs and facilitating investment. the latest reforms in the field of company law in many european countries made significant step forward. also, it is necessary to consider that the implemented reforms should serve the improvement of the regulatory framework and not only its simplification. references accounting act. official gazette, nn 109/07, 54/13. becht, m., mayer, c. & wagner, h.f. (2008). where do firms incorporate? deregulation and the cost of entry. journal of corporate finance, 14, 241-256. buliga, o. (2014). measures for innovating business models, best masters. wiesbaden: springer fachmedien. calabro, a., mussolino, d. & huse, m. (2009). the role of board directors in the internationalisation process of small and medium sized family businesses. int. j. globalisation and small business, 3(4), 393-411. calciano, f., fiordelisi, f. & scarano, g. (2015). the restructuring of banks and financial systems in the euro area and the financing of smes. london: palgrave macmilan. djankov, s. (2009). the regulation of entry – a survey. world bank research observer, 24(2), 183-203. djankov, s., la porta, r., lopez-de-silanes, f. & shleifer, a. (2002). the regulation of entry. quarterly journal of economics, 117(1), 1–37. eckardt, m. (2014). legal form and internationalization of small and medium-sized enterprises in the eu. andrássy working paper series no 31, budapest. eckardt, m. & kerber, w. (2013). horizontal and vertical regulatory competition in eu company law: the case of the european private company (spe). andrássy working paper series no. 28, budapest. european business development group (2016). eurodev whitepaper – internationalization of small and medium-sized enterprises. retrieved from: http://www.eurodev.com/wp-content/uploads/internationalization-of-small-and-medium-sized-enterprises1.pdf (10.02.2016). european commission (2013). top 10 most burdensome eu laws for small and mediumsized enterprises: how the commission is helping smes. published: 7 march 2013. 256 sanja gongeta retrieved from: http://europa.eu/rapid/press-release_memo-13-168_en.htm (10.02.2016). european commission (2015). annual report on european smes 2014/2015 – smes start hiring again. doi: 10.2873/886211. european union (2003). commission recommendation of 6 may 2003 (2003/361/ec), oj l 124. eurostat (2016). eurostat newsrelease. eurostat press office, no. 201/2015. retrieved from: http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7076793/4-17112015-apen.pdf/1db58867-0264-45c0-94bf-ab079e62d63f (10.02.2016). federal ministry for economic affairs and energy (2016). the german mittelstand: facts and figures about german smes – current economic climate. berlin: german federal ministry for economic affairs and energy. retrieved from: http://www.bmwi.de/english/redaktion/pdf/wirtschaftsmotor-mittelstand-zahlenund-fakten-zu-den-deutschen-kmu,property=pdf,bereich=bmwi2012,sprache=en,rwb=true.pdf (10.02.2016). mclaughlin, s., (2013). unlocking company law. 2nd edition, new york: routledge. mohanty, s. & nandi, t.k. (2010). globalization of smes: indepth analysis of impact of internationalization of firms. retrieved from: http://papers.ssrn.com/sol3/papers .cfm?abstract_id=1593104 (10.02.2016). modina m. (2015.). credit rating and bank – firm relationships. new models to better evaluate smes. london: palgrave macmillan. doi: 10.1057/9781137496225 oecd (2005). oecd sme and entrepreneurship outlook: 2005. paris: oecd. oecd (2015). financing smes and entrepreneurs 2015: an oecd publishing. paris. doi: http://dx.doi.org/10.178/fin_smeent-2015-en (10.02.2016). purnhagen, k. & rott, p. (2014). varieties of european economic law and regulation. springer international publishing switzerland. doi: 10.1007/978-3-319-04903-8. rostek, k. (2015). benchmarking collaborative networks – a key to sme competitiveness. springer international publishing switzerland. doi: 10.1007/978-3-319-167367. singer, s. & alpeza, m. (eds.) (2015). small and medium enterprises report − croatia 2014. zagreb: cepor. small business development promotion act. official gazette, nn 29/02, 63/07, 53/12, 56/13. ups (2014). european sme exporting insights. doing business throughout europe and beyond: a ups consultation paper on sme exporting activity. retrieved from: http://worldsmeforum.org/wp-content/uploads/2016/04/ups.pdf (10.02.2016). ier-08-03-01-pp007--2082-szmajser,kedzior,andrzejewski,swietla 2022, vol. 8, no. 3 10.15678/ier.2022.0803.01 implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness assessment rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla a b s t r a c t objective: the aim of this paper is to explore accountants’ views on the usage of robotic process automation technology (rpa) which brings efficiency increase. research design & methods: an online survey has been addressed to over 500 respondents from international companies, where 160+ complete answers were received from the most important types of organizations in the business services industry. the non-parametric rho spearman correlation coefficient and the nonparametric kruskal-wallis test and business case for the rpa implementation efficiency were used. findings: based on the research results obtained, it should be emphasized that robotization technologies which raise the efficiency of financial and accounting services make an important impact on the efficiency of modern business services sector. application of rpa assumes replacing work of an existing employee with the use of dedicated software (software robots) to support activities, primarily repeated and uncomplicated, characterized by a low number of exceptions. implications & recommendations: rpa application is commonly used in modern business services, particularly in the areas of finance, accounting, it and human resources management. by utilizing rpa technology, the effectiveness of operations increases while reducing workload, minimizing possible errors in the process. the greatest efficiency resulting from the rpa implementation was observed in the accounts payable department, to a lesser extent in the general ledger department and in the tax section. the assessment of managers in terms of the effects of rpa implementation is unequal, while for business, it process outsourcing companies (bpo / ito), shared service centers (ssc), consulting / advisory companies and their customers no significant differences were found. contribution & value added: the article presents an assessment of the effectiveness of the use of robotic process automation in process outsourcing companies (bpo / ito) and shared service centers (ssc) operating in poland. it is one of the first studies of this type for enterprises operating in poland. the article uses a relatively large number of responses (160+) from the respondents. in the previous studies in the literature, the answers obtained came from a much smaller number of respondents and were conducted in the form of direct interviews. in the article, the group of respondents consists not only of managers of outsourcing companies, but also auditing companies and clients of outsourcing companies. the article also presents a financial simulation of the effectiveness of bpo / ito and ssc using robotic process automation, which additionally validates the responses obtained in the questionnaire. article type: research article keywords: robotic process automation; business process outsourcing bpo; it outsourcing; company efficiency, poland, questionnaire jel codes: o310, m150, g290, g300 received: 12 april 2022 revised: 16 june 2022 accepted: 28 june 2022 suggested citation: szmajser, r., kędzior, m., andrzejewski, m., & świetla, k. (2022). implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness assessment. international entrepreneurship review, 8(3), 7-21. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0803.01 international entrepreneurship review ri e 8 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla introduction employees from financial and accounting departments curry out financial processes during unprecedented technological changes that take place in the profession (borrego et al., 2020). specialists working in financial departments have long been subjected to the process of accelerated computerization, and more and more advanced information technologies are also used to an increasing extent (borrego et al., 2020). the implementation of high-quality financial services also necessitates the digitization of accounting processes. this phenomenon intensified especially during the pandemic (kaka, 2020). the use of more and more advanced technologies is, on the one hand, becoming a necessity, on the other hand, it facilitates the work of financial services, increases the quality of accounting information and its credibility (özdoğan, 2017). the growing need to dematerialize accounting and tax processes, as well as the more and more common use of accounting applications necessitate the development of a greater use of information technology in financial processes (gulin et al., 2019). in economic practice, technologies such as internet of everything, blockchain, big data may be used, but most of all in the financial services sector – automation of accounting processes and artificial intelligence and (rîndașu, 2017). given the recent technological advancement, an increasing range of services rendered by enterprises and institutions alike is provided in digital format (andrzejewski & dunal, 2021; sieja & wach, 2019). it is largely possible thanks to the automation of corporate business and operational processes (osman, 2019; ribeiro et al., 2021). the modern view on automation of business processes is a solution designed to help optimize human activities during the performance of tasks. using the latest technologies, an increase in effectiveness of the operations takes place while reducing workload and errors. it should also be noted that digitization as a continuous process of convergence between the real and the virtual worlds is becoming a major drive of innovation and change in most sectors of the economy. regardless of how the use of modern information technology is assessed, there are also some doubts as to whether it should replace human activities. the use of rpa in the creation of state-of-theart services may reduce the need for human labor, making it possible to limit the costs of labor in a highly effective way (kaya et al., 2019). this study provides a perspective on this issue. robotic automation processes are a technology consisting of software agents, so-called “bots”, which imitate human work through a series of applications when performing specific activities in business practice (syed et al., 2020). rpa provides a class of software for automating business processes. it assumes replacing an existing employee with the use of dedicated software (software robots) to support activities, primarily repeated and uncomplicated, characterized by a low number of exceptions. the operation of robots consists in imitation of human activities within a specific process. rpa can act as another employee in the organization, who does not require holidays or breaks. rpa allows an employee to focus on more complex, discretionary processes, which bring greater added value to the organization. rpa is one of the latest technological solutions. rpa is actually becoming a must when it comes to doing business for many enterprises across the world. it creates added value for companies (madakam et al., 2019). the aim of this paper is to explore accountants’ views on usage of robotic process automation technology which brings efficiency increase. the key advantage of using rpa in handling processes previously carried out by human beings has become fast implementation while reducing errors and no need for large financial investments. by using rpa, a rapid flow of information is introduced throughout the company internal network along with its external and internal customers, which allows for proper analysis of the surrounding economic environment. the application of this class of solutions usually does not require modifications to the already existing it systems of the company. this is because rpa tools operate at the level of the graphical user interface (gui), i.e. in the same way as human operators do. the business logic is embedded within automated applications, which solves the problem of its restoration which occurs in the traditional systems integration model. in addition, different than in the case of it transformation using enterprise resource planning (erp), the use of rpa does not require significant investments made by organizations or substantial interference with existing systems. rpa can be deployed in organizations in a relatively short time, as it requires relatively low cost of investment. implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 9 we believe that our study contributes to the body of literature mainly because we investigate a large sample of finance and accountant experts in a relatively unexplored area. we plan to continue our research to assess the impact of automation on the area of risk and security of financial processes as well as the impact on the change of the desired skills of accountants. in addition, most of the research projects addressing the issue in question make use of direct interviews while our study involved a questionnaire-based survey. literature review and hypotheses development rpa can be applied in a great many branches of the economy (madakam et al., 2019). the application of rpa is particularly widespread in the areas of finance, accounting and human resources management. this is largely due to the high repeatability of processes and the relatively low number of exceptions. due to the fact that robotization is becoming more and more popular and common, organizations are beginning to use increasingly mature knowledge-based automation methods, which, thanks to the constantly expanded database of cases and exceptions from the standard process, allow to use automation also in those processes with much more exceptions. typical examples of knowledge-based automation are customer service processes, where robots analyze and categorize types of queries from individual customers. by identifying key words, they search for the right information in the various it systems of the company. then, based on the response templates they provide specific information in the form of e-mail messages (e.g. if and when an invoice with a specified number was paid). rpa is most useful in situations of an increase in the volume of error-free transactions and when it comes to monitoring such transactions. operations proven to be particularly ineffective so far can become profitable again, and experts in a particular field can focus on operations which are the most strategic and important for the client (kaya et al., 2019). companies should continuously monitor their process in order to identify and optimise those that would benefit from rpa. high-volume tasks and low-complexity tasks are the most rpa-adaptable (ribeiro et al., 2021). another important feature of rpa technology is the lack of need to implement new advanced and costly it tools, as automation is most often carried out on platforms already used by business entities. gotthardt et al. (2020) highlight the potential of time and financial savings to be made thanks to the implementation of rpa. but there are also many limitations and potential problems related to the quality of data fed into and coming from the system. a gradual implementation of rpa in many accounting and auditing firms seems to be a good idea. companies should adopt rpa as a tool that can support and be useful to their employees. it should not be considered a complete replacement of human resources (madakam et al., 2019). extensive research on the automation of tasks was conducted by engberg and sordal (2012), who stressed that it has aroused interest for more than a century. rpa is regarded as key, as it allows taking over repetitive, monotonous tasks previously performed by humans. rpa promotes the use of technology reducing costs while increasing the competitiveness of the beneficiary entity. in their study, conducted research involved 11 respondents, where characteristics of their positions were analyzed according to their: skill variety, task identity, task significance, autonomy, and feedback. the result of the study was an indication that employees perceived the impact of the application of rpa on all the features of their job positions except feedback (engberg & sordal, 2012). a similar theme was taken up by szmajser et al. (2019), who also noted that rpa is increasingly being used in financial service entities, performing certain tasks previously assigned to people and thus replacing employees. the activities of robots consist in imitation of activities hitherto assigned to humans during certain processes. according to the authors, rpa robots, thanks to appropriate programming, perform activities of a certain level of complexity in an autonomous manner. these activities are predominantly characterized by repeatability as well as a certain number of exceptions to the rule used in the algorithm. an example of this is, when robots log on to data handling programs from which they retrieve information that is then processed and afterwards they store the results in specific databases or systems. as pointed out by the authors, the use of robots happens where the integration of many systems is too time-consuming and expensive, and all the possible functionality of the systems has already been used. 10 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla thanks to this use of the latest technology, it is possible to significantly increase the profitability of the processes assigned to the robots, as the cost ratio of an robot/worker can be as high as 1/9. among the benefits, the infallibility of the robot (provided, of course, that it is properly programmed), the lack of stress and the possibility of continuous operation should be noted (szmajser et al., 2019). the positive impact of the application of rpa on profitability was also proven by seasongood (2016). research on the automation of accounting processes was also conducted by fernandez and aman (2018). the results were used to understand the impact of rpa on the development of global accounting services. the research was based on a comprehensive analysis of one of the largest global institutions providing accounting services, and the published findings indicate that rpa has a key impact on organizations changes happening in them. at the very outset it causes reductions of tasks performed by humans, thus reducing employment. the authors also noticed a certain way in which people “can’t compete” with robots. this was particularly the case with regard to disciplinary problems, staff productivity, human resources shortage, and wage growth expectations (fernandez & aman, 2018). eikebrokk et al. (2020) conducted 24 interviews with individuals engaged professionally with such industries as production, finance, and mining. they noticed that in the case of industries offering standardized products, characterized by little differentiation, the greatest advantages of the use of rpa are effectiveness and reduced labor costs. the phenomenon is typical of industries where cost leadership is a significant success factor. van looy (2020) stresses that companies make use of robotization of business processes to an increasing extent. based on 48 interviews, the authors of the study notice that most employees, mainly those highly skilled and highly qualified, speak positively of the performance of robot – including robots with advanced cognitive abilities. employees tend to say that they are ready to accept working with robots if their work is supervised accordingly. managers tend to accept working with robots to a greater degree if their work involves carrying out simple, repeatable tasks, which are often labor-intensive. the general preference is to leave the more demanding, complex, difficult tasks, which require creativity and interpersonal interaction, to humans. apart from the obvious benefits of rpa implementation, some challenges or difficulties in this respect deserve to be distinguished. accountants believe that the level of their knowledge of the practical application of information technologies is at most average (rîndașu, 2017). a large part of accountants is also unaware of the time savings resulting from the use of advanced technological solutions, such as, for example, rpa (zenuni et al., 2014). in economic practice, there are often inappropriate business models in enterprises, which make it difficult to implement rpa technologies. only in enterprises that focus on innovative investments, are flexible and open to changes, the implementation of modern technological solutions is possible (soni et al., 2019). employees of accounting firms are aware of technological barriers that are not easy to overcome. hence, there may be a natural reluctance to implement advanced technologies (brooks et al., 2020). many accounting firms do not attach much importance to innovation in the accounting profession, despite the fact that advanced technologies allow to a large extent to improve the management efficiency of accounting firms. it may be necessary to develop an appropriate organizational culture based on technologies and innovation (lee et. al., 2019). cooper et al. (2019) draw attention to the actual difficulties and coordination of rpa implementation responsibilities between accountants and specialists from the it department. the question that needs to be answered is whether bots should be programmed by accountants or it specialists. each of the solutions has both positive and negative aspects. in the opinion of kokin and blanchette (2019), the wider introduction of rpa in accounting departments is rather implemented in a small or medium scope. as a result of rpa implementation, new problems may arise related to the realization of internal control, as well as new types of risk. enterprises must determine to what extent bots will be responsible for the recording of processes and to what extent accountants. appropriate segregation of duties can redefine the accounting profession. often also the complexity of individual accounting processes can be a significant barrier to rpa implementation. in addition, there are objective technical problems in the rpa implementation process, necessitating very high involvement of it departments, which in implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 11 turn is costly and labor-intensive. the authors also point out that numerous processes are not easy to standardize, which can significantly reduce the profitability of rpa regardless of how the use of modern information technology is assessed, there are also some doubts as to whether we should replace human activities in the implementation of the automation in business processes. the financial benefits associated with the implementation of rpa may in fact vary significantly. as calculated by szmajser et al. (2019), apparently similar business processes performed in different geographical locations may in fact require the programming of completely different, independent robots. the authors also point out that another often overlooked aspect of mass automation is that the implementation of a robot in the financial process “freezes” the possibility of modifying the process from the point of view of its simplification. this makes further standardization of the automated processes more difficult, as any change in the way the process is performed requires modification of the robot’s performance. the reactions of employees to the implementation of rpa could be described quite often as full of concern and uncertainty, including fear of becoming redundant. but the more recent studies reveal a slightly different sentiment among employees (asatiani et al., 2020). the authors decided to conduct a study to verify the reaction of employees of accounting firms to the adoption of rpa. their response was surprisingly positive. some employees appeared to be really enthusiastic about and interested in a new technology. therefore, the potential escalation of concern among employees was uneven, highly diversified. the authors conclude that the adoption of rpa may even have a positive impact on the atmosphere at work (asatiani et al., 2020). it seems reasonable to stress that robots performing simple, repeatable operations in finance-accounting departments relieve employees from the need to handle these unpleasant and unambitious obligations. this way, they actually improve the atmosphere at work and the quality of life of employees (madakam et al., 2019). thus, it seems very important to promote the positive image of rpa when it is to be implemented (madakam et al., 2019). different opinions about the processes related to rpa are a matter raised also by cooper et al. (2021). the authors conducted 14 interviews with representatives of the big 4 auditors – with both top managers and lower-rank employees. the survey focused on the impact of rpa on the performed work, on the level of job satisfaction, and on the opportunities of development. it was proven that there is a difference as to how the benefits resulting from the implementation of rpa are perceived by managers and lower-rank employees. both groups of respondents agree that rpa has a positive impact on the work of an accountant, but lower-rank employees did not report any significant impact of rpa on the level of their job satisfaction – unlike managers. this may stem from the fact that lower-rank employees still work within the same time frames and the same number of hours despite the time savings made thanks to rpa. others authors believe that the adoption of rpa in private companies is accompanied by layoffs, or at least suspended recruitment of new employees (eikebrokk & olsen, 2020). the implementation of new rpa technologies makes it necessary for accountants to expand their competences in the field of information technology (stancheva-todorova, 2018). therefore, the improvement of the effectiveness of economic processes carried out by companies from bpo / ito will result in the necessity to expand professional competences among employees of accounting departments. accountants who will not be able to do this may be more exposed to potential problems in the labor market. the phenomenon concerns also qualified employees, whose work is based on knowledge. the situation is different in the public sector, where a greater emphasis is put not on making savings through staff reductions, but on the quality of the public services provided, of the recorded data, on effective migration of data between systems, etc. to facilitate the above process, employers should conduct advanced training in the use of advanced technologies in the work of bpo / ito centers (shaffer et al., 2020). often the accountants themselves are not aware of the benefits of using advanced rpa technologies (zel & kongar, 2020). rpa implementation will be easier if it is accepted by the accountants themselves. the role of an accountant is changing, who will not only be responsible for the records of repetitive operations, but will rather create value or manage strategic finances of the company. however extensive cooperation between accountants and specialists from the it department seems also indispensable here. 12 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla considering the different points of view, the authors put forward the following main hypothesis and two sub-hypotheses: h: the proper implementation of rpa in the sector of modern business services increases the operational efficiency of organizations. h1: there is a relationship between the job position and the perception of the impact of rpa on individual benefits of organizations. h2: there is a relationship between the type of company in the business services industry and the perception of the impact of rpa on individual benefits of organizations. research methodology survey an online survey has been addressed to over 500 respondents from international companies, where 160+ complete answers were received from the most important types of organizations in the business services industry, i.e. business and/or it process outsourcing (bpo/ito), shared service centers (ssc), consulting/advisory and their customers. survey results were provided by representatives of the positions in their organizations: members of the board, directors, managers and experts/specialists. the non-parametric rho spearman correlation coefficient and the non-parametric kruskal-wallis test and business case for the rpa implementation efficiency were used. the introduction of automation of financial processes increases the efficiency of business, it process outsourcing (bpo / ito), shared service centers (ssc). it is worth noting, however, that it is the highest for relatively simple, repeatable processes carried out in the accounts payable section, lower efficiency was observed for the general ledger, the lowest and the least predictable for tax services. moreover, there are some differences in opinions on the potential efficiency resulting from the automation of processes among employees holding various positions in the company (executive board, director, senior manager, expert / specialist). there were no significant differences in the perception of the effectiveness of the implementation of accounting process automation in various entities operating in the financial services sector (business, it process outsourcing (bpo / ito), shared service centers (ssc), consulting / advisory and their customers). due to the fact that the survey was addressed to respondents of international companies located both in europe and on other continents, the authors decided to conduct the survey using cawi (computer assisted web interviews). the survey was conducted using surveymonkey, a professional survey tool which has extensive mechanisms for defining questions, the way they are answered, their analysis and visualization of results. the survey was addressed to the international group of linkedin participants, mainly from the modern business services industry or being their current or potential customers. as a result of a personalized online survey addressed individually to over 500 respondents from international companies, 162 complete answers were received from the most important types of organizations in the modern business services industry, i.e. bpo/ito, sscs, consulting/advisory and their clients. answers were provided by representatives of diverse roles in their organizations: board members, directors, managers and experts/specialists. in addition, the survey was further supplemented by an in-depth interview, where respondents were invited to supplement their position with additional comments and observations. statistical tools the statistical analysis used is the ibm spss statistics software. the non-parametric rho spearman correlation coefficient and the non-parametric kruskal-wallis test were used. the spearman rho correlation coefficient was used to determine whether for variables measured at the level order (ranks) a statistically significant correlation occurs. three levels of statistical significance were assumed: p < 0.001, which was determined ***, p < 0.01, which was determined ** and p < 0.05, which was determined *. if the correlation is at least at the level of p < 0.05, then the rho correlation coefficient shown in the table should be interpreted as statistically significant. negative values mean that as the value of one variable increases, implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 13 the value of the other variable decreases. positive values, on the other hand, indicate that the value of one variable increases with the value of the other. the coefficient indicates the existence of a linear correlation but does not indicate which variable is the effect and which one is the cause. the kruskal-wallis test is used to determine whether the values obtained in two or more groups differ statistically significantly. in the tables, the following designations are used: m – the arithmetic mean, me – the median, sd – the standard deviation, h – the kruskal-wallis test statistics, “p” – the significance of the kruskal-wallis test. three levels of statistical significance were assumed: p < 0.001, which was determined ***, p < 0.01, which was determined ** and p < 0.05, which was determined *. in each of these three cases, the discrepancy between at least two groups can be defined as statistically significant. in the case of this test, it is also necessary to establish exactly which groups differ from each other significantly. it occurs when the test shows a significant difference of at least p < 0.05. results and discussion empirical findings the analysis included the responses of 162 respondents from various types of organizations: bpo/ito – 31, sscs – 52, consulting/advisory – 41, client of a company providing bpo/ssc services – 9, others 29 and those performing various roles in their organizations: management board – 47, director – 36, senior manager – 53, expert/specialist – 26. the respondents were asked to assess the impact of benefits related to the implementation of rpa on particular benefits. each benefit was evaluated on a 5point scale, where 1 is low, 2 is moderate, 3 means medium, 4 is high, and 5 is very high. on this basis, the mean (m), the median (me) and standard deviations (sd) for the different advantages were calculated. the higher the average and the median on a scale of 1-5, the higher the assessment of the impact of the benefits associated with rpa implementation on individual benefits of organizations. table 1 compares the responses from different organizations and the respondents’ respective roles therein in terms of answers to individual questions. table 1. comparison of the opinions of respondents with different roles in the organization in terms of assessing the impact of benefits associated with the implementation of rpa rank the impact of the following benefits behind rpa on implementation on: position in the organization kruskal wallis test executive board director senior manager expert/ specialist m me sd m me sd m me sd m me sd h p productivity improvements 3.83 4 1.03 3.92 4 0.97 3.85 4 0.82 3.88 4 0.65 0.430 0.934 reduction of operating costs 3.21 3 1.04 3.39 4 0.99 3.57 4 0.93 3.23 3 0.99 4.036 0.258 increased compliance with standards and procedures 3.51 4 1.08 3.33 3.5 1.07 3.79 4 0.97 3.35 3 1.06 6.059 0.109 increase in customer satisfaction 3.17 3 1.09 3.06 3 1.15 3.30 3 0.89 3.23 3 0.91 0.669 0.880 revenues growth 2.47 3 1.12 2.31 2 1.24 2.91 3 1.06 3.04 3 1.04 10.568 0,014* decrease in the number of errors 3.98 4 87 3.69 4 1.04 3.89 4 0.91 4.12 4 0.95 3.779 0.286 process acceleration 4.02 4 92 4.00 4 0.89 4.08 4 0.94 4.31 4 0.68 1.800 0.615 1 – low, 2 moderate, 3 – medium, 4 – high, 5 – very high source: own study based on the survey questionnaire (n = 162). the kruskal-wallis test showed statistically significant differences between respondents depending on their role in the organization in terms of assessing the significance of rpa implementation for revenue growth. managers and senior managers assessed it as more important for the growth of revenue than directors did. among other groups, there were no statistically significant differences. there were also no statistically significant or close differences regarding other benefits. thus, the hypothesis that there is a correlation between the job position and the perception of the impact of rpa on individual benefits of organizations in relation to revenues growth was confirmed. 14 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla in the next question, the respondents were asked to specify the level of benefits they expected from the implementation of rpa for particular financial processes. each process was evaluated on a 5-point scale, where 1 means no or low (0-10%), 2 is moderate (11-25%), 3 implies medium (2650%), 4 is high (51-75%), and 5 is very high (76-100%). on this basis, m, me and sd were calculated for the expected level of benefit in relation to a given financial process, as shown in table 2. the higher the average and the median on a scale of 1-5, the greater the expected benefit of implementing rpa for financial processes. table 2. comparison of the opinions of respondents with different roles in the organization in terms of the expected level of benefits associated with the implementation of rpa on individual financial processes the expected level of benefits associated with the implementation of rpa on financial processes position in the organization kruskal wallis test executive board headmaster senior manager expert/specialist m me sd m me sd m me sd m me sd h p accounts payable 3.28 3 1.15 3.86 4 0.91 3.87 4 0.86 3.88 4 0.82 9.025 0.029* accounts receivable 3.26 3 1.06 3.54 4 0.95 3.42 4 0.82 3.69 4 0.93 3.792 0.285 travel and expenses 3.13 3 1.20 3.53 4 0.86 3.35 3 0.99 3.62 4 0.75 3.376 0.337 intercompany gl 3.11 3 1.11 3.38 3 1.10 3.45 3 1.05 3.35 3 0.80 2.404 0.493 general ledger 2.73 3 0.96 2.88 3 1.15 3.10 3 0.88 3.54 4 0.86 13.042 0.005** cash flow management 2.49 3 1.06 2.65 3 1.10 2.78 3 0.90 3.15 3 0.92 6.468 0.091 management accounting 2.67 3 1.11 2.71 3 0.94 2.86 3 0.87 3.12 3 1.11 2.979 0.395 taxes 2.31 2 1.04 2.49 2 1.09 2.76 3 0.93 2.77 3 1.03 5.974 0.113 1 – low, 2 – moderate, 3 – medium, 4 – high, 5 – very high source: own study based on the survey questionnaire (n = 162). the kruskal-wallis test showed statistically significant differences between respondents depending on their role in the organization in terms of assessing the significance of rpa for accounts payable and the general ledger (table 2). significantly higher expectations for the benefits of accounts receivable were expressed by managers and senior managers than members of the board. among other groups, there were no statistically significant differences. in turn, experts and specialists have significantly higher expectations of benefits related to general ledgers than board members and directors. among other groups, there were no statistically significant differences. in addition, the difference close to statistical significance refers to the expectations related to cash flow management. clearly higher expectations in this regard were expressed by experts and specialists than board members. no statistically significant or close differences were noted regarding the other expectations. table 3. comparison of the opinions of respondents from different types of organizations in terms of assessing the impact of benefits from rpa implementation rank the impact of the following benefits behind rpa on implementation on: organization type: kruskal wallis test i ii iii iv v m me sd m me sd m me sd m me sd m me sd h p pi 3.93 4 0.80 3.74 4 1.00 3.77 4 0.96 3.98 4 0.82 4.11 4 0.60 1.905 0.753 roc 3.31 3 1.07 3.16 3 0.97 3.50 4 0.94 3.37 3 1.07 3.56 3 0.73 2.446 0.654 icsp 3.48 4 0.95 3.26 3 1.18 3.56 4 1.06 3.68 4 1.04 3.89 4 0.78 4.686 0.321 ics 3.14 3 1.09 3.13 3 1.09 3.27 3 1.07 3.10 3 0.80 3.67 4 1.00 3.128 0.537 rg 2.76 3 1.18 2.58 3 1.09 2.60 3 1.21 2.73 3 1.14 2.78 3 0.97 0.509 0.973 dne 3.69 4 0.85 3.81 4 1.19 3.98 4 0.90 3.98 4 0.82 4.22 4 0.97 4.586 0.332 pa 3.93 4 1.07 3.94 4 1.03 4.21 4 0.82 4.15 4 0.69 4.00 4 0.87 2.130 0.712 piproductivity improvements; rocreduction of operating costs; icspimproving compliance with standards and procedures; icsincrease in customer satisfaction; rg revenues growth; dnedecrease in the number of errors; paprocess acceleration; i-other, iibpo/ito, iiissc, iv-consulting/advisory, v-bpo/ssc customer; 1 – low, 2 – moderate, 3 – medium, 4 – high, 5 – very high source: own study based on the survey questionnaire (n = 162). implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 15 the kruskal-wallis test showed no differences between respondents’ opinions from different organizations in terms of assessing the impact of benefits from rpa implementation (table 3). partial hypothesis (h2) that: there is a relationship between the type of company in the business services industry and the perception of the impact of rpa on individual benefits of organizations, was thus not confirmed. in the next step, a comparison of responses from different types of organizations was performed in terms of the expected level of benefits associated with the implementation of rpa on individual financial processes as shown in table 4. the kruskal-wallis test showed statistically significant differences between respondents from various organizations regarding the expected level of benefits coming from intercompany settlements. significantly higher expectations for these settlements were expressed by respondents from other organizations than those from bpos/itos. among other groups, there were no statistically significant differences. in addition, the difference close to statistical significance refers to the expectations related to the general ledger. clearly higher expectations in this regard were expressed by respondents from organizations that are customers of companies providing bpo/ssc services than respondents from bpos/itos. no statistically significant or close differences in the expectations of others were noted. table 4. comparison of the opinions of respondents from different types of organizations in terms of the expected level of benefits associated with the implementation of rpa on individual financial processes the expected level of benefits associated with the implementation of rpa on a financial process organization type: kruskal wallis test i ii iii iv v p m me sd m me sd m me sd m me sd m me sd h p ap 3.68 4 0.90 3.71 4 0.97 3.66 4 1.10 3.68 4 0.93 4.00 4 1.00 1.047 0.903 ar 3.46 4 0.84 3.19 3 0.98 3.52 4 1.01 3.56 4 0.90 3.33 3 1.00 3.335 0.503 abt 3.25 3 0.80 3.45 3 0.96 3.16 3 1.07 3.65 4 1.10 3.33 3 0.71 7.328 0.120 is 3.61 4 0.92 3.00 3 1.03 3.53 3 1.04 3.05 3 1.12 3.56 4 0.53 10.011 0,040* gl 3.14 3 0.89 2.68 3 0.75 2.94 3 1.11 3.21 3 1.08 3.44 4 0.73 8.551 0.073 cfm 2.89 3 0.96 2.42 2 1.06 2.73 3 1.09 2.87 3 0.95 2.67 3 0.71 4.538 0.338 ma 3.29 3 1.05 2.65 3 1.14 2.78 3 0.96 2.72 3 0.92 2.56 3 0.53 7.715 0.103 tx 2.86 3 1.04 2.39 2 1.05 2.42 2 1.03 2.69 3 1.03 2.67 3 0.71 4.528 0.339 ap-accounts payable; araccounts receivable; abt-accounting for business trips;isintercompany settlements; gl-general ledger; cfmcash flow management; ma-management accounting; tx-taxes; i-other, iibpo/ito, iiissc, iv-consulting/advisory, v-bpo/ssc customer; 1 – low, 2 – moderate, 3 – medium, 4 – high, 5 – very high source: own study based on the survey questionnaire (n = 162). during the study, respondents identified the expected level of process automation (calculated in %) depending on the type of financial process. to verify that the expected level of automation provided a positive return on investment (roi) and check the level of savings after 12 months of implementation, financial simulation was carried out. during the simulation, the following assumptions were adopted: − three financial processes in the area of accounts payable, general ledger and taxes were selected, where the level of expected percentage of automation is different. − for the group of processes adopted, an automation compartment indicated by the largest share of respondents was adopted (range underlined in table 5). the simulation was performed for both the smallest and the largest level of automation in the selected processes in table 5. for the purposes of simulation, next assumptions were indicated below: − the level of complexity of the robot implementation (low, medium and complex) directly affects the programming time of the robot. − time-consumption: it was assumed that each of the selected processes is performed by four employees with 2-3 years of experience in the workplace. − personnel costs for each job are shown in table 6 on the basis of the average monthly cost per employee. 16 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla table 5. automation compartment indicated by the largest share of respondents process none or low (0-10%) moderate eng. moderate (11-25%) aver. eng. moderate (26-50%) high eng. high (51-75%) very high eng. very high (above 75%) number of respon. % n % n % n % n % n ap 0.68 1 13.61 20 19.05 28 45.58 67 21.09 31 147 ar 1.36 2 17.01 25 25.85 38 44.90 66 10.88 16 147 te 2.76 4 15.86 23 33.10 48 35.86 52 12.41 18 145 i 2.78 4 17.36 25 37.50 54 26.39 38 15.97 23 144 gl 4.90 7 23.08 33 39.86 57 25.17 36 6.99 10 143 tr 11.81 17 29.17 42 34.03 49 21.53 31 3.47 5 144 ma 9.03 13 29.86 43 34.72 50 22.22 32 4.17 6 144 tx 14.48 21 35.86 52 29.66 43 16.5 24 3.45% 5 145 apaccounts payable; araccounts receivable; tetravel and expenses; iintercompany; glgeneral leder; trtreasury; mamanagement accounting; txtaxes; % % of responses; n number of responses source: own study. table 6. personnel costs per job position position average monthly cost per employee min avg. max personnel costs per employee handling processes from the payables; accountant 2-3 years of experience 1 092 1 310 1 528 personnel costs of employee supporting processes in the gl group (incl., taxes, ledger); accountant 2-3 years’ experience 1 310 1 474 1 638 personnel costs: it specialist 983 1 168 1 354 personnel costs: it senior specialist 1 092 1 441 1 790 personnel costs: it expert 1 747 2 402 3 057 personnel costs of developer 1 965 2 838 3 712 source: own study. on the basis of data received from the it and finance departments, it was established that the cost of 1 robot includes the following components: 1. cost of making the robot (one-time): cost analysis of the process, the cost of robot design, robot programming costs, the costs of collection and transfer of robot for use. 2. cost of robot maintenance (monthly): software license costs, it maintenance costs and infrastructure costs. 3. the cost of uipath license is equal to 2696 eur per year. one licence can operate 4 boots. furthermore, an important element is it maintenance costs emerging in the values indicated in table 7. additionally, the costs of designing and software together with the costs of process analysis, collection and transfer for use are provided in table 8. it was assumed that the costs of it infrastructure are at the level of eur 75,000 a year and they can handle up to 100 robots. the cost of infrastructure per robot is therefore eur 750/year/robot (eur 75,000/year for 100 robots). the value of savings was determined by: ����� �� � �� = ��� ����� �� � ��������� − − ������� �� � �� ����� �������������� −monthly it support costs − − monthly license cost (1) based on the major assumptions, calculation was made concerning the period of roi in months and the value of savings after 12 months, as shown in table 9. implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 17 table 7. it maintenance costs + rpa license costs position cost per boot (employee) in eur quantity unit of measurement definition annual cost in eur method of calculating the fee rpa license cost (robot per virtual machine) 2 695,65 25 license 6 7391,30 yearly it specialist (standard queries) 1 168,12 2 1 employee 2 336,24 monthly it senior specialist (medium complexity queries) 1 441,05 2 1 employee 2 882,10 monthly it expert (complex queries) 2 401,75 2 1 employee 4 803,49 monthly it infrastructure costs 750,00 100 bot 75 000,00 monthly total 152 413,13 cost per 100 robots no. of robots 100 no. of pieces monthly cost per 1 robot 127,01 eur/m source: own study. table 8. costs of design and software per robot together with the costs of process analysis, collection and transfer for use the components of the cost of robot designing and software the level of complexity of the robot simple medium complex the time needed to create a robot: analysis, development, testing, documentation (workdays) 20,00 30,00 40,00 average labor cost eur/day 98,00 142,00 186,00 the cost of building 1 robot 1 965,00 4 258,00 7 424,00 source: own study. table 9. period of roi in months and the value of savings after 12 months financial process accounts payable general ledger taxes number of employees involved in the process (currently) 4 4 4 the expected level of time reduction associated with the implementation of the robot (min/max) 51% 75% 26% 50% 11% 25% the level of complexity of the robot medium complex complex number of employees involved in the process (target) 1.96 1 2.96 2 3.56 3 the level of reduction in time consumption (number of people) 2.04 3 1.04 2 0.44 1 monthly personnel costs per employee 1 310 1 310 1 474 1 474 1 474 1 474 costs of the design and development of single robot 4 258 4 258 7 424 7 424 7 424 7 424 the number of robots to handle 4 4 4 4 4 4 monthly it support costs/robot 508 508 508 508 508 508 monthly license cost/robot in eur 449 449 449 449 449 449 the payback period per robot (months) 3.00 2.00 13.00 4.0 22.00 the value of savings after 12 months 16 324 31 416 -518 16 460 -11 130 -3 191 source: own study. as the calculations show, the payback period is diametrically different ranging from two months for the accounts payable process with 75% savings (in this case value of savings after one year at 31,416 eur) and in the extreme case for the process taxes implementation and maintenance costs exceed the savings resulting from the use of the robot. 18 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla discussion similar research results were obtained by cooper et al. (2019). research participants (large audit companies) confirmed that the implementation of accounting processes based on rpa causes a very significant increase in the efficiency of accounting companies. bots can work full-time, reduce the time of a given process by about 30-40%, and also provide continuous work for clients. the authors also emphasize that the implementation of rpa for tax services is the most difficult; consulting and assurance services are slightly closer to practical implementation. employing accountants with basic accounting knowledge may be limited in the future. on the other hand, the robotization of accounting processes may result in a greater balance in professional work and private life. similar results were obtained by kokina and blanchette (2019). however, the authors believe that only some of the processes that are properly prepared for rpa, moreover, are repeatable and rules-based can be implemented by bots. this is in line with the task-technology fit and technology-to-performance chain. rpa will be most effective if the processes are time-consuming, large-scale, digitized, and used by a variety of systems. in this situation, rpa provides cost savings, a more effective flow of documentation, accounting errors are reduced, processes are valued more reliably, and financial reporting is improved. conclusions in summary, the results of the statistical analyses carried out with regard to revenue growth confirmed the correctness of the hypothesis that there is a correlation between job position and the perception of the impact of rpa implementation on individual benefits of organizations. its importance for revenue growth was rated in a statistically significantly greater manner by managers and senior managers than directors. the differences between respondents on the other job positions were not so significant. this may be due to the greater practical knowledge of managers who, due to the nature of their work, have closer contact with operational issues than directors and are able to control the impact of rpa implementation on the generation of additional sources of income on an ongoing basis. against this, the authors claim that the partial hypothesis (h1) that there is a correlation between the job position and the perception of the impact of rpa on individual benefits of organizations in relation to revenues was confirmed. it was different in the case of the partial hypothesis (h2) that there is a correlation between the type of company in the modern business services sector and the perception of the impact of rpa implementation on individual benefits of organizations. in this case, no statistically significant differences or any close to the statistical significance were noted between respondents from different organizations. thus, the adopted partial hypothesis (h2) could not be confirmed. thus, it was not possible to unequivocally confirm the main hypothesis h0 in its wording: proper implementation of rpa in the sector of modern business services increases the operational efficiency of organizations. this does not, however, complete the research conducted at this stage. due to the fact that during the response to the survey, the participants were able to add comments on other benefits resulting from the implementation of rpa, the issues raised in this article will be analyzed in further research. two further areas that the authors intend to verify during the research will be directed to seek answers to questions about the limitations and barriers associated with the implementation of robotization and the impact of rpa implementation on changing work characteristics and employee competencies. this will enable rpa implementation not only in the area of finance and accounting but will also foster a holistic approach to the functioning of a business entity in all its areas. the introduction of automation of financial processes increases the effectiveness of business, it process outsourcing (bpo/ito), shared service centers (ssc). it is worth noting, however, that it is the highest for relatively uncomplicated, repeatable processes realized in the accounts payable section, lower efficiency was observed for general ledger, the lowest and least predictable for tax services. moreover, there are some differences in the potential efficiency resulting from automation of accounting processes among employees holding various positions in the company (executive board, director, implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 19 senior manager, expert/ specialist). no significant differences were observed in the perceived effectiveness of implementing accounting process automation among various entities operating in the financial services sector (business, it process outsourcing (bpo/ito), shared service centers (ssc), consulting/advisory companies and their customers). references absl. (2019). business services sector in poland 2019. https://absl.pl/storage/app/uploads/public/5d0/7a1/406/5d07a140668f0191663458.pdf andrzejewski, m., & dunal, p. (2021). artificial intelligence in the curricula of postgraduate studies in financial management: survey results. international entrepreneurship review, 7(4), 89-93. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0704.07 asatiani, a., penttinen, e., ruissalo, j., & salovaara, a. (2020). knowledge workers’ reactions to a planned introduction of robotic process automation—empirical evidence from an accounting firm. in: r. hirschheim, a. heinzl & j. dibbern (eds.), information systems outsourcing (pp. 413-452). springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-45819-5_17 borrego, a.c., pardal, p., & carreira, f.j.a. (2020).the accountant in the digital era and the covid-19. http://hdl.handle.net/10400.26/34171 brooks, c., gherhes, c., & vorley, t. (2020). artificial intelligence in the legal sector: pressures and challenges of transformation. cambridge journal of regions, economy and society, 13(1), 135-152. cooper, l.a., holderness jr, d.k., sorensen, t.l., & wood, d.a. (2019). robotic process automation in public accounting. accounting horizons, 33(4), 15-35. cooper, l., holderness, d.k., sorensen, t.l., & wood, d.a. (2021). perceptions of robotic process automation in big 4 public accounting firms: do firm leaders and lower-level employees agree?. journal of emerging technologies in accounting. https://doi.org/10.2308/jeta-2020-085 eikebrokk, t.r., & olsen, d.h. (2020). robotic process automation and consequences for knowledge workers; a mixed-method study. in: m. hattingh, m. matthee, h. smuts, i. pappas, y.k. dwivedi, m. mäntymäki (eds.), responsible design, implementation and use of information and communication technology (pp. 114-125). springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-44999-5_10. engberg, s., & sordal, t. (2019). robotic process automation and its effects on job characteristics. master thesis 15 hec, course infm10 in information systems. lund. fernandez, d., & aman, a. (2018). impacts of robotic process automation on global accounting services. asian journal of accounting and governance, 9, 123-131. https://doi.org/10.17576/ajag-2018-09-11 gotthardt, m., koivulaakso, d., paksoy, o., saramo, c., martikainen, m., & lehner, o. (2020). current state and challenges in the implementation of smart robotic process automation in accounting and auditing. acrn journal of finance and risk perspectives, 9(1), 90-102. https://doi.org/10.35944/jofrp.2020.9.1 gulin, d., hladika, m., & valenta, i. (2019). digitalization and the challenges for the accounting profession. proceedings of the entrenova-enterprise research innovation conference (online), vol. 5, no. 1, 428-437. https://doi.org/10.12948/issn14531305/23.4.2019.06 kaka, e.j. (2020). the covid-19 crisis, risk compliance and its aftermath on professional accountants. indonesian journal of accounting and governance, 4(1), 65-81. kaya, c.t., türkyılmaz, m., & birol, b. (2019). impact of rpa technologies on accounting systems. muhasebe ve finansman dergisi, 1(82), 235-250. https://doi.org/10.25095/mufad.536083 kokina, j., & blanchette, s. (2019). early evidence of digital labor in accounting: innovation with robotic process automation. international journal of accounting information systems, 35, 100431. lee, j., suh, t., roy, d., & baucus, m. (2019). emerging technology and business model innovation: the case of artificial intelligence. journal of open innovation: technology, market and complexity, 5(3), 44. madakam, s., holmukhe, r., & jaiswal, d.k. (2019). the future digital work force: robotic process automation (rpa). journal of information systems and technology management, 16, 1-18. https://doi.org/10.4301/s1807-1775201916001 osman, c.c.(2019). robotic process automation: lessons learned from case studies. informatica economica, 23(4), 66-75. 20 | rafał szmajser, marcin kędzior, mariusz andrzejewski, katarzyna świetla osmundsen, k., iden, j., & bygstad, b. (2019). organizing robotic process automation: balancing loose and tight coupling. proceedings of the 52nd hawaii international conference on system sciences. hicss, hawaii, 69186926. https://doi.org/10.24251/hicss.2019.829 özdoğan, b. (2017). the future of accounting profession in an era of start-ups. accounting and corporate reporting-today and tomorrow, 10. ribeiro, j., lima, r., eckhardt, t., & paiva, s. (2021). robotic process automation and artificial intelligence in industry 4.0–a literature review. procedia computer science, 1(181), 51-58. https://doi.org/10.1016/j.procs.2021.01.104 rîndașu, s-m.(2017). emerging information technologies in accounting and related security risks–what is the impact on the romanian accounting profession. journal of accounting and management information systems, 16(4), 581-609. seasongood, s. (2016). a case for robotics in accounting and finance. financial executive, 32, 31-39. shaffer, k.j., gaumer, c.j., & bradley, k.p. (2020). artificial intelligence products reshape accounting: time to retrain. development and learning in organizations: an international journal, 34(6). sieja, m., & wach, k. (2019). the use of evolutionary algorithms for optimization in the modern entrepreneurial economy: interdisciplinary perspective. entrepreneurial business and economics review, 7(4), 117-130. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070407 soni, n., sharma, e.k., singh, n., & kapoor, a. (2019). impact of artificial intelligence on businesses: from research. innovation, market deployment to future shifts in business models, 1905-2209. stancheva-todorova, e.p. (2018). how artificial intelligence is challenging accounting profession. journal of international scientific publications economy & business, 12, 126-141. syed, r., suriadi, s., adams, m., bandara, w,. leemans, s.j., ouyang, c.,& reijers, h.a. (2020). robotic process automation: contemporary themes and challenges. computers in industry, 115, 1-55. https://doi.org/10.1016/j.compind.2019.103162. szmajser, r., kędzior, m., & andrzejewski, m. (2019). wpływ wysokich technologii i umiędzynarodowienia prowadzonej działalności. in: w. skoczylas & k. kochański (eds.), rachunkowość jako źródło informacji na potrzeby zarządzania wartością dla interesariuszy (pp. 37-41). wydawnictwo uniwersytetu szczecińskiego. van looy, a. (2020). adding intelligent robots to business processes: a dilemma analysis of employees’ attitudes. in: d. fahland, ch. ghidini, j. becker & m. dumas (eds.), business process management (pp. 435-452). springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-58666-9_25 zel, s., & kongar, e. (2020). transforming digital employee experience with artificial intelligence. in 2020 ieee/itu international conference on artificial intelligence for good (ai4g) (pp. 176-179). ieee. zenuni, b., begolli, t., & ujkani, m. (2014). impact of information technology in the accounting profession. proceedings of the 5-th international conference “information system and technology innovations: “projecting trends to new economy”. authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. rafał szmajser seasoned finance executive with 20 plus years of diverse experience acquired across a range of industries including: insurance (shared service center zurich insurance company – head of delivery center); petrochemical industry with bp and slovnaft-mol (cfo and board member), business process outsourcing through the capgemini (senior director). his recent experience includes role of head of finance operations in heineken global shared service where he was responsible for team of approx. 800 finance specialists. he holds phd in finance (university of economics in krakow) and mba from oxford brooks university. rafal has got proven records of continuous improvement (lean six sigma black belt), business controls, risk & compliance (internal auditor – iso 9001 certification), rpa and project management (pmp). correspondence to: dr rafał szmajser, e-mail: rszmajser@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-6040-3467 implementation of new technologies in accounting and financial processes: an effectiveness… | 21 marcin kędzior associate professor, department of financial accounting, institute of finance, cracow university of economics (poland). habilitated doctor in economics (2016). phd in economics (2009). master of science in economics (2002). member of the board of an polish accounting association, branch in cracow, chairman of the corporate finance and accounting commission (cue). his research interests include: capital structure, managerial accounting, ifrs, corporate social responsibility, corporate finance. correspondence to: prof. uek, dr hab. marcin kędzior, department of financial accounting, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: kedziorm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8836-7218 mariusz andrzejewski associate professor, head of the department of financial accounting, institute of finance, cracow university of economics (poland). habilitated doctor in economics (2013). phd in economics (2001). master of science in automatics and robotics (1995). master in accounting (1996). master of science in informatics (1997). his research interests include financial audit, corporate finance, financial and managerial accounting, computeraided techniques in accounting. correspondence to: prof. uek, dr hab. mariusz andrzejewski, department of financial accounting, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: andrzejm@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1014-4396 katarzyna świetla associate professor, department of financial accounting, institute of finance, cracow university of economics (poland). habilitated doctor in economics (2015). phd in economics (2001). master of science in economics (1996). director of postgraduate studies “financial accounting cue-acca”. her research interests concern outsourcing of modern accounting as well as capital groups and consolidated financial statements. correspondence to: prof. uek, dr hab. katarzyna świetla, department of financial accounting, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: kswietla@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7796-9379 conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland aib18-25-urbaniec maria-pp399 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. sustainability-oriented competencies in entrepreneurship education: insights from an empirical study on polish students maria urbaniec cracow university of economics, poland, maria.urbaniec@uek.krakow.pl abstract entrepreneurship education is aimed at shaping relevant entrepreneurial competencies needed not only to fulfil the role of the entrepreneur but also to change behaviour in order to build a culture of innovation, seeking knowledge and business opportunities to ensure sustainable economic growth and social wellbeing. entrepreneurial competencies can be understood as knowledge, skills and attitudes having an impact on the readiness and ability to create new value as part of business or social activity. therefore the development of entrepreneurial competencies is gaining growing interest. this article aims to determine the academic potential of entrepreneurship education in shaping competencies supporting sustainable development as well as to verify entrepreneurial competencies exemplified by students of a selected polish university. in line with this, a quantitative study was carried out, based on a questionnaire-based survey involving students with entrepreneurship education background. this analysis allows assessing current trends in the development of entrepreneurial skills supporting sustainability at the higher education level. keywords: entrepreneurship education, sustainability jel codes: i23, f26 400 | maria urbaniec introduction sustainable development is considered a central model of socio-economic and ecological development at the international level both in macroand micro-economic terms (redclift, 2005). it is a multidimensional concept, covering environmental, economic and social dimensions (wced, 1987). sustainable development is interpreted differently depending on the economic school, the ethical tradition of thought, or the type of stakeholders (lockley & jarrath, 2013; ramos, caeiro, et al., 2018). ecological education, increased public awareness, and continuous degradation of the natural environment, have contributed to the dissemination of the concept of sustainable development in many areas. in order to be able to cope with contemporary challenges, the current “europe 2020” strategy emphasises that sustainable development can be supported, among others, through the creation of a competitive, cohesive and more environmentally friendly economy and the promotion of creativity and innovation, as well as the development of entrepreneurship (european commission, 2010, pp. 20-21). entrepreneurship and innovation are treated in this strategy as important tools for solving global 21st century challenges, implementing sustainable development, and creating new jobs, which leads to economic growth and increased prosperity. in this context, entrepreneurial skills and competencies can be effective mechanisms for problem solving and employing new ideas in accordance with the principles of sustainable development. the development of entrepreneurial competencies is gaining growing interest among political decision-makers, practitioners and universities that strive to develop students’ skills and abilities in creating new enterprises (oecd, 2011; wef, 2011). an important role in the pursuit of sustainable development is played by raising awareness and shaping proecological and prosocial attitudes through formal (elementary, secondary and academic) and informal education (e.g. training, courses for entrepreneurs, self-improvement) (european commission, 2012). academic institutions play an important role not only in education, but also as promoters of changes in business practice (jamali, 2016) and in the support system for the development of entrepreneurship and innovation in the market economy. over recent years, various articles and reports have contributed to some progress in conceptualising key competencies related to sustainable development (segalas et al., 2009; willard et al., 2010). among the many different entrepreneurial competencies that support activities for sustainable development, for example, the ability to be innovative, interdisciplinary knowledge, and proactivity as an attitude can be mentioned (urbaniec, 2016). however, defining competencies in the field of sustainable development is still at an early stage of development and requires further research. therefore, one can formulate a hypothesis that actions taken by universities for entrepreneurship education have a significant impact on shaping the relevant entrepreneurial competencies supporting sustainable development. this article aims to determine the academic potential of entrepreneurship education in shaping competencies supporting sustainable development as well as to verify entrepreneurial competencies exemplified by selected students of the cracow university of economics (poland). based on a questionnaire-based survey, a quantitative study was carried out, involving students with entrepreneurship education background. on this basis, it will be possible to indicate the role of sustainable development in the current education pro5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 401 cess for entrepreneurship in higher education, and to answer the question how the entrepreneurial competencies of polish students are developed in the field of knowledge, skills and attitudes. this will also allow assessing current developing trends in the field of entrepreneurial skills supporting sustainable development at the higher education level. consequently, the significance and essence of entrepreneurial competencies within the context of sustainable development will be explored first and, subsequently, the attempt to investigate entrepreneurial competencies among students with particular emphasis on knowledge, skills and attitudes in the field of sustainable development, will be provided. subsequently, research methods such as: the method of analysis and logical construction, as well as the survey method based on own research among selected students will be described. the results obtained provide the basis for discussion of findings and conclusions, including the research limitations and suggestions for future research. the development of entrepreneurial competencies within the context of sustainable development in recent years, competencies have become increasingly important in various areas (sánchez, 2013; baartman, bastiaens et al., 2007). depending on the academic discipline or context, various definitions can be found. in general, competencies are defined as everything a person knows, understands and is able to do. according to whiddett and hollyforde (2003, p. 13), competencies are a set of features of a given person, characteristics like motivation, personality traits, skills, self-esteem related to group functioning, as well as any knowledge a person has acquired and uses. the concept of competencies therefore includes cognitive, motivational, ethical, social and behavioural elements. it combines certain features, learning outcomes (e.g. knowledge and skills), a system of values, beliefs, habits, and other psychological and relational characteristics (prandi, martell, lozano, 2018, p. 7). this means that knowledge has ceased to be the sole purpose of the educational process, and the cumulative learning outcomes for a given level of education regarding knowledge, skills and personal and social competencies are of great significance (kuratko, 2005; fayolle & gailly, 2008; lans, hulsink, et al., 2008). entrepreneurial competencies should be understood as knowledge, skills and attitudes having an impact on the readiness and ability to create new value (financial, cultural, social, ecological, etc.) as part of business or social activity. entrepreneurial competencies therefore include (european communities, 2007): − adequate knowledge of the available personal, professional and/or business opportunities, − skills related to project management (e.g. planning, organising, managing, directing and delegating tasks, analysis, communication and evaluation), as well as the ability to work individually and as part of a team, − entrepreneurial attitude, reflected in proactivity and being innovative personally and socially, as well as professionally. exemplary entrepreneurial competencies in the field of knowledge, skills and attitudes are presented in table 1. if entrepreneurship is considered an individual's ability to turn ideas into action (european communities, 2005, p. 17), this is a key competence for all, and the main goal of 402 | maria urbaniec entrepreneurship education at the higher education level should be to develop skills and entrepreneurial spirit in line with the principles of sustainable development. table 1. entrepreneurial competencies key theme subthemes interpretation used in this study k n o w le d g e mental models knowledge on how to get things done without resources, risk and probability models. declarative knowledge basics of entrepreneurship, value creation, idea generation, opportunities, accounting, finance, technology, marketing, risk, etc. self-insight knowledge of personal fit with being an entrepreneur/being entrepreneurial. s k il ls marketing skills conducting market research, marketplace assessment, marketing products and services, persuasion, getting people excited about your ideas, dealing with customers, communicating a vision. resource skills creating a business plan, creating a financial plan, obtaining financing, securing access to resources. opportunity skills recognising and acting on business opportunities and other types of opportunities, product/service/concept development skills. interpersonal skills leadership, motivating others, managing people, listening, conflict resolution, social skills. learning skills active learning, adapting to new situations, coping with uncertainty. strategic skills setting priorities (goal setting) and focusing on goals, defining a vision, developing a strategy, identifying strategic partners. a tt it u d e s entrepreneurial passion “i want”. the need for achievement. self-efficacy “i can”. belief in one’s ability to perform certain tasks successfully. entrepreneurial identity “i am/i value”. deep beliefs, role identity, values. pro-activeness “i do”. action-oriented, initiator, proactive. uncertainty/ambiguity tolerance “i dare”. comfortable with uncertainty and ambiguity, adaptable, open to the unexpected. innovativeness “i create”. novel thoughts/actions, unpredictable, radical change, innovative, visionary, creative, rule breaker. perseverance “i overcome”. the ability to overcome adverse circumstances. source: adapted from (lackeus, 2014, p. 382). in many countries, including the usa and eu member states, higher education institutions offer entrepreneurship education enabling students to learn about the general requirements of the entrepreneur’s profession, as well as contemporary ecological and social challenges (salvioni, franzoni & cassano, 2017). examples of such universities are presented, for example, as part of the project titled “support systems for sustainable entrepreneurship and transformation”, managed by the borderstep institute for innovation & sustainability (germany), linköping university (sweden), and aalto university (finland), which identified 42 examples of good practices used by universities in finland, germany, sweden, the united kingdom and the usa (fichter, geier & tiemann, 2016). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 403 another example is the international initiative developed in 2007 coordinated by un global compact and leading academic institutions titled “principles for responsible management education” (prme). these principles are implemented by over 730 business schools worldwide (prme, 2018). educational institutions participating in the prme initiative are obliged to implement the following principles prme (2017): − developing among students the ability to generate sustainable values for business and society as a whole, − implementing the principles of social responsibility in curricula and academic activity in accordance with the values promoted in the global compact document, − creating educational materials, processes and environments fostering the effective teaching of responsible business, − conducting research in the field of corporate social responsibility, − undertaking cooperation with businesses in the sphere of corporate social responsibility, − supporting dialogue with stakeholders and debates on social responsibility and sustainable development. due to the fact that business schools tend to promote a “profit-first” mentality, critics challenge their ability to implement sustainability-related educational programs (lourenço, jones & jayawarna, 2013). the key problem is that sustainable development requires meeting the challenges of short-term business interest on the one hand, and long-term development of both society and the company itself, on the other hand (urbaniec, 2015). assuming that every company or institution can and should be more ecological, there is a need to develop appropriate skills and attitudes in this area. education for entrepreneurship, taking into account the goals and principles of sustainable development, allows acquiring the values, skills and knowledge needed to build a sustainable economy. appropriate education also enables the development of skills that generate an entrepreneurial spirit and prepare future leaders for solving more complex, interrelated and rapidly changing problems in accordance with sustainable development principles. in order to be able to meet the current and future requirements of society in accordance with the concept of sustainable development, a new model of the entrepreneurial competence system is needed. an important role in the professional development of managers for sustainable development is played by the ability to solve problems, analyse complexity and discover more sustainable forms of production and consumption, or the ability to work in a cultural environment on a global scale (unesco, 2012, p. 4). moreover, hull, kimmel et al. (2016) identified transdisciplinarity and commitment, inter alia, as competencies supporting the development of sustainable development leaders. the key competencies, from the point of view of entrepreneurship education, also include (urbaniec, 2016): − proactivity – an entrepreneurial attitude based on commitment and problem-solving skills, − innovativeness – the development of entrepreneurial skills, consisting in the ability to recognise opportunities, generate ideas, make changes to implement complex and interrelated sustainable development goals, and − interdisciplinarity, or entrepreneurial knowledge, not only in the economic, but also the social and ecological dimension, supporting systemic solutions and the ability to analyse and evaluate current challenges in a holistic approach. 404 | maria urbaniec such competencies combine the need for the ability to cooperate with one another with understanding of why and how to act in order to solve current socioeconomic and environmental problems. the concept of entrepreneurial competencies in the field of sustainable development should be based on a holistic and futureoriented approach, which in practice should form the basis of decision-making structures, especially such competencies as: critical assessment of opportunities, and commitment to engage and take risks (dean & mcmullen, 2007; kapitulčinová et al., 2015). although in recent years various studies have contributed to some progress in the conceptualisation of key competencies within the context of sustainable development (segalas et al., 2009, willard et al., 2010), the definition of competencies in the context of sustainability is still at an early stage of development. that is why it is important to conduct further research in order to identify potential opportunities for developing sustainability-oriented competencies within the framework of entrepreneurship education. research methodology as mentioned in the introduction, this article aims to determine the academic potential of entrepreneurship education in shaping competencies supporting sustainable development, and to verify entrepreneurial competencies exemplified by students of the cracow university of economics (poland). the research hypothesis assumes that actions taken by universities for entrepreneurship education have a significant impact on shaping the relevant entrepreneurial competencies supporting sustainable development. a survey based on a questionnaire was employed as the research method. survey research is a valuable approach to data collection and may be used to investigate any organisational issue or problem either inside or outside of the organization (crowther & lancaster, 2008). the choice of this method is justified because it allows verifying the entrepreneurial competencies available in literature, and identifying relevant competencies from the point of view of polish students as part of the analysis conducted on the example of a selected group of students. the survey concerned entrepreneurial competencies in the field of knowledge, skills and attitudes, with particular emphasis on issues related to sustainable development. the basis for the development of the questionnaire were the entrepreneurial competencies presented in table 1, which were adapted to the needs of the research objective and extended to include sustainable development issues. the questionnaire contained closed questions, rated according to the seven-point likert scale (dawes, 2008). this scale allows for more diverse answers of respondents, where one means “strongly disagree”, two – “disagree”, three – “moderately disagree”, four – “i don’t know”, five – “moderately agree”, six – “agree”, seven – “strongly agree”. due to the large dispersion of responses and the similar significance of some scales, the results of the survey on scales 1 and 2 as well as 6 and 7 were aggregated to a 5-point scale, where one covers “disagree”, two – “moderately disagree”, three – “i don’t know”, four – “moderately agree”, five – “agree”. this enabled a more accurate interpretation of the results in comparison to those obtained on a 7-point scale. for the purpose of the research a convenience sampling was used which is a specific type of non-probability sampling method that relies on data collection from population 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 405 members who are conveniently available to participate in study. this method allows for a great ease of research, letting researchers focus on analyzing the data (given, 2008). nevertheless the results of the convenience sampling cannot be generalized to the target population due to under-representation of the sample in compare to the population of interest (bornstein et al., 2013). the research was carried out in 2016 on a sample of 42 students of the cracow university of economics. the respondents were second-cycle (master’s) students from the “entrepreneurship and innovations” specialisation offered in the field of economics. among the respondents, 69% were female students and 31% were male. it is worth emphasising that the respondents were students of the last semester of their master’s studies education, inter alia, the final stage of higher education. although the small research sample does not allow for the generalisation of results, it nevertheless constitutes a preliminary attempt to empirically verify entrepreneurial competencies identified on the basis of literature on the subject. this allows indicating current trends in the development of entrepreneurship skills, as well as assessing the role of higher education in the shaping of entrepreneurial competencies that support sustainable development. an analysis of entrepreneurial competencies for sustainable development based on empirical research shaping entrepreneurial competencies is a complex process and includes not only knowledge of the available possibilities of personal, professional and/or business activity, but also skills related to both individual work and team cooperation, as well as entrepreneurial attitude, reflected in initiatives, proactivity, innovativeness in one’s personal and social life, as well as professional life. it should be added that the competencies analysed were defined by lackeus (2014) and extended by the author to competencies related to sustainable development in accordance with the research goal of the article. on the basis of the research conducted among students of the “entrepreneurship and innovations” specialisation, it can be concluded that the majority of respondents evaluated their entrepreneurial competence in knowledge positively, especially general knowledge of economics, accounting, finance, marketing, risk management, etc. (36%). however, the use of the acquired knowledge to build creative and innovative solutions (without resources) was assessed rather poorly as “moderately disagree” (36%) and “i don’t know” (29%). in the context of sustainable development, the majority of respondents indicated that they had knowledge about the social responsibility (29%) as well as about the ecological impact of businesses (22%) (table 2). analysing entrepreneurial skills, it can be seen that the majority of respondents pointed to high marketing skills (market research, creating a business plan), interpersonal skills (leadership, team management), learning skills (active learning, adapting to new situations) and strategic skills (setting priorities, goal setting and focusing on goals). analysing skills within the context of sustainable development, e.g. ability to identify new opportunities (33%), and ability to make changes in order to achieve complex corporate sustainability goals (31%), the majority indicated that they do not know or do not have an opinion (table 3). 406 | maria urbaniec table 2. entrepreneurial knowledge competencies (in %) what kind of entrepreneurial knowledge do you have? low high 1 2 3 4 5 knowledge about how to get things done without resources 19 36 29 10 7 knowledge about how to combine resources in new ways to achieve goals 15 24 33 7 22 basics of economics, accounting, finance, marketing, risk management, etc. 2 7 31 24 36 knowledge of personal fit with entrepreneurship career 12 7 38 17 26 knowledge about the social responsibility of businesses 9 14 21 29 27 knowledge about the ecological impact of businesses 19 19 21 19 22 source: own study. table 3. entrepreneurial skills competencies (in %) what kind of entrepreneurial skills do you have? low high 1 2 3 4 5 conducting market research, marketplace assessment 9 19 21 24 26 dealing with customers 5 10 24 14 47 recognising and acting on business opportunities 7 10 36 19 29 creating a business plan, including a financial plan 14 21 12 31 22 obtaining financing 23 19 24 14 19 leadership (leading and managing a team, motivating others, conflict resolution) 12 10 21 26 31 active learning, adapting to new situations 2 10 19 29 41 coping with uncertainty 10 12 26 24 29 setting priorities (goal setting) and focusing on goals 0 7 17 33 43 developing a strategy 7 10 33 31 20 thinking outside the box (generating ideas) 7 14 26 24 29 ability to identify opportunities for new ways to conduct activities 9 19 33 24 15 ability to make changes in order to achieve complex corporate sustainability goals 2 26 31 21 19 source: own study. there are not only knowledge and skills, but also attitudes that play an important role in the shaping of entrepreneurial skills supporting the sustainable development of enterprises. these competencies are reflected in readiness to take various initiatives, solve problems, and make decisions in uncertain situations. especially the dealing with new challenges (42%), learning from failure (55%) and relatively high self-confidence (48%) should be assessed positively (table 1). all those competencies are also relevant due to the implementation of sustainability principles. shaping entrepreneurial attitudes is a complex process that should start at the level of early school education and be continued during subsequent stages of education, including the academic level. this process can be supported by various educational and 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 407 training programs, as well as adequate infrastructure conducive to undertaking own ventures (e.g. incubators). shaping attitudes also requires a certain initiative from students, e.g. through apprenticeships or entrepreneurial training, participation in job fairs, or exchange of experience with business practitioners (e.g. student research groups). entrepreneurial attitudes affect the entrepreneurial intentions of people, which in turn stimulates their behaviour towards being entrepreneurial (pittaway & cope, 2007; wach & wojciechowski, 2016). it should be added that lackeus (2015) claims that entrepreneurial attitudes are not only the result of innate personality traits, but also the individual’s relationship with the socio-cultural and economic environment. table 4. entrepreneurial attitude competencies (in %) to what extent do you agree with the following statements? disagree agree 1 2 3 4 5 i want to be an entrepreneur 14 10 31 24 21 i can master difficulties 2 7 31 29 31 i have a lot of confidence in myself 5 10 19 19 48 i always find a solution to a problem 5 5 29 26 36 i take action proactively and apply new knowledge practically 2 17 10 45 26 i make decisions in uncertain situations when outcomes are difficult to predict 10 19 26 21 24 i learn from failure 2 7 12 24 55 i welcome every new challenge 2 2 31 12 42 source: own study. shaping an entrepreneurial approach, on the one hand, helps young people using entrepreneurship education to develop their business knowledge and key skills and attitudes (including creativity, initiative, perseverance, teamwork, risk understanding and sense of responsibility) and, on the other, supports the implementation of ideas into life and significantly improves employment opportunities (european commission, 2013, pp. 6-7). the development and improvement of entrepreneurial competencies increase, inter alia, the perception of appropriate opportunities, effective assessment of opportunities, effective risk management, creative problem-solving, the creation and building of value and networking. discussion and conclusion the development of entrepreneurial competencies takes place through entrepreneurship education. entrepreneurship education should be seen not as a way to solve all socioeconomic problems, but rather as a way to change behaviour in order to build a culture of innovation, seeking knowledge and business opportunities to ensure sustainable economic growth and social wellbeing. entrepreneurship education is aimed at shaping relevant entrepreneurial competencies, needed not only to fulfil the role of the entrepreneur but also to improve employment opportunities. on the current, unstable labour market, in particular entrepreneurial, creative, quick and non-standard people with the courage to take up new challenges and constantly improve their skills have a chance to improve em408 | maria urbaniec ployment conditions and increase their opportunities for development. as the theoretical analysis indicated, entrepreneurship education aims to develop comprehensive entrepreneurial features, innovative spirit values, and entrepreneurial skills. it can be treated as a process of change and creation of knowledge, skills, attitudes and entrepreneurial opportunities through education, training, consulting or experience. based on the empirical analysis, it can be concluded that the actions taken by universities for entrepreneurship education have a significant impact on shaping the relevant entrepreneurial competencies supporting sustainable development. research carried out among students of the cracow university of economics confirmed this hypothesis. the acquisition of appropriate entrepreneurial competencies in the field of knowledge, skills and attitudes is of key importance in the pursuit of sustainable development. especially competencies in the field of skills and attitudes should be highly assessed among the surveyed students, while competence in the field of knowledge requires further development and improvement. students indicated that they have basic economic knowledge, but assess their knowledge on creating innovative and creative solutions relatively poorly. to support the effective implementation of sustainable development, entrepreneurship education should be extended by making changes to the education system for entrepreneurship, e.g. through changes in curricula and teaching methods, adapting curricula in higher education to the needs of the economy, focusing on content related to creativity, developing creative skills, and increasing emphasis on entrepreneurial competencies, cross-cutting and interdisciplinary skills, taking into account the specificity of sustainable development (urbaniec, 2016). a positive development trend is also the fact that a growing number of companies see the need to undertake voluntary ethical, environmental or social actions and consider such issues among the elements in the recruitment of graduates. achieving a sustainable future requires those employed in the labour market to have different values, attitudes, skills, habits and behaviours. unfortunately, current educational activities are not enough to achieve sufficient progress in these areas. sustainable development requires a change in consciousness and forms the basis for further decisions and actions by supporting personality development in order to be able to cope with complex situations and make appropriate decisions, take responsibility, and act in accordance with sustainable development requirements. in addition, it should be emphasised that every university graduate should possess entrepreneurial skills that will increase his ability to compete with others for a place of employment on an increasingly global and demanding labour market. students’ competencies are the subject of numerous studies, as well as discussions in academic environments or among employers (in particular hr specialists and consultants responsible for the recruitment and selection of candidates for work). for this reason, it is important that educational programs take into account the expectations of the labour market and current socio-economic and civilisational challenges, which requires a dialogue between academia and business. universities can contribute to the shaping of entrepreneurial competencies that support the implementation of sustainable development principles in various ways, e.g. through targeted education programs, ongoing research, and cooperation with stakeholders. the role of higher education in entrepreneurship extends far beyond the transfer of knowledge, as it also includes partici5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 409 pation in ecosystems, partnerships and alliances of industry sectors. as part of this process, the nature and type of involvement of stakeholders who can support the university’s activities should be taken into account. despite the effort that it has been put into designing the research, this study is not without limitations. a common limitation in this type of study derives from convenience sampling method which relies on data collection from population members who were conveniently available to participate in study. therefore the contribution of the paper to the research field is moderate because of a small sample. due to under-representation of the sample, the research results cannot be generalized to the target population. however, the preliminary results can be utilised for a more advanced analysis in the future. similarly, it may be interesting to carry out a geographical comparison with other countries in order to analyse whether the results of this work can be extrapolated to different economic and university environments. moreover, it is important to conduct further research in order to identify potential opportunities for developing sustainabilityoriented competencies within the framework of entrepreneurship education. references baartman, l.k.j., bastiaens, t.j., kirschner, p.a., & van der vleuten, c.p.m. (2007). evaluating assessment quality in competence-based education: a qualitative comparison of two frameworks. educational research review, 2(2), 114-129. bornstein, m.h., jager, j., & putnick, d.l. (2013). sampling in developmental science: situations, shortcomings, solutions, and standards. developmental review, 33(4), 357–370. doi: https://doi.org/10.1016/j.dr.2013.08.003 crowther, d., & lancaster, g. (2008). research methods: a concise introduction to research in management and business consultancy. 2ed edition, new york: taylor & francis. dawes, j. (2008). do data characteristics change according to the number of scale points used? an experiment using 5-point, 7-point and 10-point scales. international journal of market research, 50(1), 61–77. dean, t., & mcmullen, j. (2007). toward a theory of sustainable entrepreneurship: reducing environmental degradation through entrepreneurial action. journal of business venturing, 22, 50-76. european commission (2010). europe 2020: a strategy for smart, sustainable and inclusive growth. brussels: european commission, com(2010) 2020 final. european commission (2012). proposal for a council recommendation on the validation of non-formal and informal learning. brussels: european commission, com(2012) 485 final, 05.09.2012 european commission (2013). entrepreneurship 2020 action plan: reigniting the entrepreneurial spirit in europe. brussels: european commission, com(2012) 795 final. european communities (2005). proposal for a recommendation of the european parliament and of the council on key competences for lifelong learning. brussels: commission of the european communities, com(2005) 548. european communities (2007). the key competences for lifelong learning – a european reference framework. luxembourg: european communities, 2007. fayolle, a., & gailly, b. (2008). from craft to science: teaching models and learning processes in entrepreneurship education. journal of european industrial training, 32(7), 569-593. 410 | maria urbaniec fichter, k., geier, j., & tiemann, i. (2016). good practice collection – university support for sustainable entrepreneurship. berlin, helsinki, linköping: shift. available from: http://www.shiftproject.eu [accessed: 8 september 2018]. given, l. (2008). convenience sample. the sage encyclopedia of qualitative research methods. sage publications. doi: http://dx.doi.org/10.4135/9781412963909.n68 hull, r.b., kimmel, c., robertson, d.p., & mortimer, m. (2016). international field experiences promote professional development for sustainability leaders. international journal of sustainability in higher education, 17(1), 86-104. jamali, d.a. (2016). opportunities and challenges for csr mainstreaming in business schools. international journal of technology and educational marketing, 6(2), 1-29. kapitulčinová, d., dlouhá, j., ryan, a., dlouhý, j., barton, a., mader, m., tilbury, d., mula, i., benayas, j., alba, d., mader, c., michelsen, g., & vintar m. (eds.) (2015). leading practice publication: professional development of university educators on education for sustainable development in european countries. prague: charles university in prague. kuratko, d.f. (2005). the emergence of entrepreneurship education: development, trends, and challenges. entrepreneurship theory and practice, 29, 577-597. lackeus, m. (2014). an emotion based approach to assessing entrepreneurial education. international journal of management education, 12(3), 374-396. lackéus, m. (2015). entrepreneurship in education: what, why, when, how. entrepreneurship360 background paper. paris: oecd. available from: https://www.oecd.org/cfe/leed/bgp_entrepr eneurship-in-education.pdf [accessed: 8 september 2018]. lans t., hulsink w., baert h., & mulder m. (2008). entrepreneurship education and training in a small business context: insights from the competence-based approach. journal of enterprising culture, 16(4), 363-383. lockley, j., & jarrath, m. (2013). the nature of sustainability as viewed by european students. journal of education for sustainable development, vol. 7(1), 113-124. lourenço, f., jones, o., & jayawarna, d. (2013). promoting sustainable development: the role of entrepreneurship education. international small business journal, 31(8), 841-865. oecd (2011). entrepreneurship at a glance 2011. paris: oecd publishing. pittaway, l., & cope, j. (2007). entrepreneurship education: a systematic review of the evidence. international small business journal, 25, 479-510. prandi, m., martell, j., & lozano, j.m. (2018). learning in a social context. available from: http://www.unprme.org/resource-docs/learninginasocialcontextreport.pdf [accessed: 8 september 2018]. prme (2017). impact: a decade of principles for responsible management education. available from: http://www.unprme.org/resource-docs/prmeimpactreport.pdf [accessed: 8 september 2018]. prme (2018). search participants, principles for responsible management education. available from: http://www.unprme.org/participation/index.php [accessed: 8 september 2018]. redclift, m. (2005). sustainable development (1987–2005) – an oxymoron comes of age. sustainable development, 13(4), 212-227. ramos, t.b., caeiro, s., moreno pires, s., & videira, n. (2018). editorial: how are new sustainable development approaches responding to societal challenges? sustainable development, 26,117–121. doi: doi.org/10.1002/sd.1730 salvioni, d.m., franzoni, s., & cassano, r. (2017). sustainability in the higher education system: an opportunity to improve quality and image. sustainability, 9(314), 1-27. doi:10.3390/su9060914 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 411 sánchez, j. (2013). the impact of an entrepreneurship education program on entrepreneurial competencies and intention. journal of small business management, 51, 447-465. segalas, j., ferrer-balas, d., svanstrom, m., lundqvist, u., & mulder, k.f. (2009). what has to be learnt for sustainability? a comparison of bachelor engineering education competencies at three european universities. sustainability science, 4(1), 17-27. unesco (2012). esd+tvet: promoting skills for sustainable development. paris: unesco. urbaniec (2015). sustainable development indicators in poland: measurement and system evaluation. entrepreneurial business and economics review, 3(1), 119-134. doi: 10.15678/eber.2015.030109 urbaniec, m. (2016). rola uniwersytetu w kształtowaniu kompetencji przedsiębiorczych zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju. horyzonty wychowania, 15(35), 73-92. wach, k., & wojciechowski, l. (2016), entrepreneurial intentions of students in poland in the view of ajzen’s theory of planned behaviour. entrepreneurial business and economics review, 4(1), 83-94. wced (the world commission on environment and development) (1987). our common future. oxford: oxford university press. wef (world economic forum) (2011). unlocking entrepreneurial capabilities to meet the global challenges of the 21st century: final report on the entrepreneurship education workstream. world economic forum global education initiative. cologny/geneva: world economic forum. whiddett, s., & hollyforde, s. (2003). a practical guide to competencies: how to enhance individual and organizational performance. london: cipd. willard, m., wiedmeyer, c., flint, r. w., weedon, j. s., woodward, r., feldman, i., & edwards, m. (2010). the sustainability professional: 2010 competency survey report. international society of sustainability professionals (issp). s u g g e s t e d c i t a t i o n : urbaniec, m. (2018). sustainability-oriented competencies in entrepreneurship education: insights from an empirical study on polish students. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this article was supported within the project “bizmooc – knowledge alliance to enable a european-wide exploitation of the potential of moocs for the world of business” (ref. no 562286-epp-1-2015-1-at-eppka2-ka) co-funded by the erasmus+ programme of the european union. aib18-22-sołek-borowska celina-pp357 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective celina sołek-borowska a, haruthai numprasertchai b a warsaw school of economics, poland, csolek@sgh.waw.pl b kasetsart university, thailand, fbushrp@ku.ac.th abstract the purpose of the paper is firstly to identify the entrepreneurial intentions of students from two countries: poland and thailand. secondly to assess the contribution of these universities in enhancing entrepreneurial intentions amongst students through entrepreneurship education and training programs. the polish students represent warsaw school of economics (sgh) whilst thai students represent kasetsart university (ku). paper questionnaires were used to survey students studying at both universities. participation in the survey was voluntary. the study confirms that entrepreneurial education can positively reinforce student attitudes towards an entrepreneurial career choice within countries like poland and thailand. it is also apparent that students at sgh had more exposure to informal education than those from ku. the research findings are of interest to academia and policy makers. the study suggests that entrepreneurial attitudes amongst polish and thai students can be influenced by exposure to entrepreneurship education. overall, the study indicates a need for entrepreneurship education, at programme and course levels, to nurture entrepreneurship among students in poland and thailand. this research may contribute to the growing body of knowledge that has begun to explore intentions of individuals for self-employment. keywords: entrepreneurial intentions; entrepreneurship education; students attitudes 358 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai jel codes: i21, i23 introduction entrepreneurship is recognised globally as a critical economic development strategy for job and wealth creation. there has been a stream of research that has looked into the importance of higher education in influencing potential entrepreneurs. the demand for including enterprise and entrepreneurship studies in the education system, at all levels, has gained much attention from academia and societies all over the world. this prolonged and heightened interest in entrepreneurship is prompted by several factors. first, for developed economies, entrepreneurial activity [new venture formation] is a means of revitalizing stagnated economies and of coping with unemployment problems by providing new job opportunities. moreover, entrepreneurship is a great force for economic growth, recovery and societal progress in terms of employment, social empowerment and innovation [soomro & shah 2015]. however, it has a more critical role for economies of developing countries since entrepreneurship is seen as an engine of economic progress, job creation and social adjustment. due to the strategic role of entrepreneurship in economic development, entrepreneurship, enterprise development and entrepreneurship education and training (eet) have been embraced by major global development organisations, including the united nations, the world bank, the international labour organisation (ilo) and the world economic forum (bhat and khan, 2014; mundy and verger, 2015). although many universities in the world offer courses on entrepreneurship, little evidence is available about students taking these courses and their intentions to become entrepreneurs [basu & virick 2008]. roxas et al. [2008] claim that knowledge gained from formal entrepreneurship education programmes will boost individual entrepreneurial intentions. it is argued that a country’s development and economic growth can be achieved by promotion of enterprise education among students at rate that requires knowledge of entrepreneurship, financial resources and the business environment [milius & sarkiene 2008]. the review by gorman et al. [1997] indicates that by aligning education with entrepreneurship, countries lacking resources and employment opportunities can foster entrepreneurial attributes, and the potential of students, which in turn could bring several economic benefits. the aims of this research are twofold. the purpose of this paper is firstly to identify the entrepreneurial intentions of students from two countries: poland and thailand. countries are represented by students from warsaw school of economics (sgh poland) and kasetsart university (ku thailand). secondly we want to assess the contribution of these universities in enhancing entrepreneurial intentions amongst students through entrepreneurship education and training programs. the remainder of this study is structured as follows. section 2 reviews the literature on the state of entrepreneurship in poland and thailand, followed by the development of research questions, research design and methodology in section 3. the empirical results and discussion of the findings are presented in section 4. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 359 theoretical background entrepreneurship in poland and thailand research literature reveals entrepreneurship as a socioeconomic force, a state of mind in the business economy which can generate employment opportunities, particularly new businesses, via intuitive ability, instincts, unique values, attitudes and skills [acs & megyesi 2009; azhar et al. 2010; johansen et al. 2012]. the impact of entrepreneurship is always seen as positive in the economy. with the increasing expansion of the european union it is essential that member states network and share their expertise and talent. in 2004, poland and nine postcommunist states became an integral element of the european union [nikodemskawolowik, 2006]. countries such as poland offer several advantages for business including a competitively priced and educated workforce, proximity to the centre of the eu and a huge indigenous market [bim 2006; por & white 1991]. since the collapse of communism in eastern european countries, expectations were raised within the population of improved standards of living [foley et al. 1996; reichal & rudnicka 2009]. poland has historically faced high unemployment [18.2% in 2005, the highest in the eu], corruption, excessive bureaucracy and migration of skilled workers to other eu member states, issues which remain ongoing concerns [smallbone & welter 2001]. the ongoing decline of the public sector controlled coal mining industry has caused further problems in the upper silesia region which has been criticised for its lack of entrepreneurial activity, although benefiting from eu assistance [blazyca et al. 2002]. there have, however, been some major improvements [kostera 1995]. for example, poland has benefited from significant foreign investment from major manufacturing companies including fiat, hewlett packard, toyota, cadbury, dell and sharp [foley et al. 1996; packham et al. 2010] aiming to capitalise on the lower operating costs. moreover, waters [1999] notes that there has been significant growth within the retail service sector driven by the introduction of multinational companies such as tesco, unilever, jeronimo martin dystrybucja, to name just a few. currently the unemployment rate is 7.7%. according to the central statistical office, one-third of currently operating polish companies are run by people who are under 30 years of age. despite all the difficulties and concerns, more and more people decide to start their career in their own company. according to research conducted by the foundation for initium, as many as 78% of students would like to start their own company, and 4% already are the owners of them [chmielniak 2013]. during the last 30 years, thailand’s economy has changed dramatically: from exporting primarily raw commodities such as rice and rubber to becoming one of the world’s largest exporters of hard disk drives, integrated circuit packages, cars, and auto parts. electrical, electronic and automotive products now comprise about 40% of thailand’s exports. thailand is perceived to have been slow in developing entrepreneurship because of a culture that was based largely on agriculture (swierczek and jatusripatak, 1994). also, thailand has had a pattern of chinese immigration in its history. the cultural disposition of the indigenous thai is a tendency to be satisfied with his or her immediate needs, content with his or her fate, uninterested in money or economic advancement, conservative and accepting of dependency (rajadhon, 1968, p 34). however, another side to 360 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai this disposition is that the thai people are very receptive to new things. thai people, though conservative, adopt new things without selection and adaptation (rajadhon, 1968, p 35; swierczek, 1992). entrepreneurship in thailand has developed quite favourably over the past two decades (maitree, 1999). compared with vietnam, the kingdom of thailand is home to a large and growing number of very successful entrepreneurial firms, which are undoubtedly a factor in the continuing growth of the economy (box, beisel and watts, 1995). entrepreneurship has long been the main vehicle of thai economic growth. however, entrepreneurship in thailand is hampered due to ineffective enterprise education and a lack of qualified management. the economic crisis in mid 1997 had serious, negative impacts on the thai economy. thus, the government and other related agencies initiated several projects and activities to help strengthen and promote entrepreneurship in the country (internationalentrepreneurship.com, 2010). enthusiasm for entrepreneurship is well represented in thailand, being now home to a booming ecosystem supporting and revolving around start-ups and entrepreneurs in the tech sector as well as in several other industries (https://www.gemconsortium.org/countryprofile/114, access 10.07.2018) entrepreneurship education entrepreneurship education is a form of education in which the recipients of the education are equipped with entrepreneurial competencies with the aim of making the recipients more conscious of the context of their environment and better predisposed towards seizing opportunities in the pursuit of social and economic activities [elmuti et al., 2012; malach and malach, 2014]. entrepreneurial education is perceived as one of the most important challenges of modern educational systems and socio-economic development [wach 2016]. although entrepreneurial education is currently a hot topic in the literature on entrepreneurship worldwide, it is only an emerging subject in poland, although it is increasingly undertaken by researchers in various fields [wach 2016]. entrepreneurship education is a structured, formal conveyance of entrepreneurial competencies (alberti et al., 2004; young, 1997) and involves the process of providing individuals with the ability to recognise commercial opportunities and the insight, selfesteem, knowledge and skills to act on them (jones and english, 2004). according to reynolds et al. [1999] appropriate education and training programs in entrepreneurship are expected to increase the number of people becoming entrepreneurs because the better educated the population the higher the level of entrepreneurial activity. there has been a notable expansion in the number of entrepreneurship programmes globally in recent times [katz 2003], although participation does not always lead to nascent entrepreneurship [kuratko 2005; matlay & carey 2007]. this has often been driven by the belief that education is best placed to equip students with the necessary knowledge and skills required to prosper in working environments [adcroft et al. 2005]. in terms of the entrepreneurial experience however, there is ongoing debate regarding the essential attitudes towards education components of an effective entrepreneurship education programme [pittaway & cope 2006]. indeed, anderson and jack [2008] argue that entrepreneurship education is a difficult area to lecture on due to its variability, complexity and contingency. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 361 gibb (2002) argues that entrepreneurship education needs to move away from an emphasis on functional subject matter to the development of behaviors, skills and attributes better adapted to the entrepreneurial “way of life.” “this necessitates abandonment of the notion that all teaching has to be “instructional” and controlled and that all learning takes place in the classroom”(p.139).“this means recognition of the fact that most of the learning that will take place is through relationships with the relevant stakeholder environment”(p.144). representatives of different jobs like doctors, farmers and painters decide to study business to help move forward through difficult and challenging economic times. entrepreneurship education is needed in any kind of profession, as no one knows at which stage of life they will become an entrepreneur. the aim of teaching entrepreneurship (education for entrepreneurship) is to promote creativity, innovation and -employment [garavan & o'cinneide 1994; wach 2013], and includes: − developing personal qualities and skills that underlie entrepreneurial spirit and entrepreneurial behaviour, creativity, sense of initiative, risk taking, independence, selfconfidence, leadership, team spirit), − raising awareness of students about self-employment and entrepreneurship as well as career opportunities, − working on specific business or business projects, providing specific business skills and knowledge about how to set up and run your own business. social skills and competencies have become a fashionable field within managerial education, not only at business schools and universities but also in training companies’ programs. today, more people recognise the importance of “soft” skills in different areas of business life. communication skills, cooperation, commitment and loyalty are factors difficult to identify or create in the organizations but they have a strong impact on how it functions [brzozowska et al. 2014]. research methodology the research was undertaken at warsaw school of economics in summer semester of may 2016 and kasetsart university (bangok) in thailand in the summer semester of may 2017. the students at both universities were asked to complete a paper questionnaire about entrepreneurship. students were assured of anonymity in the reported results and could withdraw their participation at any time. as a pilot, an online version of the questionnaire was sent first to five students and five other teachers to check whether the questions are properly understood and to check validity. warsaw school of economics warsaw school of economics is considered to be one of the best business-oriented universities in poland. it is known for its connections with businesses, and associations to international organizations. there is a very strong link with businesses that is visible through courses run by academic teachers and managers from companies. moreover student organisations are very active in organising events like the marathon of consulting firms or exhibition days. students aim to create a platform of communication between the best 362 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai students and market leaders, and they highlight that international corporations are the best places to start their business career 1 . in such situations the issue of starting their own business seems to be put under a question mark. “what career path should i follow…?” seems to be an interesting question for both sgh and rzeszow university students. the presence at sgh of global companies like mckinsey, procter and gamble, l’oréal polska, deloitte or ernst and young is a confirmation of the high level of teaching and high calibre of students. companies have the opportunity to engage with potential employees and students can acquaint themselves with the business world. the relationship is beneficial to both parties. kasetsart university bangkok (thailand) kasetsart university is a public research university in thailand. it is ranked in the 651-700 tranche in the qs world university rankings 2015/16. kasetsart is ranked 29th in agriculture and forestry worldwide in the qs world university rankings 2017 (https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2015#s orting=rank+region=+country=+faculty=+stars, access, 15.05.2018). it was the first agricultural university and the thailand's third oldest university and the oldest agricultural university in thailand. it was established on 2 february 1943, to promote subjects related to agricultural science. since then, kasetsart university has expanded its subject areas to cover economics, business administration, veterinary medicine, engineering, science, social sciences, humanities, education, and architecture. sample the study involved 606 students. the research was conducted at two universities: in bangkok at kasetsart university ku where students constituted 49,5% of the respondents and in warsaw (warsaw school of economics -sgh) where students constituted 50,5%. the proportion of female students and male students was around 50% in polish sample in the thai group of students 78% were female and 22% were male. the mostrepresented discipline is finance in the polish sample (49%) and quantitative methods (20%). other disciplines include economics, e-business, econometrics, computer science and data analysis. the sample of the thai group is more diversified. the mostrepresented discipline is economics represented by 28% of students, management 14% and 9% by agriculture sciences. the two groups are presented in figure 1. the research questions are as follows: 1. what are the attitudes of students (of both universities) towards entrepreneurship? (i.e. are they interested in setting up their own businesses after graduation?) 2. does the university education of students influence their attitude towards entrepreneurship? 3. what kind of activities are students undertaking to enhance their entrepreneurial attitudes? the null and alternative hypotheses are as follows: h0: entrepreneurial attitudes of students in poland and thailand are quite similar. h1: entrepreneurial attitudes of students in poland and thailand are different. 1 exhibition leaflet, exhibition of fmcg, prepared by the students’ association at sgh 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 363 figure 1. students’ specialization in both groups source: personal questionnaire, n=606. it is recognized that, whilst there is a body of literature on entrepreneurial intentions and attitudes, there is a lack of research in different countries and the current paper adds to this body of literature and makes a significant contribution to the research on factors influencing entrepreneurial attitudes among students. moreover, the investigated role of the universities in shaping entrepreneurship education offers a new perspective. research findings students’ attitudes to set up a business while there has been significant research on the causes of entrepreneurial intent but only a few have focused on students. those that exist tend to focus on us and uk cases – despite the heterogeneity of sampling methods and target population, the existing studies report that, on average, one quarter of students surveyed claimed that after their graduation they would like to become entrepreneurs. franke and lu¨thje (2004), analyzing business undergraduates from austria, germany, and the us, found that entrepreneurial intents of usa was the double of germany’s (50 percent against 25 percent) and substantially above that of the austrian’s (36 percent). while new venture opportunities exist within nearly all academic disciplines, the majority of entrepreneurship initiatives at universities are found to be offered by business schools (ede et al., 1998). in order to select the entrepreneurially inclined students, the question “what are you planning to do after graduation?” was asked. the results are presented in figure 2 for both countries. 49% 9% 12% 14% 3% 0% 20% 0% 16% 13% 0% 28% 0% 8% 0% 9% 0% 6% 0% 8% 0% 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% warszawa tajlandia finance management international relations quantitative methods others economics agriculture sciences humanistic sciences sociology accounting marketing 364 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai figure 2. student employment plans after graduation source: own development, n=606 at warsaw school of economics 13% of students would like to set up their companies immediately after graduation. on the other hand in thailand, less students are willing to set up their business that is 11%. the entrepreneurial intentions of students are then different after gaining few years of experience. in warsaw 38% of students think of setting up their own business whilst in thailand 44%. for polish students private sector seems to be a good option, 41% of students would like to work there whilst only 28% thai students. the differences are significant when it comes to the possibility of working in a public sector. for polish students it is not a good option as only 4% of students would like to work there whilst for thai students it seems to be a good perspective as 12% of them would like to work there. for developing economies, working for the public sector is a symbol of stability and security. perhaps the business and companies clustered round warsaw school of economics encourage students to be more entrepreneurial. in this case the h0 hypothesis is confirmed, namely that entrepreneurial attitudes between both groups are similar. this is consistent with the results of global entrepreneurship monitor which investigates the entrepreneurial intentions of inhabitants’ in countries all over the world. the indicator for thailand is 22,6% whilst in poland it is 20,8%. also in thailand the entrepreneur enjoys high status as expressed by 73,6% respondents. in poland on the other hand according to the "rzeczpospolita" daily rankings, the entrepreneur is in a distant position. although a relatively high-value entrepreneur enjoys a high reputation (but it is relatively rare to find a wealthy entrepreneur), small entrepreneurs, who account for 90% of all companies in poland, enjoy the same status as a person without a profession. students’ education in entrepreneurship education is one of the factors that stimulate entrepreneurship, especially in terms of fostering entrepreneurial awareness [wach 2016]. programs that support entrepreneurship through financial grants, training and internships do not appear to deliver the expected results and end their lives at the end of 13% 11% 41% 28% 4% 12% 38% 44% 4% 6% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% warsaw thailand own business private sector public sector after gaining few years of experience others 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 365 the required period. one of the main reasons is the ineffective education process in this context as noted by safin [2014]. students were asked whether one can learn to be an entrepreneur. the differences between two countries are significant and are presented in figure 3. more than half of students from both countries claim that entrepreneurship is partly learned. figure 3. learning to be an entrepreneur source: own development, n=606 kolvereid and moen (1997, p. 155) argue that entrepreneurship education can develop skills for business start-ups and ownership, and that it “represent a positive influence in terms of general attitudes to entrepreneurship”. it is therefore important to understand how entrepreneurship education influences students’ attitudes towards new venture creation and how it can provide a feasible alternative career prospect. as students from both universities indicate that you can learn to be an entrepreneur we wanted to find out if education enhances students entrepreneurial intentions. we asked if students think that the education they are gaining at their home university by participating in different modules enhances their entrepreneurship skills? students could select from 1 – i strongly disagree to 5 – i strongly agree using the likert scale. the results are presented in figure 4. 13% of students from sgh strongly agree that education enhances their entrepreneurial intentions whilst 34% of thai students believe share this opinion. 62% of sgh students partially believe in education and 58% from ku. none of the thai students expressed their belief in lack of education. this is strong evidence that there is an important place for academic teachers to include entrepreneurial studies in education and is in line with the view of wach, jiménez-moreno and wach who state that education, and in particular teaching entrepreneurship, shapes the entrepreneurial attitude and entrepreneurship intentions [wach 2013, 2015; jiménez-moreno & wach 2014]. 38% 65% 1% 2% 61% 33% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% warsaw thailand yes no partially 366 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai figure 4. education in entrepreneurship source: own development, n=606 students’ activities forming entrepreneurial attitudes in creating an entrepreneurial attitude it is important to know one’s predispositions and talents and to create opportunities to develop them during didactic or individual work. such attitudes can be developed at school, in the local community or in the home environment. it is of particular importance to create situations in which a young person can become acquainted with themselves, in order to find his future place in changing social and professional structures [zioło 2012]. the question: “how do i enhance my entrepreneurial attitude” is meant to analyse what steps students undertake to develop their entrepreneurial attitude. the question was not obligatory and meant to be answered only by entrepreneurially inclined students, but all students answered this, which confirms that students from both universities regard entrepreneurship in a wider aspect and even though some want to work for someone else they still want to develop their entrepreneurial attitude. students were able to tick as many answers as were relevant to them. none of the student in thailand pointed out to the answer i surf the internet, which is quite surprising and unexpected as for 63% students at sgh they do so. young generation uses the internet, especially social media like youtube, to learn about success stories of start-ups but this is not the case in terms of thai students. the students’ answers are presented in figure 5. thai students in greater extent develop their entrepreneurial skills. in all available possibilities they score higher that sgh students which proves consistency in their answers. they believe that proper education helps you to develop their entrepreneurial skills. the thai students are more focused on traditional way of learning, reading books is the most popular answer as expressed by 58% of them. they are also more inclined to help their family members (30%) and help a friend (27%). this may be explained that thailand is a highly collectivist society 20% on individualism on hofstede dimen13% 34% 62% 58% 7% 6% 14% 2% 4% 0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% warsaw thailand i strongly agree i partially agree i am neutral i partially disagree i strongly disagree 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 367 sion. this is manifested in a close long-term commitment to the member ‘group’ (a family, extended family, or extended relationships). loyalty to the in-group in a collectivist culture is paramount, and over-rides most other societal rules and regulations. the society fosters strong relationships where everyone takes responsibility for fellow members of their group (https://www.hofstede-insights.com/country-comparison /thailand/, date of access 10.07.2018). figure 5. ways of developing entrepreneurial attitude source: own development, n=606 on the other hand, polish students in less extent read books – 33% and help family member or a friend in running a business adequately 17% and 8% appropriately. the differences in answers are significant in polish group in terms of helping a family member or a friend. polish students make a strong distinction between a friend and a family. they are more eager to offer help to a family member than a friend, the difference is 9% in polish group and 3% in thai group. polish society is highly individualistic and scores 60% on individualism on hofstede dimension. discussion the study tested whether differences in students' attitudes towards entrepreneurship exist between two countries: poland with the university located in the capital warsaw and thailand with a university located in bangkog. as the analyzed variables are of qualitative character, a chi-square statistic was utilized to establish the statistical significance of the differences. the test was conducted assuming α = 0.05. the results are presented in table 1. if the calculated probability of the test statistic p is less than the significance level α, then it indicates significant differences in the answers of the students of the warsaw and bangkok groups. the test proved significant differences in both groups in all categories with the exception of category: participating in conferences. 33% 58% 17% 30% 8% 27% 35% 41% 0% 20% 40% 60% 80% warsaw thailand i read books i assist a family member in running a business i assist a friend in running a business i participate in conferences 368 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai table 1. results of chi square test p plans after graduation 0.000009*** you can learn to be an entrepreneur 0.000000*** education and entrepreneurial skills 0.00000*** ways to enhance entrepreneurial attitudes reading books 0.00000*** i help in running a business family 0.00017*** i help in running a business friend 0.00000*** i participated in conferences 0,14519 note: ***, indicate significant differences at the 0.01 levels respectively. source: own development, n=606. overall, the study confirms that entrepreneurial education can positively reinforce student attitudes towards an entrepreneurial career choice within a developing country such as poland and thailand. thai students in greater extent believe in entrepreneurship education which may help them to become more willing to set up their own business. it is apparent that students’ entrepreneurial attitudes developed accordingly, and they demonstrated heightened interest in the opportunity of a future or immediate entrepreneurial career. conclusions entrepreneurs are recognized as important drivers of economic and social progress, and entrepreneurial initiatives for young people are regarded as an important factor in the future growth of a nation. consequently, universities are expected to play a major role in propagating an entrepreneurial attitude among students and graduates and nurturing future entrepreneurs. this explains why a growing number of universities start to offer specialized entrepreneurship courses and programs in their business curriculum. the aim of this study is to investigate students’ attitudes to setting up their own business, focusing on the cases of the warsaw school of economics and kasetsart university in bangkog. the second aim is to assess the role of the university in developing enterprise education in poland and thailand. to sum up, it can be stated that entrepreneurial attitudes amongst polish and thai students is not high, although there is a switch towards setting up a business after gaining a few years of work experience. however, the study observes that university, could be the right place to impart enterprise education. such attitude was greatly exerted by thai students, who believe that university education can help them to boost their entrepreneurial skills as you can learn to be an entrepreneur. the contribution of this study is to add to the understanding of entrepreneurial attitudes amongst two distinct groups of students: thai and polish. the practical implications of this research are three-fold: − the percentage of students wanting to set up their own business just after graduation in two countries is very similar, pointing towards a uniformity of entrepreneurial cul5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 369 ture in poland and thailand that may be a potential factor significantly contributing to setting up a business; − the education system plays a significant role in shaping entrepreneurial attitudes; − informal education plays a significant role in enhancing such attitudes. confinement to two universities in poland and thailand in this study restricts the generalization to other universities. further research, looking specifically at the influence of the culture, place of study on entrepreneurship, including larger samples, other universities in other countries, are recommended to validate and generalize the findings for warsaw school of economics and the kasetsart university. this study provides compelling evidence that students want to start their entrepreneurial activity after gaining a few years of work experience. it would be inappropriate to generalize these results to actual entrepreneurial behaviours until such a relationship is confirmed by other empirical research. our results are based solely on the self-evaluation of students, regarding their capability and awareness about starting a new business venture. this could have a strong impact on their perceptions and intentions. further research could investigate whether the students have over-estimated or under-estimated their proficiency, and the extent to which the self-evaluations reflect their actual skills and the consequent impact on entrepreneurial ability. references acs z. j., megyesi m. i. (2009): creativity and industrial cities: a case study of baltimore, “entrepreneurship and regional development: an international journal”, vol. 21 no. 4, pp. 421-439. adcroft a., dhaliwal s., willis r. (2005): insatiable demand or academic supply: the intellectual context of entrepreneurship education. “european business review”, vol. 17 no. 6, pp. 518-31. anderson, a. and jack, s. (2008): role typologies for enterprising education: the professional artisan?. “journal of small business and enterprise development”, vol. 15 no. 2, pp. 259-73, http://dx.doi.org/10.1108/14626000810871664. alberti, f., sciascia, s. and poli, a. (2004), “entrepreneurship education: notes on an ongoing debate”, proceedings of the 14th annual international conference, university of napoli federico ii, napoli, 4-7 july, vol. 4 no. 7. azhar a., javaid a., rehman m., hyder, a. (2010): entrepreneurial intentions among business students in pakistan. “journal of business systems, governance and ethics”, vol. 5 no. 2, pp. 13-21. baldassarri s., saavala t. (2006): entrepreneurship – educating the next generation of entrepreneurs. “enterprise europe”, vol. 22, july, pp. 16-20. basu a. and virick m. (2008): assessing entrepreneurial intentions amongst students: a comparative study, www.researchgate.net/publication/255583956_assessing_entrepreneur ial_intentions_amongst_students_a_comparative_study (access: 21 january 2016). bhat, s.a. and khan, r.a. (2014), “entrepreneurship awareness programmes (eaps) impact on the promotionofyouthentrepreneurship”,radixinternationaljournalofresearchinsocialsciences, vol. 3 no. 1, pp. 1-12. blazyca g., heffner k., helinska-hughes, e. (2002): poland – can regional policy meet the challenge of regional problems? “european urban and regional studies”, vol. 9 no. 3, pp. 263-76. chmielniak w. (2013): raport społeczny: przedsiębiorczość studentów i absolwentów (social report: 370 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai entrepreneurship of students and graduates), www.youngpro.pl/artykuly/sposob-nakariere/raport-spoleczny-przedsiebiorczosc-studentow-i-absolwentow, (access: 10.07.201) ede, f.o., panigrahi, b. and calcich, s.e. (1998), african american students’ attitudes toward entrepreneurship, journal of education for business, vol. 73 no. 5, pp. 291-296. elmuti, d., khoury, g. and omran, o. (2012), “does entrepreneurship education have a role in developing entrepreneurial skills and ventures’ effectiveness?”, journal of entrepreneurship education, vol. 15, pp. 83-97. foley p., hutchinson j., kondej a., mueller j. (1996): economic development in poland: a local perspective. “european business review”, vol. 96 no. 2, pp. 23-31, http://dx.doi.org/10.1108/09555349610111839. franke, n. and lu¨thje, c. (2004): entrepreneurial intentions of business students: a benchmarking study, international journal of innovation and technology management, vol. 1 no. 3, pp. 269-288. gibb a.(2002),“creatingconduciveenvironmentsforlearningandentrepreneurship:livingwith, dealing with, creating and enjoying uncertainty and complexity”, industry and higher education, vol. 16 no. 3, pp. 135-148. gorman g., hanlon d., king w. (1997): some research perspectives on entrepreneurship education, enterprise education and education for small business management: a ten-year literature review. “international small business journal”, vol. 15 no. 3, pp. 56-77, http://dx.doi.org/10.1177/0266242697153004. https://www.hofstede-insights.com/country-comparison/thailand/, date of access 10.07.2018. jack s.l., anderson a.r. (1999): entrepreneurship education within the enterprise culture. “international journal of entrepreneurial behaviour & research”, vol. 5 no. 3, pp. 110-25, http://dx.doi.org/10.1108/13552559910284074. jiménez-moreno j. j., wach k. (2014): the entrepreneurial profile of students. participating in the academic entrepreneurship course: pilot study results. “horyzonty wychowania”, vol. 13 no. 26, pp. 121-143. johansen v., schanke, t., clausen, t.h. (2012): “entrepreneurship education and pupils: attitudes towards entrepreneurs”, available at: www.intechopen.com (access: 11 august 2013). jones, c. and english, j. (2004), “a contemporary approach to entrepreneurship education”, education +training, vol. 46 nos 8/9, pp. 416-423. katz j. (2003): chronology and intellectual trajectory of american entrepreneurship education 1876-1999. “journal of business venturing”, vol. 18 no. 2, pp. 283-300. kolvereid, l. and moen, ø. (1997), “entrepreneurship among business graduates: does a major in entrepreneurship make a difference?”, journal of european industrial training, vol. 2, no. 4, pp. 154-60. kierulff h.e. (2005): entrepreneurship in poland: findings from the field. “human factors and ergonomics in manufacturing”, vol. 15 no. 1, pp. 93-8. kostera m. (1995): differing managerial responses to change in poland. “organization studies”, vol. 16 no. 4, pp. 673-97. kuratko d.f. (2005): the emergence of entrepreneurship education: development, trends and challenges. “entrepreneurship theory and practice”, vol. 29 no. 5, pp. 577-97, http://dx.doi.org/10.1111/j.1540-6520.2005.00099. malach, r.l. and malach, s.e. (2014), “start your own business assignment in the context of experiential entrepreneurship education”, journal of higher education outreach and engagement, vol. 18 no. 1, pp. 169-186. matlay h., carey c. (2007): entrepreneurship education in the uk: a longitudinal perspective. “journal of small business enterprise and development”, vol. 14 no. 2, pp. 252-63, 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 371 http://dx.doi.org/10.1108/14626000710746682. milius p., sarkiene j. (2008): entrepreneurship training for innovative start-ups: the ktc case, in van der sijde, p., annemarie ridder, a., blaauw, g. and diensberg, c. [eds], teaching entrepreneurship, isbn 978-3-7908-2038-6, physica-verlag hd, heidelberg, pp. 23-33, http://dx.doi.org/10.1007/978-3-7908-2038-6_4. mueller s.l. and thomas a.s. (2000): culture and entrepreneurial potential: a nine country study of locus of control and innovativeness. “journal of business venturing”, vol. 16, pp. 51-75, http://dx.doi.org/10.1016/s0883-9026(99)00039-7 mundy, k. and verger, a. (2015), “the world bank and the global governance of education in a changing world order”, international journal of educational development, vol. 40, pp. 9-18. nikodemska-wołowik a.m. (2006): family enterprises – a chance to create a strong polish identity. “the marketing review”, vol. 6 no. 4, pp. 301-15. pittaway l., cope j. (2006): entrepreneurship education: a systematic review of the evidence. working paper series no. 2, national council for graduate entrepreneurship, birmingham, pp. 1-33, http://dx.doi.org/10.1177/0266242607080656. por j.t., white j. (1991): an entrepreneur’s guide to eastern europe. european business review, vol. 94 no. 3, pp. 33-43. reichal j., rudnicka a. (2009): collaboration of ngos and business in poland. “social enterprise journal”, vol. 5 no. 2, pp. 126-40, http://dx.doi.org/ 10.1108/17508610910981716. reynolds p.d., hay m., camp s.m. (1999): global entrepreneurship monitor: 1999 executive report, kauffman centre for entrepreneurial leadership at the ewing marion kauffman foundation, kansas city, mo. roxas b. g., cayoca-panizales, r., de jesus, r. (2008): entrepreneurial knowledge and its effects on entrepreneurial intentions: development of a conceptual framework. “asia-pacific social science review”, vol. 8 no. 20, pp. 61-77, http://dx.doi.org/10.3860/apssr.v8i2.784. safin k. (2014): przedsiębiorcze zachowania studentów – stan i konsekwencje dla dydaktyki (entrepreneurship of students – the current state and the consequences for didactics), “horyzonty wychowania”, vol. 13, no. 26, pp. 327-340. smallbone, d., welter f. (2001): the role of government in sme development in transition economies, “international small business journal”, vol. 19 no. 4, pp. 63-77, http://dx.doi.org/10.1177/0266242601194004. socha m., weisberg j. (2002): labour market transition in poland – changes in the public and private sectors. “international journal of manpower”, vol. 23 no. 6, pp. 553-77. soomro b. a., shah n. (2015): developing attitudes and intentions among potential entrepreneurs. “journal of enterprise information management”, vol. 28 issue: 2, pp. 304-322, http://dx.doi.org/10.1108/jeim-07-2014-0070. wach k. (2016): edukacja przedsiębiorcza: analiza bibliometryczna polskiego piśmiennictwa (entrepreneurship: bibliometric analysis of polish literature). “horyzonty wychowania”, vol. 15, no. 34, pp. 11-26, http://doi: 10.17399/ hw.2016.153401. wach k. (2013): edukacja na rzecz przedsiębiorczości wobec współczesnych wyzwań wach k. (2015): środowisko biznesu rodzinnego jako stymulanta intencji przedsiębiorczych młodzie ży akademickiej (the family business environment as a stimulant for the entrepreneurial intentions of the academic youth). “przedsiębiorczość i zarządzanie”, xvi (7[iii]), pp. 25-40. waters c. (1999): changing the role of the retail sector in poland during a period of economic transition. “international journal of retail & distribution management, vol. 27 no. 8, pp. 319-27. węcławska d., zadura-lichota p. (2010): wpływ edukacji na postawy przedsiębiorcze i przygoto372 | celina sołek-borowska, haruthai numprasertchai wanie młodych polaków do prowadzenia działalności gospodarczej (the impact of education on entrepreneurial attitudes and preparation of young poles to do business). in: a. wilmańska [ed.] raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w polsce w latach 2008-2009 (report on the state of small and medium enterprises in poland in 2008-2009). zioło z. (2012): miejsce przedsiębiorczości w edukacji (place of the entrepreneurship in education). “przedsiębiorczość edukacja”, vol. 8, pp. 10-23. s u g g e s t e d c i t a t i o n : sołek-borowska, c., & numprasertchai, h. (2018). exploring entrepreneurial intentions of students: international perspective. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aibcee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 97883-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). ier-08-04-01-pp007--2131-wach,glodowska 2022, vol. 8, no. 4 10.15678/ier.2022.0804.01 entrepreneurship research in economics and management: understanding the term and research trends krzysztof wach, agnieszka głodowska a b s t r a c t objective: the article aims to discuss the most important aspects and areas of entrepreneurship in the newest research and to identify research trends present in the literature. research design & methods: the article is a literature review of narrative type. the research method we employed is content analysis and synthesis by causal assessment. we used the newest publications, primarily articles from renowned journals indexed in the web of science and scopus databases. findings: entrepreneurship is a multi-thread, interdisciplinary, and multidisciplinary area of research. we may analyse entrepreneurship as a function of: personality, managerial activities, the individual entrepreneur, the market, the sme sector in the economy, self-employment, economic production factor. many types and categories of entrepreneurship described in the literature have developed over the years, which resulted in a broad diversity of subjects in the field. the evolution of entrepreneurship studies highlights the changing conditions for entrepreneurship and provides new perspectives. implications & recommendations: this article responds to the fragmentation and dispersion of research efforts, summarizing achievements in the field of entrepreneurship studies at the intersection of two disciplines: economics and management. we discuss the most important questions of entrepreneurship synthetically and exhaustively, which allows us to delineate up-to-date and more understandable themes for both researchers and practitioners. contribution & value added: the article’s added value consists in the updated and synthetic presentation of entrepreneurship’s most important aspects and areas. the overview presents the current state of the art on entrepreneurship, its functions, classifications, and research directions. article type: literature review keywords: entrepreneurship; entrepreneur; production factors; small and medium-sized enterprises; self-employment jel codes: l22, l25, l26, h32 received: 15 june 2022 revised: 1 september 2022 accepted: 30 september 2022 suggested citation: wach, k., & głodowska, a . (2022 ). entrepreneur shi p resear ch in econo mic s and managem ent: understanding the term and the research trends. international entrepreneurship review, 8(4), 7-24. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0804.01 introduction as a sub-discipline or academic specialization, entrepreneurship remains a relatively new field of exploration (głodowska & wach, 2022; wach, 2022). however, as landström (2010) indicates, the field has a rich tradition in the history of economic thought. entrepreneurship is genetically and immanently inscribed in human activity and has existed virtually since the very emergence of humankind (heilbroner, 1993). entrepreneurship is a multi-thread, interdisciplinary, and multidisciplinary area of research. broadly speaking, we may assume that the literature scrutinizes entrepreneurship in at least two main categories (davidsson, 2008), namely entrepreneurship as a social phenomenon and as a research discipline. undoubtedly, entrepreneurship remains an ambiguous term in both casual and academic language. as a research field, entrepreneurship is characterized by its multidisciplinarity international entrepreneurship review ri e 8 | krzysztof wach, agnieszka głodowska (studies conducted separately across multiple scientific disciplines) and interdisciplinarity (studies conducted at an intersection of at least two different scientific disciplines). let us note that most studies on entrepreneurship stem from economics and management. researchers try to explain different aspects of entrepreneurship by employing a heterogeneous spectrum of perspectives and research methods. over the years, different types and dimensions of entrepreneurship have crystallized and found their way into scientific research (gonzález-tejero et al., 2022). the most recent theoretical studies include articles on the following types of entrepreneurship: sustainable (yakubu et al., 2022; holzmann & gregori, 2023), digital (fernandes et al., 2022; sabatini et al., 2022), social (manjon, et al., 2022), female (ojong et al., 2021), migrant (sinkovics, 2021), and international (głodowska, 2022). however, the literature has recently largely omitted an integrating view of the basic entrepreneurial concepts that would present current research nomenclature and trends. this article fills this gap in response to the fragmentation and dispersion of research efforts by summarizing the achievements of entrepreneurship research at the intersection of two disciplines: economics and management. thus, this article discusses the most important aspects and areas of entrepreneurship in the newest research, identifying the newest trends by providing two key contributions. firstly, we demonstrate the current state of the art, hence systematizing the rich body of work in the field and making it more accessible to researchers and practitioners. to that end, we organize concepts and functions of entrepreneurship along with reflecting on its different classifications. secondly, we discuss and consolidate the research threads that have emerged over the years in the field of entrepreneurship, suggesting possible future research avenues. the research method this study employed was content analysis and synthesis by causal assessment. for this purpose, we used publications from renowned journals indexed in the web of science and scopus databases. the article is divided into sections. after the introduction, we overview the newest literature in the field of entrepreneurship, its understanding, and its functions. next, we present and discuss the study results. finally, we conclude. research methodology the article is based on a narrative literature review. comprehensive understanding and insights into the content of previous research is an essential step in all research disciplines and academic projects. referencing to the relevant literature is a crucial contribution to research development. researchers usually begin their investigation with a description of prior research studies to map and evaluate the research area and to justify the aim of the study and formulate research hypotheses. in our approach, we implement a narrative review, which aims to summarize and synthesize what has been written on a selected topic, but we do not seek generalization or cumulative knowledge from what is reviewed (wach, 2020). our review focuses on essential aspects and areas of entrepreneurship, especially from the perspectives of both economics and management. the research methods applied in the study came down to the content analysis and synthesis by a casual assessment. our narration uses thematic analysis related to entrepreneurship, its functions, and various classifications. the chronological thread was also taken into account in the context of the conceptualization of the entrepreneur and entrepreneurship terms and the systematization of previous research in this area. finally, over 70 publications were selected for our study. on their basis, a conceptual analysis of entrepreneurship was made in a retrospective perspective. then, the functions of entrepreneurship were identified and characterized. research on entrepreneurship over the years has been systematized (according to different research schools) in chronological terms, and contemporary dimensions and types of entrepreneurship have been discussed. literature review and hypotheses development a great number and variety of entrepreneurship definitions preclude its consensual explanation. shane and venkataraman (2007) claim that the biggest obstacle in creating a theoretical framework for the entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 9 study of entrepreneurship is its definition. the first to officially introduce entrepreneurship to scientific literature was cantilon in 1755, who positioned entrepreneurship in the field of economics and defined the role of the entrepreneur in economic growth. cantilon described the discrepancy between supply and demand as a chance to buy low and sell high, branding those capable of identifying such chance ‘entrepreneurs’ (carlsson et al., 2013). thus, cantilon created a framework for the later development of classical equilibrium models by promoting economic prosperity and coping in uncertain conditions (murphy et al., 2006). to diachronically order attempts at the conceptual definition of entrepreneurship should be associated with the following names: cantillon (1755), knight (1921), schumpeter (1934), penrose (1959), kirzner (1973), drucker (1985), shane and venkataraman, (2000), and reynolds (2005). the results of the diachronic conceptual analysis are available in table 1. table 1. diachronic overview of entrepreneurship definitions authors definition cantillon (1755) entrepreneurship entails bearing the risk of buying at a certain price and selling at uncertain prices. say (1803) an entrepreneur is a person who shifts resources from an area of low productivity to high productivity. entrepreneurship is about changing resources from a lower productive to a higher productive use. knight (1921) entrepreneurship means generating profit for bearing the uncertainty and risk of market dynamics. schumpeter ([1911] 1934) entrepreneurship is any kind of innovative function that could have a bearing on the welfare of an entrepreneur. … entrepreneurship is based on purposeful and systematic innovation. it includes not only the independent businessman but also company directors and managers who actually carry out innovative functions. cole (1959) entrepreneurship is the purposeful activity of an individual or a group of associated individuals, undertaken to initiate, maintain or aggrandize profit by the production or distribution of economic goods and services. penrose (1959) entrepreneurial activity involves identifying opportunities within the economic system. kirzner (1973) the entrepreneur implements planned goals, recognizes and acts upon profit opportunities, and allocates supply to satisfy demand. drucker (1985) entrepreneurship is the act of innovation involving endowing existing resources with new wealth-producing capacity. timmons (1989, p. 48) entrepreneurship is a human, creative act that builds something of value from practically nothing. it is the pursuit of opportunity regardless of the resources, or lack of resources, at hand. it requires a vision and the passion and commitment to lead others in the pursuit of that vision. it also requires a willingness to take calculated risks. baumol (1990, p. 897) [entrepreneurs are] persons who are ingenious and creative in finding ways to augment their own wealth, power, and prestige. hisrich & peters (1998) entrepreneurship is the process of creating something new with value by devoting the necessary time and effort, assuming the accompanying financial, psychic and social risks and receiving the resulting rewards of monetary and personal satisfaction and independence. shane & venkataraman (2000) the field of entrepreneurship involves the study of sources of opportunities; the processes of discovery, evaluation, and exploitation of opportunities; and the set of individuals who … exploit them. low (2001) as an academic field, entrepreneurship is a catch-all. reynolds (2005) entrepreneurship is a process of discovering opportunities and creating new businesses, often by creating new organizations. source: own elaboration and extension of ahmad and seymour (2008, p. 7). as a research thread in economic sciences, entrepreneurship naturally first emerged as part of economics. only later was it introduced to and still remains dominated by management studies. stevenson and jarillo (1990, p. 18) distinguish three main questions in entrepreneurship studies: why, how, and what happens? van ness and seifert (2016) associate the first of those questions with human characteristics, the second with the process, and the third with the managerial outcome 10 | krzysztof wach, agnieszka głodowska or corollary of the economy. based on the traditional approach to entrepreneurship rooted in management sciences, these authors perceive entrepreneurship as a trichotomous construct of an entrepreneur’s traits, ‘doing’ entrepreneurship, and the initiative and enterprise as results of attitude and action (figure 1). by providing entrepreneurship with a complex definition, shane and venkataraman (2000, p. 218) combine these three dimensions of entrepreneurship to conclude that – from a scientific perspective – entrepreneurship deals with the study of who, how, and with what effect uses opportunities to manufacture goods and services. entrepreneurship entrepreneuring (entrepreneurship as a process) entrepreneur (entrepreneurship as a trait) enterprise (entrepreneurship as a result) figure 1. entrepreneurship as a trichotomous construct source: adapted from van ness and seifert (2016, p. 90). today, entrepreneurship as a research subject mainly appears in studies prepared from the perspective of management sciences, although its origins lie in economics, so we should apply a holistic approach to entrepreneurship should combine the achievements of these two disciplines. therefore, elaborating on the above trichotomous classification, we may assume that literature in the field of economics provides (figure 2) four basic functions of entrepreneurship – namely functions of personality, managerial process, individual entrepreneur, and the market – along with three derivative functions, understood as functions of the sme sector in the economy, self-employment, and economic production factor (wach, 2022). despite their prominence, the literature has not sufficiently distinguished these functions against the background of the adopted classification criteria; albeit they do occur at the level of entrepreneurship operationalization in economic models. entrepreneurship as the function of personality research on entrepreneurship at the level of individuals focuses on human action characteristics and most often concerns the entrepreneur, but also employee teams (sarwoko & nurfarida, 2021; zbierowski & gony-zbierowska, 2022). this vein of research interprets entrepreneurship as the first of the three key questions: “why do entrepreneurs work?” (stevenson & jarillo, 1990, p. 18), thus the search for the causes of entrepreneurship. among the six schools of entrepreneurship, cunningham and lischeron (1991) distinguish as many as two that focus on personality: the great person school and the psychological characteristics school (table 2). according to the former, an entrepreneur possesses an intuition or a sixth sense, along with other innate special characteristics and instincts. thus, an entrepreneur is identified as an extraordinary, successful person. by contrast, according to the psychological characteristics school, entrepreneurs have unique values, attitudes, and needs that drive them. an entrepreneur is identified as the founder in control of the means of production. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 11 as a function of personality (a trait) e n t r e p r e n e u r s h i p as a function of a managerial process as a function of an individual entrepreneur as a function of the market as an economic production factor as a function of smes (self-employment) in the economny figure 2. understanding entrepreneurship in economics and business studies source: own study based on wach (2015a, p. 26). table 2. schools of entrepreneurship according to cunningham and lischeron school central focus or purpose assumption defining the entrepreneur behaviours and skills “great person” school the entrepreneur has an intuitive ability – a sixth sense – and traits and instincts he/she is born with. without this “inborn” intuition the individual would be like the rest of us mortals who “lack what it takes”. “extraordinary achievers” intuition, vigor, energy, persistence, self-esteem psychological characteristics school entrepreneurs have unique values, attitudes, and needs which drive them. people behave in accordance with their values; behaviour results from attempts to satisfy needs. founders who control over the means of production personal values, risk-taking, need for achievement classical (innovation) school the central characteristics of entrepreneurial behaviour is innovation. the critical aspect of entrepreneurship is the process of doing rather than owning. people who make innovations bearing risk and uncertainty (creative destruction) innovation, creativity, discovery management school entrepreneurs are organizers of an economic venture; they are people who organize, own, manage, and assume the risk. entrepreneurs can be developed or trained in the technical functions of management. people creating value though the recognition of business opportunities, the management of risk-taking. production planning, people organizing, capitalization and budgeting leadership school entrepreneurs are leaders of people; they have the ability to adapt their style to the needs of people. an entrepreneur cannot accomplish his/her goals alone, but depends on others. “social architects” who promote and protect values. motivating, directing, leading intrapreneurship school entrepreneurial skills can be useful in complex organizations; intrapreneurship is the development of independent units to create market and expand services. organizations need to adapt to survive; entrepreneurial activity leads to organizational building and entrepreneurs becoming managers. people who pull together to promote innovation. alertness to opportunities, maximizing decisions source: adaption from cunningham and lischeron (1991, p. 47 & 56). 12 | krzysztof wach, agnieszka głodowska studies on entrepreneurial personalities utilize three main methodological trends rooted in behavioural sciences: (i) personality instrumentalization, (ii) personality ontology, (iii) theoretical pragmatics. behavioural studies on entrepreneurial personalities distinguish eight key approaches called ‘schools of thinking on personality’ (wickham, 2006, pp. 53-59): − psychodynamic approaches identify the entrepreneurial personality with internal psychological processes that determine human behaviour as per the freudian concept of three processes: id – unconscious, superego – conscious and unconscious, ego – conscious; − dispositional approaches follow the trait approach to personality, or trait theory, which are the socalled classical theories of personality in psychology, as individual psychological theories in this approach most often focus on extraversion and introversion because entrepreneurs differ in this respect just like the whole population, so one cannot easily attribute to these theories great importance in explaining the phenomenon of entrepreneurship; scholars developed the qualifying approach in leadership theory based on the dispositional approach in management, among other sources; − biological approaches postulate that entrepreneurial personality is a biological process shaped by genes, and some studies even speak of the gene of entrepreneurship; one of the most famous genetic studies on twins at king’s college london confirmed that entrepreneurs are born thanks to specific genes, as the research (nicolaou, 2011) shows that 37-48% entrepreneurship-related aspects are genetically determined, with other research teams arriving at similar results (van der loos et al., 2013); − evolutionary psychological approaches argue that human cognitive skills were shaped in the palaeolithic and that the sources of the entire human species’ entrepreneurial personality – not just that of the individuals – should be sought in the stone age; − phenomenological approaches assume that every person is different and that their entrepreneurial personality is shaped by unique historical and introvert factors related to their own experience; theories built following this approach assume that one has free will to make own choices and that one is a self-perfecting entity in terms of health, well-being, and psychological maturity; − behavioural approaches posit the entrepreneurial personality as determined only by external environmental factors that can only be explained by observing human behaviour; this approach is heavily criticized in the literature; − social-cognitive learning approaches are based on learning and explain entrepreneurship as a feature of human action, not through the prism of an inherited or shaped personality but through individual social experience and interactions; entrepreneurship is transferred to someone by other actors in social life, while the socio-cognitive learning approach in itself is very diverse in its multiple concepts and theories; empirical research conducted in this trend focuses on whether entrepreneurs as a group differ significantly from other groups in terms of acquiring, storing, and processing knowledge in the decision-making process; − attribution-based approaches assume that an entrepreneurial personality is attributed to an individual by others. entrepreneurship as the function of managerial processes entrepreneurship as a function of managerial processes is an analysis performed from the perspective of the second key question “how do entrepreneurs work?” (stevenson & jarillo, 1990, p. 18), meaning an exploration and explanation of managerial behaviours. this research thread was pioneered by gartner (1988), who proclaimed that from a managerial viewpoint, what bears the most importance is the study of the entrepreneurial process. bygrave and hofer (1991, p. 14) elaborate on this by stating that “the entrepreneurial process involves all the functions, activities, and actions associated with the perceiving of opportunities and the creation of organizations to pursue them.” based on a detailed analysis of the rapidly developing literature on the subject, we should distinguish two main research branches (landström, 2010, pp. 18-19): − entrepreneurship as the process of creating new ventures, − entrepreneurship as the process of discovering and utilizing opportunities. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 13 theories of entrepreneurship pay special attention to schumpeter’s concept of the entrepreneurinnovator, for whom economic reality means creative destruction by the introduction of new combinations through repeated tearing down and realignment of products and services. schumpeter distinguishes five new economic combinations identified with innovation: introducing new production technologies; introducing a new product or a product of new quality; introducing a new organization to the sector; entering new markets; use of new raw material sources. today, these new combinations have an entirely different scope. in the classical sense, they have remained relevant to traditional enterprises, albeit the age of turbulence has enforced the adoption of a different outlook on business processes and the introduction of innovation (kotler & casoline, 2009). the entrepreneurial process founds each entrepreneurial action, which results in growth and development. in the classical view, the process consists of several successive sequences that vary depending on the author. bygrave’s proposition (2004, p. 3) seems to be the most universal one in application. in the entrepreneurial process, bygrave distinguishes four different stages: − idea or conceptualization whose attribute is innovation; − an event initiates operations; − implementation; − growth and development. each stage shows different determinants and witnesses different entrepreneurial behaviours. another very interesting approach grounded in strategic entrepreneurship is introduced by wickham (2006, pp. 224-228), who views the entrepreneurial process dynamically, establishing four contingencies, clearly referring to the contingentism theory in philosophy: entrepreneur, market opportunity, enterprise organization, resources. between these variables happen interactions based not on necessity but subjectivism, which characterizes the entrepreneur. these interactions are essential to the entrepreneurial process, between which appear mechanisms coordinated by the entrepreneur: entrepreneurial configuration, entrepreneurial fit, and entrepreneurial focus. entrepreneurial fit consists in adapting the organization to market requirements, which can sometimes be identified with the previously discussed concept of creating individual value for the customer in the era of “new” innovations (prahalad & krishnan, 2008, p. 11). for the organization to adapt to market opportunities, it must configure – and often reconfigure – its resources accordingly. entrepreneurship as the function of individual entrepreneur economic studies most often analyse the entrepreneur’s role. etymologically, the term stems from the french entreprendre, already in use in the fifteenth century, popularized in theoretical writings much later by french economists such as richard cantillon (1680-1734) or jean-baptiste say (1767-1832), but also françois quesnel (1542-1619), nicolas baudeau (1730-1792), and anne-robert jacques turgot (1727-1781). at that time, english literature on the subject used such terms as “adventurer,” “projector,” “undertaker” (hébert & link, 2010, p. 24). german literature used its own notion, closest to the french equivalent – der unternehmer – initially promoted by von thünen (1785-1850) and von mangoldt (1824-1858). this is term that was used by schumpeter (1883-1950) in 1912, who in the translation of his breakthrough work into english in 1934 used the term “an entrepreneur.” from the viewpoint of economics, entrepreneurship as the function of individual entrepreneur is most often identified with the function of the market. thus, we could try to separate these two functions of entrepreneurship and treat the entrepreneur’s function at the microeconomic level, while the market function at the level of macroanalysis, with elements of mesoand microeconomic theory. at this point, let us mentione von mises (1998), who writes that “[e]conomics, in speaking of entrepreneurs, has in view not men, but a definite function.” the literature most often distinguishes five basic functions of the entrepreneur, referred to as market entrepreneurial functions (hébert & link, 1989; landström, 2010): − risk-taking (cantillon, say, knight), − creating opportunities and introducing innovations (schumpeter), − organizing and coordinating limited economic resources (say), − seeking profitable opportunities (von mises, kirzner), 14 | krzysztof wach, agnieszka głodowska − accumulating and allocating capital (smith, ricardo, marshal). entrepreneurship as the function of the market in traditional economics, market theory in terms of supply-demand analysis as well as the theory of price or the theory of the firm explain the market mechanism based on certain idealistic assumptions (homo economicus), ignoring in their models that which is elusive, including the role of entrepreneurship and entrepreneurs (baumol, 1968, p. 72; kirzner, 1973). an important element of theory is therefore mises’s notion of human action: “built into the propensity for alertness toward fresh goals and the discovery of hitherto unknown resources with which homo agens is endowed” (kirzner, 1973, p. 34). hébert and link (2009, p. 4) emphasize that the level of entrepreneurship in the economy and society depends on three key conditions: − free market and open economy guarantee equal access to entrepreneurial opportunities; − guaranteed private ownership; − stability of institutions reinforcing the above two conditions. as a function of the market, entrepreneurship is analysed from the perspective of the third question “what happens when entrepreneurs work?” (stevenson & jarillo, 1990, p. 18), meaning the search for effects of entrepreneurship. in this case, entrepreneurship is most often reduced to the functions of the sector of micro, small, and medium-sized enterprises, but only for empirical research operationalization. such research attempts to analyse the influence of the sme sector on growth, both in terms of gdp and the growth of employment in the economy. entrepreneurship as the production factor in classic economics, especially in the theory of production and cost, there are three factors of production, namely (i), (ii) labour, and (iii) capital. alfred marshall in 1890 was the first to formally recognize the need to consider entrepreneurship for production. in his seminal work the principles of economics, marshall states that there are four factors of production: (i) land, (ii) labour, (iii) capital, and (iv) organization. for him, the organization is the coordinating factor that connects other factors. entrepreneurship and especially the entrepreneur is a key element here that benefits from a combination of three classic factors. moreover, marshall believed that entrepreneurship was the driving force of an organization. by organizing themselves creatively, entrepreneurs create new goods or improve “the plan of producing an old commodity” (marshall, 1994). drucker (1985) is considered the promotor of the entrepreneurial economy paradigm. he saw the coming changes of the entrepreneurial revolution in his visionary article in the late 1970s, and then in the mid-1980s he developed his concept in the seminal book innovation and entrepreneurship (drucker, 1985). the term was popularized by audretsch and thurik in the early 2000s (2000, 2001, 2004) when a fundamental shift towards an entrepreneurial economy was noticed. the transition from the domination of large enterprises in the economy, and thus the emergence of the economic phenomenon of small and medium-sized enterprises, resulted in changes in the processes of internationalization of enterprises and globalization of the world economy. the loss of the comparative advantage of large developed economies in favour of developing countries – due to their cost advantage in mass production – caused a strategic reorientation based on knowledge, information and innovation, as a result of which the knowledge-based economy paradigm became popular in the literature and in business practice. as noted by audretsch and thurik (2000), an economy whose comparative advantage is new knowledge requires a completely different industrial structure as well as economic values, hence the key role in the reorganization of economies was played by small and medium-sized enterprises and all entrepreneurial activities, and the basis for growth has become – according to audretsch (2009) – an entrepreneurial society. in the knowledge-based entrepreneurial economy, the policy-making reformulate their question from ‘how can governments encourage businesses to exploit market potential?’ to ‘how can governments co-create an environment that supports business success and viability?’ (audretsch & thurik, 2001, pp. 31-32). entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 15 entrepreneurship as the function of smes (self-employment) in the economy undoubtedly, entrepreneurship is difficult to measure, in fact it is impossible to quantify entrepreneurship in its entire scope, especially its creative and innovative aspects of human and business activities. hence, in numerous economic models it is simplified to the function of small and mediumsized enterprises (smes) or to the function of self-employment. the literature assumes specific attributes to the sme sector, proving that entrepreneurship in this sense stimulates economic growth by activating innovative processes and generating new jobs (brich, 1987). a dynamic approach to the environment characterizes the sme sector. these companies can react the fastest to consumers’ changing needs and preferences (okyere, 2017). understanding this entrepreneurial function relates to the classification of firms according to their size (usually regulated by country-specific law). table 3. definition of small and medium-sized enterprises according to eu criteria firm size staff headcount turnover (eur) balance sheet total (eur) self-employment 0 ≤ 2 million ≤ 2 million micro < 10 small < 50 ≤ 10 million ≤ 10 million medium-sized < 250 ≤ 50 million ≤ 43 million source: adapted from european commission (2003). alternative definitions of smes are also adopted depending on the country (wach, 2015b). the criterion of the number of employees or financial thresholds may then differ from the eu ones. considering the size of the company, it is smes that attract the greatest attention of entrepreneurship researchers. entrepreneurship of individuals and its effects can be formalized in the form of self-employment. self-employment can be understood as the economic activity of an individual or professional practice, whereby one of the conditions is required: these people work for profit, run their own business, or conduct activities aimed at setting up their own business (european commission, 2010). results and discussion directions and evolution of research on entrepreneurship as we highlighted above, science scrutinizes entrepreneurship since long (chandra, 2018), albeit few consider it a separate, independent scientific discipline. suffice it to consider the current classification of scientific disciplines in poland, which treats entrepreneurship as a subdiscipline of management, which in turn, is a component of two scientific fields: economics and humanities (gorynia, 2018). nevertheless, we should keep in mind that entrepreneurship was recognized by economic sciences for a long time. the notion of entrepreneurship was introduced and developed by economists. the subject appeared much later in management sciences, most probably in the mid-twentieth century. considering the current expansion of entrepreneurship in economic life, the dynamic development of research resulted in the appearance of numerous publications, journals, and study programs dedicated to the matter, we may posit entrepreneurship meets all the criteria to be considered an independent scientific discipline. thus, we may regard entrepreneurship as a relatively young field that continues to develop its identity. the emergence of entrepreneurship as a science dates back to the 1950s. however, the real intensification of research in the field began only 30 years later (low & macmillan, 1988), which is related to the dynamic growth of related publications and thematic journals. orthodox researchers continue to undermine the independence of entrepreneurship as a scientific discipline. low (2001) believes that entrepreneurship receives a lot of attention but little respect. the main objections to the scientific maturity of entrepreneurship concern the lack of universal theoretical foundations and paradigms. leitch et al. (2010) add that researchers of entrepreneurship focus their methodological considerations on the analytical unit and research design, rather than on the basic 16 | krzysztof wach, agnieszka głodowska ontological and epistemological aspects that determine the choice of research projects and shape the perception of a phenomenon. therefore, the lack of scientific legitimacy of entrepreneurship results from the lack of an explicit, original canon that would be strictly assigned to entrepreneurship and used not by another specialization. we cannot fully agree with this view, considering the interdisciplinarity desired by virtually all modern disciplines. as a counterargument, veciana (2007) states that such an irrefutable core of entrepreneurship may be the issue of entrepreneurial functions and the creation of new companies – small and medium-sized enterprises – and family businesses. of course, this does not exhaust the catalogue of issues considered by entrepreneurship studies – as we demonstrated in the sections above that showed the dimensions, types, and kinds of entrepreneurship – but scholars indicate these elements as the specific elements of entrepreneurship studies, not appropriated by other scientific fields. veciana (2007) distinguishes four successive stages that led to the formation of entrepreneurship as a scientific discipline: 1. stage one (the eighteenth to the nineteenth century): defining the entrepreneur and entrepreneurship; 2. stage two (first half of the twentieth century): perceptions of entrepreneurship through the lens of the history of economic thought; 3. stage three (second half of the twentieth century): the beginning of entrepreneurship studies; 4. stage four (from the 1980s to date): consolidation and flourishing of entrepreneurship studies. an essential part of current entrepreneurship studies is interdisciplinarity (branco et al., 2021). the first studies on entrepreneurship emerged in economics, which considered entrepreneurship in comparison with uncertainty, risk, innovation, and economic growth (khalilov, 2021). among the non-economic approaches to entrepreneurship research, we should mention the psychological and sociological approaches, which focus on behavioural factors and individual traits as predictors of entrepreneurship (hornaday & aboud, 1971). with the development of entrepreneurship as an autonomous discipline, there occurred a behavioural reorientation that emphasized what entrepreneurs do in terms of recognizing, assessing, and exploiting opportunities (shane & venkataraman, 2000). gradually, entrepreneurship studies became more fragmented, which some researchers use as an argument against considering entrepreneurship as a science (gartner, 2001). cherukara and manalel (2011) note that after the initial appearance of entrepreneurship in economics, it was absent from economic models. neoclassical economics, which support the idea of perfect competition and symmetrical information, has never held much respect for entrepreneurship characterized by risk factors and innovations. in table 3 we present a chronology of theoretical definitions of entrepreneurship. table 4. chronology of theoretical definitions of entrepreneurship period school name 1700-1800 french classical school 1750-1850 british classical school 1800-1900 austrian classical school 1850-1900 neoclassical school 1900-1980 neoclassical austrian school 1920-1940 schumpeterian approach 1950-1980 psychological and sociological approaches 1980to date modern approach source: own elaboration based on pittaway and freeman (2011, pp. 3-33). chandra (2018) argues that the contribution of entrepreneurship studies to date is undeniable. it is crucial for entrepreneurs, policymakers, and various global institutions as it helps to understand the rationales, factors, obstacles, and principles that influence value creation, economic growth, resource allocation, and political agendas, with all of this consequently shaping social well-being. we should regard the 1980s a special period of entrepreneurship studies expansion, manifested not only in the increased number of studies but also in the diversification of research approaches, dimensions, and fields. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 17 the circumstances that intensified entrepreneurship studies related to the reorientation of business in many developed economies – which began as early as in the 1970s – when large corporations ceased to be perceived as economic engines, and attention shifted to smaller companies. moreover, state authorities paid greater attention to entrepreneurship, its authorization, support, and promotion, especially in developed economies. furthermore, scholars noticed cultural changes in popular approach towards entrepreneurs and enterprises, while a positive image of the entrepreneur was popularized in the media (pittaway & freeman, 2011). significant changes in the global economy related to increased global competition and technological progress have contributed to increased uncertainty and risk, and greater fragmentation of the market. all this contributed to the weakening of the position of large companies in favour of smaller businesses (carlsson, 1992). thus, we may assume this reorientation became a turning point for the contemporary concept of entrepreneurship, simultaneously initiating the growth in relevant studies. notably, the intensification of entrepreneurship studies in the last three decades has gone far beyond the perspective of small businesses, which is why the literature often emphasizes a dissonance between the issue of small business and entrepreneurship (carland et al., 1984). small business researchers primarily focus on the business experience of companies and small business operations (onwe et al., 2020). entrepreneurship researchers consider the broader context of running a business, not limited to start-ups but including the creation of new ventures, high-growth ventures, and corporate entrepreneurship (kim, 2022). the 1980s witnessed a significant revival in the field of entrepreneurship studies. resulting mainly from exogenous factors, this orientation caused an increase in the number of journals focused on entrepreneurship, thus increasing the number of related publication, policymakers’ decisions, academic courses, and conferences (vesper, 1982). most of all, this period showed a particularly dynamic growth of economic activity (gartner & shane, 1995). scientific studies from the period presented entrepreneurship, new companies, and small enterprises as the key driving forces of economic growth: flexible, reactive, innovative, easily adapting to external changes, and generating jobs (ács, 1984). gartner (1990) identifies several research themes that emerged in that period: the entrepreneur, establishing an organization, innovation, value creation, profit versus non-profit activity, uniqueness, and owner-manager relations. according to carlsson et al. (2013), research from the period focused on the entrepreneur and their personal characteristics, also the successes and failures of individual entrepreneurs and companies. these studies were dominated by psychological and sociological approaches. the focus on individuals and teams was firmly rooted in behavioural sciences, primarily referring to the intra-personal processes of individual entrepreneurs. mainstream studies in economics from the 1980s reveal attempts to delimit the boundaries of entrepreneurship (carlsson et al., 2013). in turn, the 1990s revisited the problem of defining the identity and foundations of entrepreneurship studies, which remained informal. during this period, representatives of management and economics dominated the field. three lines of entrepreneurship studies originated from that period, and scholars recognize the following related themes (casson, 1990; carlsson et al., 2013): 1. economic-theoretical approach: risk and uncertainty, market process, innovation, entrepreneur and enterprise; 2. empirical studies of firms and industries: establishing new firms, firm multiplicity, market entry, innovation, employment, regional development. 3. culture and economic development: personality, immigrants’ motivation, social mobility and culture, development and regression. we may view the 2000s as a particularly prolific period in the development of entrepreneurship studies. one may say that after the entrepreneurial inclinations ignited in the 1980s, the process continues to escalate as we observe extensive and intensive research development in this area. westhead and wright (2000) predicted that after the year 2000, studies would focus on the following issues – which indeed was mostly the case – theories of entrepreneurship, methodology, corporate finance, processes of identifying business opportunities, types of entrepreneurs, environment for initiating and developing ventures, corporate entrepreneurship, family businesses, knowledge-based entrepreneur18 | krzysztof wach, agnieszka głodowska ship, innovative entrepreneurship, and internationalization. at that time, some attempts to systematize and summarize the previous achievements in the field of entrepreneurship are also visible. scholars assume that two concepts of research had crystallized by this period: explorational and exploitational (shane & venkataraman, 2000; ács & audretsch, 2003). the former studies entrepreneurship as seeking entrepreneurial opportunities, involved individuals and actions, and utilizing opportunities. the latter recommends studying entrepreneurship as creating new companies and its importance for the economy. the literature on the subject differently assesses these two perspectives. authors recognize that these dimensions are not complementary, so they consider other levels of reference. on the other hand, both concepts ultimately refer to the creation of new economic activities, which are desirable and provide useful and functional knowledge about entrepreneurship (davidsson, 2003). table 5. typology of different types of entrepreneurship criterium types scope of the activity − domestic entrepreneurship o local entrepreneurship o regional entrepreneurship − international entrepreneurship o cross-border entrepreneurship o global entrepreneurship area of the activity – business entrepreneurship – social entrepreneurship – public entrepreneurship nature of the activity – innovative entrepreneurship – technological entrepreneurship – ecological entrepreneurship – academic entrepreneurship – intellectual entrepreneurship the person of the entrepreneur – female entrepreneurship − family entrepreneurship o copreneurship – senior entrepreneurship – immigrant entrepreneurship – entrepreneurship of ethnic groups – entrepreneurship of the unemployed – entrepreneurship of the disabled – youth entrepreneurship pattern of behaviour – spontaneous entrepreneurship – evolutionary entrepreneurship – ethical entrepreneurship – systemic entrepreneurship research level unit – individual entrepreneurship – team entrepreneurship – corporate entrepreneurship source: own study. chandra (2018) exemplifies one of the latest reviews of literature in the field of entrepreneurship, presenting achievements in this field from 1990-2013 with the use of sociometric techniques. chandra selected several dozen issues from the 24-year history of entrepreneurship studies, which allowed the author to identify five themes undertaken throughout the research period: (i) institutional entrepreneurship, (ii) innovation and technology, (iii) development and policy, (iv) entrepreneurial process and opportunities, (v) new ventures creation. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 19 today, entrepreneurship studies are blooming and exist in each economic and business life segment, which we seek to capture in the typology of entrepreneurship. systematization of entrepreneurship dimensions may provide us with a more transparent and orderly picture of the essence of entrepreneurship in the face of considerable chaos in its understanding (table 5). conclusions as a multidimensional, dynamic, and complex construct, entrepreneurship constantly contributes to the implementation of new projects and forms of development. the various dimensions of research on entrepreneurship presented above confirm that we may associate and analyse entrepreneurship in various contexts such as people, behaviours, business entities, or processes. over the years, this has led to the development of various forms and types of entrepreneurship. most often, entrepreneurship is associated with running a business and categorizing business entities by their size or ownership and legal structure. the multi-aspect and multi-thread nature of entrepreneurship requires a more precise delineation, one that exceeds the boundaries of definitional inquiries. in classical economics, entrepreneurship was treated rather superficially. only smith recognized the role of entrepreneurs who, as he claimed, could multiply wealth through savings while remaining aware of the involved risks (smith, 2007). one of the most widespread concepts of entrepreneurship refers to creative destruction and innovation, which was introduced by schumpeter (1934). schumpeter attempted to create an economic theory based on change, which opposed contemporary definitions. in his seminal text, he distinguishes the category of steady-state economic growth from economic development, while defining the entrepreneur as an entity that breaks the balance by introducing innovation. schumpeter argues that this creative destruction is the foundation of capitalism, while the entrepreneur is to be the elementary agent of economic change. initially, schumpeter understood entrepreneurship to be an individual’s attribute, yet later, influenced by the development of large enterprises, he extended this understanding to the domain of organizations (schumpeter, 1964). schumpeter’s thought was continued by drucker (1985), according to whom innovations are a specific entrepreneurial tool that imbues unproductive resources with new opportunities. in this approach, innovation is to be an undoubted attribute of the entrepreneur, as entrepreneurship is to be the ability to take advantage of change, along with noticing possibilities and opportunities in change through creative problem-solving. today, we witness a growing interest in the study of entrepreneurship as a market function. works in this vein show the impact of entrepreneurship – or its selected elements – on economic growth or various spheres of economic activity (gomes & ferreira, 2022). on the other hand, what seems to remain an important issue is the ability to correctly identify what determines entrepreneurship in the economy. understanding the essence of entrepreneurship and all its attributes is important both for political decision-makers and entrepreneurs themselves, who directly or indirectly create this entrepreneurship or create conditions for its development. this study is not without limitations. first, entrepreneurship is an extensive issue, which is why a more advanced study based on a bibliometric analysis should beapplied. our findings are descriptive and can be considered as the basis for further investigations. therefore, the next research stage should be conducted including much broader spectrum in the subject approach. we recommend to conduct more structured research based on a bibliometric analysis, network identification, and mapping in the future. identifying the most influential entrepreneurship researchers, productive organizations, and countries would also be worth recognizing. references ahmad, n., & saymour, r.g. (2008). defining entrepreneurial activity: definitions supporting frameworks for data collection. oecd statistics working paper std/doc(2008)1. paris: oecd. audretsch, d.b., & thurik, a.r. (2000). capitalism and democracy in the 21st century: from the managed to the entrepreneurial economy. journal of evolutionary economics 10, 1734. 20 | krzysztof wach, agnieszka głodowska audretsch, d.b., & thurik, a.r. (2001). what is new about the new economy: sources of growth in the managed and entrepreneurial economies. industrial and corporate change, 19, 795-821. audretsch, d. b. (2009). the entrepreneurial society. journal of technology transfer, 34(3), 245-254. ács, z.j. (1984). the changing structure of the u.s. economy: lessons from the steel industry. new york: praeger. ács, z.j., & audretsch, d.b. (2003). introduction to the handbook of entrepreneurshp research. in: z.j. acs, d.b. audretsch (eds.), handbook of entrepreneurship research: an interdisciplinary survey and introduction (pp. 3-20). boston, dordrecht, london: kluwer academic publishers. baumol, w.j. (1968). entrepreneurship in economic theory. american economic review, 58(2), 64-71. baumol, w.j. (1990). entrepreneurship – productive, unproductive, and destructive. journal of political economy, 98(5), 893-921. branco, l., ferreira, j., & jayantilal, s. (2021). conceptual foundations of entrepreneurial strategy: a systematic literature review. entrepreneurial business and economics review, 9(3), 103-118. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090307 brich, d.l. (1987). job generation in america: how our smallest companies put the most people to work. new york, ny: free press. bygrave, j.e. & hofer, c.w. (1991). theorizing about entrepreneurship. entrepreneurship theory and practice, 16(2), 13-23. bygrave, w.d. (2004). the entrepreneurial process. in: w.d. bygrave, a. zacharakis (eds.), the portable mba in entrepreneurship. (pp. 1-28). heboken, nj: john wiley & sons. cantillon, r. (1755). essay on the nature of trade in general. london: henry higgs. carland, j., hoy, f., boulton, w.r., & carland, j.a.c. (1984). differentiating entrepreneurs from small business owners: a conceptualization. academy of management review, 9(2), 354-359. carlsson, b. (1992). the rise of small business: causes and consequences. in: w. j. adams (ed.), singular europe: economy and polity of the european community after 1992 (pp. 145-169). ann arbor, mi: university of michigan press. carlsson b., braunerhjelm p., mckelvey m., olofsson c., persson l., & ylinenpää h. (2013). the evolving domain of entrepreneurship research. small business economics, 41(4), 913-930. casson, m. (1990). internalisation theory and beyond. science, technology & competitiveness. stl review, 1, 85-129. chandra, y. (2018). mapping the evolution of entrepreneurship as a field of research (1990±2013): a scientometric analysis. plos one, 13(1), 1-24. https://doi.org/10.1371/journal. cherukara, j.m., & manalel, j. (2011). evolution of entrepreneurship theories through different schools of thought. paper presented on: the ninth biennial conference on entrepreneurship at edi. retrieved from: https://www.academia.edu/19719199/evolution_of_entrepreneurship_theories_through_different_schools_of_thought_2011_ on january 2022. cole, a.h. (1959). business enterprise in its social setting. cambridge: harvard university press. cunningham, j., lischeron, j. (1991). defining entrepreneurship. journal of small business management, 29(1): 45-61. davidsson, p. (2003). the domain on entrepreneurship research: some suggestions. in: j.a. katz, d.a. shephard (eds.), cognitive approaches to entrepreneurship research (advances in entrepreneurship, firm emergence and growth, volume 6)(pp. 315-372). binglay: emerald group publishing limited. davidsson, p. (2008). the entrepreneurship research challenge. chetenham – northampton, ma: edward elgar publishing ltd. drucker, p. (1985). innovation and entrepreneurship. entrepreneurship. practice and principles. new york, ny: harpercollins publishers. european commission (2003). commission recommendation of 6 may 2003 concerning the definition of micro, small and medium-sized enterprises. document 32003h0361. retrieved from: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:32003h0361 on november 2022. european commision (2010). self-employment in europe 2010. european employment observatory review. retrieved from https://ec.europa.eu/social/blobservlet?docid=12088&langid=en on 30 november 2022. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 21 fernandes, c., ferreira, j.j., veiga, p.m., kraus, s., & dabić, m. (2022). digital entrepreneurship platforms: mapping the field and looking towards a holistic approach. technology in society, 70, 101979. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2022.101979. gartner, w.b., & shane, s.a. (1995). measuring entrepreneurship over time. journal of business venturing, 10(4), 283-301. gartner, w.b. (1988). „who is an entrepreneur?” is the wrong question. american journal of small business, 12(4), 11-32. gartner, w.b. (1990). what are we talking about when we talk about entrepreneurship?. journal of business venturing, 5(1), 15-28. gartner, w.b. (2001). is there an elephant in the entrepreneurship? blind assumptions in theory development. entrepreneurship theory and practice, 25(4), 27-39. głodowska, a. (2022). international entrepreneurship. in: w. pasierbek & k. wach (eds), entrepreneurship, series „social dictionaries”. kraków: ignatianum university press. głodowska, a., & wach, k. (2022). entrepreneurship research in central and eastern europe: a systematic literature review and bibliometric analysis. journal of international studies, 15(3), 201-214. https://doi.org/10.14254/2071-8330.2022/15-3/14 gomes, s. & ferreira, p. (2022). entrepreneurial activity and economic growth: a dynamic data panel analysis of european countries. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 7-20. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100201 gonzález-tejero, c.b., ulrich, k., & carrilero, a. (2022). the entrepreneurial motivation, covid-19, and the new normal. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 205-217. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100212 gorynia, m. (2018). współczesne nauki ekonomiczne: tożsamość, ewolucja, klasyfikacje. ekonomista, 5, 497-522. hébert, r.f., link, a.n. (1989). a history of entrepreneurship. oxon, uk: routledge. heilbroner, r.l. (1993). wielcy ekonomiści. czasy. życie. idee. warszawa: pwe. hisrich, r.d., & peters, m.p. (1998). entrepreneurship. irwin: mcgraw-hill holzmann, p., & gregori, p. (2023). the promise of digital technologies for sustainable entrepreneurship: a systematic literature review and research agenda. international journal of information management, 68, 102593. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2022.102593. hornaday, j.a., & aboud, j. (1971). characteristics of successful entrepreneurs. personnel psychology. 24(2), 141-153. khalilov, l., & yi, ch.d. (2021). institutions and entrepreneurship: empirical evidence for oecd countries. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 119-134. https://doi.org/10.15678/eber.2021.0 kim, h.m. (2022). how corporate entrepreneurship affects the performance of small and medium-sized enterprises in korea: the mediating and moderating role of vision, strategy, and employee compensation. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 131-146. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100208 kirzner, i. (1973). competition and entrepreneurship. chicago: the university of chicago press. knight, f. h. (1921). risk, uncertainty, and profit. boston, ma: hart, schaffner & marx; houghton mifflin company. kotler, ph., & caslione, j.a. (2009). chaotics. the business of managing and marketing in the age of turbulence. new york, ny: amacom. landström, h. (2010). pioneers in entrepreneurship and small business research. heidelberg: springer. leitch, c. m., hill, f. m., & harrison, r. t. (2010). the philosophy and practice of interpretivist research in entrepreneurship. organizational research methods, 13(1), 67-84. low, m.b., & macmillan, i.c. (1988). entrepreneurship: past research and future challenges. journal of management, 35, 139-161. low, m. b. (2001). the adolescence of entrepreneurship research: specification of purpose. entrepreneurship theory and practice, 25(4), 17-25. manjon, m-j., merino, a., & cairns, i. (2022). business as not usual: a systematic literature review of social entrepreneurship, social innovation, and energy poverty to accelerate the just energy transition, energy research & social science, 90, 102624. https://doi.org/10.1016/j.erss.2022.102624. marshall, a. (1994). principles of economics. philadelphia: porcupine press. 22 | krzysztof wach, agnieszka głodowska murphy, p. j., liao, j., welsch, h. p. (2006). a conceptual history of entrepreneurial thought. journal of management history, 12(1), 12-35. nicolaou, n., shane, s., adi, g., mangino, m., & harris, j. (2011). a polymorphism associated with entrepreneurship: evidence from dopamine receptor candidate genes. small business economics, 36(2), 151-155. https://doi.org/10.1007/s11187-010-9308-1. ojong, n., simba, n.,& dana, l-p.(2021). female entrepreneurship in africa: a review, trends, and future research directions. journal of business research, 132, 233-248. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2021.04.032. okyere, f. (2017). relationship between entrepreneurship and small, medium and micro enterprises (smmes): a literature review. the international journal of business & management, 5(9), 159-163. onwe, c.c., ogbo, a., & ameh, a.a. (2020). entrepreneurial orientation and small firm performance: the moderating role of environmental hostility. entrepreneurial business and economics review, 8(4), 67-84. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080404 penrose, e.t. (1959). the theory of the growth of the firm. new york: john wiley. pittaway, l., & freeman, w.a. (2011). the evolution of entrepreneurship theory (working paper no 01). rertrieved from: https://nanopdf.com/download/the-evolution-of-entrepreneurship-theory-working-paper012011_pdf on september 2022. prahalad, c.h., & krishnan, m.s. (2008). the new age of innovation. driving cocreated value through global networks. new york, ny: mcgrawhill. reynolds, p.d. (2005). entrepreneurship research innovator, coordinator, and disseminator. small business economics, 24(4), 351-358. sabatini, a., cucculelli, a., & gregori, g.l. (2022). business model innovation and digital technology: the perspective of italian incumbent small and medium-sized firms. entrepreneurial business and economics review, 10(3), 23-35. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100302 sarwoko, e., & nurfarida, i.n. (2021). entrepreneurial marketing: between entrepreneurial personality traits and business performance. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 105-118. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090207 say, j.b. (1803). a treatise on political economy (traité d’économie politique). osnobruck: otto zeller. shane, s. & venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. shane, s., venkataraman, s. (2007). the promise of entrepreneurship as a field of research. in: á. cuervo, d. ribeiro, s. roig (eds.), entrepreneurship. concepts, theory and perspectives (171-184). berlin: springer. schumpeter, j. a. (1934). the theory of economic development. cambridge, ma: harvard economic studies. schumpeter, j.a. (1964). business cycles. a theoretical, historical and statistical analysis of the capitalist process. new york: mcgraw hill. sinkovics, n, & reuber, a.r. (2021). beyond disciplinary silos: a systematic analysis of the migrant entrepreneurship literature. journal of world business, 56(4), 101223. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2021.101223. stevenson, h.h., & jarillo, j.c. (1990). a paradigm of entrepreneurship: entrepreneurial management. strategic management journal, 11, 17-27. timmons, j.a. (1989). the entrepreneurial mind. baltimore: brick house publishing company. van der loos, m. m., rietveld, c. a., eklund, n., koellinger, p. d., rivadeneira, f., abecasis, g. r., & eriksson, j. (2013). the molecular genetic architecture of self-employment. plos one, 8(4), 1-15. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0060542. van ness, r.k., & seifert, c.f. (2016). a theoretical analysis of the role of characteristics in entrepreneurial propensity. strategic entrepreneurship journal, 10(1), 89-96. https://doi.org/10.1002/sej.1205. veciana, j.m. (2007). entrepreneurship as a scientific research programme. in: a. cuervo et al. (eds.), entrepreneurship, concepts, theory and perspective, (s. 23-71). berlin–heidelberg: springer-verlag. vesper, k.h. (1982). research on education for. entrepreneurship. in: c.a. kent, d.l. sexton, k.h. vesper (eds.), encyclopaedia of entrepreneurship (pp. 321-240). new jersey: prentice-ball. von mises, l. (1998). human action: a treatise on economics. auburn, al: the ludwig von mises institute. wach, k. (2015a). przedsiębiorczość jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego: przegląd literatury. przedsiębiorczość – edukacja, 11, 24-36. entrepreneurship research in economics and management: understanding… | 23 wach, k. (2015b). small and medium-sized enterprises in the modern economy (chapter 7). in: m.r. contreras loera & a. marjański (eds.), the challenges of management in turbulent times. global issues from local perspective (pp. 77-101). occidente (méxico): universidad de occidente. wach, k. (2020). a typology of small business growth modelling: a critical literature review. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 159-184. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080109 wach, k. (2022). entrepreneurship – delineation of the concept and the areas of research. in: w. pasierbek & k. wach (eds), entrepreneurship, series „social dictionaries”. kraków: ignatianum university press. westhead, p., & m. wright (2000). introduction. in: p. westhead, m. wright (eds.): advances in entrepreneurship (pp. xi-xcvi). aldershot: edward elgar publishing ltd. wickham, p.a. (2006). strategic entrepreneurship, 4. edition. harlow: prentice hall. yakubu, b.n., salamzadeh, a., bouzari, p., ebrahimi, p., fekete-farkas, m. (2022). identifying key factors of sustainable entrepreneurship in nigeria food industry: the role of media availability. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 147-162. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100209 zbierowski, p., & gojny-zbierowska, m. (2022). talented enough to be a business leader? an alternative approach to entrepreneurs’ traits. entrepreneurial business and economics review, 10(1), 175-187. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100112 24 | krzysztof wach, agnieszka głodowska authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. kw – conceptualisation, literature writing, results and discussion. ag – methodology, literature writing, results and discussion. krzysztof wach full professor at cracow university of economics (poland). professor of social sciences (2020), post-doc degree of habilitated doctor in economics (2013), phd in management (2006). his research interests include entrepreneurship, international business, innovation, and family firms. correspondence to: prof. dr hab. krzysztof wach, head of the centre for strategic and international entrepreneurship, cracow university of economics, rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: wachk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7542-2863 agnieszka głodowska associate professor at cracow university of economics (poland). post-doc degree of habilitated doctor in economics and finance (2020), phd in economics (2009). her research interests include entrepreneurship, international business, international economics. correspondence to: prof. uek, dr hab. agnieszka głodowska, department of international trade, cracow university of economics, rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: glodowsa@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5317-8625 acknowledgements and financial disclosure this project has been financed by the minister of education and science within the “regional initiative of excellence” programme for 2019-2022. project no.: 021/rid/2018/19. total financing: 11 897 131,40 pln. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. ie-pm-04-02-00-pp007-editorial 2018, vol. 4, no. 2 editorial nowadays a belief that a new era has begun seems to be dominating international societies – the time of globalizing political problems and above all economic challenges is just happening. observing the phenomenon of globalization taking place virtually in every aspect of life, one may see the overwhelming process of international growth resulting in richness and poverty in different corners of our globe. during the past couple of years, integration processes and co-dependency as well as correlations in world economy have become more and more significant. also the development of worldwide access to the internet contributed to accelerate the globalization process. entrepreneurship seems to be a tool for eliminating disparities between regions in the world, that is why we what to dedicate this issue to international growth and entrepreneurship. this issue includes 10 articles altogether, while the first six articles are dedicated to the theme of this issue, and the last four articles are published within the series ‘student debuts’. dawid jarco (austria) in his article entitled testing and measurement of economic convergence – a review of some recent developments elaborates on the various measures of economic convergence from the literature of the subject. arvydas jadevicius (uk) in his article entitled day of the week effect and baltic stock exchanges checks how the day of the week impacts on exchanges. maryna skyba (ukraine) in her article entitled the main tendencies of higher education in ukraine in the context of the current challenges of european integration analyses pluses and minuses of ukrainian higher education and the challenges caused by the integration processes towards the eu. christoph siebert (germany) in his article entitled from essentialism and functionalism to a realistic concept of the ‘visible hand’: evolution of entrepreneurship concepts in the context of multipreneurship discusses theoretical framework of entrepreneurship, exploring the concept of multipreneurship. paul lane (usa) in his article dreaming, designing, doing, developing and innovation orientation: a case study of working in innovation stanford style in remote rural nicaragua reveals a very innovative and creative environment provided by the international project realized in nicaragua. joanna szarek and jakub piecuch (poland) in their article entitled the importance of startups for construction of innovative economies discuss how startups impact economies. marta voloshyn (ukraine) in her article entitled foreign direct investment as a pull factor of the economic growth in ukraine in the period 2003-2016 discusses the role of fdi and its impact on the economy of ukraine as an example of the economy in transition. klaudia pietras (poland) in her article entitled znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług w latach 2010-2015 undertakes the analysis on the role of fdi in services in poland in the period of 2010-2015. 8 | edytorial michalina piątek (poland) in her article entitled zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego w krajach unii europejskiej discusses the hinders against e-commerce across national borders in the european union. mateusz kućmierczyk (poland) in his article entitled wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów na przykładzie igrzysk xxxi olimpiady w rio de janeiro discusses the impact of summer olympic games on the economies of host cities and regions taking rio de janeiro into a special consideration. we would like to thanks all authors, reviewers and members of the editorial board of ‘international entrepreneurship’ for their valuable contributions. krzysztof wach marek maciejewski thematic issue editors kraków – september 2018 02-021 laszuk s u g g e s t e d c i t a t i o n : laszuk, m. (2015). proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta występowania przedsiębiorczości wewnętrznej. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 21-29. proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta występowania przedsiębiorczości wewnętrznej marek laszuk szkoła główna handlowa w warszawie zakład przedsiębiorczości al. niepodległości 162, 02-554 warszawa e-mail: marek.laszuk@sgh.waw.pl streszczenie: celem prezentowanego artykułu jest analiza zjawiska przedsiębiorczości wewnętrznej, korzyści i zagrożeń z nim związanych, jak również narzędzi wspierania jej rozwoju. wdrażanie proprzedsiębiorczej kultury organizacyjnej wymaga wsparcia narzędziami zarządzania, dedykowanymi temu procesowi. z punktu widzenia wspierania rozwoju przedsiębiorczości wewnętrznej czynniki ją determinujące można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. do czynników pośrednich zalicza się elementy kultury przedsiębiorczej, które stanowią o atmosferze panującej w przedsiębiorstwie. czynniki bezpośrednie stanowią natomiast zbiór narzędzi wspierających zarządzanie, które doprecyzowują sposób postępowania i reagowania na wszelkie inicjatywy przedsiębiorcze. słowa kluczowe: przedsiębiorczość wewnętrzna; kultura organizacyjna; intraprzedsiębiorczość klasyfikacja jel: m14 1. wprowadzenie przetrwanie na rynku zależne jest obecnie od zdolności do ciągłego kreowania innowacji, innymi słowy − od gotowości do zmian. organizacja, która potrafi „zorganizować się do ciężkiej pracy przedsiębiorcy” − tak by błyskawicznie wchłaniać innowacje i postrzegać zmianę jako okazję, a nie zagrożenie − została nazwana przez druckera „przedsiębiorstwem przedsiębiorczym” (drucker, 1992, s. 160). gdy podczas badań behawioralnych przeprowadzonych wśród firm stosujących japońskie techniki zarządzania, spytano menedżerów o najbardziej unikalne rozwiązania związane ze zmianą ich przedsiębiorstw, wskazali oni na metodę, której głównym celem jest ożywienie dużych, skostniałych organizacji. przyjęła ona nazwę "intraprzedsiębiorczość" (morse, 1989, s.135). celem zaprezentowanego w artykule badania była analiza zjawiska przedsiębiorczości wewnętrznej, korzyści i zagrożeń z nim związanych, jak również narzędzi wspierania jej rozwoju. 22 marek laszuk 2. intraprzedsiębiorczość pojęcie intraprzedsiębiorczości pojawiło się w literaturze w roku 1985. w publikacjach polskich autorów zjawisko to dotychczas było poruszane sporadycznie, raczej jako zagadnienie dopełniające problem przedsiębiorczości lub zarządzania niż odrębny temat pracy badawczej o organizacji i zarządzaniu czy zagadnienie gospodarcze. z drugiej zaś strony z artykułów poświęconych zjawisku wynika, iż jest to bardzo efektywna metoda uaktywnienia ukrytych rezerw drzemiących w potencjale ludzkim, jak również przedsiębiorstw. przykładem mogą być badania firm pochodzących z listy 500 największych amerykańskich przedsiębiorstw (marcus i zimmerer, 2003). podjęcie poszukiwań w niniejszym obszarze, tym razem w warunkach polskich, jest jak najbardziej uzasadnione. interesujące jest przede wszystkim, jak idea przedsiębiorczości wewnętrznej odnajduje się w polskich realiach i w warunkach funkcjonowania polskiego przedsiębiorstwa. pytanie nie jest błahe, bo wiele metod wspierania przedsiębiorczości wewnętrznej wywodzi się z japońskich i amerykańskich warunków kulturowych, całkowicie różnych od polskich. jednym z pionierów stosowania tej metody w naszym kraju była polska wytwórnia papierów wartościowych s.a., która od 1998 r. wdrażała mające rodowód w japonii zasady 5 „s”, a które obecnie przekształciły się w program aktywności pracowniczej. przedsiębiorczość wewnętrzna obecnie określana jest jako jeden z kluczowych czynników wzmacniających konkurencyjność przedsiębiorstwa w walce o dominację na rynku (barrett i weinstein, 1998). większość zasobów, nawet takich jak wyspecjalizowana kadra, jest łatwo osiągalna, zatem nie może stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. przewagę taką natomiast tworzy potencjał przedsiębiorczy tkwiący w pracownikach. jest on bardzo trudny do „skopiowania” ze względu jego unikalność oraz „niewidoczność”, wart jest zatem wspierania. aby osiągnąć tę przewagę, trzeba dobrze zrozumieć zjawisko intraprzedsiębiorczości. nasuwa się więc pytanie: czy przedsiębiorczość wewnętrzna, jest też przedsiębiorczością? w kształtującej się myśli ekonomicznej zaistniało wiele podejść do zjawiska przedsiębiorczości. wielowymiarowość oraz wieloaspektowość definiowania tego zjawiska dosyć mocno skomplikowało możliwość jego zrozumienia oraz praktycznego zastosowania. należy jednak zauważyć, że we wszystkich okresach stałymi elementami, charakteryzującymi przedsiębiorczość były: niepewność (ryzyko związane z przewidywaniem przyszłości, w tym niepewność spowodowana wprowadzaniem innowacji), zysk oraz samodzielne działanie przedsiębiorcy. w artykule przyjęto definicję roboczą, że przedsiębiorczość to świadome działanie, w ramach obowiązującego prawa, obarczone ryzykiem niepewności założonych efektów podjęte w celu osiągnięcia korzyści (zysku, poprawy statusu, samorealizacji itp.). natomiast przedsiębiorczość wewnętrzna to działanie z własnej inicjatywy jednostki lub małej grupy wewnątrz organizacji od narodzin pomysłu proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta … 23 po jego wdrożenie (sprzedaż wewnętrzną) lub komercjalizację (sprzedaż zewnętrzną). czynnikiem aktywizującym takie działanie jest proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. po przeanalizowaniu elementów charakteryzujących oba zjawiska stwierdzono, że przedsiębiorczość wewnętrzna dosyć znacznie różni się od klasycznej przedsiębiorczości. różnice te w dodatku dotyczą dosyć pryncypialnych elementów, takich jak: ponoszone ryzyko i osiągane zyski przez przedsiębiorców. zasadnicze podobieństwo tkwi w przedmiocie działania, czyli innowacji. połączenie innowacji i przedsiębiorczości zapoczątkował schumpeter. w swej „teorii rozwoju gospodarczego” pisał, że jednostki, które „wykorzystały istniejące środki produkcji w sposób odmienny, bardziej odpowiedni, bardziej korzystny [...] są przedsiębiorcami” (schumpeter, 1960, s. 211). takie nowe skompilowanie zasobów i działań określił mianem innowacji, natomiast ich realizację – przedsięwzięciami. innowacje rozumiane są przezeń dość szeroko i zalicza się do nich (schumpeter, 1960): − wprowadzenie nowego towaru lub jakiegoś nowego jego gatunku, − wprowadzenie nowej metody produkcji, − otwarcie nowego rynku, − zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów, − wprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu. w warunkach dużej organizacji innowacja ta ma jeszcze szersze znaczenie, dotyczy również zmian związanych także z wnętrzem przedsiębiorstwa. dochodzimy tu do momentu, w którym pojęcie przedsiębiorczości wewnętrznej bliższe jest pojęciu procesu innowacyjnego niż przedsiębiorczości. co zatem wyróżnia intraprzedsiębiorczość? różnica tkwi w punkcie wyjścia oraz rozłożeniu akcentów w interpretacji zasadniczego zagadnienia. proces innowacji jest najczęściej efektem dobrze skonstruowanej organizacji, która alokuje swoje zasoby w taki sposób, aby osiągnąć zamierzenia wynikające ze strategii przedsiębiorstwa. innowacja jest wytwarzana w procesie współdziałania określonych komórek organizacyjnych firmy. przedsiębiorczość wewnętrzna jest natomiast efektem dobrze skonstruowanej kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa, która inspiruje wszystkich pracowników do poszukiwania usprawnień i innowacji. pomysły tworzone przez przedsiębiorców wewnętrznych nie są efektem realizacji założonych planów, a raczej oddolną inicjatywą, wynikiem czujnego obserwowania otoczenia i pojawiającej się szansy (czasem nawet wbrew skostniałej organizacji). dlatego też często określa się intraprzedsiębiorczość, jako zjawisko rewitalizujące duże organizacje. mimo tak wielu różnic pomiędzy przedsiębiorczością klasyczną a przedsiębiorczością wewnętrzną, to właśnie wolna, niczym nieprzymuszona, czasem trochę ryzykowna inicjatywa własna pracowników przekonuje, iż tego typu zjawisko powinniśmy zaliczyć do grona działań przedsiębiorczych. do przedsiębiorczości nie można nikogo zmusić. jedynym możliwym czynnikiem aktywizującym jest sprzyjająca kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. 24 marek laszuk jednak zamiarem prowadzonego badania nie było poszukiwanie nowego nazewnictwa i aby nie wprowadzać nieporozumień, proponuje się utrzymać obecną terminologię. zresztą trudno byłoby chyba znaleźć trafniejsze określenie. „duch inicjatywy” jest bardzo ważny w rozumieniu obu pojęć. główne różnice tkwią w otoczeniu zjawisk, których badanie wymaga przejścia z nauk ekonomicznych do nauk o zarządzaniu. 3. proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna – wnioski z przeprowadzonych badań zjawisko przedsiębiorczości wewnętrznej dotyczy dużych organizacji. w latach 2004-2006 r. dokonano analizy przypadku pwpw s.a., jak również zbadano metodą ankietową grupę 24 dużych przedsiębiorstw. rozpiętość zatrudnienia w tej próbie kształtowała się od 250 do 32000 osób. jednym z głównych celów kwerendy było zbadanie, jakie są determinanty sukcesu wdrażania oraz utrzymywania przedsiębiorczości wewnętrznej w warunkach polskiego przedsiębiorstwa. główną determinantą występowania przedsiębiorczości wewnętrznej jest proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna. potwierdzają to twierdzenia takich badaczy, jak: c. salvato, p. davidsson, a. persson, g. pinchot, r. pellman, b. piasecki, j. targalski, a. koźmiński, p. drucker. wszyscy zauważają, że aby pojawili się przedsiębiorcy wewnętrzni i ich innowacje w organizacji, muszą wystąpić określone warunki, musi zmienić się kultura organizacyjna. tak było również w przypadku pwpw s.a. wywoływanie przedsiębiorczości wewnętrznej poprzedzono szeregiem działań mających na celu zmianę wartości i reguł przestrzeganych w przedsiębiorstwie. aby kultura organizacyjna mogła skutecznie oddziaływać na pracowników, przedsiębiorstwo musi określić, jakie jej elementy są w nim pożądane. na podstawie przeglądu literatury naukowej zestawiono najważniejsze elementy takiej kultury, którą dla potrzeb pracy nazwano proprzedsiębiorczą kulturą organizacyjną. wyznaczniki te dopełniają hipotezę pierwszą. składają się na nią: − nastawienie na klienta i na przyszłość, − postawa kierownictwa wszystkich szczebli, − proprzedsiębiorczy sposób zarządzania, − identyfikacja pracowników z przedsiębiorstwem, − społeczna, środowiskowa i etyczna odpowiedzialność, − proprzedsiębiorcza organizacja pracy, − praca zespołowa, − kapitał przedsiębiorczy, służący finansowaniu pomysłów, − system nagradzania, − mierzenie przedsiębiorczości wewnętrznej. w badanych organizacjach wymienione elementy występowały w różnym nasileniu. po dokonaniu oceny, na 30 możliwych punktów pwpw s.a. otrzymała 17,5, co stanowi ok. 58%, czyli poziom średnio zawansowany. prawdopodobnie proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta … 25 żadna z potencjalnych firm nie jest w tym obszarze idealna. zapewne istnieje wiele kultur organizacyjnych, które można określić jako przedsiębiorcze – i nie ma wśród nich jednej uniwersalnej. praktycznie każda organizacja ma własną, odmienną kulturę. spostrzeżenie to potwierdza badanie grupy polskich przedsiębiorstw. badanie elementów przedsiębiorczej kultury organizacyjnej wykazało zróżnicowane podejście w zależności od poziomu przedsiębiorczości wewnętrznej, nie zawsze zgodne z założeniami hipotezy. wyniki badania potwierdzają jedynie pozytywne powiązanie takich elementów jak: nastawienie na klienta i na przyszłość, wsparcie dla przedsiębiorców wewnętrznych (występowanie sponsorów), ścieżka kariery (oceny, awanse) – możliwość rozwoju razem z pomysłem, występowanie kapitału przedsiębiorczego, dysponowanie kapitałem przedsiębiorczym przez intraprzedsiębiorców. niemniej, z naukowego punktu widzenia wprowadzone tu zestawienie wartości, norm i reguł składających się na kulturę proprzedsiębiorczą stanowi bardzo dobry punkt wyjścia do projektowania organizacji chcących wdrażać przedsiębiorczość wewnętrzną. określenie elementów proprzedsiębiorczej kultury organizacyjnej ułatwia również dobranie odpowiednich narzędzi zarządzania. z punktu widzenia wspierania rozwoju przedsiębiorczości wewnętrznej czynniki ją determinujące można podzielić na pośrednie i bezpośrednie (otoczenie dalsze i bliższe). na otoczenie dalsze składają się elementy kultury przedsiębiorczej, które stanowią o atmosferze panującej w przedsiębiorstwie. otoczenie bliższe to zbiór narzędzi wspierających zarządzanie, które regulują sposób postępowania i reagowania na wszelkie inicjatywy przedsiębiorcze. ma ono bezpośredni wpływ na intensyfikacje przedsiębiorczości pracowników. narzędzia te powinny wynikać i jednocześnie wzmacniać wszystkie wcześniej zdefiniowane elementy kultury przedsiębiorczej. określenie jasnych, przejrzystych zasad postępowania korzystnie wpływa na wyłanianie się przedsiębiorców wewnętrznych i ich inicjatyw. motorem wszelkich działań przedsiębiorczych jest przede wszystkim dodatkowa korzyść (zysk). istotne jest zatem wcześniejsze określenie i upublicznienie zasad podziału powstałych wskutek działań intraprzedsiębiorców korzyści. szczególnie istotne jest to w polsce, gdzie pracownicy nie zawsze ufają swoim przełożonym. podejmowanie przedsiębiorczych działań w organizacji jest często uzależnione od doboru instrumentów motywowania pracowników. zarówno w pwpw s.a., jak i w badanej grupie przedsiębiorstw zauważono wiele narzędzi wpływających korzystnie na przedsiębiorczość pracowników. w przypadku pwpw s.a., gdzie prowadzona analiza była pogłębiona, zidentyfikowano i oceniono powiązanie oraz wpływ stosowanych narzędzi zarządzania na poszczególne elementy kultury przedsiębiorczej. natomiast w badanej grupie przedsiębiorstw w miarę wzrostu poziomu aspiracji, czyli deklarowanego etapu rozwoju przedsiębiorczości wewnętrznej, zauważyć można było rozszerzanie wachlarza wskazywanych narzędzi od motywacji pieniężnej po rozwiązania zmieniające reguły i normy obowiązujące w organizacji. jednocześnie wiele narzędzi, szczególnie tych z obszaru motywacji dotyczyło uregulowania obszaru podziału 26 marek laszuk korzyści. na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że elementem pośredniczącym w kreowaniu przedsiębiorczości wewnętrznej są narzędzia zarządzania, które z jednej strony wspierają pozytywnie wartości proprzedsiębiorczej kultury organizacyjnej, z drugiej zaś jasno regulują sposoby zachowania firmy w przypadku wystąpienia działań przedsiębiorczych pracowników. ważne jest także, aby członkowie organizacji znali i rozumieli role, jakie muszą spełniać, by skutecznie wspierać przedsiębiorczość wewnętrzną. w tym obszarze badaniu zostało poddane występowanie ról wskazanych przez g. pinchota (1985): twórcy klimatu, sponsora, przedsiębiorcy wewnętrznego, pomysłodawcy i przedsiębiorczego zespołu. charakterystyczna dla polskich przedsiębiorstw, o ogromnym znaczeniu dla występowania kultury przedsiębiorczej, okazała się postawa związków zawodowych. związki zawodowe to „nieformalna struktura” wewnątrz organizacji, skupiająca osoby wykazujące się ponadprzeciętną aktywnością. zaangażowanie tych ludzi w ruch przedsiębiorczy ukierunkowuje ich inicjatywę w pożądanym dla przedsiębiorstwa kierunku. w przypadku pwpw s.a. twórcami klimatu oprócz zarządu byli również przedstawiciele działających w przedsiębiorstwie związków zawodowych. dlatego też ważna była współpraca pomiędzy nimi na tym polu. praktycznym rozwiązaniem okazało się także powołanie komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za rozwój przedsiębiorczości wewnętrznej, do której pracowników delegowałyby właśnie związki zawodowe. aby jednak innowacje ujrzały światło dzienne, kluczowa była także postawa kierownictwa średniego i wyższego szczebla. w pwpw s.a. o wspieraniu lub zanikaniu działań przedsiębiorczych stanowi kadra dyrektorska. role wskazane przez g. pinchota i przyporządkowane do odpowiednich szczebli zarządzania na podstawie obserwacji w pwpw s.a. znalazły potwierdzenie w badanej grupie przedsiębiorstw. można zatem uznać, że organizacja kreowania przedsiębiorczości wewnętrznej opiera się na występowaniu określonych ról, jakie powinni wypełniać jej członkowie. 4. etapy rozwoju intraprzedsiębiorczości i korzyści wynikające z wdrożenia innowacji w dalszej części postanowiono zbadać, czy etapy rozwoju przedsiębiorczości wewnętrznej następują w określonej kolejności i w związku z tym można opracować standardową metodę jej wdrażania. po przeprowadzonym w pwpw s.a. badaniu zauważono pewną sekwencyjność i kolejność rozbudowywania kultury organizacyjnej nakierowanej na przedsiębiorczość. początkowo wzbudzona aktywność załogi ukierunkowała się na najbliższe otoczenie miejsca pracy, poprawę jego wyglądu, warunków socjalnych, remontach. utrzymanie takiego stanu (zaangażowania) spowodowało pewien niedosyt i chęć poszukiwania ambitniejszych rozwiązań. powstawały wnioski usprawniające pracę (tzw. kaizen). zapoczątkowanie myślenia technicznego o swojej pracy zachęciło pracowników do ciągłego poszukiwania racjonalizacji. ostatnim proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta … 27 etapem było dostarczenie wiedzy ekonomicznej, która uzmysłowiła przedsiębiorcom wewnętrznym, że proponowane przez nich zmiany pociągają za sobą koszty, ale także i przychody (lub oszczędności). spowodowało to rozpoczęcie poszukiwań pomysłów na styku ekonomii i techniki, co może skutkować powstawaniem nowych biznesów produktów i usług. każdy z przedstawionych etapów wymagał odpowiednich narzędzi wspierających, zarówno przy wdrażaniu, jak i następnie utrzymywaniu, gdyż nabudowywanie przedsiębiorczej kultury organizacyjnej nie mogło odbywać się (o ile w ogóle jest to możliwe) kosztem zaniechania dotychczasowych osiągnięć na tym polu. w przypadku etapów i i ii najbardziej przydatne były narzędzia związane z programem 5 „s”. etap iii wymagał dobrych regulaminów wewnętrznych, tak by skutecznie zaangażować w proces racjonalizacji jak najwięcej pracowników. etap iv dotyczył poszukiwania nowych przychodów. w przypadku pwpw s.a. pomocne okazało się powołanie specjalnej komisji oraz zaangażowanie dyrektorów. z badania ankietowego przedsiębiorstw wyniknęło, że tylko część firm (ok. 30%) wdrożyło lub wdraża przedsiębiorczość wewnętrzną zgodnie z modelem zauważonym w pwpw s.a.. i jest to chyba zgodne z wcześniejszym stwierdzeniem, iż nie ma jednej przedsiębiorczej kultury organizacyjnej. dlatego też firmy te stosują różne narzędzia wspierające zarządzanie, które można przyporządkować do następujących grup: − premiowanie lub nagrody pieniężne, − informowanie o pomysłodawcach i/lub ich pomysłach, − zmiany w organizacji firmy, − konkursy, − ocena pracowników, − awans. wymienione narzędzia zarządzania znajdowały coraz częstsze zastosowanie w miarę wzrostu aspiracji przedsiębiorstw (deklarowanych etapów budowania przedsiębiorczości wewnętrznej). bez wątpienia kultura organizacyjna wymaga wspierania odpowiednimi narzędziami zarządzania na każdym z etapów, jednak kolejność występowania oraz liczba etapów nie jest uniwersalna, dlatego nie można opracować standardowej metody wdrażania przedsiębiorczości wewnętrznej. przedstawione w niniejszej artykule rozwiązania mogą stanowić pewien przykład dla organizacji chcących wdrażać przedsiębiorczość wewnętrzną, jednak ich menedżerowie muszą pamiętać, że każda organizacja jest inna i każda wymaga innej metody wdrażania. stworzenie odpowiedniego klimatu dla działań przedsiębiorców wewnętrznych skutkuje powstawaniem wielu innowacjiwspierających rozwój organizacji. analizując zjawisko przedsiębiorczości wewnętrznej w badanym przypadku pwpw s.a. zauważono, że jej efekty nie ograniczają się tylko do innowacji, jak to określono wcześniej w definicji teoretycznej. w praktyce wdrażanie przedsiębiorczości wewnętrznej i wywołanie poprzez to inicjatywy oddolnej pracowników 28 marek laszuk skutkuje dodatkowo szeregiem działań odnawiających przedsiębiorstwo, porządkujących je, a nawet rewitalizujących w sensie nie tylko organizacyjnym ale i społecznym. w pwpw s.a. stwierdzono wyraźne korzyści związane z etapem porządkowania i poszukiwania drobnych usprawnień. zarejestrowano i wdrożono również wiele wniosków racjonalizatorskich. w obszarze usług efektem inicjatywy oddolnej było dotychczas wprowadzenie tylko jednej usługi. niemniej, jeśli spojrzeć na wyniki ogólne przedsiębiorstwa, zmienianiu kultury organizacyjnej na proprzedsiębiorczą towarzyszył znaczny wzrost wyników ekonomicznych, poprawa konkurencyjności, poprawa jakości, ochrony środowiska oraz bhp, jak również wzrost motywacji załogi. w grupie przedsiębiorstw, wśród których przeprowadzono ankietę wskazano podobne korzyści, jakie niesie wspieranie przedsiębiorczości wewnętrznej. oto one: − powstawanie nowych produktów i usług, − obniżanie kosztów działalności przedsiębiorstwa, − poprawa organizacji, − poprawa obsługi klienta, − poprawa konkurencyjności przedsiębiorstwa, − poprawa motywacji pracowników, − korzyści leżące po stronie pracownika. należy również podkreślić fakt, iż w miarę wzrostu przedsiębiorczości wewnętrznej w badanej grupie wzrastała liczba wygenerowanych przez przedsiębiorstwa nowych produktów i usług. wymienione powyżej korzyści zauważono zarówno w pwpw s.a. jak i wśród pozostałych ankietowanych organizacji. można zatem przyjąć, że przedsiębiorczość wewnętrzna przynosi konkretne korzyści przedsiębiorstwu, bezpośrednio lub pośrednio wpływające na wyniki organizacji. trzeba pamiętać, aby stworzyć skuteczny sposób ewidencjonowania i pomiaru tych korzyści. pozwoli to na podejmowanie racjonalnych i trafnych decyzji w tym obszarze. wpłynie motywująco na poszukiwanie dalszych innowacji oraz rzeczywiste zaangażowanie w tworzenie przedsiębiorczego klimatu przez kierownictwo firmy. wspieranie przedsiębiorczości wewnętrznej nie może być sztuką dla sztuki, lecz działaniem służącym przynoszeniu konkretnych korzyści przedsiębiorstwu. 5. podsumowanie wdrażanie proprzedsiębiorczej kultury organizacyjnej wymaga wsparcia dedykowanymi temu procesowi narzędziami zarządzania. z punktu widzenia wspierania rozwoju przedsiębiorczości wewnętrznej czynniki ją determinujące można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. na otoczenie dalsze składają się elementy kultury przedsiębiorczej, które stanowią o atmosferze panującej w przedsiębiorstwie. otoczenie bliższe to zbiór narzędzi wspierających zarządzanie, które doprecyzowują sposób postępowania i reagowania na wszelkie inicjatywy przedsiębiorcze. ma ono bezpośredni wpływ na proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta … 29 intensyfikację przedsiębiorczości pracowników. podobne podejście promuje w najnowszej książce philip kotler. przedstawiony przez niego kompletny system innowacji składa się z procesu innowacji wtopionego w kulturę kreatywną. szczególnymi elementami takiego systemu są zarówno planowanie strategiczne wraz z odpowiednimi wskaźnikami rezultatów, jak i nagrody za innowacyjność (kotler, 2013). jak widać z przedstawionego badania rozwiązania takie nie są w polsce nowością i miało ono charakter analizy przypadku, co należy uwzględnić przy ewentualnej chęci uogólnienia wniosków. przeprowadzenie bardziej aktualnych badań mogłoby również posłużyć do potwierdzenia trwałości wpływu proprzedsiębiorczej kultury organizacyjnej na rozwój przedsiębiorstwa. w przytaczanej w artykule pwpw s.a. nadal funkcjonuje program aktywności pracowniczej, a wyniki przedsiębiorstwa w tym okresie podwoiły się. literatura barrett, h., weinstein, a. (1998). the effect of market orientation and organizational flexibility on corporate entrepreneurship. entrepreneurship: theory & practice, 23(1), 57-67. drucker, p.f. (1992). innowacja i przedsiębiorczość. warszawa: pwe. kotler, p. (2013). innowacyjność przepis na sukces. model od a do f. poznań: dom wydawniczy rebis. marcus, m.h., zimmerer, t.w. (2003). a longitudinal study of the impact of intrapreneurial programs in fortune 500 firms. journal of management research, 3(1), 1122. morse, c.w. (1989). the delusion of intrapreneurship. w: b. lloyd (red.), entrepreneurship. creating and managing new ventures, oxford: pergamon press. pinchot, g. (1985). intrapreneuring. new york: harper & row publisher. schumpeter, j. (1960). teorie rozwoju gospodarczego. warszawa: pwn. pro-entrepreneurial organizational culture as the main determinant of intrapreneurship phenomenon abstract: the aim of the paper is to present the phenomenon of internal entrepreneurship, the benefits and risks associated with it, as well as tools to support its development. the implementation of the pro-entrepreneurial organizational culture requires dedicated support of management tools while proceeding the process. the internal factors which support the development of entrepreneurship, can be divided into direct and indirect ones. the environment further comprise elements of entrepreneurial culture, which constitute the atmosphere in the company. near environment is a set of tools to support the management, which clarify the procedure and to respond to any business initiatives. it has a direct impact on the intensification of enterprise employees. keywords: intrapreneurship; corporate entrepreneurship; corporate culture jel codes: m14 #ier-05-02-02-pp023-1859-benazzouz 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.02 entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review nizar m. benazzouz a b s t r a c t objective: this article reviews the empirical findings directly or indirectly linking entrepreneurial orientation to innovation intensity in the period 2008-2018. it also investigates the fuzzy concept of innovation intensity and suggests some research avenues in the future. research design & methods: the research method is based on critical and synthetic literature review. in a three-steps process, relevant papers were identified and classified. these samples were then analyzed and put into a perspective of the explaining then linking the concepts of entrepreneurial orientation and innovation intensity. based on that, recommendations for future research are presented. findings: although many studies insinuate a positive relationship between entrepreneurial orientation and innovation intensity, there is no empirical research specifically targeting this link. the main reason seems to be a lack of clarity around the concept of “intensity” itself. contribution & value added: this study introduces a conceptualization of innovation intensity based studying the extant literature. furthermore, it is good starting point for scholars interested in clarifying the concept of innovation intensity or/and determining the nature of relationship linking this latter and entrepreneurial orientation. article type: literature review keywords: entrepreneurship; entrepreneurial orientation; innovation intensity; degree of innovation; internationalization jel codes: l26, o32 article received: 10 march 2019 article accepted: 14 june 2019 suggested citation: benazzouz, n.m. (2019). entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 23-36. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.02 international entrepreneurship review ri e 24 | nizar m. benazzouz introduction behaving with an entrepreneurial mindset and its benefits has gained vast grounds among researchers and business managers and has been pointed to as an important factor in determining the progress of companies and nations (awang, amran, nor, ibrahim, razali, 2016). namely, the relation between entrepreneurial orientation and firm performance has been of high interest, mostly in changing and competitive environments. in this regard, it may seem obvious that entrepreneurial orientation and innovation intensity (hereinafter labeled eo and ii respectively) are highly correlated, mostly given the fact that innovativeness is a main component of eo construct. yet, few empirical extant studies have tackled this issue. the objective of this article is hence to discuss the concepts of eo and ii by building upon previous empirical studies within the period 2008-2018 directly or indirectly linking them. the methodology employed for this study is a synthetic and critical literature review of empirical studies around eo and innovation. the databases used for this purpose are (i) sciencedirect and (ii) scopus, as they contain the ‘mainstream’ of research papers in english. this article contributes to the extant knowledge around innovation and entrepreneurship by displaying a positive correlation between many variants of both concepts in most sampled studies, while highlighting some noteworthy gaps. at first, this study displays a summary of the literature review process. afterward, a multi-dimensional construct of eo is introduced. a discussion of the concept of ii comes next. the literature around the two main concepts of this study is hence discussed. a conclusion sums up the findings of the empirical literature review and suggests new research venues. material and methods this paper uses a critical and comparative analysis as a main research method. the selection of the pool of papers, which were used as a basis of our study, was run as a multi-step process. firstly, a comprehensive screening of the terms “entrepreneurial orientation” and “innovation intensity” was done in the databases of (i) sciencedirect and (ii) scopus. few empirical articles were found at this initial stage, so we widened our research to “entrepreneurial orientation” and “innovation” in keywords, entitled “a”-list. 650 articles were found. hence, in order to sort through the significant quantity of studies, a focus on the word “empirical” in abstract, headline and keywords had to be made. the “b”-list included 64 articles. within this last sample, 39 articles were dropped because neither eo nor ii (or variants) were considered their central variables. a “c”-list hence included 25 articles among which 9 were selected as they highlighted a link between variants of eo and ii. 6 additional papers which are not part of the “c” – list seemed relevant to the study and thus were added as well (cf. table 1). a summary of the results is presented at the end of this paper. entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature… | 25 screening of list "a" for the term "entrepreneurial orientation" and “innovation” in keywords "a"-list science direct scopus # papers 90 560 screening of list "a" for the term "empirical” in abstract, headline and keywords "b"-list science direct scopus # papers 26 38 "c"-list science direct scopus # papers relevant to the study 11 14 papers from list "c" kept for this study (9) arzubiaga, kotlar, massis, maseda, & iturralde (2018); garcía, llopis, fernández, & alegre (2015); helm, mauroner, & dowling (2010); jing, edgar, geare, & o'kane (2016); jorge (2018); muslikh, byarwati, & hidayati (2016); peng, michael, & xiaofeng (2016); renko, carsrud, & brännback (2009); sheng, & chien (2016) additional papers complementing “c”-list (6) alegre, & chiva, (2013) ; boso, cadogan, & story (2012); liu, ding, guo, & luo (2014); perez-luno, wiklund, & valle cabrera (2011); wu, chang, & chen (2008); yu, & si (2012) figure 1. the process applied for literature review source: own elaboration. literature review entrepreneurial orientation entrepreneurial orientation has been one of the most discussed and largely accepted constructs in the extant literature on entrepreneurship (covin, green & slevin, 2006; wales, gupta & mousa, 2013). some scholars treat eo as a behavioral propensity and as 26 | nizar m. benazzouz an enabling framework that makes the firm entrepreneurial (hosseini, 2012). in this regard, they tend to equate eo with intentions and attitudes rather than the core entrepreneurship itself although it is believed that both parts are quite complementary (wach, 2015). rauch, wiklund, lumpkin & frese (2009) linked eo with a higher strategic level by defining it as “the entrepreneurial strategymaking processes that key decision makers use to enact their firm`s organizational purpose, sustain its vision and create competitive advantage(s).” others followed suit and confirmed that eo incorporates firm-level processes, practices and decision-making styles where entrepreneurial behavioral patterns are recurring (covin et al., 2006; wach, 2015). lumpkin and dess (1996) emphasized the difference between eo and entrepreneurship by suggesting that the former “represents key entrepreneurial processes that answer the question of how new ventures are undertaken, whereas the term entrepreneurship refers to the content of entrepreneurial decisions by addressing what is undertaken.” 5 dimensions conceptualize eo. proactiveness, innovativeness and risk taking (miller, 2011); the two complementary dimensions are autonomy and aggressiveness toward competitors (lumpkin & dess, 1996). risk taking refers to is the earliest and most frequently used characteristic of entrepreneurs. it seems obvious that the uncertainty and riskiness of self-employment is higher than normal employment. risk, as the possibility of loss, may be viewed as an inherent characteristic of innovativeness, new business formation and aggressive or proactive actions of existing firms (antoncic & hisrich, 2003). it is hence intertwined with the management will to take risk with regard to investment decisions and strategic actions in uncertain conditions (covin & slevin, 1991). innovativeness -which was considered the most important component of eo by some scholars (e.g. eggers, kraus, hughes, laraway, & snycerski, 2013), stands for the process related to changes in production functions whereby firms seek to acquire and build upon their distinctive technological competence (therrien, doloreux, & chamberlin, 2011). it can also be considered as the tendency of a firm to engage in and support new ideas, novelty, experimentation and creative processes that may result in new products and services (dess & lumpkin, 1996). proactiveness is an opportunity-seeking, forward looking perspective related to the introduction of new products and services ahead of the competition and acting in anticipation of future demand. many scholars consider the anticipation and acting on future wants and needs in the marketplace that create a first mover advantage as a trait of proactiveness (wiklund & shepherd, 2003). this dimension is hence critical for firms willing to capture high profits and establish brand recognition. the fourth dimension of eo is competitive aggressiveness. this latter refers to a firm’s propensity to challenge its competitors to achieve entry or improve position, that is, to outperform industry rivals in the marketplace. the last dimension is autonomy. it is quite different from other eo dimensions. while all other eo dimensions are focused outward, autonomy is centered inward as a facilitator. it seems to be about independent spirit, which is a key to unlocking entrepreneurial potential. it also refers to the independent action of an individual or a team in bringing forward an idea or a vision and carrying it through to completion, without being held back by overly stringent organizational constraints (burns, 2013). all eo dimensions are summarized in the table below. entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature… | 27 table 1. a multi-construct of eo # construct dimension composite qualities 1 proactiveness predicting future market changes (rauch et al., 2009) opportunity creation vs. opportunity identification (sundqvist, kylaheiko & kuivalainen, 2012) 2 innovativeness openness to new ideas (frishammar & horte, 2007) process and product creativity (dess & lumpkin, 2005) pursuit of creative or novel solutions (knight, 2001) 3 risk taking decisions in uncertainty (dess & lumpkin, 2005) implementation of projects entailing significant chances of costly failure (davis, morris & allen, 1991; miller & friesen, 1984) 4 competitive aggressiveness competitive advantage over competitors (dess & lumpkin, 2005) aggressive posturing relative to competitors (knight, 2001) 5 autonomy independent human activities (dess & lumpkin, 2005) self-acting (dess & lumpkin, 1996) source: wach (2015, p.16). innovation intensity the ‘innovation’ process comprises the technological development of an invention combined with the market introduction of that invention to end-users through adoption and diffusion (laing, 2018). intensity stands for something “that is highly concentrated, has a high degree of force” (morris, 1998). ii was first linked to entrepreneurial intensity which proposed to measure the intensity of the first three eo dimensions (morris & sexton, 1996). that been said, there exists a relatively poor literature around the measures of ii. considering that innovativeness is a paramount dimension of eo, the intensity of innovation may provide critical information to firms in terms of innovation performance (burns, 2013). so far, the measures proposed were the ‘degree’ and ‘frequency’ of these dimensions. this transition from eo to ii was supported by covin et al. (2006). in this sense, burns (2013) suggested an ii grid, which allows firms to map themselves on any of the four quadrants differentiated by innovation degree and frequency. others like coccia (2005) proposed that the intensity of technological change could be measured by an indicator, called magnitude, which was based on the impact of technological innovations on the economic system to which they aligned. another view of intensity is financial. it may include the financial commitment of c-level managers with respect to innovation and the type of innovation activities performed (laing, 2018). back to burn’s measurement scale (2013), while frequency seems relatively easy to comprehend in terms of how many innovative product launches per year for instance, the degree of innovation is a bit more complex to assess. this latter can be associated to the innovation category: incremental, radical or disruptive. incremental innovation refers to a change usually involving improvement of existing products and services (bessant, 2005) intending to achieve performance improvement. it does not require radical shifts of mindsets or substantial changes in competencies and capabilities (garcia-sabater, marin-garcia & perello-marin, 2011). it is fair to say that many innovative firms play within this field as they frequently add slight innovative increments to their products, services and processes. 28 | nizar m. benazzouz radical innovation can be seen as a deeper transformation of demand and needs of an existing market or industry […] with significant societal impact” (assink, 2006). tushman and anderson (1986) added that radicalism may relate to competence-destroying technological changes as the new innovation usually requires substantial resource commitments, and radical improvements in capabilities and competencies. although often confused with radical innovation, a disruption occurs when a new entrant or sometimes an incumbent comes up with an initially inferior technology according to the mainstream favorite dimension but superior on another secondary dimension(s), which then improves gradually to meet the needs of the mass market (christensen, 1997). in that sense, low-end and new-foothold disruptions have been discussed in the literature (christensen & raynor, 2003). the former describes the classical disruptive case where the new offering is of lower cost than competition due to some technological advance or a different business model. on the other hand, new-foothold stands for a disruption that starts in a niche and unserved market. these last three types of innovation may indicate its intensity. this latter seems to increase from incremental or sustainable through radical to disruptive. in this sense, one way to measure intensity within incumbents is by looking at their innovation strategies. for instance, a spin-out specialized at the exploration activities of the parent firm is good indicator of a disruptive strategy (christensen, 1997), while structural ambidexterity – that is combining exploitation and exploitation in parallel within the firm, is probably related to a sustaining innovation path (tushman & o’reilly, 1996). another interesting measure of ii is the degree and patterns of internationalization of the firm. as a matter of fact, both internationalization and innovation are important options to achieving firms’ growth, which announces their interrelatedness. that been said, the causal relationship between these two is still controversial. so while some scholars support no link between them (e.g. hitt, hoskisson, & kim, 1997), many other studies in various industries seem to indicate that innovation capabilities of a firm have a stimulating effect on its internationalization dynamic (e.g. cassiman & golovko, 2011; denicolai, zucchella & strange, 2014; kafouros, buckley, sharp, & wang, 2008; melitz & costantini, 2008; pla-barber & alegre, 2007). based on this last view, we can hypothesize that high internationalization pace and extent may be reliable indicators of firms ii level, particularly for international new ventures (invs) or born globals (bgs) that quickly set an expansionist strategy by implementing in many international markets without necessarily going through the classical stages of internationalization (casillas & francisco, 2013). while the geographic extent of internationalization is easy to assess, its pace seems multidimensional. this last topic has seen a shift in importance as early firms took relatively long time to make their first foreign sale mainly due to lack of digitization and a minor globalization rate (johanson & vahlne, 1977). with invs, the pace has increased on many levels. namely the starting time of internationalization benchmarked to the creation date of the company has gotten shorter and shorter (moen & servais, 2002). despite the seemingly important character of these temporal metrics, many shortcomings are persisting in the literature. hilmersson, johanson, lundberg and papaioannou (2017) emphasized the need for more clarity around this concept since different measure stand for the same thing (e.g. pace, accelerated, rapid). he also suggested that the pace of internationalization is a multidimensional construct with interrelated units. the first dimension if the entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature… | 29 speed of international expansion. it indicates how fast a firm spreads its sales activities to various country markets (casillas & moreno, 2014). the second one is “time to internationalization” to measure how soon after firm inception this latter begins its expansion abroad. the third and last dimension is the “point in time when internationalization started,” which captures how long ago (or how recently) internationalization started. figure 2. a proposal of ii construct inspired from the extant literature source: own elaboration. linking entrepreneurial orientation and innovation intensity because innovation is a process of combining assets, entrepreneurial orientation may facilitate the firm’s ability to discern appropriate resources for combination and thus innovate (wu et al., 2008), it seems that eo can positively influence ii. yet, there is a scarcity of research on this relationship and what other exogenous and indigenous variables may enter in play. zheng, yim and tse (2005) studied the impact of strategic orientation including market orientation, technology orientation and eo, on breakthrough innovation, then this latter on firm performance. there results indicated that eo positively affects both tech-based and market-based innovation. other scholars focused on a narrower link between eo and innovation. namely, perez-luno et al. (2011) demonstrated in a study of 400 spanish firms that proactivity and risk taking -which are parts of eo construct, are positively related to the number of internally generated innovations -which may stand for “frequency” in the ii construct, compared to innovation adoption and that in dynamic environments, the effect of risk taking is substantially much stronger than in stable environments. focusing more on the exploration side, liu et al. (2014) stated that firms with a strong eo display a better relation between unabsorbed slack. eo hence provides the capacity to more efficiently utilize internal resources in response to environmental changes. other studies emphasized the positive link between eo and innovation performance (alegre & chiva, 2013; boso et al., 2012). regarding the degree of ii, sheng and chien (2016) argued that a high-level learning orientation promotes myopic learning and incremental innovation but constrains experimentation and radical innovation. innovation intensity innovation frequency innovation degree internationalization extent pace disruptive radical incremental 30 | nizar m. benazzouz conclusions based on the synthetic review of a decade of empirical studies and the previous construct of ii (cf. figure 1), there seems to be a general trend favoring a positive influence of eo on ii and firm performance within various industries (cf. summary in table 3). in particular, the findings suggest that risk-taking and proactiveness, which are two main part of eo construct, contribute to a relatively high innovation and firm performance (alegre & chiva, 2013; garcía et al., 2015; helm et al., 2010; muslikh et al., 2016). these findings are in phase with other scholars’ confirmations or conclusions that eo positively impacts the innovative process within organizations since top management supports new ideas and hence more resources are allocated for the exploration related activities (bai & ren, 2016; shu, hu & jiang, 2015;). furthermore, eo seems to be correlated with high extent and pace of internationalization which is in turn a good indicator of ii level (yu & si, 2012). eo also appears to contribute to innovation frequency (perez-luno et al., 2011). one major implication of this study is a display of a lack of a precise definition and measurement scale of ii and a missing link with each component of eo multi-dimensional construct. while innovation performance and success are important to study, an intermediate lacking step is to check how risk-taking (among other eo dimensions) relate to ii for instance. this will allow to build a stronger picture including eo, ii and eventually innovation and firm performance. it is worth mentioning that this study is not without limitations. first, basing our review of the literature to two databases and to english articles only obviously limits the scope and assertiveness of this study. furthermore, given that ii is an understudied concept, there might be better review alternatives than looking up the term “innovation intensity” although it made affordable the process of narrowing down the papers scope. further research in this topic could inspect potential moderators (motivation, market orientation, etc.) while controlling other variables (firm size, country of origin, industry, etc.). what’s the relationship between proactiveness and internationalization pace? does proactiveness positively affects the disruptiveness level of innovation? is autonomy a necessary factory for fast internationalization and frequent innovation level? such results are particularly useful to enhance the entrepreneurship literature and guide up-starters willing to disrupt the market or incumbents facing disruption, mostly in fast-paced industries. table 2. countries ranked according to hellwig’s method in the years 2005-2016 author(s) research sample context examined relationships findings wu, chang, & chen (2008) survey research method on a crosssectional sample of 159 firms international; multi-markets exploring the influence of eo and social capital on intellectual capital, as well as the influence of intellectual capital on innovation eo tends to significantly influence intellectual capital, including human capital, customer capital, and structural capital. the characteristics of risk-taking, innovativeness, and proactiveness, which stand for eo, are the key to fully implementing intellectual capital in order to create higher levels of innovation renko, carsrud, & brännback (2009) semi-structred interviews with 85 venture ceos and business development managers finish, swedish and american biotech firms testing the link between technological capability, market orientation and eo on one-side, and product innovativeness on the other market orientation shares a positive relationship with capital invested in the firm, specifically in sweden and finland. market orientation is not related to product innovativeness measurements. technological capability is a positive predictor of product innovativeness. eo is not related to product innovativeness. eo is not positively related to capital invested in the biotechnology venture either helm, mauroner, dowling (2010) 165 surveys done by the founders high technology spin-off companies in germany eo, in particular risk-taking behavior and proactivity, is of particular importance in the context of high-technology venture success. innovativeness as a mediator. the results suggest that especially in high technology sectors and in fast growing markets, such as biotechnology, healthcare, information technology and optics where innovation is necessary to endure, a pronounced eo is important. furthermore, innovativeness as a central entrepreneurial object mediates between the motivation and the success of entrepreneurs. perez-luno et al. (2011) 400 questionnaires answered by r&d managers or ceos spanish firms displaying innovative behavior or products exploring the link between proactivity and the number of innovations adopted and generated by a firm and between risk taking and the number of innovations generated by a firm proactivity and risk taking are positively associated with the number of internally generated innovations. proactivity and risk taking are positively related with an emphasis on innovation generation over innovation adoption. in dynamic environments, the effect of risk taking is substantially much stronger than in stable environments. risk taking and pro-activeness both are associated with the number of innovations generated internally and launched in the market place but had no influence on the number of innovations adopted from others yu & si (2012) 109 questionnaires 109 chinese listed entrepreneurial firms examining the relationships between firms’ international ipo listing and r&d intensity, and how innovation capacity relates to entrepreneurial performance firms' ii and their pursuit of internationalization seems to be interrelated in that innovation capabilities can provide a strong push for internationalization. the relationship with foreign institutions and r&d investments are two important indicators of new ventures’ innovation capacities and potential drivers of a firm’s internationalization. source: own study. author(s) research sample context examined relationships findings boso et al., (2012) questionnaire sent to 164 firms ghanaian exporters inspecting the relationship between entrepreneurial-oriented behavior and export product innovation success the findings indicate that both export entrepreneurial-oriented behavior and export market-oriented behavior drive export product innovation success. moreover, eo behavior is more likely to be a driver of product innovation success when market-oriented behavior is strong liu et al. (2014) 308 final sample from face-to-face interviews with senior top managers and division leaders chinese high-tech firms inspecting the relationship between unabsorbed slack and product innovation on one hand, and eo absorbed slack and product innovation on the other firms with a strong eo display a better relation between unabsorbed slack and innovation but a worse relation between absorbed slack and innovation. eo provides the capacity to more efficiently utilize internal resource combinations in response to environmental changes garcía et al. (2015) 182 surveys from personal interviews with managers spanish and italian ceramic tile industry examining the possibility of a connection between managerial risk-taking propensity, risk-taking climate and innovation performance managerial risk taking is positively related to a risk-taking climate. firms' risk taking climate matters to enhance innovation performance. furthermore, managers' risk-taking propensity has an indirect positive effect on firms' innovation performance, which is mediated by a risk-taking climate. muslikh, byarwati, hidayati (2016) 104 questionnaires sent to ceos indonesian smes in tourism testing the effect of eo, market orientation, knowledge sharing, competence, to competitiveness with innovation, and creativity as mediator the results indicate that eo and market orientation influence innovation, knowledge sharing. creativity influence innovation and this latter influence competitiveness while creativity has non-significant influence on competitiveness jing and al. (2016) 264 questionnaires sent to managers industrial chinese firms the influence of (eo) and hrm on ambidexterity the study suggests that the interaction between eo and capability-based hrm facilitates innovation ambidexterity, and its relationship with firm performance is mediated by innovation ambidexterity peng, michael, xiaofeng (2016) mail survey responded by a sample of 153 firms random new ventures examining the mediating role of innovation speed in the relationship between eo and performance results show that faster innovation speed leads to superior performance. in addition, autonomy and competitive aggressiveness are found to increase innovation speed as predicted. however, risk-taking reduces innovation speed sheng, chien (2016) 200 usable questionnaires 70 taiwanbased hightech companies relationship between learning orientation and radical innovation the results show that a high-level learning orientation promotes myopic learning and incremental innovation but constrains experimentation and radical innovation in emerging domains. entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature… | 33 references alegre, j., & chiva, r. (2013). linking entrepreneurial orientation and firm performance: the role of organizational learning capability and innovation performance. journal of small business management, 51(4), 491-507. antoncic, b., & hisrich, r. (2003). clarifying the intrapreneurship concept, journal of small business and enterprise development, 10(1), 7-24. https://doi.org/10.1108/14626000310461187. arzubiaga, u., kotlar, j., massis, a.d., maseda, a., iturralde, t. (2018). entrepreneurial orientation and innovation in family smes: unveiling the (actual) impact of the board of directors. journal of business venturing, 33, 455-469. assink, m. (2006). inhibitors of disruptive innovation capability: a conceptual model. european journal of innovation management, 9(12), 215-233. awang, a., amran, s., nor, m. n. m., ibrahim, i. i., & razali, m. f. m. (2016). individual entrepreneurial orientation impact on entrepreneurial intention: intervening effect of pbc and subjective norm. journal of entrepreneurship, business and economics, 4(2), 94-129. bai, j., & ren, j. (2016). organizational ambidexterity and innovation performance: the moderating effect of entrepreneurial orientation. frontiers of business research in china, 10(4), 664-693. bessant, j. (2005). enabling continuous and discontinuous innovation: learning from the private sector. public money & management, 25(1), 35-42. boso, n., cadogan, j. w. & story v.m. (2012). entrepreneurial orientation and market orientation as drivers of product innovation success: a study of exporters from a developing economy. international small business journal, 31(1), 57-81. burns, p. (2013). corporate entrepreneurship: building an entrepreneurial organization. macmillan international higher education, 39(1), 1-194. casillas, j.c., & francisco, j.a. (2013). speed in the internationalization process of the firm. international journal of management reviews, 15(1), 15-29. casillas, j. & moreno, a. (2014). speed of the internationalization process: the role of diversity and depth in experiential learning. journal of international business studies, 45, 85-101. cassiman, b., & golovko, e., (2011). innovation and internationalization through exports. j int bus stud, 42, 56-75. christensen, c. m. (1997). the innovator's dilemma: when new technologies cause great firms to fail. boston: harvard business school press. christensen, c.m, & raynor, m. (2003). the innovator’s solution: creating and sustaining successful growth. boston: harvard business school press. coccia, m., (2005). measuring intensity of technological change: the seismic approach. technological forecasting & social change, 72(2), 117-144. covin, j.g., green, k.m., & slevin, d.p. (2006). strategic process effects on the entrepreneurial orientation sales growth rate relationships. entrepreneurship theory and practice, 30(1), 57-81. covin, j.g., & slevin, d.p. (1991). a conceptual model of entrepreneurship as firm behavior. entrepreneurship theory and practice, 16(1), 7-25. davis, d., morris, m., & allen, j. (1991). perceived environmental turbulence and its effect on selected entrepreneurship, marketing, and organizational characteristics in industrial firms. journal of the academy of marketing science, 19 (1), 43-51. denicolai, s., zucchella, a., & strange, r. (2014). knowledge assets and firm international performance. international business review, 23, 55-62. dess, g.g. & lumpkin, g.t. (1996). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. the academy of management reviews, 21(1), 135-172. dess, g.g., & lumpkin, g.t. (2005). the role of entrepreneurial orientation in stimulating corporate entrepreneurship: research briefs. academy of management executive , 19(1), 147-156. 34 | nizar m. benazzouz eggers, f., kraus, s., hughes, m., laraway, s., & snycerski s. (2013). implications of customer and entrepreneurial orientations for sme growth. management decision, 51(3), 524-546. https://doi.org/10.1108/00251741311309643. frishammar, j., & andersson, s. (2009). the overestimated role of strategic orientations for international performance in smaller firms. journal of international entrepreneurship, 7(1), 5777. garcía g. a., llopis, o., fernández a.m., & alegre, j. (2015). unraveling the link between managerial risk-taking and innovation: the mediating role of a risk-taking climate. journal of business research, 68, 1094-1104. garcia-sabater, j.j., marin-garcia, j.a., & perello-marin, m.r. (2011). is implementation of continuous improvement possible? an evolutionary model of enablers and inhibitors. human factors and ergonomics in manufacturing, 19(2), 110-132. helm, r., mauroner, o., & dowling, m. (2010). innovation as mediator between entrepreneurial orientation and spin-off venture performance. international journal of entrepreneurship and small business, 11(4), 472-491. hilmersson, m., johanson, m., lundberg, h., & papaioannou, s. (2017). time, temporality, and internationalization: the relationship among point in time of, time to, and speed of international expansion. journal of international marketing, american marketing association. 25(1), 22-45. https://doi.org/10.1509/jim.16.0013. hitt, m.a., hoskisson, r.e., & kim, h. (1997). international diversification: effects on innovation and firm performance in product-diversified firms. the academy of management journal, 40(4), 767-798. horney, n., pasmore, b., & o'shea, t., (2010). leadership agility: a business imperative for a vuca world. people strategy, 33 (4), 32-38. hosseini, m.g. (2012). human resource accounting. iosr journal of business and management, 2(5), 6-10. jing, a. z., edgar, f., geare, g., & o'kane, c. (2016). the interactive effects of entrepreneurial orientation and capability based hrm on firm performance: the mediating role of innovation ambidexterity. industrial marketing management, 59, 131-143. johanson, j., & vahlne j.e. (1977). the internationalization process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8, 23-32. jorge, f. (2018). dynamic capabilities, creativity and innovation capability and their impact on competitive advantage and firm performance: the moderating role of entrepreneurial orientation. technovation. doi: 10.1016/j.technovation.2018.11.004. kafouros, m.i., buckley, p.j., sharp, j.a., wang, c. (2008). the role of internationalization in explaining innovation performance. technovation, 28, 63-74. knight, g.a. (2001). entrepreneurship and strategy in the international sme. journal of international management, 7(3), 155-171. laing, k. g. (2018). seismic measurement of management accounting innovations: using the scale of innovation intensity. management accounting frontiers, 1, 3-14. liu, h., ding, x.-h., guo, h., & luo, j.h. (2014). how does slack affect product innovation in high-tech chinese firms: the contingent value of entrepreneurial orientation. asia pacific journal of management, 31(1), 47-68. doi: 10.1007/s10490-012-9309-5. melitz, m.j., & costantini, j.a. (2008). the dynamics of firm level adjustment to trade liberalization. in: helpman e., marin d., verdier t. (eds). the organization of firms in a global economy (107141). massachusetts: harvard university press. miller, d. (2011). miller (1983) revisited: a reflection on eo research and some suggestions for the future. entrepreneurship theory and practice, 35(5), 873-894. miller, d., & friesen, p. (1984). organizations: a quantum view. englewood cliffs: prentice-hall. moen, ø., & per, s. (2002). born global or gradual global? examining the export behavior of small and medium-sized enterprises. journal of international marketing, 10 (3), 49-72. entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature… | 35 morris, m.h. (1998). entrepreneurial intensity: sustainable advantages for individuals, organizations, and societies. usa. praeger. morris, m.h., & sexton, d.l. (1996). the concept of entrepreneurial intensity: implications for company performance. journal of business research, 36(1), 5-13. muslikh, m., byarwati, a., & hidayati, r. (2016). how to improve the competitiveness of sme's products in tegalwaru tourism village bogor. man in india, 96(11), 4225-4240. peng, s., michael, s., & xiaofeng, j. (2016). entrepreneurial orientation and performance: is innovation speed a missing link. journal of business research, 69, 683-690. perez-luno, a., wiklund, j., & valle cabrera, r. (2011). the dual nature of innovative activity: how entrepreneurial orientation influences innovation generation and adoption. journal of business venturing, 26(5), 555-571. doi: 10.1016/j.jbusvent.2010.03.001. pla-barber, j., & alegre, j. (2007). analysing the link between export intensity, innovation and firm size in a science-based industry. international business review, 16, 275-293. rauch, a., wiklund, j., lumpkin, g.t., & frese, m. (2009). entrepreneurial orientation and business performance: an assessment of past research and suggestions for the future. entrepreneurship: theory and practice, 33(3), 761-787. renko, m., carsrud, a., & brännback, m. (2009). the effect of a market orientation, entrepreneurial orientation, and technological capability on innovativeness: a study of young biotechnology ventures in the united states and in scandinavia. journal of small business management, 47(3), 331-369. sheng, l. m., & chien, i. (2016). rethinking organizational learning orientation on radical and incremental innovation in high-tech firms. journal of business research, 69, 2302-2308. shu, c. l., hu, y. f., & jiang, x. (2015). learning ambidexterity, knowledge acquisition and innovation performance in strategic alliances. r&d management, 27(6), 97-106. sundqvist, s., kylaheiko, k., & kuivalainen, o. (2012). kirznerian and schumpeterian entrepreneurialoriented behavior in turbulent export markets. international marketing review, 29(2), 203-219. therrien, p., doloreux, d., & chamberlin, t. (2011). innovation novelty and (commercial) performance in the service sector: a canadian firm-level analysis. technovation, 31, 655665. http://dx.doi.org/10.1016/j.technovation.2011.07.007. tushman, m.l., & anderson, p. (1986). technological discontinuities and organizational environments administrative. science quarterly, 31(3), 439-465. tushman, m.l., & o’reilly, c.a. (1996). the ambidextrous organization: managing evolutionary and revolutionary change. california management review, 38, 1-23. wach, k. (2015). entrepreneurial orientation and business internationalisation process: the theoretical foundations of international entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 9-24. wales, w.j., gupta, v.k., & mousa, f. (2013) empirical research on entrepreneurial orientation: an assessment and suggestions for future research. international small business journal, 31(4), 357-383. wiklund, j., & shepherd, d. (2003). knowledge-based resources, entrepreneurial orientation, and the performance of small and medium-sized businesses. strategic management journal, 24(13). https://doi.org/10.1002/smj.360. wu, w.-y., chang, m.l., & chen, c.w. (2008). promoting innovation through the accumulation of intellectual capital, social capital, and entrepreneurial orientation. r&d management, 38(3), 265-277. doi: 10.1111/1467-9914.00120-i1. yu, x., & si, s. (2012). innovation, internationalization and entrepreneurship: a new venture research perspective. innovation: management, policy & practice, 14(4), 524-539. zheng, z. k., yim, b., & tse, k. d. (2005). the effects of strategic orientations on technologyand market-based breakthrough innovations. journal of marketing, 69, 42-60. 36 | nizar m. benazzouz author nizar m. benazzouz master in it management (engineering school of telecom paristech, france); international master in business administration (sorbonne university, france). currently working as digital portfolio manager within an sme. his research interests include innovation management and international entrepreneurship. correspondence to: ni.benazzouz@gmail.com acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank prof. krzysztof wach as his doctoral supervisor and two anonymous reviewers for their value comments. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ie-pm-04-01-08-pp097-kaszuba 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.08 ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców w kontekście uregulowań niemieckiego prawa upadłościowego małgorzata kaszuba a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest przedstawienie, w jaki sposób niemieckie prawo upadłościowe może wpłynąć na ryzyko prowadzenia biznesu pomiędzy polskimi, a niemieckimi przedsiębiorcami. w szczególności problem ten jest istotny w kontekście nowego rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady unii europejskiej w sprawie postępowania upadłościowego. metodyka badań: przeprowadzono przegląd uregulowań prawnych i innych źródeł wtórnych opracowanych przez stowarzyszenie syndyków niemieckich oraz innych publikacji pozwalających na pogłębienie znajomości zjawiska oraz jego analizę krytyczną. w artykule wykorzystano także dane statystyczne, pochodzące z głównego urzędu statystycznego i bundesamtu, które pozwoliły na przybliżenie i zobrazowanie przedstawionego problemu. wyniki: ryzyko zwrotu spłaconych wierzytelności w niemczech jest realnym zagrożeniem dla polskich przedsiębiorców. należy je uwzględnić w swojej strategii wejścia na rynek zachodnich sąsiadów. w przypadku większych kwot zwrotu mogą one zagrozić funkcjonowaniu małych i średnich firm poprzez utratę płynności, a w skrajnych przypadkach doprowadzić do ich bankructwa. wkład i wartość dodana: od wejścia w życie nowego rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady unii europejskiej sąd właściwy do wszczęcia postępowania upadłościowego na terenie unii europejskiej określa główny ośrodek podstawowej działalności (comi). należy zwrócić uwagę, gdzie znajduje się ten ośrodek w przypadku zagranicznego partnera, by wiedzieć, jakie jest właściwe prawo upadłościowe kontrahenta. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: ryzyko prawne; zwrot wierzytelności; masa upadłości; syndyk; niemcy kody jel: g33, d81, f31 artykuł nadesłano: 27 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano: 5 marca 2018 sugerowane cytowanie: kaszuba, m. (2018). ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców w kontekście uregulowań niemieckiego prawa upadłościowego. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 97-107. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.08 98 | małgorzata kaszuba wprowadzenie niemiecki rynek jest dla polskich eksporterów jednym z najczęściej wybieranych kierunków wymiany handlowej. według głównego urzędu statystycznego stanowił on 27,38% udziału polskiego eksportu w roku 2016 (główny urząd statystyczny, 2016). jednakże wejście na rynek zagraniczny oprócz korzyści, niesie ze sobą także zagrożenia. jednym z nich jest „insolvenzanfechtung”, czyli żądanie kierowane przez niemieckiego syndyka do wierzycieli upadłego dłużnika. nakazuje ono zwrot wierzytelności zapłaconych wcześniej przez dłużnika oraz ich zaliczenie do masy upadłościowej. jest to ryzyko legislacyjne spowodowane głównie interpretacjami prawnymi federalnego trybunału sprawiedliwości (bundesgerichtshof) niemieckiego prawa upadłościowego (insolvenzordnung, inso). w szczególności odnosi się do artykułu 129 (federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów, 1994c), mówiącego o uprawnieniach syndyka w stosunku do transakcji wykonanych przed otwarciem postępowania upadłościowego i prowadzących do pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli. przedstawienie tego problemu oraz jego analiza mają na celu uświadomienie polskim przedsiębiorcom zagrożeń mogących wystąpić w związku z prowadzeniem działalności handlowej w niemczech. w szczególności należy je rozważyć w kontekście unijnego rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady ue nr 2015/848 z 20 maja 2015r. w sprawie postępowania upadłościowego. istota ryzyka w relacjach handlowych z partnerem zagranicznym eksporterzy sprzedając swoje towary lub świadcząc odpłatnie usługi na rzecz podmiotów zagranicznych mogą zyskać zarówno liczne korzyści płynące z wymiany handlowej jak i być narażonymi na ryzyko. podejmując decyzje na rynkach zagranicznych, najczęściej występujące nieprawidłowości wynikają z przyjmowania zamówienia bez dostatecznego zbadania ryzyka oraz zebrania potrzebnych informacji. kolejnym z błędów może być niedostateczne zaznajomienie się z uwarunkowaniami prawnymi danego kraju. eksporter może poświęcić także zbyt mało czasu na znalezienie właściwego odbiorcy towarów (kaczmarek, 2012, s. 92). wielu błędów można uniknąć, jeśli w odpowiednim czasie posiądzie się wiedzę i zdobędzie się dobre przygotowanie w tym zakresie. w przypadku działalności na terenie innego kraju występuje znacznie więcej rodzajów ryzyka niż na terytorium kraju macierzystego (fudaliński, 2015). ryzyko zagraniczne jest definiowane jako możliwość zaistnienia niepowodzenia lub licznych niepowodzeń, a także negatywnych zdarzeń, które są niezależne od eksportera i spowodowały częściowo lub całkowicie utratę handlowej korzyści ekonomicznej, a nawet skutkowały stratą (kaczmarek, królak, 2008, s. 36). należałoby zatem wiązać je z negatywnym efektem końcowym. pojęcie to można wyrazić w postaci iloczynu (kwiecień, 2010, s. 12): � = � ∙ �� (1) gdzie: � ryzyko; � wysokość szkody; ��częstotliwość występowania szkody lub prawdopodobieństwo jej wystąpienia. ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców… | 99 ryzyko związane z transakcjami realizowanymi z podmiotami zagranicznymi różni się specyfiką w porównaniu do występującego na rynku krajowym. jego oszacowanie jest relatywnie trudne, a prawdopodobieństwo wystąpienia szczególnie wysokie. jest to związane z dużą liczbą czynników, wpływających na działalność prowadzoną przez przedsiębiorcę. rozpoznanie ryzyka i jego przewidywanie jest utrudnione, a zmienność determinant bardzo wysoka. charakterystycznym elementem jest także relatywnie ograniczony zasób informacji. ryzyka te nie występują w obrocie krajowym. dlatego decyzje handlowe związane z eksportem podejmuje się w warunkach (skulski, 2002, s. 262): − niepewności – kiedy osoba decyzyjna nie posiada informacji odnośnie zależności przyczynowych, wobec których należy podjąć decyzje oraz nie jest w stanie określić ich prawdopodobieństwa, − ryzyka, gdy minimalnie jedna z zależności nie jest znana, lecz możliwe do obliczenia jest ich obiektywne prawdopodobieństwo. istnieje wiele kryteriów systematyki ryzyka zagranicznego (pera, 2017). praktyka gospodarcza dotychczas nie opracowała jednolitych zasad jego klasyfikacji, bowiem możliwości ich porządkowania wydają się niemalże nieograniczone (kaczmarek, 2010, s. 23-24). jednym z wielu rodzajów ryzyk jest transgraniczne ryzyko prawne. jest ono konsekwencją obowiązywania odmiennej jurysdykcji i kultury prawnej. obejmuje ona prawo stanowione, zwyczajowe, poziom integracji z gospodarką światową czy stopień korupcji na terenie państw zagranicznych (gątarek, maksymiuk, krysiak, 2001, s. 7). ryzyko to jest związane nie tylko ze stosowaniem odmiennej terminologii prawnej w poszczególnych językach, ale również ze względu na odmienne systemy prawne oraz rozbieżne interpretacje tych samych zapisów w poszczególnych krajach (kaczmarek, królak-werwińska, 2005, s. 59). odmienne pojmowanie treści przez strony kontraktu jest częstym zjawiskiem w praktyce handlu zagranicznego. przyczynia się ono do powstawania sporów pomiędzy partnerami. ryzyko prawne może także wynikać zarówno z nadmiernego jak i niedostatecznego unormowania praktyk życia gospodarczego. kolejnym aspektem tego rodzaju ryzyka jest błędna identyfikacja potrzeb prawnych przez organy ustawodawcze. występuje również ryzyko niestosowalności prawa lub nadgorliwości organów sądowniczych w stosunku do ustawodawstw. tak, że jest ono nieproporcjonalne do wyrządzonej szkody. zagrożeniem jest także nadużywanie prawa oraz negatywne skutki jego nieznajomości (kaczmarek, 2005, s. 66). niewystarczająca wiedza o jurysdykcji kraju, na którego terytorium eksportuje przedsiębiorca może powodować liczne problemy, a nawet prowadzić do upadłości eksportera. w tym kontekście istnieje także wyraźna potrzeba ustosunkowania się do zjawiska upadłości podmiotów gospodarczych. każdy eksporter i importer w swej działalności gospodarczej powinien brać to groźne zjawisko pod uwagę. upadłość w niemczech jest definiowana jako niezdolność dłużnika do wywiązania się z zaciągniętych zobowiązań wobec wierzycieli. celem postępowania upadłościowego jest przywrócenie wypłacalności dłużnika lub uporządkowanie wierzytelności. w tym ostatnim przypadku następuje to poprzez likwidację spółki. zakłada się jednak, że firma nie rokuje powrotu do przywrócenia wypłacalności. celem ograniczenia ryzyka upadłości zalecane jest uzyskanie rzetelnych informacji o kliencie oraz jego sytuacji finansowej, a także dokonanie analizy wiarygodności kredytowej. według danych z barometru płatniczego firmy atradius, co roku obserwowalny jest zwięk100 | małgorzata kaszuba szający się udział faktur przeterminowanych w sektorze b2b. terminy wymagalności są wydłużane i występują opóźnienia w płatnościach. w przypadku polski 37% zagranicznych zobowiązań jest przeterminowanych. dla porównania z roku 2014 było to 17% faktur. istota i ewolucja niemieckich uregulowań prawnych w przypadku upadłości firmy powoływany jest specjalny zarządca majątku masy upadłościowej – syndyk. osoba ta nie tylko zarządza i utrzymuje majątek, ale także jest zobowiązana do powiększania jego masy. niemiecki syndyk jest szczególnie zmotywowany do zwiększania, gdyż jego wynagrodzenie obliczane jest jako procent od wielkości tejże masy. wskazuje na to rozporządzenie dotyczące wynagrodzeń w sprawie prawa upadłościowego (federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów, 1998). niemiecki syndyk jest więc zainteresowany wszystkim, co powiększyło długi upadłej firmy, bądź też zmniejszyło masę upadłościową. niemieckie prawo upadłościowe dało syndykowi szereg narzędzi umożliwiających powiększanie masy upadłościowej. w prawie kontrahentów zza odry istnieją dwa systemy ochrony wierzycieli, które nawzajem się uzupełniają. pierwszy z nich daje możliwość ochrony wierzyciela indywidualnego, który jest uruchamiany na jego wniosek. dzięki temu systemowi możliwa jest egzekucja sądowa. drugi ma za zadanie ochronę wszystkich wierzycieli upadłego. w zależności od sytuacji procedurę może rozpocząć zarówno dłużnik jak i wierzyciel. nie zawsze jednak interes pojedynczego wierzyciela jest taki sam jak ich ogółu. niemieckie prawo z jednej strony daje możliwość egzekucji sądowej, z drugiej ochronę wszystkich wierzycieli i sprawiedliwe ich traktowanie. prawo to wpłynęło na determinację syndyków i orzeczenia sądów niemieckich, by zwiększyć rozdzielanie środków „równo” oraz „sprawiedliwie” pomiędzy wierzycieli, zwiększając tym samym powstanie ryzyka żądania zwrotu wierzytelności spłaconych przez dłużnika, nierzadko z wysokimi odsetkami, w skrajnych przypadkach nawet do dziesięciu lat wstecz licząc od złożenia wniosku o upadłość. podstawą takiego działania jest niemieckie prawo upadłościowe, stanowiące, że „każda czynność prawna upadłego może zostać zaskarżona, jeżeli została podjęta z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli”(federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów, 1994a). warunkiem jest jednak to, iż kontrahent wiedział o zamiarze upadłego, przy czym wiedza ta jest domniemana. dotyczy to transakcji występujących przed 5 kwietnia 2017, jeśli partner wiedział o występującej niewypłacalności. słowo „domniemanie” jest kluczem do ułatwienia pracy syndykowi w zakresie ściągalności wierzytelności, który opiera się w swojej argumentacji przed niemieckimi sądami na przesłankach. powszechnie stosowane argumenty przedstawiane przez syndyków w niemieckich sądach, umożliwiające im skuteczny zwrot spłaconych wierzytelności, dotyczyły przede wszystkim grożeniem przez wierzyciela zerwaniem stosunków handlowych i wstrzymaniem dostaw, jeśli dłużnik zalegał z płatnością. jeżeli po tym działaniu dług został spłacony, jest on nienależny i podlega zwrotowi do masy upadłości. kolejną przesłanką jest fakt, że dłużnik zapłacił wierzycielowi dopiero po zagrożeniu mu wdrożeniem postępowania sądowego jak i egzekucyjnego. argumentem często stosowanym przez syndyka w niemieckich sądach jest także spłacanie faktur, ale nie w takiej wysokości jak trzeba lub przesuwane płatności w nierynkowym dla branży czasie. dłużnik staje się niewypłacalny, jeśli nie jest w stanie uregulować swoich wierzytelności (federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów, 1994b). niemiecki federalny trybunał sprawiedliwości zawęził tą definicję w wyroku ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców… | 101 z 8 października 2009 roku, w którym zaznaczono, że „jest niewypłacalny, kiedy w ciągu trzech tygodni nie jest w stanie spłacić dziesięciu procent lub więcej swoich zobowiązań ogółem” (federalny trybunał sprawiedliwości, 2008). by zbadać, jak powszechne stało się to zjawisko, należy przyjrzeć się liczbie upadłości przedsiębiorstw w latach 2009-2017 (rys. 1). rysunek 1. liczba upadłości przedsiębiorstw niemieckich w latach 2009-2017 źródło: bundesamt (2017). z rysunku 1. wynika, iż liczba upadłości w niemczech maleje na przestrzeni lat 2009-2017. spośród tych upadłości stowarzyszenie syndyków niemieckich w latach 2012 i 2013 zweryfikowało 3092 postępowania. spomiędzy nich 310 przypadków zostało zakończonych skutecznym żądaniem zwrotu majątku. oznacza to, że jedno na dziesięć zweryfikowanych postępowań związane było z sukcesem syndyka w tym zakresie. średnia kwota zwrotu wyniosła 31 202 euro. dynamika tego zjawiska jest kłopotliwa dla niemieckich przedsiębiorców, na co zwrócono uwagę w artykule s. locke „jak grom z jasnego nieba” (org. wie ein blitz aus heiterem himmel) opublikowanym w frankfurter allgemeine zeitung. zauważono, że skala tego zjawiska wzrasta z roku na rok, co można zaobserwować w badaniach statystycznych. w ankiecie przeprowadzonej przez bundesverbands credit management e.v. podczas kongresu federalnego w 2013 roku 41% badanych uznało, że nie spotkało się z żądaniem zwrotu wierzytelności przez syndyka masy upadłościowej. w 2014 roku było to już 18% badanych spośród 158 uczestników ankiety. w przypadku jednej trzeciej badanych suma przekraczała 100 000 euro zwrotu. linia orzecznicza sądów niemieckich i postępowanie syndyków zostały przedmiotem szeroko opisywanych doniesień prasowych. szczególnie dotkliwie działania uderzyły w sektor małych i średnich przedsiębiorstw, które pod wpływem żądań musiały ogłosić 32687 31998 30099 28297 25995 24085 23101 21518 18572 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 i-xi 102 | małgorzata kaszuba upadłość. zjawisko to dotknęło także klub sportowy bayer leverkusen, grającą w bundeslidze, od której syndyk firmy teldefax zażądał zwrotu 16 milionów euro.1 niemieccy przedsiębiorcy coraz częściej są dotknięci działaniami syndyków. wielu spośród nich przez żądanie zwrotu spłaconych wierzytelności było zagrożonych utratą płynności lub upadło na skutek tych działań. sprzeciw społeczny wobec działań wierzycieli nie dotyczył ich uprawnień do podważania transakcji, lecz możliwości żądania zwrotu wierzytelności nawet do 10 lat wstecz przed ogłoszeniem upadłości, z wysokimi odsetkami. ze względu na używanie przez syndyków domniemania wiedzy o tym, że krzywdzono pozostałych wierzycieli, oskarżeni mieli mocno ograniczoną możliwość obrony. wierzyciele w gruncie rzeczy nie byli w stanie wykazać, że nie wiedzieli o stanie sytuacji finansowej dłużnika. praktyka zwrotów budziła kontrowersje, bowiem odsetki od zakwestionowanej zapłaty liczono od dnia otwarcia postępowania upadłościowego. syndycy czekali nawet po kilka lat by wytoczyć powództwo – a tym samym zwiększyć kwotę zwrotu. w kwietniu 2017 roku zmodyfikowano uprawnienia syndyków. w pewnym sensie ich działania zostały ograniczone. obecna nowelizacja przede wszystkim wskazuje, że stroną, na której ciąży udowodnienie wiedzy wierzyciela o niewypłacalności przyszłego upadłego i krzywdzeniu pozostałych wierzycieli jest syndyk. w ustawie przewidziano także domniemanie stanowiące, iż rozłożenie długu na raty świadczy o niewiedzy na temat niewypłacalności. do tej pory domniemywano, że takie działanie świadczy o wiedzy wierzyciela. obecnie wiedzę o niewypłacalności domniemuje się, jeśli odpowiedni harmonogram był poprzedzony prośbą o rozłożenie należności na raty, gdyż spłata w innym trybie nie jest możliwa. po nowelizacji syndycy mają uprawnienia do podważania płatności z czterech lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, a odsetki od płatności zakwestionowanych przez syndyka są należne za okres od wezwania wierzyciela do zwrotu. okres dziesięcioletni został zachowany dla skrajnych przypadków, gdzie wskutek porozumienia nastąpił transfer majątku, a strony wiedziały o niewypłacalności, czyli tzw. „zmowy”. linia orzecznicza w tej kwestii jest wciąż nieznana i nie wiadomo, czy okres ten będzie wykorzystywany wyłącznie w tych przypadkach. zmiany te stanowią znaczny krok ze strony bundestagu. wciąż jednak federalny trybunał sprawiedliwości (bundesgerichtshof, bgh) pozostawił szeroki wachlarz możliwości dla syndyków. potencjalne skutki uregulowań prawnych dla polskich przedsiębiorców polskim przedsiębiorcom może wydawać się, iż ryzyko wynikające z niemieckich uregulowań prawnych dotyczących zwrotu spłaconych wierzytelności jest odległe oraz niejasne, jednak gospodarki polski i niemiec są ze sobą ściśle powiązane. z danych głównego urzędu statystycznego (gus) wynika, że niemcy są najczęściej wybieranym kierunkiem eksportu firm mających siedzibę na terytorium polski (rys. 2). na przestrzeni lat 2010-2017 odnotować można wyraźną tendencję wzrostową wartości polskiego eksportu towarów i usług do niemiec. warto jednak nadmienić, że obroty te generowane są zarówno przez firmy z kapitałem polskim, jak i przez niemieckie filie oraz oddziały. wskazuje na to fakt, iż niemcy są jednym z największych dawców bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polsce. według raportu narodowego banku 1 ostatecznie po batalii sądowej szeroko opisywanej przez frankfurter allgemeine, deutsche welle, handelsblatt global i inne portale informacyjne bayer leverkusen zapłacił 13 milionów euro zwrotu do masy upadłości. ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców… | 103 polskiego w 2016 roku były drugim krajem pod względem wielkości napływu kapitału do polski. polskie firmy coraz śmielej zaczynają inwestować na rynku niemieckim. w 2014 roku niemcy były dziewiątym krajem, w którym lokowane były polskie inwestycje zagraniczne, a wartość transakcji wyniosła 313,9 mln pln. rysunek 2. wielkość polskiego eksportu towarów i usług do niemiec w latach 2010-2017 (w mln eur). źródło: główny urząd statystyczny (2017). wybierając niemcy jako kierunek ekspansji handlowej przedsiębiorcy podlegają jurysdykcji niemieckiej, o ile umowa nie stanowi inaczej. praktyka gospodarcza ukazuje jednak, że ze względu na słabszą pozycję przetargową, prawem umów pomiędzy polskimi a niemieckimi partnerami w większości przypadków jest prawo niemieckie. decydując się na tę jurysdykcję eksporter podlega zarówno jej uprawnieniom jak i obowiązkom. dla polskiej firmy sprzedającej swoje towary do odbiorców, często stosowaną praktyką jest obrona partykularnych interesów. wyraża się ona poprzez ponaglenia, groźby wszczęcia postępowania sądowego i egzekucji w stosunku do partnera, nie chcącego spłacić wierzytelności. w niemczech jest to podstawa do zakwestionowania danej transakcji i uznania zapłaty, jako nienależnej i wymuszonej poza kolejnością spłaty długów. w takim przypadku, wierzyciel jest zobowiązany do zwrotu wierzytelności. odpowiednia kwota zostanie przeznaczona na spłatę długów upadłego w należytej kolejności i proporcjach. zwrot ten, w zależności od wysokości, może doprowadzić do problemów z płynnością finansową lub w ostateczności do bankructwa eksportera. niezbędne jest zatem rozważny wybór partnerów handlowych. nowe unijne rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady ue nr 2015/848 z 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego precyzuje, że sąd właściwy do wszczęcia postępowania insolwencyjnego dłużnika z terytorium unii europejskiej określa się według miejsca „głównego ośrodka podstawowej działalności” (centre of main interests, comi). oznacza to, iż jest to miejsce, w którym podejmowane są kluczowe decyzje i zarządzanie działalnością gospodarczą. jest ono rozpoznawalne dla podmiotów trzecich oraz wyznacza jurysdykcję upadłości. prawo to ma za zadanie zapobiec tzw. forum shoppingowi (turystyce upadłościowej). dłużnicy celowo zmieniali swoje comi, by postępowanie prawne było dla nich korzystne. nowe rozporządzenie stanowi, że charakter pozorny 37698,45 42174,79 43335,92 47087,14 52504,01 58235,13 61 104,67 55 800,00 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 (eksport towarowy) 104 | małgorzata kaszuba miało przeniesienie siedziby statutowej firmy w ciągu trzech miesięcy przed rozpoczęciem postępowania. państwa członkowskie zobowiązane są do utworzenia elektronicznego rejestru dotyczącego postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych. ma on na celu zwiększenie dostępu do informacji wierzycielom. 1 lutego 2018 roku zacznie działać polski centralny rejestr upadłości i restrukturyzacji. połączony dostęp zapewniony zostanie przez komisję europejską do czerwca 2019 roku. niezależnie od państwa członkowskiego, w którym znajdują się poszczególne składniki majątku, postępowaniu głównemu podlega cały majątek dłużnika. zatem orzeczenie wydane w postępowaniu insolwencyjnym ma moc wiążącą we wszystkich pozostałych krajach członkowskich unii europejskiej. nowe prawo unijne dostrzega jednak potrzebę ochrony lokalnych wierzycieli. w szczególności dotyczy to sytuacji, gdy występują znaczne różnice pomiędzy prawem państwa, w którym znajduje się oddział, a jurysdykcją postępowania głównego. w tym celu wprowadzono wtórne postępowanie insolwencyjne. prowadzone jest one według jurysydykcji miejsca lokalizacji oddziału i część majątku zostaje wyjęta spod prawa sądu prowadzącego postępowanie główne. ważnym elementem tego rozporządzania jest możliwość ukierunkowania postępowania wtórnego na podtrzymanie działalności dłużnika. dotychczas prowadziło ono do likwidacji majątku dłużnika, nawet jeśli postępowanie główne miało na celu ochronę lub jego restrukturyzację. regulacje te, mogą utrudnić skuteczne zarządzanie majątkiem dłużnika w postępowaniu głównym. rozporządzenie zapewnia w związku z tym możliwość odroczenia lub odmowy postępowania wtórnego. w tym przypadku zarządca poprzez stosowne jednostronne oświadczenie musi zobowiązać się do stosowania lokalnego prawa w stosunku do majątku oddziału. jeśli sąd prowadzący postępowanie wtórne uzna, że interesy wierzycieli lokalnych są w wystarczającym stopniu reprezentowane, nie dojdzie do postępowania wtórnego. oznacza to, że w przypadku upadłości firmy mającej główny ośrodek podstawowej działalności w niemczech, jurysdykcja będzie niemiecka, nawet jeśli poszczególne składniki danej firmy znajdują się na terenie innych państw. syndyk masy upadłościowej podlegać będzie także prawu niemieckiemu. ścisłe powiązania polski i niemiec w zakresie bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz handlu zagranicznego mogą prowadzić do dezorientacji wierzycieli w zakresie odpowiedniej jurysdykcji, a tym samym narazić na ryzyko prawne. wnioski końcowe z powyższych rozważań wynika, że wiedza w zakresie uregulowań prawnych obowiązujących na terenie danego kraju jest kluczowa do prawidłowego procesu wymiany handlowej. przemyślana i dokładna analiza partnera handlowego może pomóc w uniknięciu ryzyka związanego z działalnością handlową na terenie innego kraju. ryzyko zwrotu spłaconych wierzytelności w niemczech jest realnym zagrożeniem dla polskich przedsiębiorców, należy je uwzględnić w swojej strategii wejścia na rynek zachodnich sąsiadów. w przypadku większych kwot zwrotu mogą one zagrozić funkcjonowaniu małych i średnich firm poprzez utratę płynności, a w skrajnym przypadku doprowadzić do ich bankructwa. ryzyko to występuje także w innych krajach naszego globu, aczkolwiek okres, w którym możliwe jest żądanie zwrotu wierzytelności w niemczech jest określony do czterech lat wstecz, a w skrajnym przypadku – wystąpienia zmowy, jest wydłużony do dziesięciu lat. niemieckie prawo zmieniło się na przestrzeni lat, jednak okres kwestionowania płatności oraz możliwości syndyka do podważania zapłaty mogą sprawiać trudności dla polskich eksporterów. ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców… | 105 należy zwrócić uwagę na różnice w postępowaniu z niepłacącym dłużnikiem polskim oraz niemieckim. polskie firmy coraz częściej wybierają za kierunek eksportu niemcy. wzrasta udział tego państwa w eksporcie polski ogółem, zatem rzetelne przygotowanie oraz zapoznanie się z danym typem ryzyka i rozwijanie tzw. „inteligencji ryzyka” może przyczynić się do sukcesu polskich przedsiębiorstw na rynku niemieckim. od wejścia w życie nowego rozporządzenia parlamentu europejskiego i rady unii europejskiej sąd właściwy do wszczęcia postępowania upadłościowego na terenie unii europejskiej określa główny ośrodek podstawowej działalności (comi). należy zwrócić uwagę gdzie znajduje się ten ośrodek w przypadku zagranicznego partnera, by wiedzieć jakie jest właściwe prawo upadłościowe kontrahenta. literatura atradius. (2017). barometr praktyk płatniczych. pobrane z: https://atradius.pl/reports/paymentpractices-barometer-poland-2017.html. budzyński, w. (2016). eksport w przedsiębiorstwie. wejście na rynek i realizacja transakcji zagranicznej. warszawa: poltext. gątarek, d., maksymiuk, r., krysiak, m., witkowski, ł. (2001). nowoczesne metody zarządzania ryzykiem finansowym. warszawa: wig-press. główny urząd statystyczny. (2016). eksport towarów i usług według krajów. pobrane z: http://swaid.stat. gov.pl/handelzagraniczny_dashboards/raporty_predefiniowane/rap_dbd_hz_4.aspx2. federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów. (1998). rozporządzenie w sprawie wynagrodzeń w związku z niewypłacalnością. artykuł 2. pobrane z: https://www.gesetzeim-internet.de/insvv/bjnr220500998.html. federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów. (1994a). ustawa o upadłości. artykuł 133. pobrane z: https://www.gesetze-im-internet.de/inso/__133.html. federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów. (1994b). ustawa o upadłości. artykuł 17. pobrane z: https://www.gesetze-im-internet.de/inso/__17.html. federalne ministerstwo sprawiedliwości i ochrony konsumentów. (1994c) ustawa o upadłości. artykuł 129. pobrane z: https://www.gesetze-im-internet.de/inso/__129.html. fedederalny trybunał sprawiedliwości. (2009). wyrok sądu najwyższego z dnia 29 października 2009r. (ix zr173/07). pobrane z: http://juris.bundesgerichtshof.de/cgibin/rechtsprechung/document.py?gericht= bgh&art=en &datum=aktuell&sort=12288&seite=1&nr=49722&pos=36&anz=573&blank=1.pdf. fudaliński, j. (2015). risk taking propensity and firm internationalisation process. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 85-104. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030207 hadyniak, b. (2010). o niepewności, potrzebach i ryzyku. w: j. monkiewicz, l. gąsiorkiewicz (red.), zarządzanie ryzykiemdziałalności organizacji (s. 13-29). warszawa: c.h. beck. bundesverband credit management (bvcm) e.v. (2014). insolvenzanfechtung: bvcm-umfrage bestätigt dringendenreformbedarf. pobrane z: http://www.creditmanager.de/bvcmaktuell/pressemitteilungen/item/818insolvenzanfechtung-bvcm-umfrage-bestaetigtdringenden-reformbedarf. jajuga, k. (2007). zarządzanie ryzykiem. warszawa: pwn. kaczmarek, t.t. (2012). zarządzanie ryzykiem w handlu międzynarodowym. warszawa: difin. kaczmarek, t.t., królak-werwińska, j. (2008). handel międzynarodowy zarządzanie ryzykiem. rozliczenia finansowe.warszawa: oficyna a wolters kulwer business. kaczmarek, t.t. (2005). ryzyko i zarządzanie ryzykiem. ujęcie interdyscyplinarne. warszawa: difin. 106 | małgorzata kaszuba kaczmarek, t.t. (1999). zarządzanie ryzykiem handlowym i finansowym dla praktyków. gdańsk: oddk. kaczmarek, t.t. (2010). zarządzanie ryzykiem. ujęcie interdyscyplinarne. warszawa: difin. kondratowicz, i., ziółek, a. (2017). trudniej uciec z upadłością za granicę. pobrane z:http://serwisy.gazetaprawna.pl/msp/artykuly/1056923,upadlosc-firmy.html. krawczyk, a. (2017). niemieckie przepisy zmienione, ale polskich przedsiębiorców i tak nie chronią, jak trzeba. pobrane z: http://serwisy.gazetaprawna.pl/msp/artykuly/1066809.niemieckie-przepisy-zmienione-ale-polskich-przedsiebiorcow-i-tak-nie-chronia-jak-trzeba.html. kwiecień, i. (2010). ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności gospodarczej. warszawa: c.h. beck. locke, s. (2015). wie ein blitz aus heiterem himmel. pobrane z: http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/insolvenzanfechtung-wie-ein-blitz-aus-heiterem-himmel-13732802.html. nahotko, s. (2001). ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej. bydgoszcz: opo. narodowy bank polski. (2015). zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce i polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w2014 roku. pobrane z: https://www.nbp.pl/publikacje/ib_raporty/raport_ib_2014.pdf. parlament europejski i rada (ue). (2015). rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) 2015/848. pobrane z:http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/?uri=celex%3a32015r0848. pera, j. (2017). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth. a risk-based perspective. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 49-62. https://doi.org/10.15678/pm.2017.0302.04 skulski, p. (2002). ryzyko w handlu zagranicznym. w: j. rymarczyk (red.), handel zagraniczny. organizacja i technika (s. 262-267). warszawa: pwe. statystyki bundesamtu. insolvenzen. pobrane z: https://www.destatis.de/de/zahlenfakten/ indikatoren/langereihen/insolvenzen/lrins01.html. stowarzyszenie syndyków niemieckich. (2015). kennzahlen in der insolvenz. pobrane z: http://www.vid.de/wpcontent/uploads/2016/09/vid-fact-sheet-1-2015.pdf. ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców… | 107 tytuł i abstrakt po angielsku the risk of business activities between polish and german entrepreneurs in the context of german bankruptcy law this article aims at analysing the risk of business activities between polish and german entrepreneurs in the context of german bankruptcy law. both the essence and types of individual risk were specified, and then the evolution of german insolvency law compared to other countries was presented. particular emphasis is put on the return of repaid debts to the bankruptcy estate (clawback) in germany. this particular risk is classified as legislative risk. at the end of this article reader can find the potential consequences for polish entrepreneurs resulting from a possible clawback from the german receiver. keywords: legislative risk, clawback, bankruptcy estate, receiver, germany jel codes: g33, d81, f31 autor małgorzata kaszuba autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: małgorzata kaszuba, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: kaszubamalgorzata4@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką naukową dr bożeny pery z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autorka dziękuje anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie #ier-05-02-04-pp053-1857-agbim 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.04 determining the contributory factors to successful succession and post-succession performance of family-owned smes in south eastern nigeria kenneth chukwujioke agbim a b s t r a c t objective: this study seeks to determine the contributory factors to successful succession and post-succession performance. and the role of these factors in the post-succession financial and non-financial performance of family-owned smes in south eastern nigeria. research design & methods: the adopted quantitative methodology is interview. in each of the purposively selected 25 family-owned smes, the incumbent, a sibling of the incumbent and a top level manager were interviewed. in all, 75 respondents were interviewed. the transcribed interviews were subjected to thematic content analysis. findings: the contributory factors to successful succession are the characteristics of succession planning, the incumbent, the potential successor, and the family-owned sme. the factors that contribute to the post-succession performance are the culture of making succession planning a continuous process, and the characteristics of the incumbent and the family-owned sme. these factors ensure that children of the incumbent in the sme become more active so as to be selected as potential successors. contribution & value added: the study identified the contributory factors to successful succession and post-succession performance of the family-owned smes. to achieve successful succession and post-succession performance, the incumbents should inculcate the characteristics of these factors into their potential successors. also, these characteristics should be made part of the culture of the family-owned smes. article type: research paper keywords: family-owned smes; successful succession; post-succession; financial performance; non-financial performance jel codes: l25, j12, d19, m13 article received: 9 march 2019 article accepted:24 may 2019 suggested citation: agbim, k.c. (2019). determining the contributory factors to successful succession and post-succession performance of family-owned smes in south eastern nigeria. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 53-73. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.04 international entrepreneurship review ri e 54 | kenneth chukwujioke agbim introduction succession is not unique to family firms. rather, it adds to their importance based on the interactions of the family and business systems. these interactions takes on more complicated direction in family-owned small and medium-sized enterprises (smes). this explains why family-owned smes can survive, experience improved performance and live long without losing the family character. iraki (2009) noted that kongo gumi based in osaka, japan which began in the year 578 ad is the world’s oldest family business. the business has employed 39 generations of the kongo family in the over ten centuries of its existence in the building and repairing of buddhist temples. succession involves a series of complex processes whose success or failure can be influenced (ghee, ibrahim & abdul-halim, 2015; molly, laveren & deloof, 2010). the need for succession planning is critical in smes and large enterprises (krishnan, 2012). a succession process is said to be successful when the successor completely takes over the management and/or ownership of the enterprise (fan, wong & zhang, 2012). despite the resistance to and challenges of succession (bisogno & vaia, 2017; chiang & yu, 2018), the intergenerational transfer of management and/or ownership can influence the overall performance of a family firm either positively or negatively (molly et al., 2010). these influences are reflected in the financial and non-financial performance of the firm. focusing solely on financial measures may imply understating the true overall value generated by the family firm (astrachan & zellweger, 2008). this is because financial measures are a narrow perspective and relying on it alone is inadequate for evaluating the strategic performance of any firm. moreover, the sole objective of a family business is not financial performance (salvato & moores, 2010). family businesses in the western world are known to have significantly supported the industrialization and economic development of this part of the world. however, this is not so for africa and nigeria in particular. as shown in the study by onuoha (2013a), many of the family businesses fail after the death of the founder. a failed succession can ruin any business, including family business (fernández-aráoz, iqbal & ritter, 2015). irrespective of financial or market power, the succession process has the potential to disrupt and even destroy successful businesses (bozer, levin & santora, 2017). this is because business transfer is one of the most important and critical events in family business life cycle (hadryś-nowak, 2018). in spite of the prevalence of the negative effects of succession from the first to second generation transitions, the quest for improved performance can be facilitated by the organizational learning that takes place within the firm during the first succession (molly et al., 2010). a family business will benefit greatly if a succession process is run smoothly (davis, 2014). researchers have carried out studies relating management and/or ownership succession to firm performance in different countries, managerial regimes and cultures (chaimahawong & sakulsriprasert, 2012; cheokas, 2013). some of the findings are positive (bocatto, gispert & rialp, 2010), while others are negative (bennedsen, fan, jjian & yeh, 2015; kiilu & ntale, 2018; maalu, mccormick, k’obonyo & machuki, 2013). moreover, despite these studies, the relationship between succession and performance of family businesses in the post-succession period is still unclear. thus, owing to the varying results and lack of generalized findings, researchers are calling for more studies in this determining the contributory factors to successful succession and… | 55 area (giovannoni, maraghini & riccaboni, 2011; hiebl, 2013; prencipe, bar-yosef & dekker, 2014; salvato & moores, 2010; surdej & wach, 2012) especially in developing countries (maalu et al., 2013) like nigeria. the people of south eastern nigeria are enterprising and are known to found familyowned smes. the ceo of most of these smes is their founders, while few of the smes are controlled by successors. notwithstanding the predominance and relative growth of these smes, the rate at which they are becoming bankrupt, moribund or closing up owing to conflicts associated with succession is unprecedented. these conflicts take the form of management and/or ownership tussle, misappropriation/misapplication of business fund; name calling, physical and/or diabolical fights, litigations and sometimes assassination. consequently, only few of these smes remain in existence after the death of the founder or beyond the second generation. research has shown that a limited number of family firms survive to the next generation (el-chaarani, 2014); a meagre 30% of family firms survive from the first generation to the second (poza, 2013), while the other 70% either fail or are sold (stalk & foley, 2012). this high rate of failure is common with smes (european commission, 2009; obadan & ohiorenoya, 2013). in nigeria, the high rate of failure has been linked to lack of succession plan and competencies with respect to the successors (musa & semasinghe, 2014; obadan & ohiorenoya, 2013; onuoha, 2013a, 2013b), and the obnoxious succession laws and multi-cultural nature of nigeria (ogundele, idris & ahmed-ogundipe, 2012). despite the failures, there are still successful family-owned smes in nigeria. these family-owned smes have contributed to the creation of employment opportunities, maintenance of competition, stimulation of indigenous entrepreneurship, wealth creation, innovations and creativity, foreign exchange earnings, mobilization of savings, and the nigerian gdp (ogbechie & anetor, 2015). if the contributory factors to the successful succession and post-succession performance of these family-owned smes are not identified and applied in the failed and failing family businesses, it can degenerate to more failures as new family businesses are started. moreover, as the businesses fail, more families may split, unemployment and poverty rate may rise, and the number of youths taking to social vices stand to increase. it is therefore imperative to conduct this study. the objective of the study is to determine the contributory factors to successful succession and post-succession performance, and the role of the post-succession factors in the post-succession financial and non-financial performance of the family-owned smes. the study therefore seeks to answer the following research questions: rq1: what are the contributory factors to the successful succession of the familyowned smes? rq2: what are the factors that contribute to the post-succession financial and nonfinancial performance of the family-owned smes? rq3: what role does the post-succession factors play in the post-succession financial and non-financial performance of the family-owned smes. 56 | kenneth chukwujioke agbim literature review family-owned sme the european commission (2008) define a family-owned business as a firm where firstly, the majority of decision-making rights is in the possession of the natural person(s) who established the firm, or in the possession of the natural person(s) who has/have acquired the share capital of the firm, or in the possession of their spouses, parents, child or children’s direct heirs; secondly the majority of decision-making rights are indirect or direct; thirdly, at least one representative of the family or kin is formally involved in the governance of the firm; and lastly, a listed company meets the definition of family enterprise if the person who established or acquired the firm (share capital) or their families or descendants possess twenty five per cent of the decision-making rights mandated by their share capital. this definition is adopted because it accommodates all firms including family-owned smes. all smes in nigeria share common characteristics. the smes: are either sole proprietorships or partnerships; have labour-intensive production processes; and have centralized management and limited access to long-term capital. owing to the owner-managers’ lack of appropriate management skills and inadequate business capital, many of these smes fail and are still failing (okafor, onifade & ogbechi, 2018). family-owned sme succession family business succession is the process of transitioning management and ownership of a business to the next generation of family members (walsh, 2011). thus, family business succession is more of a process than an event. the owner who transfers the business is referred to as the “predecessor”, while the person to whom the business is transferred to is the “successor”. the two types of succession in family business are management (or leadership) and ownership. management succession is the transfer of management position and responsibilities from the current general manager (the predecessor) to the business’ new general manager (the successor). ownership succession is the transfer of ownership of the business from the current owner to a new owner (warnar, 2012). management and ownership succession activities can be undertaken simultaneously. however, it is better to implement the management succession plan first and the ownership succession activities subsequently. successful family-owned sme successful family business succession is a continuous process whereby leadership and power is transferred from one family member to the next, while maintaining positive family relationships, and enabling the business to expand and prosper financially (griffeth, allen & barrett, 2006). successful leadership succession is referred to as the actions, events, and developments that influence both the transfer of managerial control from one family member to another and the continued profitability of the family firm after the process has occurred (sharma, chrisman, pablo & chua, 2001). succession planning succession planning is the process of management (or leadership) and/or ownership transition from the founder to the incumbent. the founder’s influence on the succession process cannot be completely downplayed (dumbu, 2018). succession planning is an on-going determining the contributory factors to successful succession and… | 57 dynamic process that identifies, selects and develops a potential successor for leadership and other positions critical to the mission of the organization at all levels (bjursell, 2011; oduwusi, 2018; phikiso & tengeh, 2017). succession planning is very important in minimizing the risks inherent in transfer and continuity of the family business (mejbri & affes, 2012). it increases the level of satisfaction of the stakeholders as well as the financial performance (amran & ahmad, 2010; nordqvist, wennberg & hellerstedt, 2013; pyromalis & vozikis, 2009; sharma, chrisman & chua, 2003). the incumbent initiates and influences the succession process. however, the potential successor can as well initiate the process by exerting pressure on the founder to relinquish the power and control to him or her (williams, zorn, russell crook & combs, 2013; ye, parris & waddell, 2013). a family business incumbent can be the founder, predecessor or successor (i.e., a child of the founder, any other family member or a non-family member) who is currently the ceo of the family business. however, in this study, we refer to the incumbent as the successor. the person trained by the successor in the succession process is the potential successor (boyd, botero & fediuk, 2014; cabrera-suárez & martín-santana, 2012; hania, 2012; michel & kammerlander, 2015; miller, 2015; wang, 2010). a potential successor is a family member that has the necessary traits and willingness to potentially take over the family business but has not or did not assume leadership of the business. a successor on the other hand is the family member who assumes managerial control and eventual ownership control of the family business after the founder has stepped down or has left the family business (sharma, chrisman & chua, 1997). for the succession process to be successful, the work environment in the family business must directly or indirectly support the process (kansikas & kuhmonen, 2008; sharma & irving, 2005). post-succession performance in family business succession, the incumbent selects and develops a potential successor with the intent of improving the performance and by extension ensure the continuity of the transferred business. after successful succession, the achievement of the post-succession goals of the incumbent is assessed from the post-succession performance. therefore, post-succession performance is the financial and non-financial outcome of a firm after a successful succession compared to the predetermined goals. financial measures show the past performance of a family firm, while non-financial measures depict a long term performance of family firms. thus, the use of financial and non-financial measures gives a complete overall performance of family firms. monday, akinola, olegbenla and aladeraji (2014) opined that the financial measures include profits, return on assets, and return on investment and sales. the non-financial measures focus on issues pertaining to customer’s satisfaction and customer’s referral rates, delivery time, waiting time, employee’s turnover, family social capital, family/business culture, commitment, survival, embeddedness, reputation and sustainability (aderonke, 2014; colli, 2011; monday et al., 2014). previous empirical studies research has shown that succession planning has a positive relationship with family firm performance (akani, 2015; bocatto et al., 2010; rotich, 2014; sharma & sumita, 2013; wahjono, wahjoedi, idrus & nirbito, 2014). moreover, succession is negatively related to performance (bennedsen et al., 2015; chiang & yu, 2018). other studies report positive relationship between succession and performance (chaimahawong & sakulsriprasert, 58 | kenneth chukwujioke agbim 2012; kiilu & ntale, 2018); maalu et al. (2013) found that the relationship is not conclusive. there is also no evidence that a family firm’s profitability (financial performance) is affected by succession (molly et al., 2010). relating the incumbents’ and successors’ characteristics to firm performance, bouguerra, yezza and mzoughi (2016) pointed out that social skills and education have significant effect on post-succession performance, while gender does not significantly affect post-succession performance. bjuggren et al. (2015) noted that female leadership makes much more of a positive difference for performance in family firms. aldamiz-echevarría et al. (2017) proposed that birth order influences the succession process more often if the first child is a male than if it is a female; it is not only a predecessor’s decision as many women also decide not to join the family business. nevertheless, once they are in, family women are very much appreciated as family businesses’ managers. amran (2011) stated that matured owners underperform, while young owners are more aggressive in enhancing firm value. also, owner’s gender and age enhance firm performance. de alwis (2016) found that the incumbent’s interest to let go positively correlates with initial satisfaction with the business succession process and post-succession performance except unrelated manager successor. amran and ahmad (2010) established that successors-managed firms have better firm performance than founder-managed firms. utami (2017) asserted that personality system succession pattern (successor qualification, entrepreneurial orientation, willingness to take over responsibility, personality traits, management and leadership skills) has a positive and significant impact on the effort to sustain success in family business. saan, enu-kwesi and nyewie (2018) found that higher level of education of founders and communication of the succession decision, comprising the transfer date, and post-succession roles to all key stakeholders affect the succession process and the success of the transfer. when the founder’s level of education is relatively high, there is the likelihood of succession planning in the business, but trust seems to be limited with respect to female owners. family business literature is also dotted with studies that have related family business characteristics and post-succession performance. zahrani, nikmaram and latifi (2014) proposed that there is a positive and significant relationship between family business characteristics (especially the tendency of trusted people as successors) and succession planning. maciel, ramos, aguilar and reyna (2015) stated that family cohesion and adaptability, family commitment with the business, the relationship between the owner-manager and the successor, and the planning and training of the successor influence family relationship in a succession process. overbeke, bilimoria and somers (2015) pointed out that the shared vision between fathers and daughters is central to daughter succession. self-efficacy and gender norms influence shared vision and when fathers and daughters share a vision for the future of the company, daughters are likely to be transformed into successors. ghee et al. (2015) found that management styles, relationships among family members, values, beliefs and successor’s training significantly influence family business performance levels. paul, barde, abbah and idika (2017) stated that intra-family relationship is a significant determinant of post-succession performance of family-owned businesses. aderonke (2014) established that the determinants of culture (age, extended family system, inheritance tradition, preference for sons, marriage) have significant impact on the successful succession of family businesses. the study further determining the contributory factors to successful succession and… | 59 showed that extended family system followed by inheritance law has the highest effect on the successful succession of a family business. it can be inferred from the literature review that majority of the studies that focused on family-owned smes have employed qualitative methodology. the studies that have investigated the influence of either leadership or ownership succession on family business financial (or non-financial) performance are generally few. specifically, such studies are rare in nigeria. the need for this study in south eastern nigeria is premised on the fact that majority of the businesses in the zone are family-owned smes and most of these smes rarely survive beyond the second generation. moreover, there are varying results on the relationship between succession and family firm performance in the literature; while some studies report positive relationship; others show negative relationship, inconclusive and no evidence of any relationship. these findings suggest that more studies are needed in this area particularly the factors influencing successful succession and post-succession performance. also, the role of the post-succession performance factors in the post-succession financial and non-financial performance of family-owned smes. material and methods the qualitative methodology adopted in this study is interview technique. the family businesses selected for interview were purposely chosen based on the following pre-determined criteria: (i) the business is a family-owned sme; (ii) one or more of the business owner’s family member work in the business; (iii) the business is in its second generation; (iv) the business is not moribund; (v) the business is located in the owner’s state of origin or residence; and (vi) the family and non-family employees in the smes are knowledgeable and well informed about the smes, the founder and the incumbent/ceo. the study data were generated from twenty five family-owned smes in the trading, services and manufacturing sectors that were purposively selected from the five states (i.e., abia, anambra, ebonyi, enugu and imo) in south eastern nigeria. although the sample is small, it is however termed adequate and acceptable for an exploratory study of this nature (jamali, 2009). five smes were studied in each state and in each sme three respondents were interviewed, that is, the incumbent, a sibling of the incumbent and a top level manager. in all, seventy five respondents were interviewed. a sample of three family-owned smes in anambra state was purposively selected to pre-test the interview guide. the pre-test interview was carried out to ensure that all the proxies and constructs in the guide were well captured and free from interpretation errors. the pre-test interviews lasted for approximately one hour for each of the three smes. the interview guide (see appendix) was finetuned based on the observations and notes that were made during the pre-test interview. before the commencement of each interview, the respondents were informed of the aim of the study, the concepts in the study, nature of the interview questions and duration of the interview. verbal permission to audio record the interview was also sought and obtained from the respondents. on the average, each interview lasted for thirty minutes. at the end of each interview, the audio recorded interview was transcribed verbatim. to avoid any form of error or misinterpretation, the respondents were allowed to read through the transcriptions to attest that their words were correctly transcribed. moreover, the researchers read through all the transcriptions whilst listening 60 | kenneth chukwujioke agbim to the audio. this process guaranteed that the data used for analysis were not compromised in any way. since the unit of analysis is family-owned sme, the interview transcriptions from the respondents were combined on the basis of the twenty five familyowned smes and then subjected to thematic content analysis. codes were manually assigned to patterns in the quotes identified from the responses. these quotes were sorted to develop the study themes. the names used in reporting the findings are not real names. this was done to avoid revealing the identity of the smes and/or giving the public any reason to guess the identity of the respondents. results and discussion the findings from the thematic content analysis are organized based on the identified themes and presented in two subsections. the subsections are the contributory factors to successful succession, and the factors that contribute to post-succession performance and their role in the post-succession performance. contributory factors to successful succession the identified themes in this subsection are characteristics of succession planning, the incumbent, potential successor and the family sme. the responses from the study show that these characteristics constitute the factors that facilitate successful management and/or ownership succession. these factors, their characteristics and the relevant quotes are presented in table 1. table 1. summary of the contributory factors to successful succession factor characteristic relevant quote characteristics of succession planning the continuous or on-going nature of the succession planning process and the stages in the process. the stages are apprenticeship, delegating authority, assigning business responsibilities, sharing managerial tasks, management and/or ownership are transferred to the selected successor by the retiring founder. in the event of sudden death, the south eastern nigeria succession law is applied. when the founder of this firm retired from active involvement in business and was about to move down to the village, he transferred both the management and ownership of the firm to chika his son. the founder’s reasons for his action were that of all his children, only chika combined his university education and apprenticeship programme in the business. the founder further told members of the firm’s staff that from his observations; only chika has the requisite education, training, experience, competence, capability and trust to run the firm (danphil nigeria limited). akagod ventures nigeria specifically stated that … although there is no written management and/or ownership succession plan, potential successors who are interested in the business go through the succession planning process of apprenticeship, delegation of authority/assignment of responsibilities, sharing of managerial tasks, and management and ownership takeover from the founder who is leaving the business. the stages in the succession planning process enhance successful succession. … the continuous nature of succession planning has facilitated the successful succession of this firm by helping to control the conflicts and risks associated with such transfer in the family and the business, and motivating the potendetermining the contributory factors to successful succession and… | 61 factor characteristic relevant quote tial successor to acquire adequate knowledge, skills, competencies and capabilities required to run the business (izugold global resources). characteristics of the incumbent integrity, capability to teach, capacity to tolerate or discipline when necessary, level of training received, competencies and skills acquired, capabilities, commitment to the business, willingness to delegate authority, willingness to network, willingness to take risk, willingness to assign responsibilities, capacity to trust others, willingness to give adequate compensation, educational status, health condition, age, level of experiences garnered, and gender blindness. the founder of this business is an educated man, trained in business through apprenticeship and has carried on his own business with so much integrity, commitment and diverse capabilities. before retirement he ensured that these qualities were inculcated into members of his family and staff of his business. these qualities helped to make the succession successful (whitegold nigeria limited). the qualities possessed by our ceo helped this firm to achieve successful management and ownership succession (aguone nigeria limited). some of the reasons the management and ownership transfer in this business was made possible include the level of training received by the ceo, his willingness to delegate authority, network, take risk, and assign responsibilities (firstworld nigeria limited). the transfer of management and ownership in this firm was facilitated by the incumbent ceo’s capacity to trust successors, willingness to give adequate compensation, his competencies and skills, capabilities, willingness to teach, ability to tolerate and discipline potential successor when the need necessary, educational status, health condition, his youthful age, his experience, and his gender blindness (sirmighty investment). characteristics of the potential successor interest in the business, commitment to the business, willingness and capacity to be an apprentice, willingness to take risk, willingness to take responsibilities, trustworthiness, integrity, level of training received, age, competencies and skills, capabilities, educational status, and level of experiences garnered. this potential successor was selected because he showed so much interest and commitment to the business, willingness and capacity to be an apprentice, and willingness to take risk and responsibilities (graceful resources nigeria). ugo was selected by the founder because of the qualities he exhibited. these qualities include trustworthiness, integrity, willingness and dedication to training, youthful age strength, competencies and skills, capabilities, educational status, and level of experiences garnered. these qualities contributed to the success of the transfer process (uduego w.a. limited). characteristics of the family sme these include: shared/agreed-on vision among the incumbent, the spouse, the children and top level managers in the business; intra and inter-communication between the family and the business; the nature of the relationship existing among the family members and between the family and the business; the liquidity level; size of the firm; organizational culture; and favourable business environment. we had successful succession without conflicts because of the shared/agreed-on vision among the incumbent, the spouse, the children and top level managers in the firm. the success was also enhanced by the intraand intercommunication between the family and the business (i & i enterprises). the transfer of the management and ownership of our firm was enhanced by the nature of the relationship existing among the family members and between the family and the business. the money available, culture, size and environment of the firm also contributed to the success of the transfer (ik & bros nigeria limited). source: own study. 62 | kenneth chukwujioke agbim factors that contribute to post-succession performance and their role in the post-succession performance the themes identified in this subsection as the contributory factors in post-succession performance are the culture of making succession planning an on-going or a continuous process, the characteristics of the incumbent and the characteristics of the family sme. the respondents reported that the culture of continuous or on-going succession planning process even after a management and/or ownership succession ensures that the children of the incumbent who are interested in the business are actively involved in the operations of the smes in the quest to be selected as potential successors. this process keeps the incumbent up and doing in a bid to expose the potential successors to every aspect of the sme through apprenticeship programmes and on-the-job trainings. the outcomes of these developmental programmes constitute the basis on which the potential successors are often recommended for trials in the daily routines or tasks of the smes. the respondents agreed that the characteristics of the incumbent that contribute to post-succession performance help the incumbent of the sme to positively influence the behaviour and work attitude of members of the sme towards improved financial/non-performance of the sme. the respondents are of the view that the characteristics of the family-owned sme that contribute to post-succession performance help to create organizational culture and work environment that enhances the knowledge and skills of employees, commitment to organizational goals, and financial/nonperformance of the sme. the factors, financial/non-financial performance and relevant quotes for post-succession performance are presented in table 2. table 2. summary of the contributory factors to post-succession performance factor post succession financial and non-financial performance relevant quote the culture of making succession planning an on-going or a continuous process. the aggregate effect of these efforts on the sales, profits, embeddedness of the smes in the family, sustainability of the smes, acquired capital of the smes and the reputation of the families/smes is always positive. the culture of making succession planning an on-going or a continuous process even after the successor had taken over the management and/or ownership of the firm drives every stakeholder into a goal and result oriented hard work (alpha outfits). the culture of making succession planning an ongoing or a continuous process has helped us to achieve increase in sales and profits, unity of the sme and the family, level of control the family has in the business, increase in the capital of the sme and improvement in the reputation of the family and the sme (sunybest nigeria limited). characteristics of the incumbent. the characteristics of the incumbent that contribute to post-succession performance are commitment to the business, integrity, level of training the character of the incumbent facilitates the unrelated diversification of the sme. in addition, the smes are witnessing increase in sales, investments, profits and staff strength, and improvement in staff commitment and the reputation of the family and the smes. the incumbent/ceo of this supermarket has been driven by commitment, training received, experience and his young age to increase the number of freedom supermarkets in the region. based on his integrity, level of education/training, good health condition, willingness to assign responsibilities, delegate authority and take risk, he started networking with other business owners and firms. this is helping to improve and increase his competencies, skills and capabilities, determining the contributory factors to successful succession and… | 63 factor post succession financial and non-financial performance relevant quote received, age, willingness to take risk, educational status, health condition, willingness to delegate authority, willingness to assign responsibilities, willingness to give adequate compensation, competencies and skills, capabilities acquired, gender blindness, willingness to network, and level of experiences garnered. and enabling him to diversify into other lines of businesses. in addition, today, the supermarkets and the other businesses are witnessing increase in sales, investments, profits and staff strength, and improvement in staff commitment to the businesses and the reputation of the family and the smes (freedom supermarkets). characteristics of the family sme. the characteristics of the sme that contribute to post-succession performance are shared/agreed-on vision, relationship, communication and organizational culture. the characteristics of the sme contribute to improvements in investments, profit, family/business reputation, survivability, sustainability, embeddedness, organizational culture and satisfaction level of the stakeholders. ever since the incumbent took over the management and ownership of this business, there have been improvements in investments, profit, family/business reputation, level of control the family has in the business, the management of demands on the business, unity of the firm and the business, business culture and satisfaction level of the stakeholders. this is because the incumbent has maintained the practice of conceiving a vision, sharing it with the spouse, children and top level managers and allowing them to make their respective inputs into the vision before adopting or adapting it. the incumbent has also insisted that a positive relationship be created and maintained among all the stakeholders and that further issues arising from the agreed-on vision should be freely communicated. further, that the implementation of the agreed-on vision be guided by the organizational culture. this practice makes all those who agreed to the vision to be committed to ensuring that the resultant effect of its implementation on the financial and non-financial performance of the business as a whole is positive (j & j nigeria limited). source: own study. the findings of this study are somewhat consistent with previous results (bocatto et al., 2010; bouguerra et al., 2016; chaimahawong & sakulsriprasert, 2012; de alwis, 2016; overbeke et al., 2015; sharma & sumita, 2013; utami, 2017; wahjono et al., 2014). despite the importance of and availability of a well written management and/or ownership succession plan, lack of it in a family-owned sme may not imply absence of succession plan as culturally orientated family-owned smes where mortality is not openly discussed maintain unwritten 64 | kenneth chukwujioke agbim succession plan. this is because an on-going succession plans whether written or not contributes to successful management and ownership transfer and ensures that the performance of the firm is improved even after the transfer. successful succession is a function of the incumbent's willingness to plan for succession, progressive delegation of authority, acceptance of clearly specified roles, the incumbent’s willingness to step aside, continued family involvement, and the successor's willingness to succeed. most importantly, the selected potential successor must imbibe and exhibit behaviour which the incumbent desires and appreciates (amran & ahmad, 2010; lansberg & gersick, 2015; pyromalis & vozikis, 2009). old age make incumbents more conservative, less likely to take risk, more reliant on their own source of information for making decisions and increases in them the likelihood of disability or death. when the incumbents are older, the chances of success in succession are higher compared to when they are younger. in the past, family business incumbents were not highly educated. however, today, the number of successful family business successions increases as the number of educated incumbents increase. family business incumbents need to be willing to trust and adequately reward potential successors as this will help them succeed in the succession process (amran & ahmad, 2010; pyromalis & vozikis, 2009). incumbents prefer the eldest son to other children, and men to women as successors when planning for succession in the family business. the proponents of the traditional perspectives of gender opined that gender is biologically determined. they characterized men as “instrumental” (i.e., “get things done”) and women as “expressive” (i.e., caring, nurturing and domestic responsibilities related qualities) (judge & livingston, 2008; mueller & dato-on, 2008). the theory assumes that one must have either a masculine or a feminine sex-role orientation, because these role orientations are mutually exclusive and incompatible. the arguments that ensued concerning this perspective led to the emergence of the non-traditional perspective of gender as socially constructed rather than biologically determined sex roles (mueller & dato-on, 2008). gender role orientation is determined by individual attitudes, values and self-concepts. consequently, expressiveness may manifest in males and instrumentality may be exhibited by females (judge & livingston, 2008; mueller & dato-on, 2008). also, the more traditional a daughter’s gender role orientation, the less likely she will become a successor. the more traditional a father’s gender role orientation, the less likely he will appoint her as a successor (judge & livingston, 2008). today, attention is gradually shifting to the daughters and women as family business incumbents are increasingly becoming gender blind. overbeke et al. (2015) opined that shared vision between a father and his daughter may help to transform the daughter into a successor. it may also help the daughter to surmount gender barriers, thereby making the daughter more efficient than the son. the children of the incumbents who become actively involved in family business as apprentices at an early age are likely to be more adequately prepared to take over managerial and/or ownership responsibilities in the family business at a young age (schroder, schmitt-rodermund & arnaud, 2011). this young age of the children influence the incumbent’s choice during the succession process (wiklund, nordqvist, hellerstedt & bird, 2013). for effective succession process in family business succession, the potential successor needs to be educated, experienced and skilled to ensure the success of the succession process (amran & ahmad, 2010; georgiou & vrontis, 2013). a formally educated potential successor who worked elsewhere before joining the family business will be more skilful, determining the contributory factors to successful succession and… | 65 competent and committed. when such potential successor reads books and articles on family business, regularly attends business-related courses and seminars, and receives mentoring from someone other than the incumbent, he/she stands to make the succession process successful (de massis, chua & chrisman, 2008). a potential successor's commitment level and capability to take over the business is not fully tied to the incumbent. the potential successor can develop the needed traits with or without the effort of the incumbent. another equally important characteristic of a potential successor is that he/she must be interested and willing to take over the family business (sharma, chrisman & chua, 2004; venter, boshoff & maas, 2005). integrity, risk taking, willingness to take responsibility and commitment to the business are the most desirable traits required to make succession successful (chrisman, chau & sharma, 1998; sharma et al., 2001). the four different forms of commitment (i.e., affective, normative, calculative, and imperative) often develop simultaneously because of multiple motives (sharma & irving, 2005). however, the two strongest forms of commitment required of successors are affective (characterized by the successor’s genuine desire to be in the family firm) and normative (occurs when family members join the firm out of obligation) commitments (sharma & irving, 2005). in spite of the different levels of binding strength which commitment create between a successor and the family business, trust between the successor and the family firm constitute a resource that contributes to successful succession (anderson, jack & dodd, 2005; sharma & irving, 2005). embedded in the family system are social norms passed down from one generation to another irrespective of age, educational achievement, religion and marital status. most of these societal norms are carried to the family business and subsequently made part of the business system. this culture affects the way such business is conducted (gti, 2000). it affects the relative value placed on education, which, in turn, influences the development of a potential successor. hence, successful succession as a cultural attitude is formed through the complex process of succession (oecd, 1998). aside culture, one of the strongest factors that sustain every existing business beyond generations is harmonious relationship. this relationship could be at the level of family members, clients and customers, employer and employees, family members and customers, family members and employees, stakeholders and many others (paul et al., 2017). a strong relationship between the incumbent and the potential successor is one of the keys to successful transfer. this relationship allows the potential successor to gain understanding about the culture and intricacies of the firm. the quality of the relationship between the incumbent and the potential successor is a critical determinant of the success of the succession process in family business (chrisman, chua & sharma, 2008; lansberg & gersick, 2015; venter et al., 2005). the relationship between the family and the business ensures that the incumbent is directly involved in the training of the potential successor (venter et al., 2005). the quality of the relationship between the incumbent and other family members, such as the siblings, is also considered to be important in the succession process (chaimahawong & sakulsriprasert, 2012; georgiou & vrontis, 2013) since the incumbent cannot operate effectively without the support of the family members (venter et al., 2005). favourable changes in market conditions (cespedes & galford, 2004; de massis et al., 2008) and the business environment can affect the financial standing of the family firm positively. this by extension can make the management and/or ownership succession successful 66 | kenneth chukwujioke agbim (cespedes & galford, 2004; venter et al., 2005). furthermore, the larger the size of the business, the higher the chance that the potential successor will take over the business due to the attractive monetary rewards (venter et al., 2005). the incumbent and potential successor must adjust their behaviours so that as they communicate in the form of utterances, written messages, gestures, facial expressions and other types of interactions, the inherent information flow which facilitates successful succession, will in addition help to enhance and sustain the post-succession performance of the family firm (handler, 1994). during the process of management and/or ownership succession, the characteristics of the incumbent, potential successor and the family smes are very important in facilitating the success of the process. chaimahawong and sakulsriprasert (2012) confirmed that while family business characteristics and personal characteristics of the incumbents and the successors make the highest level of impact on the successful succession, the successful succession engenders positive post-succession performance of family businesses. when the founder retires from active business activities or leaves the business on account of incapacitation, his/her selected potential successor takes over the management and/or ownership of the sme. in the event of sudden death, the south eastern nigeria succession law applies in the management and/or ownership succession of the sme. this law is based on gender and birth order. thus, it follows the primogeniture system. primogeniture is a system where the oldest son (okpala) succeeds a founder/ceo or family descendant/ceo in the ownership and management of the family business. conclusions this study has revealed that the studied family-owned smes have no written succession plan. aside, the contributory factors to the successful management and/or ownership succession were identified as characteristics of succession planning, the incumbent, the potential successors and the family smes. furthermore, the contributory factors to the post-succession financial and non-financial performance of the family-owned smes are the culture of making succession planning an on-going or a continuous process, the characteristics of the incumbent and the characteristics of family-owned sme. these factors help to make the children of the incumbent in the sme to be actively involved in the operations of the smes and the incumbents to be committed to their training. through these factors, the behaviour, work attitude of employees and organizational culture of the sme is positively influenced. the aggregate effect is improvement in the financial and non-financial performance of the family-owned smes. the theoretical contribution of this study to knowledge is in identifying the contributory factors to successful management and/or ownership succession of the family-owned smes as the characteristics of succession planning, the incumbent, the potential successors and the family smes. the study also identified the contributory factors to the post-succession financial and non-financial performance of the family-owned smes. that is, the culture of making succession planning an on-going or a continuous process, the characteristics of the incumbent and the characteristics of the family-owned sme. in addition, the role of the postsuccession factors in the post-succession financial and non-financial performance of familyowned smes. the implications of these findings are that incumbents of family-owned smes can achieve successful succession and post-succession financial and non-financial performance by inculcating the identified characteristics in their potential successors. also, the determining the contributory factors to successful succession and… | 67 identified characteristics can be made part of the culture of the smes. researchers can as well use these factors and characteristics as proxies in studies on the successful succession and post-succession financial and non-financial performance of family-owned smes. the limitation of this study is that its scope is limited to only three sectors and the south eastern nigeria, thus excluding respondents from other sectors like agriculture and other geographical zones like south southern, south western, north eastern, north western, and north central nigeria. the implication of this is that the generalization of the findings will be limited to these sectors and the zone. further research could be conducted to include respondents from other sectors and zones using qualitative and/or quantitative methodology. better still, this study could be replicated in other parts of the world to confirm the current findings. references aderonke, j. (2014). culture determinant and family business succession in jos metropolis, plateau state, nigeria. journal of emerging trends in economic and management sciences, 5(5), 379-390. akani, v.c. (2015). management succession planning and corporate survival in nigeria: a study of banks in port harcourt. european journal of business and management, 7(27), 153-176. aldamiz-echevarría, c., idígoras, i. & vicente-molina, m. (2017). gender issues related to choosing the successor in the family business. european journal of family business research, 7, 54-64. doi: 10.1016/j.ejfb.2017.10.002 amran, n.a. & ahmad, a.c. (2010). family succession and firm performance among malaysian companies. international journal of business and social science, 1(2), 193-203. amran, n.a. (2011). the effect of owner’s gender and age to firm performance: a review on malaysian public listed family businesses. journal of global business and economics, 2(1), 104-116. anderson, a.r., jack, s.l. & dodd, s.d. (2005). the role of family members in entrepreneurial networks: beyond the boundaries of the family firm. family business review, 18(2), 135-154. astrachan, j.h. & zellweger, t. (2008). performance of family firms: a literature review and guidance for future research. zfke – zeitschrift für kmu und entrepreneurship, 56(1/2), 1-22. bennedsen, m., fan, j.p., jian, m. & yeh, y.h. (2015). the family business map: framework, selective survey, and evidence from chinese family firm succession. journal of corporate finance, 33, 212-226. bisogno, m. & vaia, g. (2017). the role of management accounting in family business succession. african journal of business management, 11(21), 619-629. doi: 10.5897/ajbm2017.8396 bjuggren, p., nordström, l. & palmberg, j. (2015). efficiency of female leaders in family and nonfamily firms. ratio working paper no. 259. bjursell, c. (2011). cultural divergence in merging family businesses. journal of family business strategy, 2(2), 69-77. bocatto, e., gispert, c. & rialp, j. (2010). family-owned business succession: the influence of preperformance in the nomination of family and nonfamily members: evidence from spanish firms. journal of small business management, 48(4), 497-523. bouguerra, a., yezza, h. & mzoughi, m.n. (2016). post-successions performance of family firms: the role of social skills and demographic characteristics of the successor. strategic management quarterly september, 4(3), 75-86. doi: 10.15640/smq.v4n3a5 boyd, b., botero, i.c. & fediuk, t.a. (2014). incumbent decisions about succession transitions in family firms: a conceptual model. international journal financial studies, 2, 335-358. doi:10.3390/ijfs2040335 68 | kenneth chukwujioke agbim bozer, g., levin, l., santora, j. (2017). succession in family business: multisource perspective. journal of small business and enterprise development, 24(4), 753774. https://doi.org/10.1108/jsbed10-2016-0163 cabrera-suárez, m.k. & martín-santana, j.d. (2012). successor's commitment and succession success: dimensions and antecedents in the small spanish family firm. the international journal of human resource management, 23(13), 2736-2762. doi:10.1080/09585192.2012.676458 cespedes, f.v. & galford, r.m. (2004). succession and failure. harvard business review, 82(6), 31-35. chaimahawong, v. & sakulsriprasert, a. (2012). family business succession and post succession performance: evidence from thai smes. international journal of business and management, 8(2), 19-28. doi:10.5539/ijbm.v8n2p19 cheokas, g.g. (2013). in their own words: how does the succession experience of second generation family business owners influence future approaches to succession? (unpublished ph.d thesis), georgia state university, atlanta. chiang, h. & yu, h.j. (2018). succession and corporate performance: the appropriate successor in family firms. investment management and financial innovations, 15(1), 58-67. chrisman, j.j., chau, j.h. & sharma, p. (1998). important attributes of success in family businesses: an exploratory study. family business review, 12(1), 19-34. chrisman, j., chua, j. & sharma, a. (2008). factors preventing intra-family succession. family business review, 21(2), 183-199. colli, a. (2011). contextualizing performance of family firms: the perspective of business theory. family business review, 20(10), 1-15. davis, j.a. (2014). managing the family business: leadership roles. harvard business school working knowledge, baker library. de alwis, a.c. (2016). incumbents influence on family business succession process. european journal of business and management, 8(13), 96-105. de massis, a., chua, j.h. & chrisman, j.j. (2008). factors preventing intra-family succession. family business review, 21(2), 183-199. dumbu, e. (2018). challenges surrounding succession planning in family-owned businesses in zimbabwe: views of the founding entrepreneurs of the businesses at chikarudzo business centre in masvingo district. the international journal of business management and technology, 2(2), 38-45. el-chaarani, h. (2014). the success keys for family firms: comparison between lebanese and french systems. lebanese science journal, 15(2), 133-150. european commission (2009). final report of the expert group, overview of family business relevant issues: research, network policy measures and existing studies. retrieved from http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/promoting-entrepreneurship/family-business/family_business_expert_group_ report_en.pdf on december 9, 2018. fan, j.p., wong, t.j. & zhang, t. (2012). founder succession and accounting properties. contemporary accounting research, 29(1), 283-311. fernández-aráoz, c., iqbal, s. & ritter, j. (2015). why family firms in east asia struggle with succession. harvard business review. retrieved from https://hbr.org/2015/03/ why-family-firms-ineast-asia-struggle-with-succession on december 9, 2018. georgiou, t. & vrontis, d. (2013). wine sector development: a conceptual framework toward succession effectiveness in family wineries. journal of transnational management, 18(4), 246-272. ghee, w.y., ibrahim, m.d. & abdul-halim, h. (2015). family business succession planning: unleashing the key factors of business performance. asian academic of management journal, 20(2), 103-126. determining the contributory factors to successful succession and… | 69 giovannoni, e., maraghini, m.p. & riccaboni, a. (2011). transmitting knowledge across generations: the role of management accounting practice. family business review, 24(2), 126-150. griffeth, r.w., allen, d.g. & barrett, r. (2006). integration of family-owned business succession with turnover and life cycle models: development of a successor retention process model. human resource management review, 16(2), 490-507. gti (2000). prima international research report. london: grant thornton international. hadryś-nowak, a. (2018). when successor becomes the leader of international family business? a case study from poland. paper presented at the 9th entre conference/5th aib-cee chapter annual conference, kraków, poland, september 12-14. handler, w. (1994). succession in family business: a review of the research. family business review, 7(i), 133-157. hania, m.f. (2012). factors influencing family business succession (case study: gaza family businesses). department of business administration, faculty of commerce, islamic university, gaza. hiebl, m.r. (2013). risk aversion in family firms: what do we really know? the journal of risk finance, 14(1), 49-70. iraki, w.n. (2009). the family as the forgotten foundation of long term growth in every economy. business daily, nation media group, nairobi. jamali, d. (2009). constraints and opportunities facing women entrepreneurs in developing countries. gender management, 24(4), 232-251. judge, t.a. & livingston, b.a. (2008). is the gap more than gender? a longitudinal analysis of gender, gender role orientation, and earnings. journal of applied social psychology, 93, 994-1012. doi: 10.1037/0021-9010.93.5.994 kansikas, j. & kuhmonen, t. (2008). family business succession: evolutionary economics approach. journal of enterprising culture, 16(03), 279-298. kiilu, j.m. & ntale, j.f. (2018). businesses: an empirical investigation of nairobi central business district of kenya. european journal of business and management, 10(20), 91-97. krishnan, r.v. (2012). sme and succession planning. retrieved from http://search.proquest.com/ docview/1321759146?accountid=458http://linksource.ebsco.com/linking.aspx?sid=proq%3 anewsstand&fmt=journal&genre=unknown&issn=&volume=&issue=&date=20120511&spage =&title=businessline&atitle=sme+and+succession+planning&au=krishnan%2c+r+venkata&isbn=&jtitle=businessline&btitle=&id=doi on december 9, 2018. lansberg, i. & gersick, k. (2015). educating family business owners: the fundamental intervention. academy of management learning & education, 14(3), 400-413. doi.:10.5465/amle.2014.0254. maalu, j., mccormick, d., k’obonyo, p. & machuki, v. (2013). succession strategy and performance of small and medium family businesses in nairobi, kenya. international journal of education and research, 1(6), 1-22. maciel, a.s., ramos, m.i.g., aguilar, j.l.e. & reyna, j.m.m. (2015). the influence of family relationship in the succession: a factorial analysis of mexican enterprises. journal of family business management, 5(2), 238-256. mejbri, k.m. & affes, h. (2012). determinants of intention and succession planning in tunisian family business. international journal of business and social science, 3(12), 118. michel, a. & kammerlander, n. (2015). trusted advisors in a family business´s successionplanning process – an agency perspective. journal of family business strategy, 6(1), 45-57. miller, s.p. (2015). developing next-generation leadership talent in family business: the family effect (unpublished ph.d thesis), weatherhead school of management. retrieved from 70 | kenneth chukwujioke agbim https://etd.ohiolink.edu/!etd.send_file?accession=case1427837349& disposition=inline on december 9, 2018. molly, v., laveren, e. & deloof, m. (2010). family business succession and its impact on financial structure and performance. family business review, 23(2), 131-147. doi: 10.1177/0894486510365062 monday, j.u., akinola, g.o., olegbenla, p. & aladeraji, o.k. (2014). strategic management and firm performance: a study of selected manufacturing companies in nigeria. european journal of business and management, 7(2), 161-171. mueller, s.l. & dato-on, m.c. (2008). gender-role orientation as a determinant of entrepreneurial self-efficacy. journal of development entrepreneurship, 13, 3-20. doi: 10.1142/s108494670800082x musa, b.m. & semasinghe, d.m. (2014). leadership succession problem: an examination of small family businesses. european journal of business and management, 6(34), 301-306. nordqvist, m., wennberg, k. & hellerstedt, k. (2013). an entrepreneurial process perspective on succession in family firms. small business economics, 40(4), 1087-1122. obadan, j.a. & ohiorenoya, j.o. (2013). succession planning in small business entreprises in edo state. european scientific journal, 9(31), 64-76. oduwusi, o.o. (2018). succession planning as a key to effective managerial transition process in corporate organizations. american journal of management science and engineering, 3(1), 1-6. doi: 10.11648/j.ajmse.20180301.11 oecd (1998). fostering entrepreneurship. paris: organization for economic co-operation and development (oecd). ogbechie, r. & anetor, f.o. (2015). an appraisal of succession planning in family-owned businesses in lagos state, nigeria. european journal of business and management, 7(12), 1-5. ogundele, o.j.k., idris, a.a. & ahmed-ogundipe, k.a. (2012). entrepreneurial succession problems in nigeria’s family businesses: a threat to sustainability. european scientific journal, 8(7), 208-227. okafor, l.i., onifade, t.a. & ogbechi, a.d. (2018). analytical review of small and medium scale enterprises in nigeria. international journal of small business and entrepreneurship research, 6(2), 32-46. onuoha, b.c. (2013a). wealth creation, retirement and succession planning of entrepreneurs in south-east, nigeria. international business and management, 7(1), 99-105. onuoha, b.c. (2013b). poor succession planning by entrepreneurs: the bane of generational enterprises in south-east, nigeria. afrrev international journal of arts and humanities, 2(2), 270-281. overbeke, k.k., bilimoria, d. & somers, t. (2015). shared vision between fathers and daughters in family businesses: the determining factor that transforms daughters into successors. frontiers in psychology, 6(625), 1-15. doi: 10.3389/fpsyg.2015.00625 paul, v., barde, b.e., abbah, j.e.i. & idika, k. (2017). effects of intra-family relationship on post-succession performance of selected family businesses in north east nigeria. international journal of development strategies in humanities, management and social sciences, 7(3), 134-149. phikiso, z. & tengeh, r.k. (2017). challenges to intra-family succession in south african townships. academy of entrepreneurship journal, 23(2), 1-13. poza, e.j. (2013). family business. mason, oh: south-western cengage learning. prencipe, a., bar-yosef, s. & dekker, h.c. (2014). accounting research in family firms: theoretical and empirical challenges. european accounting review, 23(3), 361-385. pyromalis, v.d. & vozikis, g.s. (2009). mapping the successful succession process in family firms: evidence from greece. international entrepreneurship and management journal, 5(1), 439-460. determining the contributory factors to successful succession and… | 71 rotich, e. (2014). the effects of succession planning on financial performance of family owned supermarkets in nairobi county. university of nairobi repository. saan, r., enu-kwesi, f. & nyewie, f.r. (2018). factors influencing succession planning for continuity of family-owned businesses in the wa municipality, ghana. universal journal of management, 6(5), 165-177. doi: 10.13189/ujm.2018.060504. salvato, c. & moores, k. (2010). research on accounting in family firms: past accomplishments and future challenges. family business review, 23(3), 193-215. schroder, e., schmitt-rodermund, e. & arnaud, n. (2011). career choice intentions of adolescents with family business background. family business review, 24(4), 305-321. sharma, p. & chrisman, j.j. & chua, j.h. (1997). strategic management of the family business: past research and future challenges. family business review, 10(1), 1-35. sharma, p., chrisman, j.j. & chua, j.h. (2003). succession planning as planned behaviour: some empirical results. family business review, 16(1), 1-15. sharma, p., chrisman, j. & chua, j. (2004). an overview of the field of family business studies: current status and directions for the future. family business review, 17(1), 1-36. sharma, p., chrisman, j.j., pablo, a.l. & chua, j.h. (2001). determinants of initial satisfaction with the succession process in family firms: a conceptual model, entrepreneurship theory and practice, 25(3), 17-35. sharma, p. & irving, p.g. (2005). four bases of family business successor commitment: antecedents and consequences. entrepreneurship: theory and practice, 29(1), 13-33. sharma, a. & sumita, d. (2013). small scale family business succession and sustainability: a study in chattisgarh. sdmimd journal of management, 4(2), 17-27. stalk, g. & foley, h. (2012). avoid the traps that can destroy family businesses. harvard business review, 90(1), 25-227. surdej, a. & wach, k. (2012). the dynamics of succession in family businesses in poland empirical results. economia marche journal of applied economics, xxxi(2), 109-128. the european commission (2008). overview of family business relevant issues. a study conducted by the austrian institute for sme research. utami, c.w. (2017). the role of personality system succession pattern in family business in indonesia. scholars journal of economics, business and management, 4(12), 870-879. doi: 10.21276/sjebm.2017.4.12.1 venter, e., boshoff, c. & maas, g. (2005). the influence of successor-related factors on the succession process in small and medium-sized family businesses. family business review, 18(4), 283303. doi: 10.1111/j.1741-6248.2005.00049. wahjono, s.i., wahjoedi, w., idrus, s. & nirbito, j.g. (2014). succession planning as an economic education to improve family business performance in east java province of indonesia. journal of asian scientific research, 4(11), 649-663. walsh, g. (2011). family business succession: managing the all-important family component. retrieved from http://www.kpmg.com/ca/en/services/kpmg-enterprise /centrefor-family-business/documents/3468_succession.pdf. on december 9, 2018. wang, c. (2010). daughter exclusion in family business succession: a review of the literature. journal of family & economic, 31(4), 475-484. warnar, p. (2012). family business and knowledge transfer: how to survive to the next generation. delft university of technology. 72 | kenneth chukwujioke agbim wiklund, j., nordqvist, m., hellerstedt, k. & bird, m. (2013). internal versus external ownership transition in family firms: an embeddedness perspective. entrepreneurship theory and practice, 37(6), 1319-1340. williams, d.w., zorn, m.l., russell crook, t. & combs, j.g. (2013). passing the torch: factors influencing transgenerational intent in family firms. family relations, 62(3), 415-428. ye, j., parris, m.a. & waddell, d. (2013). the succession decision in chinese-australian family businesses: an exploratory study. small enterprise research, 20(2), 110-125. doi:10.5172/ser.2013.20.2.110 zahrani, m.a., nikmaram, s. & latifi, m. (2014). impact of family business characteristics on succession planning: a case study in tehran industrial towns. iranian journal of management studies, 7(2), 243-257. appendix: interview guide 1. how conversant are you with the succession process and post-succession performance of your organization? 2. what type of succession has taken place in your organization? i. if family management succession, why was management not transferred together with ownership? ii. if management and ownership, why were they transferred together? 3. how would you describe management/ownership succession planning in your organization? 4. would you say management/ownership succession planning in your organization is in stages? if yes, can you describe the stages? 5. do you agree that the succession planning enhanced the successful succession of the management/ownership of your organization? what are the characteristics? 6. what are your views on the characteristics of the incumbent that helped to make the management/ownership succession of your organization successful? 7. can you identify the characteristics of the potential successor that helped to make the succession process of the management/ownership of your organization successful? 8. what in your opinion are the characteristics of your organization that facilitated the management and/or ownership transfer? 9. what aspect of the management/ownership succession planning contributed to the post-succession financial/non-financial performance of your organization? and how? 10. do you think any of the characteristics of the incumbent is further enhancing the post-succession financial/non-financial performance of your organization? if yes, could you explain? 11. which of the characteristics of your organization contributes to the post-succession financial/non-financial performance of the organization? and how? 12. generally, do you agree that the successful management/ownership succession of your organization has improved the post-succession financial/non-financial performance of the organization? determining the contributory factors to successful succession and… | 73 author kenneth chukwujioke agbim kenneth chukwujioke agbim is a doctoral candidate in the department of management, university of nigeria, enugu, nigeria. he has m.sc. in development studies, mba in management and m.sc. in management. his research interests are in the areas of strategic entrepreneurship, family business development and business ethics. correspondence to: kennethagbim2012@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-9204-3387 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-02-05-pp075-1881-walaszczyk,belina 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.05 internal managerial succession in family companies ludmiła walaszczyk, beata belina a b s t r a c t objective: the objective of the article is to present internal managerial business succession model, which can be applied in family companies in a situation when a typical family succession (by children or other family members) is not possible or not desirable. research design & methods: the authorial model has been developed in the entertransfer project (interreg central europe programme) and extended during the pilot actions with the entrepreneurs and the representatives of the local and regional authorities in the mazovian region in poland between october and november 2018. findings: based on the feedback from the target groups, the internal managerial business succession model has been extended and improved. however, it turned out that depending on the size of the company, the entrepreneurs indicated two basic succession models. smes strongly preferred a typical family succession (by family members), whereas the representatives of big companies opted for the internal managerial business succession model, which is related to the involvement of an external person into the company management. contribution & value added: although the model has been developed in the international project, it is directed mainly to the companies from the mazovian region in poland as the project objective is to develop the outputs only for the regional level. the core input into the development of the model was the target group of the entertransfer project: the entrepreneurs and the representatives of different types of authorities. that means that the model has not been developed only by the authors based on the literature, but mainly with the practical support of interested bodies in this area. article type: research paper keywords: business succession; managerial succession; family companies; entertransfer project; entrepreneurship jel codes: l21, o21, o35 article received: 13 april 2019 article accepted: 17 may 2019 suggested citation: walaszczyk, l., & belina, b. (2019). internal managerial succession in family companies. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 75-89. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.05 international entrepreneurship review ri e 76 | ludmiła walaszczyk, beata belina introduction business succession is becoming one of the most prominent issues for companies and policy makers in europe since it entails both economic and social impacts (lambrecht, 2005; naldi, nordqvist, sjoberg, & wiklund, 2007; nordqvist, wennberg, & hellerstedt, 2013). every year many well-functioning family-run companies disappear due to inability to find successor able to take over business leadership. despite of existing succession schemes in the countries, some of them, like poland, have still very limited or no experience with business ownership transfer and low awareness about it. this issue is particularly acute in the latter countries and requires transnational approach due to high risk of ‘business exit’ of family companies established in early 1990s. the aim of this research is to present the internal managerial succession model and the results of the feedback on this model from the representatives of companies and the representatives of local and regional authorities. the feedback was possible to be collected based on the interviews performed with the target groups mentioned above. the aim of the designed model is to help sustain the existence of family-run businesses facing the risk of business-exit due to their inability to find a suitable successor and ultimately contribute to making the companies more competitive. literature review in recent years, there has been a growing interest in family businesses as far as it concerns the succession aspect and the need for the development of effective solutions in this area. this interest comes from the fact that poland is in the first major generational change in family enterprises, which also opens up the period of greater awareness of polish entrepreneurs of the importance of the problem. potential successors of the generation of entrepreneurs – actual owners starting their activities at the end of the 1980s – face the challenge of taking over and managing parents companies. owners, however, consider how and to whom to transfer the company (e.g. children donation, sale to family members, sale to an external person), maintaining its continuity and benefiting the profits (budziak, 2014; suess, 2014). the literature is increasingly addressing the issue of family succession (e.g. boyd, botero & fediuk, 2014; de alvis, 2016; ghee, ibrahim & abdul-halim, 2015; hardyśnowak, 2018). however, the demand for comprehensive, multi-faceted approaches to this issue is still growing, combining the aspects of business strategy and legal aspects with psychology, ethics, culture (budziak, 2012; stavrou, kleanthous & anastasiou, 2005;) – with reference to practical applications (georgiou & vrontis, 2013; sharma et al. 2001;) – in order to develop effective solutions. several publications about succession are limited to presenting only positive examples (amran & ahmad, 2010; barach & ganitsky, 1995), usually the same family businesses, although the companies mentioned most often are still in the preparation process of succession. only a small part of the publications and guidebooks contains reports and conclusions from the conducted research (banalieva & eddleston, 2011; daspit, holt, chrisman & long, 2016; lewandowska, więcek-janka, hardyś-nowak, wojewoda & tylczyński, 2016; perry, kirk ring & broberg, 2016; wach & surdej, 2010), which can provide educational support internal managerial succession in family companies | 77 for starting the succession process, as well as the experience of owners (seniors) and successors indicating ways how to solve problems resulting from the family nature of companies, but also showing the potential resulting from their family. the advantage of some of the publications are the examples of good practices and solutions used in the world in the field of preparing business succession and indicating the possibilities of their adaptation in polish conditions (budziak, 2014). the most publications on family business succession appeared in the united states and canada. in europe, german-speaking countries (gabriel & bitsch, 2018), as well as spain (casillas, mereno-cerdan & lopez, 2015) and italy (ruggieri, pozzi & ripamonti, 2014) dominate in this aspect, which confirms the thesis that the effective involvement of the next generation of the family is a sign of the generational survival of the family business (benavides-velasco, quintana-garcia & guzman-parra, 2013; santora & sarros, 2008). an important source of inspiration in planning succession are the examples embedded in the reality of the functioning of family businesses in countries such as germany (klein, 2004), china (wang, pei & liu, 2014), india (budhiraja & pathak, 2018) or the middle east (deloitte, 2017). worldwide statistics show that about 70% of companies starting as family ones do not pass into the hands of the next generation, and about 90% fail in the third generation (fleming, 2000; safin & pluta, 2014). in poland, the business succession refers to more than 828.000 family enterprises, belonging to the sector of micro, small and medium enterprises and constituting over 18% of the national gdp. family businesses employ approximately 2 million people. as research shows, 57% of the population plans to transfer their business to the younger generation in the next five years. these results show that succession is the most likely scenario for the development of family businesses in poland (lewandowska et al., 2016). although almost two-thirds of family enterprises are willing to transfer them to children, only one third (30%) has a plan or strategy of business succession. at the same time, more than half (52%) of medium-sized companies planning a succession process have no strategy (kowalewska, 2009). a frequent reason, why family businesses do not initiate the succession process, is the anticipation of the occurrence of problems and conflicts related to this issue (surdej & wach, 2010). the research also shows that the owners reflexively postpone in time not only the transfer stage itself, but also the phases that make up the process of generation changes and succession (niemczal, 2015). on the other hand, the readiness of representatives of the next generation to take over responsibility for a family business increases (8.1%), thus the chance for successful internal-family successions in polish companies increases. in literature it is possible to find various succession models, which can be used in practice (table 1). as it can be shown from table 1, almost all the models concern typical business succession in family companies, which is taking over the company by a family member, mainly by a child or children. the literature does not present the cases in which the company is taken over by an external person, which is however very important if the owner does not possess children or they do not want to be involved in the company activity. 78 | ludmiła walaszczyk, beata belina table 1. business succession models in literature name of the business succession model description of the business succession model life stages model (davis, 1968) (successors: children) the identification of typical periods in a human life, influencing potential business succession in a family company, are the following: 17-25 years old – independence of the successors and breaking relations with parents; 27-33 years old – first professional decisions and understanding of how the parents exist in business; after 33 years old – searching for independence and acceptation; 40-45 years old – development of the company and controlling of the processes in the company; 50-60 years old – development of the family business concept; after 60 years old – retreatment from business activity. the analysis show that the best moment for business transfer in the company is when the owner is after 50 years old and the successors between 27-33 years old. seven-stage succession process (longenecker & schoen, 1978) (successors: children, external person) the stages in this succession model are the following: phase before the inclusion of the successor in the company; inclusion of the successor to the company – the successor has a contact with the company, but he / she does not formally work in the company yet; preliminary functions in the company – the successor works on part time; full taking over the company – the successor is employed on full time; taking over managerial competences; preliminary succession – the successor receives main functions before becoming the leader; formal succession – the successor is accepted by the company as a formal leader. father-son work model (churchill & hatten, 1987) (successors: children) n. churchill and k. hatten distinguished four stages of the business succession in a family company: management only by the owner; inclusion and incubation of a son into the company; partnership between father and son; transfer of the company to a son. mutual adjustment process of succession (successors: children) the process of business succession in a family company includes four stages: focusing on the company development by the owner, searching for clients, delivering products and services and taking care of finances of the company; thinking about the succession in the company. the engagement of the potential successors in the company’s activities, both operational and strategic, but without the responsibility for the decisions; overtaking different activities by the potential successors and the design future aims of the company; formal transfer of the power and the ownership to the successors. internal managerial succession in family companies | 79 name of the business succession model description of the business succession model three level intergenerational transition model (stavrou, 1996) (successors: children) the stages of business succession in a company are the following: exclusion of children from the company’s activity because of being too young; inclusion of children in the company (18-28 years old); formal succession – inclusion into management and formal transfer of the company. model highlighting psychological factors as crucial for an effective succession process in a company (matthews, moore & fialko, 1999) (successors: children) the assessment of the business succession plan should be performed within four paths: cognitive processes – recognition of relations: father-son and son-father; cognitive self-classification of father; self-cognition of son. knowledge on common attitudes and relations and the assessment of the main actors taking part in business succession is the condition for the preparation of the succession plan. five-stage general model recruitment and selection of successors for a family business (schlepphorst & moog, 2014) (successors: children) the stages of the selection of the successor in family companies are the following: pre-selection process – the owners do not think about the succession, but they are aware that the successors grow and will be mature in near future. they create pro-managerial and pro-entrepreneurship attitudes and they show the interest of the company; need analysis – searching for the most appropriate features of the successor. potential considerations are not loudly discussed with the family; second pre-selection process – the selection of potential successors. the owners assess, among others, emotional aspects, relations with the family members, support from the family and the result is the subjective opinion of the owner; recruitment process, in which official candidates are informed and the level of their interest of being the leader in the future is taken into account; successor is gradually included in decisive areas. his / her skills and financial results are assessed. the successor takes over all the functions of the owner (including possible ownership). source: own study. material and methods the main aim of this research was to present the general internal managerial succession model, which can be applied in family companies in a situation, when a typical family succession (by children or other family members) is not possible or not desirable and to extend and improved the model with the support of the practitioners. the reason, why the authors decided to pay attention to this path is the fact that in poland most of companies, when hearing about family business succession, think only about the situation, in which children must take over the company. other paths are taken into consideration in a very limited scope. 80 | ludmiła walaszczyk, beata belina the main aim of the ‘advancement of the economic and social innovation through the creation of the environment enabling business succession’ (interreg central europe programme) project is to design a complex business succession model for family companies in the regions of europe. it was decided that the model includes several paths (figure 1). figure 1. different paths of family business succession source: entertransfer project partnership. one of the path, as aforementioned, is the situation in which the company is taken over by an employee or a member of the management board (internal managerial succession). the ‘internal managerial business succession model’ (figure 2) is the authorial result in the entertransfer project and it included the basic four phases: 1. information phase; 2. analytical phase; 3. concept and plan; 4. implementation phase. in order to extend and improved the designed model, the pilot actions with the entrepreneurs and the representatives of the local and regional authorities took place between october and november 2018 in the mazovian region in poland. the pilot actions had a form of direct meetings with the target groups. in the research, the direct non-structured interviews (discussions) with the entrepreneurs and the representatives of local and regional authorities from the mazovian region, who were interested in the topic of family business succession, were applied. before conducting the research, the author contacted c.a. 40 enterprises from the region (micro, small, medium, and big enterprises), which seriously think about business succession in the company, or who have already performed the succession process. among them 18 companies decided to take part in the research and to share their experiences. as far as it concerns the representatives of local and regional authorities, there were 11 people engaged in the research. it is necessary to underline that the topic of family business succession is very sensitive and irritable for the entrepreneurs. in the process of searching for the companies, which could participate in the family members employees investor member of management board liquidation internal managerial succession in family companies | 81 pilot actions, many of them did not want to share their experiences about the issue. they did not want to present their plans or already performed succession process to the other entrepreneurs because of the competitiveness on the market. figure 2. managerial business succession in a family company source: own elaboration. all the participants were asked to discuss the following aspects related to the succession in a family company:  awareness of the succession process;  preparation of the company for the succession;  preparation of the owner for the succession;  preparation of the family for the succession;  formal succession. based on the aspects directed to the participants, the author formulated the following research questions: rq1: why is it important to take into account the business succession path, in which the company is taken over by an external person beyond the family? rq2: which are the main steps in order to perform the successful business succession in a family company considering this path? rq3: what problems can be encountered in the internal managerial succession? business succession in a family company internal managerial succession external investorfamily members owner decision information analytical concept and plan implementation questions for the owner questions for the successor elements typical for the internal managerial succession property vs. management phases support from the authorities change of a legal form of a company emotional load with the introduction of an external person to the company 82 | ludmiła walaszczyk, beata belina the aforementioned aspects were strictly linked to the authorial internal managerial business succession model presented to the target groups. discussion and results during the pilot actions the participants shared their experiences related to leading the company through the various stages of succession. it was clearly stated that the entertransfer project is a breakthrough, because up to now there have been no initiatives in the mazovian region aimed at solving the problem of succession in companies. already at the very beginning of the pilot actions it was recognised that the size of the company strongly influenced the point of view on the succession aspect in a family company. the succession was perceived mainly as taking over the company by children (family succession) and it was strongly underlined by smes. however, the current project, alongside the traditional route, explores the possibilities of taking over the company by external people, i.e. the company’s management staff or individual employees. some of the participants of the pilot actions confirmed that such a path is possible and very desirable (especially when the children are not interested in taking over the company). such approach was clearly highlighted as far as it concerns the representatives of big companies. as aforementioned, this path is unfortunately still rejected by many micro and small entrepreneurs, as they do not want to give the company to a ‘foreign’ hand. as managerial succession is still in its infancy in poland, the pilot actions focused on the development of this path, which could be helpful in the case of taking over the company by an external person (employee or a member of the management board). the basic assumptions, based on the feedback from experts panels in earlier stages of the project execution, of the internal managerial model were the following:  to get rid of any negative emotions related to family business succession process;  to get the approval from the family on the succession in the company;  to get the approval from the family on introducing an external person;  to separate meticulously the property from the management;  to trust to a successor;  to retreat the owner from the management of the company. the participants proposed to follow four previously indicated phases, which are in fact necessary in order to perform the family business succession process successfully. the first phase – information phase – aims at increasing the awareness on the need of business succession in a family company. there have been several key steps indicated by the target groups, which are crucial for the owner of the company to be followed (table 2). in order to start the business succession process in a family company, first of all the owner must be sure that the succession is needed in the company. during the pilot actions it was underlined that, although this aspect seems to be trivial, it turns out that the decision to be convinced that the business succession is really necessary, is very hard to be taken by the owner. it is caused by many different factors, i.e. psychological, social or financial. the psychological aspects come from the fact that the owner still feels ready and able to manage the company. time to take over the company to another person is postponed. the owner must be mature enough to decide not to interfere in the company matters. as far as it concerns the social aspects, the owner is often afraid of the internal managerial succession in family companies | 83 reaction of the family. financial aspects can be linked to the need of buying new technological equipment or to hire lawyers to support the process and the owner may not have enough funds to cover it. table 2. information phase in a family business succession – steps and questions for the owner no key steps key questions for the owner 1. to be sure that the business succession is needed in a family company and to get rid of emotional load by the owner. am i prepared to perform the succession in my company? 2. to inform the family members about the plans to perform succession. is my family aware about the need of the business succession in the company and if they are ready for that? 3. to find a good educational programme or training supporting the business succession process. are there any educational programmes, which could help me (us) to be more familiar with the business succession aspect? 4. to get possible help from regional and local authorities. are there any authorities at local / regional level, which could support my business succession process? 5. to get knowledge on good practices in family business succession in a company. do i know any companies, which have already performed the succession with success? source: own study. if the owner is already convinced that there is the highest time to transfer the company, the discussion with the family is the next step. it can be very hard, especially if there are several potential successors. they also must agree that this process should start very soon. the last steps are related to the possibilities of finding necessary support how to manage business succession process. it can include, among other, help from the authorities, if any is possible, searching for best practices or participating in courses dedicated to business succession in a family company. all of the participants of the pilot actions agreed that the information phase should include the aforementioned elements. the second phase – analytical phase – aims at deeper thinking and analyzing business succession process, especially about the potential successor and the legal form of the future family company. there have been several key steps indicated by the target groups, which are crucial for the owner of the company to be followed (table 3). in the point of view of the representatives of big companies and the authorities, it is good to think about an external person to be the successor, as an external successor can bring benefits to the company, for example as far as it concerns new technological and organizational solutions, which have not been applied in the company before and can make the company more competitive on the market. as opposite, in the opinion of the representatives of smaller family companies, managerial business succession should not be the main path in companies. the representatives of smes strongly underlined that parents, who are the owners of the companies, have many instruments to influence the career paths of their children and they positively assessed this impact and inclusion of children in the company’s mission, values and culture. with no doubt, all the participants agreed that the proposed steps and questions are necessary, however it was not possible to convince smaller entrepreneurs that they could take an external person to manage their family company. 84 | ludmiła walaszczyk, beata belina table 3. analytical phase in a family business succession – steps and questions for the owner no key steps key questions for the owner 1. to decide about possible and most convenient legal form of a company. which legal form for my company will be the most convenient? should i change the current legal form of my company? 2. to search for a person (as potential successor) competent in legal rules. do i know a person who has the legal competences in order to cope with these aspects in my company? 3. to search for a person (as potential successor) competent in management rules. do i know a person who could be a good manager in my company? 4. to search for a person (as potential successor) very competent in communication with the staff and the clients. do i know a person who has an easy manner to communicate with the company team and the potential clients? 5. to search for a person (as potential successor) who is / will be strongly engaged in the company issues. do i know a person who could be able to devote himself / herself to my company? 6. to specify timeframe of the business succession process in a family company. when should the succession process be undertaken? source: own study. when the owner has the first thoughts about the potential successor, the next phase – concept and plan – concerns detailed activities strongly related to the business succession process (table 4). table 4. concept and plan phase in a family business succession – steps and activities for the owner no key steps key activities for the owner 1. to inform a selected successor on the possibility to become a successor (if the successor is known by the owner). the information about the possibility to become a successor. the reception of the approval from a successor. 2. to separate family property from management. the separation of the property from management in order to protect the fortune of the family members. 3. to inform the successor on the main activities in the company. the identification of the core activities of the successor in my company. 4. to prepare the change of a legal form of a company (if needed). the change of a legal form of my company (if needed). 5. to inform the company staff about introducing a successor. the announcement to the company staff about the introduction of changes in my company. source: own study. the participants agreed that the indicated steps are very important in the process of planning the succession in a family company. however some of the participants paid attention to particular aspects of this stage. above all, the representatives of big companies agreed that it is very difficult to separate property from management because of psychological aspects. the owners do not usually differentiate the property and the management and they think that if they transfer the management – they also transfer property to the successor. while this problem can be solved at the organizational and legal levels, it is still internal managerial succession in family companies | 85 difficult due to psychological reasons of the owners and the family members. the representatives of smaller companies could not imagine this division, because they equaled all the time the property with the management. moreover, the representatives of smes stated that children should be the only successors and if they need help they should use advisory and information support, which can be provided by associations and chambers of entrepreneurs, and also through the promotion of various succession paths and their threats. as last, the discussions at the pilot actions concerned the implementation phase (table 5). table 5. implementation phase in a family business succession – steps and activities for the owner and successor no key steps key activities for the owner and successor 1. power to be seized by the successor. the owner (senior) must transfer the whole management power in the company to the successor. 2. core decisions of the company are discussed with the family members. the successor takes core decisions in the agreement with the family members (e.g. financial and legal aspects). the operational decisions are taken only by the successor (e.g. technological, organisational decisions). 3. continuous educational improvement of the successor. the successor must educate continuously, e.g. concerning the aspects of the company’s technology, financial and legal aspects. moreover, the promotion and marketing aspects must be also taken into account by the successor. source: own study. in the point of view of the participants of the pilot actions, the last step is very important for the family business succession. the core problem identified by the target groups was that the owner (senior) has a huge problem to retreat from the company. from one side it is a will to transfer the company to the successor, but on the other hand the senior wants to be still present and to manage the company. as far as it concerns the successor it is necessary to educate all the time to get familiar with all aspects related to the company, among others technological, financial or legal ones. conclusions during the pilot actions the authors presented the assumptions of the internal managerial succession model to different entrepreneurs and the representatives of local and regional authorities. the representatives of big companies stated that it is very important to consider the business succession in a family company with the introduction of an external person. it is caused by many factors, among others, children may not want to take over the company or they may not have enough competences. the responses of smes representatives was totally opposite – they were convinced that introducing children to the company is the only way in the business succession process. all the participants agreed that all these steps are very important in order to perform the business succession successfully. they concentrated on detailed questions for the owners and activities both for the owners and successors, however the main step is to select a proper successor. the main problem of the internal managerial succession is to be convinced that an external person should be introduced to the company. the family must agree that such a 86 | ludmiła walaszczyk, beata belina person will have the whole management in the company. it was not acceptable by the smes representatvies, because for them the only way to perform the succession process in a family company is to be sure that children will take over the company. the authors are aware that the research sample does not allow for generalising the research results, however they show the individual cases and indicate different points of view and experiences of the target groups. the internal managerial model can be directly used in the companies, that need the succession process. as far as it concerns the research implications, it is possible to verify how effective and efficient the managerial model is in different types of the companies after its implementation. the model will be the element of the trainings organized for the target groups in order to raise their awareness and knowledge within the topic of business succession. having performed the research, it turned out that there are still few projects and activities related to the issue in poland. such initiatives are mainly undertaken by the polish agency for enterprise development, the ministry of entrepreneurship and technology or within the european projects. however the number of the initiatives is not the issue – more important is the engagement of the entrepreneurs in business succession topic. this is a very hard step as they are not open for the introduction of changes in the companies, they do not wish to discuss about their current problems or they think they still have time for transferring the company to the potential successors. references amran, n.a., & ahmad, a.c. (2010). family succession and firm performance among malaysian companies. international journal of business and social science, 1(2), 193-203. banalieva, e.d., & eddleston, k.a. (2011). home-region focus and performance of family firms: the role of family vs non-family leaders. journal of international business studies, 42(8), 1060-1072. https://doi.org/10.1057/jibs.2011.28 barach, j.a., & ganitsky, j.b. (1995). successful succession in family business. family business review, 8(2), 31-155. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.1995.00131.x benavides-velasco, c., quintana-garcía, c., & guzmán-parra, v. (2013). trends in family business research. small business economics, 40(1), 41-57. boyd, b., botero, i.c., & fediuk, t.a. (2014). incumbent decisions about succession transitions in family firms: a conceptual model. international journal financial studies, 2, 335-358. https://doi.org/10.3390/ijfs2040335 budhiraja, s., & pathak, k. (2018). dynamics of succession planning for indian family-owned businesses: learning from successful organizations. human resource management international digest, 26(4), 31-33, https://doi.org/10.1108/hrmid-11-2017-0167. budziak, t. (2014). esencja sukcesji. gliwice: wydawnictwo helion. budziak, t. (2012). sukcesja w rodzinie biznesowej spojrzenie praktyczne. warszawa: wydawnictwo poltext. casillas, j.c., mereno-cerdan, a.l., & lopez, c. (2015). the family business in spain. barcelona: instituto de la empresa familiar. chiniara, w., & omari, y. (2017). the ‘triple s’ family business insurance policy, deloitte. retrieved on march 28.2019 from https://www2.deloitte.com/iq/en/pages/about-deloitte/articles/theonly-certainty-is/triple-s-family-business-insurance-policy.html#. internal managerial succession in family companies | 87 churchill, n.c., & hatten, k.j. (1987). not-market-based transfers of wealth and power: a research framework for family businesses. american journal of small business, 11(3), 51-64. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.1997.00053.x daspit, j.j., holt, d.t., chrisman, j.j., & long, r.g. (2016). examining family firm succession from a social exchange perspective: a multiphase, multi-stakeholder review. family business review, 29(1), 44-64. https://doi.org/10.1177/0894486515599688 davis, s.m. (1968). entrepreneurial succession. administrative science quarterly. special issue on organisations and social development, 13(3), 196-416. https://doi.org/10.2307/2391050 de alwis, a.c. (2016). incumbents influence on family business succession process. european journal of business and management, 8(13), 96-105. fleming, q. (2000). tajniki przetrwania firmy rodzinnej. gliwice: wydawnictwo one press small business. gabriel, a., & bitsch, v. (2018). impacts of succession in family business: a systemic approach for understanding dynamic effects in horticultural retail companies in germany. journal of small business and enterprise development, 26(3), 304-324. https://doi.org/10.1108/jsbed-01-2018-0030 georgiou, t., & vrontis, d. (2013). wine sector development: a conceptual framework toward succession effectiveness in family wineries. journal of transnational management, 18(4), 246-272. https://doi.org/10.1080/15475778.2013.840489 ghee, w.y., ibrahim, m.d., & abdul-halim, h. (2015). family business succession planning: unleashing the key factors of business performance. asian academic of management journal, 20(2), 103-126. hadryś-nowak, a. (2018). when successor becomes the leader of international family business? – a case study from poland. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 4(3), 189-203. klein, s.b. (2004). family businesses in germany: significance and structure. family business review, 13(3), 157-181. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.2000.00157.x kowalewska, a. (2009). badanie firm rodzinnych. raport końcowy. warsaw: polish agency of entrepreneurship development. lambrecht, j. (2005). multigenerational transition in family businesses: a new explanatory model. family business review, 18(4), 267-282. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.2005.00048.x lewandowska, a., więcek-janka, e., hadryś-nowak, a., wojewoda m., & tylczyński, ł. (2016). firma to marka: raport z badania przeprowadzonego w ramach projektu statystyka firm rodzinnych. poznań: wydawnictwo instytut biznesu rodzinnego. longenecker, j.g., & schoen, j.e. (1978). management succession in the family business, journal of small business management, 16, 1-6. matthews, c.h., moore, t.w., & fialko, a.s. (1999). succession in the family firm: a cognitive categorization perspective, family business review, 12(1999), 159-169. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.1999.00159.x naldi, l., nordqvist, m., sjoberg, k., & wiklund, j. (2007). entrepreneurial orientation, risk taking, and performance in family firms. family business review, 20(1), 33-47. https://doi.org/10.1111/j.1741-6248.2007.00082.x niemczal, ł. (2015). etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 1(1), 31-42. nordqvist, m., wennberg, k., & hellerstedt, k. (2013). an entrepreneurial process perspective on succession in family firms. small business economics, 40(4), 1087-1122. https://doi.org/10.1007/s11187-012-9466-4 88 | ludmiła walaszczyk, beata belina perry, j.t., kirk ring, j., & broberg, j.c. (2015). which type of advisors do family businesses trust most? an exploratory application of socioemotional selectivity theory. family business review, 28(3), 211-226. https://doi.org/10.1177/0894486514538652 ruggieri r., pozzi m., & ripamonti s. (2014). italian family business cultures involved in the generational change. europe’s journal of psychology, 10(1), 79-103. https://doi.org/10.5964/ejop.v10i1.625 safin, k., & pluta, j. (2014). strategie sukcesyjne polskich przedsiębiorstw rodzinnych. analiza wstępnych wyników badań, przedsiębiorczość i zarządzanie, part i: firmy rodzinne – współczesne nurty badań i praktyki zarządzania, 15(7), 23-36. santora, j.c., & sarros, j.c. (2008). founders, leaders, and organizational life cycles: the choice is easy – learn or fail!. development and learning in organizations: an international journal, 22(3), 12-15. https://doi.org/10.1108/14777280810861767. schlepphorst, s., & moog, p. (2014). left in a dark: family successors’ requirement profiles in the family business succession process. journal of family business strategy, 5(4), 358-371. https://doi.org/10.1016/j.jfbs.2014.08.004 sharma, p., chrisman, j.j., pablo, a.l., & chua, j.h. (2001). determinants of initial satisfaction with the succession process in family firms: a conceptual model. entrepreneurship theory and practice, 25(3), 17-36. https://doi.org/10.1177/104225870102500302 stavrou, e.t. (1996). intergenerational transitions in family enterprise: factors influencing offspring intentions to seek employment in the family business, doctorial dissertation, george washington university. stavrou, e. (2007). intergenerational transitions of family enterprises: factors influencing offspring intentions to seek employment in the family business. washington: george washington university. stavrou, e.t., kleanthous, t., & anastasiou, t. (2005). leadership personality and firm culture during hereditary transitions in family firms: model development and empirical investigation. journal of small business management, 43(2), 187-206. https://doi.org/10.1111/j.1540627x.2005.00133.x strzelecka, r. (2011). strategiczne znaczenie sukcesji dla długookresowej perspektywy rozwoju firmy rodzinnej w polsce. przedsiębiorczość i zarządzanie, xii(7), 129-136. suess, j. (2014). family governance: literature review and the development of a conceptual model. journal of family business strategy, 5(2), 138-155. https://doi.org/10.1016/j.jfbs.2014.02.001 wach, k., & surdej, a. (2010). przedsiębiorstwa rodzinne wobec wyzwań sukcesji. warszawa: wydawnictwo difin. wang, y., pei, r., & liu, y. (2014). the evolution of family business in china: an institutional perspective. international journal of management practice, 7(2), 89-107. https://doi.org/10.1504/ijmp.2014.061472 internal managerial succession in family companies | 89 authors the contribution of co-authors can be expressed as 30% of b. belina, who prepared the literature review, and as 70% of l. walaszczyk, who prepared the methodological approach, internal managerial business succession model and the discussion. ludmiła walaszczyk ph.d. (2015) in management from the warsaw university of technology. since 2005 she has worked in the strategy innovation department in the institute for sustainable technologies – national research institute in radom, since april 2019 lukasiewicz research network institute for sustainable technologies. her scientific interests concern business models aspects and the relations between the entrepreneurs and local and regional authorities. correspondence to: ludmiła walaszczyk, phd, senior researcher, innovation strategies department, lukasiewicz research network – institute for sustainable technologies, pułaskiego 6/10, 26-600 radom, poland, e-mail: ludmila.walaszczyk@itee.radom.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8022-9419 beata belina ph.d. (2004) in management from john paul ii catholic university of lublin. since 1986 she has worked in the strategy innovation department in the institute for sustainable technologies – national research institute in radom, since april 2019 lukasiewicz research network institute for sustainable technologies. her scientific interests concern entrepreneurship, social innovation and cultural aspects in the multi-cultural organisations. correspondence to: beata belina, phd, senior researcher, innovation strategies department, lukasiewicz research network institute for sustainable technologies, pułaskiego 6/10, 26600 radom, poland, e-mail: beata.belina@itee.radom.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9498-8130 acknowledgements and financial disclosure this research was financed by the international funds within the interreg central europe programme – entertransfer ‘advancement of the economic and social innovation through the creation of the environment enabling business succession’ project, no ce 1158. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ie-pm-04-01-03-pp039-kedzierski 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.03 polityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań stojących przed rynkiem pracy marcin kędzierski a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest zaprezentowanie globalnych wyzwań stojących przed rynkiem pracy, w tym wyzwań stojących przez szkolnictwem zawodowym, i analiza działań podejmowanych przez podmioty publiczne (w tym głównie unię europejską) na rzecz poprawy jakości kształcenia zawodowego. wnioski z analizy umożliwią ocenę polityki publicznej w tym zakresie i posłużą jako inspiracja do wskazania rekomendacji wybranych działań dla decydentów politycznych. metodyka badań: artykuł wykorzystuje przegląd literatury przedmiotu jako główną metodę badawczą – zastosowano przegląd istniejących opracowań analitycznych. wyniki: artykuł zawiera rekomendacje dla krajowych i międzynarodowych polityk w zakresie szkolnictwa zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem edukacji na poziomie isced-5. wkład i wartość dodana: wkład artykułu w rozwój nauki leży w kompleksowym ujęciu wyzwań stojących przed rynkiem pracy (globalizacja, kryzys demograficzny, zmiana technologiczna) i odniesienie ich do problematyki wyższego szkolnictwa zawodowego (i koniecznych zmian w tym zakresie). typ artykułu: artykuł przeglądowy słowa kluczowe: rynek pracy; globalizacja; kryzys demograficzny; czwarta rewolucja przemysłowa; kształcenie zawodowe; system edukacji kody jel: e24, f66, f68, h87, i25, j21 artykuł nadesłano: 20 stycznia 2018 artykuł zaakceptowano: 16 marca 2018 sugerowane cytowanie: kędzierski, m. (2018). wyższe szkolnictwo zawodowe wobec globalnych wyzwań stojących przed rynkiem pracy. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 39-48. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.03 wprowadzenie gospodarki państw rozwiniętych, w tym także gospodarka polska i innych państw europejskich, zaczynają wchodzić w zupełnie nową fazę. zmiany dotykają wielu obszarów, ale najpoważniejsze przeobrażenia obejmują najprawdopodobniej rynek pracy. wynikają one co 40 | marcin kędzierski najmniej z dwóch przyczyn. po pierwsze, obserwujemy radykalną zmianę struktury demograficznej, a co za tym idzie i negatywne tendencje w zakresie zasobu osób w wieku produkcyjnym w relacji do liczby osób w wieku nieprodukcyjnym, w tym głównie poprodukcyjnym. po drugie, jesteśmy świadkami rewolucji technologicznej, która skutkuje coraz większą automatyzacją, robotyzacją, a także wzrostem złożoności procesów produkcyjnych. procesy będą skutkować w najbliższych latach stopniowym zmniejszaniem się popytu na pracę w tzw. tradycyjnych zawodach. jednocześnie popyt na pracę już dziś pojawia się w nowych branżach, w których jednak mamy do czynienia z deficytem podaży kwalifikacji ze strony pracowników (geus, thode, weidenfeld, 2016; manpower group, 2016). uwzględniając zarówno problemy demograficzne, jak i rosnące trudności z dostosowaniem krajowych systemów kształcenia zawodowego i ustawicznego do zmieniających się potrzeb globalnej gospodarki, wiele państw europejskich próbuje rozwiązać swoje trudności z rynkiem pracy poprzez imigrację. problem polega na tym, że w przeciwieństwie do lat powojennych, obecnie na międzynarodowym rynku poszukiwane są osoby wysoko wykwalifikowane, których podaż jest w skali globalnej niewystarczająca. wynika to m.in. z faktu relatywnie niższej jakości edukacji w krajach pochodzenia imigrantów. w rezultacie kraje rozwinięte, w tym polska, stoją w obliczu konieczności wprowadzenia szybkich działań, mających na celu z jednej strony zwiększenie aktywności zawodowej tam, gdzie to możliwe, a z drugiej strony poprawę skuteczności funkcjonowania kształcenia zawodowego, a przede wszystkim ustawicznego (lifelong learning, lll). działania takie są koniecznie, ponieważ przy braku istotnego zwiększenia produktywności, spadek odsetka osób aktywnych zawodowo będzie wpływał negatywnie na zdolność osiągania wzrostu gospodarczego, a tym samym będzie skutkował rosnącymi napięciami budżetowymi i społecznymi, które i tak po kryzysie 2008 roku odegrały już istotną rolę w destabilizacji sytuacji politycznej w usa i państwach europy zachodniej. celem niniejszego artykułu jest po pierwsze przedstawienie diagnozy wyzwań stojących przed europejskim rynkiem pracy (ze szczególnym uwzględnieniem analiz cedefop, unijnej agencji ds. kształcenia zawodowego i ustawicznego), a po drugie opis podejmowanych przez władze publiczne (na poziomie wspólnotowym) działań w zakresie edukacji zawodowej. w podsumowaniu zaprezentowana zostanie ocena adekwatności podejmowanych działań do zdiagnozowanych wcześniej wyzwań. wyzwania stojące przed rynkiem pracy w europie liczba osób aktywnych zawodowo w państwach ue, choć na razie nieznacznie rośnie, po 2020 roku się ustabilizuje, by od połowy trzeciej dekady zacząć systematycznie spadać. zmiana ta wynika wprost ze struktury demograficznej europejskich społeczeństw, które ulegają procesom starzenia się. oczywiście proces ten będzie dotykać poszczególnych państw ue w różnym czasie i w różnej skali. spadek stopy zatrudnienia już w okresie do roku 2025 prognozowany jest dla estonii, niemiec i rumunii, a w latach 2025-2030 do tego grona dołącza polska i łotwa. jedynie w kilku krajach wskaźnik stopy zatrudnienia po 2025 roku ma nieznacznie rosnąć (ale istotnie wolniej niż w latach 2015-2025). co warte podkreślenia, jedyną grupą wiekową, w której w okresie między 2015 a 2025 rokiem wzrośnie zarówno wielkość populacji, jak i zasób siły ropolityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań… | 41 boczej, jest grupa w wieku 55-64 lata (european centre for the development of vocational training [cedefop], 2016). wniosek jest szczególnie istotny z perspektywy obniżenia wieku emerytalnego w polsce. warto zauważyć, że pomiędzy krajami europejskimi istnieją różnice co do wielkości wskaźnika aktywności zawodowej. w niektórych krajach nie przekracza on 70% (belgia, bułgaria, chorwacja, grecja, malta, polska, rumunia i włochy), ale są też takie, gdzie wskaźnik ten jest wyższy niż 80% (dania, islandia, szwajcaria, szwecja) lub jest bliski tej wartości (holandia, niemcy, norwegia, wielka brytania). co więcej, kraje różnią się też zdecydowanie co do wysokości tzw. gender gap. choć w większości państw europejskich różnica pomiędzy wskaźnikiem aktywności zawodowej mężczyzn i kobiet oscyluje wokół 10 punktów procentowych (pp.), są i takie, gdzie jest ona wyraźnie wyższa – w grecji wynosi 15,8 pp., w rumunii 18,6 pp., we włoszech 19,6 pp., a na malcie – aż 26,4. na tym tle polska wypada nieco lepiej – różnica wynosi „zaledwie” 13,7 pp.. dla porządku warto jednak dodać, że są i takie kraje, w których ta różnica niemal nie występuje i wynosi poniżej 5 pp. (litwa, łotwa, szwecja, norwegia). trzeba też odnotować, że niektóre kraje dokonały w ostatniej dekadzie istotnego skoku w zakresie aktywności zawodowej kobiet – w hiszpanii wskaźnik ten wzrósł o 7,3 pp., na węgrzech o 8,6 pp., na litwie o 9 pp., a na malcie aż o 16,5 pp.. dla porównania, aktywność zawodowa polek w latach 2007-2016 wzrosła o niewiele ponad 5 pp. na podstawie powyższych danych nie można jednak wnioskować, że w krajach o niższej stopie aktywności zawodowej, względnie wyższym poziomie gender gap, istnieje dalsza przestrzeń do zwiększenia aktywności zawodowej. wręcz przeciwnie – badania cedefop wskazują, że przestrzeń ta jest już raczej niewielka, co wynika zarówno z uwarunkowań płynących ze struktury poszczególnych gospodarek, jak i dominujących w nich kultur, w tym roli rodziny i jej członków (cedefop, 2016). istnieje tylko kilka państw, w których wskaźnik aktywności w okresie dekady 2007-2016 wzrósł o więcej niż 5 pp. – mowa tu o czechach (5,1), litwie (7,6), węgrzech (8,5), malcie (10,3) i polsce (5,6). co ciekawe, w ue są jednak także kraje, w których w badanym okresie aktywność zawodowa spadła – doświadczyły tego chorwacja i dania (-0,1), portugalia (-0,2), cypr (-0,5), norwegia (-0,8) oraz irlandia (-2,1), w której zmiana ta była relatywnie najbardziej dotkliwa. warto dodać, że nawet jeśli w którymś z krajów pojawi się możliwość zwiększenia aktywności zawodowej, koszty działań podjętych w tym celu mogą przewyższać płynące z nich korzyści (descy, 2014). mając na uwadze fakt, że z jednej strony społeczeństwa europejskie w większości zbliżają się do granic wzrostu aktywności zawodowej, a z drugiej strony nawet bardzo “agresywna” polityka pronatalistyczna nie jest w stanie w tak krótkim czasie zmienić negatywnych tendencji demograficznych, odpowiedzią na deficyty siły roboczej w bogatszych państwach okazało się przyjęcie imigrantów zarobkowych z nowych państw członkowskich ue. poza niemcami i austrią, które utrzymały siedmioletnie okresy przejściowe do 2011 roku, większość krajów europy zachodniej zdecydowała się na natychmiastowe otwarcie granic dla pracowników z europy środkowej. zjawisko to nie było w krótkim okresie odczuwalne dla państw naszego regionu ze względu na ówczesne poziomy bezrobocia. powolne starzenie się społeczeństw i systematycznie wchodzenie powojennego wyżu demograficznego w wiek emerytalny w drugiej dekadzie xxi wieku skutkuje jednak wzrostem napięć na rynku pracy. dla przykładu, dziś brak miliona obywateli, którzy wyjechali z polski po 2004 roku, staje się bardzo odczuwalny – szacunki pokazują lukę pkb w wysokości 1 punktu 42 | marcin kędzierski procentowego. podobnej skali problemów z emigracją zarobkową doświadczyły inne państwa regionu – bułgaria, estonia i słowacja. o wiele gorzej sytuacja wygląda w przypadku takich państw jak chorwacja, litwa, łotwa i rumunia. warto dodać, że ten ostatni kraj wiedzie także prym w kategorii odsetka obywateli mieszkających poza granicami kraju – co dziewiąty rumun żyje na emigracji. wynika to, poza czynnikami historycznymi i kulturowymi (posługiwanie się językiem romańskim), ze specyfiki rumuńskiej edukacji – główny nacisk od samego początku kształcenia położony jest na naukę języka angielskiego i to niezależnie od miejsca zajmowanego w strukturze społeczno-ekonomicznej. dla porządku należy wspomnieć, że zjawisko emigracji zarobkowej po 2004 roku nie dotknęło właściwie wyłącznie czech, słowenii oraz węgier (arak, 2014). beneficjentami swobodnego przepływu osób w ue, poza obywatelami państw naszego regionu, stały się także gospodarki krajów europy zachodniej. skala migracji z nowych państw członkowskich okazała się jednak niewystarczająca, czego najlepszym dowodem jest fakt, że rządy państw europejskich coraz częściej decydują się na przyjęcie imigrantów także spoza europy. sztandarowym przykładem takiej polityki są działania kanclerz niemiec angeli merkel określone mianem willkomenskultur, przy czym należy podkreślić, że jej decyzja o zaproszeniu uchodźców i imigrantów, choć nie była skonsultowana nawet wewnątrz partii rządzącej, uwarunkowana była nie tylko względami moralnymi, ale także zachętami ze strony niemieckiego przemysłu, cierpiącego na braki siły roboczej (sułkowski, 2016). zasilanie europejskiego rynku pracy imigrantami spoza ue, zwłaszcza z azji i afryki, budzi jednak bardzo liczne kontrowersje, zwłaszcza po napływie ogromnej fali uchodźców latem i jesienią 2015 roku. niezależnie jednak od nich, w ostatnich latach udział imigrantów na krajowych rynkach pracy wzrósł. zjawisko to dotknęło również polski, do której na przestrzeni ostatnich trzech lat, po rozpoczęciu się konfliktu w donbasie, przybyło ponad milion obywateli ukrainy, którzy do pewnego stopnia skompensowali ubytek wynikający z emigracji postakcesyjnej. przyjmowanie imigrantów zarobkowych nie odpowiada jednak na wiele wyzwań, stojących przez europejskim rynkiem pracy. warto pamiętać, że imigranci spoza europy często nie dysponują odpowiednimi kwalifikacjami, i to nawet na podstawowym poziomie – mowa tu zwłaszcza o umiejętności komunikowania się w języku obcym, która często jest przepustką do nabycia kolejnych umiejętności. co więcej, nawet jeśli posiadają kwalifikacje nabyte w krajach pochodzenia, ich potwierdzenie jest trudne i kosztowne, czego dowodzą choćby doświadczenia niemiec z napływem ogromnej fali migrantów latem i jesienią 2015 roku (popławski, 2015). brak rąk do pracy nie jest jednak jedynym wyzwaniem, stojącym przed europejskim rynkiem pracy. drugim równie istotnym problemem są zmiany o charakterze technologicznym, które skutkują zanikaniem miejsc pracy w tradycyjnych zawodach produkcyjnych i pojawianiem się nowych sposobów nie tylko produkcji, ale i dystrybucji dóbr. zmiany te dotkną zwłaszcza gospodarek krajów post-transformacyjnych, które w ostatnich latach korzystając z możliwości płynących z globalizacji budowały swoje przewagi na niższych jednostkowych kosztach pracy. wraz ze wzrostem tych kosztów zmniejszy się jednak zapotrzebowanie na nisko wykwalifikowanych pracowników produkcyjnych, a wzrośnie (i to nieraz bardzo zdecydowanie) popyt na pracę w sektorze coraz bardziej wyspecjalizowanych usług, co będzie się wiązało z wymaganiem od pracowników coraz wyższego poziomu kwalifikacji (citibank, 2016). polityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań… | 43 niestety, z perspektywy państw naszego regionu, zmiana ta niekoniecznie wiązać się będzie ze wzrostem wynagrodzeń – wciąż usługi te nie będą stanowić istotnej wartości dodanej w globalnych łańcuchach. w rezultacie wielu pracowników będzie mogło być zaklasyfikowanych do grupy tzw. working poor, określanej czasem mianem prekariatu (standing, 2017). będzie to dotyczyło zwłaszcza tych osób, które albo nie będą posiadać wystarczająco zaawansowanych technologicznie umiejętności, albo odwrotnie – będą posiadać zbyt wysokie kwalifikacje w tych zawodach, w których nie będzie istniał popyt na pracę. co gorsze, tempo zmian zachodzących w gospodarce będzie sprawiać, że skala niedostosowania podaży pracy i popytu na nią nie ulegnie zmniejszeniu. polityka ue w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego problematyka kształcenia i szkolenia zawodowego (vocational education and training, vet) stała się przedmiotem szczególnego zainteresowania ue w ramach tzw. procesu kopenhaskiego (copenhagen process), zapoczątkowanego opublikowaniem w listopadzie 2002 roku deklaracji kopenhaskiej. celem procesu kopenhaskiego były: poprawa jakości szkoleń (kształcenie i doskonalenie zawodowe), podnoszenie kwalifikacji nauczycieli, szkoleniowców i innych pracowników sektora oraz dostosowanie programów nauczania do potrzeb rynku pracy. ponadto, miał on zachęcać do wykorzystywania różnych możliwości kształcenia zawodowego w kontekście uczenia się przez całe życie (lifelong learning, lll) przy pomocy narzędzi wspomagających taką formę kształcenia. mowa tu przede wszystkim o metodzie „uczenia się poprzez praktykę w miejscu pracy (work-based learning, wbl). należy dodać, że poza wbl w ramach procesu kopenhaskiego istnieją (lub istniały) inne instrumenty polityki ue w obszarze vet. są nimi: 1. sojusz na rzecz umiejętności sektorowych (inicjatywa promująca współpracę w konkretnym sektorze gospodarki), 2. konkursy umiejętności – promocja konkursów takich jak world skills oraz euroskills, 3. ulepszanie systemów krajowych dzięki europejskim ramom odniesienia na rzecz zapewniania jakości w kształceniu i szkoleniu zawodowym (eqavet), 4. program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia – unijna strategia, której celem jest osiągnięcie do 2020 roku aktywności zawodowej w ue na poziomie 75%, 5. unijna inicjatywa „mobilna młodzież” (funkcjonowała do 2014 roku), 6. toolkit – zestaw narzędzi służący włączeniu europejskiego systemu transferu osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym (ecvet) do nowych lub istniejących praktyk w zakresie mobilności. proces kopenhaski, którego ważnym elementem są odbywające się regularnie spotkania ministrów właściwych do spraw szkolnictwa zawodowego, składa się z trzech kluczowych elementów (komisja europejska, 2002): − wymiaru politycznego ukierunkowanego na ustanowienie wspólnych europejskich celów i zreformowanie krajowych systemów vet, − wspólnych europejskich ram i narzędzi zwiększających przejrzystość i jakość kompetencji oraz kwalifikacji oraz ułatwiających mobilność, − współpracy ukierunkowanej na uczenie się od siebie nawzajem na poziomie europejskim oraz zaangażowanie wszystkich zainteresowanych stron na poziomie krajowym. 44 | marcin kędzierski tabela 1. ewolucja priorytetów procesu kopenhaskiego od 2002 roku miejsce i rok spotkania uzgodnione priorytety i plany działania kopenhaga 2002 wzmocnienie wymiaru europejskiego w dziedzinie vet; zwiększenie zakresu udostępnianych informacji, wskazówek i porad dotyczących vet oraz przejrzystości w tym zakresie; opracowanie narzędzi do wzajemnego uznawania i zatwierdzania kompetencji oraz kwalifikacji; poprawa zapewniania jakości w zakresie vet. maastricht 2004 zwiększenie publicznych/prywatnych inwestycji w vet; rozwijanie systemów kształcenia i szkolenia zawodowego, aby zaspokajać potrzeby osób i grup najmniej uprzywilejowanych; tworzenie otoczenia pracy sprzyjającego uczeniu się zarówno w instytucjach edukacyjnych, jak i w miejscu pracy; propagowanie ustawicznego rozwoju kompetencji nauczycieli i trenerów zajmujących się kształceniem i szkoleniem zawodowym. helsinki 2006 przyjęcie europass jako jednolitych ram przejrzystości kwalifikacji i kompetencji; rozpoczęcie prac nad europejskimi ramami kwalifikacji, europejskim systemem transferu punktów w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego oraz europejskimi ramami odniesienia na rzecz zapewniania jakości w kształceniu i szkoleniu zawodowym. bordeaux 2008 wdrożenia narzędzi i systemów vet w celu promowania współpracy na szczeblu europejskim i krajowym; tworzenie lepszych powiązań między vet a rynkiem pracy; konsolidacja europejskich porozumień o współpracy brugia 2010 ustalenie priorytetów na lata 2011-2020: uczynienie kształcenia zawodowego atrakcyjną opcję edukacyjną, doskonałość, jakość i adekwatność kształcenia i doskonalenia zawodowego, utworzenie elastycznego dostępu do szkoleń i kwalifikacji, wypracowanie strategicznego podejścia do nadawania kształceniu i doskonaleniu zawodowemu wymiaru międzynarodowego oraz promowanie mobilności międzynarodowej, stymulowanie innowacyjności, kreatywności i przedsiębiorczości oraz zachęcanie do korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych (zarówno w kształceniu, jak i doskonaleniu zawodowym), kształcenie i doskonalenie zawodowe sprzyjające włączeniu społecznemu, większa aktywność podmiotów zaangażowanych w kształcenie i szkolenie zawodowe oraz lepsze eksponowanie rezultatów europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego, skoordynowane zarządzanie europejskimi i krajowymi instrumentami w dziedzinie przejrzystości, uznawania, zapewniania jakości oraz mobilności, pogłębianie związków między polityką kształcenia i szkolenia zawodowego a innymi stosownymi obszarami polityki, podniesienie jakości i zwiększenie porównywalności danych wykorzystywanych do opracowywania polityki ue w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego, dobre wykorzystywanie wsparcia ue, ponadto dla wszystkich 11 strategicznych celów europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego określono 22 celów krótkoterminowych na lata 2011-2014, wskazujących konkretne działania na poziomie krajowym. ryga 2015 ustalenie priorytetów na lata 2015-2020: promowanie nauczania w miejscu pracy we wszystkich formach; polityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań… | 45 miejsce i rok spotkania uzgodnione priorytety i plany działania dalsze rozwijanie mechanizmów zapewniania jakości w vet zgodnie z europejskim zaleceniem zapewnienia jakości w vet; poprawa dostępu do vet i kwalifikacji dla wszystkich osób poprzez bardziej elastyczne i przenikalne systemy; dalsze wzmacnianie kompetencji kluczowych w programach vet i zapewnianie bardziej efektywnych możliwości nabywania lub rozwijania tych umiejętności poprzez wstępne i ustawiczne vet; wprowadzenie możliwości i systematycznego podejścia w zakresie wstępnego i ustawicznego rozwoju zawodowego nauczycieli, osób prowadzących szkolenie i opiekunów vet w szkołach i miejscu pracy. source: opracowanie własne na podstawie komunikatów ze spotkań procesu kopenhaskiego, prezentowanych na stronach internetowych komisji europejskiej http://ec.europa.eu/education/policy/vocationalpolicy_en (data dostępu 15.03.2017). proces kopenhaski nie jest jednak jedynym działaniem ue w obszarze vet, stanowi on bowiem integralną część strategicznych ram kompleksowego programu „kształcenie i szkolenie 2020” (education and training 2020, et2020), realizującego koncepcję „uczenia się przez całe życie” (lll). z perspektywy vet warto zwrócić uwagę na kilka celów et 2020, zaprezentowanych na stronach internetowych komisji europejskiej: − co najmniej 40% osób w wieku 30-34 lat powinno mieć ukończoną jakąś formę kształcenia wyższego, − co najmniej 15% dorosłych powinno uczestniczyć w uczeniu się przez całe życie, − co najmniej 20% osób kończących studia wyższe i 6% osób w wieku 18-34 lat, mających wykształcenie zawodowe, powinno mieć za sobą pobyt edukacyjny lub szkoleniowy za granicą, − odsetek absolwentów (osób w wieku 20-34 lat, które ukończyły z powodzeniem naukę w szkole ponadgimnazjalnej lub wyższej), którzy znajdują zatrudnienie w ciągu 1-3 lat od zakończenia nauki, powinien wynosić co najmniej 82%. opisując unijną politykę w obszarze vet należy dodać, że prace komisji europejskiej wspierają dwie agencje: europejskie centrum rozwoju kształcenia zawodowego (cedefop), oferujące informacje i analizy dotyczące systemów kształcenia i szkolenia, polityki, badań naukowych i praktyk stosowanych w ue, oraz europejska fundacja kształcenia (etf), działająca na rzecz tworzenia systemów kształcenia i szkolenia na zachodnich bałkanach, w krajach sąsiadujących z ue i w azji środkowej. wnioski końcowe optymalna konstrukcja polityki publicznej zakłada istnienie bezpośredniego związku pomiędzy głównymi przyczynami wpływającymi na występowanie danego problem publicznego a kierunkami planowanych działań/interwencji publicznych. zgodnie z badaniami prowadzonymi m.in. przez cedefop, przedstawionymi w niniejszym tekście, do głównych wyzwań stojących przed europejskim rynkiem pracy w najbliższych latach należą przede wszystkim: − migracje i problem uznawalności kwalifikacji, − starzenie się społeczeństwa, − niska aktywność zawodowa osób powyżej 50 roku życia, 46 | marcin kędzierski − stopniowe zmniejszanie się liczby miejsc pracy w tzw. tradycyjnych zawodach, − wzrost zapotrzebowania na pracowników wysoko wykwalifikowanych, − brak dopasowania systemów edukacyjnych do potrzeb rynku pracy. mając to na uwadze, wskazane w drugiej części artykułu działania podejmowane na forum unii europejskiej w zakresie kształcenia i szkoleń zawodowych (vet) w umiarkowanym stopniu odpowiadają wyzwaniom stojącym przed europejskim rynkiem pracy. z jednej strony należy bowiem podkreślić szereg skutecznych działań zmierzających do stworzenia europejskiego reżimu uznawania kwalifikacji zawodowych (kędzierski, 2012) oraz rozwinięcie modelu kształcenia dualnego. co więcej, niezwykle ważną rolę odgrywa także promocja kształcenia dualnego w ramach tzw. work-based learning (wbl) oraz działania mające na celu poprawę kwalifikacji osób odpowiedzialnych za prowadzenia kształcenia zawodowego. dodatkowo, pozytywnie ocenić należy działania zmierzające do zwiększenia poziomu usieciowienia podmiotów odpowiedzialnych za świadczenia usług vet w ramach krajowych i międzynarodowych partnerstw, dzięki czemu systemy te angażują różnorodnych interesariuszy – związki pracodawców, związki zawodowe, władze lokalne czy regionalne (kędzierski, rybkowski, 2017). z drugiej jednak strony warto zauważyć, że choć w swoich działaniach ue wskazuje na konieczność zwiększania dostępności kształcenia w modelu lll, koncentruje się ona jednak nadal na tradycyjnych akademickich kohortach wiekowych, oferując im specjalne programy wsparcia (vide erasmus+). brakuje natomiast podkreślenia znaczenia edukacji zawodowej osób w wieku 50+ na poziomie europejskim wciąż brakuje programów adresowanych do tej grupy wiekowej. ponadto, pomimo narastającego problemu z brakiem wysoko wykwalifikowanych pracowników wciąż niewystarczające są działania kierowane do wyższego szkolnictwa zawodowego. dopiero w 2015 roku podczas spotkania europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego (european higher education area) w erywaniu podjęto decyzję o włączeniu poziomu isced-5 (zgodnie z terminologią oecd tzw. short-cycle tertiary education, odpowiadający 5. poziomowi polskiej ramy kwalifikacji) w zakres zainteresowania europejskiej polityki wobec szkolnictwa wyższego. skala wyzwań stojących przed wyższym szkolnictwem zawodowym w świetle czwartej rewolucji przemysłowej jest jednak ogromna, na co uwagę zwraca w swoich raportach nie tylko cedefop, ale także oecd (kędzierski, rybkowski, 2017). w tym kontekście warto zauważyć, że wobec braku lub słabości międzynarodowych systemów edukacji zawodowej na poziomie wyższym w przestrzeń tę zaczynają wchodzić korporacje międzynarodowe. jednym z przykładów takich działań może być inicjatywa firmy google, która tworzy swoje kampusy. jeden z nich został nawet utworzony w listopadzie 2015 roku w warszawie. kampusy takie nie są co prawda prostymi odpowiednikami uczelni zawodowych, ale stanowią przestrzenie umożliwiające tworzenie swoistej infrastruktury wiedzy. odpowiada to jednak aktualnym trendom w edukacji, która wkracza w okres stopniowej deskolaryzacji i otwierania się na nowe możliwości związane z edukacją pozaformalną. to rodzi jednak kolejne pytania dla transnarodowych polityk edukacyjnych i rynku pracy, dotyczących możliwości i warunków włączania pozapublicznych, globalnych interesariuszy w dostarczanie dóbr publicznych. wspomniany trend polegający na rosnącym zaangażowaniu podmiotów prywatnych w szeroko rozumiany system szkolnictwa zawodowego wymaga jednak pogłębionych badań, zwłaszcza mając na uwadze fakt, że zaangażowanie takie często ma charakter rozproszony i nierzadko umyka badaczom analizującym całe systemy vet. ponadto, wiarygodna polityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań… | 47 ocena działań publicznych podejmowanych na poziomie wspólnotowym wymaga dłuższej perspektywy czasowej – wdrożenie nowych kierunków polityki wiąże się bowiem z pewnymi opóźnieniami, a skutki polityki w zakresie edukacji są zawsze odłożone w czasie. literatura arak, p. (2014). migracje. ilu obywateli straciła polska. analiza polityki insight. pobrane z: http://zasoby. politykainsight.pl/politykainsight.pl/public-analyses/140429-dane-migracje.htm w dniu 23.01.2018. cedefop (2016). future skill needs in europe: critical labour force trends. pobrane z: www.cedefop.europa.eu/files/5559_en.pdf w dniu 23.01.2018. citibank (2016). technology at work v2.0: the future is not what it used to be. pobrane z: https://www.oxfordmartin.ox.ac.uk/downloads/reports/citi_gps_technology_work_2.pdf w dniu 23.01.2018. descy, p. (2014). projected labour market imbalances in europe: policy challenges in meeting the europe 2020 employment targets. w: matching economic migration with labour market needs (ss. 315-333). paris: oecd publishing. doi: http://dx.doi.org/10.1787/9789264216501-en. geus, a., thode, e., weidenfeld, t. (red.). (2016). europe reforms labour markets – leaders‘ perspectives. berlin: de gruyter. kędzierski, m. (2012). analiza powstawania i funkcjonowania globalnego reżimu uznawania kwalifikacji i kompetencji zawodowych. w: a. surdej, j. brzozowski (red.) wprowadzenie do problematyki globalnych reżimów regulacyjnych, ss. 81-102. toruń: wydawnictwo adam marszałek. kędzierski, m., rybkowski, r. (2017). zawodówki: reaktywacja. rola wyższych szkół zawodowych w rozwoju społeczno-gospodarczym polski. raport centrum analiz klubu jagiellońskiego. pobrane z: http://cakj.pl/wp-content/uploads/2017/10/raport-4-2017-b5.pdf w dniu 23.01.2018. komisja europejska (2002), copenhagen process. pobrane z: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/html/?uri=legissum:ef0018&from=en w dniu 23.01.2018. manpower group (2016). human age 2.0. future forces at work. pobrane z: http://www.manpowergroup.com/wps/wcm/connect/aedec655-2cc6-4e8b-8795-5f4d892ea277/human+age+2.0++ future+forces+at+work.pdf?mod=ajperes&amp;cacheid=aedec655-2cc6-4e8b-87955f4d892ea277 w dniu 23.01.2018. popławski, k. (2015). ekonomiczne konsekwencje kryzysu migracyjnego dla niemiec. analizy osw. pobrane z: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-09-23/ekonomiczne-konsekwencje-kryzysu-migracyjnego-dla-niemiec w dniu 23.01.2018. standing. g. (2017). prekariat. nowa niebezpieczna klasa. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. sułkowski, m. (2016). polityczne konsekwencje kryzysu imigracyjnego w niemczech. chrześcijaństwo, świat, polityka, zeszyty naukowe uniwersytetu kardynała stefana wyszyńskiego, vol. 20, 59-72. doi: http://dx.doi.org/10.21697/csp.2016.20.1.04. cytowanie jako rozdział w monografii (w okresie przejściowym): kędzierski, m. (2018). wyższe szkolnictwo zawodowe wobec globalnych wyzwań stojących przed rynkiem pracy (s. 39-48). w: a. michalik & m. maciejewski (red.), współczesne wyzwania dla gospodarki globalnej („przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 4, nr 1). kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. 48 | marcin kędzierski tytuł i abstrakt po angielsku policy on vocational education and training in the light of global challenges for labour market the main aim of the article is to present the global challenges for labour market, with special focus on challenges for vocational education and training (vet) systems. moreover, the article is aimed at analysis of vet policy at the european level and its compatibility with these challenges. the article is based on the literature review. the comprehensive assessment of this policy will be followed by some recommendation for both european and national vet policies. the article includes recommendations for national and international vet policies with special focus on the education at the isced-5 level. keywords: labour market; globalization; demographic crisis; fourth industrial revolution; vocational education and training; education system jel codes: e24, f66, f68, h87, i25, j21 autor marcin kędzierski doktor nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii (uek, 2016). magisterium ze stosunków międzynarodowych (uek, 2008). adiunkt w katedrze studiów europejskich uek (w której pracuje od 2011). dyrektor programowy centrum analiz klubu jagiellońskiego, w latach 2009-2012 członek zarządu ds. finansowych, a w okresie 2012−2015 prezes klubu jagiellońskiego. współpracownik instytutu tertio millennio (2008-2009), członek zespołu europejskiego projektu vetworks, poświęconego ewaluacji w obszarze szkolnictwa zawodowego i kształcenia ustawicznego (20092011). pomysłodawca i redaktor naczelny portalu visegrad plus. ekspert ds. edukacji, specjalizuje się w analizie polityk publicznych ze szczególnym uwzględnieniem polityki edukacyjnej, oraz w polityce zagranicznej w obszarze europy środkowej i wschodniej. adres do korespondencji: dr marcin kędzierski, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra studiów europejskich, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: kedzierm@uek.krakow.pl podziękowania i finansowanie artykuł został sfinansowany ze środków na badania statutowe wydziału ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji ministerstwa nauki i szkolnictwa wyższego na utrzymanie potencjału badawczego. autor dziękuje trzem anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie pm-03-02-13-175-pawlikowska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : pawlikowska, k. (2017). formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 175-189 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów karolina pawlikowska* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: karolina.pawlikowska1993@gmail.com streszczenie: w artykule podjęto próbę charakterystyki formalnych i nieformalnych barier wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów. problemem badawczym w poniższym artykule jest wpływ uwarunkowań rynkowych podczas wejścia polskich przedsiębiorstw na rynki krajów arabskich. badania opierają się na źródłach wtórnych, pochodzących z baz danych głównego urzędu statystycznego, eurostatu, marketdata base, baz danych światowej organizacji handlu. praca oparta jest na literaturze przedmiotu oraz analizie dostępnych danych. w pierwszej fazie artykułu został scharakteryzowany rozwój polskiego eksportu na rynki krajów arabskich. w późniejszych etapach artykułu opisano różne rodzaje barier wejścia. w krajach arabskich nadal występują znaczące obostrzenia w handlu zagranicznym. część krajów otworzyła się na rynki zachodnie, jednakże uwarunkowania kulturowe nadal nie pozwalają na całkowitą liberalizację w handlu, np. system certyfikatów halal. najważniejszym wnioskiem płynącym z pracy jest to, że kraje arabskie, do niedawna niedoceniane, stały się rynkiem atrakcyjnym również dla polskich eksporterów. inwestorzy, pomimo różnic kulturowych oraz obecnych barier handlowych i pozahandlowych poznają cechy charakterystyczne rynku i decydują się na eksport lub handel na tamtejszym rynku. dodatkowo w krajach arabskich inwestować mogą producenci rozmaitych branż, ponieważ w niewielu tylko przypadkach ograniczenia są znaczne. wyjątkiem jest chociażby tytoń, na który cło jest wysokie w wielu krajach arabskich i może zniechęcać eksporterów. słowa kluczowe: cło; bariery handlowe; bariery nieformalne; halal; kraje arabskie; kultura arabska; polski eksport klasyfikacja jel: f26, m14 * autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 1. wstęp tematem poniższego artykułu są formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich eksporterów. jest to temat istotny, ponieważ polski eksport na teren 176 karolina pawlikowska krajów arabskich rozwija się w xxi wieku coraz szybciej. celem tego artykułu jest zidentyfikowanie i scharakteryzowanie najważniejszych barier, na które powinni zwracać uwagę polscy eksporterzy chcąc osiągnąć sukces na tym terytorium, a także, jaki wpływ mają bariery na działanie przedsiębiorstwa, które wchodzi na ten rynek. pomimo tego, że polska nie ma szczególnie rozwiniętych kontaktów handlowych z krajami arabskimi, w drugim dziesięcioleciu xxi wieku kraje te zyskują na popularności wśród polskich eksporterów. pomaga w tym między innymi start programu rządowego „go arabia”, który promuje polski eksport na tamtejsze rynki, czego skutkiem były m.in. przeprowadzone misje gospodarcze do omanu, a niewiele wcześniej również do kataru i arabii saudyjskiej. wzrost popularności tamtejszych rynków potwierdza fakt, iż w 2013 roku w porównaniu do 2012 zauważono zdecydowany wzrost polskiego eksportu do krajów arabskich. w przypadku algierii odnotowano niemalże 90% wzrost, a zjednoczonych emiratów arabskich blisko 50% (portal promocji eksportu, 2017). eksperci banku zachodniego wbk uważają, iż do zwiększonej popularności tego właśnie kierunku przyczynia się m.in. umocnienie dolara amerykańskiego, który jest główną walutą rozliczeniową wśród kontrahentów arabskich (business insider, 2016). dodatkowym atutem, który wykorzystują polscy eksporterzy jest rozwinięte w kraju rolnictwo, które w krajach arabskich jest na zdecydowanie niższym poziomie. spowodowane jest to warunkami klimatycznymi, które uniemożliwiają produkcję własną artykułów rolnych i spożywczych. w związku z tym konieczny jest import produktów tej kategorii. to sprawia, że polscy eksporterzy wykorzystują popyt na tego rodzaju produkty i poszukują odpowiedniej dla siebie niszy. niski poziom rozwoju rolnictwa w krajach arabskich nie oznacza ograniczania się polskich eksporterów wyłącznie do tej branży. uważa się, iż dużą szansę na sukces mają polscy przedsiębiorcy specjalizujący się w branżach: spożywczej, kosmetycznej, odzieżowej. już w tym momencie doceniane są nie tylko polskie zboża, ale również słodycze, czy nabiał. dodatkowo polscy eksporterzy starają się spełniać oczekiwania muzułmanów, których zakupy ściśle uzależnione są od religii i kultury. w związku z tym oferują produkty zgodne ze statusem halal. 2. bariery formalne i nieformalne przedsiębiorstwo, które decyduje się na eksport swoich produktów za granicę napotyka wiele barier, które utrudniają handel. istnieje wiele klasyfikacji utrudnień, a wśród nich jest podział na bariery formalne i nieformalne. za bariery formalne należy uznać te, które są narzucone m.in. przez państwo lub organizacje międzynarodowe. takie narzędzia polityki handlowej można podzielić na: − środki taryfowe; − środki parataryfowe; − środki pozataryfowe. podstawowym środkiem taryfowym jest cło, czyli opłata, która została naliczona przez dane państwo od wywozu, przywozu, przewozu towarów w chwili przekroczenia formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 177 granicy celnej. powoduje to wzrost ceny produktu, który staje się mniej konkurencyjny na rynku (rymarczyk, 2010, s. 75). wysokość ceł jest ustalana indywidualnie przez państwo lub, tak jak w przypadku unii europejskiej, wspólnotę państw. obok środków taryfowych istnieją środki parataryfowe. wśród nich wymienia się opłaty fiskalne i specjalne, opłaty wyrównawcze, czy podatek graniczny (rymarczyk, 2010, s. 85). środki te również podwyższają cenę produktu na rynku, a przez to obniża się jego konkurencyjność. innymi barierami formalnymi są środki pozataryfowe. do nich zalicza się m.in. ograniczenia ilościowe, koncesje i licencje importowe, normy techniczne i sanitarne, itp. ich celem jest ograniczenie importu w kraju ustanawiającym takie bariery, a także utrudnienie eksporterom spełnienia wymogów dotyczących jakości produktu (rymarczyk, 2010, s. 93-97). obok formalnych barier są również bariery nieformalne. do nich zaliczane są koszty utrzymywania wyższego stanu magazynowego, koszty straconego czasu, straty w przypadku towarów sezonowych (nowicka, 2005). ponadto za bariery nieformalne uważa się także konieczność spełnienia wymogów dostosowania produktu do kraju eksportera, w tym ograniczenia wynikające z różnic kulturowych. 3. kraje arabskie za kraj arabski uważa się kraj, w którym przeważającą część społeczeństwa stanowią arabowie, lub w którym zauważa się ścisłe związki z arabami. kraje te charakteryzują się odmienną kulturą, językiem, zwyczajami i polityką. w związku z tymi kryteriami nie można utożsamiać krajów arabskich z krajami islamskimi. kultura arabska jest tworzona przez wiele różnych religii, a wyznawców islamu wśród arabów jest w granicach 15-20%. do krajów arabskich zalicza się takie państwa, jak (hitti, 1969): − algieria; − arabia saudyjska; − bahrajn; − egipt; − irak; − jemen; − jordania; − katar; − kuwejt; − liban; − libia; − maroko; − mauretania; − sahara zachodnia; − oman; − palestyna; 178 karolina pawlikowska − sudan; − syria; − tunezja; − zjednoczone emiraty arabskie. kraje arabskie utworzyły organizację, którą nazwały ligą państw arabskich, do której dostęp mają wyłącznie te kraje, które odznaczają się wspólnotą historii, języka, religii oraz kultury. jej członkiem może być każdy niepodległy kraj arabski, który podpisze pakt ustanawiający ligę. aktualnie lpa tworzą 22 kraje oraz organizacja wyzwolenia palestyny. 4. rozwój eksportu polskich przedsiębiorstw na rynki arabskie w latach 2010-2015 jak zostało wspomniane, rynki krajów arabskich stają się coraz bardziej popularne wśród polskich eksporterów, co potwierdzają dane prezentowane przez ministerstwo rozwoju rp. jak przedstawia wykres 1. w roku 2010 wartość wysłanych towarów na tamtejsze rynki szacowana była na kwotę 1,74 mld dolarów, natomiast w 2015 roku wyniosła ona już 2,3 mld dolarów. rysunek 1. wartość eksportu towarów polskich na terytorium krajów arabskich* *do analizy wybrano następujące kraje: zjednoczone emiraty arabskie, bahrajn, algieria, egipt, sahara zachodnia, irak, jordania, kuwejt, liban, libia, maroko, mauretania, oman, katar, arabia saudyjska, sudan południowy, syria, tunezja, jemen. źródło: opracowanie własne na podstawie (swaid, 2017). w czasie gospodarki planowanej oraz w okresie transformacji polska wysyłała na tamtejsze rynki towary i usługi budowlane, będąc poważnym konkurentem dla silnych koncernów ze stanów zjednoczonych oraz europy zachodniej. obecnie polscy przedsiębiorcy na tamte tereny eksportują głównie chemikalia, produkty pokrewne oraz towary przemysłowe, takie jak: maszyny, urządzenia, surowce (buszko, 2010, s. 83). jak pokazuje tabela 1 największymi polskimi eksporterami na rynki arabskie, według zestawienia przygotowanego przez magazyn forbes, w 2015 były firmy z branż informatycznej, tytoniowej, spożywczej oraz przemysłowej (forbes, 2015). 0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000 3000000 3500000 4000000 4500000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 179 tabela 1. najwięksi polscy eksporterzy na rynkach arabskich w 2015 roku l.p. nazwa firmy 1. action s.a. 2. abc data s.a. 3. euro-net sp. z o.o. 4. imperial tobacco polska s.a. 5. komsa polska sp. z o.o. 6. ferrero polska sp. z o.o. 7. sgl karbon polska s.a. źródło: opracowanie własne na podstawie (forbes 2015). 5. bariery taryfowe w ekspansji polskich przedsiębiorstw na rynki państw arabskich w 1981 roku w rijadzie utworzono radę współpracy zatoki perskiej (rwzp), w skład której wchodzą arabia saudyjska, bahrajn, kuwejt, katar, oman oraz zjednoczone emiraty arabskie. kraje te zaimplementowały jednolite prawo celne, jednocześnie ustanawiając wspólny obszar celny. pomiędzy tymi krajami nie obowiązują zarówno żadne podatki, jak i opłaty celne. jednolite prawo celne zawiera wiele norm, które regulują wprowadzenie takich samych procedur eksportowych, re-eksportowych, importowych, administracyjnych i tranzytu. nie odnoszą się one jednak do produktów rolnych oraz przepisów weterynaryjnych. państwa należące do rwzp posiadają wspólną taryfę celną, której stawka podstawowa to 5% ad valorem. jednocześnie istnieje 417 towarów, dla których obowiązuje inna stawka celna (pałys & kępka, 2013, s. 69). średnia stawka celna wybranych krajów arabskich zaprezentowana została na wykresie 2. poniższe kraje zostały wybrane do analizy, ze względu na rosnące ich znaczenie w polskim eksporcie. rysunek 2. średnia zwykła stawka celna w analizowanych krajach w % w roku (stosowana na zasadzie knu) źródło: opracowanie własne na podstawie (wto 2016a). 4.7 18.8 16.8 11.2 4.7 4.7 5.1 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 zea algieria egipt maroko oman katar arabia saudyjska w ys k oś ć śr ed n ie j st aw k i ce ln ej w % kraj 180 karolina pawlikowska wśród analizowanych krajów najwyższe cła w taryfie celnej są w algierii oraz maroku. ponadto warto zauważyć, iż wysokość stawki celnej we wszystkich grupach produktowych, z wyjątkiem tytoniu, w omanie, katarze oraz zjednoczonych emiratach arabskich jest dokładnie taka sama. podobnie jest w przypadku średniej stawki celnej. najniższe cła są w zjednoczonych emiratach arabskich, omanie i katarze. średnia stawka celna w tych państwach wynosi 4,7%. niewiele wyższe średnie cło (5,1%) jest w arabii saudyjskiej, która charakteryzuje się stosunkowo liberalnym podejściem do importu urządzeń medycznych oraz farmaceutyków. zgodnie z klauzulą najwyższego uprzywilejowania produkty farmaceutyczne objętą są stawką celną wynoszącą 0%, a urządzenia medyczne – 5%. rysunek 3. wysokość ceł w omawianych krajach według grup produktowych w roku 2014 źródło: opracowanie własne na podstawie (wto, 2016b). 73.9 51 26 17.5 22.7 10.3 19.3 2.5 7.7 14.2 8.9 14.3 5.4 15.3 8.9 24.3 14.8 4.4 6 9.5 4.8 0 20 40 60 80 produkty zwierzęce nabiał owoce, warzywa, rośliny kawa, herbata zboża oleje & tłuszcze cukry i słodycze wełna inne produkty rolnicze ryby i produkty rybne minerały i metale paliwa chemikalia drewno, papier etc. tekstylia ubrania skóra, obuwie etc. nieelektryczne maszyny elektryczne maszyny wyposażenie transportowe manufaktura wysokość cła w % g ru p y p ro d u k tó w katar egipt maroko algieria zea oman arabia saudyjska formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 181 większość krajów prezentuje podobne względem siebie wysokości cła w każdej grupie produktowej. sytuacja ta została przedstawiona na wykresie 3. wśród analizowanych grup towarowych zwracają uwagę stosunkowo wysokie cła na cukry i słodycze, nabiał i produkty zwierzęce. szczególnie widoczne jest to w maroku i algierii. 6. znaczenie barier pozataryfowych dla polskiego eksportu do państw arabskich obok barier taryfowych, czyli ceł, w handlu występują również ograniczenia pozataryfowe. każde z omawianych państw ma swoją gamę tego rodzaju barier. ich znaczenie wzrasta wraz z liberalizacją ceł. stanowią one często poważną przeszkodę w dostępie do poszczególnych rynków dla polskich firm. bariery w dostępie do krajów arabskich są zróżnicowane w odniesieniu do każdego kraju, jednak należy zwrócić uwagę na te najważniejsze. aby uzyskać pozwolenie na import na teren krajów arabskich, np. do arabii saudyjskiej, należy uzyskać 5 podstawowych dokumentów, mianowicie: zaświadczenie przewozowe, deklarację celną, świadectwo pochodzenia towaru lub produktu, faktury, a także specyfikację przesyłki. na otrzymanie tych dokumentów zazwyczaj trzeba czekać 3 tygodnie. podobnie w przypadku eksportu należy uzyskać również 5 dokumentów: świadectwo przewozowe, celną dokumentację przewozową, dokumentację opłat celnych, świadectwo zdrowia, licencję eksportową. dokumenty uzyskuje się przeważnie w ciągu 2 tygodniu (pałys & kępka, 2013, 69-70). ponadto w nowo rejestrowanych firmach należy zatrudniać obywateli lokalnych, np. w arabii saudyjskiej są to następujące proporcje: firmy produkcyjne – 30% całego personelu, przedsiębiorstwa usługowe i handlowe – 75%. z kolei w algierii 30% udziałów w przedsiębiorstwie musi posiadać algierski wspólnik, a w projektach inwestycyjnych algierski partner musi być partnerem większościowym, czyli posiadać co najmniej 51% udziałów. dodatkowo, jedyną dopuszczalną formą rozliczeń w transakcjach importowych może być akredytywa dokumentowa. wprowadzone zostały również ograniczenia w przyznawaniu kredytów bankowych, przeznaczonych tylko i wyłącznie na zakup nieruchomości (msz, 2016a). wiele krajów arabskich wymaga od zagranicznych inwestorów współpracy z lokalnym pośrednikiem, który posiada licencję importową. taka sytuacja jest m.in. w katarze. co więcej, europejskim przedsiębiorcom trudność sprawia uzyskanie wyjaśnień o specyfikacji dotyczących zamówienia publicznego, zastrzeżenia wzbudza system komunikacji pomiędzy kontrahentami (ambasada rzeczpospolitej polskiej w rijadzie, 2013). pomimo tego, rynek katarski jest bardzo atrakcyjny dla polskich eksporterów, którzy nawiązują relacje handlowe, pomimo występujących trudności. zagraniczni eksporterzy muszą również liczyć się z rozmaitymi barierami handlowymi, wśród których są (ambasada rzeczpospolitej polskiej w rijadzie, 2013): − długotrwałe i kosztowne procedury kwalifikacyjne, dotyczące dopuszczenia do obiegu towarowego artykułów medycznych i spożywczych. 182 karolina pawlikowska − zakaz importu wieprzowiny oraz alkoholu. − zróżnicowane traktowanie przedsiębiorstw zagranicznych, które muszą płacić 20% podatek dochodowy, w porównaniu z 3,5% podatkiem religijnym pobieranym od przedsiębiorstw saudyjskich. − złożona polityka wizowa oraz przepisy dotyczące zatrudniania obcokrajowców. − brak jednolitych przepisów, które regulowałyby dostęp do zakupów publicznych. − ograniczony dostęp do informacji. − wysokie koszty uczestnictwa w targach i wystawach. z barierami w dostępie do rynków arabskich mogą spotkać się również eksporterzy artykułów rolnych i spożywczych. maroko, które stopniowo liberalizuje handel z unią europejską, pozostawiło kilka obostrzeń w handlu. zgodnie z porozumieniem unii europejskiej z marokiem, większość opłat celnych została zniesiona. dla różnych produktów porozumienie przewiduje różne czasy zniesienia tychże opłat. lista produktów, które objęte są restrykcjami jest regularnie uaktualniana. licencje eksportowe są wydawane przez ministra odpowiedzialnego za handel zagraniczny na okres 3 miesięcy (market data base). od 1 marca 2012 roku wymiana handlowa towarami przemysłowymi pomiędzy krajami unii europejskiej a marokiem została w znacznym stopniu zliberalizowana. co więcej, w dniu 1 października 2012 r. w życie weszła umowa o liberalizacji handlu produktami rolnymi i rolnymi przetworzonymi oraz produktami rybołówstwa. istotne jest jednak to, że powyższe bariery powoli są usuwane ze względu na zasady obowiązujące w światowej organizacji handlu, np. od niedawna na terenie arabii saudyjskiej swoje interesy mogą prowadzić inwestorzy zagraniczni z takich branż jak: ubezpieczenia, dystrybucja, farmaceutyka, transport kolejowy i lotniczy, czy usługi telekomunikacyjne (ambasada rzeczpospolitej polskiej w rijadzie, 2013). w niektórych krajach istnieje lista 400 produktów zwolnionych z cła, a obejmuje ona takie kategorie jak (msz, 2016c): − świeże warzywa i owoce oraz zboża. − zwierzęta żywe, mięso świeże i mrożone, ryby. − leki i materiały medyczne. − statki morskie i powietrzne. − książki, prasa. dokonać importu mogą jedynie te podmioty gospodarcze, które posiadają licencję importową, a ta wydawana jest tylko i wyłącznie katarskim przedsiębiorstwom. są też kraje, które są otwarte na zagranicznych inwestorów. dla przykładu, władze zjednoczonych emiratów arabskich prowadzą politykę otwartą na eksport, a szczególnie istotnym elementem jest re-eksport. regulacje techniczne oparte są na międzynarodowych standardach. polityka handlu zagranicznego zea opiera się na strefach wolnego handlu, skąd pochodzi 80% towarów. te strefy nie są objęte regulacjami prawnymi, obowiązującymi na pozostałym obszarze. formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 183 polski eksport kierowany na rynek zjednoczonych emiratów arabskich nie spotyka się z większymi przeszkodami administracyjnymi. w imporcie ujednolicona stawka celna to 5% ad valorem. produkty takie jak żywność, leki, sprzęt komputerowy często zwolnione są z cła. podobnie wobec eksportu mięsa do zea w przypadku importu w ramach specjalnych stref ekonomicznych. istnieje istotna bariera pozataryfowa wobec eksportu do zea mięsa. w takim wypadku należy przedstawić specjalny certyfikat „halal” dotyczący uboju zwierząt. co więcej, w przypadku eksportu na to terytorium trzeba korzystać z usług miejscowego pośrednika (msz, 2016b). można wyróżnić kilka czynników, które oddziałują na handel zagraniczny: − wyłączne prawo dystrybucji oraz wymóg rejestracji. działalność handlowa wymaga posiadania licencji handlowej, która wystawiana jest przez władze odpowiedniego emiratu, czyli tego, w którym takowa działalność miałaby być prowadzona i tylko w nim jest ona ważna. licencja obejmuje również konkretne towary, które mogą być na teren zjednoczonych emiratów arabskich importowane (msz, 2016b). − procedury celne. najważniejszą instytucją celną jest federalny urząd celny. we wszystkich emiratach obowiązują dokładnie te same wymogi odnoszące się do dokumentów. przedsiębiorcy, którzy posiadają odpowiednią licencję handlową otrzymują kod importowy, z którego korzysta agent importowy w momencie wprowadzania i odprawy towarów, które są objęte cłem lub/i obciążeniami podatkowymi (msz, 2016b). − reguły pochodzenia towarów. reguły pochodzenia towarów w zea można podzielić na preferencyjne oraz nie-preferencyjne. te pierwsze są stosowane wobec towarów, które pochodzą z wybranych krajów lub tych, które zostały w danym kraju przetworzone w taki sposób, że ich wartość wzrosła o 40% (msz, 2016b). − zakaz importu, kontrola i licencjonowanie. całkowity zakaz importu w zjednoczonych emiratach arabskich motywowany jest np. ochroną środowiska, religią, bezpieczeństwem, zdrowiem itp. w związku z tym całkowitym zakazem importu objęte są takie towary jak: narkotyki, używane opony, azbest, kość słoniowa, odpady przemysłowe, żywe wielbłądy i wiele innych (msz, 2016b). ze względu na rytuał halal, bardzo restrykcyjne są wymogi dotyczące mięsa eksportowanego na rynki krajów arabskich. w egipcie eksportowane mięso musi być odpowiednio oznakowane i musi posiadać odpowiednią etykietę, zarówno od strony zewnętrznej, jak i wewnętrznej opakowania. na takiej etykiecie musi znajdować się oznaczenie kraju pochodzenia mięsa, nazwa produktu, znak handlowy, jeśli taki istnieje, imię, nazwisko i adres importera, nazwa superwizora koordynującego proces importu towaru, nazwa przedsiębiorstwa dokonującego uboju oraz data jego wykonania. wszystkie te informacje muszą być spisane niezmywalnym tuszem w języku arabskim oraz ewentualnie w innym zagranicznym języku. dodatkowo, produkt musi być sprowadzony do egiptu bezpośrednio z kraju pochodzenia (msz, 2016d). zanim produkt zostanie zaakceptowany do importu, producent musi okazać dokumenty oraz certyfikaty: 184 karolina pawlikowska − certyfikat islamskiego uboju, który potwierdza dokonanie uboju zwierząt zgodnie z rytuałem halal, który może być wystawiony przez wydział handlu ambasady lub konsulatu egiptu w kraju pochodzenia produktu. − certyfikat weterynaryjny, wystawiony przez kraj pochodzenia, potwierdzający przebadanie zwierzęcia przed i po uboju i stwierdzenie, że jest ono wolne od wszelkich chorób zakaźnych. − certyfikat pochodzenia, który wskazuje nazwę kraju eksportującego, liczbę paczek, rodzaj mięsa, datę inspekcji, datę produkcji i ważności, nazwę eksportera, port załadunku, nazwę konsygnatariusza. − dodatkowo mięso mrożone musi posiadać oddzielny certyfikat, potwierdzający temperaturę, w jakiej było przechowywane oraz wiele innych informacji. egipt wprowadził również zakaz importu wełny. zakaz ma charakter tymczasowy, jednak nie jest podana konkretna data jego odwołania. egipt stosuje takie same ograniczenia wobec polskich eksporterów, jak wobec całej unii europejskiej, a warunkują to przepisy umowy stowarzyszeniowej unii europejskiej z egiptem z 2001 r. w ten sposób produkty pochodzące z ue uzyskują stopniowy dostęp do egipskiego rynku, aż do roku 2019, kiedy to taryfy celne oraz ograniczenia zostaną całkowicie zniesione. 7. nieformalne bariery ekspansji polskich producentów na rynki państw arabskich obok barier taryfowych oraz pozataryfowych w handlu zagranicznym występują także tzw. bariery nieformalne. zaliczane są do nich takie ograniczenia jak: konieczność dostosowania produktu do wymogów rynku kraju eksportera, nieprzewidziane wydatki, korupcja, itp. istnienie nieformalnych barier na zagranicznych rynkach ma również swoje konsekwencje i efekty, a wśród nich są m.in. (nowicka, 2005): − koszty utrzymywania wyższego stanu magazynowego. − koszty straconego czasu. − koszty utraconych możliwości sprzedaży. − straty w przypadku towarów sezonowych. − straty w przypadku towarów krótkoterminowych. mówiąc o dostosowaniu produktów do pewnych standardów obowiązujących w kraju eksportera, należy podkreślić, iż mają one wpływ na takie sfery gospodarki, jak ochrona środowiska, czy ochrona zdrowia. badania przeprowadzone przez oecd w 1996 r. pokazało, że pokonanie tego rodzaju barier stanowi od 2 do 10% całkowitych kosztów produkcji (nowicka, 2005). opisując bariery nieformalne podkreślić należy, iż ich występowanie nie zależy od stopnia rozwoju gospodarczego kraju, gdyż obecne są one zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w tych rozwijających się. źródła ich pochodzenia mają zróżnicowany charakter. co więcej, nieformalne bariery mogą formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 185 być kreowane przez państwo w sposób świadomy lub nie, a ich występowanie nie jest odnotowywane w oficjalnych statystykach (nowicka, 2005). w przypadku krajów arabskich występują również nieformalne bariery, które stanowią utrudnienie dla producentów. jedną z najpopularniejszych barier nieformalnych jest system halal. słowo „halal” pochodzi z języka arabskiego i oznacza „to, co nakazane”. dotyczy wszystkiego, co jest dozwolone według prawa szariatu. aby móc zaliczyć produkt do systemu halal wymagane jest spełnienie trzech warunków: wstępnych ustaleń, zasad w trakcie uboju/produkcji oraz pakowania i przechowywania (al islam, 2016d). w przypadku ustaleń wstępnych powinno się spełnić kilka wymagań, aby produkt mógł być uznany za zgodny z systemem halal (al islam, 2016e): 1. udostępnienie wszelkich dokumentów związanych z produkcją, jak również wyrażenie zgody na inspekcję, nadzór i kontrolę pomieszczeń, w których dokonuje się produkcji tudzież uboju. 2. oczyszczenie linii produkcyjnej z wszelkich pozostałości po produkcji, która nie jest związana z tym systemem, bez użycia środków z alkoholem. 3. zakaz używania tej samej linii produkcyjnej jednocześnie do produkcji zgodnej i niezgodnej z systemem halal. 4. zwierzęta, które przygotowuje się do uboju muszą być zdrowe, czyste i bez wad na ciele. ponadto w świecie arabskim zgodnie z systemem halal dokonuje się produkcji i uboju. istnieje kilka zasad, według których taka produkcja musi być dokonana. wśród nich są (al islam, 2016c): 1. ubój zwierzyny musi zostać dokonany przez osobę, która jest wyznania muzułmańskiego oraz legitymuje się ważnym badaniem lekarskim oraz licencją upoważniającą do dokonania uboju w systemie halal. 2. zwierzę przed dokonaniem uboju musi być zdrowe, żywe i wolne od wad. 3. podczas uboju zwierzę musi być unieruchomione. 4. ubój należy przeprowadzić ręcznie, a w trakcie cięcia należy wypowiadać słowa bismillahi allahu akbar. 5. w trakcie uboju należy traktować zwierzę z wszelką delikatnością, tak aby nie spowodować żadnych dodatkowych ran, czy bólu. 6. jako potwierdzenie uboju w systemie halal zostaje wystawiany przez muzułmańskie związki wyznaniowe specjalny certyfikat. w przypadku pakowania oraz przechowywania wyróżnia się trzy podstawowe zasady (al islam, 2016a): 1. w dalszej produkcji nie należy wprowadzać do mięsa zabitych zwierząt jakichkolwiek innych substancji pochodzenia zwierzęcego, np. tłuszcze, białka. produkt finalny musi składać się wyłącznie z substancji, które są zgodne z systemem halal. 2. wkładanie produktów do opakowań musi odbywać się pod nadzorem osoby upoważnionej, która kontrolować będzie znakowanie produktu i opakowania logiem halal. 186 karolina pawlikowska 3. produkty powstałe zgodnie z systemem halal muszą być przechowywane, składowane, magazynowane z dala od tych, które nie odpowiadają temu systemowi. aby otrzymać certyfikat stwierdzający, że przedsiębiorstwo jest upoważnione do produkcji zgodnej z systemem halal, należy przejść przez kilka etapów procedury (al islam, 2016b): 1. zwrócenie się z pisemną prośbą o wydanie zaświadczenia. 2. wypełnienie odpowiedniego wniosku. 3. podpisanie umowy ze stowarzyszeniem. 4. wstępna inspekcja w zakładzie. 5. wydanie przedsiębiorstwu zaświadczenia, stwierdzającego, że jest ono gotowe do produkcji zgodnej z systemem halal, które obowiązuje przez okres 1 roku. zakład będzie w tym czasie poddany kontroli co najmniej dwukrotnie. 8. relacje biznesowe w krajach arabskich kultura krajów arabskich różni się od innych kultur. ma to swoje oddziaływanie na relacje biznesowe, ponieważ przedsiębiorca chcąc odnieść sukces na tamtejszych rynkach musi się z nią dobrze zapoznać. jest to kultura odmienna, ma swoje cechy i elementy dla niej nieodłączne (bjerke, 2004, s. 120-121). należy pamiętać, iż każda kultura charakteryzuje się różnym stosunkiem do zjawisk takich jak biurokracja, autorytet, relacje międzyludzkie, odpowiedzialność, itp. (trompenaars & hampden-turner, 2002, s. 15). oczywistym jest, iż ma to zastosowanie w odniesieniu do świata arabskiego. jedną z ważniejszych cech arabskiego biznesu jest to, że jadąc do jednego z krajów tej kultury należy poznać swojego potencjalnego partnera. zazwyczaj w trakcie pierwszego spotkania partnerzy w ogóle nie poruszają zawodowych kwestii. naturalne jest, iż muzułmanie starają się utrzymywać bliższe relacje ze swoimi kontrahentami. uważa się bowiem, że jeśli relacja pomiędzy przedsiębiorcami nie będzie jedynie zawodowa, to dalsza współpraca będzie się lepiej układać. w trakcie pierwszego spotkania biznesowego, rozmowę należy zacząć od tzw. „small talk”, czyli krótkiej, kurtuazyjnej rozmowy. choć jest to charakterystyczne dla kultury anglosaskiej, to arabowie, władający dobrze językiem angielskim, przyjęli ten element do własnej struktury biznesowej. mimo tego w dobrym tonie jest przywitanie się w języku arabskim. charakterystyczne dla krajów arabskich jest wymienianie się prezentami. nie jest to warunek konieczny, aczkolwiek bardzo dobrze odbierany. zazwyczaj wręcza się podarunek związany z własnym krajem, jednak należy wykluczyć alkohol. pamiętać należy, iż upominki wręcza się wyłącznie prawą ręką, ponieważ w kulturze arabskiej lewa ręka uważana jest za nieczystą. w relacjach biznesowych istnieje kilka charakterystycznych zachowań, z którymi zagraniczny kontrahent powinien się zapoznać (uksik, 2014): − pierwsze spotkanie opiera się na rozmowie na temat członków rodziny. − naturalne są spóźnienia, nawet półtoragodzinne. formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 187 − istotne są szczegóły, nie porusza się więc ogólnych kwestii. − powitanie należy zacząć od osoby najstarszej rangą. − istotny jest kontakt wzrokowy, jednocześnie nie powinno się wpatrywać w drugą osobę. − inaczej niż w europie interpretowany jest uniesiony kciuk w górę, który w krajach arabskich jest gestem przeklinającym. − nie należy spoglądać na zegarek, gdyż jest to odbierane jako brak szacunku. − w trakcie spotkania należy co najmniej trzy razy napić się herbaty, jedynie raz można odmówić. − kultura arabska należy do przesądnych, w związku z tym na początku negocjacji, nie należy wybiegać w przyszłość dalej niż na tydzień w przód. − zdolność do kompromisów może być podbudową do silnej relacji biznesowej. − w trakcie jedzenia oraz wręczania wizytówek należy używać jedynie prawej ręki. − niewskazana jest gestykulacja rękami, gdyż postrzegane jest to jako brak spokoju, pewności. − na spotkania nie powinno umawiać się w trakcie świąt oraz w piątek. 9. podsumowanie dzięki przeprowadzonej analizie możliwe było stwierdzenie, iż dla polskich przedsiębiorstw rynki krajów arabskich są miejscem atrakcyjnym i warto inwestować na tamtym terenie. jednocześnie firmy z naszego kraju nie wykorzystują w pełni tych możliwości, co może być efektem strachu przed m.in. inną kulturą, czy też występowania innych barier w wymianie. zapoznanie się z barierami handlowymi pozwoliło na dostrzeżenie różnic pomiędzy państwami, jak również zidentyfikowanie kosztów i przeszkód, z jakimi w danym kraju może spotkać się potencjalny inwestor. wśród nich istotną grupę stanowią bariery pozataryfowe, a zwłaszcza szereg ograniczeń dotyczących produktów, których nie wolno eksportować do krajów arabskich. poważnymi problemami są również przeszkody o charakterze nieformalnym, a zwłaszcza konieczność uzyskania certyfikatu halal, który stwierdza zgodność produktu z zasadami islamu. należy pamiętać, iż kraje arabskie przez wiele lat niedostrzegane na arenie międzynarodowej, w xxi wieku stały się atrakcyjnym rynkiem dla zagranicznych inwestorów. otwierają się na przedsiębiorstwa również z polski. ich celem jest pozyskanie technologii, wiedzy i kompetentnych pracowników. dążenie do współpracy pomiędzy krajami pokazuje m.in. zawieranie wielu umów liberalizacyjnych handel pomiędzy unią europejską a państwami arabskimi. liberalizacja handlu wciąż jest pogłębiana. najważniejszym wnioskiem płynącym z pracy jest to, że pomimo istniejących rozmaitych barier handlowych oraz różnic kulturowych, wielu przedsiębiorców decyduje się na ekspansję na rynki krajów arabskich. taka współpraca może być szansą na zwiększenie rentowności przedsiębiorstw. eksport na nowe rynki może stanowić impuls dla całej polskiej gospodarki, pozytywnie wpływając na bilans handlowy. 188 karolina pawlikowska literatura al islam (2016a). pakowanie, składowanie i przechowywanie w systemie halal. pozyskano z http://www.alislam.pl/certyfikacja_halal/zasady_systemu_halal/pakowanie_skladowanie_przechowywanie, w dniu 10.05.2016 r. al islam (2016b). procedura wydawania zaświadczenia o gotowości zakładu do uboju i produkcji w sytemie halal. pozyskano z http://www.alislam.pl/certyfikacja_halal/potwierdzenie_uboju_ilub_produkcji_w_systemie_hala, w dniu: 11.05.2016. al islam (2016c). produkcja i ubój w systemie halal. pozyskano z http://www.alislam.pl/certyfikacja_halal/zasady_systemu_halal/uboj_produkcja_w_systemie_halal, w dniu: 10.05.2016 r. al islam (2016d). system halal w polsce. pozyskano z http://www.alislam.pl/certyfikacja_halal/zasady_systemu_halal, w dniu 10.05.2016 r. al islam (2016e). ustalenia wstępne dla systemu halal. pozyskano z http://www.alislam.pl/certyfikacja_halal/zasady_systemu_halal/ustalenia_wstepne, w dniu 10.05.2016 r. aleksandrowicz, p., & rudzki, p. (2012). ue-maroko: warzywa, owoce, ryby bez cła, rzeczpospolita. pozyskano z http://www.rp.pl/artykul/813793-ue-maroko--warzywa--owoce--ryby-bez-cla.html#ap-2, w dniu: 31.05.2016 r. ambasada rzeczypospolitej polskiej w rijadzie (2013). arabia saudyjska. przewodnik dla polskich przedsiębiorców 2013, rijad: ambasada rzeczypospolitej polskiej w rijadzie. bjerke, b. (2004). kultura a style przywództwa. zarządzanie w warunkach globalizacji. kraków: oficyna ekonomiczna. business insider (2015). oman i inne kraje arabskie to dobry kierunek dla polskich firm, 7 maja 2015. pozyskano z http://archiwum.businessinsider.com.pl/swiat/oman-iinne-kraje-arabskie-to-dobry-kierunek-dla-polskich-firm/sdr1bz w dniu 16.02.2016 buszko, a. (2010). nieformalne aspekty biznesu. rosja, kraje arabskie, hongkong – chiny. warszawa: wydawnictwo placet. forbes (2015). polscy przedsiębiorcy chcą robić biznes w zjednoczonych emiratach arabskich, 30.04.2015. pozyskano z http://www.forbes.pl/polscy-przedsiebiorcy-chca-robic-biznes-w-zea,artykuly,193900,1,2.html w dniu 28.01.2017 r. hitti, p. (1969). dzieje arabów, warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. kępka, h. (2013). współpraca gospodarcza polski z arabią saudyjską. w k. bąkowska, j. gniadek, h. kępka (red.), kraje zatoki perskiej. arabia saudyjska, katar, zjednoczone emiraty arabskie. warszawa: instytut badań rynku konsumpcji i koniunktur. ministerstwo spraw zagranicznych (2016a). algieria. pozyskano z https://www.msz.gov. pl/pl/p/zz_informatorekonomiczny_pl/afryka/algieria/#dostep, w dniu 22.01.2016 ministerstwo spraw zagranicznych (2016b). zjednoczone emiraty arabskie. pozyskano z https://www.msz.gov.pl/pl/p/zz_informatorekonomiczny_pl/azja/zea/, w dniu 22.01.2016 r. ministerstwo spraw zagranicznych (2016c). katar. pozyskano z http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/azja/katar/, w dniu 28.05.2017 r. ministerstwo spraw zagranicznych (2016d). egipt. pozyskano z http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/afryka/egipt/egipt;jsessionid=c6e896f5d0deeb560a3b903f1d2d8e56.cmsap5p, w dniu 28.05.2017 r. formalne i nieformalne bariery wejścia na rynki arabskie dla polskich… 189 nowicka, k. (2005). znaczenie nieformalnych barier dostępu do rynku w międzynarodowym obrocie towarowym. zeszyty naukowe szkoły głównej handlowej. kolegium gospodarki światowej, 18, 147-160. platforma analityczna swaid (2017). pozyskano z: http://swaid.stat.gov.pl/handelzagraniczny_dashboards/raporty_predefiniowane/rap_dbd_hz_4.aspx w dniu 28.01.2017 r. portal promocji eksportu (2017). pozyskano z: https://uae.trade.gov.pl/pl/zea/wymianahandlowa/10617,handel-z-polska.html w dniu 28.05.2017 r. rymarczyk, j. (2010). międzynarodowe stosunki gospodarcze, warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. światowa organizacja handlu (2016a). pozyskano z http://stat.wto.org/tariffprofile/wsdbtariffpfhome.aspx?language=e, w dniu 15.03.2016 r. światowa organizacja handlu (2016b). pozyskano z http://stat.wto.org/tariffprofile/wsdbtariffpfhome.aspx?language=e, w dniu 15.03.2016 r. trompenaars f., & hampden-turner, ch. (2002). siedem wymiarów kultury. znaczenie różnic kulturowych w działalności gospodarczej, kraków: oficyna ekonomiczna. uksik, m. (2014). komunikacja międzynarodowa w biznesie – świat arabski, zeszyty naukowe aon, 1(94), 90-135. formal and informal enter barriers to arab markets for polish exporters abstract: in this article the author attempted to characterise formal and informal enter barriers to arab markets for polish exporters. main research problem is quantity and diversity enter barriers to arab countries’ markets. research is based on secondary sources, which came from databases polish central statistical office, eurostat, marketdata base, wto statistics. this thesis is based on source literature and a lot of databases. in first phase of article was characterized a development of polish export to the arab countries. later in thesis have been described different kinds of enter barrier. in the arab countries are restrictions in foreign trade. some of the countries had opened for western market, but culture conditioning still cannot allowed for total liberalization, for example halal certificate. the most important conclusion is that the arab countries, until recently undervalued, became an attractive market also for polish exporters. despite culture differences and commercial and no-commercial barrier, investors decide for commercial exchanges on this market. keywords: arab countries; arab culture; formal barriers; halal; informal barriers; polish export; tariff jel codes: f26, m14 ie-pm-04-01-06-pp073-leczycki 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.06 problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach ekonomicznych i nauce kościoła michał łęczycki a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest przedstawienie założeń katolickiej nauki społecznej na tle wybranych teorii ekonomicznych w kontekście nierówności społecznych. w tym celu przeanalizowane zostały kluczowe teorie sprawiedliwej dystrybucji, z podkreśleniem koncepcji katolickiej nauki społecznej. przeprowadzona analiza stanowi podstawy do głębszych badań na temat skuteczności redukowania negatywnych aspektów nierówności przez państwo, zwłaszcza poprzez odgórny nacisk na działania wspólnotowe oraz w oparciu o katolicką naukę społeczną. metodyka badań: przedstawione teorie zostały oparte na przeglądzie dorobku nauki podejmującej problematykę sprawiedliwej dystrybucji. kluczową rolę współpracy na linii państwo – kościół prezentują przywołane encykliki papieskie, zwłaszcza „rerum novarum” oraz „centesimus annus”. wyniki: przeprowadzone rozważania wskazują, iż celem państwa powinna być eliminacja niesprawiedliwych nierówności społecznych. wskazuje się na konieczność oparcia działań wyrównujących na założeniach katolickiej nauki społecznej oraz ideologii korporacjonizmu. podkreślana jest konieczność kooperacji wszystkich grup, biednych i bogatych oraz współpraca państwa i kościoła. wkład i wartość dodana: niniejszy artykuł pozwala czytelnikowi na zapoznanie się z najważniejszymi teoriami sprawiedliwej dystrybucji, przedstawia najistotniejsze aspekty powstawania zróżnicowań oraz wskazuje na jakich podstawach należy oprzeć działania niwelujące niesprawiedliwe nierówności. typ artykułu: przegląd literatury słowa kluczowe: nierówności; teoria sprawiedliwości; pogoń za rentą; rerum novarum; korporacjonizm kody jel: d63, z12, p11, p16 artykuł nadesłano: 30 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano: 24 lutego 2018 sugerowane cytowanie: łęczycki, m. (2018). problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach ekonomicznych i nauce kościoła. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 73-83. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.06 74 | michał łęczycki wprowadzenie dysproporcje między ludźmi, zarówno pod względem talentów, umiejętności jak i majętności, od wieków stanowiły temat zmuszający do rozważań. problematyka nierówności wymyka się jednak jednoznacznym sądom, co doprowadziło do powstania wielu często wykluczających się koncepcji związanych z tym tematem (ulman & soltes, 2015). celem niniejszego artykułu jest podkreślenie fundamentalnej roli państwa oraz kościoła w procesie niwelowania niesprawiedliwych nierówności. przegląd teorii sprawiedliwości teoria sprawiedliwości arystotelesa już w starożytności podwaliny pod rozważania o nierównościach położył arystoteles wiążąc równość ze sprawiedliwością pisząc: „sprawiedliwość względem drugiego człowieka jest równością, bo niesprawiedliwość jest nierównością (…) jest więc oczywiste, że skoro niesprawiedliwość polega na nierównym podziale, sprawiedliwość i to co sprawiedliwe polega na równości we wzajemnych stosunkach”(kot, malawski & węgrzecki, 2004, s. 60). jako że wartości moralne są zawsze dobre albo złe, logicznym wydaje się wniosek, iż równość nie jest wartością moralną (kot, malawski & węgrzecki, 2004). w rezultacie, właściwym jest powiązanie równości ze sprawiedliwością, gdyż tylko razem mogą stanowić o moralności w stosunkach między ludźmi. równość musi być bowiem zawsze rozpatrywana w pewnej relacji, gdyż tylko wtedy możemy określić czy coś jest „równe”, czy „nierówne”. w swoich rozważaniach arystoteles podzielił sprawiedliwość na dwa rodzaje: rozdzielającą oraz wyrównującą. sprawiedliwość wyrównująca dotyczy interakcji międzyludzkich, jak kupno/sprzedaż towaru, ale także działań przestępczych, które muszą zostać „wyrównane” przez system prawny. natomiast sprawiedliwość rozdzielająca obejmuje kwestię najlepszego możliwego podziału wytworzonego przez społeczność majątku. arystoteles rozważał kwestię nierówności majątkowych, określając problem dystrybucji zdaniem „każdemu to, co mu się należy”. wedle tej koncepcji, głównym kryterium decydującym o podziale dóbr są wartości uznawane za nadrzędne w danej społeczności. jeżeli w danym ustroju istotne są zasługi, to majątek zostanie podzielony w inny sposób, niż biorąc pod uwagę stan społeczny jednostki. dodatkowo, w ramach tej zasady, rozkład jest bezpośrednio związany z zasadą złotego środka, w której arystoteles optuje za zachowaniem równej proporcji między skrajnymi odłamami danej cechy. i tak hojność będzie złotym środkiem między rozrzutnością a skąpstwem, natomiast równość jest stanem pożądanym między niedoborem a nadmiarem (kot, malawski & węgrzecki, 2004). wyżej wymienione reguły oznaczają, iż podział będzie sprawiedliwy, jeżeli zachowana zostanie proporcja między ludźmi. rodzi to jednak problem, gdyż skomplikowana staje się sytuacja osób słabszych, niepełnosprawnych, których wkład w dobrobyt społeczny będzie relatywnie mniejszy. na ten mankament odpowiada ostatni element koncepcji arystotelesa, tj. wzięcie pod uwagę, poza wartościami materialnymi, również dóbr wspólnotowych, takich jak szacunek czy zaszczyty. osoba bogata może bowiem dobrowolnie odstąpić innemu człowiekowi część swojego bogactwa, co przełoży się na podziw w społeczeństwie oraz wdzięczność ze strony obdarowanego. zawiera się tutaj element sprawiedliwości wyproblematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach… | 75 równującej, jednakże w formie dobrowolnych działań ludzi podejmowanych na rzecz poprawy bytu gorzej usytuowanych. choć zatem tego rodzaju datek powoduje niesprawiedliwość – prowadzi bowiem do zachwiania proporcji, to jednak ma to miejsce jedynie w aspekcie materialnym, co w szerokim ujęciu wartości nie narusza równości. ten ostatni element można więc nazwać solidarnością społeczną, która przewija się pod różnymi nazwami jako fundament w wielu systemach, jak choćby „braterstwo” w rewolucyjnej francji, czy „umiłowanie bliźniego” w katolickiej nauce społecznej. reasumując, koncepcja arystotelesa opiera się na równości powiązanej ze sprawiedliwością, gdzie równość jest jedynie środkiem do urzeczywistnienia sprawiedliwości. teoria sprawiedliwości rawlsa w zasadzie wszystkie teorie sprawiedliwości wywodzą się od koncepcji arystotelesa, różniąc się jedynie wyborem obszaru, w którym mamy dążyć do zachowania równości. spośród różnych opracowań z tej tematyki niezwykle istotna jest teoria sprawiedliwości j. rawlsa. genezy zasad opracowanych przez j. rawlsa można doszukiwać w nurcie tak zwanej umowy społecznej, a zatem wychodząc już od poglądów j. locke`a. w ramach tej koncepcji zakładamy, iż jeśli jednostki nie wiedziałyby o swoim położeniu w hierarchii społecznej, to zasady ustalono by w taki sposób, aby nie faworyzować żadnej z grup. w ramach tej teorii funkcjonują dwie zasady. pierwsza zasada sprawiedliwości postuluje równe prawo dostępu do wolności dla każdego obywatela. druga zasada stanowi, iż nierówności ekonomiczne mają być rozłożone w taki sposób, aby były z jak największą korzyścią dla najniższych warstw oraz aby dostęp do stanowisk opierał się na równości szans (porębski, 2006). przy tym istotne jest, iż równość szans dotyczy nie tylko kwestii wyboru kadr w oparciu o kompetencje (merytokracja), ale także obejmuje dostępność edukacji koniecznej do nabycia odpowiednich umiejętności. teoria j. rawlsa ma wydźwięk wyraźnie egalitarny. w tym przypadku oczywiście nierówności także występują, jednakże należy wyraźnie oddzielić nierówności akceptowalne od tych nieakceptowalnych (niesprawiedliwych). społeczeństwo akceptuje wyższe zarobki osób lepiej wykształconych, o wyższych kwalifikacjach, jednak jeśli znaczące nierówności nie mają logicznej argumentacji, to społeczeństwo postrzega je w sposób zdecydowanie negatywny. utylitaryzm w ramach rozważań nad teoriami sprawiedliwości należy wspomnieć o koncepcji utylitaryzmu. utylitaryzm jest obecnie pojęciem niezwykle szerokim, jednak opiera się na maksymalizacji ogólnego poziomu dobrobytu społecznego. takie podejście oznacza przyjęcie twardego założenia sprowadzającego ludzkie potrzeby do kwestii materialnych, a także pozwala na traktowanie użyteczności społeczeństwa jako sumy użyteczności jednostek. może to zatem prowadzić do sytuacji, gdzie maksymalizacja użyteczności całego społeczeństwa przyczyni się do krzywdy pewnej jego części. dla przykładu, budowa drogi byłaby korzystna dla pewnej społeczności, jednakże w tym celu należałoby dokonać zakupu kilku działek, co będzie niekorzystne dla niewielkiej grupy obywateli, która nie chce sprzedać swojej własności1. 1 taka sytuacja (brak drogi) jest optymalna w sensie pareto, gdyż poprawa stanu jednych (nawet ogromnej większości) nie odbywa się poprzez pogorszenie stanu innych. tę bardzo ostrą w przypadku stosunków społecznych zasadę można znacznie złagodzić stosując kryterium efektywności kaldora – hicksa, które dopuszcza pogorszenie 76 | michał łęczycki z reguł utylitaryzmu można wyciągnąć interesujące wnioski ekonomiczne, które przedstawił a. pigou, a rozwinął h. dalton. jeżeli przyjmiemy, iż każda kolejna jednostka dochodu daje mniejsze korzyści (gdyż bogaty będzie cieszył się relatywnie mniej ze zwiększenia swojego majątku o jednostkę niż osoba biedna), to stanowi to mocny argument na rzecz redystrybucji dochodów. malejąca krańcowa użyteczność będzie bowiem prowadzić do sytuacji, gdzie wzrost dochodów biednych i spadek dochodów bogatych doprowadzą do wzrostu ogólnego poziomu dobrobytu (acocella, 2002). analogicznie, nawet jeśli zwiększymy dochody bogatych bardziej niż spadną dochody biednych, to ogólny dobrobyt może się zmniejszyć. podsumowując, utylitaryzm podkreśla, iż istotne jest nie tylko maksymalizowanie wzrostu gospodarczego, lecz także sposób w jaki będzie dzielony „tort”, który społeczeństwo wytworzyło. libertarianizm teoria sprawiedliwości j. rawlsa była bardzo obszernie komentowana oraz krytykowana. r. nozick, autor dzieła „anarchia, państwo, utopia”, jako zwolennik tak zwanego państwa minimalnego ostro sprzeciwia się postrzeganiu równości w innych aspektach niż obejmujących wolność. prowadzi to do apoteozy wolnego rynku jako bezstronnej siły rozdzielającej dobra w sposób sprawiedliwy, gdyż według libertarian najważniejsze jest zagwarantowanie jednostkom podstawowych praw oraz nieskrępowane działanie mechanizmu rynkowego (teluk, 2009). widać tutaj nawiązania do fundamentów kapitalizmu oraz ekonomii liberalnej, zwłaszcza w oparciu o leseferyzm. państwo powinno być jedynie nocnym stróżem, który ma za zadanie zapewnić obywatelom bezpieczeństwo oraz stworzyć normy prawne właściwe dla nieskrępowanej działalności gospodarczej. takie pojmowanie roli państwa w gospodarce prowadzi z pewnością do ograniczenia tak zwanego rent-seeking, gdzie pewne grupy starają się za pomocą nacisków politycznych osiągać dodatkowe dochody kosztem innych. im mniej państwa w gospodarce, tym trudniej osiągać tego typu korzyści, co ogranicza marnotrawstwo zasobów prowadząc do efektywnego wykorzystania czynników produkcji. oczywiście, państwo minimalne nie będzie prowadzić żadnych działań redystrybucyjnych, kwestia nierówności dochodowych ma zostać rozwiązana samoistnie przez rynek oraz inicjatywę prywatną, a problem ten jako taki nie stanowi większego zainteresowania tego nurtu ekonomii. idee a. sena i k. marksa teoria sprawiedliwości noblisty a. sena kładzie nacisk na zdolności jednostek do dokonywania pewnych wyborów, a zatem jest syntezą możliwości i wolności. a. sen negatywnie ocenia podejście stricte materialne (utylitaryzm), lecz odcina się także od podejścia wolnościowego w rozumieniu libertarian. wszyscy ludzie są różni, stąd potrzeby jednostek są odmienne, jednakże konieczne jest zapewnienie pewnego poziomu dochodów, który pozwoli jednostce na wykorzystanie pełni swych zdolności. mimo nacisku na rozpatrywanie sytuacji jednostek i tutaj widoczne jest pewne agregowanie, gdyż na położenie konkretnej osoby mają wpływ również takie czynniki jak kolor skóry (usa), płeć (niższe płace kobiet) czy kasta (indie). wśród koncepcji, na których oparta została teoria a. sena, można zauważyć nawiązania do marksistowskiej zasady: „każdemu według potrzeb, od każdego według możliwości”, choć stanu jednostek na rzecz poprawy sytuacji społeczeństwa, jednak tylko w przypadku możliwej kompensacji szkód dla osób, które ucierpiały (pieńkowski, 2013). problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach… | 77 oczywiście k. marks rozpatrywał nierówności w kategoriach walki klasowej, skupiając się bardziej na grupach niż na jednostkach (sen, 2000). w teoriach marksistowskich wskazuje się na iluzję równości szans w kapitalizmie, gdzie pozycja danej jednostki jest niekoniecznie związana z jej ciężką pracą, lecz ma związek z czynnikami od człowieka niezależnymi, takimi jak na przykład dziedziczenie majątku. osoby mające dostęp do czynników produkcji będą zajmowały wyższą pozycje w hierarchii społecznej i w opinii marksistowskich teoretyków ich działania wobec klasy niższej (robotniczej) będą opierały się na wyzysku. k. marks źródło wyzysku upatruje we własności prywatnej, stąd proponuje zastąpienie jej własnością społeczną, co doprowadzi do kontroli czynników produkcji przez ludzi pracujących w oparciu o nie (czynniki produkcji) (kot, malawski & węgrzecki, 2004). koncepcja ta zakłada, iż to nierówności majątkowe są przyczyną wszystkich innych nierówności, zatem likwidacja dysproporcji w bogactwie doprowadzi do poprawy bytu całego społeczeństwa. przy tym należy pamiętać, iż zgodnie z zasadą „każdemu według potrzeb, od każdego według możliwości” nie chodzi o egalitaryzm całkowity, gdzie wszyscy dysponują takim samym majątkiem, lecz o sprawiedliwy podział czynników produkcji w społeczeństwie. warto tutaj wspomnieć o tak zwanym „efekcie św. mateusza”2, który zakłada, iż bogaci stają się z czasem coraz bogatsi, biedni natomiast coraz biedniejsi. przekładając to na terminologię lewicową, posiadacze kapitału będą obracając nim uzyskiwać większe przychody aniżeli robotnicy opierający życie na pracy swoich rąk (co ma miejsce w modelu stricte wolnorynkowym, zwłaszcza tym z czasów k. marksa). odmiennie od innych teorii, marksizm widzi ludzi w kategoriach klasowych, a nie w państwowych czy narodowych, kładzie zatem nacisk na solidarność w ramach grup o podobnych interesach. można zauważyć, iż w krajach, które należały do tak zwanego bloku wschodniego, nierówności mierzone współczynnikiem giniego były znacznie niższe przed procesami transformacji polityczno-ekonomicznej w kierunku modelu wolnorynkowego (mujżel, golinowska & mączyńska, 1998). nie znaczy to rzecz jasna, iż wśród krajów bloku zachodniego nierówności były znacznie większe. najlepszym tego przykładem jest wysoce egalitarne społeczeństwo w krajach skandynawskich, gdzie funkcjonuje model tak zwanego państwa opiekuńczego (welfare state). w tym modelu rząd posiada szereg narzędzi umożliwiających interwencje na rynku, co widoczne jest w postaci regulacji mechanizmu rynkowego, nakładaniu wysokich podatków oraz znacznej redystrybucji dochodu. katolicka nauka społeczna w odpowiedzi na rosnącą popularność idei socjalistycznych w 1891 roku papież leon xiii opublikował encyklikę „rerum novarum”3, a datę tę uznaje się za formalny początek istnienia nurtu katolickiej nauki społecznej. we wspomnianej encyklice papież leon xiii wskazuje na zagrożenia płynące z powszechnej wspólnej własności dóbr, odnosząc swoją argumentację zarówno do jednostki jak i podstawowej komórki społecznej – rodziny. rozumowanie papieża opiera się na argumentach teologicznych, takich jak przeznaczenie ziemi i jej owoców dla człowieka w związku z jego indywidualną pracą, jak i na argumentach natury ekonomicznej, związanych zwłaszcza z koniecznością zachowania możliwości dziedziczenia majątku. według papieża, rolą kościoła jest przypominanie obowiązków zarówno proletariuszom, jak 2 cytat: „każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma” (bibliepolskie.pl). 3 z łaciny „rerum novarum” oznacza „rzeczy nowych”, tytuł encykliki zwykle określają pierwsze słowa z jej treści. 78 | michał łęczycki i posiadaczom kapitału, swego rodzaju mediacja między obiema stronami, której podstawą jest unaocznienie powiązania interesów jednych i drugich, gdyż jak wskazuje leon xiii: „jedna drugiej bezwzględnie potrzebuje i ani kapitał bez pracy, ani bez kapitału praca istnieć nie może” (nonpossumus). w sprawie sprawiedliwej dystrybucji stanowisko kościoła jest jednoznaczne – nie ma nic złego w posiadaniu bogactw, lecz konieczne jest podzielić się z biedniejszymi tym, czego mamy w nadmiarze. w sferze wynagrodzenia papież podkreśla, iż otrzymanie sprawiedliwej płacy za uczciwą pracę jest wypełnieniem zasady „każdemu oddać to, co mu się słusznie należy” (nonpossumus), co stanowi fundament chrześcijaństwa i jest bezpośrednim nawiązaniem do filozofii arystotelesa. pogwałcenie wyżej wymienionych praw określa leon xiii: „zbrodnią o pomstę do nieba wołającą” (nonpossumus). encyklika „rerum novarum” była dokumentem przełomowym, a jej wielką wagę podkreślali w kolejnych encyklikach następni papieże, wprost odwołując się do tego dzieła, zwłaszcza w kolejnych rocznicach jego powstania („quadragesimo anno” autorstwa piusa xi, „mater et magistra” autorstwa jana xxiii oraz dwie encykliki papieża jana pawła ii, kolejno: „sollicitudo rei socialis” oraz „centesimus annus”4) (zięba, 1998). wszystkie wyżej wspomniane dokumenty wskazywały na doniosłość rerum novarum oraz odnosiły jej założenia do współczesnej dla tych encyklik rzeczywistości. stąd na szczególną uwagę zasługuje centesimus annus, wydana w setną rocznicę – dokument ten stanowi najnowszy zbiór zasad katolickiej nauki społecznej, zwłaszcza w odniesieniu do omawianego problemu dysproporcji. we wspomnianej encyklice papież jan paweł ii określa pożądany ustrój ekonomiczno-polityczny, jest to jego zdaniem połączenie kapitalizmu oraz demokracji. przy tym warto odnotować, iż poddany zostaje krytyce zarówno marksizm, jak i leseferyzm (zięba, 1998, s. 113). papież nawołuje do prywatnej własności, przedsiębiorczości i odpowiedzialności, lecz także do solidarności oraz skupieniu uwagi na człowieku, gdyż jak wskazuje: „istnieją jednak liczne ludzkie potrzeby, które nie mają dostępu do rynku” (opoka, 1991). pogoń za rentą mimo że wspomniane uprzednio koncepcje sprawiedliwego podziału dóbr znacznie różnią się między sobą, to wyraźnie wskazują na istnienie problemu jakim są nierówności społeczne. wychodząc jednak od założeń katolickiej nauki społecznej widać wyraźnie, iż tylko współdziałanie państwa (prawo) i kościoła (zasady moralne) pozwoli na ograniczenie problemu dysproporcji społecznych. stąd konieczne jest wskazanie dwóch kluczowych obszarów powstawania nierówności natury ekonomicznej – sfera państwowa związana ze zjawiskiem „pogoni za rentą” oraz sfera etyczna, której odzwierciedleniem jest moralność wynagrodzeń. j.e. stiglitz kwestię pogoni za rentą ujmuje w ten sposób: „istnieją dwa sposoby bogacenia się: wytwarzanie bogactwa albo zabieranie części bogactwa innym. pierwszy przynosi korzyść społeczeństwu, drugi zwykle prowadzi do jego ubożenia, ponieważ w procesie przejęcia część bogactwa ulega zniszczeniu. monopolista żądający wygórowanej ceny za swój produkt zabiera pieniądze tym, którzy za niego przepłacają i jednocześnie niszczy wartość, bo żeby uzyskać swą monopolistyczną cenę, musi ograniczyć produkcję.” (stiglitz, 2015, s. 107). zatem, wpływ na procesy polityczne pozwala na dokonanie transferu dochodów od jednych grup do drugich. jak pokazał ostatni kryzys finansowy, odpowiedni lobbing prowadzony przez najbogatszy 1% pozwolił na wieloletnie drenowanie społeczeństwa z korzyścią dla wąskich grup, co ostatecznie doprowadziło do recesji. 4 tytuły po polsku brzmią kolejno: „czterdziestego roku”, „matka i nauczycielka”, „troska społeczna” oraz „setna rocznica”. problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach… | 79 uwidacznia się tutaj rola państwa, którego zadaniem powinno być ograniczanie tego typu praktyk. wbrew pozorom problemu „pogoni za rentą” nie zlikwiduje się poprzez postawienie na doktrynę leseferyzmu, gdyż państwo minimalne nie będzie w stanie zapobiec powstaniu wszelakich monopoli, karteli i trustów. widać to doskonale patrząc na sytuację stanów zjednoczonych przełomu xix i xx wieku – wielkie fortuny magnatów kolejowych, następnie powstanie ogromnych majątków w sektorze naftowym (rockefeller), stalowym (j.p. morgan) i tytoniowym (j.b. duke) mogło mieć miejsce jedynie przy bierności ze strony państwa. dopiero działalność antymonopolistycznie nastawionego prezydenta theodore`a roosevelta doprowadziła do rozbicia wielu monopoli5. moralność wynagrodzeń odwołując się do swego rodzaju deficytu moralności jako jednej z przyczyn istnienia niesprawiedliwych nierówności, należy wskazać na oderwane od fundamentów wynagrodzenia decydentów, zwłaszcza w korporacjach transnarodowych. wydawałoby się, iż obowiązująca jest zasada, iż dana osoba zarabia więcej, gdyż jej wkład w zyski danego przedsiębiorstwa jest większy. jednakże warto zestawić tutaj wynagrodzenia dyrektorów generalnych w japonii oraz w stanach zjednoczonych. jak wskazuje j.e. stiglitz, w 2010 roku średnie wynagrodzenie dyrektora generalnego w kraju kwitnącej wiśni wynosiło 16-krotność pensji przeciętnego japońskiego pracownika, natomiast w usa stosunek ten wynosił 243:1 (stiglitz, 2015, s. 93). bezpośrednim przełożeniem tego rodzaju dysproporcji na kwestie społeczne jest brak poczucia sprawiedliwości, gdyż wydaje się oczywiste, iż amerykańscy dyrektorzy generalni nie są 15 razy bardziej wydajni od swoich japońskich odpowiedników. istotna do rozważenia jest w tym przypadku koncepcja produktywności krańcowej – w ramach rynku pracy oznacza to wyższe dochody dla osób wnoszących większy wkład w dobrobyt społeczny. jednakże japoński i amerykański rynek pracy nie mogą w sposób tak odmienny wyceniać umiejętności dyrektorów generalnych – kraje te (choć odmienne) są na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. tak wysokie pensje to efekt wielkiej swobody w możliwości ustalania konkretnych kwot wynagrodzenia oraz zmian w mentalności osób na stanowiskach decyzyjnych. w przypadku japonii podkreśla się, iż zarobki szefa nie mogą znacznie wykraczać poza zarobki pracowników, gdyż godziłoby to w poczucie wspólnoty, morale oraz lojalność pracowników (the economist, 2016). konsekwencją takiego podejścia jest utrzymywanie nierówności w dochodach między kadrą zarządzającą a pracownikami na rozsądnym poziomie. w tym kontekście dysproporcja rzędu 243:1 z pewnością nie wpływa motywująco na pracowników amerykańskich korporacji. ważne aby pamiętać, iż problemu nie stanowią wysokie zarobki decydentów – jest wręcz konieczne aby osoby na stanowiskach decyzyjnych zarabiały więcej niż pozostali. jednakże istotny jest poziom dysproporcji, a to automatycznie przenosi dyskusje na obszar etyki. w tym kontekście warto przywołać poziom nierówności w dochodach między dyrektorami generalnymi a pracownikami szeregowymi panujący w stanach zjednoczonych w 1965 roku. ówczesne dysproporcje wyrażały się w stosunku 24:1, a zatem na dziesięciokrotnie niższym poziomie niż obecnie. 5 pierwszym ważnym aktem mającym na celu ograniczenie monopolizacji była ustawa shermana z roku 1890. jednakże rozpad monopoli w szerszym zakresie nastąpił za kadencji prezydenta t. roosevelta (19011909), a także w latach późniejszych. 80 | michał łęczycki tak znaczna przepaść dochodowa nie pozostaje bez wpływu zarówno na wydajność pracowników, jak i na poczucie sprawiedliwości czy poziom zaufania społecznego. w kwestii górnego pułapu dochodu wielu zwolenników zdobył postulat t. piketty`ego – podatek progresywny ze stawką rzędu 80% dla najbogatszych, co pozwoli na kontrolę uzyskiwanych dochodów i zmniejszy koncentrację majątku w rękach nielicznych (piketty, 2015). państwo i kościół wobec nierówności biorąc pod uwagę wymienione teorie sprawiedliwości oraz kluczowe obszary powstawania niesprawiedliwych nierówności należy odpowiedzieć na pytanie, jaka jest rola kościoła oraz instytucji państwowych w kwestii dysproporcji społecznych. w opinii autora odpowiedzią na narastający problem nierówności jest połączenie wysiłków zarówno państwa, jak i kościoła. fundamentalne dla tej współpracy są założenia katolickiej nauki społecznej, która dopuszcza istnienie własności prywatnej, a zatem kapitalizm jako formę ustroju gospodarczego, lecz także wskazuje na konieczność interwencjonizmu państwowego. istotne w tym przypadku jest odwołanie się do ideologii korporacjonizmu, a wraz z nim pojęć solidaryzmu i komunitaryzmu. korporacjonizm to koncepcja zakładająca istnienie wspólnych interesów wszystkich obywateli danego państwa, zarówno w kontekście organizmu jako całości (corpus – ciało), jak i między pracownikami a pracodawcami (nonpossumus). oznacza to, iż każdy człowiek należąc do pewnego stanu społecznego stanowi element czegoś większego, stąd konieczna jest kooperacja wszystkich grup, gdyż tylko w ten sposób możliwe jest osiągnięcie stawianych celów (w kontekście nierówności wypracowanie i sprawiedliwy podział dóbr dla całego społeczeństwa). korporacjonizm ma swoje korzenie już w „rerum novarum”, lecz główne jego założenia znajdują się we wspomnianej uprzednio encyklice „quadragesimo anno”. papież pius xi wskazuje, iż: „ponieważ porządek wedle świetnego wywodu św. tomasza jest jednością, wypływającą z dobrze złożonej wielości, wymaga prawdziwy i istotny porządek społeczny, aby rozmaite części społeczeństwa silnym jakimś węzłem łączyły się w jedność” oraz „niech członkowie jednego rzemiosła czy zawodu utworzą – w celu gospodarczym czy innym: związki czyli korporacje” (opoka). korporacjonizm odwołuje się zatem do zrzeszeń, uznając za kluczowe istnienie związków osób o podobnych interesach, które będą współpracować wspólnie z innymi związkami. jest to wierne odbicie zasad komunitaryzmu, „filozoficznego nurtu afirmującego wspólnoty” (dominiak, 2010, s. 21). wedle tej koncepcji człowiek zawsze stanowi część wspólnoty, przy czym nie oznacza to braku szacunku czy deprecjacje jednostki. u fundamentu komunitaryzmu leży pojęcie „dobra wspólnego”, lecz także koncepcja, iż człowiek z natury dąży do tworzenia wspólnot i kooperacji z innymi (dominiak, 2010). jako że osiągnięcie pewnych dóbr i celów wymaga współpracy, jest oczywiste, iż człowiek w pełni może realizować się jedynie w ramach społeczeństwa, które to również w pewien sposób wyznacza jego tożsamość. ostatnim elementem powiązanym z korporacjonizmem i katolicką nauką społeczną jest solidaryzm, który wskazuje na konieczność współpracy między ludźmi w celu obrony własnych interesów, poszanowaniu ludzkiej godności i zapewnieniu sprawiedliwości. solidaryzm ma swoje korzenie w „rerum novarum”, gdzie leon xiii odnosi się niezwykle pozytywnie do istnienia związków zawodowych (nonpossumus). konkludując, zawarte w katolickiej nauce społecznej zasady korporacjonizmu, solidaryzmu i komunitaryzmu dają zarówno moralne podstawy, jak i realne recepty na rozwiązanie problemu niesprawiedliwych nierówności. problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach… | 81 na koniec należy jednak podkreślić, iż najważniejszym podmiotem wpływającym na problem nierówności społecznych jest państwo. bezspornym jest fakt, iż konieczne jest zapewnienie działania mechanizmu rynkowego, gdyż tylko rynek gwarantuje prawidłową alokację zasobów, nie oznacza to jednak rezygnacji państwa z działań interwencyjnych – rząd wręcz powinien angażować się w życie gospodarcze, co może objawiać się zarówno w postaci zapewnienia odpowiednich praw (ustawodawstwo antymonopolowe, zapewnienie bezpieczeństwa), jak i poprzez realizację kluczowych projektów sektorowych i infrastrukturalnych. podsumowanie przeprowadzone rozważania dotyczące niesprawiedliwych nierówności społecznych jasno wskazują, iż najwłaściwszą drogą do ograniczenia problemu nadmiernych nierówności w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej jest współpraca rządzących wraz z kościołem oparta na zasadach korporacjonizmu oraz katolickiej nauki społecznej6. oznacza to odwołanie się do społecznych encyklik papieskich oraz silny odgórny nacisk na kreowanie wspólnot. w ten sposób możliwa będzie współpraca między różnymi grupami, które z punktu widzenia makroekonomicznego reprezentują wspólne interesy. ograniczenia badawcze związane z artykułem dotyczą kwestii praktycznego przełożenia wspomnianych recept na niwelowanie niesprawiedliwych nierówności, gdyż obecnie nawet partie polityczne charakteryzujące się jako „chadeckie” odeszły od zasad tak zwanej chrześcijańskiej demokracji. literatura acocella, n. (2002). zasady polityki gospodarczej: wartości i metody analizy. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. bibliepolskie.pl. pobrane z: http://bibliepolskie.pl/zzteksty_wer.php?book=40&chapter=25& verse=29&tlid=22 (dostęp: 2017-12-28). dominiak, ł. (2010). wartość wspólnoty. o filozofii politycznej komunitaryzmu. toruń: wydawnictwo adam marszałek. kot, s. m., malawski, a., węgrzecki, a. (red.). (2004). dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna. kraków: wydawnictwo akademii ekonomicznej. mujżel, j., golinowska, s., mączyńska, e. (red.). (1998). podział dochodu i nierówności dochodowe: fakty, tendencje, porównania. warszawa: rada strategii społeczno-gospodarczej przy radzie ministrów. nonpossumus. pobrane z: http://www.nonpossumus.pl/encykliki/leon_xiii/rerum_nov arum/ (dostęp: 2017-12-28). opoka (1991). pobrane z: https://opoka.org.pl/ (dostęp: 2018-02-12). pieńkowski, d. (2013). sprawiedliwość dystrybutywna w świetle optimum pareto i idei zrównoważonego rozwoju. białystok: wydawnictwo uniwersytetu w białymstoku. piketty, t. (2015). kapitał w xxi wieku. warszawa: wydawnictwo krytyki politycznej. 6 biorąc pod uwagę przykład japonii należy podkreślić, iż inne kultury i funkcjonujące w nich religie również posiadają „wbudowane” koncepcje związane z dysproporcją dóbr – w islamie dotyczy to chociażby jałmużny, z kolei społeczeństwo japońskie jest natury kolektywistycznej, a miejsce religii zajmuje tam w znacznej mierze po prostu kodeks moralny związany z przeszłością tego kraju. oznacza to, iż choć niniejsza praca odwołuje się do społeczeństw katolickich, to jej podstawowe zasady postulujące powiązanie wartości moralnych oraz działań rządu są słuszne także w innych kulturach. 82 | michał łęczycki porębski, c. (2006). john rawls filozof sprawiedliwości i pokojowego współdziałania, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, 722, 13-22. sen, a. (2000). nierówności. dalsze rozważania. kraków: społeczny instytut wydawniczy znak, warszawa: fundacja im. stefana batorego. stiglitz, joseph e. (2015). cena nierówności: w jaki sposób dzisiejsze podziały społeczne zagrażają naszej przyszłości. warszawa: wydawnictwo krytyki politycznej. teluk, t. (2009). koncepcje państwa we współczesnym libertarianizmie. warszawa: fundacja instytut globalizacji. the economist (2016). japanese bosses still find it hard to ask for more. pobrane z: http://www.economist.com/news/business/21703430-japanese-bosses-still-find-it-hard-ask-more-paycheck?fsrc=scn/fb/te/pe/ed/paycheck (dostęp: 2017-12-28). ulman, p., & soltes, e. (2015). the monetary and non-monetary aspects of poverty in poland and slovakia. entrepreneurial business and economics review, 3(1), 61-73. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030105 zięba, m. (1998). papieże i kapitalizm. kraków: wydawnictwo znak and maciej zięba op. problematyka nierówności społecznych w wybranych teoriach… | 83 tytuł i abstrakt po angielsku the issues of social inequalities in selected economic theories and catholic social teaching the objective of the article is to present the assumptions of catholic social teaching on the background of selected economic theories in the context of social inequalities. the article analyses on what basis redistributions of developed goods should be made to reduce unfair inequalities. on this purpose key theories of fair distribution were analyzed, with the emphasis on the concept of catholic social teaching. this is the starting point for identifying the two leading causes of the existence of unfair inequalities – rent-seeking phenomena and wages disproportionate to the work done. on the basis of these pathologies the author indicated the key role of the state and the church in the process of leveling inequality it is indicated that in order to reduce the unjust distribution of goods it is necessary to include ideological ground which in our culture is linked to catholic social teaching. this basis implies the implementation of the principles of corporatism, solidarity and communitarianism. the performed analysis is the reference point for the further and profound studies on the effectiveness of reducing the negative aspects of the inequalities by the state particularly through the emphasis on community action and catholic social teaching. keywords: inequalities; theory of justice; rent-seeking; rerum novarum; corporatism jel codes: d63, z12, p11, p16 autor michał łęczycki autor tekstu jest studentem kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: michał łęczycki, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: leczyckim24@interia.pl podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką prof. dra hab. stanisława wydymusa z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autor dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie ie-pm-04-01-07-pp085-boruch 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.07 fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich przedsiębiorstw karolina boruch a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest przedstawienie fuzji i przejęć jako istotnych elementów strategii rozwoju przedsiębiorstw. problemem badawczym podjętym podczas analizy było wykazanie wpływu połączeń przedsiębiorstw na pozycję podmiotów w gospodarce krajowej i zagranicznej oraz przedstawienie trendów fuzji i przejęć. metodyka badań: przyjętą metodą badawczą jest analiza ilościowa przeprowadzanych fuzji i przejęć, oparta na danych imaa (institute for mergers, acquisitions & alliances). wyniki: w ramach przeprowadzonej analizy fuzji i przejęć ukazano, że są to procesy powszechnie występujące, mające znaczący wpływ na rozwój i kształt przedsiębiorstw – zarówno pozytywny, jak i negatywny. wykazano falowość zjawiska występowania fuzji i przejęć oraz na podstawie omówionych przykładów polskich przedsiębiorstw udowodniono, że odpowiednia strategia rozwoju jest niezbędnym elementem sukcesu tego typu transakcji. wkład i wartość dodana: w stosunku do istniejącej literatury przedmiotu artykuł analizuje aktualne trendy i tendencje konsolidacji przedsiębiorstw na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem polski. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: fuzje; przejęcia; strategia; rozwój; przedsiębiorstwo; konkurencyjność kody jel: g34 artykuł nadesłano: 8 stycznia 2018 artykuł zaakceptowano: 3 marca2018 sugerowane cytowanie: boruch, k. (2018). fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich przedsiębiorstw. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 85-95. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.07 wprowadzenie fuzje i przejęcia stanowią element strategii rozwoju przedsiębiorstw, które umożliwiają rozbudowę potencjału gospodarczego oraz poszerzenie profilu działalności. ważnym elementem tych procesów jest szczegółowa identyfikacja szans i zagrożeń, stworzenie odpo86 | karolina boruch wiedniej strategii oraz warunków umożliwiających w pełni efektywne wykorzystanie zasobów nabywanego podmiotu. połączenie istotnych podmiotów gospodarczych pozwala na utworzenie przedsiębiorstwa, które będzie wywierało wpływ na rynek krajowy oraz zagraniczny. złożoność fuzji i przejęć w wielu przypadkach powoduje niepowodzenie w tego typu operacjach, dlatego już na etapie przygotowawczym firmy popełniają błędy, które wykluczają możliwość udanego połączenia przedsiębiorstw. fuzje i przejęcia są obecne w każdym obszarze gospodarki, jednak szczególne znaczenie mają połączenia przedsiębiorstw w ramach sektorów strategicznych, będącymi podstawą dla sprawnie funkcjonujących gospodarek narodowych. produkty tych sektorów wykorzystywane są we wszystkich gałęziach przemysłu, a ich innowacyjność pozwala na długookresowe możliwości rozwojowe. charakterystyka fuzji i przejęć głównym celem przedsiębiorstw jest dążenie do ciągłego rozwoju potencjału oraz poszerzania zakresu działalności gospodarczej. rozwój przedsiębiorstwa obywa się na różnych płaszczyznach – wewnętrznej i zewnętrznej (pawlicki, śliwa, 2015, s.27). zmiany te mogą mieć różny zakres i niejednokrotnie odbywają się w obrębie dwóch płaszczyzn jednocześnie. działania te charakteryzują się podobnym wpływem na rozwój firmy, jednak znaczącą różnicą jest ich przebieg i koszty, które musi ponieść przedsiębiorstwo by odnotować wzrost gospodarczy. w momencie, kiedy firma decyduje się na rozwój wewnętrzny, przedsiębiorstwo modyfikowane jest w obrębie dotychczasowej struktury. działania mające na celu udoskonalenie i rozwinięcie zasięgu przedsiębiorstwa polegają na modernizacji bieżącego potencjału danej firmy. zmiany dokonywane są zazwyczaj w obszarze wytwórczym, usługowym oraz dotyczą inwestycji w kapitał własny. alternatywą dla tego typu rozwoju przedsiębiorstwa może być wzrost potencjału, który wykorzystuje zewnętrzne czynniki rozwoju. wzrost zewnętrzny może być uwarunkowany kooperacją z innymi podmiotami gospodarczymi lub w postaci różnych form własności. w przypadku współpracy dwóch przedsiębiorstw następuje wzrost wykorzystania dotychczasowego potencjału przedsiębiorstwa. w drugim przypadku rozwój firmy związany jest z przejęciem lub połączeniem się podmiotów gospodarczych, a największy wzrost gospodarczy odnotowuje przedsiębiorstwo, które jest nabywcą (sudarsanam, 1998, s.7). wybór strategii rozwoju przedsiębiorstwa jest sprawą indywidualną, a decyzja o wyborze danej ścieżki rozwoju powinna być oparta na szczegółowych badaniach rynkowych (w kwestiach planowanych celów lub restrykcji z jakimi przedsiębiorstwo może się spotkać) oraz sytuacji, w jakiej znajduje się przedsiębiorstwo (w. janasz, 2., s.60) w dużym stopniu decyzja dotyczącą wyboru ścieżki rozwoju przedsiębiorstwa oparta jest na dotychczasowej strategii firmy oraz jego rodzaju. fuzja jest to połączenie się dwóch podmiotów o podobnej lub identycznej wielkości, które w momencie podpisania umowy tracą swoją autonomiczność, a w wyniku ich zintegrowania powstaje nowe przedsiębiorstwo. dotychczasowe podmioty są likwidowane, co jest jednoznaczne z wypisem z rejestru handlowego i powstaniem nowego tworu gospodarczego. fuzja może również oznaczać sytuację, w której połączenie się dwóch podmiotów nie tworzy nowego przedsiębiorstwa, gospodarczego a przedsiębiorstwo-nabywca utrzymuje swoją tożsamość i osobowość prawną. wynika z tego, że dochodzi do połączenia się dwóch przedsiębiorstw, posiadających różną wielkość lub siłę ekonomiczną (frąckowiak 2009, s.25). fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich… | 87 łączenie się przedsiębiorstw jest rozpatrywane jako przypadek, w którym dwa niezależne przedsiębiorstwa stają się jednym podmiotem. kodeks spółek handlowych wyróżnia dwa modele łączenia się przedsiębiorstw – inkorporację, nazywaną inaczej wcieleniem (czyli połączenie przez przejęcie) oraz połączenie się firm poprzez zjednoczenie (halin, zorde, 1998, s. 140). inkorporacja polega na przeniesieniu majątku danego przedsiębiorstwa na poczet spółki przejmującej w zamian za wykup akcji przedsiębiorstwa. w tej sytuacji przedsiębiorstwo większe i mocniejsze zachowuje swoją osobowość prawną. natomiast połączenie się przedsiębiorstw przez zjednoczenie polega na połączeniu się dwóch przedsiębiorstw, w wyniku którego powstaje nowa spółka akcyjna, której podlegają dotychczasowe majątki składowych przedsiębiorstw (halin, zorde, 1998, s. 5). według kodeksu spółek handlowych połączeniom mogą podlegać wyłącznie spółki o takim samym charakterze np. fuzji mogą zostać poddane dwie spółki kapitałowe, natomiast nie można połączyć ze sobą spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej. w momencie decyzji o połączeniu się dwóch przedsiębiorstw należy wykonać czynności opisane w kodeksie spółek handlowych, co łączy się z niekoniecznością spisywania oświadczeń woli uczestników połączenia przedsiębiorstw. przejęcie przedsiębiorstwa to transfer kontroli nad drugim przedsiębiorstwem w wyniku nabycia odpowiedniej liczby udziałów pozwalającej na zarządzanie wykupionym podmiotem. udziałowcy firmy, która została wykupiona stają się zależni od nabywców przedsiębiorstwa. w wielu przypadkach jest to wstępny krok do przejęcia całego przedsiębiorstwa, co jest czynnikiem prowadzącym do przyłączenia go do firmy nabywcy, a co za tym idzie – utraty osobowości prawnej(frąckowiak 2009, s. 25). przeprowadzenie procesów tego typu wiąże się z poniesieniem ryzyka na różnych płaszczyznach. do słabych stron fuzji i przejęć można zaliczyć duże ryzyko niepowodzenia przeprowadzonego połączenia przedsiębiorstw, wysokie koszty przebiegu procesu, utrudnione zarządzanie spółką o innym sposobie działania (hooke, 2002, s. 18). do zalet fuzji i przejęć można zaliczyć takie czynniki jak: wystąpienie efektu synergii i korzyści skali, zwiększony dynamizm rozwoju gospodarczego, dostęp do szerszej gamy zasobów, zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności (pablo, javidan, 2004, s. 5). pomimo powodzenia przeprowadzonego połączenia się dwóch przedsiębiorstw, może dojść do skutku niepożądanego – nadmiernej koncentracji gospodarczej w obrębie jednego podmiotu. w związku z tym, fuzje i przejęcia podlegają przepisom o ochronie praw konsumenta oraz kontroli ze strony urzędu ochrony konkurencji i konsumentów. przedsiębiorstwo decydując się na fuzję lub przejęcie jako podstawę do osiągnięcia korzyści opiera się na przesłankach, które warunkują powodzenie zespolenia podmiotów. bardzo rzadko można spotkać się z sytuacją, w której firma sugeruje się wyłącznie jednym motywem decydującym o połączeniu przedsiębiorstw. w większości przypadków podmioty kierują się kilkoma motywami, a dominującymi z nich są zysk oraz chęć szybkiego wzrostu gospodarczego. przesłanki prowadzące do wdrożenia fuzji i przejęć różnią się w zależności od perspektywy uczestnika tego procesu – nabywcy i sprzedającego (szczepankowski, 2000, s.125). motywy, którymi kieruje się nabywca przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji można podzielić na cztery podstawowe grupy (pawlicki, śliwa, 2015, s.24): − motywy finansowe opierające się na powiększeniu kapitału oraz polepszeniu pozycji i wartości rynkowej określanej przez potencjalnych inwestorów, 88 | karolina boruch − motywy techniczne i operacyjne obejmujące swoim zakresem kwestie związane z kapitałem ludzkim, technologią oraz zapleczem surowcowym, − motywy rynkowe i marketingowe, których główną cechą jest dominacja rynku poprzez znaczną przewagę nad konkurencją, − motywy menadżerskie powiązane z aspiracjami kadry kierowniczej dążącej do jak najwyższych zysków przedsiębiorstwa. istnieje wiele warunków, które muszą zostać rzetelnie spełnione, aby można było rozpocząć proces fuzji lub przejęcia. kryteria są nie tylko związane z wewnętrzną polityką przedsiębiorstw, gdyż instytucje państwowe stawiają przed inwestorami szereg wymogów, które muszą być zrealizowane przed przystąpieniem do tego procesu. spośród wielu warunków szczególnie istotne są te związane z obowiązującym prawem, systemem podatkowym oraz zasadami rachunkowości. analiza trendów konsolidacji przedsiębiorstw w polsce i na świecie proces fuzji lub przejęć jest nieodłącznym elementem cyklu życia gospodarczego, bardzo powszechnym w obecnym biznesie. połączenia przedsiębiorstw są istotnym procesem, a kroki podejmowane w ramach tych procesów mają duży wpływ na ich aktualną sytuację rynkową – mogą być czynnikiem wzrostu, ale również upadku przedsiębiorstwa. fuzje i przejęcia nie są procesami, które występują regularnie, gdyż na przestrzeni lat zaobserwowano falowość tego zjawiska. objawia się to poprzez brak stabilności w ilości przeprowadzanych fuzji, ze względu na wyróżniające się okresy wzmożonej i osłabionej aktywności w tym zakresie (perepeczko,2010, s. 38). tendencje światowe w kwestii fuzji i przejęć są bardzo zróżnicowane, a w wielu przypadkach głównym czynnikiem występowania fuzji ma sytuacja geopolityczna na świecie. co więcej, pomimo wzrostu znaczenia globalizacji na świecie, najczęściej przeprowadzane są połączenia przedsiębiorstw pochodzących z krajów sąsiadujących. na świecie, krajem dominującym pod względem liczby realizowanych połączeń są stany zjednoczone. w europie krajami dominującymi pod względem ilości przeprowadzanych fuzji i przejęć są rynki państw europy zachodniej: wielkiej brytanii, francji i niemiec. jednak większość fuzji mających miejsce na kontynencie europejskim miała charakter fuzji wewnątrzkrajowych ( bącal, bem, 2014, s. 730). poniższy wykres obrazuje stosunek liczby fuzji i przejęć oraz ich wartości. w źródłach statystycznych fuzje i przejęcia są ujmowane łącznie i nie prowadzi się oddzielnych statyk dla tych transakcji. wykres przedstawiający ogólną wartość transakcji fuzji i przejęć obrazuje spadek wartości tego typu procesów w dwóch okresach 2002-2004 oraz 2009-2011. pierwszy spadek był poprzedzony powstaniem tzw. „bańki telekomunikacyjnej”, mającej powiązanie ze wzrostem zainteresowania usługami telekomunikacyjnych na obszarze ameryki północnej na przełomie xx i xxi w. ponadto, spadek ten miał związek z kryzysem w zakresie sprawozdawczości finansowej oraz upadku spółek kapitałowych (perepeczko, 2010, s.729). drugi spadek wartości przeprowadzanych fuzji miał miejsce podczas głębokiego kryzysu gospodarczego, który przypadał na lata 2009-2011. zaobserwowano, że większy spadek pod względem liczby przeprowadzanych fuzji miał miejsce w stanach zjednoczonych, niż w europie. co więcej, w czasie kryzysu nie odnotowano fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich… | 89 drastycznej zmiany ilości przeprowadzonych fuzji i przejęć, natomiast wartości transakcji związanych z tym procesem były zdecydowanie niższe, chociażby ze względu na braki w finansowaniu tych zespoleń. rysunek 1. transakcje fuzji i przejęć na świecie w latach 1997-2017 źródło: opracowanie własne na podstawie imaa, mergers and acquisitions statistics (2018). koncentrując się na rynku europy środkowo-wschodniej, można zauważyć, że w ostatnich latach odnotowuje się obniżony wskaźnik ilości i wartości przeprowadzanych fuzji w niektórych krajach, ze względu na trwający konflikt na wschodzie europy. polska wypada korzystnie na tle państw z tego obszaru i w 2015 zajęła drugie miejsce pod względem ilości przeprowadzanych połączeń oraz trzecie miejsce pod względem wartości transakcji (forycka, 2016). ze względu na sytuację geopolityczną polski po zakończeniu ii wojny światowej obecność fuzji była odmienna od reszty świata, a procesy te były przeprowadzane głównie po transformacji ustrojowej w 1989 roku (wiankowski, 2002, s.299). od tego momentu zanotowano falowość w ilości przeprowadzanych fuzji i przejęć, a najwyższy wzrost tego typu transakcji obserwuje się po przystąpieniu polski do unii europejskiej w 2004 roku oraz po zakończeniu kryzysu bankowego w 2011 roku, co przedstawione jest na poniższym wykresie. największy wzrost w ilości i wartości przeprowadzonych fuzji w polsce po zmianach ustrojowych odnotowano w latach 2004-2008. w tym okresie istotnie poprawiła się sytuacja finansowa i polityczna państwa, a członkostwo w unii europejskiej postawiło polskę w pozycji państwa, w którym warto lokować pieniądze. gwałtowny wzrost nieznacznie zahamował wraz z pojawieniem się kryzysu, jednak nie odnotowano zbytnio diametralnych różnic w tym zakresie, pomimo odmiennych tendencji światowych. polska nie została głęboko dotknięta kryzysem finansowym, co spowodowało wzrost liczby fuzji w kolejnych latach. w 2010 roku zanotowano około 500 połączeń o wartości około 20 miliardów euro. 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 w a rt o ść p rz e p ro w a d zo n y ch f u zj i i p rz e ję ć w y ra żo n a w m ld u s d il o ść f u zj i i p rz e ję ć ilość wartość 90 | karolina boruch w polsce głównymi sektorami, w której odbywają się połączenia przedsiębiorstw to: sektor przemysłowy, finansowy, detaliczny i usługowy (bącal, bem, 2014, s. 730). w roku 2011 odnotowano rekordowe wyniki w obszarze fuzji i przejęć od momentu transformacji ustrojowej – wystąpiło najwięcej połączeń przedsiębiorstw, a ich wartość była najwyższa w tym okresie. od tego momentu dopiero w 2011 roku udało się przeprowadzić transakcje tego typu o łącznej wartości przekraczającej 15 mld złotych. fakt ten świadczy o tym, jak głębokie zmiany doszły w polskiej gospodarce, przez co przedsiębiorstwa polskie stały się obiektem zainteresowania inwestorów zagranicznych. rysunek 2. transakcje fuzji i przejęć w polsce w latach 1997-2017 źródło: opracowanie własne na podstawie imaa, mergers and acquisitions statistics (2018). przykłady fuzji i przejęć na polskim rynku fuzje i przejęcia są szybkim sposobem na zaistnienie na nowych rynkach, a polski rynek wyjątkowo sprzyja takim transakcjom. gospodarka krajowa cały czas jest kształtowana, a nowi inwestorzy mają szansę na wprowadzenie swoich produktów z obniżonym ryzykiem niepowodzenia. jednak nie każda fuzja jest transakcją dogłębnie zanalizowaną i przemyślaną, dlatego w niektórych przypadkach tego typu połączenia kończą się niepowodzeniem. fuzje i przejęcia nie zawsze odbywają się ze względu na dobre intencje podmiotu nabywającego i część tych połączeń kończy się niepowodzeniem, ze względu na obronę przedsiębiorstwa, które ma zostać przejęte. kwestie te w przejrzysty sposób mogą zobrazować poniżej przedstawione przykłady. jedną z pierwszych fuzji na polskim rynku kapitałowym było połączenie polifarbu cieszyn oraz polifarbu wrocław, która miało miejsce w 1997 roku. obydwie firmy miały w tamtym okresie bardzo mocną pozycję na rynku farb i lakierów. firmy zagraniczne wykazywały zainteresowanie polskimi przedsiębiorstwami w tej branży, co sprawiło, że dwie polskie firmy (polifarb dębica s.a. oraz nobiles włocławek) zostały przejęte przez inwestorów zagranicznych. 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00 16,00 18,00 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 w a ro ść p rz e p ro w a d zo n y ch f u zj i i p rz e ję ć w y ra żo n a w m ld e u r il o ść f u zj i ip rz e ję ć liczba wartość fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich… | 91 w związku z panującymi tendencjami podjęto decyzję o połączeniu dwóch przedsiębiorstw o podobnym potencjale. polifarb cieszyn był liderem krajowym w branży lakierów i farb, korzystała z najnowocześniejszych technologii. silną pozycję rynkową zawdzięczała kontraktowi na dostawę produktów dla fiata auto poland. polifarb wrocław zajmował drugą pozycję w branży – firma ta miała rozwiniętą współpracę z krajami europy wschodniej (lewandowski, 2001, s.241). w momencie ogłoszenia połączenia tych dwóch przedsiębiorstw, obydwie firmy cieszyły się wysoką pozycją na rynku, dobrymi perspektywami rozwoju oraz wysoką jakością produkowanych towarów. w wyniku połączenia przedsiębiorstw rozdysponowano głosy zgromadzenia walnego spółki w wartości 54:46 procent, z przewagą dla polifarbu cieszyn. po przeprowadzonej fuzji spodziewano się wyższych wyników finansowych, obniżenia kosztów prowadzenia działalności i przejęcia kontroli nad częścią rynku farb i lakierów. początkowo spółka zanotowała wzrost finansowy, jednak w kolejnych latach oczekiwania inwestorów nie zostały spełnione. ostatecznie w 1999 roku firma została przejęta przez firmę kalon bv, która wykupiła 66% akcji spółki. rysunek 3. udział przedsiębiorstw w branży farb i lakierów w 1997 roku źródło: opracowanie własne na podstawie m. lewandowski (2001). pierwszym wrogim przejęciem firmy na polskim rynku był skup większości akcji w maju 2008 roku firmy w. kruk sa przez vistula & wólczanka sa. firma nabywająca kierowała się wieloma aspektami przy nabywaniu przedsiębiorstwa. przede wszystkim na uwagę zasługuje fakt, że w. kruk sa jest jednym z czołowych firm w branży jubilerskiej z szeroko rozwiniętą siecią detaliczną, natomiast vistula & wólczanka sa to lider w obszarze ekskluzywnej odzieży męskiej. to przyciągający asortyment i dobra pozycja na rynku była głównym motywem podjęcia decyzji o przejęciu tego przedsiębiorstwa. sprzyjającą okolicznością dla przejęcia w. kruk sa był rozproszony akcjonariat, co sprawiało, że papiery wartościowe były rozdysponowane pomiędzy wielu inwestorów, a ich procentowy udział w całości firmy był niewielki. warto wspomnieć, że początkowy właściciel (wojciech kruk) był w posiadaniu około 25% akcji. w. kruk sa po wejściu na giełdę papierów wartościowych z roku na rok osiągała coraz lepsze wyniki finansowe i przede wszystkim stawiała na rozwój, przez co firma była idealnym kandydatem do przejęcia. w 2008 roku firma v&w1 zdecydowała się na wykup 66% akcji firmy w celu objęcia większości głosów na zgromadzeniu walnym 1 vistula & wólczanka sa import; 26% pozostali; 26% polifarb cieszyn; 18% polifarb wrocław; 12% nobiles włocławek; 10% polifarb dębica; 8% 92 | karolina boruch firmy w. kruk s.a. (r. pawlicki, j. śliwa, 201, s.122). firma pierwotna starała się zapobiec przejęciu, jednym z takich działań było zaproponowanie włoskiej firmie jubilerskiej fuzji. kolejnym podjętym krokiem mającym zapobiec wrogiemu przejęciu było wydanie rekomendacji akcjonariuszom, aby nie reagowali na ofertę przedstawioną przez firmę nabywającą, uzasadniając to zbyt niską ofertą. warto wspomnieć, że głównymi akcjonariuszami były firmy trudniące się ubezpieczeniami i funduszami inwestycyjnymi. w dalszym ciągu prowadzono negocjacje z największymi udziałowcami, jednak szanse na obronę przedsiębiorstwa malały poprzez wzrost proponowanej ceny wezwania przez v&w. ostatecznie vistula & wólczanka nabyły pakiet 66% akcji w. kruk sa, a rodzina kruków wyzbyła się części swoich akcji, ograniczając ich rozmiar do ok. 5% (r. pawlicki, j. śliwa, 2015, s.124). przykład tego wrogiego przejęcia pokazuje, że firma, która nie jest w posiadaniu większościowego pakietu akcji nie jest w stanie się obronić przed wrogim przejęciem. co więcej, niekorzystnie na sytuację w. kruk sa wpływał fakt, że najbardziej znaczącymi akcjonariuszami były firmy zajmujące się funduszami inwestycyjnymi, którym wyłącznie zależy na dużym zysku w związku z posiadanymi akcjami. grupa azoty s.a. to największa polska grupa chemiczna, która powstała w wyniku konsolidacji czterech największych przedsiębiorstw branży chemicznej w polsce (zakłady azotowe w tarnowie-mościcach s.a., zakłady azotowe „puławy” s.a., zakłady chemiczne „police” s.a. oraz zakłady azotowe kędzierzyn s.a.). oprócz wymienionych przedsiębiorstw w skład spółki wchodzą inne krajowe, zależne podmioty (około 50 przedsiębiorstw) i inne firmy produkcyjne, których siedziby znajdują się m.in. na terenie niemiec i senegalu. główna działalność spółki opiera się na produkcji i sprzedaży nawozów mineralnych, kaprolaktamu oraz innych chemikaliów wysoko przetworzonych (m.in. alkohole oxo, biel tytanowa). fuzje i przejęcia są jednym z trzech głównych elementów strategii grupy azoty. wzrost oczekiwań oraz dążenie do utrzymania wysokiej pozycji na rynku europejskim sprawia, ze przedsiębiorstwo kładzie duży nacisk na zwiększanie skali swojej działalności, rozwój wewnętrzny, wzrost wartości dodanej oraz obniżanie kosztów wytworzenia. jednym z elementów realizacji wymienionych założeń są fuzje i alianse oraz integrowanie podlegających spółce podmiotów (korporacyjne biuro public relations grupa azoty s.a.,2015). okres pokryzysowy był istotny dla obecnego kształtu polskiego przemysłu chemicznego, a zwłaszcza dla grupy azoty. na rynku polskim doszło do kluczowego polaczenia mającego bardzo duży wpływ na bieżący wygląd tego sektora gospodarki oraz jego działu – wielkiej syntezy chemicznej. obecna sytuacja grupy azoty s.a. jest wynikiem wieloetapowego polaczenia się czterech podmiotów należących do grupy wielkiej syntezy chemicznej (wsch). zapoczątkowaniem procesu prowadzącego do zdominowania wsch i bycie liderem w tym dziale było przejęcie niemieckiego przedsiębiorstwa unylon polymers (wartość transakcji wyniosła ok. 10 milionów euro). warto zauważyć, że to polaczenie ukształtowało ówczesne zakłady azotowe jako głównego wytwórcę poliamidu w europie, a przedsiębiorstwo uplasowało się w pierwszej piątce producentów tego tworzywa. pierwszym etapem prowadzącym do ugruntowania pozycji zakładów azotowych była decyzja o zakupie większościowego pakietu akcji zakładów azotowych kędzierzyn-koźle (zak). z punktu widzenia obu przedsiębiorstw od początku fuzja była uważana za dobre posuniecie ze względu na niższe koszty uzyskiwania surowców, obniżenie kosztów funkcjonowania oraz wzrost potencjału (redakcja chemia i biznes, 2011). kolejnym krokiem fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich… | 93 w stronę objęcia pozycji lidera było przejęcie zakładów chemicznych w policach w 2011 roku. w czerwcu 2011 roku rozpoczęto negocjacje w kwestii konsolidacji azotów ze spółka w policach. pierwsze założenia zakładały, że w wyniku połączenia przedsiębiorstw powstanie jeden z najmocniejszych podmiotów w europie środkowo-wschodniej. co więcej, poprawi się bezpieczeństwo biznesowe przedsiębiorstwa, gdyż poprzez powiększenie rozmiaru działalności oraz kolejne rozszerzenie gamy produktowej, załagodzi skutki mogące mieć podłoże w postępującej dekoniunkturze. dobra pozycja polic względem dostawców gazu ziemnego pozytywnie wpłynęła na sytuację przedsiębiorstwa w kwestii tego surowca. proces fuzji spółki kapitałowej azoty wraz z przedsiębiorstwem z polic musiały poprzedzić odpowiednie ekspertyzy oraz spełnienie warunków prawnych. pierwszym z nich była zgoda urzędu ochrony konkurencji i klientów, ze względu na obawy związane z ewentualnym powstaniem monopolu w polskim przemyśle chemicznym. ostatnim, najważniejszym etapem konsolidacji przedsiębiorstw należących do grupy wielkiej syntezy chemicznej była fuzja grupy azoty z zakładami azotowym z siedzibą w puławach. strategia została zaakceptowana przez kluczowych akcjonariuszy, w tym skarb państwa. wówczas polski rząd dążył do powstania przedsiębiorstwa, które będzie w stanie konkurować na rynkach europejskim i światowym być liderem na polskim rynku kapitałowym oraz ze względu na wysokie przychody i pozytywne rokowania – dołączyć do przedsiębiorstw wchodzących w skład indeksu wig20 na giełdzie papierów wartościowych. konsolidacja przedsiębiorstw wielkiej syntezy chemicznej nie była łatwym procesem, do którego w pewnych okolicznościach mogło nie dojść. po połączeniu się podmiotów z tarnowa, kędzierzyna-koźla oraz polic zostało zgłoszone wezwanie na zakup 66% udziałów spółki przez rosyjską firmę i potentata w branży nawozowej – acron. wezwanie zostało odebrane negatywnie, ponieważ proponowana cena za jedną akcję została uznana za kwotę nieodzwierciedlającą wartość oraz nieadekwatne do strategii ogłoszonej przez władze spółki (korporacyjne biuro public relations grupa azoty s.a.,2015). ze względu na strategiczną wartość firmy oraz dużą część akcjonariatu, skarb państwa negatywnie wypowiedział się na temat ogłoszonego wezwania (r. pawlicki, j. śliwa, 2015, s.129). ostatecznie w acron wycofał się z wcześniejszego wezwania w sprawie zakupu udziałów, a do sfinalizowania transakcji doszło pomiędzy nieznaczną częścią akcjonariuszy, co nie pozwala rosyjskiej firmie posiadania wpływów na decyzje podejmowane przez grupę azoty. podsumowanie fuzje mają duży wpływ na kształt przedsiębiorstwa, jego kierunki rozwoju i pozycję branżową. przemyślana strategia połączeń zgodna z misją firmy korzystnie wpływa na firmę, podnosząc jej konkurencyjność, efektywność, innowacyjność oraz umożliwia pełne wykorzystanie korzyści skali i efektu synergii (wach, 2002). rosnąca liczba fuzji na świecie, w obrębie wszystkich sektorów gospodarki świadczy o ich pozytywnym oddziaływaniu na sytuację przedsiębiorstwa poprzez stymulowanie jego rozwoju za pomocą przepływu kapitału ludzkiego, technologii i funduszów przeznaczanych na inwestycje. konsolidacja przedsiębiorstw związana jest z powstaniem firm o dużym zasięgu, które często są uznawane za podstawę funkcjonowania gospodarek danego kraju. korzystnym zjawiskiem dla gospodarki są połączenia przedsiębiorstw w obrębie sektorów o największym znaczeniu. fuzje te są szczególnie kontrolowane i ochraniane przez państwo – udane połączenia są nie tylko źródłem przychodów dla skarbu państwa, ale również prestiżu na arenie międzynarodowej. 94 | karolina boruch fuzje i przejęcia wiążą się z dużym ryzykiem, a popełnione błędy w różnych fazach realizacji konsolidacji często są skutkiem finalnego niepowodzenia całego procesu. warto zaznaczyć, że wyłącznie szczegółowa analiza przedsiębiorstwa, dostosowanie się do obecnych trendów zwiększają szansę powodzenia tego procesu. omówione przykłady polskich przedsiębiorstw doskonale pokazują, że fuzje i przejęcia nie są procesami łatwymi, a sukces nie jest zagwarantowany. w przypadku omawianych przedsiębiorstw czynnikami, które zadecydowały o powodzeniu były m.in. wsparcie przez państwo (grupa azoty s.a.) oraz struktura akcjonariatu (vistula & wółczanka), natomiast głównym czynnikiem niepowodzenia fuzji polifarbu cieszyn oraz polifarbu wrocław było niespełnienie oczekiwań akcjonariuszy w zakresie wyników finansowych i perspektyw rozwoju firmy. literatura bącal g., bem j. (2014), charakterystyka polskiego rynku fuzji i przejęć oraz perspektywy jego rozwoju, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 804, s.730. emis (2015), emerging europe, m&a report 2014/2015, s. 5. forycka k. (2016), rośnie wartość fuzji i przejęć w polsce, podczas gdy w europie środkowo-wschodniej maleje. fundusze private equity coraz bardziej aktywne w naszym regionie, pozyskano z https://psik.org.pl/pl/aktualnosci-dane/wiadomosci-psik/1640-rosnie-wartosc-fuzji-i-przejecw-polsce-podczas-gdy-w-europie-srodkowo-wschodniej-maleje-fundusze-private-equity-coraz-bardziej-aktywne-w-naszym-regionie.html frąckowiak w., fuzje i przejęcia, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2009, s.25 halin a., zorde k., fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, fundacja rozwoju rachunkowości w polsce, warszawa 1998, s.140. hooke j.c., fuzje i przejęcia. jak przeprowadzić transakcję, wydawnictwo k.e. liber, warszawa 2002, s.18. imaa (institute for mergers, acquisitions & alliances), mergers and acquisitions statistics, pozyskano z: https://imaa-institute.org/mergers-and-acquisitions-statistics/ janasz w., zarys strategii rozwoju przemysłu, wydawnictwo difin, warszawa 2006, s.60. korporacyjne biuro public relations grupa azoty s.a., skonsolidowany raport roczny grupy azoty 2014, czerwiec 2015, s.14. lewandowski m., fuzje i przejęcia w polsce na tle tendencji światowych, wydawnictwo wig-press, warszawa 2001, s.241. mayer b.(2017), konkurenci podszczypują grupę azoty, pozyskano z https://www.pb.pl/konkurencipodszczypuja-grupe-azoty-855130 dostępne 28.05.2017. pablo a.l., javidan m., mergers and acquisitions. creating integrative knowledge, blackwell publishing, 2004, s.5-6. pawlicki r., śliwa j., ryzyko wrogiego przejęcia przedsiębiorstwa, wydawnictwo difin, warszawa 2015, s.270. perepeczko a. (2010), fale fuzji i przejęć w latach 1990-2009, a kryzys finansowy, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 646, s.21. redakcja chemia i biznes (2011), „chemia i biznes”, nr 1/2011, „fuzje i przejęcia na rynku tworzyw”. sudarsanam s., fuzje i przejęcia, wydawnictwo wig-press, warszawa 1998, s.7. szczepankowski p.j., fuzje i przejęcia, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 200, s.125. wach, k. (2002). alianse strategiczne, fuzje i przejęcia przedsiębiorstw jako efekt walki konkurencyjnej. prace naukowe akademii ekonomicznej im. o. langego we wrocławiu, 928, 168-174. fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich… | 95 wiankowski s., grupy kapitałowe w unii europejskiej i w polsce, rozwiązania prawne, organizacja i zarządzanie, instytut organizacji i zarządzania w przemyśle "orgmasz", warszawa 2002, s.299-300. tytuł i abstrakt po angielsku mergers and acquisitions as corporate growth strategy: examples of polish companies the aim of the article is presenting merger and acquisition as important strategy for development. the research problem which were taken during the analysis, shows huge impact on competitive position of entities in the domestic and foreign economy. the adopted research method is the quantitative analysis of mergers and acquisitions, based on data from imaa (institute for mergers, acquisitions & alliances). within the confines of discussed case, the article presents theoretical aspect of mergers and acquisitions, an analysis of trends in processes of consolidation in the post-crisis period and three examples of polish enterprises which were involved in this kind of processes. the conclusion of analysis confirms that mergers and acquisitions are common processes in economy and they have a significant impact on development and future of enterprises – both positive and negative. mergers and acquisitions have floating character and on the basis of polish enterprises, it has been pointed out that an appropriate development strategy is a necessary element of success. keywords: merger; acquisition; strategy; development; enterprise; competitiveness jel codes: g34 autor karolina boruch autorka tekstu jest studentem kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: karolina boruch, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: karolinaboruchh@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką naukową dr bożeny pery z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autor dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie 03-031 niemczal s u g g e s t e d c i t a t i o n : niemczal, ł. (2015). etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 31-42. etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury łukasz niemczal wyższa szkoła biznesu w dąbrowie górniczej wydział nauk stosowanych, katedra zarządzania ul. cieplaka 1c, 41-300 dąbrowa górnicza e-mail: lukasz.niemczal@post.pl streszczenie: kwestia własności w przedsiębiorstwach rodzinnych polega na skupieniu własności oraz zarządzania firmą w rękach wąskiej grupy osobowej. sukcesja w tych przedsiębiorstwach przybiera najczęściej postać przekazania zarządu i własności firmy pokoleniu młodszemu przez pokolenie starsze. w firmach rodzinnych istotną rolę odgrywają więzi pomiędzy członkami rodziny, ponieważ mogą mieć istotne znaczenie w zakresie funkcjonowania danego przedsiębiorstwa w kwestiach ekonomicznych, gospodarczych i prawnych. celem artykułu jest terminologiczne uporządkowanie w oparciu o literaturę krajową kwestii związanych z etapami sukcesji przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich. słowa kluczowe: przedsiębiorstwo rodzinne; sukcesja; przedsiębiorczość; transfer własności klasyfikacja jel: j13, l26 1. wstęp zasadniczą problematyką każdych badań dotyczących przedsiębiorstw rodzinnych jest wyodrębnienie ich spośród ogólnej populacji firm. w połowie lat 60. xx wieku r. donelley (1964, s. 93-105) utworzył jedną z pierwszych definicji przedsiębiorstw rodzinnych; skonstatował mianowicie, że każde przedsiębiorstwo rodzinne to takie, w którym „można zidentyfikować przynajmniej dwie generacje rodziny, i kiedy to powiązanie (między pokoleniami) miało wpływ przede wszystkim na politykę firmy i na jej interesy oraz cele rodziny". inny badacz, q. fleming (2006, s. 105), przedsiębiorstwo rodzinne definiuje jako „każdą działalność, w jakiej co najmniej dwóch członków należących do jednej rodziny pracuje razem w firmie należącej do jednego z nich". w artykule przyjęta zostanie właśnie owa ostatnia definicja. przy czym nadmienić warto, że n.s. elman i b.s. hollander twierdzą, że „każda firma rodzinna posiada dwa interaktywne, powiązane wewnętrznie oraz równie istotne elementy, a zdarzenie mające miejsce w jednym elemencie może mieć wpływ i kształtować drugi element” (hollander, elman, 1988, s. 145). 32 łukasz niemczal od kilku dekad przedsiębiorstwa rodzinne cieszą się dużym zainteresowaniem wśród badaczy zarówno z perspektywy ekonomii, jak i nauk o zarządzaniu (niemczal, 2014, 2015), a zwłaszcza kwestia sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych (wach, 2011, 2013, 2014). celem artykułu jest terminologiczne uporządkowanie w oparciu o literaturę krajową kwestii związanych z etapami sukcesji przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich. 2. badania nad przedsiębiorstwami rodzinnymi w polsce relatywnie niewielki na tle całego świata polski dorobek (tabela 1) w kwestii badania przedsiębiorstw rodzinnych spowodowany jest znikomym jak dotychczas zainteresowaniem ze strony rodzimych badaczy; wiąże się to zapewne z niedoborem tradycji wynikających przede wszystkim z historycznych uwarunkowań powojennych. analizy nad przedsiębiorstwami rodzinnymi są ciągle w polsce bardziej ewenementem, aniżeli powszechną praktyką. taki stan rzeczy jest w dużym stopniu zdeterminowany historią gospodarczą polski w drugiej połowie wieku xx. wprowadzenie zasad gospodarki centralnie planowanej po zakończeniu drugiej wojny światowej w krótkotrwałym czasie zmarginalizowało wszelką prywatną działalność gospodarczą. proces socjalizacji objął wiele firm – i tych średnich, i tych dużych, które niejednokrotnie rozwijane były przez kilka pokoleń. niesprzyjający klimat wobec prywatnych inicjatyw zniechęcał do tworzenia własnych działalności oraz przejmowania przedsiębiorstw prowadzonych przez poprzednie pokolenia. bezpośrednią konsekwencją tych uwarunkowań jest fakt, iż znakomita większość podmiotów gospodarczych w polsce to firmy relatywnie młode (mające nie więcej niż 25 lat). w rezultacie większość firm polskich jest wciąż w rękach swoich założycieli, zaś procesy sukcesji, a wręcz same przygotowania do niej, są nadal w fazie przedrealizacyjnej (mrr, 2007, s. 67). w polsce sukcesja przedsiębiorstw stała się problemem badawczym dwóch dużych empirycznych projektów finansowanych z ogólnopolskich środków przeznaczonych na naukę: projekt o nr dec-2011/03/b/hs/04116 wykonywany w latach 2012-2014 pod kierunkiem k. safina, zatytułowany „strategie sukcesyjne polskich przedsiębiorstw rodzinnych”, był finansowany przez narodowe centrum nauki oraz dotyczył analizy strategicznych zachowań firm z naciskiem na sektor mśp. najważniejszym celem tego projektu było rozpoznanie modeli strategicznych rozwiązań sukcesyjnych w przedsiębiorstwach rodzinnych w polsce. badania głównie miały charakter ankietowy i rankingowy (safin, pabjan, pluta, 2014); projekt o nr 1326/b/h03/2008/34 wykonywany w latach 2008-2010 przez a. surdeja oraz k. wacha, zatytułowany „firmy rodzinne wobec wyzwań sukcesji: strategie sukcesyjne pierwszej generacji polskich przedsiębiorstw”, był finansowany przez ówczesne ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego. analizy dotyczyły strategii sukcesyjnych polskich przedsiębiorstw etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury 33 rodzinnych. zaprezentowane w tym zakresie analizy prowadzono w dwóch fazach. faza pierwsza dotyczyła wyników ankietowych, gdzie badawcza tabela 1. ważniejsze badania nad przedsiębiorczością rodzinną w polsce rok badań próba badawcza autor / źródło uwagi 1998 100 przedsiębiorstw rodzinnych różnej wielkości j. jeżak, w. popczyk, a. winnicka-popczyk (1999) badania skupiały się na motywach, strukturze oraz barierach i stymulatorach biznesu rodzinnego. 2002 40 przedsiębiorstw rodzinnych różnej wielkości ł. sułkowski (2005) badania dotyczyły więzi rodzinnych w biznesie. 2004 98 przedsiębiorstw rodzinnych k. safin (2007) badania dotyczyły zachowań strategicznych przedsiębiorstw rodzinnych. 20042005 ponad 40 przedsiębiorstw rodzinnych różnej wielkości b. haus, ł. sułkowski, k. safin (2005) badania dotyczyły zachowań strategicznych przedsiębiorstw rodzinnych. 2005 blisko 200 przedsiębiorstw rodzinnych różnej wielkości j. lipiec (2006) badania skupiały się na identyfikacji profilu polskiego przedsiębiorcy rodzinnego. 20052006 35 małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych a. marjański (2006) badania dotyczyły strategii małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych. 2008 207 przedsiębiorstw rodzinnych notowanych na giełdzie o. kowalewski o. talavera i. stetsyuk (2009/2010) badania wykorzystują dane dla 217 przedsiębiorstw notowanych na giełdzie. wykorzystano dane dla lat 1997-2005, łącznie 1270 obserwacji poddano analizie statystycznej. 2009 1280 mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, w tym 1/3 to firmy rodzinny pentor na zlecenie parp (2009) celem badania była pomoc w zaprojektowaniu działań na rzecz firm rodzinnych realizowanych przez parp. 2010 analiza literatury przedmiotu – kilkaset pozycji m. stradomski (2010) celem badania było określenie źródeł finansowania przedsiębiorstw rodzinnych. 20082010 496 przedsiębiorstw rodzinnych różnej wielkości a. surdej, k. wach (2010; 2011) badanie dotyczyło różnych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstw rodzinnych (jak na przykład różnice między firmami rodzinnymi i nierodzinnymi) czy sukcesji oraz dokonano gruntownej charakterystyki tych firm. 20102011 225 przedsiębiorstw rodzinnych a. hadryś-nowak (2013) zamierzeniem badawczym była identyfikacja czynników wpływających na internacjonalizacje przedsiębiorstw rodzinnych. 20112014 20 przedsiębiorstw rodzinnych i. koładkiewicz (2011; 2014) celem badań było dokonanie oceny przydatności spotkań rodziny jako mechanizmu ładu/nadzoru rodzinnego (ang. family governance). 2013 425 mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w. popczyk (2013) badanie dotyczyło porównania zachowań strategicznych firm rodzinnych i nierodzinnych notowanych na giełdzie newconnect. 2013 120 firm rodzinnych z woj. wielkopolskiego istniejących co najmniej 15 lat e. więcek-janka (2013) badania skupiały się na określeniu wpływu wartości członków rodziny na obszar biznesowy, indywidualny , rodzinny oraz ich wpływu na cykl życia przedsiębiorstwa i procesy w nim zachodzące. 2004 5 wybranych przedsiębiorstw rodzinnych j. jeżak i in. (2014) dokonano analizy funkcjonowania pięciu wybranych przedsiębiorstw rodzinnych w polsce w celu identyfikacji czynników determinujących rozwój. 20122014 390 firm rodzinnych z woj. dolnośląskiego i wielkopolskiego istniejących co najmniej 10 lat na rynku k. safin, j. pluta, b. pabjan (2014) zamierzeniem badawczym była identyfikacja zachowań strategicznych przedsiębiorstw rodzinnych i diagnoza stosowanych przez nich strategii sukcesyjnych, jak też analiza czynników, które na te strategie oddziałują. źródło: opracowanie własne na podstawie (surdej, wach, 2010, s. 135-141). 34 łukasz niemczal próba wyniosła 496 firm rodzinnych, natomiast w drugiej fazie skupiono się na wywiadach standaryzowanych, pogłębionych, w których próba badawcza wyniosła 61 przedsiębiorstw rodzinnych (surdej, wach, 2010). 3. sukcesja przedsiębiorstwa rodzinnego według s. goldsteina z hubler-swartz institute w minneapolis (jamer, 2006, s. 79) sukcesja jest to proces systematycznego przekazywania własności i władzy. sukcesji władzy towarzyszyć równolegle powinna sukcesja własności, która zostać może przeprowadzona na kilka sposobów. j. jeżak wraz ze pozostałymi współautorami identyfikują cztery podstawowe metody sukcesji. pierwszym ze sposobów oddania własności jest darowizna. kolejna postać transferu własności to przekazanie firmy rodzinnej w drodze spadku. trzecią formą jest wykup firmy poprzez członków rodziny, zespół pracowniczy bądź też zarząd; ponadto własność firmy może być także przekazana poprzez dystrybucję jej akcji wśród pracowników, którzy nie należą do rodziny. ostatecznie przekazanie własności nastąpić może także poprzez sprzedaż udziałów rodzinnego przedsiębiorstwa osobom trzecim (jeżak, popczyk, winnicka-popczyk, 2004, s. 58-59). natomiast w światowej literaturze przedmiotu działania sukcesyjne, według a. surdeja oraz k. wacha (2010, s, 82), są prowadzone najczęściej za pośrednictwem następujących etapów: początkowego (tzw. inicjacyjnego), który polega na diagnozie gotowości wszystkich przedsiębiorców do sukcesji; perspektywicznego (tzw. przyszłościowego), polegającego na diagnozie strategii przedsiębiorców odnośnie losów firmy już po przeprowadzeniu sukcesji; pośredniego (tzw. przejściowego), polegającego na diagnozie planowanej wizji przedsiębiorców w zakresie sukcesji. planowanie sukcesji jest złożonym etapem opracowywania i realizacji strategicznego pomysłu przekazania własności i władzy poprzez aktualnego właściciela (lub właścicieli) firmy rodzinnej wybranemu następcy, który będzie mógł zapewnić kontynuację i rozwój przedsiębiorstwa rodzinnego zgodnie z ustaloną strategią. podczas procesu sukcesji bardzo ważne jest scalenie ze sobą dwóch oddzielnych elementów, które się przekazuje: własności i władzy. wiele planów sukcesji kończy się niepowodzeniem, ponieważ te dwa najważniejsze procesy nie przebiegają jednocześnie. natomiast w sukcesji istotnym wydaje się także wyjaśnienie takich kwestii, jak zabezpieczenie finansowo-emerytalne właściciela, który się wycofuje, podatki (np. podatek od spadku, darowizn), czy określenie roli właściciela w jego „nowej” firmie (roszko-wójtowicz, 2014, s. 203-205). proces planowania sukcesji jest bardzo ważny, zwłaszcza z pragmatycznego punktu widzenia. model procesu sukcesji zaproponowany przez s. clifforda (rysunek 1) łączy cele poszczególnych grup interesu, cele właściciela oraz potrzeby dotyczące zarządzania, które korelują z trzema obszarami procesu sukcesji, takimi jak najlepszy scenariusz, warianty oraz wdrażanie. cele poszczególnych grup interesu dotyczą zaangażowania członków rodziny lub udziałowców w sprawy firmy etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury 35 rodzinnej. cele właściciela w tym procesie są arbitralne, mimo że ich osiągnięcie może okazać się trudne, czasami wręcz niemożliwe, jeżeli nie uwzględni on celów poszczególnych grup interesów pozostałych grup. kolejno w zakresie potrzeb dotyczących zarządzania należy uwzględnić, iż jest ono istotne z punktu widzenia przekazania firmy rodzinnej któremuś z członków rodziny. potrzeby dotyczące zarządzania wynikają z aktualnych celów i zadań przedsiębiorstwa rodzinnego. natomiast w zakresie najlepszego scenariusza należy zauważyć, że oparty jest on na systemie przekonań i wartości właściciela takiego przedsiębiorstwa. jego właściciel ustala warianty postępowania, tj. strategiczny plan dążący do efektywności prowadzonej firmy. wdrożenie jest etapem dotyczącym opracowania dokumentacji zarówno prawnych, jak i finansowych – celem efektywnego przekazania przez właściciela władzy i własności sukcesorowi (roszko-wójtowicz, 2014, s. 203205). rysunek 1. proces planowania sukcesji wg s. clifforda źródło: (roszko-wójtowicz, 2014, s. 203). według j.g. longenckera oraz j.e. shoena (rysunek 2) sukcesja władzy i własności w przedsiębiorstwie rodzinnym odbywa się poprzez podział na poszczególne etapy, które poprzedzają faktyczną sukcesję (etapy procesu sukcesji). wszystkie zaprezentowane etapy wzajemnie ze sobą korelują i się przenikają. na każdym etapie mogą pojawić się zarówno pewne wyzwania, jak i pewne problemy. mogą one wynikać zarówno z ramienia wewnętrznych konfliktów w przedsiębiorstwie, jak i z obecnej sytuacji na rynku (roszko-wójtowicz, 2014, s. 207). sukcesor (najczęściej członek rodziny, ewentualnie wewnętrzny pracownik lub udziałowiec) w zakresie procesu sukcesji przedsiębiorstwa rodzinnego przechodzi następujące etapy sukcesji (roszko-wójtowicz, 2014, s. 212): inicjacja: jest okresem kiedy potencjalny sukcesor obserwuje funkcjonowanie przedsiębiorstwa rodzinnego i tym samym nabywa o nim wiedzę; cele poszczególnych grup interesu cele właściciela potrzeby dotyczące zarządzania najlepszy scenariusz warianty wdrażanie 36 łukasz niemczal selekcja: stanowi proces wyboru, a tym samym oceny potencjalnego sukcesora, w tym zakresie brane są pod uwagę wiek, kwalifikacje, predyspozycje i umiejętności kandydata na właściciela; edukacja: stanowi proces wdrażania edukacyjno-praktycznego przyszłego sukcesora, w którym sukcesor nabywa praktyczną wiedzę, umiejętności i doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa, jeszcze pod pewną dozą władzy i kontroli właściciela; sukcesja: proces przekazania faktycznej władzy i własności przedsiębiorstwa rodzinnego przez dotychczasowego właściciela dla sukcesora, gdzie sukcesor zaczyna samodzielnie (lub ze sztabem doradców) zarządzać przedsiębiorstwem. faza przedbiznesowa rozpoczyna się na wiele lat przed wprowadzeniem sukcesora do przedsiębiorstwa. faza wprowadzająca w biznes przyszły sukcesor uczestniczy w spotkaniach biznesowych i ma kontakt z pracownikami przedsiębiorstwa, co sprawia, że zapoznaje się szerzej ze sprawami przedsiębiorstwa. faza wprowadzająca funkcjonalna sukcesor formalnie zdobywa zatrudnienie w przedsiębiorstwie rodzinnym, ale jeszcze nie w pełnym wymiarze godzin, co sprawia, że zaczyna zdobywać praktyczne doświadczenie w zakresie funkcjonowania firmy. faza funkcjonalna sukcesor staje się pełnoetatowym pracownikiem przedsiębiorstwa rodzinnego, zdobywa doświadczenie, pełniąc różne niekierownicze funkcje w poszczególnych działach firmy. faza zaawansowana funkcjonalna sukcesor obejmuje stanowiska kierownicze w przedsiębiorstwie, wzrasta stopień jego odpowiedzialności, przygotowany jest on do przejęcia władzy w firmie. faza wczesnej sukcesji sukcesor zarządza przedsiębiorstwem rodzinnym, przy czym jego działania poddawane są ścisłej kontroli poprzedniego zarządcy lub rady rodzinnej. faza dojrzałej sukcesji sukcesor w pełni sprawuje władzę w firmie, jest odpowiedzialny za prowadzenie przedsiębiorstwa rodzinnego. rysunek 2. etapy procesu sukcesji wg j.g. longenckera oraz j.e. shoena źródło: (roszko-wójtowicz, 2014, s. 206). etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury 37 model przekazywania przedsiębiorstwa rodzinnego kolejnemu pokoleniu w ujęciu j. lambertha oraz r. donckelsa (rysunek 3), tj. przenoszenia własności i władzy w firmach rodzinnych, przedstawia podstawowe zasady funkcjonowania rodziny, którą można nazwać wielopokoleniową. jednostką jest tu konkretny członek rodziny stanowiący integralną jej część. ona sama natomiast przynależy do konkretnej firmy. model ten stanowi alternatywę dla tradycyjnego modelu, który zakładał trzy elementy, tj. rodzinę, własność i przedsiębiorstwo. zaprezentowany model składa się z trzech okręgów, które wzajemnie się na siebie nakładają i przenikają, mając jednakże wspólne centrum – jednostkę. centrum to jest swoistą dźwignią. wszystkie obszary w zaprezentowanym modelu wzajemnie ze sobą korelują, zarówno jednostka, jak i rodzina oraz przedsiębiorstwo, pomiędzy tymi obszarami zachodzą interakcje, jednocześnie każdy z nich rozwija się w sposób indywidualny. rysunek 3. model sukcesji przedsiębiorstwa rodzinnego wg j. lambertha oraz r. donckelsa źródło: (roszko-wójtowicz, 2014, s. 208). aby proces sukcesji był efektywny, wyszczególnia się w literaturze przedmiotu istotne czynniki, które warunkują tę efektywność. do zasadniczych zalicza się (roszko-wójtowicz, 2014, s. 210-211): przekazujący sukcesor rodzina jednostka wartości indywidualne doświadczenie zewnętrzne wczesne zaangażowanie bez przymusu wolność/swoboda współwłaściciel objęcie kluczowej pozycji w przedsiębiorstwie matka jako symbol głowy rodziny ojciec, jako kumpel lub przywódca entuzjazm spisany plan i porozumienie uczciwa komunikacja wartości symbole rodzinne nazwisko rodowe aktywni zawodowo delegowanie obowiązków mocne strony dobrze prosperująca organizacja 38 łukasz niemczal 1. chęć i wola przekazującego firmę, która związana jest z jego licznymi obawami, np. przed utratą statusu, prestiżu oraz władzy zarówno w firmie, jak w rodzinie; 2. intencja sukcesora wobec przejęcia przedsiębiorstwa, która często związana jest z przywiązaniem do wartości rodzinnych, osiągnięcia przez sukcesora dojrzałości biznesowej, jak również poczuciem odpowiedzialności za rodzinny interes; 3. dobre relacje i dobra komunikacja, które w przedsiębiorstwie rodzinnym są bardzo istotne. należy w tym aspekcie zwrócić uwagę na takie kwestie, jak: zaufanie, poziom akceptacji wobec procesu sukcesji i własnej pozycji w przedsiębiorstwie, uznawanie wspólnych wartości przez wszystkich, wzajemny szacunek. 4. proces planowania sukcesji, w którym konieczne jest wzięcie pod uwagę następujących problemów: należy podjąć działania w zakresie sukcesji z odpowiednim wyprzedzeniem, koniecznym jest sporządzenie planu sukcesji i zatwierdzenie go w rodzinie, skonsultowanie z nią i uzyskanie jej akceptacji, konsultacje zewnętrzne, np. z prawnikami w zakresie procesu sukcesji. 5. przygotowanie sukcesora, które zależne jest od jego: doświadczenia, zdolności i umiejętności, wykształcenia i wiedzy, predyspozycji oraz kwalifikacji edukacyjnych i zawodowych w zakresie sprawowania poszczególnych funkcji w przedsiębiorstwie, poziomu zaangażowania w sprawy firmy rodzinnej. należy dodać, że zadowolenie z przeprowadzonej sukcesji jest większe w sytuacji, kiedy przekazujący ma faktyczną wolę przekazania władzy i własności swojego przedsiębiorstwa rodzinnego. istotnym jest również wspólne dążenie wszystkich członków rodziny do efektywnego zakończenia procesu sukcesji. należy ponadto zadbać o to, aby proces sukcesji zaczął się stosunkowo wcześnie, tak aby mógł on zakończyć się w sposób zadowalający i efektywny. bardzo ważna jest również pozytywna komunikacja wewnątrz przedsiębiorstwa, tylko wówczas bowiem poziom efektywności procesu sukcesji może być odpowiednio wysoki (roszko-wójtowicz, 2014, s. 210-211). według s. goldsteina również sama sukcesja składa się z czterech faz (fazy sukcesji) (jamer, 2006, s. 7-9): inicjacji: okresu, kiedy dzieci lub potencjalni sukcesorzy zgłębiają funkcjonowanie przedsiębiorstwa rodzinnego; etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury 39 selekcji: podczas której dokonuje się oceny i wyboru przyszłych liderów wśród nowego pokolenia, biorąc za czynnik zaangażowanie i umiejętności określonych osób; edukacji: gdy cała uwaga skupiona jest na rozwijaniu umiejętności przyszłych następców; sukcesji właściwej: gdy następuje etap przekazania młodym sukcesorom wszelkich obowiązków i praw (inaczej władzy). wymienione fazy powinny współistnieć z samą sukcesją własności, w trakcie której właściciele podejmują następujące decyzje (jeżak i in., 2004, s. 61): określenie liczby nowych sukcesorów i proporcji ich udziałów; sposobu przeprowadzenia przekazu własności, którego dokonać można na kilka sposobów. proces sukcesji przedsiębiorstwa charakteryzuje się ciągłością. planowanie procesu sukcesji powinno obejmować elementy prawne, finansowe, fiskalne i psychologiczne związane z relacjami rodzinnymi. takie subobszary, jak edukacja, doświadczenia zewnętrzne, wartości rodzinne itp. powinny być wspierane przez rodzinę. sukcesja bowiem to nie jednorazowe zadanie, a ciągły proces, na który oddziałują wszystkie wymienione wcześniej i pokazane na rysunku 3 elementy. co więcej, proces sukcesji, który się rozpoczął, trwa przez kolejne pokolenia (roszkowójtowicz, 2014, s. 209). za istotny uznać należy również fakt, że sukcesja jest najważniejszym wyróżnikiem przedsiębiorstwa rodzinnego oraz wiąże się z takimi strategicznymi pytaniami, jak (sułkowski, marjański, 2009, s. 39): komu przekazać (rodzinie, czy też osobom spoza rodziny)? w jakim czasie (zamiar sukcesji)? co przekazać (samą własność lub/i władzę)? w jaki sposób (sposoby sukcesji)? oprócz tych elementów właściciel firmy rodzinnej musi brać pod uwagę także typ działalności, otoczenie i stosunki wewnątrz rodziny, które wzmacniają lub obniżają ufność wobec danego przedsiębiorstwa rodzinnego (więcek-janka, 2011, s. 6). właściciele rodzinnych przedsiębiorstw bardzo często zapominają o bardzo istotnym zagadnieniu, jakim jest sukcesja. przejmowanie firmy jest nieuniknione. brak pomysłów na sukcesję przedsiębiorstwa rodzinnego zmusza jej właścicieli do przeżywania problemów, których można by było uniknąć, gdyby rozważania dotyczące przekazania dorobku podjęto odpowiednio wcześnie. z przeglądu badań przygotowanego poprzez k. safina, b. pabja, j. plutę (2014, s. 56) wynika, że spora część przedsiębiorstw rodzinnych polskich posiada problemy z sukcesją. w przybliżeniu rocznie w polsce jest przekazywanych ponad sto tysięcy przedsiębiorstw, zatem problematyka czynników sukcesji nabiera na znaczeniu. w badaniach przytaczanych przez k. safina, jakie przeprowadzono na próbie 390 przedsiębiorstw rodzinnych, które znajdują się na poziomie sukcesji, można 40 łukasz niemczal dostrzec zjawisko odraczania problemu dotyczącego sukcesji przez przedsiębiorców, którzy problem ten traktują jako mało istotny. respondenci w większości deklarują, że sukcesja stanowi dla nich późniejszy, doraźny etap funkcjonowania przedsiębiorstwa, o jakim jak na razie nie myślą. ponadto, respondenci odsuwają w czasie prawo do dziedziczenia firmy i wszelkie zmiany z tym związane, bowiem aż 83% z nich nie czuje się gotowymi do przekazania firmy młodszemu pokoleniu. z kolei gotowość do sukcesji deklaruje wyłącznie 55 respondentów, z czego jedynie 5 badanych stwierdza ten zamiar w sposób zdecydowany. owe wyniki są o tyle interesujące, że aż 16% z ankietowanych ma już za sobą przepracowanych powyżej 31 lat oraz przekroczyło 60 rok życia (33,3%) (safin, pabjan, pluta, 2014, s. 56). zjawisko częstego pomijania zagadnienia sukcesji wśród przedsiębiorców rodzinnych ma kilka źródeł. jedną z przyczyn może być brak wiedzy dotyczącej problematyki sukcesji i swoistych metod postępowania. zdaniem q. fleminga powodów, dla których ludzie lekceważą planowanie dziedziczenia, jest wiele. można wziąć pod uwagę, że planowanie dziedziczenia wywołuje nieprzyjemne konflikty w rodzinie, często zmusza ludzi, aby stawiali czoła swojej śmiertelności, bywają oni również zbyt zajęci codziennymi czynnościami, by zastanawiać się nad ciągłością interesu, ostatecznie właściciele/właściciel obawia/obawiają się utraty kontroli oraz że plan dziedziczenia ograniczy wszelkie ich możliwości (fleming, 2006, s. 107). z badań parp, które przeprowadzone były w latach 2008-2010 i w których brało udział 1610 podmiotów, 2/3 badanych rodzinnych przedsiębiorstw deklaruje chęć przekazania władzy młodemu pokoleniu, a z raportu pricewaterhousecoopers pochodzącego z 2008 roku wynika (badanych było 1454 firm wybranych z 29 krajów), że w ciągu najbliższego czasu w 25% polskich rodzinnych firmach nastąpi proces sukcesji. jednak jak pokazuje przytoczony wyżej raport około 70% wszystkich przedsiębiorstw rodzinnych jest likwidowanych bądź też przejmowanych przez zewnętrzne firmy po odejściu osoby założyciela (sułkowski, marjański, 2009, s. 54). dobrze przemyślana (zaplanowana) i przeprowadzona strategicznie sukcesja gwarantuje zatem zachowanie ciągu przedsiębiorczości rodzinnej w danym przedsiębiorstwie. stąd też warto zająć się analizą jej endoi egzogenicznych czynników. 4. podsumowanie na całym świecie wiele akademickich ośrodków oraz instytucji pozarządowych jest świadomych tego, jak kluczowe dla trwałego rozwoju gospodarczego jest zrozumienie charakteru tego typu przedsiębiorstw oraz przedsiębiorczości. od lat prowadzi się badania, aby uzyskać jak najgłębszą wiedzę na ich temat. w polsce badania nad przedsiębiorczością rodzinną nie są jeszcze zbyt rozpowszechnione. w ostatnich latach wzrosło co prawda zainteresowanie tematyką przedsiębiorczości rodzinnej, jednak prowadzone analizy można uznać za incydentalne oraz proetapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury 41 wadzone „przy okazji”, nie jako element spójnej i planowanej badawczej działalności. większość obecnych wielkich korporacji swoją działalność rozpoczynało od jakiejś formy rodzinnej działalności. w odniesieniu do powyższych rozważań, należy uznać postawiony cel polegający na terminologicznym uporządkowaniu w oparciu o literaturę krajową kwestii związanych z etapami sukcesji przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich za w pełni zrealizowany. na podstawie niniejszych rozważań można było wysnuć wniosek, iż rzeczywiście kwestia własności w przedsiębiorstwach rodzinnych polega w głównej mierze na skupieniu tejże własności, jak i zarządzania firmą w rękach wąskiej grupy osobowej, jak również, że sukcesja w tychże przedsiębiorstwach przybiera najczęściej postać przekazania zarządu i własności firmy pokoleniu młodszemu przez pokolenie starsze. w kwestii strategicznych zachowań przedsiębiorstw rodzinnych, należy zauważyć, iż polegają one głównie na próbie łączenia zintensyfikowanych działań dążących do przewagi konkurencyjnej na rynku z połączeniem priorytetów rodziny właścicielskiej. przy czym rzadko posiadają one skonkretyzowaną strategię biznesową, co może przeszkadzać w ich rozwoju. literatura donelley, r. (1964). the family business, harvard business review, vol. 42, no. 4, s. 93105. fleming, g. (2006). tajniki przetrwania firmy rodzinnej, gliwice: wydawnictwo helion. hollander, b.s., elman, n.s. (1988). family-owned business: an emerging field of inquiry, family busines review, vol. 1, no. 2, s. 145-164. jamer, j. (2006). sukcesja własności i władzy w firmie rodzinnej, biznes rodzinny w polsce, nr 5/2006, s. 7-9. jeżak, j. (2003). rada nadzorcza jako współautor sukcesu, w: t. listwan (red.) sukces w zarządzaniu. uwarunkowania kadrowo-organizacyjne, prace naukowe akademii ekonomicznej we wrocławiu nr 969, wrocław: uniwersytet ekonomiczny we wrocławiu. jeżak, j., popczyk, w., winnicka-popczyk, a. (2004). przedsiębiorstwo rodzinne. funkcjonowanie i rozwój, warszawa: difin. mrr (2007). kondycja sektora mśp w polsce, warszawa: ministerstwo rozwoju regionalnego. niemczal ł. (2014). strategiczne zachowania firm rodzinnych wobec ciągłości i sukcesji, ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 10, s. 56-70. niemczal ł. (2015). rola więzi rodzinnych w kontekście sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych. zeszyty naukowe wyższej szkoły hummanitas. zarządzanie, 3, s. 67-85. roszko-wójtowicz, e. (2014). sukcesja, czyli międzypokoleniowy transfer władzy i własności. w: j. jeżak (red.), przedsiębiorstwa rodzinne w polsce: znaczenie ekonomiczne oraz strategiczne problemy rozwoju, łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, s. 197-216. safin, k., pluta, j., pabjan, b. (2014). strategie sukcesyjne polskich przedsiębiorstw rodzinnych, warszawa: difin. 42 łukasz niemczal sułkowski, ł., mariański, a. (2009). jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, warsztaty menadżerskie, warszawa: poltex. surdej, a., wach, k. (2010). przedsiębiorstwa rodzinne wobec wyzwań sukcesji, warszawa: difin. wach, k. (2011). polityka unii europejskiej w zakresie sukcesji przedsiębiorstw, zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, nr 866, s. 107-120. wach, k. (2013). an empirical investigation into the eu policy in favour of business succession among polish family firms, horyzonty polityki, vol. 4, nr 9. 107-133. wach, k. (2014). familiness and born globals: rapid internationalisation among polish family firms, journal of intercultural management, vol. 6, no. ¾, s. 177-186. wach, k. (2015). środowisko biznesu rodzinnego jako stymulanta intencji przedsiębiorczych młodzieży akademickiej, przedsiębiorczość i zarządzanie, vol. xvi, s. 25-40. więcek-janka e. (2011), games and decisions, poznań: publishing house of poznan university of technology. stages of succession process of family businesses: literature review abstract: the issue of ownership in family businesses is based on the placement of the ownership and management of a company in the hands of a narrow group of people. succession in these companies usually takes the form of a transfer of the management and ownership of the company to the younger generation by the older generation. this article aims to organize terminological issues determining succession of enterprises, and particular smes. keywords: family firm; succession; entrepreneurship; ownership transfer jel codes: j13, l26 ier-09-01-02-pp017--2150-bigos,chlanda,cieply,ciosmak,michalik,pustulka 2023, vol. 9, no. 1 10.15678/ier.2023.0901.02 does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results among students krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka a b s t r a c t objective: the article aims to present the research results on the relationship between the national culture dimension of masculinity/femininity according to hosfstede’s approach and declared entrepreneurial intentions. research design & methods: the research sample included 226 polish students, whom we asked questions relating to hofstede’s dimensions of culture. in the next step, we created binomial logistic regression models. we verified the hypothesis based on the models’ estimated parameters in the next step. findings: the study revealed that people representing a masculine cultural orientation tend to be more inclined to start their own businesses than those with a feminine orientation. implications & recommendations: the research results confirmed that the characteristics attributed to male culture favour the emergence and development of entrepreneurial intentions. thus, from the education perspective aimed at promoting pro-entrepreneurial behaviour, it is advisable to develop these qualities in society by emphasizing the educational process on the training of creative leaders, people with high mental resilience, and a willingness to compete and improve the surrounding world. contribution & value added: this article fills the research gap in the cultural determinants of entrepreneurial development, subject to the need to continue research on a more extensive research sample in terms of international comparisons. article type: research article keywords: entrepreneurial intentions; hofstede; entrepreneurial determinants; masculinity; femininity; entrepreneurship education jel codes: i23, l26 received: 10 january 2023 revised: 3 march 2023 accepted: 15 march 2023 suggested citation: bigos, k., chlanda, j., ciepły, m., ciosmak, n., michalik, a., & pustułka, a. (2023). does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results among students. international entrepreneurship review, 9(1), 17-26. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0901.02 introduction entrepreneurship is essential to a country’s economic development determinant and growth (e.g., audretsch & keilbach, 2004; fritsch & mueller, 2004; stam & van stel, 2009; olaison & sorensen, 2014; khalilov & yi, 2021; gomes & ferreira, 2022). therefore, considering the notably dynamic nature of the economic changes that are taking place on a global scale, it becomes justifiable to emphasise the process of supporting entrepreneurship, considering the unique role of education (duong et al., 2022). one of the most critical issues addressed in the literature relates to psycho-cognitive dimensions. they include the problem of human cognition and the knowledge generation about the environment and its use in behaviour, including economic ones. entrepreneurial intentions expressed through a perceived inclination to launch business ventures are extensively explored in the literature. thus far, researchers have mainly focused on the issues related to analysing key competencies in running a business or influencing whether a person wants to start a business. therefore, verifying whether individuals’ cultural dimension is significant in the emergence and fostering of entrepreneurial intentions seems vital. international entrepreneurship review ri e 18 | krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka the article’s main aim is to verify the existence of a relationship between masculine and feminine cultural perceptions, as examined by the variables proposed by hofstede, and the propensity expressed by the surveyed students to start a business shortly. for that purpose, we surveyed a sample of 226 students studying at the krakow university of economics, attempting to relate the cultural dimension proposed by hofstede to their declared entrepreneurial intentions. the undertaken subject matter is part of the current research on entrepreneurship education, which pays special attention to the fact that a comprehensive educational process aims to form appropriate entrepreneurial attitudes. moreover, the article fills a research gap in the field of entrepreneurship and simultaneously responds to schlaegel and koenig (2014) who pointed out that a deeper consideration of cultural values is essential in the study of entrepreneurial intentions. the contribution of our study is an in-depth examination of the relationship between entrepreneurial intention and masculine and feminine cultures that strengthen or weaken entrepreneurial initiative. the article consists of a theoretical part and an empirical part. in the theoretical part based on critical literature analysis, we will present a relationship between hofstede’s masculine and feminine cultures and prospective entrepreneurial intentions. finally, we will formulate a research hypothesis which was tested in the empirical part of the article. our results are based on the primary data obtained from the survey. literature review and hypotheses development national culture encompasses the joint norms, values, beliefs, behaviours, and roles occurring among members of a particular community living in a particular geographic region during the same time (triandis, 1995). in the literature, one can find many studies referring to the national culture dimensions proposed by hofstede (2001), which in his understanding, refers to the collective mental programming that distinguishes members of one group or category of people from others. hofstede’s concept is the most prominent and most frequently cited scientific framework for research on the impact of culture on the achievements of individuals, societies, organizations or states (szymura-tyc & kucia, 2016). the distinctive features of culture defined in this way are the values that are passed across generations in society, resulting in the formation of appropriate attitudes and behavioural patterns (hayton &cacciotti, 2013; wardana, et al., 2021; wach & wojciechowski, 2016). it should be noted that hofstede’s concept of dimensions of national culture is quite often used in studies on the impact of culture on entrepreneurship (e.g., morris, davis, & allen, 1994; thomas & mueller, 2000; hayton, george, & zahra, 2002; wach, 2015). some researchers believe cultural aspects can influence higher entrepreneurial intentions, but this influence is rarely direct (nikoaev, boudreaux, & palich, 2017). indeed, as naqvi and siddinqui (2020) point out, this regularity does not necessarily occur in every cultural context. some researchers such as bogatyreva, edelman, manolova, osiyevskyy and shirokova (2019) argue that the national cultures popularized by hofstede encompass a total of six dimensions: (1) individualism/collectivism, (2) power distance, (3) uncertainty avoidance, (4) masculinity/femininity, (5) long-term/short-term orientation, and (6) indulgence/restraint, may affect entrepreneurial intentions. it is especially noticeable in the case of masculine cultures (radziszewska, 2014; newbery, lean, moizer, & haddoud, 2018), which focus on competition and success. the case is different in female-oriented societies, where attitudes about caring and concern for others are cultivated (al-alawi & alkhodari 2016). in highly masculinized cultures, relatively high competition, assertiveness among communities, ambition, and power aspiration can be observed. on the other hand, in feminist cultures, the focus is on relationships and quality of life (czerwonka, 2015). empirical evidence from some studies indicates that pro-entrepreneurial individuals are characterized by a high degree of masculinity (mcgarth, macmillan, & scheinberg, 1992). based on a group of 13 countries characterizing different cultural backgrounds, mcgarth, macmillan and scheinberg (1992) showed that the surveyed entrepreneurs characterized traits typical of a masculine orientation, while non-entrepreneurs were more feminine. although the studies mentioned above did not provide clear conclusions regarding the overall cultural differences between entrepreneurs in different countries, it was noted that highly masculinized cultures manifest more significant tendencies to start their own ventures. does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results… | 19 bogatyreva, edelman, manolova, osiyevskyy, and shirokova (2019) argue that this is primarily driven by a high-results orientation in masculine cultures, which forms proactive strategies and increases the willingness of such individuals to seize opportunities and engage in entrepreneurial activities. on the other hand, in a study by rubio-bañón and esteban-lloret (2016), who compared the masculinity index with the number of male and female entrepreneurs, the collected research material disallowed the demonstration of an unambiguous relationship between masculinity and entrepreneurial intentions. it turned out that although the percentage of female entrepreneurs does not correspond to changes in the masculinity index between different countries, the researchers observed a significantly higher percentage among male-oriented entrepreneurs. even in countries with low masculinity indexes, men seem to be a larger group in percentage terms among entrepreneurs (rubio-bañón & estebanlloret, 2016). similarly, in their study, mueller and thomas (2001) report that masculine orientation has little effect on individuals’ entrepreneurial tendencies. their study primarily points out the low significance of masculine and feminine orientation. according to them, the other dimensions of culture are much more significant when examining entrepreneurial inclinations among individuals. on the contrary, while investigating the survey results of ibm, shane (1993) initially assumed that masculinized societies would be more innovative than feminist societies. however, it turned out that the variable describing masculinity had no explanatory power. thus, the researcher could not interpret the results and determine whether masculine orientation impacts entrepreneurship among men and women. the higher entrepreneurial intentions in masculinized societies are because, in such cultures, individuals willing to invest their efforts in generating potentially higher incomes are rewarded (rusu, 2014). it may happen because a higher propensity for risk characterizes masculine-oriented countries. on the other hand, çelikkol, kitapçi, and doven (2019) explain the results of a negative relationship between masculinity and entrepreneurship in, among other things, the customers’ awareness in terms of products, services, market, prices, and competition. they also expect quality, sensitivity, and care in customer relations, which are feminine values. given that the results of previous scientific research have not provided clear-cut answers in the context of the role of masculine and feminine cultures in entrepreneurial intentions, we decided to verify the following hypothesis: h: individuals representing masculine perceptions demonstrate higher entrepreneurial intentions. based on the above considerations, an empirical study verifying the above hypothesis was carried out in the later stages of the work. research methodology sample and data collection the study adopted a post-positivist approach characteristic of quantitative research. our analysis was based on primary data from a survey of 226 students studying in poland (table 1). more than half of the respondents were women (64.6%), while 35.4% of the sample were men. the survey was conducted in january 2023. the survey form included questions relating to each of hofstede’s dimensions of culture, and for this article, a thread relating to one dimension of culture was included: masculinity vs femininity. variables in the analysis we included one dependent variable in the study, which related to entrepreneurial intentions, i.e., students’ declarations to start their own business in the nearby future (question: would you consider starting your own business after graduation or while studying?). the proposed variable was in line with turker and selcuk (2009). the dependent variable was dichotomous, so if the answer to the question presented above was affirmative then the number 1 was assigned, otherwise the number 0. 20 | krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka table 1. students’ profile category frequency percentage gender male 80 35.4% female 146 64.6% form of studies full-time 206 91.2% part-time 20 8.8% family patterns yes 162 71.7% no 64 28.3% source: own elaboration in pqstat. among the independent variables, two variables were specified: masculinity and femininity. regarding the first independent variable, its value was calculated based on the arithmetic mean of three questions measured by a five-point likert scale, namely: (1) ‘i consider myself to be an assertive person and always express my opinion firmly, even when others are being silent,’ (2) ‘i love to compete with other people (co-workers, peers, etc.) – it makes me feel better (i feel strength and energy),’ and (3) ‘when assigning tasks, i don't follow dislike for the person, but rely on objective considerations.’ on the other hand, with regard to the variable describing femininity, the following questions were detailed: (1) ‘i consider that sometimes it is worth not reacting to the provocations (e.g., verbal) of other people – sometimes it is necessary to keep silent about the matter,’ (2) ‘i do not like to compete with other people, as it wastes my time and energy,’ and (3) ‘when assigning tasks, i follow my sympathy for the given person, and do not rely on objective considerations.’ the study also included three control variables: gender, a form of study, and family patterns (question: have any of your relatives – e.g., partner/partner, parents, siblings, grandparents, uncles, cousins – been in the past or are currently involved in business activity?). the variable describing gender was measured dichotomously, so a number 1 was assigned if a man answered and a number 0 if it was a woman. it is because men tend to show a higher propensity to start businesses than women, which corresponds to studies by other researchers (e.g. zhang, duysters, & cloodt, 2014; díaz-garcía & jiménez-moreno, 2010). regarding the form of study, the variable is also dichotomous. hence, if the respondent indicated that they were studying full-time, then the number 1 was assigned, whilst if they were studying part-time, then the number 0 was assigned. it is in line with sandhu, jain, and yusof (2010). the last control variable referred to family patterns regarding relatives’ business activities; if the surveyed student answered affirmatively that any of his/her relatives conduct/conducted business, then a number 1 was assigned, otherwise a number 0. it is in line with bigos and michalik (2020). research model and statistical tests inference in this study was based on the results of the estimated parameters of binomial logistic regression, which applies to variables expressed on a weak scale. the reliability of the created models was verified through two statistical tests: (1) the likelihood ratio test (desired statistical significance) and (2) the hosmer-lemeshow test (desired lack of statistical significance). in addition, pseudo rsquare coefficients were calculated by cox-snell and negelkerke methods. due to the weak scale of variables used, v-cramer coefficients were calculated to verify the interdependence between the variables used in this analysis. the proposed research model is presented in figure 1. does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results… | 21 figure 1. proposed research model source: own elaboration. results and discussion we verified the hypothesis based on the parameter estimation results in the econometric models presented in table 3. we measured their reliability using the likelihood ratio test and the hosmer-lemeshow test. in all models created, the likelihood ratio test was statistically significant (model 1: chisquare=12.926, p<0.01; model 2: chi-square=28.810, p<0.001; model 3: chi-square=28.236, p<0.001; model 4: chi-square=18. 067, p<0.001), while the hosmer-lemeshow test showed a statistical insignificance (model 1: chi-square=0.667, p=0.955; model 2: chi-square=8.194, p=0.415; model 3: chisquare=11.525, p=0.174; model 4: chi-square=4.239, p=0.835). in the akeike information criterion context, model 3 exhibited a better fit, while model 1 was a relatively worse match. a pseudo r-square, measured by negelkerke and cox-snell methods, was also calculated for the created binomial logistic regression models (blomstermo, deo sharma, & sallis, 2006; smith & mckenna, 2013). for the first econometric model, negelkerke’s pseudo r-square was 0.077, while coxsnell’s pseudo r-square was 0.056. higher values were observed for models 2-4, where negelkerke’s pseudo r-square was 0.165, 0.162, 0.106, respectively, while cox-snell’s pseudo r-square was 0.120, 0.118, 0.077, respectively (table 3). table 2. v-cramer coefficient variable 1 2 3 4 5 6 1. entrepreneurial intentions 1 – – – – – 2. gender 0.155* 1 – – – – 3. form of study 0.065 0.003 1 – – – 4. family patterns 0.177** 0.096 0.046 1 – – 5. masculinity 0.314** 0.257 0.281* 0.157 1 – 6. femininity 0.269 0.232 0.169 0.156 0.271*** 1 note: significant codes: + p<0.1, * p<0.05, ** p<0.01, ***p<0.001 source: own elaboration in pqstat. since the variables used in the analysis are expressed on a weak scale, the v-cramer coefficient was calculated (table 2). we could observe that relatively speaking, the entrepreneurial intentions and masculinity variables were related to each other to the highest degree (v=0.314, p<0.01). to a slightly lower degree, form of study, and masculinity (v=0.281, p<0.05) and masculinity and femininity (v=0.271, p<0.001) were related. gender and form of study are associated with each other to the relatively lowest degree (v=0.003, p<0.001). based on the estimated parameters in all econometric models, it can be observed that family patterns was statistically significant among the control variables, while gender was in model 1. based on this, it can be concluded that conducting business activity in the past and currently by relatives promotes higher entrepreneurial intentions (slightly more than twice often). however, in the context of gender in the first model, it can be noted that men manifested almost twice the masculinity entrepreneurial intentions control variables: gender form of studies family patterns h (+) 22 | krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka propensity to start a business than women; nevertheless, in the following regression models, the estimated parameter demonstrates statistical insignificance. table 3. the list of estimated models (odd ratios) variable model 1 model 2 model 3 model 4 const. 1.548 (0.562) 0.319 (1.369) 0.142* (0.857) 8.317* (0.950) gender 1.942* (0.314) 1.544 (0.328) 1.574 (0.327) 1.784 (0.319) form of study 0.535 (0.554) 0.495 (0.580) 0.504 (0.575) 0.489 (0.568) family patterns 2.178** (0.309) 2.125* (0.323) 2.145* (0.322) 2.131* (0.313) masculinity – 2.023*** (0.220) 2.152*** (0.204) – femininity – 0.825 (0.256) – 0.595* (0.235) likelihood ratio test 12.926** 28.810*** 28.236*** 18.067*** hosmer-lemeshow test 0.667 (p=0.955) 8.194 (p=0.415) 11.525 (p=0.174) 4.239 (p=0.835) akaike information criterion 285.596 273.712 272.286 282.455 pseudo r-square (negelkerke) 0.077 0.165 0.162 0.106 pseudo r-square (cox-snell) 0.056 0.120 0.118 0.077 n 226 226 226 226 note: significant codes: * p<0.05, ** p<0.01, ***p<0.001. standard error in parentheses. source: own study. we observed that entrepreneurial intentions occurred on average twice more often among those respondents who represented a masculine orientation according to the hofstede approach (model 2: odd ratio=2.023, p<0.001; model 3: odd ratio=2.152, p<0.001). thus, based on this, the research hypothesis that individuals representing masculine perceptions manifest higher entrepreneurial intentions can be confirmed. in addition, based on the estimated values in model 4, it can be concluded that the thesis is reasonable, as the femininity variable appearing separately shows the opposite tendency. the results we obtained align with previously published research results (e.g. garth, macmillan, & scheinberg, 1992; radziszewska, 2014; newbery, lean, moizer, & haddoud, 2018; bogatyreva, edelman, manolova, osiyevskyy, & shirokova, 2019). on the other hand, pérez-quintana, hormiga, martori, and madariaga (2017) showed that cultural gender determines the occurrence of entrepreneurial intentions much more strongly than biological gender. conclusions the above results prove that the masculine orientation shown is conducive to entrepreneurial intentions. based on the results obtained among the studied group of students, the research hypothesis stating that individuals with masculine orientation exhibit a higher propensity to start a business was positively verified. it is aligned with the previously cited research results of other authors. the demonstrated relationship is undoubtedly related to psycho-personality predispositions useful in running a business, among which we can mention the propensity for risk, personal courage, competitive and achievement-oriented attitudes, which are attributed in science to masculine culture. the obtained results generate implications for education in entrepreneurial development. firstly, it is necessary to see the necessity of promoting from the elementary school level the development of the aforementioned traits attributed to masculine culture and thus creating young leaders, who in their future professional life will face the challenges of market competition. obviously, it is not the does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results… | 23 intention of the authors to call for the displacement of the female personality element from the population and thus aggressively ‘breeding’ the very representatives of the culture of masculinity, striving for rigour and leadership in every field, whether economic or social. indeed, the development of entrepreneurship is not possible without the existence of courageous, creative, enterprising individuals, but neither would it be effective without the support of people who are rather oriented towards teamwork, harmony, and concern for others, with a limited propensity for risk, i.e. the qualities desired in employees and attributed to the female cultural dimension (wach & bilan, 2023). indeed, research limitations regarding the results obtained should be considered. one of the limitations that must be mentioned is the research sample. we limited our research to a group of economics university students, and it does not necessarily reflect trends in society. moreover, further research needs to be expanded to other countries to make comparisons and account for cultural differences. the research published so far still needs to fill the existing research gap, so there remains a strong need for continuation. moreover, future research should consider the educational policy in the existing and future studies analysing the impact of the current model of education in poland on the formation of the personality traits of the younger generation. references al-alawi, a.i., & alkhodari, h.j. (2016). cross-cultural differences in managing businesses: applying hofstede cultural analysis in germany, canada, south korea and morocco. international business management, 95, 40855-40861. audretsch, d.b., & keilbach, m. (2004). entrepreneurship capital and economic performance. regional studies, 38(8), 949-959. https://doi.org/10.1080/0034340042000280956 bigos, k., & michalik, a. (2020). do emotional competencies influence students’ entrepreneurial intentions?. sustainability, 12(23), 10025. https://doi.org/10.3390/su122310025 blomstermo, a., deo sharma, d., & sallis, j. (2006). choice of foreign market entry mode in service firms. international marketing review, 23(2), 211-229. 10.1108/02651330610660092. bogatyreva, k., edelman, l.f., manolova, t.s., osiyevskyy, o., & shirokova, g. (2019). when do entrepreneurial intentions lead to actions? the role of national culture. journal of business research, 96, 309-321. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.11.034 çelikkol, m., kitapçi, h., & doven, g. (2019). culture’s impact on entrepreneurship and interaction effect of economic development level: an 81 country study. journal of business economics and management, 20(4), 777797. https://doi.org/10.3846/jbem.2019.10180. czerwonka, m. (2015). charakterystyka wskaźników modelu kulturowego hofstede. in: j. ostaszewski (ed.), o nowy ład finansowy w polsce. rekomendacje dla animatorów życia gospodarczego (pp. 281-292). warszawa: oficyna wydawnicza sgh w warszawie. díaz-garcía, m.c., & jiménez-moreno, j. (2010). entrepreneurial intention: the role of gender. international entrepreneurship and management journal, 6(3), 261-283. https://doi.org/10.1007/s11365-008-0103-2 duong, c.d., wach, k., vu, n.x., ha, s.t., & nguyen, b.n. (2022). entrepreneurial education, government policies and programmes, and entrepreneurial behaviours: a serial moderated mediation model. entrepreneurial business and economics review, 10(4), 37-54. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100403 esfandiar, k., sharifi-tehrani, m., pratt, s., & altinay, l. (2019). understanding entrepreneurial intentions: a developed integrated structural model approach. journal of business research, 94, 172-182. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.10.045 fritsch, m., & mueller, p. (2004). effects of new business formation in regional development over time. regional studies, 38(8), 961-975. https://doi.org/10.1080/0034340042000280965 gomes, s., & ferreira, p. (2022). entrepreneurial activity and economic growth: a dynamic data panel analysis of european countries. entrepreneurial business and economics review, 10(2), 7-20. https://doi.org/10.15678/eber.2022.100201 hayton j.c., george g., & zahra s. (2002). national culture and entrepreneurship: a review of behavioral research. entrepreneurship theory & practice, 26(4), 33-52. 24 | krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka hayton, j.c., & cacciotti, g. (2013). is there an entrepreneurial culture? a review of empirical research. entrepreneurship & regional development, 25(9-10), 708-731. https://doi.org/10.1080/08985626.2013.862962 hofstede, g. (2001). culture’s recent consequences: using dimension scores in theory and research. international journal of cross cultural management, 1(1), 11-17. https://doi.org/10.1177%2f147059580111002 khalilov, l., & yi, ch.d. (2021). institutions and entrepreneurship: empirical evidence for oecd countries. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 119-134. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090208 mcgrath, r.g., macmillan, i.c, & scheinberg, s. (1992). elitists, risk-takers, and rugged individualists? an exploratory analysis of cultural differences between entrepreneurs and non-entrepreneurs. journal of business venturing, 7(2), 115-135. https://doi.org/10.1016/0883-9026(92)90008-f morris m.h., davis d.l., & allen j.w. (1994). fostering corporate entrepreneurship: cross-cultural comparisons of the importance of individualism versus collectivism. journal of international business studies, 26(1), 65-89. mueller, s.l., & thomas, a.s. (2001). culture and entrepreneurial potential: a nine country study of locus of control and innovativeness. journal of business venturing, 16(1), 51-75. https://doi.org/10.1016/s08839026(99)00039-7 naqvi, s.d.h., & siddiqui, d.a. (2020). personal entrepreneurial attributes and intentions to start business: the moderating role of culture. international journal of human resource studies, 10(1), 33-69. newbery, r., lean, j., moizer, j., & haddoud, m. (2018). entrepreneurial identity formation during the initial entrepreneurial experience: the influence of simulation feedback and existing identity. journal of business research, 85, 51-59. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.12.013 nikolaev, b.n., boudreaux, ch.j., & palich, l. (2017). cross-country determinants of early-stage necessity and opportunity-motivated entrepreneurship: accounting for model uncertainty. journal of small business management, 56(s1), 243-280. https://doi.org/10.1111/jsbm.12400 olaison, l., & sorensen, b.m. (2014). the abject of entrepreneurship: failure, fiasco, fraud. international journal of entrepreneurial behavior & research, 20(2), 193-211. https://doi.org/10.1108/ijebr-09-2013-0143 pérez-quintana, a., hormiga, e., martori, j.c., & madariaga, r. (2017). the influence of sex and gender-role orientation in the decision to become an entrepreneur. international journal of gender and entrepreneurship. 9(1), 8-30. https://doi.org/10.1108/ijge-12-2015-0047 radziszewska, a. (2014). intercultural dimensions of entrepreneurship. journal of intercultural management, 6(2) 35-47. https://doi.org/10.2478/joim-2014-0010 rubio-bañón, a., & esteban-lloret, n. (2016). cultural factors and gender role in female entrepreneurship. suma de negocios, 7(15), 9-17. https://doi.org/10.1016/j.sumneg.2015.12.002 rusu, c. (2014). culture – moderator of the relationship between contextual factors and entrepreneurial outcomes. managerial challenges of the contemporary society, 7(1), 63-67. sandhu, m.s.,jain, k.k., & yusof, m. (2010). entrepreneurial inclination of students at a private university in malaysia. new england journal of entrepreneurship, 13(1), 61-72. https://doi.org/10.1108/neje-13-01-2010-b005 shane, s. (1993). cultural influences on national rates of innovation. journal of business venturing, 8(1), 59-73. https://doi.org/10.1016/0883-9026(93)90011-s smith, t.j., & mckenna, c.m. (2013). a comparison of logistic regression pseudo r2 indices. multiple linear regression viewpoints, 39(2), 17-26. stam, e., & van stel, a. (2009). types of entrepreneurship and economic growth. in: a. szirmai, w. naudé, m. goedhuys (ed.), entrepreneurship, innovation, and economic development (pp. 78-95). oxford: oxford university press. szymura-tyc, m., & kucia, m. (2016). organizational culture and firms’ internationalization, innovativeness and networking behaviour: hofstede approach. entrepreneurial business and economics review, 4(4), 67-92. http://dx.doi.org/10.15678/eber.2016.040405 thomas a.s., & mueller s.l. (2000). a case for comparative entrepreneurship: assessing the relevance of culture. journal of international business studies, 31(2), 287-301. triandis h.c. (1995). individualism & collectivism. boulder: west view press. turker, d., & selcuk, s.s. (2009). which factors affect entrepreneurial intention of university students?. journal of european industrial training, 33(2), 142-159. does masculine orientation affect entrepreneurial intentions? empirical research results… | 25 wach, k. (2015). impact of cultural and social norms on entrepreneurship in the eu: cross -country evidence based on gem survey results. zarządzanie w kulturze, 16, 15-29. https://doi.org/10.4467/20843976zk.15.002.3037 wach, k., & bilan, s. (2023). creativity of students in favour of their entrepreneurial intentions: empirical evidence from poland. creativity studies, 16(1), 211–224. https://doi.org/10.3846/cs.2023.15028 wach, k., & wojciechowski, l. (2016). entrepreneurial intentions of students in poland in the view of ajzen’s theory of planned behaviour. entrepreneurial business and economics review, 4(1), 83-94. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040106 wardana, l., narmaditya, b., wibowo, a., fitriana., sarawati, t.t., & indriani, r. (2021). drivers of entrepreneurial intention among economics students in indonesia. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 6174. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090104 zhang, y., duysters, g., & cloodt, m. (2014). the role of entrepreneurship education as a predictor of university students’ entrepreneurial intention. international entrepreneurship and management journal, 10, 623-641. authors the contribution share of authors is equal and amounted to ⅙ %. krystian bigos research assistant at the krakow university of economics, department of international trade at the college of economics, finance and law. his research interests include early and rapid internationalisation, international start-ups and international entrepreneurship. correspondence to: krystian bigos, msc, department of international trade, krakow university of economics, poland, e-mail: bigosk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-6030-4119 jan chlanda bachelor of international economics, specialization in foreign trade at the krakow university of economics. scientific interests include financial markets, hedge and private-equity funds, financial crises, ponzi schemes, and statistical analysis of economic indices. applied research methods: econometric analysis, linear arrangement, least squares estimation, economic forecasting. correspondence to: jan chlanda, krakow university of economics, e-mail: chlanda.jan@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-7961-0973 michał ciepły bachelor of international economics, alumnus and master’s program student at the krakow university of economics. his interest includes east asian politics, agile project management, international integration and seeking economic connections between europe and the far east. correspondence to: michał ciepły, krakow university of economics, e-mail: michalcieply98@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-6041-0023 natalia ciosmak bachelor of international economics, master’s program student at the krakow university of economics. scientific interests: intercultural communication, east asian culture, professional activation of people with disabilities, corporate social responsibility. correspondence to: natalia ciosmak, e-mail: ciosmak00@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-6723-5774 26 | krystian bigos, jan chlanda, michał ciepły, natalia ciosmak, adam michalik, anita pustułka adam michalik assistant professor at the krakow university of economics, department of international trade at the college of economics, finance and law. his research interests include entrepreneurship, foreign investments, and security of business transactions. correspondence to: adam michalik, phd, e-mail: michalia@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9333-408x anita pustułka bachelor of international economics, alumnus and master’s program student at the krakow university of economics. scientific interests: multiculturalism, team management, corporate governance, international economics. correspondence to: anita pustułka, krakow university of economics, poland, e-mail: anitapustulkaa@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-0094-4349 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. the publication was co-financed/financed from the subsidy granted to the krakow university of economics – project nr 073/eez/2022/pot. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. #ier-05-03-08-pp113-1887-urbaniec 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.08 competitiveness of innovation-driven economies: insights from selected european countries maria urbaniec a b s t r a c t objective: the aim of this paper is to analyse the role of innovation in competitiveness development and to identify the most competitive european economies. from the perspective of contemporary challenges, the following research question will be considered: how innovations determine development of the most competitive european economies? research design & methods: besides employing critical literature analysis, the research methods based on quantitative synthesis will also be used. interpretations are developed through an in-depth comprehensive review of different studies and secondary data analysis. findings: the results provide valuable insights into how innovations determine development of the most competitive european economies. measuring competitiveness relies on taking into account both supply-side and demand-side indicators. based on the gci both the demand-side as well as the supply-side innovation indicators were identified. contribution & value added: the novelty of the study consists, on the one hand, in developing the conceptual framework for innovative competitiveness that contributes to the shaping of socioeconomic transitions and, on the other hand, in determining the innovation-driven factors of the most competitive european countries. article type: research paper keywords: competition; competitiveness; innovation; innovation-driven economies; innovative competitiveness; global competitiveness index jel codes: o10, o30, o52 article received: 1 june 2019 article accepted: 1 september 2019 suggested citation: urbaniec, m. (2019). competitiveness of innovation-driven economies: insights from selected european countries. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 113-127. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.08 international entrepreneurship review ri e 114 | maria urbaniec introduction the shaping of economic policy conditions is the subject of research in various economic approaches. dominated by anglo-saxon economists for over a century, the discussion on economic policy is reflected in classical liberalism, neoclassical theory, as well as keynesianism. one of the elements influencing the shaping of socioeconomic development is market competition. competition is perceived as a factor determining not only socioeconomic order at the macroeconomic level, but also the microeconomic developments fostering entrepreneurship and economic activity (de soto, 2008). this stimulates the innovative actions of enterprises, resulting from adaptation processes to the changing conditions of socioeconomic development (atkinson, 2013; urbaniec, 2018). the article aims to analyze the role of innovation in competitiveness development and to identify the most competitive european economies. this paper provides, on the one hand, theoretical insights into how innovations determine competitiveness development and, on the other hand, it examines innovation-driven factors influencing the most competitive european economies. aside from employing critical literature analysis, conventional research methods of quantitative synthesis have also been used. interpretations are developed through an in-depth comprehensive review of different studies and secondary data analysis. given the research topic, first, the role of market competition and competitiveness will be presented. in the next step, an attempt will be made to outline the concept of innovative competitiveness from the viewpoint of enterprises that are not only considered as significant entities of the national economy, but also key participants of the market process. after that, the influence of innovation-driven factors on the competitiveness of selected european economies based on the global competitiveness index (gci) will be analyzed. finally, the discussion of the research results and conclusion will be presented. literature review the role of competition and competitiveness in socioeconomic development the phenomenon of competition occurs in many areas of everyday life: social, political, economic, cultural, etc. it forms the basis for the functioning and development of the market economy. competition is related to both the entire economy and the entities operating in it. according to many economists, it is the main method by which basic problems facing modern man can be solved. market competition is seen as a procedure for discovering what is available to individuals, but unavailable to the public at large (von hayek, 2002). due to the fact that competition is inextricably linked to market processes, it is subject to constant changes dependent on various factors contributing to its development or limitations (listra, 2015). among the essential determinants (porter & rivkin, 2012), the following can be listed: − the integration of countries and economies around the world, into economically competing groups, − the globalisation of economic processes, − the liberalisation of the administrative policy of states, − the creation of new “carriers” of competitiveness, e.g. the new perception of knowledge as a source of information and competitive advantage. competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 115 competition encourages firms to produce high-quality goods and services at the lowest possible price. the ability of firms to adjust is a measure of their efficiency as well as their competitiveness (unctad, 2009). therefore, competition is perceived as a key driver of competitiveness (stiglitz, 2002). the review of the literature shows several concepts and theories of competitiveness. on the one hand there is a nation’s competitiveness from the macroeconomic perspective, and on the other hand the firm competitiveness (microeconomic level). the oecd (1996, p. 62) defines competitiveness as “the ability of companies, industries, regions, nations or supranational regions to generate, while being and remaining exposed to international competition, relatively high factor income and factor employment levels on a sustainable basis”. the world economic forum (wef, 2017, p. 11) determines competitiveness as “the set of institutions, policies, and factors that determine the level of productivity of an economy, which in turn sets the level of prosperity that the economy can achieve”. competitiveness can be affected by many others factors, which have been of interest to economists for over two centuries, commencing with the seminal work by adam smith (1776). recent empirical research has been referred mostly to the determinants of firm's competitiveness (siudek & zawojska, 2014), probably due to the fact that firms (and not individual nations) compete on international markets, as also claimed by porter (1990). generally, it can be stated that success or the lack thereof, in the process of socioeconomic development, is determined by what is taking place in enterprises. in the current era of globalisation, enterprises endeavour to constantly search for and create ventures enabling them to cope with the dynamically developing and complex environment (porter, 1990). in addition, they also seek to achieve such a systemic reconstruction and change in their structure that would allow them to acquire new features and take actions necessary for their transformations and expansions. enterprises, as part of the economic and political order, are subject to constant changes resulting from dynamic socioeconomic conditions. therefore, the functioning of the enterprise is the basis of the economic process and a central element of the entire subjective structure of the economy. the key distinguishing feature of enterprises is the fact that they contribute to creating the largest portion of the national income, and the rationality and effectiveness of their management depends on the standard of living of the entire society (steckel, 1995). based on the literature analysis, it can be presumed that the competitiveness is a chief determinant conducive to the socioeconomic development. conceptual framework of the innovative competitiveness the essence of competitiveness is an innovative activity. j.a. schumpeter emphasised that, owing to market-driven competitiveness and the introduction of constantly “new, often revolutionary” combinations of production factors by “new pioneers”, the market economy may develop dynamically (schumpeter, 2008). this is accompanied not so much by stability and balance, but rather imbalance and instability (schumpeter, 1934). the process strictly connected with the essence of the market mechanism, which manifests itself in various forms of competitiveness, enabling an improvement of the economy development in both quantitative and qualitative terms, is termed “creative destruction”. it is reflected in schumpeter’s concept of the entrepreneur (routine breaker), whose motivation to implement innovations results not only from planned profits, but also from internal encouragement to take actions (diamond, 2006; reinert & reinert, 2012; vivarelli, 116 | maria urbaniec 2013; block, fisch & van praag, 2017). the process of “creative destruction” therefore includes two aspects. firstly, “creative destruction”, through innovation, selects enterprises in terms of their skills. secondly, it defines the size of the innovative activity of rival companies. schumpeter’s “creative destruction” process illustrates that the innovative advantage is considered to be the chief source of economic growth and development. the ability to achieve this type of advantage is a result of intensifying the creation of innovations by gaining a monopolistic market position. according to schumpeter, those large enterprises and monopolies dominating in the market are more likely to be innovative, whose technological advantage results chiefly from the internal potential of the enterprise, e.g. research and development activities (schumpeter, 2008). thus, “creative destruction” is a process that is beneficial in terms of dynamics and efficiency of the development processes, which is reflected in the modernisation of the economy, gaining technological advantages and such changes in structure that demonstrate the growing level of innovation. in the current era of economic processes, the nature and intensity of various innovative ventures that adapt the behaviour of enterprises to the requirements of the market economy and the state, structure, complexity and dynamics of their surroundings, are decisive for the development of each enterprise (urbaniec & gerstlberger, 2011). innovations can be considered in terms of subject and process. in terms of subject matter, the schumpeter’s definition of innovation include (schumpeter, 1934): − introduction of a new product (or modification of a pre-existing one), − introduction of a new production method, − new outlet where a certain branch has not yet been represented, − obtaining of new sources of raw materials or semi-finished products, without paying attention of whether the source already exists or is completely new, − changes in market organisation. in terms of process, innovation includes the primary economic realisation of the invention underlying it, i.e. implementation into the economy. according to what is referred to as “schumpeter’s triad”, technical changes are divided into: 1) invention, 2) innovation, 3) imitation. invention requires the expenditure of certain inputs (technology-input), owing to which it is transformed into a technical product in the form of product and process innovation (technology-output), and then disseminated into the enterprise, branch, economy or the world (diffusion). the invention measurement is the sum of r&d expenditures, while the measurement of the final effect is based on the number of licenses or know-how (schumpeter, 1939). process innovation has been the subject of broad discussion since schumpeter’s time. one of the aspects of the innovation process is its division into (mowery & rosenberg, 1979; edler & yeow, 2016): − a supply-side model, based on the neoclassical growth theory (close to the schumpeterian concept), pointing to the need to implement research and development (r&d) processes that are innovative in nature, − a demand-side model, resulting from the post-keynesian economy assumptions, according to which the most important mechanism for enterprises is the realisation of market needs. innovations are treated as a response to new economic opportunities to maximise company profit. competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 117 each enterprise has its own methods of achieving the effects of innovations that may result from both supply-side and demand-side factors. in addition, the innovative process is matched to the market and its participants operating in a given period. the effect of the changes is a new company structure resulting from lower production costs and benefits from new technologies, as well as a new general economic order related to the creation of a new market. both the supply-side and demand-side factors drive innovation significantly, but their role in influencing the types and outcome of the innovation process can be different (miles & rigby, 2013). in the report by the business innovation observatory (european union, 2013), it was indicated that technologies enabling new business and production model trends already exist. therefore, increasing efficiency and utilising potential is not dependent on additional r&d support (supply-side innovation policy). an obstacle in the use of new production processes and business models can rather be seen in the scepticism and conservatism of potential customers. this requires more demand-side policy. edler and georghiou (2007, p. 952) define the demand-side innovation policies as “a set of public measures to increase the demand for innovations, to improve the conditions for the uptake of innovations, or to improve the articulation of demand in order to spur innovations and the diffusion of innovations”. in line with this, there is a need for demand-side innovation policies in order to scale up new model trends, and thus competitiveness and socioeconomic benefits. the future impact of more demand-side policy efforts will generate greater growth and competitiveness for companies driving new trends. it should be added that the creation of new economic opportunities or new technological solutions is the result of dynamic, innovative competitiveness. innovative competitiveness leads to the greater utility of future products and their improved use, owing to which both the low-cost (low-tech) and more expensive (more innovative) market can be created. it can be assumed that innovative competitiveness is dependent on both demand-side and supply-side innovation factors. the concept of innovative competitiveness can be defined as a cumulative phenomenon of innovation and competitiveness. it indicates the directions of innovation policy and businesses development, taking into account qualitative changes and potential to create new market solutions, in terms of technology, organisation or marketing. given the conceptual framework, the innovative competitiveness is shaped by both demand-side and supply-side innovation factors. the supply-side factors result from: r&d grants, tax credits (mostly for r&d), incubator services, soft loans, competition awards and prize-money, public procurement of innovation schemes, networking events (european union, 2013). moreover, the demand-side innovation factors are pertinent to: regulation (use of regulation, standardisation), direct or indirect financial support for the purchase of innovations, public procurement of innovation, various types of training, and awareness mechanisms to improve the shaping of conductive regulatory framework conditions (edler, georghiou, blind & uyarra, 2012). the combination of both the demand-side and the supply-side determinants is conducive to development of innovative competitiveness. this is necessary to achieve a dynamic path of innovation due to the growing complexity and variability of their macro-, mesoand microenvironment, as well as increasing market competition. 118 | maria urbaniec material and methods the article aims to identify the most competitive european economies and to analyse the role of innovation in their competitiveness development. the key question arising from this research objective is how innovations determine development of the most competitive european economies. this article also attempts to determine innovation-driven factors influencing the competitiveness of these countries. the study was conducted by using of different research methods. aside from employing critical analysis, conventional research methods of deduction, reduction and synthesis were additionally applied. interpretations were developed through an indepth comprehensive review of different studies. the research analysis is based on secondary data. for selection and evaluating secondary data a set of criteria were used, e.g.: methodology, accuracy, date of data collection, purpose of data collection, data content (crowther & lancaster, 2008). according to this criteria, secondary data from a survey conducted by the world economic forum (wef) within the global competitiveness index (gci) were selected. the gci includes a wide array of determinants of a country’s productivity, and reflects the complexity of the socioeconomic development process at both the macroand microeconomic levels. the methodological approach employed by the gci reflects a normative approach focused on stimulating discussion about political priorities, and supporting research in this area. the 2017 edition of the gci survey captured, in total, the views of 12,775 business executives from various sectors of activity: agriculture, manufacturing industry, non-manufacturing industry (mining and quarrying, electricity, gas and water supply, construction), and services, gathered in 137 countries. given the selected european countries in this study, the 2017 surveys were carried out among 446 respondents (switzerland – 52 respondents, the netherlands – 78 respondents, germany – 112 respondents, sweden – 71 respondents, the united kingdom – 83 respondents, and finland – 50 respondents) (wef, 2017). competitiveness is measured using different indicators contained in 12 components such as: institutions, infrastructure, macroeconomic environment, health and primary education, higher education and training, goods market efficiency, labour market efficiency, financial market development, technological readiness, market size, business sophistication, and innovation, that provide a comprehensive picture of the competitiveness landscape (figure 1). these components are grouped into three sub-indexes: basic requirements, efficiency enhancers, and innovation and sophistication factors, which refer to different stages of economic development, i.e. factor-driven, efficiency-driven, as well as innovation-driven economies. all countries, chosen for the further analysis, were classified into innovation-driven economies. given the research objective of the article, in particular the innovation component is important for further analysis. the research methodology included three stages. in the first step, attention was drawn to indicate ten of the highest-ranking countries in the gci (known as the top ten economies). next, the most competitive european economies (six countries) were identified and selected taking into account only the innovation component. finally, the innovation-driven indicators influencing the competitiveness of the european economies were analysed. competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 119 the global competitiveness index basic requirements sub-index efficiency enhancers sub-index innovation and sophistication factors sub-index • institutions • infrastructure • macroeconomic environment • health and primary education • higher education and training • goods market efficiency • labour market efficiency • financial market development • technological readiness • market size • business sophistication • innovation key for factor-driven economies key for efficiency-driven economies key for innovation-driven economies figure 1. the analytical framework of the global competitiveness index source: own study based on wef (2017). the employment of secondary data analysis to determine the role of innovative competitiveness in the socioeconomic development of the european economies is the right approach for many reasons. firstly, these data include extensive test research regarding a large number of enterprises in different countries and from various industries. it is to stress that the high sample size, representativeness and number of observations leading to broader applications provide sufficient information to assess the external validity of the data. moreover, external validity can be considered as a generalizability of the research results (bryman & bell, 2007; crowther & lancaster, 2008). validity is important because it can help to determine using methods that are not only ethical and cost-effective, but also methods that truly measure the research idea or construct. in this study, the innovation-related issues in context of competitiveness are the main research construct. secondly, the secondary data enables not only to describe reality but also to verify previously accumulated knowledge based on publicly available data. this leads to high quality results through the possibility of eliminating questionable and incomplete materials, and reduce the risk of participating in the study by people with limited knowledge and competence (vartanian, 2011; johnston, 2014). thirdly, existing data support re-examination, and thus create the possibility of replication. this is especially important in providing the reliability of the research analysis (easterby-smith, thorpe & lowe, 2002; crowther & lancaster, 2008). it should be emphasized that the use of secondary data analysis methods in this article allows answering the main research question of how innovations determine development of the most competitive european economies? results quantitative synthesis of the most competitive european economies given the research objective, first the relevance of global competitiveness index (gci) for assessment of the socioeconomic development of the most competitive economies was carried out. the gci is conducted annually by the wef in order to compare the conditions for economic development in countries around the world. based on the gci from 2017, which includes data from 137 economies, the top ten economies with the highest rank in 120 | maria urbaniec the global competitiveness index 2017-2018 were identified. over the recent couple of years six european countries remain in the top ten (table 1). these are switzerland, the netherlands, germany, sweden, the united kingdom, and finland. table 1. comparisons of the top ten economies in the global competitiveness index economy 2017-2018 2016-2017 2015-2016 2014-2015 2013-2014 2012-2013 rank (out of 137) rank (out of 138) rank (out of 140) rank (out of 144) rank (out of 148) rank (out of 144) switzerland 1 1 1 1 1 1 united states 2 3 3 3 5 7 singapore 3 2 2 2 2 2 netherlands 4 4 5 8 8 5 germany 5 5 4 5 4 6 hong kong sar 6 9 7 7 7 9 sweden 7 6 9 10 6 4 united kingdom 8 7 10 9 10 8 japan 9 8 6 6 9 10 finland 10 10 8 4 3 3 source: own study based on wef (2017). as the table illustrates, switzerland has remained at the forefront of the ranking since 2012, with strong results being at the similar level regarding the different components. the economic results are reflected in strong foundations, including public health, basic education, and a relatively stable macroeconomic environment. the swiss economy is characterised by high flexibility and its labour markets are recognised as the best functioning in the world (wef, 2017). beside switzerland, which remains at the top of the overall ranking, also the netherlands, germany, sweden, united kingdom and finland maintain their high position in the gci 2017-2018. taking into account the last decade, in the most european countries significant improvements of their innovation ecosystems (e.g. the quality of scientific institutions, company spending on r&d, and firms’ capacity for innovation) can be seen. data also point out that economic activities in the macroeconomic environment across the eu are currently strengthening (european union, 2017). however, for a number of european economies, the gci illustrates a deterioration in education indicators (e.g. the quality of the education system, primary education, and maths and science). some weaknesses have also occurred in the transparency of the policymaking process as well as the security situation in several european countries. based on these synthetic results for six european economies measured by 12 different components, it can be concluded that the gci enables a comprehensive assessment of the competitiveness level of individual countries, and thus of their socioeconomic development. innovation-driven factors influencing competitiveness furthermore, the aim of the research analysis is to indicate the role of innovation in competitiveness development. in order to examine this relationship, the innovationdriven factors influencing competitiveness were analysed. these gci results show that in terms of innovation the best european countries are: switzerland (1st), finland (4th), competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 121 germany (5th), the netherlands (6th), sweden (7th), and the united kingdom (12th). according to the wef (2017), innovation is essential for economies that approach the limits of knowledge, where the ability to generate growing value only through the integration and adaptation of exogenous technologies tends to disappear. the key feature of such economies is that companies must design and develop state-of-the-art products and processes to sustain a competitive advantage and move to activities with an even higher added value. this development requires an environment that fosters innovative activities by both the public and private sectors, for example through sufficient investments in r&d, in particular by the private sector, the high-quality r&d institutions, wide cooperation in research and technological development between industry and universities as well as protection of intellectual property. a detailed analysis of the ranking positions shows that innovations can be considered an important stimulant of competitiveness development, and therefore the socioeconomic development of the european economies. in order to find out on which factors the development of innovation in european countries is dependent, available gci innovation-driven indicators were analysed. the innovation component of the gci comprises indicators on the capacity for innovation, the quality of scientific research institutions, university-industry collaboration, government procurement of advanced technology, company spending on r&d, availability of scientists and engineers, and patent applications (table 2). table 2. rank of european countries in the gci 2017-2018 based on innovation-driven indicators countries r a n k i n t h e g c i in n o v a ti o n p il la r gci innovation-related indicators c a p a c it y f o r in n o v a ti o n q u a li ty o f sc ie n ti fi c r e se a rc h in st it u ti o n s a v a il a b il it y o f sc ie n ti st s a n d e n g in e e rs u n iv e rs it y -i n d u st ry c o ll a b o ra ti o n i n r & d g o v e rn m e n t p ro c u re m e n t o f a d v a n c e d t e c h n o lo g y p ro d u c ts c o m p a n y s p e n d in g o n r & d p c t p a te n ts ( a p p li c a ti o n s/ m il li o n p o p u la ti o n ) switzerland 1 1 1 12 1 37 1 3 finland 4 7 8 1 4 20 7 4 germany 5 5 11 11 7 6 4 7 netherlands 6 6 4 19 5 19 8 9 sweden 7 4 13 20 10 17 6 2 united kingdom 12 11 2 17 6 24 14 18 source: own study based on the wef (2017). analyzing the country rank according to these indicators, there is a more differentiated level of development, despite the fact that switzerland is still a gci leader. the ranking indicates that a strong point in switzerland’s competitiveness is the highest place referring to four indicators: capacity for innovation (1st), quality of scientific research institutions (1st), university-industry collaboration in r&d (1st), and company spending on 122 | maria urbaniec r&d (1st). however, switzerland holds a relatively low position in two areas, i.e. availability of scientists and engineers (12th) and government procurement of advanced technology products (37th). it is not only switzerland but also most of these countries, which show a weak rank in these two last areas except for finland (1st in the field of availability of scientists and engineers) and germany (6th in the field of government procurement of advanced technology products). the only indicator illustrating a clearly high position of european countries in the gci top ten is extensive business and university collaboration in r&d, where all six countries ranked in the top ten. furthermore, it is necessary to highlight that the gci indicators measuring the influence of innovation reflect both demand-side as well as supply-side innovation factors. while the supply-side factors are in fact designed to support the innovation process, the demand-side factors aim at addressing and shaping the ecosystem of firms. based on these indicators, the results for the six most competitive european economies show that demand-side innovation factors comprise measures to stimulate private demand for innovation and intelligent and pre-commercial procurement policies. based on the gci the following demand-side indicators can be identified: − companies’ capacity to innovate, − fostering innovation by government procurement decisions, − patent applications. supply-side innovation factors rely heavily on the role of research and technological development. they comprise incentives and direct support to r&d and innovation, skill upgrade, and human resources policies, collaboration for r&d, and networking strategies. taking into account the gci the following supply-side innovation indicators can be determined: − assessment of the quality of scientific research institutions among the best in the world, − companies’ investment in r&d, − collaboration of businesses and universities on r&d, − availability of scientists and engineers. the presented gci analysis points to the key lessons and challenges relevant to socioeconomic progress. these factors determine the development of a new quality of socioeconomic development by innovative competitiveness. this requires active cooperation between the state (e.g. legal regulations) and the market (e.g. internationalisation of enterprises, increasing competitiveness), as well as science and politics. it can be concluded that all countries need effective recommendations for innovative competitiveness at microeconomic level which affects the social and economic policy that generates national prosperity. discussion the research analysis provides, on the one hand, theoretical insights into how innovations determine competitiveness development and, on the other hand, it examines innovationdriven factors influencing the most competitive european economies. the research shows that, from the perspective of socioeconomic development at the macroeconomic level, activities at the microeconomic level play a key role. the study theorises that innovation exerts a positive force on competitiveness. in particular, competitiveness between enterprises is of great interest for many economists, because the companies are the key source competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 123 of real economy, and their behaviour depends largely on the condition, directions and pace of the development of national economies and people’s standard of living. companies contribute – as the key market players – to the emergence of new technologies, products and services, thus striving to gain a competitive advantage, which affects not only socioeconomic development, but also the progress of civilisation. considering the turbulent and rapidly changing environment, it can be stated that modern enterprises must constantly verify their basic strategic assumptions because they are under very strong pressure of changes and emerging innovations. innovation and productivity growth – not economies of scale – will be crucial to achieving competitiveness in the long term. innovation motivates firms to strive for a competitive advantage, which in turn allows to achieve a technological progress and economic growth at the macro-level. porter (1990) also pointed out that competitiveness depends on long-term productivity, developed by a business environment that supports continual innovation in products, processes and management. innovations are perceived as a way for coping with socioeconomic challenges. this study adds to the previous scientific findings that the competitiveness is largely driven by innovation (brem, maier & wimschneider, 2016; clark, 1961; porter, 1990). based on these assumptions, the concept of innovative competitiveness has been proposed here. this concept goes beyond the conventional approach of market competition. it leads to a unique combination of innovation and competitive advantage. in spite of synthetic research analysis in this article, the concept of innovative competitiveness is perceived as a relative rather than an absolute concept as it is influenced by different factors. the results of this study demonstrate that the degree of innovation within the gci depends on many drivers. based on innovation-driven indicators, the most competitive european economies were identified. this allows not only for the benchmarking of nations (berger, 2008) but also showing innovation priorities at the company level. the results of the six most competitive european economies show that both demand-side and supply-side factors are important for innovative competitiveness. the findings of this study are consistent with the current priorities at the eu level. innovation has been pushed forward to the top of the priorities, exemplified by strategies such as: the europe 2020 strategy, as well as the flagship initiative “innovation union”. the eu’s innovation policy focuses on a more integrated policy approach for improving the efficiency and effectiveness of research and innovation (r&i) systems at the regional, national and eu levels (european union, 2015). however, presently there has been a strong surge of policy interest in europe on demand-side instruments (edler & georghiou, 2007). thus, more attention is paid to the demand-side innovation policies such as: raising awareness, behavioural changes, promoting diffusion and absorption, involvement of (end-users), societal transformation processes, and promoting use of new business models (european union, 2013). integrating demandside innovation issues into the mainstream policy instruments (innovation supply / r&doriented) is important because it supports companies in using innovation subsidies on r&d not only for product innovations, but also process innovation (e.g. implementing environmentally friendly technologies and energy efficiency), organisational innovations (changing the business model, implementing disruptive solutions), and market innovations (adapting solutions to other sectors or for internationalisation). the reason for increasing the role of demand-side factors relates to the fact that the nature of innovation has shifted 124 | maria urbaniec over the last decade: from being driven by people working within well-defined borders of corporate or university laboratories towards innovations that are increasingly emerging from the distributed intelligence of the global crowd (ito & howe, 2016). the key factor supporting innovative competitiveness seems to be the constant improvement of framework conditions, based on a stable law-making system, the cohesion of economic policy, and the dialogue between entrepreneurs and politicians. conclusions referring to the main thesis in this article, it can be stated that innovative competitiveness is an important factor not only for stimulating the innovative actions of enterprises but also for effective shaping of socioeconomic development. changes both in national economies as well as in the global economy, are inherently connected with innovative processes, which, by creating a new economic structure, alter the character and dynamics of economic development. economies open to ground-breaking innovations, as well as those undergoing a process of “creative destruction”, create greater opportunities for dynamic social and economic development. this is done by changing the production structure and creating a new economic order, based on innovative enterprises. it is owing to competitiveness that better and better products are being offered, and companies are forced to innovate and conduct a reasonable pricing policy. the competitive ability of an enterprise depends not only on how it implements its basic economic goals (e.g. profit, profitability and liquidity), but also on whether it takes into account diverse political, legal, economic and social influences. this article was aimed at analyzing the role of innovation in competitiveness development and identifying the most competitive european economies. firstly, the framework of an innovative competitiveness was proposed. secondly, the analysis concerned the most competitive european economies and indicates that innovation is an important factor in competitiveness development. the results provide valuable insights into how innovations determine development of the most competitive european economies. measuring competitiveness relies on taking into account both supply-side and demand-side indicators. based on the gci the following demand-side indicators were identified: companies’ capacity to innovate; fostering innovation by government procurement decisions; patent applications. the supply-side innovation indicators are pertinent to: assessment of the quality of scientific research institutions among the best in the world; companies’ investment in r&d; collaboration of businesses and universities on r&d; availability of scientists and engineers. although the research results are encouraging, they are tempered by some limitations. this study focused only on innovation-related issues of the most competitive european countries, and is therefore limited by contextual factors, namely, the gci’s innovation indicators and geography context (selected eu countries). nonetheless, the research supports theoretical principles extending beyond the countries analysed that can potentially be referred to other gci components. another limitation of the study lies in having focused on the specified indictors, without carrying out further research based on other reliable data, dealing with similar issues. future research should consider other data sources in order to conduct a comparative analysis, which could provide better insights into influencing factors of innovative competitiveness. the comparative studies could also competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 125 provide both better contextualization of new research results and a comprehensive conceptualization of innovative competitiveness. references atkinson, r.d. (2013). competitiveness, innovation and productivity: clearing up the confusion. washington: the information technology & innovation foundation. berger, t. (2008). concepts of national competitiveness. journal of international business and economy, 9(1), 91-111. block, j.h., fisch, c.o., & van praag, m. (2017). the schumpeterian entrepreneur: a review of the empirical evidence on the antecedents, behavior and consequences of innovative entrepreneurship. industry and innovation, 24(1), 61-95. brem, a., maier, m., & wimschneider, c. (2016). competitive advantage through innovation: the case of nespresso. european journal of innovation management, 19(1), 133-148. bryman, a., & bell, e. (2007). business research methods. 2ed edition, oxford: oxford university press. clark, j.m. (1961). competition as a dynamic process. washington: brookings institution. crowther, d., & lancaster, g. (2008). research methods: a concise introduction to research in management and business consultancy. 2ed edition, new york: taylor & francis. de soto, h.j. (2008). the austrian school market order and entrepreneurial creativity. cheltenham, northampton: edward elgar. diamond, a.m. (2006). schumpeter’s creative destruction: a review of the evidence. journal of private enterprise, 22(1), 120-146. edler, j., & georghiou, l. (2007). public procurement and innovation – resurrecting the demand side. research policy, 36(7), 949-963. edler, j., georghiou, l., blind, k., & uyarra, e. (2012). evaluating the demand side: new challenges for evaluation. research evaluation, 21(1), 33-47. edler, j., & yeow, j. (2016). connecting demand and supply: the role of intermediation in public procurement of innovation. research policy, 45(2), 414-426. easterby-smith, m., thorpe, r., & lowe, a. (2002). management research: an introduction. 2ed edition, london: sage. european union (2013). trend report: un-locking the potential of business and societal innovation; how to scale-up successful new business and production models? business innovation observatory. retrieved from: https://ec.europa.eu/growth/content/first-trend-report%e2%80%98un-locking-potential-business-and-societal-innovation%e2%80%99_en european union (2015). supply and demand side innovation policies. annexes of first policy brief. luxembourg: publications office of the european union, doi: 10.2777/43249. european union (2017). current challenges in fostering the european innovation ecosystem. publications office of the european union, luxembourg, doi:10.2760/768124, jrc108368. von hayek, f.a. (2002). competition as a discovery procedure. the quartely journal of austrian economics, 5(3), 9-23. ito, j., & howe, j. (2016). whiplash: how to survive our faster future. new york: grand central publishing. johnston, m.p. (2014). secondary data analysis: a method of which the time has come. qualitative and quantitative methods in libraries, qqml(3), 619-626. 126 | maria urbaniec listra, e. (2015). the concept of competition and the objectives of competitors. 20th international scientific conference economics and management – 2015 (icem-2015). procedia social and behavioral sciences, 213, 25-30. miles, i., & rigby, j. (2013). demand-led innovation. in: d. cox, j. rigby (eds) innovation policy challenges for the 21st century (pp. 36-63). new york: routledge. mowery, dc., & rosenberg, n. (1979). the influence of market demand upon innovation: a critical review of some recent empirical studies. research policy, 8, 103-153. oecd (1996). globalization and competitiveness: relevant indicators. oecd science, technology and industry working papers, 5. porter, m.e. (1990). the competitive advantage of nations. harvard business review, 68(2), 73-93. porter, m.e., & rivkin, j.w. (2012). the looming challenge to u.s. competitiveness. harvard business review, 90(3), 54-61. reinert, h., & reinert, e.s. (2012). creative destruction in economics: nietzsche, sombart, schumpeter. in: j. backhaus and w. drechsler (eds) friedrich nietzsche 1844-2000: economy and society (pp. 5-7). boston: kluwer. schumpeter, j.a. (1934). the theory of economic development: an inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle. london: transaction publishers. schumpeter, j.a. (1939). business cycles, a theoretical, historical and statistical analysis of capitalist process. london: porcupine press. schumpeter, j.a. (2008). capitalism, socialism, and democracy. harper perennial modern classics. third edition, new york: harper perennial modern thought. siudek, t., & zawojska, a. (2014). competitiveness in the economic concepts, theories and empirical research. acta scientiarum polonorum. oeconomia, 13(1), 91-108. smith, a. [1776] (2007). an inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. metalibri digital library: lausanne. retrieved from: https://www.ibiblio.org/ml/libri/s/smitha_wealthnations_p.pdf steckel, r.h. (1995). stature and the standard of living. journal of economic literature, xxxiii, 1903-1940. stiglitz, j.e. (2002). competition and competitiveness in a new economy. in: h. handler and c. burger (eds) competition and competitiveness in a new economy (pp. 11-26). vienna: austrian federal ministry for economic affairs. unctad (2009). the relationship between competition, competitiveness and development. td/b/com.2/clp/30. retrieved from: http://unctad.org/sections/ditc_ccpb/docs/ditc_ccpb0020_en.pdf urbaniec, m. (2018). sustainable entrepreneurship: innovation-related activities in european enterprises. polish journal of environmental studies, 27(4), 1773-1779. urbaniec, m., & gerstlberger, w. (2011). innovation in environment-oriented networks: influence factors from case study and survey research. management of environmental quality: an international journal, 22(6), 686-704. vartanian, t.p. (2011). secondary data analysis. new york, ny: oxford. vivarelli, m. (2013). is entrepreneurship necessarily good? microeconomic evidence from developed and developing countries. industrial and corporate change, 22(6), 1453-1495. wef (2017). the global competitiveness report 2017-2018. geneva: world economic forum. competitiveness of innovation-driven economies: insights from… | 127 author maria urbaniec assistant professor at the department of entrepreneurship and innovation of the cracow university of economics. she received her phd in economics and her ma in business economics from the international graduate school zittau at the technische universität dresden (germany). her research focuses on sustainable entrepreneurship, eco-innovation, and industry 4.0. correspondence to: maria urbaniec, phd, cracow university of economics, department of entrepreneurship and innovation, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: maria.urbaniec@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8307-8396 acknowledgements and financial disclosure the article came into being within the project no. 021/rid/2018/19 financed by the ministry of science and higher education of the republic of poland within “regional initiative of excellence” programme for 2019-2022 conducted by the cracow university of economics. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-02-01-pp007-1892-gorynia,trapczynski,bytniewski 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.01 the concepts of strategy and business models in firm internationalization research: towards a research agenda marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski a b s t r a c t objective: to discuss concepts of strategy and business models and reflect upon their commonalities and mutual relationships. discussion about usage of both concepts with regard to the international expansion decisions. research design & methods: the article is based on the literature studies. findings: some of the dimensions of both concepts, including the operating modes, choice of products or markets, are common to both concepts. however, internationalisation appears to be an integral part of corporate-level strategy which defines the directions of long-term firm development, including the geographic dimension. thus, considering different geographic commitments as partly independent, one can assume that while the entire firm has a business model as a whole, there can also be varieties of business models within the same organisation, which are a consequence of its growth, particularly internationalisation. contribution & value added: internationalisation research can also contribute to the stream on business model innovation, as the internationalisation of a firm’s operations can be regarded as an organisational innovation in itself. a business model innovation requires a firm to timely and effectively identify and anticipate relevant developments in its constantly changing environment. the initiative to innovate an established business model has been identified as highly challenging due to its complexity and a range of barriers, particularly widespread inertia. article type: research paper keywords: strategy; business models; internationalization; international competitiveness; international business jel codes: f2, f23 article received: 7 january 2019 article accepted: 11 june 2019 suggested citation: gorynia, m., trąpczyński, p., & bytniewski, s. (2019). the concepts of strategy and business models in firm internationalization research: towards a research agenda. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 7-21. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.01 international entrepreneurship review ri e 8 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski introduction firm internationalisation belongs to key research paradigms that occur within the international business discipline (apart from such paradigms as: international enterprise, foreign direct investments, international trade, location of foreign enterprises, etc.). if the paradigm should be understood as a set of the most important theoretical problems related to research concerning a given issue, then in the case of the internationalisation paradigm of an enterprise, two categories should definitely be included in the set: firm strategy and business model. the concept of firm strategy is commonly understood as the intended action or action plan that the company intends to implement during its operation in order to increase its competitive advantage. the strategy, according to the definition proposed by obłój (2002), is something that has a fundamental impact on the survival or failure of the firm. strategy is also understood as a set of company behaviour in relation to dynamically changing conditions closer to the environment and further. business strategies are characterised by high flexibility, which enables companies to quickly change the previously outlined action plan. the term of the firm strategy has been analysed and researched many times, making it difficult to choose one proper definition of a concept (gorynia, 2007). while the concept of business models has been applied to firm internationalisation recently (hennart, 2014; onetti, zucchella, jones, & mcdougall-covin, 2012; rask, 2014), it still remains in its infancy and the related contributions pertain to specific aspects in isolation. hence, the objective of the paper is to determine the usefulness of the concept of firm strategy and business models to research on firm internationalisation, and to clarify the relationships between the concepts. the paper relies on a literature review, in which a broad review and evaluation of both analytical concepts has been carried out, allowing to generate directions for further research on firm internationalisation processes. literature review foundations of firm strategy and business models in management science, strategy is understood in many ways. systematically emphasised features of understanding the concept are: defining missions, methods enabling its fulfilment, measurability, location of strategies in time and relations established with the external environment (doligalski, 2014). expanding the understanding of the concept, strategy in newer studies is considered as a plan or scheme that integrates fundamental tasks in the company, defines the directions of action and behaviour logic. the correct formulation of the strategy enables effective location of resources. a well-prepared strategy also helps to react to the activities of competitors (gorynia, 2007). hitt, ireland and hoskisson (1999) stress the importance of analysing the environment and examining the internal conditions of the company’s operations. porter (2001) takes the view that strategy should lead to an increase in the competitiveness of the company and emphasize its uniqueness. according to porter, this means deliberately choosing a unique set of actions to deliver a unique mix of value. porter claims that the strategy consists of a competitive position, differentiating oneself in the eyes of the client and adding value through a combination of activities other than those enjoyed by the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 9 competitors. at this point, it is crucial to refer to a common typology of strategies that distinguishes the firm strategy at three levels (porter, 1980). depending on the organisation in which the strategy is created and used, three levels can be distinguished. a corporate-level strategy is shaped by the top management and overlooks the activities of an organisation which deals with more than one type of business. it deals with actions taken by the organisation as a whole and aims at defining the role of each of the various activities. with a goal of optimising company operations, profitability and growth, corporate strategy must compare the return of a continuing investment in the single business with the acquisition or starting up of complementary businesses (hitt, ireland, & hoskinsson, 1999). the second level of strategy is that of the strategic business unit (sbu). the business strategy sets, goals, and results. the business strategy sets goals for performance, evaluates the actions of competitors and specifies actions the company must take to maintain and improve its competitive advantages. typical strategies are to become a low-price leader, to achieve differentiation in quality or other desirable features or to focus on promotion. finally, strategy at the functional level creates a framework for managing such functions as finance, research and development, marketing, ecology, in accordance with the strategy of the operating unit (mintzberg, ahlstrand, & lampel, 1998). this strategy consists in determining how a given function is to be implemented in order to foster the desired competitive advantage and to coordinate a given function. in strategy literature, some authors tend to present the firm as a value chain. this concept assumes that the firm is a system consisting of elements connected by a network. according to timmers (1998), in the concept of business model extends the general value chain in that it defines the integration of its elements. combining the concept of business architecture and the concept of the value chain formulated by porter (2001), timmers (1998) stated that business models are created by three components: − the architecture of goods and services, including the description of all parties (actors) involved in the exchange of products; − vision of potential profit for business participants (both the demand and supply side); − description of revenue sources. obłój (2002) claims that by combining firm strategy and its implementation, it is possible to fully use resources and skills. according to this approach, it is possible to define business models by addressing the questions of what the business of the firm is, what resources and technologies should the company have at its disposal so that it is possible to gradually build a competitive advantage, and how a resource chain should be configured. afuah and tucci (2003) take the position that business models implemented by enterprises have one common denominator, they were created to bring profit in the long run. another attempt to explain the concept under consideration is the approach presented by stähler (2002). in his concept, he emphasises that the business model is a simplified picture of the current situation in a given industry. it presents the concept of the model as a tool for interpreting the basic elements of the enterprise and allowing for planning any changes or modifications. stähler distinguished three elements that compose the creation of a business model: − the value offered, that is how the value of the company has to offer potential buyers of goods; 10 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski − products (offers on the market), architecture (thanks to what resources and activities is created); − the revenue model (how the company generates income). gołębiowski, dudzik, lewandowska, witek-hajduk (2008) describes the business model as a configuration of four elements. first, the value proposition for the client (material benefits, transaction cycle, relations with final consumers, benefit cost relation), secondly resources (equipment, capital, high-tech, brand) are listed, thirdly, the position in the supply chain ( activities related to sales, marketing and production, typology of existing links and role in the supply chain). as the fourth element gołębiowski, dudzik, lewandowska, witek-hajduk (2008) distinguished sources of revenues (manufactured goods, delivered services or commercial outsourcing). according to ostenwalder and pigneur (2010), the business model is a collection of elements and relationships that enable presentation of the company’s business goals. these authors have proposed that a well-designed business model should be carefully planned and include the following areas of the company’s operations: − customer segments (an enterprise serves one or more customer segments), − value proposition (the organisation tries to satisfy the clients’ needs through the value proposition), − channels (value proposition reaches customers via distribution channels, communication and sales), − customer relationship (there are specific clients with whom the company can establish relationships), − revenue streams (revenue streams are determined by the effects of the value proposal implementation), − key resources (they include assets that are necessary to form other elements of the model) − key activities (key activities for the enterprise), − key partners (some of the activities are outsourced to partners or external companies and some are obtained from outside the enterprise), − cost structure (each of the elements of the business model affects the structure of costs). based on the above review of the business model literature, an attempt can be made to formulate the conclusion that most of them are connected with business activities aimed at enhancing financial performance, while building competitive advantage in a dynamic environment, as well as creating value propositions for customer. the common denominators of almost all of the business model concepts discussed here, accordingly, are three elements: − value proposition for the client; − structure of the value chain / company position in the value chain; − sources of income. comparison of strategy and business model concepts referring to the above terminological deliberations, it appears legitimate to compare and differentiate between business models and company strategies. magretta (2002) in his definition of the business model emphasises that it is a set of concepts that condition the the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 11 creation of values for all entities involved in relations with the enterprise. he also believes that the model is “a theory that is constantly verified by the market”. therefore, the business model is a theoretical attempt to present the enterprise environment, but its implementation must take place in a direct relationship and be consistent with the strategy that allows the implementation of activitiesin summary, according to magretta’s theory, the strategy is a complement to the business model. ostenwalder and pigneur (2010) compared the business model and strategy. according to the authors, “the business model describes the reasons behind the way in which the organisation creates value and ensures and profits from this generated value.” in combination with relevant business practices, these constituents of the business model define the type of strategy by which the company will operate on the market. summing up the above discussion, both the concept of business strategies and the concept of a business model are key concepts in management sciences, but they are often understood differently. doligalski (2014) is of the opinion that "the business model represents what the company is, while the strategy describes the goals and forms and ways to achieve them by the company”. differences between the two concepts are summarised in table 1. table 1. comparison of firm strategy and business model concepts firm strategy business model answers the question: what is the purpose of the company and how can it be achieved? it is a simplified image of the company and answers the question: what is the company? it is created in relation to other entities from the company’s environment it concerns the interior of the enterprise it refers to the positioning and competitive advantage achieved by the company it focuses on the created economic value it is characterised by flow marks he has signs of state it applies to the time dimension and provides for the direction of changes it is the image of an organisation captured at a given moment observed through consistency (hardly observable) easy to see and define source: own study based on (doligalski, 2014). analysing the approaches presented by the quoted researchers regarding the similarities and differences between the strategy and the business model, several conclusions can be made. when emerging the relationship between the two concepts, it is worth applying the similarity criterion. firm strategy and business model cover other areas of activity (fig.1 situation a). doligalski (2014) analysing the relationships between the two concepts, takes the position that strategy is different from the business model, however, he clearly stressed that some approaches to defining strategy as a concept may coincide with the term business model. he also takes the position that the strategy reflects the desired target state, while the business model describes the current way of operation. the subordination of firm strategy to the business model (fig.1 situation b). the second approach concerns the theory that assumes, as a consequence, that the strategy is part of the business model. magretta (2002)presents a theory in which he emphasises that having a coherent business model does not guarantee the company’s success. the business model, understood as a system, describes the components of the company’s activities and their 12 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski mutual relations. the guarantee of success is having a competition strategy that defines ways to overcome rivals within the sector. in summary, magretta defined the strategy as a complement to the business model. stähler (2002) emphasises in his concept that the business model is a simplified picture of the current situation in the given industry. it presents the concept of the model as a tool for interpreting the basic elements of the company and allowing for planning any changes or modifications. it also contains a strategy that is necessary in the process of striving to achieve a competitive advantage. according to the theory presented by gołębiowski, dudzik, lewandowska, witek-hajduk (2008) the strategy is part of the model. the business model presents general assumptions according to which a company’s competition strategy is created. a similar position was presented by osterwalder, and pigneur (2010). according to its theory, a business model can be understood as a conceptual relationship between strategy, business organisation and business systems. figure 1. relationships between the business model and the firm strategy source: own elaboratio. the company’s strategy is superior to the business model (fig.1 situation c). the third approach concerns theories that assume that the strategy is part of the business model. obłój (2002) emphasises in his theory that if a business model assumes value creation, profit is not always equivalent to the assumed one. it also indicates the direct relationship between the strategy and its practical implementation, based on the concept of the value chain. he takes the position that the business model combines elements of strategy together and is part of it. afuah and tucci (2003), presented a theory in which emphasises the superiority of the strategy towards the business model of strategic units (sub). he also claims that business models contain strategies relating directly to the sub. the concepts of the company’s strategy and business model are interchangeable (fig.1 situation d). such an extreme position was presented by porter (2001) who denied the value of the concept of the business model. his theory, widely regarded as misleading the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 13 or omitted, because the concept of a business model would be unnecessary. most researchers accuse him of misunderstanding the business model as a business model. porter’s approach is unique and the only one that rejects the existence of a business model. business model definitions are required that clearly identify and distinguish what is strategy, and what is the business model. doligalski (2014) underlined that “a business model is not a strategy”. strategy and the business model intervene at various levels of the business decision process. strategy belongs to an upper level, since it selects the business/businesses where to compete (corporate strategy) and defines how to position for each of them (business strategy). the business model logically is presented at operational level, since it defines how to execute the strategy, representing the firm’s underlying core logic and strategic choices. stähler (2002) expresses this point effectively: “emphasises in his concept that the business model is a simplified picture of the current situation in the given industry.”, while osterwalder and pigneur (2010) define the business model as “the conceptual and architectural implementation of a business strategy”. by excluding strategy from the defining elements of the business model and without using excessively general elements which are difficult to specify, the terms are more clearly explained. the conducted research provides the findings that the business model and business strategy are different, though somewhat similar objects of scientific exploration. their combined use potentially allows better understanding of business operations and their performance. material and methods internationalisation strategy and its dimensions welch and luostarinen (1988) define internationalisation as “the process of increasing involvement in international operations”( p. 36). given the organisational and environmental complexity, which increases with the extension of a firm’s international activities (verbeke, li & goerzen, 2009), it seems legitimate to adopt a more holistic definition of internationalisation as firms adapt various aspects of their operations (strategy, structure, resources, etc.) to the international setting (calof & beamish, 1995). hence, internationalisation should not be regarded only from the perspective of entering new foreign markets, but – more comprehensively – of devising a strategy for developing and managing international operations. and yet, the choice of foreign operation modes has remained the predominant object of analysis in ib literature (calof & beamish, 1995; fletcher, 2001). this seems understandable given that the initial mode choice is critical to establishing the basis for further foreign market penetration (benito & welch, 1994; welch & luostarinen, 1988). since market entry modes are a determinant of resource commitment to a foreign market, they are a relevant strategy dimension in managing the international involvement. however, the dimension of operating modes cannot fully reflect the internationalisation process, since a partial increase or withdrawal in terms of operating modes might not be indicative of the overall exposure to cross-border operations. a substitution of the changed operating mode through other modes or the transfer of resources to other countries can increase the international market share (chetty, 1999). thus, the analysis of international strategy should also include decisions about the extension of the geographical scope of operations (welch & luostarinen, 1988). according to the process approach, internationalisation follows an incremental pattern from geo-culturally close to more distant 14 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski markets (andersen, 1993, johanson & vahlne, 2009;). thereby, companies can allocate their resources over a limited number of markets or follow a strategy of market diversification. however, the strategy of diversification can lead to a decrease of the number of markets in the long run, as a result of re-concentration and exit from less profitable markets in the international portfolio. a fast rate of expansion can result in a limited managerial attention, thus exposing entrants to mistakes in the market choice and resulting in subsequent de-internationalisation (ayal & zif,1979; bamberger & upitz, 2007). furthermore, while the operating modes within one foreign market and for one given product unit might remain constant, the extent of value added by a foreign venture can vary. a wholly-owned subsidiary can carry out different activities along the value chain. moreover, in a particular country, different entry modes can be used by a company to handle different parts of the value chain (benito, petersen & welch, 2009). changes in foreign governance of value adding activities can be seen from a global strategy perspective, depending on decisions concerning an international concentration or dispersion of activities (porter, 1986). this can result from critical success factors of the company’s industry, ranging between the need for global integration of value activities and the increase of operating efficiency, and the need for local responsiveness and adaptation to the local market environment (prahalad & doz, 1987). finally, the rising complexity of international activities requires firms to integrate differentiated parts of the entire system. the strength of integration of international involvements into the corporate network can express itself in the interdependence of resources and responsibilities between the units of a multinational corporation. according to this view, the network of customers, competitors, suppliers and other actors in international markets plays a crucial role in achieving the firm’s long-term goals (johanson & mattson, 1988). chetty (1999) regard internationalisation as a process driven by the creation of relationships with network partners in new foreign markets, through increasing commitment to extant foreign networks and through integrating positions in networks in different foreign markets. clearly, one should note that there are important interrelationships between the said dimensions of internationalisation, which have recently been discussed in international management and international entrepreneurship literature. the strategic-thinking approach emphasises the links between a firm’s strategic orientation and its internationalisation patterns, processes and pace. bell, crick and young (2004) found important differences between the internationalisation processes of knowledge-intensive and traditional manufacturing smes, the latter being involved in foreign markets from the very beginning of their operations, relying on foreign networks to a larger extent, entering a larger number of export markets with new global offerings (hagen, zuchchello, cerchiello & de giovanni, 2012). one must note that the dimensions of the internationalisation strategy of the firm have mostly been discussed in isolation from each other, with few attempts at linking them holistically and exploring their combinations which may form certain strategic profiles or archetypes. cerrato, crosato and depperu (2016) propose that the degree of internationalisation of a firm also includes an attitudinal component, which is represented by top management’s international orientation. in fact, top management’s experiential, motivational, and attitudinal resources deeply affect the internationalisation process of a firm (escriba-esteve, sanchez-peinado, & sanchez-peinado, 2008). specifically, international the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 15 orientation positively correlates with the extent of top management’s international experience, as management’s overseas experience plays a role in affecting a firm’s predisposition to future international activities (zucchella, palamara, & denicolai, 2007). further, the internationalisation of a firm’s business network is another key dimension, as this dimension affects the range of opportunities a firm can access and the resources and competencies it can leverage in its international activities. the inclusion of this component reflects the shift from a traditional view that looks at internationalisation essentially in terms of the amount of a firm’s resources and assets allocated abroad to a perspective emphasising the importance of a firm’s network for its foreign activities (bjorkman & forsgren, 2000). according to the network approach to internationalisation, relationships primarily drive international business opportunities and decisions, thus enabling firms to leverage critical external resources (chetty, 1999). in particular, networking plays a highly important role for small firms, as they may exploit networks to mitigate the limitations due to their size or limited experience. finally, the internationalisation of firms takes place not only in the area of production, but also involves a financial dimension based on the type of investors that firms consider (hassel, hopner, kurdelbusch, rehder, & zugeho, 2003). internationalisation should therefore be evaluated also as to how a company internationalises its financing or ownership structure. to sum up the above discussion, the internationalisation of a firm implies changes along several dimensions. thus, defining a firm’s international footprint merely in terms of its international sales or the number of foreign direct investments would therefore present a simplified image. for instance, not only the number, but also the geographic-cultural distance of countries should be considered, as more distant markets are argued to increase the firm’s internationalisation degree (kutschker, 2002). moreover, the presence in a given foreign market will differ in terms of the realised value chain modules, such as purchasing, r&d, manufacturing, logistics and sales. it has been suggested that the extent and diversity of foreign added value activities also determine the internationalisation degree (kutschker, 1994). it was further underlined that – since an increased internationalisation requires an enhanced integration of the whole company – a higher mutual interdependence and intensity of resource flows between subsidiaries, as well as a higher unification of shared values, norms and beliefs imply a higher degree of firm internationalisation (kutschker, 2002). one can argue that depending on the development stage of a company, emphasis will shift between the above discussed dimensions. therefore, following the classification of ringlstetter and skrobarczyk (1994), three successive maturity stages of firm internationalisation can be distinguished, starting from the internationalisation of the product-market strategy, through the internationalisation of value activities, to the most advanced stage of internationalisation of the organisation, in which more or less autonomous parts of the international network need to be integrated into the corporation. firm internationalisation and business models while there have been several attempts to analyse internationalisation strategy in its different dimensions (as outlined above), the concept of business models was applied to firm internationalisation less often. hennart (2014) argues that it is the business model of the firm that can drive and explain international expansion. specifically, he attempted to show that the business model used by the so called international new ventures and born globals, namely the product they sell, how they sell it, and to whom, is pivotal in explaining why 16 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski they sell quickly to customers in many countries. this explicit consideration of different aspects of the business model in firm internationalisation is rare, although the relevance of industry-specific factors has long been acknowledged. in this context, rask (2014) links firm internationalisation to the stream of business model innovation (bmi). he recalls that the business model answers the “what” question (products on offer), the “how” question (how to create value related to the product) and the “who” question (related to customers and their needs, and the suppliers assisting in the value creation process). since business model innovation is not about product innovation, the two basic how and who questions remain valid. at this juncture one can note that, in line with the discussion in the preceding sections, there are conceptual overlaps in the dimensions of internationalisation strategy and business model. for instance, hagen and zucchella (2014) point to the relevance of a business idea and strategy on the basis of which a company identifies and exploits a market opportunity, organises its value chain, selects areas to be internationalised, and defines unique ways to reach potential customers. extant research indicates that rapid internationalisation is frequently related to the realisation of a niche strategy, which implies introducing specialised products, innovative marketing strategies and enhanced product and service quality (mudambi & zahra, 2007). we argue that in the context of firm internationalisation, the presence of apparent overlaps in the dimensions of internationalisation strategy raised in extant literature, as well as the dimensions of business models, shifts analytical attention from a mechanic comparison of the two concepts to a more profound analysis of their relationships and the role which business models play for firm internationalisation. in fact, in line with the multidimensional process of firm internationalisation, the coordination of firm-specific assets must be managed across several countries by means of a possible variety of relevant business modes. in the ensuing sections we discuss several predominant perspectives in existing literature on business models and internationalisation. as discussed earlier, the distinguishing characteristic of a business model is the way in which the type of product or service is linked to a particular group of customers using a specific communication and delivery method. bouncken, muench and kraus (2015) argue that the distinctive characteristic of firms realising foreign sales from the very outset may pertain to differences in their business models per se, as well as their ability to adapt them to foreign markets. in contrast to other common internationalisation theories, the business model approach focuses on the holistic view of the firm’s core activities in which business model innovation plays a pivotal role to gain competitive advantages. another group of scholars shifts attention from specific dimensions and their facilitating effects on international expansion to overall business models of internationalising firms, which have different implications for the shape of international operations. onetti et al. (2012) and bouncken et al. (2015) propose that business models of internationalising firms can be essentially discussed along the dimension of focus (which activities to perform), locus (where to allocate how much of these activities), and modus (to what extent these activities are performed alone or in cooperation, how much technologyor capital-intensive they are, etc.). based on such categorisation, rask (2014) proposes several types of business models with regard to the role of internationalisation of downstream (e.g. sales) and upstream (e.g. production) activities. domestic-based business models are used by domestic ventures only. even though the firm acts in a domestic context, its products and services the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 17 can be sold internationally through other firms such as export houses and similar indirect sales channels. firms with an import-based business model seek sales opportunities in the domestic market and rely on the global supply market, which, for example, is often the case for domestic supermarket chains. the export-based business model is the inverse of the import-based business model. export firms concentrate their resources locally, exporting their goods to international markets where they can earn a higher profit than by selling them on the domestic market. like importers, exporters’ demand and supply-market knowledge offers them competitive advantages through their ability to spot and act on emerging opportunities. the export-based business model is the business model that most of the export marketing literature focuses on. finally, the semi-global business model features the characteristics of both the import and the export-based business models. while there have been efforts to explore the links between business models and firm internationalisation, less attention has been paid to the effects of business model choices on international performance. among the very few attempts in this regard, kraus, brem, schuessler, schuessler and niemand (2017) show that business model design matters to international firm performance and the business model design of born global companies tends to be more efficiency-centered. having an efficiency-centered business model design is positively associated with the born global’s international performance. however, more research in this regard is warranted, in particular with relation to the performance effects of different aspects of business models of internationalising firms. conclusions among extant research, hennart’s (2014) call for considering the nature of the business model in explaining accelerated internationalisation processes was one of the most important ones, raising a recent debate and a series of empirical studies reviewed here. indeed, going beyond the popular variables analysed by ib scholars is pivotal to explaining not only the pace of international expansion, but also – if not in particular – its modes and loci. in this discussion paper we have departed from overall concepts of strategy and business models and reflected upon their commonalities and mutual relationships. we have then transferred this discussion to the level of firm internationalisation in order to review the usage of both concepts with regard to the international expansion decisions. our review indicates that some of the dimensions of both concepts, including the operating modes, choice of products or markets, are common to both concepts. however, internationalisation appears to be an integral part of corporate-level strategy which defines the directions of long-term firm development, including the geographic dimension. thus, considering different geographic commitments as partly independent, albeit interdependent, one can assume that while the entire firm has a business model as a whole, there can also be varieties of business models within the same organisation, which are a consequence of its growth, particularly internationalisation. these business models enable the implementation of the overall internationalisation strategy in different markets. therefore, the concept of business model in the context of firm internationalisation has to be explored at several layers. this fact leads to several observations with regard to existing research and the implications for further research efforts. 18 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski firstly, among the reviewed studies there have been a number of papers devoted to how the business models can facilitate internationalisation. while the consideration of specific operational aspects behind firm internationalisation can indeed enrich our repertoire of variables and enhance our understanding of firm decisions, leading to more insightful findings, the bulk of attention has been paid to rapid internationalisation processes, including born globals or international new ventures. there have been no studies exploring the links between the overall business model and the internationalisation patterns of firms following more traditional approaches to internationalisation, as well as firms of different size and age than merely fast internationalising, smaller and younger firms. further, as it has been noted in our paper, some authors stress that firms can maintain several business models as they growth, which results from their rising sectoral and spatial complexity. this aspect can be an interesting enhancement to the predominant focus on overall business models of internationalising firms, as it raises questions as to the motivations to replicate or modify the core business model in new international contexts. moreover, it can be also fruitful to study the extent to which the co-existence of different business models within the organisation can contribute to changes in the main business model, or whether and how it does affect business model design upon new market entries, i.e. whether and how the new business model can effectively draw from previous implementation experiences for companies opting for a co-evolutionary approach and – in contrast – for the ones which focus on replicating their business model due a variety of factors. thus, the context of international expansion and the complexity which it carries can be useful for enriching general research on business model co-existence and co-evolution. finally, internationalisation research can also contribute to the stream on business model innovation, as the internationalisation of a firm’s operations can be regarded as an organisational innovation in itself. a business model innovation requires a firm to timely and effectively identify and anticipate relevant developments in its constantly changing environment. the initiative to innovate an established business model has been identified as highly challenging due to its complexity and a range of barriers, particularly widespread inertia. the understanding of how internationalisation can inspire changes in the business model can be a promising step in this regard. references afuah, a. & tucci, c.l. (2003). internet business models and strategies. new york: mcgraw-hill/irwin and the environment. andersen, o. (1993). on the internationalization process of firms. a critical analysis. journal of international business studies, 24(2), 209-231. ayal, i.& zif, j. (1979). market expansion strategies in multinational marketing, journal of marketing, 43(1), 84-94. bamberger, i.& upitz, a. (2007). de-internationalisierung. working paper 18, fachgebiet organisation & planung, university of essen. bell, j., crick, d. & young, s. (2004). small firm internationalization and business strategy: an exploratory study of knowledge-intensive’ and ‘traditional’ manufacturing firms in the uk. international small business journal, 22(1), 23-56. benito, g. r. g., petersen, b. & welch, l. s. (2009). towards more realistic conceptualisations of foreign operation modes, journal of international business studies, 40(9), 1455-1470. the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 19 benito, g. r. g. & welch, l. s. (1994). foreign market servicing: beyond choice of entry mode. journal of international marketing, 2 (2), 7-27. bjorkman, i., & forsgren, m. (2000). nordic international business research. international studies of management and organization, 30(1), 6-25. bouncken, r. b., muench, m., & kraus, s. (2015). born globals: investigating the influence of their business models on rapid internationalization. the international business & economics research journal (online), 14(2), 247. calof, j. c. & beamish, p.w. (1995). adapting to foreign markets. explaining internationalization. international business review, 4(2), 115-131. cerrato, d., crosato, l., & depperu, d. (2016). archetypes of sme internationalization: a configurational approach. international business review, 25(1), 286-295. chetty, s. (1999). dimensions of internationalisation of manufacturing firms in the apparel industry, european journal of marketing, 33 (1/2), 121-142. doligalski t. (2014). modele biznesu w internecie. teoria i studia przypadków polskich firm. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. escriba-esteve, a., sanchez-peinado, l. & sanchez-peinado, e. (2008). moderating influences on the firm’s strategic orientation-performance relationship. international small business journal, 26(4), 463-489. fletcher, r. (2001). a holistic approach to internationalisation. international business review, 10 (1), 25-49. gołębiowski t., dudzik t.m., lewandowska m., & witek-hajduk m. (2008). modele biznesu polskich przedsiębiorstw, warszawa: szkoła główna handlowa gorynia, m. (2007). strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. hagen, b., & zucchella, a. (2014). born global or born to run? the long-term growth of born global firms. management international review, 54(4), 497-525. hagen, b., zucchella, a., cerchiello, p. & de giovanni, n. (2012). international strategy and performance-clustering strategic types of smes. international business review, 21 (3), 369-382. hassel, a., ho¨pner, m., kurdelbusch, a., rehder, b., & zugeho¨ ret, r. (2003). two dimensions of the internationalization of firms. journal of management studies, 40(3), 705-723. hennart, j. f. (2014). the accidental internationalists: a theory of born globals. entrepreneurship theory and practice, 38(1), 117-135. hitt, m. a., ireland, r. d. & hoskisson, r. e. (1999). strategic management: competitiveness and globalization : concepts and cases. cincinnati, ohio: south-western college pub. johanson, j. & mattsson, l.g. (1988). internationalization in industrial systems-a network approach. in hood, n. & vahlne, j.(eds.), strategies in global competition (pp. 11-23). new york: croom helm. johanson, j., vahlne, j. e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 40 (9), 1411-1431. kraus, s., brem, a., schuessler, m., schuessler, f. & niemand, t. (2017). innovative born globals: investigating the influence of their business models on international performance. international journal of innovation management, 21, 1-44. kutschker, m., (1994). strategische kooperation als mittel der internationalisierung. in schuster, l. (ed.), die unternehmung im internationalen wettbewerb (pp. 121-157) berlin: schmidt. 20 | marian gorynia, piotr trąpczyński, szymon bytniewski kutschker, m. (2002). internationalisierung der unternehmensentwicklung. in macharzina, k. & oesterle, m.j. (eds.), handbuch internationales management. grundlagen – instrumente – perspektiven, 2 (pp. 46-67). wiesbaden: gabler. magretta j. (2003). what management is? london: profile books. magretta, j. (2002). why business models matter. harvard business review, 80(5), 86-92. mintzberg, h., ahlstrand, b. w., & lampel, j. (1998). strategy safari: a guided tour through the wilds of strategic management. new york: free press. mudambi, r., & zahra, s. (2007). the survival of international new ventures. journal of international business studies, 38(2), 333-352. obłój k. (2002). tworzywo skutecznych strategii. na styku starych i nowych reguł konkurencji, warszawa: pwe. onetti, a., zucchella, a., jones, m. v., & mcdougall-covin, p. p. (2012). internationalization, innovation and entrepreneurship: business models for new technology-based firms. journal of management & governance, 16(3), 337-368. osterwalder, a. & pigneur, y. (2010). business model generation. hoboken: wiley & sons. porter, m. e. (1980). competitive strategy: techniques for analyzing industries and competitors. new york: free press. porter, m. e., (1986). changing patterns of international competition. california management review, 28(2), 9-40. porter, m.e. (2001). strategy and the internet. harvard business review, 79 (3), 62-78. prahalad, c. k. & doz, y. l. (1987). the multinational mission: balancing local demands and global vision. new york: free press. rask, m. (2014). internationalization through business model innovation: in search of relevant design dimensions and elements. journal of international entrepreneurship, 12(2), 146-161. ringlstetter, m. & skrobarczyk, p. (1994). die entwicklung internationaler strategien, zeitschrift für betriebswirtschaft 64, 333-357. stähler, p. (2002). geschäftsmodelle in der digitalen ökonomie. merkmale, strategien und auswirkungen. lohmar: eul verlag. timmers, p. (1998). business models for electronic markets. journal on electronic markets, 8 (2), 3-8. verbeke, a., li, l. & goerzen, a. (2009). toward more effective research on the multinationalityperformance relationship. management international review, 49, 149-162. welch, l. s. & luostarinen, r. (1988). internationalization. evolution of a concept. journal of general management, 14(2), 34-55. zucchella, a., palamara, g., & denicolai, s. (2007). the drivers of the early internationalization of the firm. journal of world business, 42(3), 268-280. the concepts of strategy and business models in firm internationalization… | 21 authors the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 33% each of the authors. marian gorynia full professor at poznań university of economics and business (poland). his research interests include foreign direct investment, firm internationalisation, industral economics, economic policy. correspondence to: prof. marian gorynia, phd, department of international competitiveness poznań university of economics and business al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland, email: m.gorynia@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7633-8249 piotr trąpczyński associate professor at poznań university of economics and business (poland). his research interests include firm internationalisation, international strategies, international entrepreneurship. correspondence to: prof. piotr trąpczyński, phd, department of international competitiveness poznań university of economics and business, al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland, email: piotr.trapczynski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8154-9174 szymon bytniewski phd student at poznań university of economics and business (poland). his research interests include internationalization, business models, international competitiveness, international business, globalization. correspondence to: mr. szymon bytniewski, international competitiveness department, poznań university of economics and business, al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland, e-mail: szymon.bytniewski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-4095-3741 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-02-12-157-opioła,pałka,soczek,wieser s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : opioła, m., pałka, k., soczek, j., & wieser, k. (2017). próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 157-173 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej monika opioła1, katarzyna pałka2, justyna soczek3, krzysztof wieser4 uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: 1 monikaop93@gmail.com; 2 kasiape17@gmail.com; 3 soczek.justyna@gmail.com; 4 krzysztof.wieser@gmail.com streszczenie: celem artykułu jest określenie wpływu procesu wyjścia wielkiej brytanii z unii europejskiej na aktualną i przyszłą konkurencyjność gospodarek wspólnoty. nadrzędnym problemem jest identyfikacja skutków referendum, jakie miało miejsce w czerwcu 2016 roku, a także prognozowanie rzeczywistych i potencjalnych następstw operacji wyjścia. metodami wykorzystywanymi w artykule są: analiza literatury związanej z poruszaną tematyką, metoda analizy opisowej, a także analiza danych statystycznych. proces wywodu obejmuje cztery części. pierwszą z nich jest przegląd literatury obejmującej tematykę konkurencyjności gospodarki unii europejskiej. część druga jest dyskusją na temat planowanego kierunku rozwojowego ue, ze szczególnym uwzględnieniem analizy strategii europa 2020. trzecia część artykułu zawiera opis dotychczasowych ogniw łańcucha zdarzeń związanych z operacją wyjścia wielkiej brytanii z ue. analiza danych statystycznych stanowi czwartą, finalną część procesu wywodu. przeprowadzona analiza wykazała podstawowe obszary wpływu operacji wyjścia wielkiej brytanii z ue. najistotniejszymi zidentyfikowanymi skutkami gospodarczymi są: utrata części wpłat do budżetu unijnego oraz spadek wzrostu gospodarczego. na podstawie analizy sieci wewnątrzunijnych powiązań handlowych wielkiej brytanii określono gospodarki, które najsilniej odczują skutki procesu wyjścia. unię europejską niewątpliwie czeka jedno z największych wyzwań, jakie miały miejsce od momentu jej utworzenia. bezprecedensowy charakter tego zjawiska w połączeniu z siłą potencjalnych jego konsekwencji, niewątpliwie warunkuje konieczność zastosowania proaktywnej postawy przez decydentów ue, celem optymalizacji procesu ich niwelowania. kluczowym etapem tego procesu i zasadniczą niewiadomą, na którą wpływ jednak nadal jest możliwy, będzie kształt przyszłych umów handlowych, oraz umów bilateralnych zawieranych między ue a wielką brytanią. słowa kluczowe: brexit; handel międzynarodowy; konkurencyjność; unia europejska; wielka brytania klasyfikacja jel: f16 1;2;3;4 autorzy tekstu są studentami kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 158 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser 1. wstęp podjęcie decyzji o brexicie było wydarzeniem bezprecedensowym, wzbudzającym zarówno szerokie zainteresowanie, jak i obawy o jego konsekwencje. obywatele pozostałych państw członkowskich unii, nawet niezwiązani bezpośrednio z wielką brytanią, a aktywnie śledzący wydarzenia na arenie europejskiej, w większym lub mniejszym stopniu odczuwali świadomość znajdowania się w zasięgu potencjalnych reperkusji tej sytuacji. zdaniem autorów, możliwa jest ocena dotychczasowych skutków tego wydarzenia, oraz prognozowanie przyszłych, wynikających z niego implikacji dla gospodarki unii europejskiej. operacja wyjścia wpłynie na gospodarczy, polityczny i społeczny krajobraz europy w sposób krótkoi długoterminowy. określenie możliwego wpływu na konkurencyjność gospodarki wspólnoty stanowi podstawowe zadanie, jakie wyznaczyli sobie autorzy. 2. uwarunkowania konkurencyjności ue fakt, iż wielka brytania odejdzie z unii europejskiej, niewątpliwie wywrze istotny wpływ na konkurencyjność rynku unijnego. mówiąc o konkurencyjności, mamy najczęściej na myśli proces sprzężenia zwrotnego podmiotów, prowadzący do zwiększania korzyści ekonomicznych, wskutek konkurowania lub rywalizowania. konkurencyjność można zdefiniować jako zdolność gospodarki do produkowania i oferowania dóbr i usług o takich parametrach techniczno-użytkowych, cenach i warunkach sprzedaży, które znajdą nabywców na rynkach krajowych i zagranicznych. celem strategicznym przedsiębiorstw jest dążenie do maksymalizacji zysków, zaś celem państw jest poprawa jakości życia obywateli. realizacja tych celów według m.e. portera zależy od szeroko rozumianych czynników produkcji, ich jakości oraz efektywności kapitału. istotną kwestią dotyczącą podmiotów na rynku jest fakt uczestnictwa państwa w ugrupowaniach integracyjnych. w tym przypadku jest to członkostwo wielkiej brytanii w unii europejskiej. procesy zachodzące w gospodarce zależą nie tylko od polityki państwa, ale także od procesów zachodzących na rynkach międzynarodowych (porter, 2001). najbardziej znanym modelem czynników determinujących zdolność konkurencyjną podmiotów gospodarczych są wyróżnione przez portera czynniki wewnętrzne i zewnętrzne (klima, 2012). czynniki wewnętrzne: − stan i struktura majątku produkcyjnego i infrastruktury gospodarczej. − możliwości akumulacyjne i inwestycyjne w sferze kapitału rzeczowego i ludzkiego. − stan rozwoju nauki i techniki. − poziom wykształcenia i kwalifikacji siły roboczej. − poziom organizacji i zarządzania gospodarką. − charakter polityki gospodarczej prowadzonej przez państwo. próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 159 czynniki zewnętrzne: − dostęp do chłonnych rynków zbytu krajów wysoko uprzemysłowionych. − dostęp do międzynarodowych rynków finansowych. − stopień wykorzystania międzynarodowego kapitału (głównie bezpośrednich inwestycji realizowanych przez korporacje transnarodowe). − powiązania gospodarcze. − położenie geograficzne. według portera, pomiędzy zadaniami państwa i przedsiębiorstwa wynikającymi z realizacji polityki konkurencyjności, zachodzi relacja sprzężenia zwrotnego. osiąganie celów przez przedsiębiorstwo zależy bowiem od polityki państwa, a konkurencyjność państwa można rozpatrywać jedynie jako sumę konkurencyjnych, działających w obszarze rynku podmiotów. o istocie zagadnienia świadczą corocznie sporządzane oceny gospodarek przez światowe forum ekonomiczne, których rezultatem jest globalny raport konkurencyjności. pozwala on określić stopień konkurencyjności państwa na podstawie indeksu wyznaczanego w oparciu o dwanaście filarów. elementy rankingu podzielone są na trzy większe grupy. pierwsza grupa a to potrzeby podstawowe (instytucje, infrastruktura, otoczenie makroekonomiczne, zdrowie i edukacja wczesnoszkolna). grupa b zawiera wyróżniki efektywności (wyższa edukacja, wydajność rynku dóbr, wydajność rynku pracy, rozwój rynku finansowego, gotowość technologiczna oraz wielkość rynku). grupa c obejmuje czynniki zaawansowania i innowacji (zaawansowanie biznesu i innowacyjność). dwanaście wymienionych czynników podawanych jest w raportach jako wartość indeksu głównie w calach rankingowych, ale również oddzielnie, aby można było sprawdzić, w jakim zakresie kraj powinien dokonać poprawek. w raporcie z 2016 roku wielka brytania pod względem indeksu konkurencyjności znajdowała się na 7. miejscu rankingu. w wyniku podjętej przez brytyjczyków w referendum decyzji, istnieje poważna obawa o utrzymanie tak wysokiej pozycji w najbliższych latach (schwab, 2016). konkurencyjność gospodarki nie jest jednostajna, lecz zmienia się przechodząc przez cztery fazy rozwoju konkurencyjności. poszczególne etapy opierają się na innych gałęziach przemysłu lub różnią się metodologią działania przedsiębiorstw na danym etapie. ważne jest wzmacnianie pozycji konkurencyjnej gospodarki, ale także ulepszanie czynników na nią wpływających w celu podniesienia poziomu konkurencyjności. w obecnej gospodarce globalnej głównym czynnikiem warunkującym konkurencyjność kraju jest jego innowacyjność. nie wystarczy, aby państwo dokonywało zakupu licencji na technologię, lecz musi tworzyć nowe rozwiązania technologiczne, aby się wyróżniać na rynku. wielka brytania przeznaczyła w 2015 roku prawie 500 mln funtów na innowacje z budżetu państwowego, z czego ponad 80% to wydatki anglii. wielka brytania po odejściu z unii europejskiej nie powinna zmniejszać wydatków inwestycyjnych w zakresie innowacji aby utrzymać poziom innowacyjności i być konkurencyjną gospodarką na rynku międzynarodowym (department for business, innovation and skills, 2015). 160 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser 3. podstawowe informacje o unii europejskiej unia europejska zastąpiła formę współpracy jaką była wspólnota europejska. aż do momentu podjęcia decyzji przez wielką brytanię należy do niej 28 krajów, a dzięki utworzeniu jednolitego rynku, stała się ona znaczącą potęgą handlową na świecie. do jej głównych celów, zgodnie z art.2 tue, należą: − wspieranie trwałego i zrównoważonego postępu gospodarczego i społecznego, w szczególności poprzez: utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych, wzmocnienie spójności ekonomicznej i społecznej oraz utworzenie unii gospodarczej i walutowej, bezwzględnie obejmującej wspólną walutę. − zapewnienie tożsamości na arenie międzynarodowej, zwłaszcza poprzez wdrożenie wspólnej polityki zagranicznej łącznie z docelowym ukształtowaniem wspólnej polityki obronnej, która w przyszłości mogłaby prowadzić do wspólnej obrony. − wzmocnienie ochrony praw i interesów obywateli państw członkowskich poprzez wprowadzenie obywatelstwa unii. − rozwój bliskiej współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. − przestrzeganie całego acquis communautaire z myślą o możliwości jego rewizji jeśli wymagałoby tego efektywne funkcjonowanie współpracy (synowiec, 2004, s. 11). w ramy realizowanych polityk wspólnotowych wchodzą: rynek wewnętrzny, rolnictwo, rybołówstwo, spójność ekonomiczna, społeczna i terytorialna, ochrona środowiska, ochrona konsumentów, sieci transeuropejskie, obszar wolności, sprawiedliwości i bezpieczeństwa oraz wspólne działania w dziedzinie ochrony zdrowia publicznego. realizację tych celów mogą pokryć środki budżetowe unii europejskiej, zgodnie z przyjętą strategią zrównoważonego rozwoju, pochodzące ze składek państw członkowskich, ceł przywozowych nakładanych na produkty spoza ue oraz grzywien nakładanych na przedsiębiorstwa, które nie przestrzegają przepisów unijnych. w zakresie wydatków budżetowych finansowane są zadania polityki regionalnej w ramach funduszu spójności i funduszy strukturalnych. trzy główne źródła dochodów to: − część dochodu narodowego brutto państw członkowskich ue, zazwyczaj około 0,7%; − część dochodów poszczególnych państw ue z tytułu podatku od wartości dodanej, zazwyczaj około 0,3%; − znacząca część ceł przywozowych nakładanych na produkty spoza ue, około 75%. państwa wstępujące do unii europejskiej jako jej członkowie, otrzymują pewne korzyści, które są takie same dla wszystkich członków. istnieje pięć głównych korzyści, uzyskiwanych poprzez uczestnictwo w unii europejskiej, są to (future of working, 2015): 1. handel wolny od podatku oznacza, że kraje członkowskie są wolne w handlu z innymi członkami od dodatkowych podatków. pomaga to utrzymać ceny towarów i żywności w tych krajach na stałym poziomie. próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 161 2. otwarcie większej liczby możliwości sprawia, że przemieszczanie między wszystkimi krajami w ue jest całkowicie bezpłatne i otwarte dla wszystkich obywateli. to otwiera wiele więcej możliwości pracy i edukacji dla ludzi. zwłaszcza tym, którzy są w biednych krajach. 3. niezatracenie kultury, z powodu braku „języka urzędowego” w unii europejskiej powoduje, że członkostwo nie koliduje z aspektami kulturowymi żadnego z krajów, a kultura jest integralną częścią każdego z państw należących do unii europejskiej. 4. wspólna waluta w unii europejskiej to euro. dzięki niej robienie biznesu, podróże lub przenoszenie się do innych krajów oraz kupowanie rzeczy jest znacznie prostsze. tworzy ona również poczucie jedności między krajami. 5. brak konfliktów między narodami oznacza istnienie specjalnych restrykcji, wykorzystywanych w razie wystąpienia konfliktu pomiędzy państwami członkowskimi unii europejskiej. chronią one każdy z tych krajów przed uwikłaniem się w problemy polityczne lub ekonomiczne ze sobą i promuje pokój na całym kontynencie. obecne cele strategiczne ue wynikają z przyjętych założeń strategii europa 2020, która kontynuuje założenia strategii lizbońskiej. na początku xxi wieku, unia europejska zmuszona była wdrożyć odpowiednie działania w celu poprawy konkurencyjności w stosunku do szybko rozwijających się gospodarek stanów zjednoczonych i krajów brics. projektem mającym rozwiązać ten problem i dającym szeroką skalę możliwości stała się strategia lizbońska, czyli plan rozwoju społeczno-gospodarczego na lata 2000-2010. jednakże nie wszystkie założenia zostały zrealizowane, co mogło być jedną z przyczyn niepowodzenia tej strategii. unia europejska nie została liderem gospodarki światowej, ani konkurencyjności. o ile na szczeblu unijnym zobowiązania nałożone przez strategię zostały w większości zrealizowane, to na poziomie państw członkowskich dało się zauważyć znaczne zróżnicowanie w zakresie wdrażania celów strategicznych (ząbkowicz, 2016, s. 251). niewątpliwie wpływ na niepowodzenia strategii lizbońskiej miał również jeden z najgłębszych kryzysów gospodarczych w tamtym okresie, który dotknął gospodarkę światową. mimo to, unia wciąż liczy się jako jeden z istotniejszych obszarów gospodarczych ale wymaga ona ciągłych proaktywnych zmian (rzeszotarska, 2016). nieudana próba wzmocnienia potęgi gospodarczej unii europejskiej, jaką była strategia lizbońska oraz pojawienie się nowych wyzwań, spowodowały konieczność wdrożenia nowych rozwiązań. zadania tego podjęła się komisja europejska, która w marcu 2010 roku ogłosiła nową strategię europa 2020. uwzględnione zostały w niej wyzwania długookresowe, związane przede wszystkim z globalizacją. opiera się ona na trzech głównych priorytetach, tj. (cygan, kurek, 2012, s. 103): − inteligentny rozwój oparty na wiedzy i innowacji; − zrównoważony wzrost oparty na gospodarce niskoemisyjnej oraz; − wspieranie wzrostu zatrudnienia i spójności gospodarczej, terytorialnej i społecznej. 162 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser niezależnym celem strategicznym jest wydostanie się z kryzysu tak szybko jak to możliwe, co ma zapewnić stworzenie warunków na rzecz bardziej konkurencyjnej gospodarki o wyższym poziomie zatrudnienia. przyjęta w strategii lizbońskiej „gospodarka oparta na wiedzy” została zdefiniowana na nowo w strategii europa 2020 w paradygmacie „inteligentny rozwój gospodarczy”. w celu osiągnięcia tych priorytetów, komisja europejska wyróżniła pięć celów ue, do osiągnięcia do roku 2020 (cygan & kurek, 2012, s. 103-104): − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat powinien wynosić 75%. − na inwestycje w badania i rozwój należy przeznaczać 3% pkb unii. − należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii (w tym ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30% jeśli pozwolą na to warunki): o zmniejszenie o 20% emisji gazów cieplarnianych, o zwiększenie o 20% efektywności energetycznej, o 20% energii ma pochodzić ze źródeł odnawialnych. − liczbę osób przedwcześnie kończących edukację szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia wieku 30-34 lat powinno zdobywać wyższe wykształcenie. − liczbę osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym należy zmniejszyć o 20 mln. instrumentem, który ma pomóc w realizacji wyżej wymienionych celów są inicjatywy przewodnie, realizowane na poziomie lokalnym, regionalnym, państw członkowskich i unii europejskiej. jest to kontynuacja celów niezrealizowanych przez strategię lizbońską. cele te zakładają działania integralne do roku 2020. tymczasem decyzja wielkiej brytanii o brexicie może te cele strategiczne zniweczyć. 4. przyczyny decyzji o brexicie do decyzji o brexicie społeczeństwo brytyjskie dojrzewało przez kilka ostatnich lat. według oficjalnych wyników w referendum za brexitem opowiedziało się 51,9 procent głosujących. w dużej mierze do wyników referendum przyczyniła się pogarszająca się sytuacja na rynku wewnętrznym. ogólne niezadowolenie z wyników gospodarczych zaczęło odnosić się do skutków członkostwa w ue wywierając potężną presję na podjęcie konkretnych kroków w celu poprawy zaistniałej sytuacji. zwraca się uwagę sześć głównych powodów, które były kluczowe podczas podejmowania decyzji o odłączeniu się wielkiej brytanii od unii europejskiej. kluczowym powodem była wzrastająca fala eurosceptycyzmu. obywatele wielkiej brytanii przestali wierzyć w dobre działania i intencje unii europejskiej. zwolennicy brexitu uważali, że bruksela przesiąkła korupcją, marnotrawstwem, brakiem odpowiedzialności, a także tzw. „kolesiostwem”. według mieszkańców wielkiej brytanii, unia europejska dusi ich zawodową kreatywność oraz ogranicza obywatelom dostęp do tańszych produktów. wyspiarze uważali również, że unia europejska realizupróba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 163 jąc ścisłe założenia polityki wspólnotowej przejmuje większość kompetencji gospodarczych państwa. bycie europejczykami ich nie satysfakcjonowało stąd wyraźnie dało się odczuć narastające nastroje nacjonalistyczne (czarnecki, 2016). podporządkowanie elit rządzących realizowaniu założeń prawa europejskiego spowodowało ograniczanie relacji ze społecznością lokalną. widoczne jest to nie tylko w wielkiej brytanii, ale również w całej europie. niezadowolenie wzbudzały również wysokie koszty wynikające z członkostwa w unii europejskiej. tygodniowe sumy jakie były przesyłane do brukseli to ok. 190 milionów funtów. do niezadowolenia w znacznym stopniu doprowadzała brytyjczyków kwestia imigrantów. swoboda przepływu osób pozwalająca na niekontrolowany napływ imigrantów zdaniem brytyjczyków wpływa na pogorszenie warunków życia i generowania bezrobocia. mieszkańcy wielkiej brytanii uważali, że imigranci zabierają im pracę. ich zdaniem, brexit pozwoli im na samodzielne decydowanie o brytyjskim rynku pracy, niezależne od tego, jakie stanowisko zajmuje w tej kwestii bruksela. obywatele wielkiej brytanii obawiali się również, że w niedalekiej perspektywie po dołączeniu do unii europejskiej serbii, bośni i hercegowiny, albanii i turcji, zaleje ich kolejna fala imigrantów. co więcej, kluczowym aspektem niechęci brytyjczyków wobec imigrantów, jest pobieranie przez nich zasiłków. co najważniejsze, wielka brytania nie jest w stanie kontrolować liczby osób przybywających do kraju (bbc news, 2016). mieszkańcy wielkiej brytanii uważają, że imigranci nadużywają przeznaczonej dla nich pomocy socjalnej. wyspiarze chcą, by państwo objęło imigrantów nowymi przepisami formalno-prawnymi co do zasiłków, bruksela jednakże uważa taki krok za jawną dyskryminację. ostatnim powodem, który zadecydował o brexicie, były ceny mieszkań. brytyjczycy narzekający na wysokie ceny mieszkań, uważają że zjawisko brexitu spowoduje spadek cen mieszkań na wyspach. według nich, wyjście z unii europejskiej, a co za tym idzie mniejsza liczba napływających do wielkiej brytanii emigrantów, spowoduje że popyt na mieszkania stanowczo się zmniejszy, co doprowadzi do oczekiwanego spadku cen mieszkań nawet o jedną piątą (wp finanse, 2016). 5. wyjście wielkiej brytanii z unii europejskiej brexit to termin, który rozumieć można jako opuszczenie przez wielką brytanię unii europejskiej. uk ma opuścić unię w ciągu kilku lat, biorąc pod uwagę wyniki referendum, które odbyło się 23 czerwca 2016 roku (bobińska, 2016). skutki brexitu mogą zaszkodzić nie tylko pozycji międzynarodowej wielkiej brytanii, ale i sytuacji wewnętrznej w tym kraju. obszary, które z pewnością zostaną dotknięte tym zjawiskiem, to handel międzynarodowy oraz rynek pracy. prognozuje się, że brexit będzie miał też znaczący wpływ na wielkość pkb, czy też inwestycje zagraniczne. obecnie wielka brytania uznawana jest za bardzo istotny podmiot wymiany międzynarodowej. warto podkreślić, że do głównych i najważniejszych partnerów 164 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser handlowych wielkiej brytanii należą kraje unii europejskiej, gdyż właśnie z nimi uk odnotowuje dużo większe obroty, niż z pozostałymi państwami. w 2016 roku zjednoczone królestwo największą liczbę towarów importowało z niemiec, holandii, francji, belgii i włoch (bobińska, 2016). natomiast w eksporcie najbardziej znaczącymi partnerami pozostają niemcy, francja, holandia, irlandia i belgia. można zatem zauważyć, że państwa, z którymi handel wielkiej brytanii charakteryzuje się największymi obrotami, muszą liczyć się ze znaczną zmianą warunków wymiany. handel po brexicie odbywający się pomiędzy zjednoczonym królestwem a europą, będzie wymagał ustalenia nowych warunków i nawiązania relacji handlowych zarówno na poziomie wspólnotowym jak i bilateralnym. prognozuje się, iż koszt operacji wychodzenia obciąży zarówno budżet unii, jak i wielkiej brytanii, czego skutki najdotkliwiej odczują zarówno konsumenci, jak i przedsiębiorcy (bobińska, 2016). zjednoczone królestwo jest płatnikiem netto budżetu ue. państwo to ma w tej kwestii bardzo duży wkład. kraj ten w 2015 roku do unijnego budżetu wpłacił około 12 miliardów usd więcej, niż z niego otrzymał. z pewnością po brexicie pozostałe państwa wspólnoty będą musiały pokryć te brakujące miliardy euro, co niekorzystnie odbije się na możliwościach współpracy i wspólnych projektach unii europejskiej. państwa będą musiały pokryć budżet, a przez to unia będzie zmuszona ograniczyć wydatki na politykę strukturalną i infrastrukturę lub konieczny będzie wzrost nakładów państw, które są płatnikami netto, jak na przykład francja, czy niemcy. przez to może w nich pojawić się niechęć obywateli do wspierania rozwoju regionalnego unii europejskiej. szacuje się, że po brexicie wielka brytania będzie zmuszona do prowadzenia handlu z unią europejską bazując na umowach wto, a nie na dotychczasowych umowach o wolnym handlu. koszty takiej zmiany szacuje się na około 11 mld funtów rocznie, jednak dokładna stawka zależy od negocjacji (bobińska, 2016). na podstawie raportu przygotowanego przez konfederację brytyjskich przedsiębiorstw prognozuje się również, iż koszt, jaki musi ponieść wielka brytania po opuszczeniu unii europejskiej, nawiązywaniu nowych umów oraz negocjacjach, to około 100 mld funtów. ponadto prognozuje się, że po brexicie ponad milion osób może utracić swoje dotychczasowe miejsca pracy, co w konsekwencji doprowadzi do wzrostu bezrobocia o około 2-3%. w dłuższym okresie czasu, do 2020 roku skutkować to będzie utratą ekwiwalentu 5% pkb (bobińska, 2016). obecnie, koncerny operujące na skalę światową, rozpoczynając działalność w unii jako punkt początkowy wybierają właśnie uk. takie decyzje podejmowane są z przekonania o bardzo dobrym i przyjaznym brytyjskim systemie prawnym oraz z powodu możliwości ekspansji międzynarodowej na europę w ramach swobód europejskich. warto jednak podkreślić, że opuszczenie wspólnoty przez wielką brytanię nie musi koniecznie oznaczać całkowitej separacji od unii europejskiej. za przykład takich dobrych relacji można podać chociażby współpracę unii ze szwajcarią i norwegią. skutkiem politycznym opuszczenia unii przez uk będzie w szczególności znaczne pogorszenie współpracy w europie. stanie się tak, gdyż ze zdaniem londynu bardzo liczą się obecni członkowie wspólnoty. dzięki jego obecności próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 165 w strukturach unii europejskiej hamowane są wpływy francji czy niemiec. brak ograniczeń dla decyzji proponowanych przez te kraje, może znacząco zachwiać obecnie panującą równowagę w unii europejskiej. warto również zaznaczyć, że decyzja uk o opuszczeniu wspólnoty przyczyni się do zapoczątkowania tzw. efektu domina. zdefiniować go można jako sytuację, w której pozostałe państwa zadecydują się pójść za przykładem wielkiej brytanii. wystąpienie uk ze wspólnoty spowoduje także osłabienie pozycji przetargowej unii europejskiej, tak bardzo istotnej podczas chociażby negocjacji handlowych z innymi krajami. po brexicie, wizerunek unii zostanie znacznie naruszony, co wzbudzi z pewnością obawy na rynkach finansowych. wtedy to znacznie spadnie zainteresowanie papierami wartościowymi wspólnoty. eksperci prognozują, iż po brexicie nastąpi zapewne spore spowolnienie wzrostu gospodarczego w całej unii europejskiej, nawet o 0,2-0,3 punktu procentowego na każdy rok, gdyż średni wskaźnik tempa wzrostu gospodarczego wynikał z dobrej koniunktury uk na rynku wewnętrznym. dla polski, wielka brytania jest bardzo istotnym partnerem handlowym, gdyż polski eksport do tego kraju w 2012 roku wynosił ponad 10 mld euro, a w 2015 prawie 11 mld euro. po brexicie, polscy przedsiębiorcy poniosą ogromne straty (bobińska, 2016). po brexicie, zjednoczone królestwo będzie z pewnością mniej zainteresowane losami europy, co wiąże się z mniejszą chęcią do udzielania pomocy militarnej. w obliczu obecnego kryzysu migracyjnego i polityki rosji, taka ograniczona pomoc może jeszcze bardziej utrudnić obecną sytuację (bobińska, 2016). szacuje się, że wielka brytania straci bardzo wiele. prognozuje się, że kraj ten będzie musiał negocjować nowe warunki handlowe i umowy inwestycyjne, co pogorszy znacznie sytuację w tym państwie. co więcej, obywatele zjednoczonego królestwa utracą autonomiczne prawo do studiowania, czy pracowania. z punktu widzenia skali zjawiska, problemy te nie są istotne. jeśli osoby zatrudniają się, to na brytyjskich zasadach, które nie ograniczają studiowania. możliwe też, że zostaną utworzone zasady przepływu studentów. zaś sam proces odłączania po 44. latach członkostwa zapewne będzie wymagał dużego nakładu zasobów ludzkich i finansowych. jednak brytyjczycy podjęli już decyzję i trudnym, a nawet niemożliwym do zrealizowania, byłoby jej odwołanie. dla samej unii europejskiej, wyczucie czasu nie mogłoby być gorsze. więcej niż 7 lat po uderzeniu kryzysu, ekonomia krajów wspólnoty jest wciąż bardzo podatna na czynniki zewnętrzne. kłopoty z migracją dokuczają coraz większej liczbie krajów. zatem brexit jeszcze bardziej pogorszy obecną sytuację w unii europejskiej, która jak widać powyżej, nie rokuje zbyt dobrze (matthijs, 2017). 6. próba oceny konsekwencji brexitu wieloaspektowy charakter możliwych konsekwencji niespotkanego wcześniej w historii unii europejskiej zdarzenia, jakim jest brexit, skłonił autorów do dokonania ich podziału, wedle którego prowadzona będzie analiza. rozróżnienie skutków na długo i krótkoterminowe jest zadaniem trudnym, ze względu na możliwość wystąpienia ich 166 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser znacznej rozpiętości czasowej. dodatkowy podział na aspekty ekonomiczne, polityczne i socjalne, pozwala wyróżnić sześć obszarów, na których autorzy skoncentrują swoje dalsze rozważania. należy podkreślić, że każdy możliwy zidentyfikowany skutek może wystąpić w swoim pesymistycznym, neutralnym, bądź optymistycznym scenariuszu, co autorzy starali się odzwierciedlić w niniejszym artykule. kwantyfikacja długoterminowego wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej stanowi zadanie o znacznie wyższym – w porównaniu do wpływu krótkoterminowego – stopniu trudności. mnogość czynników wpływających na kształtowanie konkurencyjności ue w długim terminie w porównaniu z ich nieprzewidywalnością tworzą wiele scenariuszy, a samo określenie prawdopodobieństwa każdego z nich jest obarczone wysokim stopniem niepewności. 7. sytuacja na rynkach finansowych ogłoszenie wyników referendum z dnia 24 czerwca 2016 r. było silnym impulsem dla rynków walutowych. rysunek 1. pokazuje procentową zmianę kursu wybranych walut względem średniego miesięcznego kursu dolara amerykańskiego w czerwcu 2016 roku. zauważalny jest gwałtowny spadek względnego kursu funta szterlinga przy jednoczesnej wzajemnej stabilności kursów pozostałych walut. dla uczestników rynku finansowego, którzy znaczną część oszczędności ulokowali w brytyjskiej walucie, sytuacja w następnych miesiącach prezentowała się bardzo niekorzystnie, bowiem do połowy października kurs funta progresywnie stracił aż 15% swojej względnej wartości w stosunku do dolara. rysunek 1. dynamika względnych, średnich miesięcznych kursów wybranych walut w stosunku do dolara. 100% = gbp/usd w czerwcu 2016 źródło: opracowanie własne na podstawie danych oecd (2017). 75% 80% 85% 90% 95% 100% 105% 110% funt szterling euro jen próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 167 jak uwydatnił ostatni kryzys ekonomiczny, globalizacja warunkuje silną zależność pomiędzy rynkami finansowymi, a silne negatywne impulsy ulegają szybkiemu rozprzestrzenieniu i odbijają się szerokim echem na całym świecie. wpływ na europejskie rynki finansowe jest niepodważalny, pytaniem pozostaje jednak jego siła. krótkoterminowym skutkiem ekonomicznym brexitu jest też jego negatywny wpływ na warunki kredytowania osób prywatnych i przedsiębiorców, które po ogłoszeniu decyzji o wyjściu, stały się znacznie bardziej niekorzystne. zjawisko to można określić jako niepewność ekonomiczną. wyjście wielkiej brytanii z ue oznacza nie tylko wyjście jednostki administracyjnej – państwa, ale także regionów wchodzących w jego skład, co niesie za sobą kolejne konsekwencje. londyn, będący atrakcyjną lokalizacją dla centrów finansowych, może stracić przynależność do unii europejskiej. należy zaznaczyć, że właśnie udział we wspólnocie w wielu wypadkach był jednym z warunków jego powstania. to nie tylko postawi pod znakiem zapytania ogromną liczbę miejsc pracy w samym londynie, ale także skłoni wielu przedsiębiorców do relokacji swoich oddziałów. wybór potencjalnej nowej lokalizacji stanowi z jednej strony szansę dla innych regionów europejskich, a z drugiej – zagrożenie całkowitego utracenia tych biz przez unię europejską. 8. identyfikacja obszarów wpływu brexitu na handel międzynarodowy czynnością niezbędną do określenia obszaru konsekwencji brexitu jest analiza aktualnych powiązań handlowych wielkiej brytanii z pozostałymi państwami członkowskimi. jak wynika z rysunku 2., udział wymiany handlowej wielkiej brytanii z państwami wspólnoty europejskiej w łącznej ich wymianie handlowej progresywnie spadał od roku 1999. rysunek 2. zmiany procentowego udziału wymiany handlowej wielkiej brytanii i ue w ich wymianie handlowej w latach 1999-2015 (ujęcie wartościowe) źródło: opracowanie własne na podstawie (kierzenkowski, pain, rusticelli, zwart, 2016). 0 10 20 30 40 50 60 70 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 eksport wielkiej brytanii do ue import wielkiej brytanii z ue eksport ue do wielkiej brytanii import ue z wielkiej brytanii 168 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser w roku 2015 wynosił on 7,1% w przypadku eksportu i 6% w przypadku importu, podczas gdy w 1999 r. oba współczynniki oscylowały w okolicach 9%. bilans wymiany handlowej wielkiej brytanii z ue był ujemny przez ostatnie 15 lat, a wartość deficytu wykazuje silną tendencję wzrostową od roku 2011. oprócz łącznych wielkości wymiany handlowej, warte analizy są powiązania handlowe z poszczególnymi gospodarkami unii europejskiej. w ujęciu wartościowym, głównymi europejskimi importerami towarów brytyjskich w 2015 roku były irlandia, niemcy, francja i holandia (trade map, 2017). zdaniem autorów, z uwagi na duże zróżnicowanie wartości wymiany handlowej, należy je odnieść do łącznego importu, aby otrzymać informacje o względnym stopniu powiązania z gospodarką brytyjską (tabela 1.). kontynuując ten tok myślenia, spośród państw członkowskich ue, w 2015 roku największym udziałem dóbr brytyjskich w całościowym imporcie charakteryzowały się irlandia, cypr, malta, holandia oraz szwecja. należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że wszystkie powyższe państwa w ciągu ostatnich trzech lat zmniejszyły udział importu z wysp. takie uniezależnienie gospodarek w obecnych okolicznościach należy, zdaniem autorów, oceniać pozytywnie. tabela 1. państwa unii europejskiej o największym wartościowym udziale importu towarów brytyjskich w ogóle ich importu w latach 2011-2015. l.p. państwo 2011 2012 2013 2014 2015 trzy ostatnie lata 1. irlandia 41,7% 40,0% 43,0% 41,3% 33,2% -22,7% 2. cypr 12,7% 9,6% 11,3% 10,6% 10,0% -11,3% 3. malta 11,6% 9,0% 11,1% 9,8% 9,9% -10,2% 4. holandia 7,5% 7,6% 7,4% 7,2% 6,3% -14,3% 5. szwecja 5,7% 5,3% 5,4% 5,5% 4,9% -10,6% 6. belgia 5,3% 5,0% 4,4% 4,6% 4,8% 9,5% 7. hiszpania 4,3% 4,0% 4,0% 4,1% 4,4% 11,1% 8. niemcy 4,3% 4,5% 4,0% 4,3% 4,4% 8,7% 9. francja 5,3% 5,2% 5,2% 4,9% 4,2% -19,8% 10. dania 5,0% 4,4% 4,7% 4,6% 4,1% -12,6% 11. finlandia 3,1% 3,0% 3,0% 3,4% 3,4% 12,3% 12. włochy 2,9% 2,5% 2,7% 3,0% 3,1% 14,6% 13. polska 3,3% 2,7% 2,8% 2,9% 2,9% 5,1% źródło: opracowanie własne na podstawie danych trade map (2017). spojrzenie na import wielkiej brytanii w ujęciu wartościowym ukazuje podobny charakter wartościowych powiązań z gospodarkami ue. partnerami europejskimi eksportującymi najwięcej (w ujęciu wartościowym) towarów do wielkiej brytanii są niemcy, holandia, francja oraz belgia. w 2015 roku największym rynkiem zbytu rynek brytyjski był (wśród państw wspólnoty) dla irlandii, cypru, malty i holandii (tabela 2.). szczególnie malta, jak również belgia, hiszpania i portugalia w ciągu trzech ostatnich lat zwiększyły wartość eksportowanych do wielkiej brytanii towarów. ten trend – zdaniem autorów – pozwala na sformułowanie przypuszczenia, że kraje te mogą dotkliwie odczuć konsekwencje możliwego scenariusza niekorzystnych ograniczeń handlowych. próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 169 tabela 2. państwa unii europejskiej o największym wartościowym udziale eksportu towarów do wielkiej brytanii w ogóle ich eksportu w latach 2011-2015. l.p. państwo 2011 2012 2013 2014 2015 trzy ostatnie lata 1. irlandia 16,7% 16,5% 16,1% 16,4% 15,5% -3,6% 2. cypr 10,4% 12,1% 13,5% 11,3% 12,1% -10,6% 3. malta 6,3% 4,6% 4,7% 7,2% 10,7% 127,7% 4. holandia 8,8% 8,6% 9,4% 9,4% 10,0% 6,4% 5. belgia 6,5% 6,3% 6,2% 7,2% 7,9% 28,0% 6. hiszpania 6,3% 6,1% 6,3% 6,9% 7,7% 22,3% 7. szwecja 6,7% 8,1% 6,9% 7,6% 7,4% 7,2% 8. niemcy 5,9% 5,9% 6,1% 6,7% 7,1% 15,4% 9. francja 6,7% 6,8% 7,2% 7,7% 6,7% -6,2% 10. portugalia 4,9% 4,5% 4,8% 5,8% 6,5% 34,4% 11. łotwa 5,8% 4,3% 6,0% 4,9% 6,4% 6,2% 12. polska 6,3% 6,4% 6,0% 5,9% 6,4% 6,0% źródło: opracowanie własne na podstawie danych trade map. wymienione wyżej państwa tworzą obszar wspólnoty, na którym silnie powiązane wymianą handlową z wielką brytanią działy gospodarki mogą najbardziej odczuć konsekwencje brexitu. ocena ich stopnia jest w głównej mierze zależna od decyzji i działań rządów w krótkim okresie, a także od kształtu przyszłych umów handlowych, jakie zastąpią rozporządzenia unijne w okresie długim. 9. społeczne konsekwencje brexitu wielka brytania jako pierwsza podjęła próbę wdrożenia procesu wyjścia z unii europejskiej. jedynym tego typu przypadkiem było opuszczenie przez grenlandię europejskiej wspólnoty gospodarczej. miało to miejsce jednak ponad 30 lat temu, oraz związane było z dużo mniej znaczącą gospodarką. kwestią sprawiającą, że przypadek grenlandii jest inny niż obecnie wielkiej brytanii jest to, iż pomimo opuszczenia ewg nadal była powiązana z danią, krajem ewg będącym reprezentantem interesów grenlandii (pallacio, 2016). jednym z powodów decyzji o opuszczeniu unii europejskiej jest to, iż wielka brytania stwierdziła, że bruksela stała się hamulcem rozwoju gospodarczego europy. przyczyniła się do tego zwiększona ilość przepisów dotyczących nie pierwszorzędnych spraw takich jak na przykład problemy imigracyjne (zespół independent trader, 2016). w przeprowadzonym w wielkiej brytanii referendum ponad 50% zagłosowało za tym, aby kraj wystąpił z unii europejskiej. okazuje się jednak, po przeprowadzonych przez google analizach, iż duża część społeczeństwa chcąca opuścić unię europejską nie wiedziała czym tak naprawdę ona jest i jakie są konsekwencje tej decyzji. po odbytym głosowaniu wzrosły wyniki wyszukiwania tego typu haseł. oznacza to, że brytyjczycy podjęli tę decyzje nie do końca świadomi, jakie to będzie miało skutki (pallus, 2016). pomimo że koszty życia w wielkiej brytanii są nieco wyższe niż w innych krajach, jednak wysokość wynagrodzenia też jest odpowiednio wyższa. zarówno dla 170 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser mieszkańców pochodzących z tego kraju jak i dla przyjezdnych mogą przysługiwać świadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych, świadczenia chorobowe, rodzinne pieniądze z tytułu niezdolności do pracy i bezrobocia. bezrobotni zarejestrowani polacy mogą wyjechać do wielkiej brytanii w celu znalezienia pracy, ale nadal otrzymywać przysługujące im zasiłki przez pewien okres (witczak-dądela, 2015). wielka brytania to atrakcyjny rynek imigracji zarobkowej. mało prawdopodobne aby fakt zaistnienia brexitu spowodował w tym względzie znaczącą zmianę. może w początkowej fazie procesu zmniejszy się ilość imigrantów, którzy będą niepewni, czy to dobry pomysł udać się tam do pracy i osoby będące za brexitem uznają, że dotrzymano obietnicy zmniejszenia ilości imigrantów. później jednak będą podpisywane umowy z państwami unii europejskiej, które znów spowodują napływ imigrantów. dla brytyjczyków pracownicy z zagranicy są potrzebni, gdyż wykonują zawody niewymagające wysokich kwalifikacji, więc firmy brytyjskie będą przeciwne całkowitemu odcięciu się od napływu siły roboczej (słupska, 2017). oprócz skutków politycznych czy gospodarczych, brexit na pewno wpłynąłby na sytuację społeczną zarówno wielkiej brytanii, ale także krajów będących z nią w stosunkach. ludzie tworzą kraje, które powinny się ze sobą integrować, zaś decyzja o brexicie hamuje ten proces, zamykając się na swobodny przepływ towarów, usług, kapitału czy pracowników. patrząc z perspektywy polski, można odczuć poważne skutki odejścia wielkiej brytanii z unii europejskiej. krótkookresowo może to być zmniejszenie eksportu lub deprecjacja złotówki. wielka brytania może też stracić na tej decyzji, ponieważ to polacy często wykonują prace niechętnie wykonywane przez brytyjczyków. mogą więc nastąpić duże zmiany na rynku pracy w związku z utrudnieniami dla chętnych emigrujących tam w celach zarobkowych (stefaniak, 2016). następstwem tego raczej nie będzie powrót osób do polski, lecz wyjazd do danii czy norwegii. polacy nie będą chcieli wracać, gdyż nie będą odpowiadały im warunki zatrudnienia w polsce wypadające gorzej na tle wymienionych krajów (veymont, 2016). jak twierdzi antony beevor, zjednoczone królestwo może być przykładem dla innych krajów, które podejmą decyzję o opuszczeniu unii europejskiej. w przyszłości wielka brytania może mieć złą opinię kraju, który przyczynił się do dezintegracji europejskiej. (nowicki, 2016). sytuacja gospodarcza, ale też społeczna, nie jest do końca stabilna w europie. istnieje niebezpieczeństwo, że jeśli społeczeństwa innych krajów zobaczą, że opuszczenie unii europejskiej jest możliwe, a co gorsze w tej sytuacji opłacalne, to może to doprowadzić do wyrażania niezadowolenia przez ludzi poprzez demonstracje uliczne w celu przekonania rządzących do podjęcia decyzji o opuszczeniu unii (zespół independent trader, 2016). możliwe, że jedynymi pozytywnie nastawionymi do dezintegracji europejskiej będą rosjanie, czy wyznawcy islamu (nowicki, 2016). islamiści są tymi, których na przykład obawia się geert wilders, który jest holenderskim populistą. próbuje on przekonać rząd swojego kraju do przeprowadzenia głosowania w sprawie wyjścia z unii europejskiej w ślad za wielką brytanią. uważa on, że w dłuższym okresie wielka brytania zyska na tej decyzji. stanie się ona niezależna od unii, ale zawierając specyficzne porozumienia nie straci na przykład próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 171 dostępu do importowanej z europy żywności czy innych towarów. wilders twierdzi również, że podejmując taką samą decyzję jak zjednoczone królestwo da mu to możliwość kontrolowania przepływów siły roboczej uniemożliwiając imigrację osobom z krajów muzułmańskich (koelbl, 2016). unia europejska nie jest przygotowana do radzenia sobie z sytuacją gospodarczą i problemami europy w przypadku, gdy wielka brytania ostatecznie sfinalizuje proces wyjścia z unii. wielka brytania to znaczący podmiot rynku, który niefortunnie może rozpocząć rozpad unii europejskiej. jeśli unijni przedstawiciele nie będą w stanie podjąć odpowiednich kroków, aby zatrzymać resztę państw, mogą one uznać, iż przynależenie do upadającego, wywierającego zbyt duży wpływ na poszczególne kraje tworu jest pozbawione sensu (zespół independent trader, 2016). 10. podsumowanie w drodze analiz przeprowadzonych w artykule, wyróżniono szereg potencjalnych skutków brexitu, o zróżnicowanym stopniu prawdopodobieństwa wystąpienia. pewną konsekwencją brexitu jest osłabienie współpracy londynu z brukselą. sytuacja polityczna w europie niewątpliwie zostanie zachwiana przez bezprecedensowy charakter tego wydarzenia i może wywołać nasilenie ruchów o charakterze separatystycznym. opuszczenie unii europejskiej przez wielką brytanię będzie się wiązało także ze skutkami gospodarczymi. wspólnota straci dużą część wpłat do budżetu unijnego oraz, jak wynika z szacunków, około 1% pkb w perspektywie do 2020 roku. brexit mógłby pogorszyć wizerunek unii europejskiej i zniechęcić pozostałe kraje do jakichkolwiek negocjacji. dodatkowo, zastąpienie jednego z największych centrów finansowych, jakim jest londyn, niewątpliwie będzie się wiązało z istotnym wyzwaniem dla unii europejskiej. społeczne skutki brexitu – niestabilność sytuacji migracyjnej i rynku pracy w wielkiej brytanii – w połączeniu z utrudnieniami wynikającymi z aktualnego kryzysu migracyjnego, również mogą stanowić znaczący problem dla unii europejskiej. wspólnotę europejską czeka okres wyzwań. zdaniem autorów kluczowe będzie zaprezentowanie proaktywnej postawy przez jej decydentów. jednym z pól, na których może się ona okazać niezwykle korzystna, będą negocjacje przyszłych umów handlowych i bilateralnych pomiędzy ue a wielką brytanią. z uwagi na znaczący potencjalny wpływ każdej ze stron na ich ostateczną treść, precyzyjne przewidzenie konsekwencji wynikających z ich wprowadzenia nie jest możliwe. literatura bbc news (2016). eight reasons leave won the uk’s referendum on the eu, 24 czerwca 2016. pozyskano z http://www.bbc.com/news/uk-politics-eu-referendum36574526 w dniu 10 lutego 2017. bobińska, p. (2016). próba oceny skutków wyjścia wielkiej brytanii z unii europejskiej, olsztyn: uniwersytet warmińsko-mazurski w olsztynie, s. 1-30. pozyskano z http://www.uwm.edu.pl/wne/katedry/kmakro/files/e7_p20.pdf w dniu 29 stycznia 2017. 172 monika opioła, katarzyna pałka, justyna soczek, krzysztof wieser czarnecki, m. (2016). brexit ma wiele przyczyn. nawet gdyby ue była doskonała, wyspiarzom i tak by nie pasowała, 29 czerwca 2016. pozyskano z http://wyborcza.pl/1,75399,20322444,brexit-ma-wiele-przyczyn-nawet-gdyby-ue-byla-doskonala-wyspiarzom.html w dniu 10 lutego 2017. department for business, innovation and skills (2015). public research and innovation expenditure, london. future of working (2015). 11 advantages and disadvantages of the european union, 29 maja 2015. pozyskano z http://futureofworking.com/11-advantages-and-disadvantages-of-the-european-union w dniu 07 listopada 2016. kierzenkowski, r., pain, n., rusticelli, e., zwart, s. (2016). the economic consequences of brexit: a taxing decision. oecd economic policy papers, 16, 1-36. doi: 10.1787/5jm0lsvdkf6k-en. klima, s. (2012). konkurencyjność eksportu definicja, czynniki, miary. w: s. wydymus, e. bombińska, b. pera (red.), bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność eksportu polski, 11-33, warszawa: cedewu. koelbl, s. (2016). teraz nexit? forum, 17, 68-69. matthijs, m. (2017). europe after brexit. foreign affairs, 96(1), 85-95. nowicki, m. (2016). katastrofa w cieniu wielkości. newsweek polska, 28, 50-52. oecd (2017). oecd stat. pozyskano z http://stats.oecd.org w dniu 29 stycznia 2017. palacio, a. (2016). przyczyny i konsekwencje brexitu, 5 lutego 2016. pozyskano z http://projectsyndicate.natemat.pl/170289,przyczyny-i-konsekwencje-brexitu w dniu 13 stycznia 2017. pallus, p. (2016). po referendum brytyjczycy pytali, co to jest unia europejska, 24 czerwca 2016. pozyskano z http://businessinsider.com.pl/polityka/brytyjczycy-nie-za-bardzowiedza-czym-jest-unia-europejska/wyrw42f w dniu 10 stycznia 2017. porter, m. e. (2001). porter o konkurencji. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. radło, m. j. (2008). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. uwagi na temat definicji, czynników i miar. warszawa: instytut gospodarki handlowej sgh. schwab, k. (2016). the global competitveness report 2016-2017. geneva: world economic forum. słupska, m. (2017). brexit nie zmniejszy znacząco imigracji, 10 lutego 2017. pozyskano z http://www.mojawyspa.co.uk/artykuly/34169/brexit-nie-zmniejszy-znaczaco-imigracji w dniu 11 lutego 2017. stefaniak, p. (2016). brexit: rozwód spokojny czy burzliwy? miesięcznik gospodarczy nowy przemysł, 7-8, 20-22. synowiec, e. (2004). traktat z maastricht jako podstawa unii europejskiej. w: e. kawecka-wyrzykowska, e. synowiec (red.), unia europejska tom i,11-13. warszawa: instytut koniunktur i cen handlu zagranicznego. trade map (2017). pozyskano z http://trademap.org w dniu 29 stycznia 2017. ue (2016). trzy filary unii europejskiej. unia europejska serwis informacyjny. pozyskano z http://www.uniaeuropejska.info.pl/trzy-filary-unii-europejskiej w dniu 7 listopada 2016. veymont, k. (2016). polskie imperium na wyspach. forum, 21, 42-49. próba oceny wpływu brexitu na konkurencyjność unii europejskiej 173 witczak-dądela, i. (2015). warunki życia i pracy w krajach europejskiego obszaru gospodarczego. łódź: ministerstwo rodziny, pracy i polityki społecznej; departament rynku pracy. wp finanse (2016). brexit faktem. oto, dlaczego brytyjczycy zdecydowali się na wyjście z unii europejskiej, 26 czerwca 2016. pozyskano z http://finanse.wp.pl/gid,18394782, kat,1033695,title,brexit-faktem-oto-dlaczego-brytyjczycy-zdecydowali-sie-na-wyjscie-z-unii-europejskiej,galeria.html w dniu 06 listopada 2016. zespół independent trader (2016). jakie konsekwencje może nieść za sobą brexit?, 7 czerwca 2016. pozyskano z http://independenttrader.pl/jakie-konsekwencje-mozeniesc-za-soba-brexit.html w dniu 13 stycznia 2017. an attempt to estimate the impact of brexit on the competitiveness of the european union abstract: the aim is to attempt to analyse the impact of the uk’s departure from the european union on the current and future competitiveness of the eu economies. the overriding issue is the identification of the effects of the referendum that took place in june 2016, as well as forecasting the actual and potential consequences of the exit operation. the methods used in the article consist of the following: analysis of literature related to the subject matter, descriptive analysis and analysis of statistical data. the article consists of four parts. the first is a review of the literature on the competitiveness of the european union economy. the second part includes a discussion on the eu’s planned development direction, with a particular focus on the europe 2020 strategy. the third part of the paper is a description of the links in the chain of events related to the uk’s exit from the eu. analysis of statistical data is the fourth and final part of the reasoning process. the analysis has shown the basic areas of impact of uk exit operations within the eu. the most significant identified economic effects are the loss of part of contributions to the eu budget and the decline in economic growth. based on the analysis of the network of intra-eu trade links, the economies, that will most likely have the effects of the exit process, have been identified. the european union is facing one of the biggest challenges that have taken place since its creation. the unprecedented nature of this phenomenon, coupled with the strength of its potential consequences, undoubtedly necessitates the need for adoption of proactive attitude by eu decision makers, in order to optimize the process of eliminating these consequences. the key stage of this process and the underlying uncertainty, which is still likely to continue, will be the shape of future trade agreements and bilateral agreements between the eu and great britain. keywords: brexit; competitiveness; european union; international trade; united kingdom jel codes: f16 aib18-03-bigos krystian-pp059 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. venture capital and exporting: some evidence from visegard group countries and implications for poland krystian bigos cracow university of economics, poland, bigosk@uek.krakow.pl abstract venture capital funds are considered an innovative source of financing for small and medium-sized enterprises (mainly those in a seed or startup stage). the main point of these funds is to provide the firm with capital in exchange for shares. the research problem taken up in the article concerns the identification of the impact of venture capital funds on the development of businesses’ exporting in the visegrad countries. the aim of this article is to present the results of the research on the correlation between the share of venture capital funds in gdp and the export growth in the visegrad countries. it turns out that in the case of poland there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp. keywords: export, internationalisation, visegrad group, venture capital, financing jel codes: l26, f23 introduction venture capital (vc) funds are considered an innovative source of financing for small and medium-sized enterprises (smes), mainly those in the seed or the startup stage. the main point of these funds is to provide the firm with capital in exchange for shares. additionally, the subject which invests in a given venture participates actively in the ongoing 60 | krystian bigos development of the financed firm (clercq, manigart., 2007; cumming, macintosh, 2003; metrick, yasuda, 2011). after a certain period of time, fund withdraws the capital committed and thus realizes a profit or loss from a given venture. there is a relatively small amount of research undertaken on the venture capital backed firms’ internationalisation. the research problem taken up in the article concerns the analysis of the impact of venture capital funds on the development of businesses’ exporting in the visegrad countries (v4 consists of the czech republic, hungary, slovakia and poland). the aim of this article is to present the results of the research on the correlation between the share of venture capital funds in gdp and the export growth in the visegrad countries. it must be stated that this paper is a very first step in the research advancement and it should be treated still as work in progress. the article consists of two parts: the theoretical and empirical ones. the theoretical part discusses the aspects related to the essence of venture capital as a form of financing, as well as refers to research on the internationalisation of firms financed by these funds. the empirical part, based on the data obtained from international sources, calculates the correlation between export growth and the share of venture capital funds in gdp in each visegrad country by using the pearson correlation coefficient. basic terms for this study: venture capital as a form of financing the demand for capital to finance innovative undertakings appeared for the first time in the 19th century. at that time, the demand for this type of financing was related to the ongoing industrial revolution in western europe and the united states (węcławski, 1997). firms had to face with numerous financial problems, therefore entrepreneurs were looking for alternative (external) sources of financing. during that time, the capital was mainly provided by rich families as well as banks (węcławski, 1997). currently private equity capital is more and more popular among new ventures and instant exporters (kazlauskaitė, autio, šarapovas, abramavičius, gelbūda, 2015), and there are various types of such capital, for example (i) venture capital, (ii) various buy-outs, (iii) mezzanine capital, (iv) growth capital or (v) distressed investment (rymarczyk, 2017, pp. 42-44). in the selective literature review we are able to find plenty definitions of venture capital. kowalczyk (1991) describes is as a high-risk capital. in turn tamowicz (1995) consideres venture capital funds to be mediumand long-term capital, which is invested mainly in various types of equity securities (ownership) or quasi-equity (concerns companies that are not listed on the stock exchange) in order to sell them at a higher price. generally speaking, it can be concluded that the capital injected into a given firm has an equity share nature, but not a credit nature (debt), which results in the firm's financing subject becoming its co-owner at the same time (tamowicz, 2004). two american economists, aizenman and kendall (2012), describe venture capital in similar way to tamowicz (1995), but with the difference that it is mainly invested in private firms with high potential growth. other american scientists fenn, layang, pays and johnson (ivashko, chulipa, 2016) identify venture capital with financing equity of small innovative enterprises, which have considerably greater potential from the very beginning of their activity (mainly in the early stage of the firm's development). this stands in line with murray’s study (1994), concluded in mid-1990s, stating that venture capital funds were particularly interested in high-growth firms (often in the seed or startup 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 61 stage) thereby it is not easy to obtain reliable information on their activities. azarmi (2016), wright, lockett et al. (2002) present the same perception as murray. among polish researchers, latusek-jurczak (2013) defines venture capital as a highrisk capital and an important source of financing for new ventures. in turn, bannock and doran (1991) feel that venture capital are the main source of financing for small and medium-sized enterprises. a very general definition of venture capital fund is proposed by evca1. according to its definition, venture capital is, strictly speaking, a subset of private equity and it refers to equity investments financing mainly ventures related to the startup, development or expansion of an enterprise (evca, 2007, 2017). the great evolution of research on venture capital funds took place at the turn of the 20th and 21st century. bergemann and hege (1998) called venture capital the main source of startups funding. in many countries, mainly the united states, this capital finances activities at the frontier of science and knowledge. due to their innovative nature, venture capital projects are inherently highly vulnerable to a high risk of failure. several years later, empirical studies by hellmann and puri (2002) showed that companies financed by venture capital are more susceptible to staff changes than those which were not financed by such capital. according to these researchers, the founders of venture capital backed firms are pushed into the background, but the role of managing directors is taken over by people from outside the firm (often directly linked to the venture capital funds that have invested in a given firm). according to wach (2005), attracting venture capital investments depends on a stable group of small and medium-sized enterprises, which generate more innovative ideas. landström (2007) argues that venture capital funds are an important link in promoting the growth of innovative firms, but bygrave and timmons (1992) identified two types of venture capital in their research: classic and merchant. venture capital funds invest mainly in small and medium-sized enterprises. with this support, they can develop their activities. furthermore, they include financing at different stages of the undertaking's development such as (rosa, 2008): − seed stage venture capital funds are reluctant to finance projects at this stage of development, mainly due to the high level of the project's uncertainty. − startup stage venture capital funds are keen to invest in startups, their product development and initial marketing plans. at this development stage, the firm is experiencing difficulties in obtaining a bank loan because of its faint credit background. − early stage the firm lacks the funds to enhance its position on the market and for further expansion. venture capital funds investments are particularly concerned on enterprises at this stage of development, mainly due to the fact that a well-targeted investment offers great opportunities to significantly increasing value of an enterprise in a short period of time. − late stage this is a stage in which the firm's value has already increased. at this stage of development, financial resources are usually needed for large investments. nonetheless, these companies have rather limited access to venture capital. 1 the european venture capital association (evca) was founded in 1983 and is located in brussels. it represents the concerns of the european private equity sector by, among others, standard setting and researching the wider private equity sector (including venture capital). in 2015, the organisation changed its name to invest europe. 62 | krystian bigos investments in early-stage are considered to be a classic form of venture capital. these funds invest in young enterprises by introducing a professional system of managing a given venture, covering all management cycles (including the most basic ones). at the seed stage, the role of vc funds is limited to helping to develop a business idea before a product is introduced to the market, while at the startup stage, the role of vc funds is limited to helping to consolidate the market position of a given project. earlystage projects are highly dependent on external resource providers due to the limited nature of their internal resource bases (lockett, wright, burrows, scholes, paton, 2008). prior studies linking venture capital and internationalisation various empirical studies show that small and new enterprises may face problems with internationalisation mainly due to the lack of both human and financial capital resources (bilkey, tesar, 1977; bonaccorsi, 1992; mcdougall, oviatt, 1996; oviatt, mcdougall, 1994; westhead, wright, ucbasaran, 2001). unfortunately, a handful of studies have been carried out on the internationalisation of venture capital backed companies. one of the first studies which concerns this issue took place in 2005, when a team of researchers george, wiklund and zahra (2005) analysed the importance of venture capital from a variety of perspectives. researchers found out that equity ownership can influence the management's attitude towards the risk of internationalisation. in order to examine this relationship, they took into account the impact of internal and external equity ownership on the scale and range of internationalisation. researchers discovered that external equity ownership is positively related to the range and scale of internationalisation measured by the number of countries in which a firm establishes export relations and the percentage of companies doing business on an international scale (george et al., 2005). in turn, zahra, neubaum and naldi (2007) examined the impact of the presence of venture capital in the firm's ownership structure on internationalisation. it turns out that with the increase of the share of venture capital in the ownership structure of the enterprise (measured by the share of venture capital in the total capital) the activity for building knowledge and improving technological assets increases. therefore it can be concluded that the presence of export-oriented venture capital can increase the activity of enterprises in the context of generating and acquiring international knowledge. another study on the internationalisation of venture capital backed firms was carried out by a team of researchers from the university of nottingham (uk). they analysed the export intensity of these companies depending on the development stage of the companies early stage (including seed and startup stage) and late-stage (lockett et al., 2008). they had put forward several hypotheses regarding the export activity of venture capital backed firms. in general, the researchers claim that the export intensity is the result of a strategic decision and is influenced by both the intellectual and financial capital of the firm. in their research, scientists also point out to the role of management as one of the sources that can influence the intensity of export and allocation of resources in the venture. venture capital funds with internationalisation experience may be able to help the firm’s management, in which they have invested, to select an appropriate strategy for entering foreign markets, which in turn will contribute to the growth of exports of these ventures (lockett et al., 2008). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 63 the team, consisted of scientists from the united states, has studied the impact of the knowledge and reputation of venture capital funds on the startups’ internationalisation. fernhaber and mcdougall-covin (2009) highlighted the importance of international knowledge, which can reduce both the cost of internationalisation and the reputation, that can benefit startups to operate worldwide. based on the review of prior studies in various parts of the globe, it is worth to verify the research hypothesis: h0: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp of all four visegrad countries. in order to operationalized this statement was divided into four detailed hypotheses such as: h1: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in the czech republic. h2: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in hungary. h3: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in poland. h4: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in slovakia. research methodology: data and method data two main variables were used based on the secondary statistical data of oecd (2017) and the world bank (2017) for the period of 5 years (2012-2016). these are: 1. vcs – share of value of money invested by venture capital funds in startup entrepreneurship in relation to gdp (in %), 2. expg – exports growth of a given country in relation to the previous period (in %). table 1. input data country 2012 2013 2014 2015 2016 czech republic vcs 0,00008 0,00124 0,00189 0,00095 0,00241 expg 4,27917 0,18694 8,65037 7,70282 4,27196 poland vcs 0,00138 0,00167 0,0028 0,00308 0,00394 expg 4,58426 6,08237 6,67504 7,69389 9,01675 slovakia vcs 0,00000* 0,00000* 0,00226 0,00792 0,01232 expg 9,30652 6,66477 3,65877 7,00066 4,76372 hungary vcs 0,05728 0,00916 0,0229 0,01997 0,02592 expg -1,79396 4,18262 9,8003 7,67055 5,78233 legend: vcs share of value of money invested by venture capital funds in startup entrepreneurship in relation to gdp [in %]. expg exports growth of a given country in relation to the previous period [in %]. * due to lack of data, it was assumed that in a given year venture capital funds did not finance any projects. source: based on data from the oecd “entrepreneurship at a glance” (different years) and the world bank (different years) reports. 64 | krystian bigos method for the purpose of this article, a correlation was calculated between the share of venture capital funds financing startups in gdp and the average growth of export levels in the visegrad countries. the statistical analysis of the interdependencies of the characteristics is based on the study of the properties of multidimensional distributions. interdependencies can also be limited to the study of two features (sobczyk, 2010), and then we are dealing with, among others, the linear correlation of pearson. pearson's linear correlation coefficient can be used when measuring both the force and direction of a rectilinear compound, which includes two measurable features (sobczyk, 2010). the distribution resulting from the analysis of two features is called twodimensional distribution. in order to describe the aforementioned distribution numerically, we need to use measures that characterize both the total dispersion of value traits and the aggregation of individual points around a specific curve (ostasiewicz, 2011). a correlation coefficient shall be used to measure the concentration of points around a particular line: (1) where: x , y arithmetic averages of the variables „x” i „y”; xs , ys standard deviations of the variables „x” i „y”. the correlation coefficient shall be within the range: 11 ≤≤− xyr . if xyr = 1 (or -1), it means that there is an excellent positive (negative) correlation between the characteristics, and if xyr = 0, this means that there is no correlation between the characteristics. empirical findings and discussion correlation between export growth rate (expg) and share of venture capital as part of gdp (vcs) were calculated and the results of the analysis are presented in table 2. the results presented in table 2 show that in the analysed years (2012-2016) the correlation between the growth of exports and the share of venture capital funds in gdp is very strong in the case of poland. the coefficient of determination amount is 92.51% for poland, but for hungary, slovakia and the czech republic r-square coefficients were accordingly 52.59%, 15.83% and 1.74% in the case of other visegrad countries. the survey carried out in 2016 by the polish private equity and venture capital association in cooperation with kpmg consulting firm shows that nearly 60% of the surveyed firms financed by private equity funds (which mostly include venture capital investments) are expanding abroad (kpmg, 2016). it is worth mentioning that the main shareholders of ( )( ) ( ) ( ) 2 1 1 22 1 1 2 1),(       −      − −− == ∑∑ ∑ == = n i i n i i n i ii yx xy yyxx yyxx ss yxcov r 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 65 existing venture capital funds in poland are mainly foreign investors (including the european bank for reconstruction and development), and to a lesser extent the state budget. table 2. output data in the correlation analysis between export growth and the share of venture capital funds in gdp in the years 2012-2016 in the visegrad countries country expg_vs_vcs pearson coefficient p-value czech republic 0,1319 0,832 poland 0,9618* 0,009 slovakia -0,3979 0,507 hungary -0,7252 0,166 legend: vcs share of value of money invested by venture capital funds in startup entrepreneurship in relation to gdp [in %]. expg exports growth of a given country in relation to the previous period [in %]. r-square – coefficient of determination. source: own calculations based on the data presented in table 1. conclusions summary of the findings venture capital funds are the main source of funding for innovative ventures. in europe, the market for these funds is different from the one appearing in the united states. in the so called old continent, venture capital finances companies in early stages of development, while in the united states they finance companies that already have great experience (late stage of development) . in poland, venture capital investors come mainly from abroad (e.g. the european bank for reconstruction and development). in poland, venture capital funds engage in international ventures mainly by developing exports of the financed firms. hypotheses has been verified in table 3. table 3. hypotheses verification hypotheses verification h0: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp of all four visegrad countries. not confirmed h1: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in the czech republic. not confirmed h2: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in hungary. not confirmed h3: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in poland. confirmed h4: there is a strong correlation between export growth and the share of venture capital funds financing early stage ventures in gdp in slovakia. not confirmed source: own study. research limitations as each empirical study, also this research is not free of its limitations. first, the analysed period was limited only to 4 years (2012-2016). second, it was used only one dependent and one independent variable, nevertheless it was due to the availability of data. it is 66 | krystian bigos needed to include other variables, especially these moderating ones such as the entrepreneurship ratio or availability of external financing forms. third, the linear correlation does not confirm the impact, but the relation only, so the next step should implement regression analyses. direction for further studies at present, there still few research studies exploring the export of firms financed by venture capital funds, and thus this topic is still uncovered. therefore, it seems justified that the next steps for the research should be to analyze the aspects related to the international involvement of the financed firms in order to get better understanding of the phenomenon of strong dependence of exports on venture capital funds in poland. references aizenman, j., kendall, j. (2012). the internationalization of venture capital. journal of economic studies, 39(5), 488–511. doi: https://doi.org/10.1108/01443581211259446. bannock, g., doran, a. (1991). venture capital and the equity gap. london: national westminster bank. bergemann, d., hege, u. (1998). venture capital financing, moral hazard, and learning. journal of banking & finance, 22(6-8), 703–735. doi: https://doi.org/10.1016/s0378-4266(98)00017-x. bilkey, w. j., tesar, g. (1977). the export behavior of smaller-sized wisconsin manufacturing firms. journal of international business studies, 8(1), 93–98. doi: https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490783. bonaccorsi, a. (1992). on the relationship between firm size and export intensity. journal of international business studies, 23(4), 605–635. doi: https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490280. bygrave, w. d., timmons, j. (1992). venture capital at the crossroads. boston: harvard business review press. clercq, d. de, manigart., s. (2007). the venture capital post-investment phase: opening the black box of involvement. w: h. landström (red.), handbook of research on venture capital. edward elgar publishing. doi: https://doi.org/10.4337/9781847208781.00015. cumming, d. j., macintosh, j. g. (2003). venture-capital exits in canada and the united states. the university of toronto law journal, 53(2), 101. doi: https://doi.org/10.2307/3650880. evca. (2007). guide on private equity and venture capital for entrepreneuer. retrieved from: https:// www.investeurope.eu/media/78722/guide-on-private-equity-and-venture-capital-2007.pdf. evca. (2017). central and eastern europe private equity statistics 2016. retrieved from: https://www.investeurope.eu/media/671537/investeurope_cee_privateequitystatistics2016_24082017.pdf. fernhaber, s. a., mcdougall-covin, p. p. (2009). venture capitalists as catalysts to new venture internationalization: the impact of their knowledge and reputation resources. entrepreneurship theory and practice, 33(1), 277–295. doi: https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2008.00289.x. george, g., wiklund, j., zahra, s. a. (2005). ownership and the internationalization of small firms. journal of management, 31(2), 210–233. doi: https://doi.org/10.1177/0149206304271760. hellmann, t., puri, m. (2002). venture capital and the professionalization of start-up firms: empirical evidence. the journal of finance, 57(1), 169–197. doi: https://doi.org/10.1111/1540-6261.00419. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 67 ivashko, о., chulipa, i. (2016). rola venture capital w finansowaniu innowacji na ukrainie. zeszyty naukowe wsei seria: ekonomia, 12(2), 121–130. retrieved from: http://www.wydawnictwo.wsei.eu/index.php/znec/article/download/446/441. kazlauskaitė, r., autio, e., šarapovas, t., abramavičius, š., gelbūda, m. (2015). the speed and extent of new venture internationalisation in the emerging economy context. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 41–52. doi: https://doi.org/10.15678/eber.2015.030204. kowalczyk, a. (1991). finansowanie przedsięwzięć wysokiego stopnia ryzyka–venture capital investments. warszawa: międzynarodowa szkoła menadżerów. kpmg. (2016). rynek private equity w polsce w 2016. trendy i szanse rozwoju. retrived from: https://psik.org.pl/images/publikacje-i-raporty---publikacje/raport-kpmg_rynek-privateequity-w-polsce-2016.pdf. landström, h. (2007). pioneers in venture capital research. w: h. landström (red.), handbook of research on venture capital (s. 3–65). cheltenham, uk, northampton, ma, usa: edward elger. latusek-jurczak, d. (2013). polscy przedsiębiorcy w dolinie krzemowej. management and business administration: central europe, 21(1), 30–40. lockett, a., wright, m., burrows, a., scholes, l., paton, d. (2008). the export intensity of venture capital backed companies. small business economics, 31(1), 39–58. doi: https://doi.org/10.1007/s11187-008-9109-y. mcdougall, p. p., oviatt, b. m. (1996). new venture internationalization, strategic change, and performance: a follow-up study. journal of business venturing, 11(1), 23–40. doi: https://doi.org/10.1016/0883-9026(95)00081-x. metrick, a., yasuda, a. (2011). venture capital & the finance of innovation (2nd ed.). hoboken: john wiley & sons. murray, g. (1994). the european union’s support for new technology-based firms: an assessment of the first three years of the european seed capital fund scheme. european planning studies, 2(4), 435–461. doi: https://doi.org/10.1080/09654319408720280. oecd. (2017). entrepreneurship at a glance. retrived from: http://www.oecd-ilibrary.org/industryand-services/entrepreneurship-at-a-glance_22266941. ostasiewicz, w. (2011). badania statystyczne. warszawa: wolters kluwer polska. oviatt, b. m., mcdougall, p. p. (1994). toward a theory of international new ventures. journal of international business studies, 25(1), 45–64. doi: https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490193. rosa, a. (2008). venture capital w polsce. zeszyty naukowe wydziału nauk ekonomicznych politechniki koszalińskiej. (12), 133–143. rymarczyk, j. (2017). finanse biznesu międzynarodowego. poznań: wydawnictwo wsb w poznaniu. sobczyk, m. (2010). statystyka opisowa. warszawa: wydawnictwo c.h. beck. tamowicz, p. (1995). fundusze inwestycyjne typu venture capital: narodziny i rozwój, warunki rozwoju venture capital w polsce. gdańsk: instytut badań nad gospodarka̜ rynkowa̜. tamowicz, p. (2004). venture capital kapitał na start. gdańsk: polska agencja rozwoju przedsiębiorczości. wach, k. (2005). współpraca małych i średnich przedsiębiorstw z ośrodkami naukowo-badawczymi na przykładzie krakowskiego parku technologicznego. zeszyty naukowe / akademia ekonomiczna w krakowie. (671), 117–133. westhead, p., wright, m., ucbasaran, d. (2001). the internationalization of new and small firms. journal of business venturing, 16(4), 333–358. doi: https://doi.org/10.1016/s08839026(99)00063-4. 68 | krystian bigos węcławski, j. (1997). venture capital: nowy instrument finansowania przedsiębiorstw. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. world bank. (2017). world bank open data. retrived from: https://data.worldbank.org/indicator/ne.exp.gnfs.kd.zg. wright, m., lockett, a., pruthi, s. (2002). internationalization of western venture capitalists into emerging markets: risk assessment and information in india. small business economics, 19(1), 13–29. doi: https://doi.org/10.1023/a:1015729430581. zahra, s. a., neubaum, d. o., naldi, l. (2007). the effects of ownership and governance on smes’ international knowledge-based resources. small business economics, 29(3), 309–327. doi: https://doi.org/10.1007/s11187-006-9025-y. s u g g e s t e d c i t a t i o n : bigos, k. (2018). venture capital and exporting: some evidence from visegard group countries and implications for poland. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this paper is financed from the funds allocated to the faculty of economics and international relations of the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. #ier-05-01-06-pp093-1929-karolak-michalska 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.06 główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach europy wschodniej magdalena karolak-michalska a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest identyfikacja i analiza kluczowych determinant – etnodemograficznych, kulturowych, prawnych, etnopolitycznych i multilateralnych, kształtujących zarządzanie etnopolityką w państwach europy wschodniej (białorusi, mołdawii i ukrainy). metodyka badań: interdyscyplinarne podejście badawcze; metody charakterystyczne dla nauk o zarządzaniu, o bezpieczeństwie. zastosowano m.in. analizę systemową, metodę instytucjonalno-prawną, porównawczą, behawioralną, etnopolityczną, etnodemograficzną. wykorzystano wnioski z obserwacji własnych z wyjazdów zagranicznych w latach 2014-2018. wyniki: pomijanie determinant etnodemograficznych, kulturowych, prawnych, etnopolitycznych, multilateralnych utrudnia skuteczne zarządzanie etnopolityką na białorusi, w mołdawii i na ukrainie. nie uwzględnianie przez władze państwowe powyższych uwarunkowań w formułowaniu celów etnopolityki rzutuję na brak jej skuteczności, sprzyja konfliktom etnicznym, zagrażając bezpieczeństwu państw subregionu. wkład i wartość dodana: poszerzenie badań nad uwarunkowaniami zarządzania etnopolityką; artykuł ma charakter interdyscyplinarny, ma rolę poszerzającą perspektywę postrzegania białorusi, mołdawii i ukrainy w kontekście zarządzania procesami etnopolitycznymi, a także potencjalnych inwestycji, ich skali i rodzaju. znajomość badanych uwarunkowań może być kluczowa przy podejmowaniu decyzji o angażowaniu środków finansowych w tych państwach. typ artykułu: przegląd literatury słowa kluczowe: zarządzanie etnopolityką; procesy etnopolityczne; europa wschodnia; obszar poradziecki; zarządzanie bezpieczeństwem kody jel: f52, f53, j71 artykuł nadesłano: 21 stycznia 2019 artykuł zaakceptowano: 26 marca 2019 sugerowane cytowanie: karolak-michalska, m. (2019). główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach europy wschodniej. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 93-105. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.06 international entrepreneurship review ri e 94 | magdalena karolak-michalska wprowadzenie postępujące przeobrażenia w subregionie europy wschodniej (na białorusi, w mołdawii, na ukrainie), mające miejsce głównie na terytorium ukraińskim i mołdawskim stawiają coraz więcej pytań o kondycję etnopolityki mołdawii i ukrainy. widać wyraźnie, że żadne z państw nie jest w stanie w sposób długofalowy zapobiegać konfliktom narodowościowym, niejako sankcjonując już istniejące podziały językowe, tożsamościowe, czy polityczne, a co szczególnie ważne, generując także nowe. pytanie o to, jak zarządzać etnopolityką, aby ta nie generowała niepotrzebnych podziałów rzutujących na bezpieczeństwo państwa, w tym społeczne i ekonomiczne, staje się przedmiotem coraz większej liczby dyskusji i debat publicznych, a także stanowi płaszczyznę analiz dla naukowców. dodać należy, że subregion ze względu na położenie geograficzne, zróżnicowanie kulturowe i etniczne, przy jednoczesnym ścieraniu się na jego obszarze wpływów federacji rosyjskiej i unii europejskiej, jest obszarem podatnym na występowanie wielorakich procesów etnpolitycznych, a także konfrontacji, które mogą i przybierają wymiar konfliktów etnopolitycznych zagrażających jego bezpieczeństwu. od lat utrzymująca się sytuacja transformacji polityczno-gospodarczej badanych państw, patologie, korupcja, paraliż wymiaru sprawiedliwości charakterystyczny zarówno dla białorusi, mołdawii, jak i ukrainy, a także trwająca od 5 lat wojna w donbasie, która jako jeden ze scenariuszy zakończenia przybiera postać federalizacji ukrainy, czy też kwestia separatystycznego naddniestrza, potwierdzają, że istniejące reżimy są kryzysogenne. w tak kształtującej się rzeczywistości społeczno-politycznej, zasadne jest poszerzanie wiedzy o jej uwarunkowaniach. celem niniejszego artykułu jest identyfikacja i analiza kluczowych determinant – etnodemograficznych, kulturowych, prawnych, etnopolitycznych i multilateralnych, kształtujących zarządzanie etnopolityką w państwach europy wschodniej (białorusi, mołdawii i ukrainy). autorka dokonując badań niniejszej problematyki stawia dwa główne pytania badawcze: 1. jak rozumiana jest etnopolityka w państwach subregionu? 2. czynniki o jakim charakterze kształtują działania podejmowane przez władze państwowe poszczególnych państw (białorusi, mołdawii, ukrainy) w zakresie zarządzania etnopolityką? realizacja powyższego celu ma miejsce w oparciu o zastosowanie katalogu metod badawczych, w tym szczegółowo, w badaniach zastosowanie znajdują głównie następujące metody: 1) analiza systemowa, dzięki zastosowaniu której badana rzeczywistość podlega interpretacji nie jako luźny zbiór izolowanych elementów, lecz jako „przestrzeń” wewnętrznie zintegrowana i kierująca się prawidłowościami; 2) metoda instytucjonalnoprawna; 3) metoda porównawcza, dająca możliwość określenia elementów wspólnych i odmiennych w podlegających procesom transformacji państwach w zakresie zmian systemu politycznego, prawnego, gospodarczego i społecznego; 4) metoda historyczna; 5) metoda behawioralna, umożliwiające analizę zjawisk społecznych w drodze obserwacji zachowań tak jednostek, jak i zbiorowości ludzkich; 6) metoda etnopolityczna, której przedmiotem analizy jest partycypacja wspólnot etnicznych w strukturach władzy, zależność między strukturą etniczną państwa bądź regionu i etniczną reprezentacją w ustawodawczych i wykonawczych organach władzy; 7) metoda etnodemograficzna, analizuje podstawowe wskaźniki demograficzne wspólnot etnicznych. główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 95 rozumienie etnopolityki w państwach subregionu w państwach europy wschodniej1 etnopolityka nabiera szczególnego znaczenia, odnosząc się do relacji między etnicznością i polityką2. to oddziaływanie elit władzy reprezentujących państwo na grupy etniczne, których elity polityczne dokonują „wewnętrznej” weryfikacji państwowej etnopolityki, oraz wzajemne relacje między samymi grupami etnicznymi. kluczowe dla analizy są więc trzy kategorie z zakresu etnopolityki, które możemy potraktować jako jej podmioty: 1) państwo; 2) elity polityczne reprezentujące, z jednej strony, państwo i, z drugiej – grupy etniczne; 3) grupy etniczne (wierzbicki, 2015). w ujęciu przedmiotowym etnopolityka, jako działalność praktyczna, składa się z trzech, współzależnych komponentów: 1) etniczności – urzeczywistnianej przez wspólnoty etniczne w polityce i życiu społecznym; 2) organizmów etnopolitycznych – obejmujących całokształt form organizacji życia społecznego i ich instytucji politycznych, w tym norm prawnych i politycznych, a także – ukształtowanych tradycją i zwyczajami – instytucji etnospołecznych; 3) procesów etnopolitycznych – obejmujących reprezentację polityczną wspólnot etnicznych w organach władzy, ich partycypację w zarządzaniu państwem i zachowania polityczne, działalność etnicznych organizacji społeczno-politycznych, procesy narodotwórcze, kwestię językową (wierzbicki, 2008). badania nad definicyjnym ujęciem etnopolityki ujawniają również katalog jej celów. wśród najczęściej widocznych w badaniach i analizach eksperckich sytuują się: a) umożli 1 białoruś, mołdawia i ukraina tworzące państwa europy wschodniej łącznie zajmują obszar 845,1 tys. km 2, który zgodnie z danymi z pierwszej połowy 2019 roku zamieszkuje ok. 54,5 mln ludzi różnych narodowości. każde z tych państw oprócz charakterystycznej dla siebie mozaiki etnicznej, odznacza się także specyfiką geograficzną, kulturową, gospodarczą i polityczną. doprecyzować należy, że państwa te tworzą element szerszego obszaru określanego mianem europy środkowo-wschodniej – przestrzeni identyfikowanej na gruncie geopolityki i stosunków międzynarodowych, w skład której w holistycznym i jednocześnie najszerszym ujęciu koncepcyjnym wchodzą: 1) państwa grupy wyszehradzkiej (polska, czechy, słowacja, węgry); 2) państwa nadbałtyckie (litwa, łotwa, estonia); 3) białoruś, ukraina, mołdawia; 4) państwa powstałe z rozpadu dawnej jugosławii (słowenia, chorwacja, bośnia i hercegowina, czarnogóra, macedonia, serbia, kosowo); 5) pozostałe kraje bałkańskie (albania, bułgaria, rumunia) (zenderowski, chałupczak, baluk, 2015). 2 w języku polskim – jak podkreślają profesorowie zenderowski, chałupczak, baluk – używa się pojęć „polityka etniczna” (termin używany częściej współcześnie, w odniesieniu do obecnych stosunków etnicznych i narodowościowych) lub „polityka narodowościowa” (termin częściej używany do kwestii historycznych). na gruncie polskim używany jest także termin „etnopolityka”. można przyjąć, że w języku polskim pojęcia te są tożsame. z punktu widzenia obszaru geograficznego podejmowanej problematyki kluczowe jest w powyższym kontekście odniesienie się do języka rosyjskiego, w którym funkcjonują terminy: „этнополитика” („etnopolitika"), „национальная политика” („nacional’naâ politika”). terminy te stosowane są wymiennie. własne analizy występowania badanego pojęcia, pozwalają zgodzić się z badaczami (chałupczak, zenderowski, baluk), że w dostępnych słownikach politologicznych, lingwistycznych, filozoficznych, jeżeli podaje się definicję pojęcia „этнополитика”, to nie ma definicji pojęcia „национальная политика” (i odwrotnie). doprecyzować należy, że w większym stopniu termin „этнополитика” używany jest w literaturze naukowej, podczas gdy pojęcie „национальная политика” dominuje w dokumentach urzędowych (np. ustawy). z kolei w języku ukraińskim termin „нацiональна полiтика” („nacionalna polityka”), jest bardziej popularny od terminów „eтнополiтика” („etnopolityka”) i „etniчna полiтика” („etniczna polityka”). z analizy literatury ukraińskiej wynika, że występuje zamienne stosowanie pojęć „нацiональна полiтика” i „eтнополiтика”. zwraca uwagę, że „ pojęcie „нацiональна полiтика” znacznie częściej używane jest w aktach prawnych państwa, a pojęcie „eтнополiтика” w pracach o charakterze badawczo-naukowym. na ukrainie widać tendencję do łączenia tych określeń w ramach polityki etniczno-narodowościowej („eтнонацiональна полiтика”). takie sformułowanie pojawia się w oficjalnych dokumentach i materialach. w języku ukraińskim można mówić o neutralnym charakterze definicji „eтнополiтика”, co ciekawe, terminem tym niektórzy autorzy nazywają naukę, podkreślając jej związek ze środowiskiem naukowym (zenderowski, chałupczak, baluk, 2015). 96 | magdalena karolak-michalska wianie pełnej partycypacji politycznej poszczególnych grup etnicznych w systemie politycznym danego państw (jansons, 2003; wierzbicki, 2008); b) tworzenie warunków do współpracy między poszczególnymi grupami etnicznym (toščcenko, 1993); c) regulowanie stosunków między grupami etnicznymi (abdulatipov, 2004); d) uzgadnianie i harmonizacja interesów — polityka etniczna jako „realizacja interesów każdej wspólnoty etnicznej, uwzględniając specyfikę ich mentalności, sposobu życia, historii, dziedzictwa kulturowego niezależnie od liczebności oraz zwartego bądź rozproszonego zamieszkania” (guboglo, 2003, s. 723); e) zapobieganie i rozwiązywanie konfliktów etnicznych, ochrona mniejszości, utrwalanie tolerancji międzyetnicznej (kellas, 1998; tavadov, 2004); f) zaspokojenie potrzeb i aspiracji poszczególnych grup etnicznych; g) tworzenie warunków do rozwoju i podtrzymywania tożsamości narodowych, a także odrodzenia narodowego, np. po okresie przymusowej asymilacji (guboglo, 2003); h) promowanie i utrzymywanie jedności (integralności) społecznej i politycznej państwa (suwerenność) oraz poszczególnych grup etnicznych (guboglo, 2003); i) integracja i asymilacja członków poszczególnych grup etnicznych z narodem większościowym/tytularnym (rothschild, 1981). etnopolityka w literaturze przedstawiana jest w kategoriach dążenia do: 1) zachowania lub umocnienia uprzywilejowanej pozycji narodu tytularnego kosztem innych grup etnicznych i narodów; 2) postępującej planowej i zorganizowanej marginalizacji społecznej, kulturowej, społecznej i ekonomicznej grup mniejszościowych lub świadomego ignorowania potrzeb lub interesów mniejszości; 3) eliminacji mniejszości (poprzez asymilację, wysiedlenia, wypędzenia) (zenderowski, chałupczak, baluk, 2015). ponadto, jak pisze daniel n. posner, „na politykę etniczną można patrzeć w kategoriach polityki budowania koalicji, a wybór tożsamości etnicznej można widzieć w kategoriach dążenia do członkostwa w koalicji, która będzie najbardziej politycznie i gospodarczo użyteczna” (posner, 2005, s. 2). zarządzanie etnopolityką łączy się także z funkcjami społecznymi. do najważniejszych należy zaliczyć: 1) funkcję ochronną (ochrona danego status quo, ochrona tożsamości i stanu posiadania narodu tytularnego, ochrona praw mniejszości itp.); 2) funkcję integracyjną (integracja członków narodu tytularnego, w tym tzw. nation-building; utrzymanie więzi z rodakami mieszkającymi na stałe lub tymczasowo za granicą; integrowanie członków mniejszości, wytwarzanie i utrwalanie spójności społecznej w wymiarze ponadetnicznym); 3) funkcję dystrybucyjną (w wymiarze materialnym i niematerialnym) – umożliwia ośrodkowi władzy dystrybuowanie ograniczonych zasobów między poszczególne grupy etniczne/narodowe, dzięki czemu w istotny sposób wpływa na postawy społeczno-polityczne członków poszczególnych grup; 4) funkcję regulacyjną (tworzenie procedur i instytucji definiujących relacje między władzą publiczną a poszczególnymi grupami etnicznymi; definiowanie przysługujących ich członkom praw i obowiązków wobec państwa; definiowanie obowiązków państwa wobec mniejszości); 5) funkcję konfliktotwórczą (wytwarzanie i zarządzanie konfliktami społecznymi o podłożu etnicznym jest jedną z form utrwalania i utrzymania władzy politycznej; polega to najczęściej na wytwarzaniu w danej grupie zwykle narodzie tytularnym poczucia zagrożenia ze strony innej grupy etnicznej i na ustawieniu się w roli obrońcy); 6) funkcję edukacyjno-propagandową (generowanie wiedzy na temat narodu i grup etnicznych oraz zachęcanie do przyjmowanie określonego typu postaw wobec nich); 7) funkcję komunikacyjną (tworzenie oficjalnych i nieoficjalnych kanałów symetrycznej lub asymetrycznej, wertykalnej i horyzontalnej komunikacji między podgłówne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 97 miotami polityki etnicznej: władzami, mniejszościami, imigrantami, diasporą itd.,); 8) funkcję mobilizacyjną (tworzenie systemu zachęt do bardziej aktywnej partycypacji w życiu społeczno-politycznym, w tym w procesie umacniania więzi etnicznych, działania na rzecz spójności narodowej) (zenderowski, chałupczak, baluk, 2015). główne detarmianty zarządzania etnopolityką podejmując próby poszukiwania determiant kształtujących współczesną etnopolitykę państw subregionu, trzeba zauważyć, że mają one różnorodny charakter, dotyczący wielorakich przestrzeni, w tym demograicznej, kulturowej, tożsamościowej, prawnej, a także politycznej. co szczególnie ważne, zarówno na białorusi, w mołdawii, jak i na ukrainie uwarunkowania te posiadają swoją specyfikę, rzutując na cały proces zarządzania etnopolityką w wskazanych państwach. dostępne analizy i badania własne wskazują, że jednym z głównych i niejako determinujących zarządzanie etnopolityką w państwach europy wschodniej jest uwarunkowanie etnodemograficzne danego państwa, będące najczęściej wynikiem kompilacji czynników historycznych, gospodarczych, politycznych i kulturowych. istotną rolę w ramach struktury demograficznej odgrywa korelacja pomiędzy liczebnością narodu tytularnego i narodów nietytularnych (mniejszości narodowych i etnicznych) żyjący w jednym państwie. w latach 1991-2019 zarówno na białorusi, mołdawii, jak i ukrainie podstawę tamtejszej struktury narodowościowej tworzy naród tytularny, nie ustępując miejsca żadnej z mniejszości narodowych i etnicznych (według spisów narodowych przeprowadzonych w badanych państwach narody tytularne stanowiły odpowiednio: 1) białoruś – w 1999 roku białorusini stanowili 81,23%, w 2009 roku – 83,4%; 2) mołdawia – w 2004 roku mołdawianie stanowili 79,1%, w 2014 roku 75,1%; 3) ukraina – w 2001 roku ukraińcy stanowili 77,8%). na tle subregionu szczególną uwagę zwraca pozycja demograficzna mniejszości rosyjskiej, która wg. danych na 2019 rok stanowi 8,3% ludności białorusi, 4,1% mołdawii (bez naddniestrza, gdzie rosjanie stanowią około 30% tamtejszej struktury etnicznej) i 17,3% struktury ukrainy (nacional’nyj statičeskij, 2019; nacional’nyj sostav naseleniâ ukrainy, 2001; nacional’nyj sostav naseleniâ, 2009; recensamant, 2014). dodać należy, że w przypadku zróżnicowania etnicznego ważną rolę odgrywają także migracje ludności w subregionie. procesy migracyjne stanowią odbicie zachodzących przeobrażeń w sferze kulturalnej, gospodarczej i politycznej. określone trendy zmian ludnościowych mają siłę kreowania zmian społecznych, dlatego też muszą być obserwowane i analizowane, aby można było w odpowiednim czasie podjąć działania interwencyjne – umiejętnie zarządzać falami migracyjnymi. przykładowo, w przypadku ukrainy wobec 2 mln. fali migracji na skutek m.in. wojny w donbasie, państwo to weszło w fazę zmian społeczno-politycznych, które przynoszą określone konsekwencje dla bezpieczeństwa społecznego, w tym ograniczenie zdolności obronnych państwa. w przypadku uwarunkowań kulturowych uwagę zwraca poczucie tożsamości narodowej społeczeństw państw subregionu. bezspornym staje się, że wśród ukraińskiego społeczeństwa faktycznie obecne są istotne różnice w treści tożsamości narodowej, co jest podyktowane m.in. dużymi wpływami kultury rosyjskiej, w tym głównie języka rosyjskiego, który od 1991 roku jest obecny na terenie ukrainy, ale także i na całej przestrzeni poradzieckiej. hnatiuk jest zdania, że „narodu tego nie jednoczy ani wspólny język, ani wspólna pamięć historyczna, ani też wyzwanie – trzy elementy uważane za konstytutywne dla tożsamości narodowej” (hnatiuk, 2003, s. 56). dodać należy, że odmienności w postrzeganiu 98 | magdalena karolak-michalska tego czym jest tożsamość ukraińska niejednokrotnie są tak silne spolaryzowane – co pokazują wydarzenia wojny w donbasie – że uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowania państwa. z kolei proces kształtowania się tożsamości narodowej społeczeństwa białoruskiego – podobnie, jak i ukraińskiego – przebiega w sposób skomplikowany i niejednoznaczny. większość białorusinów czuje się związana z rosją. przeciętny białorusin, odbiera swoją białoruskość w kategoriach folklorystyczno-etnograficzno-językowej regionalnej odrębności w ramach większej całości, którą tworzą razem z rosjanami i porównują się z nimi, a nie z zachodem (radzik, 2009). w kontekście państwowo-terytorialnym białorusini określają się jako белорусы, ale jeśli chodzi o przynależność kulturową określają się jako pусские. natomiast w przypadku mołdawii charakterystycznym jest to, że w społeczeństwie mołdawskim na przestrzeni lat wykształciły się dwa główne modele tożsamości: panrumunizm (ze względu na naród) i mołdawianizm (ze względu na etniczność). istniejącym modelem jest także panslowianizm3. rozważając o uwarunkowaniach kulturowych w procesie zarządzania etnopolityką trzeba również odnieść się do statusu języka państwowego (na białorusi są to języki białoruski i rosyjski, w mołdawii mołdawski, na ukrainie – język ukraiński), a także pozycji języków mniejszości narodowych i etnicznych (wierzbicki, 2014). zwraca uwagę, że kwestia statusu języka mniejszości narodowych staje się niejednokrotnie przedmiotem sporów, prowadząc z jednej strony do konfliktów na tle etnicznym, z drugiej generując podziały wśród społeczeństwa. przykładowo, sytuacja ta w praktyce dotyczy na ukrainie statusu języka rosyjskiego (ludność rosyjska od 1991 roku zgłasza postulaty związane z nadaniem językowi statusu równorzędnego z językiem państwowym), a także języka węgierskiego (mniejszość węgierska żyjąca na zakarpaciu dąży do przyznania autonomii kulturalnej dla rejonu, a także uznania języka węgierskiego za regionalny). kolejną płaszczyzną uwarunkowań są determinanty prawne. dotyczą one ustawodawstwa wewnętrznego i zewnętrznego państw subregionu w zakresie zapewnienia praw mniejszości narodowych i etnicznych. poddając analizie akty prawne państw europy wschodniej odnoszące się do etnopolityki (konstytucje białorusi, mołdowy i ukrainy, a także ustawy i akty prawne niższego rzędu), widać wyraźnie, że zawierają one podstawowe gwarancje w zakresie praw mniejszości narodowych i etnicznych, w tym przynależność do mniejszości traktują jako sprawę indywidualnego wyboru każdego obywatela. co szczególnie ważne, w ustawodawstwie badanych państw regulacje dotyczące praw mniejszości narodowych i etnicznych nie są ani rozbudowane, ani zbyt szczegółowe. z jednej strony wieloetniczność państwa (szczególnie na ukrainie) przyczyniła się do stworzenia bazy ustawodawczej związanej z mniejszościami narodowymi, z drugiej nie ustrzegła się wady braku przedstawicielstwa mniejszości w mechanizmie wyznaczania zakresów, dystrybucji i kontrolowania wykorzystania środków budżetu państwa przeznaczonych na potrzeby mniejszości (shypka, 2015). dla mniejszości narodowych i etnicznych w państwach europy wschodniej szczególnego znaczenia nabiera respektowanie jej praw w życiu codziennym (jakubowski, 2018). z obserwacji sceny politycznej białorusi, mołdowy, ukrainy i prowadzonej przez ich władze 3 pansłowianizm był silnie akcentowany w latach 1940—1989. propagowany przez komunistów związanych z utworzeniem mołdawskiej socjalistycznej republiki radzieckiej. założeniem była integracja mieszkańców mołdawii z ludnością związku radzieckiego. ten rodzaj tożsamości widoczny jest współcześnie w naddniestrzu (wierzbicki, 2014). główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 99 polityki narodowościowej wynika, że teoretycznie najtrudniejsza sytuacja w kwestii respektowania praw mniejszości narodowych powinna występować na białorusi – co koresponduje z autorytarnym charakterem tamtejszego reżimu politycznego. w opinii większości badaczy prawa te są naruszane poza mniejszością rosyjską (miazga, dybcio, 2001). ponadto, w polityce władz białoruskich wyraźna jest tendencja naruszania praw tych mniejszości, które są wykorzystywane przez ich historyczne ojczyzny do ingerencji w wewnętrzne sprawy białorusi i zmianę władzy. w państwach europy wschodniej istnieje potrzeba podjęcia działań legislacyjnych odnoszących się do respektowania praw mniejszości narodowych. polityka narodowościowa władz białorusi, mołdowy i ukrainy powinna nade wszystko skoncentrować się na porozumieniu międzyetnicznym i zapobieganiu konfliktom etnicznym na ich terytoriach, a także zagwarantowaniu harmonijnego rozwoju stosunków między narodem tytularnym i mniejszościami narodowymi. ponadto powinna skupić się wokół demokratyzacji i poprawy warunków życia, a także aktywizacji wszystkich grup w budowie społeczeństwa obywatelskiego oraz zagwarantowania ochrony tożsamości etniczno-kulturowej mieszkańców białorusi, mołdowy i ukrainy (wierzbicki, karolak-michalska, 2016). kolejną płaszczyzną uwarunkowań zarządzania etnopolityki stanowią determinanty etnopolityczne, związane z udziałem reprezentantów mniejszości narodowych w strukturach władzy, a także z ich aktywnością w ramach partii politycznych i organizacji pozarządowych. nadmienić trzeba, że procesy etnopolityczne w państwach subregionu korespondują z transformacją systemów politycznych państw poradzieckich, a ta z kolei (jak już niejednokrotnie wskazywano w literaturze przedmiotu) jest podyktowana szerokim katalogiem czynników (np. istnienie lub brak silnej tradycji państwowości, odmienności struktury społecznej, stosunek elit władzy do procesu transformacji, kondycja ekonomiczna państwa i jego powiązania gospodarcze z państwami ościennymi, czy w końcu przynależność do odmiennych kręgów kulturowych) (bodio, jakubowski, 2010). w państwach subregionu w strukturach władzy ustawodawczej w latach 1991-2019 przeważał naród tytularny (odpowiednio ukraiński, białoruski, mołdawski). w badanym okresie w żadnym z analizowanych państw nie wprowadzono także ograniczenia dostępu innym grupom narodowym czy etnicznym do udziału we władzy. reprezentanci mniejszości mogą uczestniczyć w procesie państwotwórczym, zachodzącym odpowiednio na białorusi, mołdawii czy ukrainie. badając kwestię reprezentacji mniejszości narodowych i etnicznych w organach władzy w latach 1991-2019 widać wyraźnie, że mołdawianie, białorusini, ukraińcy formalnie zapewniają sobie uprzywilejowane położenie w organach władzy, nie gwarantując „zarezerwowanych” miejsc mniejszościom. ponadto brak regulacji prawnej reprezentacji narodowości w poszczególnych szczeblach władzy jest swoistą „promocją” narodu tytularnego w elitach władzy państwowej (bodio, 2010). kluczowym czynnikiem pobudzającym aktywność mniejszości narodowych i etnicznych w państwach europy wschodniej są przemiany społeczno-polityczne, jakie dokonują się w tych państwach od 1991 roku (kubaczyk, majchrzak, żyła, 2018). nowe warunki – podlegające ciągłej zmianie – dają przestrzeń do działań społeczności etnicznych, a te od lat 90. xx wieku skupione były i są nadal wokół kwestii odrodzenia czy ożywienia etnicznych kultur. wraz z dynamiką przemian społeczno-gospodarczych w subregionie aktywność mniejszości narodowych nabiera przemyślanego charakteru. znajduje to swój wyraz między innymi 100 | magdalena karolak-michalska w postępujących procesach samoorganizowania się mniejszości w związki, stowarzyszenia czy organizacje. ponadto, ujawnia zmagania wśród danych wspólnot etnicznych w wymiarze nabywania przez ich członków świadomości politycznej, budowania poczucia podmiotowości, ale też samoorganizowania się i rozwiązywania wewnętrznych sporów. ostatnie z kluczowych determinant zarządzania etnopolityką stanowi płaszczyzna mulilateralna. jej kwintesencją są stosunki między państwami macierzystymi narodów nietytularnych a państwami przyjmującymi. na tle subregionu szczególnie ważne w powyższym kontekście są relacje białorusi, mołdawii i ukrainy z rosją. o ile w przypadku białorusi, mniejszość rosyjska nie stanowi przedmiotu napięcia czy generowania konfliktu w relacjach białorusko-rosyjskich, o tyle sytuacja ta wygląda odmiennie w przypadku mołdawski i ukraińskim. na relacjach mołdawsko-rosyjskich ciąży w sposób szczególny kwestia separatystycznego naddniestrza, co prawda „zamrożonego konfliktu”, ale bezpośrednio związanego z mniejszości rosyjską. warto nadmienić, że w optyce rosyjskiej naddniestrze to obszar graniczny oddziaływania russkiego mira, do którego przynależność jest akceptowana przez władze separatystycznego regionu. naddniestrze stanowi w europie wschodniej obszar, w którym wykorzystanie przez federację rosyjską pretekstu ochrony mniejszości rosyjskiej i ludności rosyjskojęzycznej, może znacząco przełożyć się na bezpieczeństwo subregionu. pamiętać należy, że rosja stara się przeforsować wariant federacyjny, w którym prawobrzeżna mołdawia wraz z naddniestrzem oraz – opcjonalnie – z gagauzją utworzyłyby wspólne państwo. rozwiązanie to w postaci państwa prorosyjskiego – z punktu widzenia władz rosyjskich przyniosłoby szereg korzyści – wywierając wpływ na działania rządu mołdawskiego, głównie w sferze polityki zagranicznej. wymownym jest, że mieszkańcy obydwu regionów, jak i ich władze są stanowczo przeciwni integracji mołdawii z ue czy nato, opowiadając się za współpracą z rosją, w tym za wstąpieniem do eurazjatyckiej unii gospodarczej (całus, 2016). z kolei w przypadku relacji ukraińsko-rosyjskich sytuacja ta dotyczy aneksji krymskiej, a także trwającej wojny w donbasie. chociaż bezpośrednim powodem oderwania się krymu od ukrainy miał być w optyce władz rosyjskich przewrót państwowy, do jakiego doszło 22 lutego 2014 roku w kijowie, uznawany jako jedna z „kolorowych rewolucji” na obszarze poradzieckim, to niezależni badacze i eksperci nie pomijają roli mniejszości rosyjskiej i jej aktywności w procesie włączenia półwyspu do rosji (bajor, 2014). dodać należy, że mniejszość rosyjska jest także uwikłana w retorykę wojny ukraińsko-rosyjskiej toczącej się od 2014 roku w donbasie. sukces aneksji krymu zachęcił rosyjskojęzyczną część społeczeństwa – głównie tworzącą skupiska we wschodniej części państwa – do dalszej aktywności na rzecz secesji. w wielu miastach (szczególnie w regionie wschodnim i południowym – np. donieck, ługańsk, charków) dochodziło do demonstracji i protestów wobec władz ukraińskich, w trakcie których prorosyjscy aktywiści żądali przyłączenia poszczególnych obwodów do fr. podsumowanie dokonując ogólnego podsumowania powyższych rozważań, można zauważyć, że prezentowane determinanty – co oczywiste – nie wyczerpują katalogu złożonej rzeczywistości społeczno-politycznej warunkującej efektywne zarządzanie etnopolityką w państwach europy wschodniej. stanowią natomiast „szkielet” czynników, bez uwzględnienia którego trudno o skuteczne planowanie, organizowanie i kontrolowanie procesów etnopolityczgłówne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 101 nych. ewentualne „pomijanie” przez władze państwowe w subregionie powyższych determinant w toku formułowania celów etnopolityki rzutuje z jednej strony na brak skuteczności polityki etnicznej, z drugiej sprzyja powstawaniu napięć i konfliktów na tle etnicznym, tym samym zagrażając bezpieczeństwu poszczególnych państw (szczególnie mołdawii i ukrainy), a w konsekwencji całemu subregionowi. złożona mozaika uwarunkowań etnopolityki charakterystyczna dla danego państwa subregionu (odpowiednio białorusi, mołdawii, ukrainy) powinna być brana pod uwagę w procesie jej zarządzania, jeśli ma on mieć charakter efektywny. zarówno determinanty etnodemograficzne, etnokulturowe, prawne, etnopolityczne i multilateralne powinny być uwzględniane przy całym procesie zarządzania etnopolityką, zarówno w ramach funkcji planowania (formułowanie celów państw w zakresie etnopolityki oraz określenie sposobów ich osiągnięcia i niezbędnych zasobów), organizowania (zapewnienie niezbędnych zasobów i uporządkowanie procesu w przestrzeni i czasie, w tym budowa struktury organizacyjnej), motywowania (wyjaśnianie celów działalności oraz pobudzanie wykonawców do ich wykonania) i kontroli (porównanie efektów z zamierzeniami oraz czynności regulujące służące eliminowaniu odchyleń od planu, z możliwością modyfikacji ustalonych celów). skuteczne zarządzanie etnopolityką bez dogłębnej analizy jej uwarunkowań wydaje się zadaniem niezwykle trudnym. w końcu, w kontekście przedsiębiorczości międzynarodowej, dodać należy, że znajomość powyższych uwarunkowań rzutuje na decyzje inwestorów, skalę i rodzaj inwestycji, a także daje szereg informacji o kondycji systemu politycznego w danym państwie subregionu, szczególnie sposobie tworzenia prawa, a także jego jakości, co jest niezwykle cenną wiedzą dla potencjalnych inwestorów. skuteczna etnopolityka w państwach wielonarodowych łączy się z zapewnieniem bezpieczeństwa, a to z kolei stwarza dogodną przestrzeń dla rozwoju przedsiębiorczości. w zakresie rekomendacji dotyczących zarządzania etnopolityką w państwach europy wschodniej – białorusi, mołdawii i ukrainy, w kontekście planowania szczególnie istotne wydaje się, aby dokonać szczegółowych analiz dotyczących złożoności sytuacji etnicznej w danym państwie (białorusi, mołdawii i ukrainy), w tym demograficznej, kulturowej, a także prawnej. analiz wymaga także aktywność społeczno-polityczna mniejszości narodowych i etnicznych (głównie mniejszości rosyjskiej, jako najsilniejszej demograficznie i kulturowo w badanych państwach subregionu). w kontekście organizowania rekomenduje się, aby zasoby ludzkie realizujące zadania etnopolityki były zorientowane na zoptymalizowane rozwiązania dotyczące kwestii etnopolitycznej, a nie prowadziły politykę własnych interesów – co jest charakterystyczne dla państw przestrzeni poradzieckiej. natomiast z punku widzenia funkcji kontroli, podczas procesu zarządzania etnopolityką w państwach europy wschodniej kluczowa wydaje się być kwestia całościowego monitoringu sytuacji etnicznej w państwie (odpowiednio na białorusi, w mołdawii i na ukrainie) i ich wpływu na bezpieczeństwo społeczne, polityczne i ekonomiczne w subregionie. ważnym jest, aby pamiętać, że każde z uwarunkowań (etnodemograficzne, etnokulturowe, prawne, etnopolitycze czy multilateralne) wywierając wpływ pozytywny (np. możliwość poznania innych kultur, tradycji i języków; rozwój ustawodawstwa w zakresie ochrony praw mniejszości narodowych czy etnicznych) czy negatywny (np. zróżnicowanie etniczne generuje konflikty narodowościowe; dyskryminacja ze względu na pochodzenie etniczne; brak dostosowania ustawodawstwa do sytuacji etnicznej w państwie) swoją siłę 102 | magdalena karolak-michalska oddziaływania kieruje wielowymiarowo, w tym wobec mniejszości, wobec narodu tytularnego, wobec państwa, wobec bezpieczeństwa państwa, w końcu wobec bezpieczeństwa całego subregionu (białoruś, mołdawia, ukraina). przy czym poczucie wagi wpływu danego uwarunkowania szczególnie wobec mniejszości i narodu tytularnego będzie łączyć się z subiektywizmem, niejednokrotnie utrudniając kompleksowe i neutralne budowanie ocen wpływu uwarunkowań etnopolityki na życie obywateli danego państwa (odpowiednio społeczeństwa białoruskiego, mołdawskiego i ukraińskiego). istotną kwestią odnoszącą się do etnopolityki badanych państw subregionu jest również jej rozwój. wydarzenia aneksji krymskiej i wojny w donbasie wskazują na konieczność redefinicji dotychczasowego zarządzania etnopolityką w państwach subregionu, gdzie już od wielu lat występującym problemem jest kwestia systemowości i spójności działań. w państwach europy wschodniej nie nastąpiło jeszcze wyspecyfikowanie procesów projektowania i wykonywania polityki etnicznej. obecnie procedura ich tworzenia ogranicza się w znacznym stopniu do procesu stanowienia prawa. państwa subregionu powinny wypracowywać coraz skuteczniejsze narzędzia służące rozwiązywaniu współczesnych problemów etnopolitycznych, szczególnie związanych z tendencjami separatystycznymi. istnieje potrzeba bezstronnej i profesjonalnej koordynacji oraz współpracy instytucji. część z nich powinna odbywać się poprzez zastosowanie zupełnie oddolnych mechanizmów, a część poprzez odwołanie się do form zinstytucjonalizowanych na poziomie państwa. kluczowym dla efektywności zarządzania etnopolityką w poszczególnych państwach jest to, aby była realizowana za pomocą katalogu dedykowanych narzędzi, takich jak: regulacje (prawne, ale także samoregulacje różnych grup obywateli czy biznesu), współpraca, argumentowanie, debatowanie, badanie, kształtowanie pozytywnych bodźców do przyjmowania oczekiwanych postaw, wskaźniki efektywności działań, ewaluacja, ekspertyzy, instytucje (urzędy publiczne oraz sieci współpracy organizacji społecznych). ponadto etnopolityka w państwach subregionu powinna uwzględniać trzy poziomy: 1) wybory programowe (policy choices), dokonywane przez polityków, urzędników i przedstawicieli innych ciał, które używają władzy publicznej do wpływania na życie obywateli; 2) wykonywanie programów publicznych (policy output), działania wykonywane przez uruchomienie całego zaplecza administracji i jej współpracowników; na tym poziomie rząd wydaje pieniądze, wdraża regulacje, wprowadza programy działań, zakłada czy likwiduje instytucje wykonawcze; 3) rezultaty działań publicznych (policy impact) i ich wpływ na życie obywateli (guy peters, 2004). etnopolityka w państwach subregionu powinna obejmować pomysły na rozwiązanie problemów z jej zakresu, działania w tym zakresie, a także rezultaty i ich ocenę. dodać należy, że swoistym ograniczeniem w dalszych badaniach nad zarządzaniem etnopolityką w państwach subregionu (białorusi, mołdawii i ukrainy) jest fakt, że mamy do czynienia ze wzrostem stopnia skomplikowania wielu problemów publicznych w tym zakresie (m.in. tendencje separatystyczne, polityka językowa, polityka oświatowa, dyskryminacja na tle narodowościowym). nie zmienia to faktu, że dalszych badań wymagają aspekty zarządzania etnopolityką w państwach subregionu związane z wymiarem jej wdrażania – fazą, która zaczyna się tuż po tym, gdy władza publiczna podjęła decyzje dotyczące realizacji konkretnej koncepcji działań wokół danego problemu etnicznego. kluczowym wydaje się zbadanie, jak wiele na etapie implementacji zależy od zdolności do panowania główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 103 nad czynnikami (uwarunkowaniami), które mają wpływ na efekty końcowe zarządzania etnopolityką na białorusi, w mołdawii i na ukrainie. istotnym jest także, aby badać związki etnopolityki z innymi politykami szczegółowymi w państwach subregionu i ich wpływ na kondycję polityczną i gospodarczą państw europy wschodniej. literatura abdulatipov, r. (2004). etnopolitologiâ. moskva—st. peterburg: gmu. bajor, p. (2014). „operacja” krym – aneksja półwyspu i jej konsekwencje, rocznik instytutu europy środkowo-wschodniej, 2, 37-55. bodio, t. (2010). przywództwo, elity i transformacje w krajach wnp. problemy metodologii badań. t. 1. warszawa: aspra-jr. bodio, t., jakubowski, w. (2010). przywództwo i elity polityczne w krajach wnp. 2. warszawa: aspra-jr. całus, k. (2016). państwo niedokończone. 25 lat mołdawskiej niepodległości. warszawa: osw. guboglo, m. (2003). identifikaciâ identicnosti. etnosociologiceskie ocerki. moskva: gmu. guy peters, b. (2004). american public policy. promise and performace. pittsburg: cqpres. hnatiuk, o. (2003). pożegnanie z imperium. ukraińskie dyskusje o tożsamości. lublin: wydawnictwo umcs. jakubowski, a. (2018). uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych. środkowoeuropejskie studia polityczne, 1, 5-22. jansons, a. (2003). ethnopolics in latvia: ethnopolitical activities of state institutions and non-governmental organisations and their influence on the social integration process. washington: ethnicity studies. kellas, j.g. (1998). the politics of nationalism and ethnicity. london: palgrave macmillan. kubaczyk, t., majchrzak, a., żyła, m. (2018). mniejszości narodowe i etniczne w politykach bezpieczeństwa państw subregionu europy środkowej i wschodniej. państwa obszaru wnp. warszawa: akademia sztuki wojennej. miazga, a., dybcio, m. (2001). polacy na białorusi – поляки в беларуси. warszawa: stowarzyszenie „wspólnota polska”. nacional’nyj sostav naseleniâ 2009 (2009). pozyskano 12 sierpnia 2019 z www.census.belstat.gov.by/pdf/book-ru-ru.pdf. nacional’nyj sostav naseleniâ ukrainy 2001 (2001). pozyskano 15 sierpnia 2019 z www http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality. nacional’nyj statičeskij komitet respubliki belarus’ (2019). pozyskano 15 sierpnia 2019 z www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/naselenie-i-migratsiya/naselenie. posner, d.n. (2005). institutions and ethnicpolitics in africa. cambridge: university press. radzik, r. (2009). kulturowo-cywilizacyjna tożsamość społeczeństwa białorusi. w i. topolski (red.), białoruś w stosunkach międzynarodowych (ss. 39-75). lublin: wydawnictwo umcs. recensamant.statistica 2014 (2014). pozyskano 15 sierpnia 2019 z www.recensamant.statistica.md/ru/dissemination/person. rothschild, j. (1981). ethnopolitics: a conteptual framework. new york: columbia university press. shypka, n. (2015). analiza porównawcza specyfiki tworzenia i działalności organizacji mniejszości narodowych i etnicznych współczesnej polski i ukrainy. w h. chałupczak, r. zenderowski, e. 104 | magdalena karolak-michalska pogorzała, t. browarek (red.), polityka etniczna. teorie, koncepcje, wyzwania (ss. 659-666). lublin: wydawnictwo umcs. tavadov, g. (2004). etnologia. moskva: gmu. toščcenko, ž. (1993). etnokratiâ: istoriâ i sovremennost’. moskva: gmu. wierzbicki, a. (2008). etnopolityka w azji centralnej. warszawa: elipsa. wierzbicki, a. (2014). etniczność i narody w europie i azji centralnej. perspektywa teoretyczna i egzemplifikacyjna. wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego, warszawa: aspra-jr. wierzbicki, a. (2015). genetyczno-kulturowe podstawy etnopolityki. perspektywa etnonacjonalistyczna. w h. chałupczak, r. zenderowski, e. pogorzała, t. browarek (red.), polityka etniczna. teorie, koncepcje, wyzwania (ss. 51-69). lublin: wydawnictwo umcs. wierzbicki, a., karolak-michalska, m. (2016). mniejszość rosyjska w etnopolityce państw europy wschodniej i azji centralnej. warszawa: wuw. zenderowski, r., chałupczak, h., baluk, w. (2015). polityka etniczna: próba teoretycznej konceptualizacji. w h. chałupczak, r. zenderowski, e. pogorzała, t. browarek (red.), polityka etniczna. teorie, koncepcje, wyzwania (ss. 23-96). lublin: wydawnictwo umcs. główne determinanty zarządzania etnopolityką w państwach… | 105 tytuł i abstrakt w języku angielskim the main determinants of ethno-political governance in the eastern european countries the article presents the issue of conditions of ethno-political management in eastern european countries. in the first part of the article the author explains what ethno-politics is, in the second part shows the key determinants of national policy in the subregion countries, indicating among them ethno-demographic, cultural, legal, ethno-political and multilateral conditions. in the final remarks, concludes that ignoring the above determinants makes it difficult to effectively plan, organize and control the processes of ethno-political management. the disregard of the above conditions by the state authorities in the subregion during the formulation of ethno-political objectives by the state on the one hand results in the ineffectiveness of the national policy, on the other hand it promotes the emergence of ethnic tensions and conflicts, thus threatening the security of individual states (especially moldova and ukraine), and consequently the entire subregion. keywords: ethnopolitcs; security threat; post-soviet area; eastern europe; ethnopolitical processes jel codes: f52, f53, j71 autor magdalena karolak-michalska doktor nauk o polityce (2011), absolwentka wydziału dziennikarstwa i nauk politycznych uniwersytetu warszawskiego, autorka ok. 60 artykułów naukowych z zakresu etnopolityki. absolwentka wydziału nauk o wychowaniu uniwersytetu łódzkiego (studia podyplomowe psychologia zarządzania, 2015), a także akademii humanistyczno-ekonomicznej w łodzi (studia podyplomowe z zakresu doradztwa zawodowego, 2019). adiunkt w społecznej akademii nauk w warszawie, wieloletni wykładowca akademicki na kierunkach stosunki międzynarodowe i zarządzanie. adres do korespondencji: dr magdalena karolak-michalska, społeczna akademia nauk w łodzi, ul. łucka 11, 00-001 warszawa, e-mail: mkarolak@spoleczna.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-3282-654x prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ie-pm-04-02-02-pp031-jadevicius 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.02 day of the week effect and baltic stock exchanges arvydas jadevicius a b s t r a k t objective: there is an ongoing debate in the field of finance and economics on the existence of abnormal equity returns associated with calendar events. commentaries including tax-loss selling at year-end, cash flows at month-end and negative news flow over the weekend give convincing evidence in support of returns abnormalities. in the mainstream markets (sector and geography wise) the topic of calendar anomalies was heatedly debated by industry participants and academics. baltic bourses, however, received less attention. given the gap, this current research was set to examine daily variations in the performance of the nasdaq baltic series. research design & methods: a well-established parametric algorithm was employed to test whether variations in returns are statistically different throughout week. dummy-variable regression with an additional set of dummies that controlled for outliers in the series was performed. findings: the study found no evidence in support of the day-of-the-week in four nasdaq baltic series. however, thursday and friday came out as being positive and significant in vilnius and riga series. contribution & value added: the paper adds additional evidence on the contested issue of calendar anomalies. certainly, differentials achieved on thursday or friday would not generate abnormal returns for institutional or individual investor. however, investors could use this updated knowledge to trade more effectively. typ artykułu: research paper słowa kluczowe: stocks; baltic; market; returns; monday kody jel: c22, g14, g20 received: 11 august 2017 accepted: 6 june 2018 suggested citation: jadevicius, a. (2018). day of the week effect and baltic stock exchanges. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 31-41. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.02 introduction finance nowadays is a fundamental facet of any modern society. certainly, the reputation of the financial industry has been tarnished over the recent years with misconducts such as ppi and libor hitting the headlines. however, drawing from history, economic theory, 32 | arvydas jadevicius and general observations, a nobel-winning economist shiller (2012) argues that these adverse occurrences notwithstanding, finance is one of the most powerful ‘technologies’ advancing the general well-being. finance, as ferguson (2009) remarks, enables businesses and individuals achieve heights they wouldn’t achieve otherwise. these include pensions and savings, credits for businesses and individual, mortgages, to name but a few. a very special role in finance belongs to stock markets. one probably cannot imagine modern society without a well-functioning stock exchange. myanmar (burma), a south-east asian nation, which recently opened itself to world markets after the decades under the military rule, opened its own stock exchange marking a rapid step in its modernisation. since its humble beginning in 16th century belgium there were many steps along the road to what we know as a modern stock exchange (smith, 2001; 2004). what was traditionally a club of brokers and moneylenders who exchanged bonds and securities under a buttonwood tree (siegel, 2014), nowadays stock exchanges are fully automated establishments with trades being executed electronically therefore enabling a greater participation among various invertor types (lewis, 2015). the democratisation of the stock market certainly benefited various investor types. however, it is paramount to remember that investing is generally considered as a risky and uncertain business (graham and dodd, 1940; philip, 1996; mallaby, 2011). it is afflicted with systemic and idiosyncratic risks. as such, to mitigate their exposure and enhance profits, investors began refining their investment strategies. an interesting an approach in trading is so called market arbitrage. this strategy relies on mining securities which are prised differently at the same point of time in different markets and then taking advantage of this discrepancy (kahneman, 2012; thaler, 2015). certainly, this strategy goes against the so called efficient market hypothesis (emh) (fama et al., 1969; malkiel & fama, 1970; shiller, 1981) and has resulted in some of the largest financial calamities in history (lowenstein, 2001). however, by recognising that securities can behave differently an investor can achieve superior returns. one of the temporarily differences in secures relates to so called day of the week effect. the theorem states that certain days-of-the-week perform better/worse than others (fama, 1965; godfrey et al., 1964; french, 1980). this anomaly has been heatedly debated with researchers providing evidence for against this phenomenon. likewise, the hypothesis has been tested on international bourses. however, to the best of the author’s knowledge there were no prior studies considered the day of the week effect in the baltic stock exchange. given the gap, the current study examines whether daily returns differ on riga, tallinn and vilnius stock exchanges and what it entails to an investor. the remainder of this paper is structured as follows. section 2 reviews previous studies on calendar anomalies in common stocks. the data are presented in section 3. section 4 presents the results. the final part concludes the study. previous studies day of the week effect it is generally agreed that bachelier (1900, cited in davis and etheridge, 2006) was the first to recognise calendar related irregularities in equity returns. the key thesis of bachelier’s day of the week effect and baltic stock exchanges | 33 work circled around the process of information flow continuum. in other words, he hypothesised whether stock returns operate continuously or only during active trading. according to french (1980), bachelier asserted that with equities being traded throughout monday to friday and returns being generated continuously in calendar time, each day of the week is likely to generate different fortunes an vice versa. bachelier’s hypothesis that each weekday can be characterised by contrasting fortunes subsequently attracted a notable following with the likes of fama (1965), clark (1973), brown and warner (1985), french and roll (1986), gallant et al. (1992), and thaler (2012). the premise of the calendar anomaly and the fact that it can provide with an arbitrage opportunity contradicts the very essence of efficient market hypothesis (emh). according to emh, financial markets are information efficient. day-to-day price changes of common stocks are assumed to follow random walk cancelling any prospects of profiting from past information (fama et al., 1969). as such, prices of traded assets are well known in advance (maier and herath, 2009) and therefore investors cannot gain advantage in predicting future direction of these assets using publically available information (cho et al., 2007). cho et al. (2007) however noted four compelling arguments for and against the dayof-the-week axiom. first, there is an issue of data-snooping – if a right procedure is applied to control for a calendar anomaly it disappears. second, market microstructure, that ties to market settlements, dividends and taxes that can drive discrepancies in trading. third, information flow during the week that has an effect on trading volumes. fourth, trading itself – previous studies have shown that individual investors take riskier bets on fridays than on mondays (miller, 1988; pettengill, 1993). with these arguments in hand, the day-of-the-week have become a subject of extensive research programme among various listed asset classes and internationally. industry commentators and scholars provided with a myriad of commentary for and against this anomaly with few conclusions being drawn. baltic stock exchange commentaries since their renaissance in later 1990s, baltic bourses attracted a notable research attention from academics and practitioners and that despite them being at the periphery of the global financial network. coupled with an ever increasing data availability, commentators looked into macro-determinants of stock market returns, volatility and performance (kairys jr. et al., 2000; maciulis et al., 2007; laidroo, 2008; aktan et al., 2010), their link to bigger sister bourses (maneschiöld, 2006; nielsson, 2007; deltuvaite, 2015) and of course an impact of the global financial crisis of 2008 (masood et al., 2010; nikkinen, 2012). however, to the best of authors knowledge a limited research was carried out on the topic of daily trading in the baltic stock exchange. the only study that looked into the issue of daily trading is that of sakalauskas and kriksciuniene (2007). in their paper commentators examined vilnius stock omx selected equities daily performance by grouping equities into so called turnover buckets. their non-parametric estimates were in support of dayof-the-week effect. although the authors concluded that this phenomenon is phasing, a similar tendency observer in mature markets. given the gap this current study re-examines the day-of-the-week phenomenon. it advances sakalauskas and kriksciuniene’s (2007) study in three ways. first, study looks into all three baltic bourses rather than just concentrating on vilnius stock exchange. second, the study employs dummy variable regression as an alternative (and more superior) technique 34 | arvydas jadevicius to test for day-of-the-week effect. finally, study presents with practical implications for investors, something that was missed in previous commentaries on the subject. data historical background the study uses daily returns series for four nasdaq omx baltic market indices: omx baltic benchmark gi (omxbbgi), omx tallinn (omxt), omx riga (omxr) and omx vilnius (omxv). series start from 03 january 2000 when a joint list of securities listed on the baltic stock exchanges was announced (nasdaq baltic, 2016a). although, origins of three sister exchanges can be traced back to early 20th century. estonia was a pioneer of the clearing houses in the region. in 1920 it’s government launched a foreign currency and securities exchange, a predecessor to tallinn stock exchange. securities were traded on the last day of the year by clearing bank representatives. since march 1934 frequency increased to monthly quotations. unfortunately, trading halted in 1941 with the soviet occupation of the republic (nasdaq baltic, 2016b). early 1990s saw a resurrection of the clearing houses in the region. after its independence, estonian government embarked into creating a new securities market from virtually zero. this followed significant changes in legislative framework, as well as it infrastructure needed for a modern stock exchange (nasdaq baltic, 2016b). lithuania and latvia were following suit soon after. in 1992 lithuania passed the resolution on the establishment of the securities commission and the national stock exchange. the following year, it saw its first trading (nasdaq baltic, 2016c). december the 7th 1993 is generally accepted as an official starting day of the riga stock exchange. both vilnius and riga bourses borrowed the platform donated by the paris stock exchange (nasdaq baltic, 2016c). the next significant step in the development of the baltic stock exchange came in at early 2000s. this period is characterised by an ever closer integration among three baltic exchanges, increasing menu of products and services on offer, as well as their recognition internationally. in april 2001, finland’s hex group acquired majority of the tallinn stock exchange group with the latter starting to trade in the hex trading system. the following year, estonian parliament passed securities market act harmonising estonian legislation and regulation with the eu’s legal framework. following on from this, the hex group became the main shareholder of the rse. the former then merged with om group (sweden), creating the omhex group – a leading market services and solutions provider in global financial and energy markets. three baltic bourses also joined forces together creating the list of securities listed on the baltic stock exchanges – further step in co-integrating three clearing houses. in addition to that three stock exchanges gained a greater appreciation internationally. the tse adopted so called saxess nordic-baltic trading platform used by sister exchanges in sweden, denmark, iceland, finland and latvia. lithuania adopted the same trading system in 2005 after becoming part of omx through privatization. vse also became a member of world federation of exchanges (wfe) the same year. two years after the baltic exchange introduced a single baltic membership further strengthening the link between three bourses. in 2008 nasdaq and omx nasdaq consoleday of the week effect and baltic stock exchanges | 35 dated to become nasdaq omx group, inc subsequently converging all three clearing houses into one unit. the same year nasdaq omx vilnius marked its 15th anniversary. the history of all three baltic stock exchanges is a great exemplar of national strive to have an independent and thriving financial sector. all three nations early recognised that a well-functioning financial sector with clearing houses being at the core of it is paramount for any sovereign. what was a humble start and a desire to create national clearing houses produced a leading platform in the region allowing investors, retail and institutional, broaden their securities allocations as well as increase market efficiency and cut associated investment risks. dependent series table 1 below presents with the series summary statistics. figure 1 charts average daily returns distribution for four selected series. the cursory series examination suggests that the average returns series posted is rather humble averaging around 0.05 per cent per day over the entire research period. certainly, there were periods of notable price appreciations in the series, same as notable corrections especially during the global financial crisis. of all three stock exchanges tallinn index was the most generous to its investors. vilnius, on the other hand, was the least rewarding. however, all in all, returns were modest when taken as a whole for all three stock exchanges. a visual analysis of the daily returns draws an immediate attention to monday. monday, clearly lags behind other days of the week in terms of realised returns. friday, on the other hand, generates greatest returns compared to other weekdays (figure 1 and figure 2). for riga and vilnius monday returns are even negative providing prima facie support for the day-of-the-week effect. table 1. series summary statistics (1 january 2000 – 30 december 2016) summary stats omxbbgi (%) omxt (%) omxr (%) omxv (%) average 0.052 0.056 0.056 0.044 st.dev 0.974 1.107 1.418 1.018 range 17.820 19.660 25.980 22.880 min -8.440 -6.800 -13.680 -11.250 max 9.380 12.860 12.300 11.630 n 4344 4344 4344 4344 source: own study. methodology to study the potential calendar effects on daily returns, a well-established regression analysis is employed. it comes in the form of the following equation where the joint significance of parameters �� to �� is examined: �� = �� + ����,� + ����,� + ����,� + ����,� + � ����,� + ���� + �� (1) here �� is the daily continuously index returns, �� to �� denote dummy variables for tuesday to friday. the constant parameter �� is the average return for monday, and the coefficient estimates �� to �� represent the differences between monday returns and the re36 | arvydas jadevicius turns in other days and �� is the error term. if returns for each day of the year are the same, the parameters �� to �� should be jointly insignificant. figure 1. average daily returns (1 january 2000 – 30 december 2016) source: nasdaq baltic (2017). figure 2. difference in returns compared to monday (1 january 2000 – 30 december 2016) source: nasdaq baltic (2017). with the effect of calendar anomalies attracting attention of practitioners and academics aiming to benefit from possible arbitrage opportunities, any significant calendar anomaly may be violated if results are driven by only a few outliers (maberly and pierce, 2004; bouman and jacobsen, 2002; taleb, 2008). in order to control for outliers, a series of dummies are inserted into the equation. dummy one is for minimum value for monday. dummy two and three are maximum values for tuesday and wednesday. in addition to that, series residuals are tested for serial correlation. the caveat of series correlations is that their presence invalidates standard assumptions of regression leading to inaccurate estimates. to mitigate a possible occurrence of serial correlation, general breusch (1978) – godfrey (1978) test for serial correlation in the residuals is computed (hatemi-j, 2004). additionally, an ar(1) term is introduced into the equation in the form of ����. before regression is performed, all series are tested for stationarity. the estimates for a unit-root are presented in table 2 below. day of the week effect and baltic stock exchanges | 37 table 2. unit-root test results note: the test critical values (significance is at 1, 5 and 10 percent level) are as follows: 1) augmented dickey-fuller (adf) test: -3.432; -2.862; -2.567. 2) dickey-fuller gls (ers) test: -2.565; -1.941; -1.617. 3) phillips-peron (pp) test: -3.432; -2.862; -2.567. 4) elliott-rothenberg-stock (ers) test: 1.990; 3.260; 4.480. 1 mackinnon (1991, p.275) 2 elliott-rothenberg-stock (1996, p.825) source: own study. results the two tables below present with regression estimates for each masdaq baltic index. table 3 illustrates simplified regression estimates that are based on the dummy variables for each day of the week only. table 4 contains extended modelling results with the inference of outliers as well as autoregressive component. as the overall results suggest, there is very little evidence of the day-of-the-week effect in nasdaq baltic series. the intercept for the aggregate omxbbgi index is positive and insignificant. regression coefficients for tuesday, wednesday, thursday and friday are also above significance threshold. neither of regional indices have their regression estimates significant either. in case of riga and vilnius indices, their intercepts are below 0, however, insignificant. these estimates reaffirm that although returns on mondays tend to lag returns achieved during the rest of the week, and in case of vilnius and riga returns on aggregate are negative, all in all baltic stock markets do no exhibit day-of-the-week effect. a closer regression estimates scrutiny presented in table 4 provides with the same verdict. whether it is aggregate omxbbgi index or regional tallinn, riga and vilnius series, regression result reject the day-of-the-week hypothesis. however, with the overall hypothesis being rejected, some useful details emerge. one of those is positive returns achieved on thursday in riga and significant estimates for friday in riga and vilnius. both days come out as being significant in two data-sets – with and without additional statistical inference – allowing to hypothesise that the vilnius and riga indices exhibit stronger returns towards the end of the week. thought significant, the absolute returns differences are modest for investors to gain superior returns when trading daily in the nasdaq baltic. as it is seen from the figure 3 below, the maximum investor can gain is 0.133% by selling on friday riga index or 0.108% selling index on thursday. the overall nasdaq index returns differentials vary from 0.045% on tuesday to 0.072% on friday. in tallinn tuesday is on average 0.030% and friday is 0.081% above monday levels. in vilnius, tuesday is up by 0.005% and friday 0.092% compared to monday levels. this is certainly enough to offset trading fee of 0.035% (nasdaq, 2016e). however, every individual and institutional investor should be weary of series test results for nasdaq series adf df-gls1 pp ers2 omxbbgi (%) -57.499 -0.424 -61.981 1.172 omxt (%) -58.352 -0.380 -61.084 1.770 omxr (%) -32.937 -1.267 -64.232 0.119 omxv (%) -18.672 -0.515 -64.320 0.051 38 | arvydas jadevicius other costs associated with equity investing which are either likely to make one’s stockbroker rich only (cox, 2006) or can even be hazardous to one’s wealth (barber and odean, 2000). nevertheless, by recognising the day-of-the-week effect, investors can buy/sell nasdaq baltic indices more effectively especially in times of information vacuum. table 3. regression estimates for each day of the week regression estimates omxbbgi (%) omxt (%) omxr (%) omxv (%) monday 0.006 (0.879) 0.027 (0.530) -0.072 (0.148) -0.023 (0.546) tuesday 0.045 (0.370) 0.008 (0.883) 0.096 (0.147) 0.034 (0.519) wednesday 0.067 (0.177) 0.056 (0.319) 0.146 (0.0319) 0.084 (0.093) thursday 0.046 (0.356) 0.016 (0.773) 0.186 (0.009*) 0.100 (0.055) friday 0.072 (0.144) 0.060 (0.293) 0.210 (0.003*) 0.121 (0.014*) note: nb: probability is in parentheses; * significant at 5% level source: own study. table 4. adjusted regression estimates for each day of the week regression estimates omxbbgi (%) omxt (%) omxr (%) omxv (%) monday 0.011 (0.698) 0.034 (0.325) -0.059 (0.208) 0.007 (0.838) monday (min) -4.902 (0.000*) -5.478 (0.010*) -10.962 (0.824) -2.678 (0.000*) tuesday (max) 5.469 (0.000*) 5.554 (0.369) 7.185 (0.724) 1.833 (0.000*) wednesday (max) 5.807 (0.248) 5.330 (0.155) 10.653 (0.984) 1.993 (0.000*) tuesday 0.032 (0.445) -0.006 (0.900) 0.076 (0.271) -0.015 (0.736) wednesday 0.055 (0.224) 0.042 (0.419) 0.121 (0.079) 0.038 (0.447) thursday 0.041 (0.343) 0.010 (0.838) 0.173 (0.007*) 0.075 (0.104) friday 0.069 (0.100) 0.056 (0.248) 0.198 (0.002*) 0.097 (0.036*) ar(1) 0.146 (0.000*) 0.136 (0.000*) 0.018 (0.000*) 0.134 (0.000*) note: nb: probability is in parentheses; * significant at 5% level source: own study. conclusions the very idea that investors can make money by simply exploring arbitrage opportunities that arise from daily irregularities in stock market deviations has been a subject of extenday of the week effect and baltic stock exchanges | 39 sive scholarly coverage. studies varied sector and geography wise with a varying degree of evidence being presented on the subject. thought just surpassed its teenage years, the baltic stock markets have been debated by industry participants and academics examining workings of the market. however, very little research was presented on the subject of calendar anomalies. this research study was therefore set to tests daily variations in the performance of the nasdaq baltic series. the study examined so called day-of-the-week effect. a well-established parametric algorithm was employed to test whether returns variations are statistically different throughout week. dummy-variable regression with an additional set of dummies that controlled for outliers in the series was performed. an initial visual analysis presented with a compelling evidence for the day-of-the-week effect in all four series. the largest differentials were estimated for vilnius and riga series. changes in an aggregate baltic index as well as tallinn series were less extreme. regression estimates however presented somewhat different results. the study found little evidence of a day-of-the-week effect in nasdaq baltic series. whether it was simple regression or the one with extended parameters, numbers found no compelling evidence of the traditional underperformance on mondays. on the other hand, and what investors could benefit from, is that thursday and friday came out as being positive and significant in vilnius and riga series. certainly, returns differentials are modest for investors to gain superior returns. however, in times of information vacuum, investors could use these findings to trade more effectively. references aktan, b., korsakiene, r. and smaliukiene, r. (2010). time-varying volatility modelling of baltic stock markets. journal of business economics and management, vol.11 (3), 511-532. bachelier (1900). theory of speculation, in: davis, m. and etheridge, a. (2006). louis bachelier's theory of speculation: the origins of modern finance. princeton university press. barber, b.m. and odean, t. (2000). trading is hazardous to your wealth: the common stock investment performance of individual investors. journal of finance, vol. 55 (2), 773-806. cho, y.h., linton, o. and whang, y.j. (2007). are there monday effects in stock returns: a stochastic dominance approach, journal of empirical finance, vol.14 (5), 736-755. deltuvaite, v. (2015). an empirical investigation of the baltic stock markets global integration. procedia social and behavioral sciences, vol.213, 430-435. fama, e.f. (1965). the behavior of stock-market prices, the journal of business, vol.38 (1), 34-105. fama, e.f. (1965). the behavior of stock-market prices. the journal of business, vol.38 (1), pp.34-105. fama, e.f., fisher, l., jensen, m.c. and roll, r. (1969). the adjustment of stock prices to new information. international economic review, vol.10 (1), 1-21. ferguson, n. (2009). the ascent of money: a financial history of the world. penguin books. french, k.r. (1980). stock returns and the weekend effect. journal of financial economics, vol.8 (1), 55-69. godfrey, m.d., granger, c.w.j. and morgenstern, o. (1964). the random-walk hypothesis of stock market behaviour. kyklos, vol.17 (1), 1-30. graham, b. and dodd, d. (1940). security analysis. 2nd.ed., mcgraw hill. kahneman, d. (2012). thinking, fast and slow. penguin. 40 | arvydas jadevicius kairys jr., j.p., kruza, r. and kumpins, r. (2000). winners and losers from the introduction of continuous variable price trading: evidence from the riga stock exchange. journal of banking & finance, vol.24 (4), 603-624. laidroo, l. (2008). public announcement induced market reactions on baltic stock exchanges. baltic journal of management, vol.3 (2), 174-192. lewis, m. (2015). flash boys: a wall street revolt. w. w. norton & company. lowenstein, r. (2001). when genius failed: the rise and fall of long-term capital management. random house. maciulis, n., lazauskaite, v. and bengtsson, e. (2007). evaluating performance of nordic and baltic stock exchanges. baltic journal of management, vol.2 (2), 140-153. maier, g. and herath, s. (2009). real estate market efficiency. a survey of literature, sre-discussion papers, 2009/07, wu vienna university of economics and business, vienna. malkiel, b.g. and fama, e.f. (1970). efficient capital markets: a review of theory and empirical work. the journal of finance, vol.25 (2), 383-417. mallaby, s. (2011). more money than god: hedge funds and the making of a new elite. penguin press. maneschiöld, p.o. (2006). integration between the baltic and international stock markets. emerging markets finance and trade, vol.42 (6), 25-45. masood, o., bellalah, m., chaudhary, s., mansour, w., teulon, f. (2010). cointegration of baltic stock markets in the financial tsunami: empirical evidence. international journal of business, vol.15 (1), 119-132. miller, e.m. (1988). why a day of the week effect? journal of portfolio management, vol.14 (4), 43-48. nasdaq baltic (2016a). nasdaq baltic [internet]. available at: <http://www.nasdaqbaltic.com/en/exchange-information/about-us/> [accesses 08 april 2016]. nasdaq baltic (2016b). nasdaq tallinn: history [internet]. available at: <http://www.nasdaqbaltic.com/en/exchange-information/about-us/nasdaq-omx-tallinn-3/history/> [accesses 08 april 2016]. nasdaq baltic (2016c). nasdaq vilnius: history [internet]. available at: <http://www.nasdaqbaltic.com/en/exchange-information/about-us/nasdaq-omx-vilnius-3/history-4/> [accesses 08 april 2016]. nasdaq baltic (2016d). nasdaq riga: history [internet]. available at: < http://www.nasdaqbaltic.com/en/exchange-information/about-us/nasdaq-omx-riga-3/history-3/> [accesses 08 april 2016]. nasdaq baltic (2016e). membership fees & price lists [internet]. available at: <http://www.nasdaqbaltic.com/en/products-services/membership-2/member-fees/> [accesses 30 january 2017]. nasdaq baltic (2017). baltic market indexes [internet]. available at: <http://www.nasdaqbaltic.com/market/?pg=charts&lang=en/> [accesses 30 january 2017]. nielsson, u. (2007). interdependence of nordic and baltic stock markets. baltic journal of economics, vol.6 (2), 9-27. nikkinen, j., piljak, v. and äijö, j. (2012). baltic stock markets and the financial crisis of 2008-2009. research in international business and finance, vol.26 (3), 398-409. pettengill, g.n. (1993). an experimental study of the blue monday hypothesis, journal of socio-economics, vol.22 (3), 241-257. philip a.f. (1996). common stocks and uncommon profits and other writings (wiley investment classics). john wiley & sons. sakalauskas, v and kriksciuniene, d. (2007). the impact of daily trade volume on the day-of-the-week effect in emerging stock markets. information technology and control, vol.36 (1a), 152-157. day of the week effect and baltic stock exchanges | 41 shiller, r. (1981). do stock prices move too much to be justified by subsequent changes in dividends? american economic review, vol.71 (3), 421-36 shiller, r.j. (2012). finance and the good society. princeton university press. siegel, j.j. (2014). stocks for the long run 5/e: the definitive guide to financial market returns & long-term investment strategies. mcgraw-hill education, 5th ed. smith, b.m. (2001). toward rational exuberance: the evolution of the modern stock market. farrar straus giroux. smith, b.m. (2004). a history of the global stock market: from ancient rome to silicon valley. university of chicago press. thaler, r.h. (2015). misbehaving: the making of behavioural economics. allen lane. author arvydas jadevicius arvydas jadevicius has an extensive expertise in market research intelligence, data collection and investment analysis. he is a past-chair of the european real estate society phd network (20132014). in 2014, arvydas awarded a doctorate for his work on uk commercial property forecasting accuracy and its improvement through combination forecasting. his research was awarded with the construction research and innovation (cri) prize (arcom, 2010) and the best paper award on real estate market analysis at the american real estate society annual conference (ares, 2014). correspondence to: dr. arvydas jadevicius, uk, e-mail: a.jadevicius@gmail.com copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland #ier-05-01-02-pp023-1916-głodowska 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.02 kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi taksonomii relatywnej: przykład państw unii europejskiej agnieszka głodowska a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest przedstawienie i zweryfikowanie zaproponowanej metody kwantyfikacji przedsiębiorczości na poziomie kraju. zaproponowana metoda wpisuje się w instrumentarium taksonomii relatywnej, a jaj egzemplifikacja zostanie przeprowadzona na grupie krajów unii europejskiej (ue26) bez malty i grecji. metodyka badań: w części teoretycznej jako metodę badawczą wykorzystano krytyczną analizę literatury, zaś w części empirycznej metody statystyczne i taksonomiczne. do ewaluacja poziomu przedsiębiorczości krajowej zastosowano miarę względną (inaczej relatywną, syntetyczną). badanie przeprowadzono na grupie krajów unii europejskiej (bez malty i grecji). okres badawczy to lata 2011-2016 lub 2012-2017. wyniki: wyniki badań potwierdziły zasadność stosowania miary relatywnej w tego typu badaniach. takie podejście pozwala na ujęcie wielowymiarowości przedsiębiorczości kraju, jak również porównywanie badanych krajów i ich hierarchizowanie. w badanej grupie widoczne jest umiarkowane zróżnicowanie przedsiębiorczości. najwyższy poziom przedsiębiorczości widoczny jest w estonii, holandii i wielkiej brytanii, zaś najniższy we włoszech, portugalii i hiszpanii. wkład i wartość dodana: wartością dodaną artykułu jest zaproponowanie metody ewaluacji przedsiębiorczości krajowej – poziom makro. dzięki temu dokonano porządkowania i porównania przedsiębiorczości krajów unii europejskiej. w literaturze odczuwalny jest brak tego typu opracowań empirycznych. stanowi to tym samym wkład w rozwój badań w dyscyplinie ekonomia międzynarodowa (przedsiębiorczość międzynarodowa). typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: przedsiębiorczość międzynarodowa; przedsiębiorczość krajowa; unia europejska; taksonomia relatywna; miara przedsiębiorczości kody jel: f02, l26, n10 artykuł nadesłano: 3 lutego 2019 artykuł zaakceptowano: 21 marca 2019 sugerowane cytowanie: głodowska, a. (2019). kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi taksonomii relatywnej: przykład państw unii europejskiej. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 23-38. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.02 international entrepreneurship review ri e 24 | agnieszka głodowska wprowadzenie przedsiębiorczość to problem badawczy odnoszący się do jednostek, organizacji, przemysłów, regionów i społeczeństw. może mieć on zatem wymiar mikro, mezo i makro. prowadzenie międzynarodowych badań porównawczych na temat przedsiębiorczości wpisuje się w nurt rozważań przedsiębiorczości międzynarodowej. komparatystyka jako składowa przedsiębiorczości międzynarodowej wskazywana jest przez wielu autorów (jones, coviello, & tang, 2011; mcdougall & oviatt, 1997; wach, 2012; 2018; wach & wehrmann, 2014). porównywanie przedsiębiorczości na poziomie kraju nastręcza jednak wiele problemów natury metodycznej. trudno bowiem znaleźć odpowiednią miarę, która ujęłaby kompleksowo badane zagadnienie, tym bardziej, że na poziomie makro jest to bardzo złożony problem. w dotychczasowych opracowaniach stosuje się najczęściej miarę zaprezentowaną w ramach globalnego monitora przedsiębiorczości – global entrepreneurship monitor (gem) lub wybrane pojedyncze wskaźniki (samozatrudnienie, rodząca się przedsiębiorczość – total early – stage entrepreneurial activity (tea)). nie są to jednak do końca kompletne sposoby ewaluacji przedsiębiorczości krajowej, czyli przedsiębiorczości na poziomie makro. biorąc to pod uwagę niniejszy artykuł ma na celu zaprezentowanie sposobu kwantyfikacji przedsiębiorczości na poziomie kraju – poziom makro – za pomocą wybranej metody taksonomii relatywnej. zastosowanie miar względnych do szacowania poziomu przedsiębiorczości pozwala na ujęcie jej wielowymiarowości, jak również porównywanie badanych krajów i ich hierarchizowanie. jako przedmiot badań przyjęto grupę krajów unii europejskiej bez malty i grecji ze względu na brakujące dane dotyczące tych gospodarek. analizę przeprowadzono dla okresu 2011-2016 lub 2012-2017 w zależności od dostępności danych statystycznych. metoda badawcza wykorzystana w pracy to analiza krytyczna i synteza literatury przedmiotu oraz metody statystyczne i taksonomiczne. praca podzielona została na sekcje tematyczne. w części pierwszej dokonano przeglądu literatury z zakresu przedsiębiorczości międzynarodowej i biznesu międzynarodowego. w części drugiej zaprezentowano zastosowaną metodę badawczą. cześć trzecia zwiera prezentację wyników badań na temat przedsiębiorczości krajów unii europejskiej i ich omówienie. metodyka badawcza celem artykułu jest przedstawienie i zweryfikowanie sposobu kwantyfikacji przedsiębiorczości kraju za pomocą narzędzi taksonomii relatywnej. pojęcie taksonomii relatywnej wprowadził do literatury profesor wydymus (2013) w pracy na temat poziomu rozwoju gospodarczego i wynagrodzeń w krajach unii europejskiej. kategoria ta należy do metod analizy wielowymiarowej opartej na zasadach taksonomii numerycznej. istota metod taksonomicznych polega na budowie indeksu zagregowanego na podstawie wielu wytypowanych zmiennych diagnostycznych opisujących badane zjawisko. jest ona adekwatna do ewaluacji zjawisk i procesów wielowymiarowych. ma zatem użyteczne uzasadnienie do pomiaru przedsiębiorczości. punktem wyjścia w tego typu analizie jest dobór zmiennych diagnostycznych, których wartość informacyjna transponowana jest za pomocą wybranych algorytmów do zagregowanej miary syntetycznej. istnieje wiele metod budowy miar syntetycznych – zagregowanych. większość z nich bazuje na podejściu liniowym, które, jak wskazuje wydymus (2013), ma wiele merytorycznych mankamentów. przede wszystkim kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 25 uniemożliwia ono względną ocenę pozycji i dystansu danego kraju w stosunku do innych porównywanych, co z kolei jest możliwe przy zastosowaniu taksonomii relatywnej. do wyznaczania relatywnej miary, którą inaczej nazywać można miarą syntetyczną, badanego zjawiska można zastosować różne algorytmy. w niniejszym artykule zastosowano metodę sum standaryzowanych (mikuła, 2016). biorąc pod uwagę to, że wytypowane zmienne diagnostyczne są stymulantami, ostatecznie w pracy wykorzystano następującą formułę: �� = � � ∑ ��� � � (1) ��� = � �� ����� � ���� � �� ����� � (2) gdzie: �� relatywna miara przedsiębiorczości �-tego kraju; ��� standaryzowana wartość zmiennej diagnostycznej ��� ; ��� wartość �-tej zmiennej diagnostycznej dla �-tego kraju; ���� ��� minimalna wartość �-tej zmiennej diagnostycznej; ���� ��� maksymalna wartość �-tej zmiennej diagnostycznej; � liczba zmiennych diagnostycznych. relatywna miara syntetyczna przyjmuje wartości z przedziału �0,1�. wyższa wartość � oznacza wyższy poziom przedsiębiorczości danego kraju w stosunku do pozostałych porównywanych. najważniejszym krokiem budowy miary relatywnej jest dobór odpowiednich zmiennych diagnostycznych. metoda ta pozwala na zagregowanie bardzo dużej liczby takich zmiennych. daje to ogromne możliwości badawcze. można bowiem prowadzić obliczenia na bardzo dużym zbiorze danych biorąc pod uwagę dużą grupę krajów porównywanych oraz długi okres badawczy. kluczowe jednak jest to, aby zmienne diagnostyczne były merytorycznie powiązane z badanych zjawiskiem. istnieje wiele metod ilościowych doboru i weryfikacji tychże zmiennych, jednakże ważne jest arbitralne podejście badacza i jego znajomość omawianej problematyki. ograniczeniem może być dostępność danych statystycznych. w niniejszym artykule kluczem doboru zmiennych diagnostycznych była koncepcja przedsiębiorczości krajowej wynikająca z założeń teorii przedsiębiorczości i przedsiębiorczości międzynarodowej. w opracowaniach podaje się, że na przedsiębiorczość składa się wiele wymiarów: personalny, organizacyjny, środowiskowy (keupp & gassmann, 2009; zucchello & magniani, 2016). można także wskazać, że na przedsiębiorczość kraju składają się: wymiar przedsiębiorcy, procesu przedsiębiorczego oraz otoczenia biznesowego (justo, castro, & maydeu-olivares 2008; nassif, ghobril, & de silva, 2010). na tej podstawie do każdego obszaru przedsiębiorczości dobrano zmienną diagnostyczną reprezentatywną. wybór zmiennych jest arbitralny i nie ostateczny, stanowi jedynie swego rodzaju egzemplifikację danej metody, aczkolwiek należy pamiętać, że może determinować wyniki badań. rekomenduje się wybór większej liczby zmiennych do badania obszaru, który jest wielowymiarowy i złożony, tak jak przedsiębiorczość krajowa. w niniejszym opracowaniu zaznacza się jednak, iż ma ono charakter badania wstępnego – testowego. w związku z tym, ostatecznie ograniczono się do selekcji czterech zmiennych diagnostycznych: 1. �� – wskaźnik ogólnej przedsiębiorczości na wczesnym etapie (total early – stage entrepreneurial activity – tea – wymiar personalny; wymiar przedsiębiorcy. 26 | agnieszka głodowska 2. �� – wskaźnik wzrostu liczby przedsiębiorstw mierzący stopę wzrostu populacji aktywnych przedsiębiorstw � �⁄ (%) – wymiar organizacyjny; wymiar procesów przedsiębiorczych. 3. � – wskaźnik przetrwania firm mierzący odsetek firm funkcjonujących co najmniej 2 lata od założenia (%) – wymiar organizacyjny; wymiar procesów przedsiębiorczych. 4. �! – indeks wolności gospodarczej (index of economic freedom) – wymiar środowiskowy; wymiar otoczenia biznesowego. dane zgromadzone do analizy dotyczą sześcioletniego okresu. dla zmiennej �� i � zebrano dane z lat 2011-2016, zaś dla zmiennej �� i �! z lat 2012-2017. poziom kompletność poszczególnych danych wyniósł 85% – 100%. dane brakujące szacowano poprzez interpolację. dane dla zmiennej �� pochodziły z globalnego monitora przedsiębiorczości (gem), dla zmiennej �� i � z eurostatu, zaś dla zmiennej �! z raportu na temat wolności gospodarczej publikowanego przez the wall street journal i heritage foundation. analiza dotyczy 26 państw unijnych, z pominięciem grecji i malty. te dwa kraje zostały wykluczone z badania ze względu na zbyt duże braki zmiennych diagnostycznych, które uniemożliwiły wiarygodne prowadzenie obserwacji dla tych gospodarek. przegląd literatury przedsiębiorczość kraju jako problem badawczy w perspektywie przedsiębiorczości międzynarodowej przedsiębiorczość jako zagadnienie naukowe wywodzi się z ekonomii, jednakże współcześnie jest rozpatrywany na gruncie różnych dyscyplin naukowych: zarządzania, socjologii, psychologii, antropologii gospodarczej, finansów, itp. (carlsson et al., 2013). na potrzeby eksploracji poznawczej przedsiębiorczość kraju może być traktowana jako jeden z poziomów przedsiębiorczości. przedsiębiorczość bowiem może być analizowana na poziomie jednostek – przedsiębiorców, mikro – firm, mezo – regionów, oraz makro – kraju. brak jest jednak konsensualnej definicji przedsiębiorczości kraju i de facto przedsiębiorczości w ogóle. peneder (2009) uważa, że jest ona traktowana zbyt subiektywnie przez badaczy, którzy definiują ją w zależności od własnych potrzeb badawczych. wielu autorów podkreśla wręcz istny chaos pojęciowy i brak ekwiwalencji pojęcia przedsiębiorczości (ahmand & seymour, 2008; daviddson, 2003; shane & venkataraman, 2000). justo, castro i maydeu-olivares (2008) określają przedsiębiorczość kraju jako składową następujących obszarów: 1) skłonności przedsiębiorczych jednostek przejawiających się w powstawaniu, wzroście nowych przedsiębiorstw i przedsięwzięć oraz 2) otoczenia przedsiębiorczego, które determinuje skłonności przedsiębiorcze (justo, castro, & maydeu-olivares, 2008). z kolei arin, huang, minniti, nandialath i reich (2015) uważają, że przedsiębiorczość kraju jest sumą multiplikatywnej interakcji pomiędzy kapitałem ludzkim, poziomem rozwoju gospodarczego i instytucjami. definiowanie przedsiębiorczości nie jest jednak celem samym w sobie a niezbędnym etapem i punktem wyjścia do prowadzenia badań w tym zakresie. należy zatem mieć na uwadze aplikacyjność konceptualizacji przy próbie definiowania przedsiębiorczości. brak zgodności co do istoty przedsiębiorczości kraju nastręcza niewątpliwie trudności kwantyfikacyjnych (acs, desai, & klapper, 2008). w kontekście przedsiębiorczości kraju prowadzone badania mają przede wszystkim charakter badań porównawczych. komparatystyka jest powszechnie akceptowanym narzędziem poznania w wielu dyscyplinach naukowych. badania porównawcze przedsiębiorczości krajowej zaś są domeną przedkwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 27 siębiorczości międzynarodowej, obok przedsiębiorczej internacjonalizacji i badań porównawczych nad przedsiębiorczą internacjonalizacją (allen, 2016; jones, coviello, & tang, 2011; mcdougall & oviatt, 1997; wach & wehrmann, 2014). pierwsze opracowania, w ramach przedsiębiorczości międzynarodowej, dotyczyły analizy przedsięwzięć międzynarodowych, czyli internacjonalizacji i ten obszar badawczy jest najbardziej rozpoznany w przedsiębiorczości międzynarodowej (mcdougall, 1989). przedsiębiorcza internacjonalizacja jest dominującym zagadnieniem do tego stopnia, iż nierzadko utożsamia się ją z przedsiębiorczością międzynarodową jako jej jedyną przestrzenią badawczą. nie jest to stanowisko prawidłowe. przedsiębiorczość międzynarodowa jest kategorią szerszą. mc dougall i oviatt (2000) wskazują, że badania przedsiębiorczości międzynarodowej obejmują nie tylko zachowania innowacyjne, proaktywne i ryzykowne, na co wskazywali wcześniej, ale także badania porównawcze zachowań przedsiębiorczych w wielu krajach (mcdougall & oviatt, 2000). w tym samym czasie thomas i mueller (2000) zauważając rosnące zainteresowanie międzynarodową przedsiębiorczością podkreślają potrzebę badań porównawczych, które uwzględniają zarówno popyt, jak i podaż determinującą przedsiębiorczość w różnych krajach i regionach. według jones, coviella i tang (2011) międzynarodowa przedsiębiorczość zajmuje się zjawiskiem przedsiębiorczej internacjonalizacji, jak również porównaniami międzynarodowymi (porównania międzynarodowe przedsiębiorczości krajowej, przedsiębiorczość migrantów, porównanie przedsiębiorczej internacjonalizacji). autorzy na podstawie zrewidowanych 232 artykułów dokonali systematyzacji domen badawczych przedsiębiorczości międzynarodowej dzieląc ją na trzy kategorie (jones, coviella, & tang, 2011): 1) studia nad przedsiębiorczą internacjonalizacją, 2) międzynarodowe porównania przedsiębiorczości krajowej, 3) porównania przedsiębiorczej internacjonalizacji. w chwili obecnej międzynarodowe opracowania naukowe systematyzujące obszary badawczy przedsiębiorczości międzynarodowej wskazują badania porównawcze jako jedne z ważniejszych przestrzeni badawczych w ramach tego obszaru naukowego (allen, 2016; perényi & losoncz, 2018; terjesen, hessels, & li, 2013; wach, 2018). niestety zupełnie brak jest opracowań w literaturze polskiej na temat przedsiębiorczości krajowej w ujęciu porównawczym. zagadnienie to nie jest zatem rozpoznane w polsce. problem operacjonalizacji przedsiębiorczości kraju dotychczasowe opracowania na temat przedsiębiorczości krajowej rzadko ujmują ją w sposób kompleksowy, jako sumaryczny efekt oddziaływania różnych wymiarów. skutkuje to wybiórczym szacowaniem przedsiębiorczości kraju za pomocą pojedynczych wskaźników. często przyjmuje się dane na temat liczby zakładanych firm, samozatrudnienia, nasycenia firmami, demografię przedsiębiorstw, strukturę własnościową firm, wskaźnik przetrwania firm, itp. (audretsch & thurik, 2001; dejardin, 2011; fonseca, lopez-garcia, & pissarides, 2001; klapper, amit, & guillen, 2008; ). nie ma w tym co prawda nieprawidłowości, jednakże trudno uznać, że takie podejście wyczerpująco opisuje przedsiębiorczość danej gospodarki. dominującą miarą przedsiębiorczości kraju w dotychczasowych badaniach jest kryterium zaproponowane przez pracowników bobson college oraz londong business school w tzw. globalnym monitorze przedsiębiorczości (global entrepreneurship monitor – gem). proponowane podejście próbuje ująć w wymiarze międzynarodowym szerokie spektrum przejawów przedsiębiorczości, takie jak: mierzenie różnic aktywności przedsiębiorczej między gospodarkami, identyfikowanie czynników wpływających na poziom aktywności przedsiębiorczej, poszukiwanie rozwiązań systemowych podnoszących poziom aktywności 28 | agnieszka głodowska przedsiębiorczej (àlvarez, urbano, & amorós, 2014). metoda gem sprowadza się do gromadzenia danych z dwóch uzupełniających się źródeł: 1) adult population survey (aps), 2) national expert survey (nes). aps bada postawy przedsiębiorcze, aktywność i aspiracje jednostek. nes z kolei monitoruje dziewięć czynników determinujących przedsiębiorczość określanych jako entrepreneurial framework conditions (efcs) (gem, 2018). mankamentem opisywanej miary jest niekompletność danych dla dużej grupy państw i lat, co stwarza pewne ograniczenia co do prowadzenia badań dynamicznych. àlvarez, urbano i amorós (2014) prezentują przegląd literatury na temat badań z zastosowaniem gem w latach 2000-2012. na podstawie rewizji prawie 100 artykułów autorzy stwierdzają, że zdecydowana ich większość dotyczy formalnych i nieformalnych oddziaływań instytucjonalnych na przedsiębiorczość, jak również uwarunkowań ekonomicznych. ponadto autorzy rekomendują łączenie miary gem ze wskaźnikami pochodzącymi z innych źródeł celem zwiększenia zakresu badawczego i kompleksowości ujęcia. levie, auto, acs i hart (2013) podkreślają walory miary gem zauważając, że tak naprawdę przed wprowadzeniem tego mierniki wiedza na temat przedsiębiorczości kraju była dość ograniczona. inicjatywa gem przyczyniła się do prowadzenia badań związków i zależności pomiędzy przedsiębiorczością a różnymi ważnymi aspektami gospodarczymi. zdaniem autorów zdynamizowało to zwłaszcza prowadzenie badań nad korelacją przedsiębiorczości kraju z rozwojem gospodarczym i dobrobytem (amorós & cristi, 2011; rasool, gulzar, & naseer, 2012; wong, ho, & autio, 2005). inną miarą stosowaną w badaniach przedsiębiorczości kraju jest propozycja world bank group entrepreneruship survey (ges). zaproponowany w roku 2007 projekt ma na celu zbadanie wzorca działalności gospodarczej w grupie państw rozwiniętych i rozwijających się (acs, desai, & klapper, 2008). intencją inicjatorów badania było zbudowanie bazy danych na temat typologii i cech międzynarodowej działalności gospodarczej w kolejnych latach w oparciu o dane uzyskane bezpośrednio od organu, który zajmuje się rejestracją podmiotów gospodarczych w różnych państwach. przy doborze metod uwzględniono heterogeniczne ramy prawne i systemy ekonomiczne w oparciu o przyjętą koncepcję przedsiębiorczości, standardową jednostkę miary oraz źródła informacji (klapper, amit, guillén, & quesada, 2007). rodzaj i kierunki badań wykorzystujące miarę banku światowego są podobne jak w przypadku gem jednakże mają o wiele mniejsze znaczenie. kasseeah (2016) wykorzystuje miarę ges do zbadania wpływu przedsiębiorczości na rozwój gospodarczy, na próbie 125 państw. podobnie klapper, amit, guillén i quesada (2007) wykorzystują dane banku światowego do zbadania wpływu przedsiębiorczości na rozwój gospodarczy. widoczne są jednak ograniczenia stosowania zaproponowanej miary banku światowego do ewaluacji przedsiębiorczości kraju. sprowadza się on bowiem, do oceny ilości nowych podmiotów gospodarczych. trzeba jednak mieć na uwadze zróżnicowanie prawne i formalne w zakresie gromadzenia danych na temat funkcjonowania nowych przedsiębiorstw w różnych państwach. trudno zatem prowadzić badania porównawcze i relatywizować badania na podstawie tego źródła. w tym samym okresie europejski urząd statystyczny (eurostat) w kooperacji z oecd w ramach programu entrepreneurship indicator programme (eip) opracował zestaw wskaźników opisujących przedsiębiorczość. celem opracowania jest stworzenie bazy danych do prowadzenia badań porównawczych przedsiębiorczości w trzech wymiarach: uwarunkowania przedsiębiorczości, wyniki przedsiębiorczości, efekty przedsiębiorczości (eukwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 29 ropean commission, 2018). przedsiębiorczość ma bardzo duże znaczenie w polityce i działaniach gospodarczych unii europejskiej. jest to widoczne nie tylko deklaratywnie ale także poprzez wszelkie programy, raporty i inne inicjatywy mające na celu promocję przedsiębiorczości w krajach unii europejskiej. przedsiębiorczość prowadzi do powstawania nowych firm, otwierania nowych rynków i rozwijania nowych umiejętności. według komisji europejskiej jest zatem ważną siłą sprawczą wzrostu i konkurencyjności państw europejskich (european commission, 2012). przedsiębiorczość krajów unijnych jako temat badawczy nie jest jednak bardzo popularna. specyfiką opracowań na temat przedsiębiorczości w krajach unii europejskich jest traktowanie jej pośrednio bądź opisywanie za pomocą wybranych pojedynczych wskaźników (ferreira & dionísio, 2016; kincsö & radošević, 2017). przykładem tego może być ilość publikacji na temat przedsiębiorczości opisywanej za pomocą małych i średnich przedsiębiorstw (floyd & mcmanus, 2005; mc namara, murro, & o’donohoe, 2017; serrasqueiro, nunes, leitão, & armada, 2010; stouraitis, harun, & kyritsis, 2017). istotne zatem wydaje się prowadzenie badań na temat przedsiębiorczości krajowej w unii europejskiej i tym samym tworzenei wartości dodanej w obszarze badań przedsiębiorczości międzynarodowej i biznesu międzynarodowego. wyniki badań i dyskusja naukowa w dotychczasowych badaniach empirycznych bardzo często wykorzystuje się pojedyncze wskaźniki wyznaczające przedsiębiorczość krajową. w związku z tym w pierwszym kroku analizy podjęto próbę porównania przedsiębiorczości krajów ue na podstawie wybranych miar: wskaźnik tei, wskaźnik samozatrudnienia oraz wskaźnik demografii przedsiębiorstw. wyniki badań zaprezentowano w tabeli 1. tabela 1. ranking państw europejskich według wybranych miar przedsiębiorczości (2017) wskaźnik ogólnej przedsiębiorczości na wczesnym etapie (2017) wzorst populacji przedsiębiorstw netto (%)(2017) samozatrudnienie (%) (2017) wskaźnik ogólnej przedsiębiorczości na wczesnym etapie (2017) wzorst populacji przedsiębiorstw netto (%)(2017) samozatrudnienie (%) (2017) estonia litwa włochy litwa hiszpania łotwa łotwa w.brytania polska szwecja słowacja cypr holandia łotwa rumunia finlandia słowenia chorwacja słowacja dania holandia irlandia luksemburg austria polska holandia hiszpania hiszpania czechy litwa węgry estonia czechy belgia węgry francja rumunia cypr słowacja słowenia włochy bułgaria w.brytania rumunia irlandia niemcy chorwacja węgry chorwacja portugalia w.brytania austria irlandia szewcja luksemburg belgia portugalia francja niemcy luksemburg czechy bułgaria belgia dania finlandia niemcy portugalia szwecja finlandia włochy austria estonia cypr francja słowenia bułgaria polska dania źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat, gem. analiza porównawcza krajów ue na podstawie trzech wybranych miar nie dostarcza jednoznacznych wyników. widoczne są istotne rozbieżności w hierarchizowaniu krajów ue 30 | agnieszka głodowska w zależności od przyjętego wskaźnika. dla przykładu podać można, iż kraje bałtyckie: estoani i łotwa pozycjonowane są najwyżej jeżeli chodzi o wskaźnik wczesnej przedsiębiorczości, zaś w oparciu o wskaźnik samozatrudnienia najniżej, zwłaszcza estonia. stosunkowa zgodność wyników widoczna jest dla krajów wielka brytania i holandia, w których to gospodarkach poziom przedsiębiorczości jest wysoki, podobnie dla niemiec, austrii, gdzie przedsiębiorczość jest raczej na niskim poziomie. na tej podstawie zasadne zdaje się być stosowanie miar syntetycznych, które uwzględniałyby różne pojedyncze wskaźniki od odzwierciedlały rzeczywisty obraz poziomu przedsiębiorczości badanych gospodarek. punktem wyjścia budowy miary relatywnej jest analiza zmiennych diagnostycznych. za pomocą statystyk opisowym można zaobserwować ogólne trendy panujące w poszczególnych krajach unijnych w sferach przedsiębiorczości opisywanych za pomocą poszczególnych zmiennych. tabela 2. statystyki opisowe zmiennych diagnostycznych wykorzystanych do budowy miary relatywnej przedsiębiorczości krajów ue (bez grecji i malty) w latach 2012-2017 zmienna wskaźnik aktywności przedsiębiorczej tea lata 2012 2013 2014 2015 2016 2017 max 14,26 13,25 11,35 14,78 17,09 19,41 min 3,52 2,44 3,76 3,46 4,42 3,70 średnia 7,49 7,67 7,59 7,97 8,69 8,88 zmienność 35% 37% 30% 36% 38% 44% asymetria 0,95 0,21 0,17 0,84 1,00 1,38 odchylenie 2,58 2,81 2,25 2,86 3,31 3,94 zmienna wskaźnik wzrostu liczby przedsiębiorstw (%) lata 2012 2013 2014 2015 2016 2017 max 12,78 14,30 6,59 12,37 4,83 9,24 min -8,10 -10,31 -2,26 -5,17 -3,45 -2,16 średnia 1,66 0,77 0,98 1,85 1,17 2,14 zmienność 50% 44% 125% 72% 61% 111% asymetria 0,51 0,40 0,72 1,03 -0,28 1,00 odchylenie 4,03 4,52 2,83 3,71 2,09 2,41 zmienna wskaźnik przetrwania firm (%) lata 2012 2013 2014 2015 2016 2017 max 104,72 122,58 84,40 93,15 93,15 93,15 min 46,63 47,27 49,17 48,25 44,11 48,55 średnia 69,59 70,03 67,49 68,73 70,17 70,07 zmienność 16% 20% 13% 14% 14% 14% asymetria 0,71 1,91 -0,13 0,30 -0,29 0,16 odchylenie 11,37 13,87 8,76 9,44 9,68 9,51 zmienna indeks wolności gospodarczej wef lata 2012 2013 2014 2015 2016 2017 max 76,90 76,10 76,20 76,80 77,30 79,10 min 58,80 60,60 60,40 60,30 59,10 59,20 średnia 68,70 69,22 69,42 69,69 69,67 70,06 zmienność 7% 7% 7% 7% 8% 8% asymetria -0,23 -0,26 -0,26 -0,30 -0,37 -0,37 odchylenie 4,82 4,73 4,85 4,86 5,25 5,78 źródło: opracowanie własny na podstawie danych eurostat, gem, wef. kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 31 wśród wybranych do analizy zmiennych diagnostycznych można zaobserwować zróżnicowaną zmienność poszczególnych danych. największe zróżnicowanie widoczne jest dla zmiennej dotyczącej wzrostu liczby przedsiębiorstw, następnie uznać można zróżnicowanie wskaźnika aktywności przedsiębiorczej za przeciętne, zaś w zakresie otoczenia biznesowego i przetrwania firm mówić możemy o dość małym zróżnicowaniu krajów unijnych. dodać należy, iż istnieje dość znaczący rozstęp pomiędzy wartościami maksymalnymi i minimalnymi poszczególnych zmiennych, co oznacza, iż występują pojedyncze przypadki państw, gdzie odnotowuje się skrajne wartości zmiennych. wszystkie zmienne diagnostyczne mają charakter stymulant, tzn. wpływają stymulująco na badane zjawisko, dlatego pożądany jest wzrost danego wskaźnika z roku na rok. taka sytuacja zachodzi dla wszystkich wybranych zmiennych jednakże dynamika pozytywnych zmian jest różna. jednoznaczna asymetria prawostronna wskaźnika aktywności przedsiębiorczej i wskaźnika wzrostu liczby przedsiębiorstw świadczy o tym, iż większość wartości danych zmiennych jest powyżej średniej. dla wskaźnika przetrwania firm trudno jednoznacznie zinterpretować ich skośność, zaś w przypadku otoczenia biznesowego mamy do czynienia z asymetrią lewostronną świadczącą o przewadze wartości poniżej średniej dla tej zmiennej. na podstawie zmiennych diagnostycznych obliczono miarę agregatową przedsiębiorczości, co pozwoliło na dalszą i bardziej kompleksową ocenę przedsiębiorczości badanych krajów unii europejskiej. tabela 3. statystyki opisowe relatywnej miary przedsiębiorczości krajów ue (bez grecji malty) w latach 2012-2017 miara 2012 2013 2014 2015 2016 2017 maks. 0,710 0,717 0,806 0,718 0,787 0,743 min. 0,167 0,199 0,165 0,183 0,207 0,220 mediana 0,392 0,439 0,455 0,438 0,464 0,392 średnia 0,391 0,448 0,481 0,456 0,502 0,434 zmienność 33% 31% 33% 30% 30% 37% asymetria 0,361 0,149 0,228 0,152 0,304 0,591 odchylenie 0,127 0,140 0,158 0,138 0,150 0,160 źródło: opracowanie własny na podstawie danych eurostat, gem, wef. według miary relatywnej można ocenić, iż kraje unijne są umiarkowanie zróżnicowane pod względem poziomu przedsiębiorczości. współczynnik zmienności kształtuje się na poziome 30% i jedynie w ostatnim roku analizy wyraźnie wzrasta. asymetria umiarkowana prawostronna świadczy o tym, iż większość państw odnotowuje wyższą wartość relatywnej miary przedsiębiorczości niż jej średnia wartość. z roku na rok wskaźnik asymetrii prawostronnej się potęguje. wartość średnia miary relatywnej jest zbliżona do jej wartości mediany. w przypadku 14 gospodarek poziom przedsiębiorczości wzrósł w ciągu badanych lat (włochy, wielka brytania, szwecja, portugalia, łotwa, litwa, irlandia, holandia, estonia, czechy, chorwacja, bułgaria, belgia i austria). w 6 krajach poziom przedsiębiorczości na przestrzeni badanych lat praktycznie nie uległ zmianie (słowenia, niemcy, luksemburg, francja, finlandia, dania) i również dla 6 krajów poziom ten pogorszył się (węgry, słowacja, rumunia, polska, hiszpania, cypr). graficzna prezentacja relatywnej miary przedsiębiorczości pozwala w łatwy sposób wytypować gospodarki unijne o najwyższym i najniższym poziomie przedsiębiorczości. 32 | agnieszka głodowska rysunek 1. wartości skumulowane relatywnej miary przedsiębiorczości krajów ue (bez grecji i malty) w latach 2012-2017 źródło: opracowanie własny na podstawie danych eurostat, gem, wef na podstawie rysunku 1 wytypować można trzy grupy krajów unijnych biorąc pod uwagę poziom ich przedsiębiorczości: grupa 1: estonia, holandia, irlandia, litwa, luksemburg, łotwa, rumunia, szwecja i wielka brytania. grupa 2: austria, belgia, cypr, czechy, dania, finlandia, niemcy, polska, słowacja, słowenia, węgry. grupa 3: bułgaria, chorwacja, francja, hiszpania, portugalia, włochy. grupa 1 jest liderem jeżeli chodzi o poziom przedsiębiorczości. w grupie tej znalazły się zarówno państwa z europy środkowo – wschodniej, jak i zachodniej. najwyższy poziom przedsiębiorczości mają kraje estonia i wielka brytania. w grupie 3 znalazły się państwa, w których poziom przedsiębiorczości jest relatywnie najniższy. również i tutaj mamy kraje z tzw. „starej unii”, zwłaszcza zaklasyfikowano kraje południowej europy, także tzw. „kraje nowoprzyjęte”. najniższy poziom przedsiębiorczości występuje we włoszech, portugalii i hiszpanii. zaprezentowana miara relatywna przedsiębiorczości daje duże możliwości analityczne. na jej podstawie możliwa jest dalsza – pogłębiona analiza przedsiębiorczości krajów unii europejskiej. można bowiem dokonywać bardziej szczegółowego grupowania, jak również dyskursywnie oceniać sytuację w poszczególnych grupach i indywidualnych gospodarkach. narzędzia taksonomii relatywnej eliminują zatem ograniczenia metodyczne innych stosowanych miar, tym bardziej, iż istnieje możliwość arbitralnego doboru dowolnej liczby zmiennych diagnostycznych. oczywiście musi to mieć uzasadnienie merytoryczne. kraje unijne są zróżnicowane jeżeli chodzi o poziom przedsiębiorczości, jednakże 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 a u st ri a b e lg ia b u łg a ri a c h o rw a cj a c y p r c ze ch y d a n ia e st o n ia f in la n d ia f ra n cj a h is zp a n ia h o la n d ia ir la n d ia li tw a lu k se m b u rg ło tw a n ie m cy p o ls k a p o rt u g a li a r u m u n ia s ło w a cj a s ło w e n ia s zw e cj a w ę g ry w ie lk a b ry ta n ia w ło ch y 2012 2013 2014 2015 2016 2017 kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 33 nie jest to bardzo duża dyferencja. trudno jednak mówić o konwergencji poziomu przedsiębiorczości badanych gospodarek. dla większości z nich relatywny wskaźnik przedsiębiorczości wzrasta z roku na rok, co świadczy o poprawie ich poziomu przedsiębiorczości. w przypadku pozostałych państw zachodzi regres bądź poziom przedsiębiorczości utrzymuje się na tym samym poziomie przez cały badanych okres. porównując wyniki badań z dotychczasowymi opracowaniami można zauważyć, że stosunkowo mało opracowań skupia się na grupie krajów unijnych, a jeszcze mniej traktuje przedsiębiorczość kraju w sposób syntetyczny. trojak (2013) podejmuje próbę zaprezentowania warunków determinujących rozwój przedsiębiorczości w krajach unii europejskiej wykorzystując do tego dane banku światowego. przedsiębiorczość zaś odnosi jedynie do powstawania nowych firm. autor identyfikuje duże zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości wśród państw unijnych zwłaszcza widoczna jest polaryzacja: kraje rozwinięte – kraje transformacji. autor zauważa także, że systematycznie poprawia się poziom rozwoju przedsiębiorczości we wszystkich krajach unii europejskiej (trojak, 2013). wyniki zaprezentowane przez tego autora nie są zatem tożsame z niniejszym opracowaniem. rodríguez-gulías, sousa gabriel i rodeiro-pazos (2018) prezentują wyniki analizy porównawczej przedsiębiorczości i jej uwarunkowań pomiędzy krajami unijnymi (ue28) i nie unijnymi (103 państwa). postawiona hipoteza badawcza dotyczy wymiarów zarządzania, które determinują przedsiębiorczość rozumianą jako zdolność tworzenia nowych firm. wyniki badań pokazują zróżnicowanie w grupie badanych państw. czynniki zarządcze zdecydowanie większe znaczenie mają dla krajów unijnych niż innych gospodarek nie należących do ue. kardos (2012) bada zależność pomiędzy przedsiębiorczością, innowacyjnością i rozwojem gospodarczym krajów unii europejskiej. punktem wyjścia prowadzonych badań jest innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw (mśp), co traktować można jako odzwierciedlenie przedsiębiorczości. w opracowaniu potwierdzono pozytywną zależność pomiędzy badanymi zmiennymi. kwerenda literatury na temat przedsiębiorczości kraju i metod jej pomiaru pozwoliły zidentyfikować pewną lukę badawczą, którą starano się wypełnić niniejszym opracowaniem. artykuł ma charakter metodyczny, jego celem jest zaproponowanie i zweryfikowanie metody badawczej, dlatego też nie postawiono w nim hipotez badawczych. na podstawie jednak rozpoznanej luki badawczej i przeprowadzonego badania własnego można wysunąć trzy twierdzenia badawcze: t1: stosowane do tej pory w badaniach empirycznych miary przedsiębiorczości krajów unii europejskiej nie dostarczają tożsamy wyników. t2: dotychczasowe miary przedsiębiorczości kraju mają pewne ograniczenia i nie ujmują wielowymiarowości problematyki. zastosowanie narzędzi taksonomii relatywnej pozwala na skonstruowanie zagregowanej i syntetycznej miary. t3: kraje unii europejskiej są umiarkowanie zróżnicowane jeżeli chodzi o poziom przedsiębiorczości. w większości krajów odnotowuje się wzrost poziomu przedsiębiorczości z roku na rok. trudne jednak mówić o tym, iż następuje wyrównywanie się poziomu przedsiębiorczości w krajach unijnych ponieważ w analizowanym okresie w niektórych gospodarkach nastąpił regres poziomu przedsiębiorczości bądź nie zmieniał się w całym okresie. 34 | agnieszka głodowska podsumowanie analiza porównawcza przedsiębiorczości krajów unii europejskiej wpisuje się znakomicie w nurt badań przedsiębiorczości międzynarodowej i zdaje się być bardzo perspektywicznym obszarem eksploracji naukowej. już samą operacjonalizację przedsiębiorczości kraju uznać można za istotne wyzwanie przyszłych badań na temat przedsiębiorczości. okazuje się bowiem, że brak adekwatnych miar przedsiębiorczości uniemożliwia prowadzenie kompleksowych badań w tym zakresie, ujmujących przedsiębiorczość kraju w sposób wielowymiarowy. podejście taksonomiczne pozwala rozwiązać problem jednowymiarowości dotychczasowych badań. uznać można, iż zaprezentowana miara relatywna przedsiębiorczości spełniła swoją funkcję i powinna mieć zastosowanie w dalszych badania przedsiębiorczości kraju, zwłaszcza, gdy bierze się pod uwagę liczną grupę porównywanych krajów. w tym artykule miara ta stała się narzędziem ewaluacji poziomu przedsiębiorczości krajów unii europejskiej. na jej podstawie stwierdzić należy, że kraje europejskie są umiarkowanie zróżnicowane jeżeli chodzi o poziom przedsiębiorczości. w tym zakresie nie ma też powszechnie obserwowanego podziału na „stare” i „nowe” kraje unijne. jeżeli chodzi o poprawę poziomu przedsiębiorczości, to jest ona zauważalna dla większości gospodarek, w niektórych jednak następuje regres w tym obszarze bądź też poziom przedsiębiorczości nie zmienia się na przestrzeni badanych lat. stwierdzić można, iż przeprowadzona analiza dostarcza interesujących wniosków, które mogą być punktem wyjścia do prowadzenia dalszych badań, bądź też mogą mieć charakter aplikacyjny dla praktyki biznesowej i decyzji politycznych w zakresie opracowania strategii mających na celu wspieranie przedsiębiorczości. opracowanie nie jest także pozbawione ograniczeń. przede wszystkim zaznaczyć należy, iż studium ma charakter badań wstępnych. jest to swego rodzaju próba zastosowania narzędzi taksonomii relatywnej do badań nad przedsiębiorczością krajową. w dalszych pracach należy przede wszystkim zwiększyć ilość zmiennych diagnostycznych, co pozwoli zobrazować pełne możliwości metodyczne omawianej procedury. dobór zmiennych powinien być poprzedzony ich weryfikacją statystyczną. zaleca się także prowadzenie badań dla dłuższego okresu, co pozwala zaobserwować realne trendy zachodzące w badanym obszarze i wyeliminować problem incydentalności. najważniejsze zaś, dotyczy zastosowania danej metody do prowadzenia badań w szerszym kontekście, tj. oszacowania przedsiębiorczości kraju na potrzeby prowadzenia badań przyczynowo – skutkowych. literatura acs, z.j., desai, s., & klapper, l.f. (2008). what does „entrepreneurship” data really show?. small business economics, 31(3), 265-281. ahmad, n., & seymour, r.g. (2008). defining entrepreneurial atibity. definitions supporting frameworks for data collection (oecd statistics working papers 2008/01). paris: oecd. allen, i. (2016). international entrepreneurship theory: past, present and way forward. entrepreneurial business and economics review, 4(4), 93-103. doi: 10.15678/eber.2016.040406 àlvarez, c., urbano, d., & amorós, j.e. (2014). gem research: achibements and challenges. small business economics, 42(3), 445-465. kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 35 amorós, j.e., & cristi, o. (2011). poverty and entrepreneurship in developing countries. in m. minniti (ed.), the dynamics of entrepreneurship: evidence from global entrepreneurship monitor data (209-230). oxford: oxford university press. arin, k.p., huang, v.z., minniti, m., nandialath, a.m., & reich, o.f. (2015). revisiting the determinants of entrepreneurship: a bayesian approach. journal of management, 41, 607-631. audretsch, d.b., & thurik, a.r. (2001). what’s new about the new economy? from the managed to the entrepreneurial economy. industrial and corporate change, 10(1), 267-315. carlsson, b., braunerhjelm, p., mckelvey, m., olofsson, c., persson, l., & ylinenpää, h. (2013). the evolving domain of entrepreneurship research. small business economics, 41(4), 913-930. davidsson, p. (2003). the domain of entrepreneurship research: some suggestions, w: katz j., shepherd s.(red.), advances in entrepreneurship, firm emergence and growth. (301-331). amsterdam: elsevier. dejardin, m. (2011). linking net entry to regional economic growth. small business economics, 33(4), 443-460. european commission. (2012). entrepreneurship 2020 action plan. reigniting the entrepreneurial spirit in europe, communication from the commission to the council, the european parliament, the european economic and social committee and the committee of the regions. com(2012) 795 final, brussels. european commission. (2018). the entrepreneurship 2020 action plan (analytical report). pobrano luty 2019 z: https://ec.europa.eu/growth/smes/promoting-entrepreneurship/action-plan_en eurostat (2018). pobrano styczeń – luty 2019 z: https://ec.europa.eu/eurostat ferreira, p.j.s., & dionísio, a.t.m. (2016). what are the conditions for good innovation results? a fuzzy-set approach for european union. journal of business research, 69(11), 5396-5400. doi: /10.1016/j.jbusres.2016.04.144 floyd, d., & mcmanus, j. (2005). the role of smes in improving the competitive position of the european union. european business review, 17(2), 144-150. doi:10.1108/09555340510588011 fonseca, r., lopez-garcia, p., & pissarides, c. (2001). entrepreneurship, start---up, costs and employment. european economic review, 45, 692-705. jones, m.v., coviello, n., & tang, y. (2011). international entrepreneurship research (1989-2009): a domain ontology and thematic analysis. journal of business venturing, 26(6), 632-659. doi:10.1016/j.jbusvent.2011.04.001 justo, r., castro, j.o., & maydeu-olivares, a. (2008). indicators of entrepreneurship activity: some methodological contributions. international journal of entrepreneurship and small business, 6(4), 604-621. gem. (2018). global entrepreneurship monitor. pobrano grudzień 2018 z: https://www.gemconsortium.org/report/50012 justo, r., de castro, j.o., & maydeu – olivares, a. (2008). indicators of entrepreneurship activity: some methodological contributions. international journal of entrepreneurship and small business, 6(4), 604-621. kardos, m. (2012). the relationship between entrepreneurship, innovation and sustainable development. research on european union countries. procedia economics and finance, 3, 10301035. doi:10.1016/s2212-5671(12)00269-9 kasseeah, h. (2016). investigating the impact of entrepreneurship on economic development: a regional analysis. journal of small business and enterprise development, 23(3), 896-916. doi:10.1108/jsbed-09-2015-0130 36 | agnieszka głodowska keupp, m.m., & gassmann, o. (2009). the past and the future of international entrepreneurship: a review and suggestions for developing the field. journal of management, 35, 600-633. doi: 10.1177/0149206308330558 kincsö, i., & radošević, s. (2017). eu research and innovation policies as factors of convergence or divergence after the crisis. science and public policy, 44(2), 274-283. doi:/10.1093/scipol/scw063 klapper, l., amit, r., & guillen, m. (2008). entrepreneurship and firm formation across countries. w: lerner, j., & schoar, a. (red.), international differences in entrepreneurship (129-158). chicago: university of chicago press. klapper, l.f., amit, r.h., guillén, m.f., & quesada, j.m. (2007). entrepreneurship and firm formation across countries (world bank policy research working paper no. 4313). washington: world bank. levie, j., autio, e., acs, z., & hart, m. (2013). global entrepreneurship and institutions: an introduction. small business economics, 42(3), 437-444. mcdougall, p.p. (1989). international versus domestic entrepreneurship: new venture strategic behavior and industry structure. journal of business venturing, 11(1), 23-40. mcdougall, p.p., & oviatt, b.m. (1997). challenges for internationalization process theory: the case of international new ventures. management international review, 37(2), 85-99. mcdougall, p.p., & oviatt, b.m. (2000). international entrepreneurship: the intersection of two research paths. the academy of management journal, 43(5), 902-906. mc namara, a., murro, p., & o’donohoe, s. (2017). countries lending infrastructure and capital structure determination: the case of european smes. journal of corporate finance, 43, 122138. doi:/10.1016/j.jcorpfin.2016.12.008 mikuła, a. (2016). stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach i gminach województwa mazowieckiego. wiadomości statystyczne, 7, 60-74. nassif, v.m.j., ghobril, a.n., & de silva,n. s. (2010). understanding the entrepreneurial process: a dynamic approach. brazilian administration review, 7(2), 213-226. peneder, m. (2009). the meaning of entrepreneurship: a modular concept. journal of industry, competition and trade, 9(2), 77-99. perényi, a., & losoncz, m. (2018). a systematic review of international entrepreneurship special issue articles. sustainability, 10(10), 3476, 1-26. http://dx.doi:10.3390/su10103476 rasool, f., gulzar, a., & naseer, s. (2012). drivers of entrepreneurship: linking with economic growth and employment generation (a panel data analysis). the pakistan development review, 51(4), 587-605. rodríguez-gulias, m.j., de sousa gabriel, v.m., & rodeiro-pazos, d. (2018). effects of governance on entrepreneurship: european union vs non-european union. competitiveness review: an international business journal, 28(1), 43-57. doi: /10.1108/cr-06-2016-0035 serrasqueiro, z., nunes, p.m., leitão, j., & armada, m. (2010). are there non-linearities between sme growth and its determinants? a quantile approach. industrial and corporate change, 19(4), 1071-1108. doi:/10.1093/icc/dtp053 shane, s., & venkataraman, s. (2000) the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25, 217-226. stouraitis, v., harun, m.h.m., & kyritsis, m. (2017). motivators of sme initial export choice and the european union regional effect in manufacturing. international journal of entrepreneurial behavior & research, 23(1), 35-55. doi:10.1108/ijebr-05-2015-0120. terjesen, s., hessels, j., & li, d. (2013). comparative international entrepreneurship: a review and research agenda. journal of management, 42, 299-234. http://doi.org/10.1177/0149206313486259 kwantyfikacja przedsiębiorczości kraju z wykorzystaniem narzędzi… | 37 thomas, a.s., & mueller, s.l. (2000). a case for comparative entrepreneuship: assessing the relevance of culture. journal of international business studies, 31(2), 287-301. trojak, m. (2013). warunki do rozwoju przedsiębiorczości w krajach unii europejskiej. studia ekonomiczne, 2, 301-328. wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: pwn. wach, k. (2018). teoretyczne podstawy przedsiębiorczości międzynarodowej. w: k. wach (red.), internacjonalizacja przedsiębiorstw w perspektywie przedsiębiorczości międzynarodowej (65-92). warszawa: pwn. wach, k., & wehrmann, c. (2014). entrepreneurship in international business: international entrepreneurship as the intersection of two fields. w: gubik, a.s., wach, k. (red.), international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries (9-22). mickolc: university of miskolc. wong, p.k., ho, y.p., & autio, e. (2005). entrepreneurship, innovation and economic growth: evidence from gem data. small business economics, 24(3), 335-350. wydymus, s. (2013). rozwój gospodarczy a poziom wynagrodzeń w krajach unii europejskiej – analiza taksonomiczna. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 57, 631-645. zucchella, a., & magnani, g. (2016). international entrepreneurship – theoretical foundations and practice 2nd edition. new york: palgrave macmillan. zucchella, a., & scabini, p. (2007). international entrepreneurship – theoretical foundations and practice. new york: palgrave macmillan. tytuł i abstrakt w języku angielskim quantification of domestic entrepreneurship applying the relative taxonomy tools: an example of european union countries the aim of the article is to present and verify the proposed method of entrepreneurship evaluation at the country level. the proposed method is part of the relative taxonomy and the exemplification will be carried out on a group of european union countries (eu26) without malta and greece. in the theoretical part, critical analysis of literature was used as the research method, and in the empirical part, statistic and tacsonomic methods were used. the evaluation of the level of country’s entrepreneurship was based on relative indicator (in other words synthetic). the study was conducted on a group of european union countries (excluding malta and greece). the research period is 20112016 or 2012-2017 depending on the availability of statistic data. the results of the research confirmed the legitimacy of using a relative measure in this type of research. this approach allows for the inclusion of the multidimensionality of the domestic entrepreneurship, as well as for comparing the analyzed countries and their hierarchy. there is a moderate diversification of entrepreneurship in the group. the highest level of entrepreneurship is visible in estonia, the netherlands and the united kingdom, and the lowest in italy, portugal and spain. the added value in the study is to propose a method of evaluating entrepreneurship at country level the macro level. as a result, the business processes of the european union were organized and compared. the lack of such empirical studies is noticeable in the literature. it is thus a contribution to the development of research in the discipline of international economics (international entrepreneurship). keywords: international entrepreneurship; domestic entrepreneurship; european union; relative taxonomy; measure of entrepreneurship jel codes: f02, l26, n10 38 | agnieszka głodowska autor agnieszka głodowska adiunkt w katedrze handlu zagranicznego, doctor nauk ekonomicznych, autor publikacji z zakresu przedsiębiorczości międzynarodowej i biznesu międzynarodowego, członek kolegium radakcyjnego czasopism krajowych i zagranicznych, zainteresowania naukowe to: przedsiębiorczość międzynarodowa (internacjonalizacja, przedsiębiorczość porównawcza, otoczenie biznesowe), biznes międzynarodowy (ryzyko i płatności w biznesie międzynarodowym). adres do korespondencji: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: glodowsa@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5317-8625 podziękowania i finansowanie publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. aib18-06-ćwiklicki marek-pp101 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. requirements of scaling international social enterprises marek ćwiklicki cracow university of economics, poland, marek.cwiklicki@uek.krakow.pl abstract the paper aims to identify the requirements for social enterprise to scale internationally. the explicit research objective is to explain which requirements enable to scale social ventures internationally with success. the study employs multiple case study analysis based on systematic literature review used to identify papers examining international social enterprises. at total six cases were analysed using criteria of organisational capabilities included in the scalers model. the analysis showed that the most significant for scaling social enterprises internationally are: earnings-generation and alliance building; next staffing, communicating, and replicating. the less significant are lobbing and stimulating market forces. existence of strong business model, neutral from market sources, well-resourced, recognised in public sphere associated with scaling up. the paper contributes by revealing that capabilities for ises scaling are differentiated in terms of their significance. presented results go along with the observation that prior to scaling social impact basic operational model must show its viability. keywords: social entrepreneurship; internationalization; scaling; scalers jel codes: l31, f23 102 | marek ćwiklicki introduction the paper aims to identify the requirements for social enterprise to scale internationally. as most of the scholarship concentrates on national social entrepreneurship good practices and national settings, the issue of internationally operating social enterprises seems to be not-well researched. the ‘social’ aspect in the context of international entrepreneurship is also not always distinguished in the research (cf. jones, coviello, & tang, 2011; keupp & gassmann, 2009). this was the main reason why this topic was chosen for consideration. the explicit research objective is to explain which requirements enable to scale social ventures internationally with success. for this purpose the scalers model was chosen as the analytic framework (bloom & chatterji, 2009; bloom & skloot, 2010; bloom & smith, 2010a). in this exploratory research first the systematic literature review was employed in order to identify papers about international social enterprises (ises). at total six cases were recognised and coded according to the scalers criteria. these cases are: benetech, fairtrade international, kickstart international, teach for all, vestergaard frandsen, and viva rio. the most significant factors were established after content analysis based on their joint description in secondary scholar papers. the papers is structured as follows. first theoretical background was presented about international social entrepreneurship and the scalers model. next the research method and materials are discussed. after it results are presented covering each of the main capabilities derived from the scalers model: staffing, communicating, alliance-building, lobbying, earnings-generation, replicating, and stimulating market forces. the limitations of the study and direction of future research are discussed in the last section of the paper. literature review international social enterprises in spite of growing body of literature about international entrepreneurship (cf. jones et al., 2011; keupp & gassmann, 2009), its social side is still unrecognised. one of the potential reason lies in different nature of social entrepreneurship. desa notes that ‘descriptions of social entrepreneurship differ widely across international contexts from the narrow to the all-encompassing’ (desa, 2012, p. 728). matching two separate issues: international entrepreneurship (ie) and social entrepreneurship (se) leads to intersection consisted of social aspect of doing business taken from se and international taken from ie. the results of this intersection are international social ventures providing blended value, i.e., ‘blends of financial, social, and environmental values’ and aiming at social change (zahra, newey, & li, 2014, p. 140). the seminal definition of ie was provided by oviat and mcdougall who argued that ie is ‘the discovery, enactment, evaluation, and exploitation of opportunities across national borders to create future goods and services’ (oviatt & mcdougall, 2005, p. 250). other offered definition is based on synthesis of previous scholarship characterises ise as: ‘the process of creatively discovering and exploiting social entrepreneurial opportunities overseas with the application of business expertise and market-based skills, with innovative social goods and services, either with or without profit orientation, 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 103 but with the pivotal objective of creating societal value rather than shareholder wealth in the overseas territories where the enterprise functions.’ (tukamushaba, orobia, & george, 2011, p. 258). within this context three aspects influencing the cross-border business are worth to mention: cross-border uncertainty, limited resources, and network dynamics (sarasvathy, kumar, york, & bhagavatula, 2014). it establishes initial set of problems which ises must face. the distinction between for-profit and not-for profit ise leads to formulate propositions based on literature review (yang & wu, 2015). for-profit ises choose more safe scaling up mode, while they do not experiment with operational modes focus and the choice of products. expansion to other countries is based on two grounds: the for-profit ises choose those countries where similar environment exists (or customers can be met), while not-for profit ises try to answer to similar problems as in original setting. the literature review on ises allows to confer that this kind of business venture is quite new in scholarship although in recent years it has been started to gain interest. this attention was raised mainly due to the project aimed at investigating cross-national setting such as international comparative social enterprise models (icsem) (abbou et al., 2017; brouard & elson, 2014; defourny & nyssens, 2017). there is no official nor unofficial data about the number of operating ises. based on the cases identified for the purpose of this study, discussed in ‘methods and material’ section, one can conclude that only a few ventures become successful in expanding business internationally. it urges to investigate the reasons of thriving beyond original settings. the scalers model in this paper i discuss the scaling social impact issue what gains international interest (e.g., bradach, 2010; dees, anderson, & wei-skillern, 2004; galera & borzaga, 2009; walske & tyson, 2015; weber, kröger, & lambrich, 2012; westley, antadze, riddell, robinson, & geobey, 2014). but first the meaning of scaling (up) social entrepreneurship needs to be explained. searching for spreading the impact of social entrepreneurs leads to distinction of dissemination, affiliation, and branching (dees et al., 2004). these ways of growth are quite well described in literature though framing parts of the most appropriate strategy are still questionable. other similar expressions are: transferability, replicability, and adaptability (weber et al., 2012). since the last twenty years a new research development proved to be worth to consider as potentially explaining success factors for scaling. cases described in the literature give one piece of puzzle: number of staff. it spotlights the issue of resources and brings back to discussion the resource-based theory as potentially capable to explain the scaling in social enterprises. such change happened in kaboom! what is an example of the ‘bricks-to-clicks’ model (bradach, 2010). scaling strategies were grasped by ch. weber, a. kröger, and k. lambrich (2012). the authors distinguished four modes: capacity-building, relationship defined by an ongoing agreement, diffusion of knowledge, and one adjacency move (weber et al., 2012, p. 7). in the context of strategies, the individual decision making path appears as a sign of successful working of basic operational model. it means that first this model must prove its viability. residing in the scope of interest in research next issue is driven by the assumption about the place where potential to scaling up appears: inside or outside organi104 | marek ćwiklicki sation. taken the most significant feature of social enterprises – social value provision, the shift from internal to external conditions appears what finally brings mixture of these two approaches. currently the most popular model explaining the success of scaling social impact is the scalers model developed by bloom and chatterji and for the first time explained in 2009 (bloom & chatterji, 2009; bloom & smith, 2010a). it is still in theory-testing phase and needs confirmation of the validity (cannatelli, 2017). the scalers model explains a success at scaling social impact as the results of development in seven independent capabilities from which the acronym scalers come from, i.e.: staffing, communicating, alliance-building, lobbying, earnings-generation, replicating, and stimulating market forces in certain situational contingencies (bloom & skloot, 2010, p. 5). as the components of the scalers model are well described in mentioned sources, only short presentation will be given (see table 1). the scalers model stresses importance of external environment. it assumes that organisation’s success depends on its ecosystem. the situational contingencies are: labour needs, public support, potential allies, supportive public policy, start-up capital, and dispersion of beneficiaries. for the presented study it is important to note that success in scaling does not depend on excellence in all indicated by the model factors (bloom & smith, 2010a, p. 14). in fact it could vary. in this paper the research subject constitutes international social organisations which have already succeeded in scaling. in the scalers questionnaires the interviewers are asked to evaluate own organisation’s performance for the last three years and with comparison to other organisation (bloom & smith, 2010a, p. 25). it is also a limitation of this study as established descriptions were adjusted to particular category not related to other organisations. it can be justified by international character of the research subjects as it would be not suitable to match up to any other ise. table 1. the description of the scalers drivers driver depending situational contingency explanation 1. staffing labour needs hired staff (employees or volunteers) possessing necessary skills for given job positions 2. communicating public support successful persuading key stakeholders (donors, own personnel, beneficiaries, consumers, general public) to support organisation in its change 3. alliancebuilding potential allies effectiveness in creating partnerships (coalitions, joint ventures, etc.) 4. lobbying supportive public policy gaining support from public administration institutions in introducing change 5. earningsgeneration start-up capital having revenue exceeding organisation’s expenses 6. replicating dispersion of beneficiaries reproducing (copying) the programs and initiatives 7. stimulating market forces availability of economic incentives creating incentives to convince pursuing social interests by people and institutions source: own elaboration based on (bloom & smith, 2010a, pp. 12–17). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 105 material and methods the methodology used for this research belongs to comparative analysis based on multiple case study approach. the analysed data come from a systematic literature review (slr). the slr was performed in order to identify papers examining international social enterprises. first we applied queries using phrases ‘international social enterprise*’ and ‘international social entrepreneur*’ in abstract and full body of the full-text papers indexed in journals databases: ebsco host, scopus, science direct and web of science what gave in total 1235 articles. elimination of duplicates provided 248 papers. next we performed content analysis of each of the paper. this phase of research resulted in excluding 198 ones as not referred to the topic ‘social enterprise/entrepreneurship’ working internationally. finally 50 papers were qualified for thorough analysis. this phase resulted in identification of six cases included in detailed analysis using the scalers model. the reasons to reject papers from further examination were: not covering particular ise enabling to evaluate it according to the accepted model, dealing with internationalisation of se but without references to factual enterprise, describing only hypothetical venture. figure 1 depicts the procedure of selecting these cases and table 2 contains short description of them. figure 1. stages in studies selection process source: own elaboration. the described cases come from recent papers (2012-2016). it supports inference about novelty of undertaking problem although the ises have been operating since ‘90s. what these ises have in common is putting above social aim which is helping disadvanrecords screened (n = 248) records after duplicates removed (n = 248 ) records excluded (n = 198) full-text articles assessed for eligibility (n = 50 ) studies included in qualitative synthesis (n = 6) full-text articles excluded, with reasons (n = 44) web of science (n = 44) ebsco host (n = 157) scopus (n = 930) science direct (n = 104) 106 | marek ćwiklicki taged people. as the main purpose of the paper is to concentrate on drivers, the detailed presentation of each company was omitted. table 2. description of ises included in the research no. name of ise year of est. country of origin business domain area of operation source 1 benetech 1989 usa reading machine for blind people worldwide (desa, 2012) 2 fairtrade international 2004 germany certification of fair trade standards worldwide (bennett, 2016) 3 kickstart international 1991 usa irrigation technology africa (galvin & iannotti, 2015) 4 teach for all 2007 usa education worldwide (friedrich, 2014) 5 vestergaard frandsen 1957 suisse products for disadvantaged people worldwide (agrawal & gugnani, 2014) 6 viva rio 1993 brasil preventing violence brasil, haiti (davis, 2016) source: own elaboration. based on the content analysis of identified articles i have coded particular phrases referring them to scaling social enterprises operating internationally. as codes i used names of organisational capabilities included in the scalers model. analysis of each case showed lack of information about each of detailed criteria incorporated in the scalers model. therefore the following data treatment was used. for each of the measure the depiction from particular case was inserted and marked with numbers (in brackets) from table 2 what allows to trace to which case they refer to. the further analysis is done separately towards each of the seven drivers. results the first capability in the scalers model refers to staffing (table 3). it starts with meeting labour needs with skilful people. in this area there is a lack of full explanation about it. we can conclude then having own workers was just a core, a base for operating the company, while operating business requires trained workers and in two examined cases such inference can be drawn. the second criterion in the staffing refers to availability of capable volunteers. in two identified cases the access was limited and ise was based on full-time workers. the last condition pertains to possessing proper skills by managers to scale up. in this field we can observe having skilful managers in four cases. their competences were secured thanks to selection procedures. overall we can state about general importance of staffing in ises with strong emphasis on formal hrm practices aimed at possessing competent workers. the second part of the scalers is communicating which can be expanded to external communication and public relations. the first point is about communicating to key stakeholders. examples derived from three cases proved that the branding was crucial. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 107 for that purpose ises used classical advertisement means such as ads and campaigns with the goal to create the image of professional organisation, worth to trust. the next section pertains to informing the individuals. here the same tools as in previous part was used, altogether with a mass communication (declared in the one case). the last communication is aimed at donors. in two cases we see strong commitment to taking part in international venues showing transnational orientation of the social enterprises. taken as a whole this organisational capability presents as important for ises (see table 4). table 43. staffing in international social enterprises staffing examples effective meeting labour needs with people who have the necessary skills. not fully explained; only mentioned that there was not strong leadership (2) selected top university graduates without any previous pedagogical course work (4) organisation’s staff working together with local trained staff (5) an ample pool of capable volunteers available to help us meet our labour needs. mostly based on full-time workers (5) in replication the volunteers were engaged in the project (6) individuals in management positions who have the skill to expand our organization, program or principles. specialised skills but also volunteers (1) operating own internal monitoring department in order to measure outcomes on the lives of buyers (3) the selection procedures of the corps members (4) using a public relations team, organisation created publicized partnerships (6) source: own elaboration. table 4. communicating in international social enterprises communicating examples effective at communicating what we do to key constituencies and stakeholders. operate in politically unstable countries (1) ads (4) the ability to create and circulate a broadly defined group identity that appeals to multiple sets of potential supporters (6) brand itself as a development subcontractor specializing in community-based interventions within precarious regions (6) communication campaigns to spread word of their struggles to commiserating international audiences (6) successful at informing the individuals we seek to serve about the value of our program for them. using billboards in target counties (2) successful at informing donors and funders about the value of what we do. very successful at branding itself as a transnationally oriented ngo that can work in multiple local contexts (6) very active in a variety of international civil society meetings and summits in brazil and beyond (6) source: own elaboration. the third part of the scalers refers to partnership and is called ‘alliance-building’. its starts with successful partnership building with win-win situations. it can be a form of receiv108 | marek ćwiklicki ing donation of unnecessary equipment for the donors or supporting activities with the same social aim. cooperation with others in new initiatives exists, but it was not often reported. nevertheless it appears to be more frequent in undertaking everyday actions (table 5). table 5. alliance-building in international social enterprises alliance-building examples built partnerships with other organizations that have been win-win situations for us and them. • received donations of the hardware which were not necessary for giving company (1) • reaction to the call for projects which allowed to funding organisation realised its goal while ise created image as leading company in operating in developing world (5) • build strong connections with local ngos instead of focusing on single issues (6) • co-sponsorship of other ngo projects in the country (6) • financing other actions or projects which have similar goal (6) • networking with large ngos has provided strong support (6) rarely try to ‘go it alone’ when pursuing new initiatives. • collaboration with other organisation working in the same areas (human rights groups) (1) • launching a project with other partners (5) accomplished more through joint action with other organizations than we could have by flying solo. • working with other ngos and foundations (1) • cooperation with country government workers (5) • absorbing benefits from collaboration on the relationship between building ties with local communities and assessing what type of intervention the community requires (6) source: own elaboration. the lobbing, the fourth section of the scalers model, was not expressed often in the examined texts. we can reason that lobbing partially is covered by public-partner partnerships. in the area of engaging government agencies for financial support was perceived as recognition that official agencies were not successful to solve given problem as ises were. no observation was made about creating legal frameworks supporting ises activities in identified cases. the last part of lobbing is about rising the cause to a higher place on public agenda. one observation proved that it has happened through escalating the problem to international audience who put pressure on local government (table 6). the fifth part of the scalers models is earnings generation. deducing from the number of phrases referring to this topic, we can state that it is important issue for ises. first section describes stream of revenues from selling. due to financial situation of the customers whose buying potential is weak, the sale is subsidised by donors (private or government). in one case the customer’s credit was introduced. the second segment of earnings-generation reflects donors and funders who have been major sources of revenue. it is strongly true in investigated companies. next factor, ways to finance ises activities, also found clear evidence as showed by the case of viva rio. it was claimed that evolution from local to national to transnational ngo has been facilitated by sizable grants from large multilaterals, national governments aid programs, international foundations, csr actions, and sizable allocations from municipal and state governments (davis, 2016). the ability to find difference sources of finance seems to be the crucial ise’s capabilities (table 7). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 109 table 6. lobbing in international social enterprises lobbing examples successful at getting government agencies and officials to provide financial support for our efforts. • showing that undertaken action brings financial benefits for the government (5) • showing that organisation can successfully act in areas where others institutions do not. proving access to these areas (6) successful at getting government agencies and officials to create laws, rules, and regulations that support our efforts. − able to raise our cause to a higher place on the public agenda. • through convincing strong partners to pressure from international audience on local authorities (6) source: own elaboration. table 7. earnings-generation in international social enterprises earnings-generation examples generated a strong stream of revenues from products and services that we sell for a price. • customers credit (1) • not so important comparing to legitimacy. (2) • heavily subsidized through donor financing (3) • each local ‘teach for ...’ program is funded by public-private partnerships. • support through grants from the governments of countries where ises operate (4) (5) cultivated donors and funders who have been major sources of revenue for us. • business partners allowed for delayed payments (1) • tentativeness to achieve financial independence from grants and donations (3) • grants funding from a couple of donors (3) • using reputation and companies’ csr budgets for sponsorship many such programs (4) • using funding from the city government (6) found ways to finance our activities that keep us sustainable. • sold business (1) • financing coming from grants, (3) • venture philanthropy ‘microlending’ (4) • evolution from local to national to transnational ngo has been facilitated by finance from difference source (6) source: own elaboration. second to last driver for scaling social enterprises is replication. products or services offered by identified companies showed to work effectively in multiple locations or situations as the name of the first factor indicates. their products proved to function in different countries or – after adaptation – in different situations. for example reading systems working in english operates also in other languages (case #1). solution elaborated for preventing violation become base for manual, guidebook (case #6). these illustrations show operational modes focused on product/service transactions between countries. they assume universal nature of problem for fighting with. only the scale of occurrence of the issue demonstrates solutions usefulness. next point in replication is its ease. this issue is complex as some products/service depends on individual attitude of customers who is willing to take benefit from 110 | marek ćwiklicki it. it is especially visible for mindset changes but thanks to elaborated procedures, programmes, and guidebooks, replication understood as launching the product in new environment is quite easy. the description of controlling and coordinating programs in multiple locations is missing. in one case we can point out such possibility (table 8). table 8. replicating in international social enterprises replicating examples ‘package’ or ‘system’ that can work effectively in multiple locations or situations. • reading systems for the blind first for english, then outside the us (1) • the products aimed at preventable diseases in developing countries (5) • publication of ‘youth at risk: the fight for peace methodologies manual’, a guidebook for combining sports and civic education that has been translated into six languages (6) • creation of eight permanent environmental protection centres that offer training classes on conservation, recycling, gardening, and ecotourism and include greenhouses in which to cultivate seedlings to be replanted (6) easy to replicate our programs. • individual-led change is a central element in the appeal of the teach for all model for potential recruits (4) • viva rio’s experience worked with transnational gun-control organisations (6) successful at controlling and coordinating our programs in multiple locations. • launching or providing support for a series of community-based initiatives in favelas (6) source: own elaboration. the last part of the scalers model is stimulating market forces. this element was less often recorded in investigated cases. only individual instances appear for subcriteria; in one case even none. therefore it is difficult to ‘demonstrate that business can make money through supporting ises’ activities’. in the case #1 it was possible to prove the business as for-profit is possible. in the next issue the approach applied in case #3 is interesting as it emphases not product by itself but the final result to which this product contributes. the last topic – able to trust market forces to help resolve social problems – was not covered in papers describing cases (table 9). table 9. stimulating market forces in international social enterprises stimulating market forces examples able to demonstrate that businesses can make money through supporting our initiatives. in the absence of supportive institutional environments (1) able to demonstrate that consumers can save money through patronizing our products and services. the product is not the pump but rather a successful, rural family enterprise (3) able to trust market forces to help resolve social problems. – source: own elaboration. based on the above descriptions of each organisation capabilities we can evaluate its significance. the table 10 shows the result of such analysis. each sub-criterion was marked as: not much significant (+), just significant (++), and very significant (+++). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 111 where there was no note about given topic then the question mark was used (?). we can notice that some of the criteria in a given group are more significant comparing to others. trying to generalise this finding the following inferences can be drawn. there is a differentiation in sub-criteria in each main the scalers’s capability. the most consistent evaluation is in earnings-generation and alliance building. the next almost coherent evaluation appears in communicating and stimulating market forces. the rest drivers have got diverse significance such in the case of staffing and replicating. table 10. significance of capabilities for scaling international social enterprises significance staffing effective meeting labour needs with people who have the necessary skills. + an ample pool of capable volunteers available to help us meet our labour needs. ++ individuals in management positions who have the skill to expand our organization, program or principles. +++ communicating effective at communicating what we do to key constituencies and stakeholders. +++ successful at informing the individuals we seek to serve about the value of our program for them. + successful at informing donors and funders about the value of what we do. +++ alliance-building built partnerships with other organizations that have been win-win situations for us and them. +++ rarely try to ‘go it alone’ when pursuing new initiatives. ++ accomplished more through joint action with other organizations than we could have by flying solo. +++ lobbing successful at getting government agencies and officials to provide financial support for our efforts. ++ successful at getting government agencies and officials to create laws, rules, and regulations that support our efforts. ? able to raise our cause to a higher place on the public agenda. + earnings-generation generated a strong stream of revenues from products and services that we sell for a price. +++ cultivated donors and funders who have been major sources of revenue for us. +++ found ways to finance our activities that keep us sustainable. +++ replicating ‘package’ or ‘system’ that can work effectively in multiple locations or situations. +++ easy to replicate our programs. ++ successful at controlling and coordinating our programs in multiple locations. + stimulating market forces able to demonstrate that businesses can make money through supporting our initiatives. + able to demonstrate that consumers can save money through patronizing our products and services. ++ able to trust market forces to help resolve social problems. ? source: own elaboration. 112 | marek ćwiklicki in order to receive more general view on scaling ise the qualitative scale was rescaled using the scale 1-3-5. the final picture of averages for each of main organisation’s capabilities is depicted on figure 2. from this illustration the most significant for scaling social enterprises internationally are: earnings-generation, and alliance building. second group of drives constitutes staffing, communicating, and replicating. the less significant are lobbing and stimulating market forces. figure 2. significance of the scalers dimensions for international social enterprise source: own elaboration. discusions and conclusions presented results go along with the observation that prior to scaling social impact basic operational model must show its viability (weber et al., 2012). in each case, the beginning of expanding operation into foreign countries was done after success in the country of origin. capabilities for ises scaling are differentiated in terms of their significance. it supports bloom and smith’s comment that the appearance of capabilities is not set and ‘in some situations, effective deployment of all the scalers may be needed for successful scaling’ (bloom & smith, 2010b, p. 13). in the case of ises this observation was proved with limitations described in the next part of the paper. we note differentiation what allows to conclude about existence of strong business model, neutral from market sources, well-resourced, recognised in public sphere associated with scaling up. the last issue covers three dimensions (communicating, lobbying, and alliance buildings). it refers to embeddedness which is understood as ‘the nature, depth and extent of an individual’s ties into the environment’ (jack & anderson, 2002) and transposed to a level of organisation means ‘the degree of connection and interaction with local actors or stakeholders in the community’ (yang & wu, 2015, p. 39). we observe rather strong significance of alliance building and communicating together with weak lobbying. albeit these terms are interrelated, these antecedents for scaling up were included in earlier studies on this phenomenon as part of political skills embracing: coalition formation, networking, advocacy, and lobbying (frances & antadze, 2010). 1 2 3 4 5 staffing communicating alliance-building lobbing earningsgeneration replicating stimulating market forces 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 113 strong significance of earnings-generating comes from all six cases included in the study. we can notice different approaches in this area due to type of ise (for-profit/not for-profit). inclusion of this aspect in description of each case corroborates its significance. it is one of the main feature of social enterprise which expresses its hybridity (doherty, haugh, & lyon, 2014). staffing was also found as significant factor. it is linked to proposition about existing correlations between the managerial global vision elements and the company internationalisation scale (kowalik, danik, král, & řezanková, 2017). the less visible factor for ise in scaling up is stimulating market forces. it would be false to state that this element was absent, but it was not fully reported. provision of products by ises captured in the study relates to at least two of sub-criteria. especially in case #3 it is exemplified as for the company not selling goods is its main business logic, but to offer through its product development of family enterprise. this observation guides us to the limits of the study described in the last section of the paper. limitation and further research the research described in the paper as every kind of scientific procedure has its own limitations. to the main one i count relying solely on secondary data taken from papers picturing cases with different aims that one established in this article. another limitation is due to conducting coding by myself what could increase the risk of subjective evaluation of data which could lead to discrepancies and fault conclusions. the next limitation stems from merging descriptions of different organisations which were treated as one case. limitations pointed out above can be overcome by the following directions of future research. first, it is recommended to collect primary data from ises which scaled up successfully using structured forms like the scalers model. next suggestion is to analyse data by a team of researchers whose cooperation will strengthen internal validity thanks to triangulation used. third, the scaling process should be reconstructed and attempt to investigate the influence of national settings on scaling up. references abbou, i., gidron, b., buber-ben david, n., greenberg, y., monnickendam-givon, y., & navon, a. (2017). social enterprise in israel: the swinging pendulum between collectivism and individualism. social enterprise journal, 13(4, si), 329–344. https://doi.org/10.1108/sej-09-2017-0043 agrawal, s., & gugnani, r. (2014). creating successful business model: lessons for social entrepreneurship. international journal of entrepreneurship & innovation management, 18(5/6), 438– 445. https://doi.org/10.1504/ijeim.2014.064720 bennett, e. a. (2016). governance, legitimacy, and stakeholder balance: lessons from fairtrade international. social enterprise journal, 12(3), 322–346. https://doi.org/10.1108/sej-08-2016-0038 bloom, p. n., & chatterji, a. k. (2009). scaling social entrepreneurial impact. california management review, 51(3), 114–133. https://doi.org/10.2307/41166496 bloom, p. n., & skloot, e. (eds.). (2010). scaling social impact. new thinking. new york: palgrave macmillan us. https://doi.org/10.1057/9780230113565 114 | marek ćwiklicki bloom, p. n., & smith, b. r. (2010a). identifying the drivers of social entrepreneurial impact: theoretical development and an exploratory empirical test of scalers. journal of social entrepreneurship, 1(1), 126–145. https://doi.org/10.1080/19420670903458042 bloom, p. n., & smith, b. r. (2010b). indentifying the drivers of social entrepreneurial impact: an exploratory empirical study. in scaling social impact. new thinking (pp. 11–27). bradach, j. (2010). scaling impact. stanford social innovation review, summer. brouard, f., & elson, p. r. (2014). international comparison of social enterprise models (icsem). canadian journal of nonprofit & social economy research / revue canadienne de recherche sur les osbl et l’économie sociale, 5(1), 3–5. cannatelli, b. (2017). exploring the contingencies of scaling social impact: a replication and extension of the scalers model. voluntas, 28(6), 2707–2733. https://doi.org/10.1007/s11266-016-9789-x davis, s. (2016). relocating development communication: social entrepreneurship, international networking, and south-south cooperation in the viva rio ngo. international journal of communication, 10, 42–59. dees, g. j., anderson, b. b., & wei-skillern, j. (2004). scaling social impact. strategies for spreading social innovations. stanford social innovation review, spring, 24–32. defourny, j., & nyssens, m. (2017). mapping social enterprise models: some evidence from the “icsem” project. social enterprise journal, 13(4, si), 318–328. https://doi.org/10.1108/sej-09-2017-0049 desa, g. (2012). resource mobilization in international social entrepreneurship: bricolage as a mechanism of institutional transformation. entrepreneurship: theory and practice, 36(4), 727–751. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2010.00430.x doherty, b., haugh, h., & lyon, f. (2014). social enterprises as hybrid organizations: a review and research agenda. international journal of management reviews, 16(4), 417–436. https://doi.org/10.1111/ijmr.12028 frances, w., & antadze, n. (2010). making a difference: strategies for scaling social innovation for greater impact. innovation journal, 15(2), 1–19. friedrich, d. s. (2014). global microlending in education reform: enseñá por argentina and the neoliberalization of the grassroots. comparative education review, 58(2), 296–321. https://doi.org/10.1086/675412 galera, g., & borzaga, c. (2009). social enterprise. social enterprise journal, 5(3), 210–228. https://doi.org/10.1108/17508610911004313 galvin, m., & iannotti, l. (2015). social enterprise and development: the kickstart model. voluntas: international journal of voluntary & nonprofit organizations, 26(2), 421–441. https://doi.org/10.1007/s11266-013-9424-z jack, s. l., & anderson, a. r. (2002). the effects of embeddedness on the entrepreneurial process. journal of business venturing, 17(5), 467–487. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(01)00076-3 jones, m. v., coviello, n., & tang, y. k. (2011). international entrepreneurship research (1989– 2009): a domain ontology and thematic analysis. journal of business venturing, 26(6), 632– 659. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2011.04.001 keupp, m. m., & gassmann, o. (2009). the past and the future of international entrepreneurship: a review and suggestions for developing the field. journal of management, 35(3), 600–633. https://doi.org/10.1177/0149206308330558 kowalik, i., danik, l., král, p., & řezanková, h. (2017). antecedents of accelerated internationalisation of polish and czech small and medium-sized enterprises. entrepreneurial business and economics review, 5(3), 31–48. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050302 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 115 oviatt, b. m., & mcdougall, p. p. (2005). defining international entrepreneurship and modeling the speed of internationalization. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 537–554. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2005.00097.x sarasvathy, s., kumar, k., york, j. g., & bhagavatula, s. (2014). an effectual approach to international entrepreneurship: overlaps, challenges, and provocative possibilities. entrepreneurship: theory and practice, 38(1), 71–93. https://doi.org/10.1111/etap.12088 tukamushaba, e., orobia, l., & george, b. (2011). development of a conceptual model to understand international social entrepreneurship and its application in the ugandan context. journal of international entrepreneurship, 9(4), 282–298. walske, j. m., & tyson, l. d. (2015). built to scale. a comparative case analysis, assessing how social enterprises scale. the international journal of entrepreneurship and innovation, 16(4), 269–281. https://doi.org/10.5367/ijei.2015.0197 weber, c., kröger, a., & lambrich, k. (2012). scaling social enterprises – a theoretically grounded framework. frontiers of entrepreneurship research, 32(19), 1–15. westley, f., antadze, n., riddell, d. j., robinson, k., & geobey, s. (2014). five configurations for scaling up social innovation. the journal of applied behavioral science, 50(3), 234–260. https://doi.org/10.1177/0021886314532945 yang, y., & wu, s. (2015). an exploratory study to understand the internationalization strategies of social enterprises. journal of social entrepreneurship, 6(1), 31–41. https://doi.org/10.1080/19420676.2014.954255 zahra, s. a., newey, l. r., & li, y. (2014). on the frontiers: the implications of social entrepreneurship for international entrepreneurship. entrepreneurship: theory & practice, 38(1), 137–158. https://doi.org/10.1111/etap.12061 s u g g e s t e d c i t a t i o n : ćwiklicki, m. (2018). requirements of scaling international social enterprises. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the author would like to express his gratitude to payal jain for help in partial initial coding of articles for slr section. 116 | marek ćwiklicki 4.4-257-azarmi s u g g e s t e d c i t a t i o n : azarmi, d. (2016). the most influential factors in venture capitals' exit decision: a qualitative study among spanish venture capitalists. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 257-268. the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative study among spanish venture capitalists davar azarmi european university of madrid department of economics and international relations c/ tajo s/n, 28670, villaviciosa de odón – madrid, spain e-mail: vaxent@yahoo.com abstract: the objective of this research is to determine and draw the attention of venture capitals toward the most important factors that they should consider for making a proper exit decision. a list of suggested influential factors in venture capitals’ exit decision was extracted from the literature. the list is refined and developed by the delphi method through three rounds of delphi with a delphi group composed of 15 spanish venture capitalists. a list of the 14 most influential factors in an exit decision is developed and is divided into four categories (venture capitals, investees, entrepreneurs and external environment). some of the factors have been neglected in previous studies and some seldom have been studied. it is recommended that venture capitals consider a combination of the suggested factors to make an exit decision. also when making the exit decision, venture capitals should not only pay attention to the factors regarding themselves and the investee, but also they should consider the factors regarding the entrepreneurs and external environment. the research brings together different factors in venture capitals’ exit decision from different categories, refines and develops them, and produces a precise and actionable list of the most important ones. keywords: venture capital; divestment; exit decision; delphi method; spain jel codes: g24, g32, g33 1. introduction the investment process of venture capitals is divided into three general steps, preinvestment, post-investment and exit (de clercq et al., 2006). getting out of an investment is the natural end to any venture capital deal and finally a day would come that the venture capital would decide to divest and exit the deal (zider, 1998) by selling its shares in it, partially or fully (cumming & macintosh, 2003a). according to wall and smith (1997) more than 70% of venture capitals have difficulty in determining the proper time of their exit from a deal; and this problem still keeps on straining venture capitals (hege et al., 2009; oehler et al., 2007; cumming & macintosh, 2003b). 258 davar azarmi the main question of this research is: ‘what are the most important factors which influence a venture capital’s exit decision?’ the main objective of this research is to determine and draw the attention of venture capitals toward the most important factors that they should consider for making a proper exit decision. this research is a qualitative and applied one. it is done based on literature review and by using the delphi method with a panel consisting of 15 spanish venture capitalists. in this article, first, the literature on venture capitals’ exit decision is reviewed. during the review the factors which are considered influential in venture capitals’ exit decision are highlighted. after that, the research method (the delphi method) is first introduced briefly and then how it is used for conducting this research is described. later on, the results are reported and commented on and finally conclusions are drawn and future research opportunities are suggested. 2. literature review first of all, there are two jargons which their difference needs to be clarified to prevent any misunderstanding and mix-up before moving forward. it is important to have in mind that an entrepreneur is a person who comes with a business idea. an ‘investee’ is a legal entity (usually in form of a company) which has been started by one or more entrepreneurs to convert a business idea into a business, and has been invested in by others such as venture capitals. venture capitals are one of the most important financial sources for microenterprises and smes. venture capitals invest in those types of companies not in the hope of an instantaneous gain, but hoping that those companies would grow and consequently their investment value would grow. for this reason, venture capitals prefer to invest in companies with fast growth potential (kaliski, 2006). a venture capital enters a deal in hope of great return on its investment, usually 10 to 20 times of its investment; but the venture capital would be still satisfied with 3 to 5 times of it. anything under that would be considered as a ‘sideways deal’ which means a low quality and an inferior deal (berkery, 2007, p. 70). but in any case, whether the investee succeeds to achieve its promise or fails to do so; at some point, the venture capital have to divest and collect its profit or accept its loss. this process of divestment is called ‘exit’ (félix et al., 2014; nadeau, 2011; bienz & walz, 2010; gladstone & gladstone, 2004, p. 9; zider, 1998). cumming (2008) says a venture capital faces many challenges while going through the exit step. for example, there usually would be disputes and confrontations between the entrepreneurs and the venture capital in evaluating the investee’s value when the time of exit comes. also, severe information asymmetry against the venture capital, would negatively affect its ability to exit a deal; it especially makes it hard to exit the deal by an ipo (amit et al., 1998) – which is the preferred type of exit for a venture capital in terms of return on investment (gompers, 1995). the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative … 259 scholars have identified and studied different factors which affect venture capitals’ exit decision. berkery (2007, pp. 178–211) mentions five major factors which influence the exit decision of a venture capital: − possibilities of different exit options such as ipo, stock buyback, merger and acquisition; − the investee’s life cycle stage such as seed stage, early stage, formative stage, later stage, balanced stage; − other investment opportunities that the venture capital is facing, such as access to better deals or lack of that; − dividends of the venture capital’s current shares in the investee; − the venture capital’s strategic decision to reduce its shares in the investee. puri and zarutskie (2012) show that an ‘investee’s life cycle stage’ is a significant factor in the investee’s value; hence, it plays a major role in a venture capital’s exit decision. also, when an innovative company is small and near its beginning; it is less valuable than when it matures and commercializes its innovative ideas (chemmanur et al., 2014). as the investee grows, although it gets more valuable but also its capital needs grows too; hence, the venture capital faces several options; it could continue and invest more or invites other venture capitals for a syndicated investment or exits. hawkey (2002, pp. 3-52) provides eight factors which have an impact on a venture capital’s exit decision, which are: − the ‘why’: the reason that the venture capital is seeking to exit the deal. this factor in hawkey’s opinion is also the most important factor and would consequently determine when and how to exit the deal. for example, the venture capital could be facing another more lucrative deal and be in need of cash to invest in that, or the investee is not growing according to the expectations and the venture capital prefers to cash in on its investment as soon as possible or the venture capital could be in conflict with the entrepreneurs. − value: does the chosen exit option maximise the venture capital’s return on investment? − control: how much control does the venture capital has over the chosen exit’s transaction? and furthermore, does the venture capital still want to keep some degree of control over the investee after the exit? − risk: how risky is the chosen exit’s transaction? − financial expectations: how much does the chosen exit option fulfil the venture capital’s expected financial gain? − gratification and satisfaction: how much does the chosen exit option satisfy the venture capital’s non-financial expectations such as reputational incentives? − payment certainty: the probability that the venture capital be fully paid based on what is agreed upon with the buyer(s). 260 davar azarmi − deal flexibility: how much flexibility the chosen exit would provide for the venture capital such as suitable payment terms and possibility of future involvement in the investee. kuratko and hornsby (2009, p. 220) consider ‘continuous assessment of an investee’s performance and financial status’ to be a key factor in a venture capital’s exit decision. they also suggest that venture capitals should prevent reaching an emergency situation by periodically calculating ‘altman z-score’ (altman, 1968) to monitor possibility of bankruptcy in near future; in order to take the proper exit measures before an exigency happens. fried and ganor (2006) examine the relationship between use of ‘venture capitals’ preferred stock and control rights’ and their exit decision. they found out that venture capitals are practical and opt toward an exit option which maximises their financial gains; and that is not necessarily the option which has the best consequences for the entrepreneurs. on the other hand, the exit process and its consequences have more importance for entrepreneurs. thus, in case venture capitals have preferred stock and control rights, they tend to use them for taking an exit decision which leans toward their preferred exit option. also, the role of ‘contractual control rights’ is important in venture capitals’ decision to exit. those rights come from the contract between a venture capital and entrepreneurs which is the legal basis of the deal. the amount of control that a deal bestows to a venture capital over entrepreneurs eventually affects the venture capital’s exit decision (cumming, 2008; smith, 2005; bascha & walz, 2001; hellmann, 1998). existence of a ‘call or put agreement’ in a deal between a venture capital and entrepreneurs is another factor in the venture capital’s exit decision (gladstone & gladstone, 2004, pp. 286–289; black & gilson, 1998). a ‘call agreement’ is an agreement which obliges the venture capital to offer a pre-determined quantity of its shares to the entrepreneurs based on a pre-agreed timetable and pricing formula. however, the entrepreneurs are not obligated to execute their option, which in this case, the venture capital could keep the shares or offer them to other parties. on the other hand, a ‘put agreement’ is an agreement which obliges the entrepreneurs to buy a pre-determined quantity of the venture capital’s shares based on a pre-agreed timetable and pricing formula. however, the venture capital is not obligated to execute its option, which means the venture capital could keep the shares. wang and zhou (2004) show an in increase in the ‘number of stages that a venture capital invested in an investee’ reduces the risk of a bad exit. besides, another factor in a venture capital’s exit decision and choosing a proper exit option is the ‘investee’s age’ (giot & schwienbacher, 2007). ´entrepreneur’s satisfaction´ is another factor which influences the performance of an investee and consequently affects the venture capital’s exit decision (wijbenga et al., 2007; zahra, 1996). the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative … 261 other factors which affect a venture capital’s exit decision are: − npv (net present value) of the investee and its deviation from the venture capital’s previous projections and current expectation (neus & walz, 2005; cumming & macintosh, 2001; gompers & lerner, 2001; mcgrath, 1999; gompers, 1995); − the ability of the buyer(s) to help the investee’s growth and development in the future and by that maintaining a positive image of the venture capital and adding to its credibility (bayar & chemmanur, 2012); − the venture capital’s social capital, network ties and especially its relationship with financial markets’ players (lungeanu & zajac, 2015; ozmel, robinson, & stuart, 2013; hallen & eisenhardt, 2012; hochberg et al., 2007); − the buyback ability of the entrepreneurs (cumming & johan, 2008; cumming et al., 2005); − the venture capital’s experience (giot & schwienbacher, 2007; cumming et al., 2006). as it is obvious different authors have focused on different factors that affect a venture capitals’ exit decision. what is missing in the literature is a study which first of all gathers all those factors in one place, and secondly, specifies the most influential one so it could be of practical use for the industry. this study aims to fill this gap. the influential factors on venture capitals’ exit decision which are scattered through the literature and are identified above are used to form a raw list which this research aims to refine and develops it into a multi-dimensional and clear-cut list of the most influential factors on venture capitals’ exit decision. 3. material and methods to answer the main question of this research – which is: what are the most important factors which influence a venture capital’s exit decision? – and also to probe how theoretical and practical influential factors on a venture capital’s exit decision relate to each other, a qualitative method that is called “the delphi method” was employed. the delphi method is based on collecting and converging the views of a group of experts in the study’s subject (the delphi group) which is led and handled by a coordinator. the aim is to reach a consensus among the experts over the subject. consensus is achieved by going through a systematic process. the process starts with defining the problem by the coordinator and guiding the delphi group’s discussion, and continues by receiving the comments and views of the delphi group members. the discussion is summarized by the coordinator. afterwards, the synopsis of the discussion and the comments is fed back to the delphi group by the coordinator. this procedure of discussion, summarizing 262 davar azarmi and feeding back is called a “round of delphi”. the rounds of delphi usually continue until there is a consensus among at least two-thirds of the delphi group members on the subject at hand. it should be mentioned that the quality of the delphi method directly depends on the quality of the assembled delphi group. also, it is recommended to have at least 15 members in the delphi group and with larger groups it gives better results (hsu & sandford, 2007; linstone & turoff, 1975; dalkey, 1969). there are several weaknesses associated with the delphi method such as being time consuming and possibility of getting more general answers than specific ones (hsu & sandford, 2007). for this study, primarily a group consisting of three high-ranking spanish venture capitalists were formed (high-ranking means that they were head of a venture capital firm or a senior manager in one). then, they each were asked to introduce four more expert venture capitalists; and by adding those experts, the delphi group with 15 members was formed. the researcher took the role of the coordinator. first, the coordinator – based on the literature – made a list of influential factors in a venture capital’s exit decision. the coordinator then briefed the delphi group on the research’s objective and main question; and then, they were asked to comment on the factors list. by applying the comments and suggestions, a primary list of factors were formed to start the rounds of delphi with. during each round of delphi, first, the experts discussed the factors list and then graded them by assigning a mark (0 to 100) to each one of the factors. also, they could suggest corrections or new factors. those suggestions would be put to vote and the chosen ones would be applied to the list for the next round. 4. results and discussion the finishing criterion of the rounds of delphi was set to reach to a minimum of two-third consensus among the delphi group members and absence of new suggestions; which by the end of the third round both conditions were achieved. a final list of 14 factors was agreed upon with a 73.1% average mark and also valuable commentary on them was accumulated during the rounds of delphi. table 1 summarizes those three rounds of delphi. table 1. statistics of the rounds of delphi on influential factors in a venture capital’s exit decision indicator first round second round third round number of suggested addition / correction to apply for the next round 5 2 0 final number of factors 7 12 14 average mark 41.3 62.6 73.1 changes in the average mark +21.3 +10.5 source: own study. the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative … 263 the final list of the 14 most influential factors in a venture capital’s exit decision has been furthered distributed in four key categories which demonstrate different dimensions of the exit decision (table 2). the first noticeable point in the results is that venture capitals have detailed factors when it comes to making an exit decision. it is in the contrast with major part of the factors that are mentioned in the literature which are mostly pointing toward general factors. the results are not contradictory with the factors offered by the literature, but they are finer, more detailed and practical while the factors mentioned in the literature are general, conceptual and in some cases vague. table 2. final list of the 14 most influential factors in a venture capital’s exit decision factors’ category factors list factors regarding investees npv (net present value) of the investee and its deviation from the venture capital’s previous projections and current expectation (mark: 87), the investee’s life cycle stage and if it is passed its fast-growth stage (mark: 84), comparison of the investee’s performance with its updated business plan (mark: 72), comparison of the investee’s performance with the venture capital’s quantitative and qualitative performance criteria (mark: 69), assessment of the investee’s financial status and it’s altman z-score (mark: 68). factors regarding venture capitals attractiveness of the venture capital’s alternative investment opportunities in comparison with keeping the current investment (mark: 79), the venture capital’s access to financial resources and its cache requirements (mark: 74), the venture capital’s contractual control rights and existence of a put agreement (mark: 70), availability of buyers who are interested in the investee (mark: 68). factors regarding entrepreneurs the buyback ability of the entrepreneurs and existence of a call agreement (mark: 75), the entrepreneurs’ potential in attracting more funds and their previous records (mark: 71). factors regarding external environment priorities and preferences of the venture capital’s fund providers and the capital markets (mark: 72), financial legal system (mark: 68), changes in the market of the investee’s products/services (mark: 67). source: own study. as it is shown in table 2, there are five factors regarding investees. it is important to consider that those do not solely depend on the entrepreneurs or the venture capitals, but they are the result of the cooperation between the entrepreneurs and all the venture capitals and other stakeholders involved with the investee. an interesting result – which is not discussed in any previous study – is that a venture capital updates the initial investee’s business plan based on the current realities of the investee and external environment, and takes this updated version of the business plan into consideration for making an exit decision. 264 davar azarmi also, it should be taken into account that a venture capital’s quantitative and qualitative performance criteria depends on many elements especially the source of its funds. venture capitals that have more access to governmental funds have different criteria than the ones who have limited or no access to such funds. venture capitals which have access to governmental funds consider the government´s strategic plans and non-profit objectives into their decision making process. for example, if the government is funding an especial industry, then the profit is less important as a criterion to the government than knowledge creation. a venture capital considers if an investee is passed the fast-growth stage in its life-cycle. in this situation if there is not much possibility of a lucrative exit in the future (such as an ipo) then the venture capital prefers to exit and invests the earning into another deal with fast-growth possibility. in the factors regarding venture capitals, ‘attractiveness of the venture capital’s alternative investment opportunities in comparison with keeping the current investment’ means that in the same situation depending on what alternatives a venture capital has, it may or may not keep its shares in an investee. so, if there are not any better alternatives, a venture capital prefers to keep its shares in a weak investee. also, in case there is not any suitable buyer, a venture capital may prefer to hold on to its shares in a weak investee. in the factors regarding entrepreneurs, an entrepreneur’s potential in attracting new funds and previous record is important to a venture capital. for example, venture capitals are more tolerant and patient with serial entrepreneurs than new entrepreneurs. also, as another example, they are more tolerant with famous entrepreneurs who could attract new funds from other sources. in the factors regarding external environment, changes in the market of an investee’s products/services is influential in a venture capitals exit decision, which has been neglected in the previous studies. some of the delphi group members mentioned that they had had experiences of investing in investees with attractive products which later on, foreign cheaper products took their market and they had been forced to exit the deals. 5. conclusions choosing the timing of an exit is one of the major concerns of venture capitals (hege et al., 2009; oehler et al., 2007; cumming & macintosh, 2003b; wall & smith, 1997). they are hopeful to do it on the right time in the right manner to maximize their profit or minimize their loss. a review of literature shows that many factors could influence a venture capital’s exit decision. additionally, most of the literature has its focus on successful exits and unsuccessful exits and early exits have been studies less. this research composed a comprehensive list of factors extracted from the literature and discussed them with a delphi group of spanish venture capitalists and finally arrived to a list of the 14 most influential factors, which some of them the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative … 265 were neglected by the literature or have been studied rarely. the factors regarding external environment which could affect a venture capital’s exit decision seldom have been studied. and the same goes for studies of call or put agreements. also, the results show that altman z-score is an important factor that could help a venture capital to make an early exit decision. based on the results, venture capitals are advised to consider a mixture of important factors regarding four different dimensions – themselves, the investees, the entrepreneurs and external environment – to make a proper exit decision. also, they are strongly advised to pay more attention to external environment factors. it should be considered that although the results does not seem to be location bound and country specific but, anyhow, the delphi group was consisted of homogeneous members in the sense that all were spanish venture capitalists, and that may have influenced the results although there is no clear indication of that. also, it should be taken into account that the results not only are based on the thoughts and ideas of a group of spanish venture capitalists but they are also affected by the reality of current economic situation of the country and the continent. thus, further researches are required to show the degree of extendibility of the results to different places, times and situations. moreover, based on this research and for the future studies, it is suggested that scholars consider prioritizing and weighing up those 14 factors. additionally, designing a general model based on them could be helpful and valuable. references altman, e.i. (1968). financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy. the journal of finance, 23(4), 589-609. doi: http://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1968.tb00843.x. amit, r., brander, j., & zott, c. (1998). why do venture capital firms exist? theory and canadian evidence. journal of business venturing, 13(6), 441-466. doi: http://doi.org/10.1016/s0883-9026(97)00061-x. bascha, a., & walz, u. (2001). convertible securities and optimal exit decisions in venture capital finance. journal of corporate finance, 7(3), 285-306. bayar, o., & chemmanur, t.j. (2012). ipos versus acquisitions and the valuation premium puzzle: a theory of exit choice by entrepreneurs and venture capitalists. journal of financial and quantitative analysis, 46(06), 1755–1793. berkery, d. (2007). raising venture capital for the serious entrepreneur. new york, ny: mcgraw hill professional. bienz, c., & walz, u. (2010). venture capital exit rights. journal of economics & management strategy, 19(4), 1071–1116. doi: http://doi.org/10.1111/j.15309134.2010.00278.x. black, b.s., & gilson, r.j. (1998). venture capital and the structure of capital markets: banks versus stock markets. journal of financial economics, 47(3), 243–277. doi: http://doi.org/10.1016/s0304-405x(97)00045-7. 266 davar azarmi chemmanur, t.j., loutskina, e., & tian, x. (2014). corporate venture capital, value creation, and innovation. review of financial studies, 27(8), 2434–2473. doi: http://doi.org/10.1093/rfs/hhu033. cumming, d.j. (2008). contracts and exits in venture capital finance. review of financial studies, 21(5), 1947–1982. doi: http://doi.org/10.1093/rfs/hhn072. cumming, d.j., fleming, g., & schwienbacher, a. (2006). legality and venture capital exits. journal of corporate finance, 12(2), 214–245. doi: http://doi.org/10.1016/j.jcorpfin.2004.12.004. cumming, d.j., fleming, g., & suchard, j.-a. (2005). venture capitalist value-added activities, fundraising and drawdowns. journal of banking & finance, 29(2), 295–331. doi: http://doi.org/10.1016/j.jbankfin.2004.05.007. cumming, d.j., & johan, s.a. (2008). preplanned exit strategies in venture capital. european economic review, 52(7), 1209–1241. doi: http://doi.org/10.1016/j.euroecorev.2008.01.001. cumming, d.j., & macintosh, j.g. (2001). venture capital investment duration in canada and the united states. journal of multinational financial management, 11(4–5), 445–463. doi: http://doi.org/10.1016/s1042-444x(01)00034-2 cumming, d.j., & macintosh, j.g. (2003a). a cross-country comparison of full and partial venture capital exits. journal of banking & finance, 27(3), 511–548. doi: http://doi.org/10.1016/s0378-4266(02)00389-8. cumming, d.j., & macintosh, j.g. (2003b). venture-capital exits in canada and the united states. the university of toronto law journal, 53(2), 101-199. dalkey, n. (1969). an experimental study of group opinion: the delphi method. futures, 1(5), 408–426. doi: http://doi.org/10.1016/s0016-3287(69)80025-x. de clercq, d., fried, v.h., lehtonen, o., & sapienza, h.j. (2006). an entrepreneur’s guide to the venture capital galaxy. the academy of management perspectives, 20(3), 90–112. félix, e.g.s., pires, c.p., & gulamhussen, m.a. (2014). the exit decision in the european venture capital market. quantitative finance, 14(6), 1115–1130. fried, j., & ganor, m. (2006). the vulnerability of common shareholders in vc backed firms. new york university law review, 81, 967-1025. giot, p., & schwienbacher, a. (2007). ipos, trade sales and liquidations: modelling venture capital exits using survival analysis. journal of banking & finance, 31(3), 679–702. doi: http://doi.org/10.1016/j.jbankfin.2006.06.010. gladstone, d., & gladstone, l. (2004). venture capital investing: the complete handbook for investing in private businesses for outstanding profits. upper saddle river, nj: financial times prentice hall. gompers, p.a. (1995). optimal investment, monitoring, and the staging of venture capital. journal of finance, 1461–1489. gompers, p., & lerner, j. (2001). the venture capital revolution. journal of economic perspectives, 145–168. hallen, b.l., & eisenhardt, k.m. (2012). catalyzing strategies and efficient tie formation: how entrepreneurial firms obtain investment ties. academy of management journal, 55(1), 35–70. doi: http://doi.org/10.5465/amj.2009.0620. the most influential factors in venture capitals’ exit decision: a qualitative … 267 hawkey, j. (2002). exit strategy planning. hampshire, uk: gower publishing, ltd. hege, u., palomino, f., & schwienbacher, a. (2009). venture capital performance: the disparity between europe and the united states. finance, 30(1), 7–50. hellmann, t. (1998). the allocation of control rights in venture capital contracts. the rand journal of economics, 29(1), 57–76. doi: http://doi.org/10.2307/2555816 hochberg, y.v., ljungqvist, a., & lu, y. (2007). whom you know matters: venture capital networks and investment performance. the journal of finance, 62(1), 251–301. doi: http://doi.org/10.1111/j.1540-6261.2007.01207.x hsu, c.-c., & sandford, b.a. (2007). the delphi technique: making sense of consensus. practical assessment, research & evaluation, 12(10), 1–8. kaliski, b.s. (ed.). (2006). encyclopedia of business & finance. 2 volume set (2nd edition). macmillan reference usa. kuratko, d.f., & hornsby, j.s. (2009). new venture management: the entrepreneur’s roadmap. upper saddle river, nj: pearson prentice hall. linstone, h.a., & turoff, m. (1975). the delphi method: techniques and applications. boston, ma: addison-wesley publishing company. lungeanu, r., & zajac, e. (2015). venture capital ownership as a contingent resource: how owner/firm fit influences ipo outcomes. academy of management journal, 3. doi: http://doi.org/10.5465/amj.2012.0871. mcgrath, r.g. (1999). falling forward: real options reasoning and entrepreneurial failure. academy of management review, 24(1), 13–30. nadeau, p. (2011). innovation and venture capital exit performance. strategic change, 20(7-8), 233–252. http://doi.org/10.1002/jsc.898. neus, w., & walz, u. (2005). exit timing of venture capitalists in the course of an initial public offering. journal of financial intermediation, 14(2), 253–277. oehler, a., pukthuanthong, k., rummer, m., & thomas, w. (2007). venture capital in europe: closing the gap to the u.s. in g.n. gregoriou, m. kooli & r. kraeussl (eds.), venture capital in europe (pp. 3–17). oxford, uk: butterworth-heinemann. ozmel, u., robinson, d.t., & stuart, t.e. (2013). strategic alliances, venture capital, and exit decisions in early stage high-tech firms. journal of financial economics, 107(3), 655–670. doi: http://doi.org/10.1016/j.jfineco.2012.09.009. puri, m., & zarutskie, r. (2012). on the life cycle dynamics of venture-capitaland nonventure-capital-financed firms. the journal of finance, 67(6), 2247–2293. doi: http://doi.org/10.1111/j.1540-6261.2012.01786.x. smith, d.g. (2005). the exit structure of venture capital. ucla law review, 53, 315. wall, j., & smith, j. (1997). better exits. the journal of private equity, 1(2), 31–43. doi: http://doi.org/10.3905/jpe.1997.409667. wang, s., & zhou, h. (2004). staged financing in venture capital: moral hazard and risks. journal of corporate finance, 10(1), 131–155. doi: http://doi.org/10.1016/s0929-1199(02)00045-7. wijbenga, f.h., postma, t., & stratling, r. (2007). the influence of the venture capitalist’s governance activities on the entrepreneurial firm’s control systems and performance. entrepreneurship theory and practice, 31(2), 257–277. doi: http://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2007.00172.x. 268 davar azarmi zahra, s.a. (1996). technology strategy and new venture performance: a study of corporate-sponsored and independent biotechnology ventures. journal of business venturing, 11(4), 289–321. doi: http://doi.org/10.1016/0883-9026(95)00128-x. zider, b. (1998). how venture capital works. harvard business review, 76(6), 131–139. acknowledgement the author would like to thank the anonymous spanish venture capitalists who freely dedicated some of their precious time and knowledge to this research which without their generosity, it would be impossible to realise. ie-pm-04-01-02-pp023-nyga-lukaszewska 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.02 rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 honorata nyga-łukaszewska a b s t r a k t cel artykułu: celem opracowania jest ocena wydobycia gazu łupkowego i jego oddziaływania na bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015. metodyka badań: analiza obejmuje lata 2007-2015, natomiast zjawisko tam, gdzie to możliwe, pokazane jest w szerszym horyzoncie czasowym: 1970-2040, przy czym do 2016 roku ma ona charakter historyczny, zaś od 2017 – prognostyczny. źródłem danych były amerykańska energy information administration oraz bazy danych uznanych organizacji międzynarodowych (bank światowy) czy branżowych (bp). wyniki: z przeprowadzonej oceny bezpieczeństwa energetycznego usa wynika, że bezpieczeństwo energetyczne usa w okresie 2007-2015 znacząco poprawiło się. podobny trend widać na przestrzeni lat 1970-2040 z wyjątkiem okresów kryzysów naftowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych xx wieku oraz gwałtownego wzrostu cen ropy w pierwszej dekadzie nowego stulecia. rok 2016 jest również jednym z punktów szeregu czasowego dla usa, w którym zanotowano jeden z najniższych poziomów wskaźnika, co oznacza jedną z najwyższych ocen bezpieczeństwa energetycznego tego kraju. niewątpliwie jednym z czynników, które istotnie wpłynęły na ten fakt jest wydobycie gazu z łupków w usa. produkcja tego węglowodoru niekonwencjonalnego poza samym zwiększeniem podaży na rynku krajowym ma również istotny wymiar w skali światowej. wkład i wartość dodana: w opracowaniu podejmuje się problematykę relatywnie nową zarówno z punktu widzenia horyzontu czasowego badań, jak i jej znaczenia w badaniach ekonomicznych. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: bezpieczeństwo energetyczne; gaz łupkowy; węglowodory niekonwencjonalne; wydobycie krajowe; rewolucja łupkowa kody jel: q33, q42 artykuł nadesłano: 5 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano: 15 lutego 2018 sugerowane cytowanie: nyga-łukaszewska, h. (2018). rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 23-37. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.02 24 | honorata nyga-łukaszewska wprowadzenie bezpieczeństwo energetyczne stanowi jedno z najważniejszych wyzwań współczesnego świata. wiąże się to ze znaczeniem, jakie energia ma dla gospodarek nie tylko w sensie makroekonomicznym jako element zrównoważonego rozwoju gospodarczego, ale również w sensie mikroekonomicznym jako podstawa procesów wytwórczych w przedsiębiorstwie. wraz z upowszechnieniem technologii szczelinowania hydraulicznego wzrosła dostępność nowych, znanych jedynie z punktu widzenia geologicznego, surowców energetycznych. należy do nich m.in. gaz łupkowy. zwiększone wydobycie tego surowca zachwiało dotychczasową równowagę na światowych rynkach energii, ale również na rynkach krajów producentów. celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wydobycia gazu łupkowego w usa i ocena jego oddziaływania na bezpieczeństwo energetyczne usa. stany zjednoczone zostały wybrane jako przedmiot analizy z uwagi na poziom zaawansowania wydobycia tego surowca. analiza obejmuje lata 2007-2015, natomiast zjawisko tam, gdzie to możliwe, pokazane jest w szerszym horyzoncie czasowym: 1970-2040. dane do 2016 roku mają charakter historyczny, zaś od 2017 – prognostyczny. źródłem danych były amerykańska energy information administration oraz bazy uznanych organizacji międzynarodowych (bank światowy) czy branżowych (bp). w toku badań wykorzystano przegląd literatury związanej z bezpieczeństwem energetycznym. w części empirycznej przytoczono statystyki na bazie danych wtórnych. tekst podzielony jest na kilka części. po wprowadzeniu, zaprezentowano postępy w wydobyciu gazu łupkowego i, szerzej węglowodorów niekonwencjonalnych, w najbardziej zaawansowanych w tym zakresie państwach świata. dalej omówiono syntetycznie problematykę bezpieczeństwa energetycznego i sposobów jego mierzenia, tak aby w kolejnej części dokonać oceny zjawiska w usa. opracowanie kończą wnioski stanowiące podsumowanie zawartej w tekście analizy. wydobycie gazu łupkowego na świecie wśród węglowodorów niekonwencjonalnych można wyróżnić zarówno zasoby gazu, jak i ropy. chodzi głównie o gaz zamknięty (ang. tight gas), metan z pokładów węgla (ang. coal bed methane) czy gaz łupkowy (ang. shale gas) (państwowy instytut geologiczny [pig], 2016), gaz z piasków roponośnych (ang. tight gas sands), ale również ropę ciężką (ang. heavy oil), złoża piasków bitumicznych (ang. tar sand) oraz złoża ropy naftowej uwięzione w strukturach skalnych (ang. shale oil i tight oil) (jędrzejczak, rychlicki, 2016). znaczące zasoby gazu łupkowego1 znajdują się m.in.: w chinach, argentynie, algierii, usa, kanadzie, meksyku, rpa, rosji, brazylii, zjednoczonych emiratach arabskich, wenezueli, polsce, francji, ukrainie czy też libii (rysunek 1). pomimo iż zasoby tych węglowodorów występują w wielu krajach świata, to produkcja gazu (głównie łupkowego) na skalę komercyjną została uruchomiona głównie w krajach ameryki północnej: usa i kanadzie. poza kontynentem północnoamerykańskim wydoby 1 nieudokumentowane, czyli wynikające jedynie z wiedzy o budowie geologicznej skorupy ziemskiej. pod pojęciem „znaczące” autorka rozumie zasoby powyżej 100 tcf. rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 25 cie gazu łupkowego upowszechniło się również w chinach i argentynie (eia, 2017a). wydobycie gazu niekonwencjonalnego w chinach wiąże się nie tylko z wydobyciem gazu łupkowego, ale również gazu zaciśniętego czy też metanu z pokładów węgla (rysunek 2). dwa ostatnie typy tego surowca wydobywa się już, odpowiednio, od 2008 i 2006 roku. wydobycie gazu łupkowego na skalę komercyjną rozpoczęło się w chinach około roku 2012. do 2015 roku wykonano ponad 700 odwiertów za gazem łupkowym na terenie tego kraju. ponad 89% zasobów tego surowca jest na terenie chin zlokalizowanych w złożach sichuan, tarim i yangtze. zgodnie z 13-tym planem pięcioletnim, chiny do 2020 roku zamierzają produkować około 1,06 tcf gazu łupkowego rocznie (melodie, 2017). rysunek 1. zasoby gazu łupkowego (shale gas) na świecie na koniec 2015 roku (tcf=bilion stóp sześciennych) źródło: opracowanie własne na podstawie (energy information administration [eia], 2015). rysunek 2. wydobycie gazu niekonwencjonalnego (shale gas, tight gas, cbm) w chinach (bcf= miliardy stóp sześciennych) w latach 2006-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie (international energy agency [iea], 2017). 0 200 400 600 800 1000 1200 0 5 10 15 20 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 gaz łupkowy metan z pokładów węgla gaz zaciśnięty 26 | honorata nyga-łukaszewska w argentynie produkcja gazu niekonwencjonalnego wiąże się głównie z gazem z piasków gazonośnych, którego wydobycie (170,9 bcf) w 2015 roku znacząco przewyższało wydobycie gazu łupkowego (64,6 bcf). do końca 2015 roku, w argentynie, wykonano około 673 odwiertów w formacjach łupkowych (za gazem i ropą) (gomes, brandt, 2016). najbardziej perspektywicznym rejonem występowania zasobów łupkowych jest złoże vaca muerte. rysunek 3. wydobycie gazu niekonwencjonalnego (shale gas, tight gas sands) w argentynie (bcf) w latach 2010-2015 źródło: opracowanie własne na podstawie (gomes, brandt, 2016). najbardziej zaawansowanym regionem świata w produkcji gazu łupkowego jest jednak ameryka północna z usa i kanadą na czele. według amerykańskiej energy information administration (eia, 2017a) produkcja gazu łupkowego w 2014 roku stanowiła ok. 48% całkowitego wydobycia tego surowca w usa. w kanadzie, w 2011 roku, ten udział był mniejszy i wyniósł ok. 5% (gomes, 2015). oba te kraje są głównymi producentami gazu łupkowego w skali światowej. w 2015 roku 87% światowej produkcji gazu z łupków pochodziło z usa, zaś 13% z kanady. w tym samym roku z 13,5 tcf gazu ziemnego wydobytego w usa 45% stanowił gaz łupkowy (wobec 10% w 2007 roku), w kanadzie produkcja tego surowca oscylowała wokół 1,40 tcf (melodie, 2017). rysunek 4. wydobycie gazu łupkowego (shale gas) w usa w latach 2007-2015 (bcf) * wydobycie gazu łupkowego jako odrębna kategoria pojawia się w amerykańskich statystykach około roku 2007. z tego powodu dostępny szereg czasowy danych jest ograniczony. źródło: opracowanie własne na podstawie (energy information administration [eia], 2017b). 0 50 100 150 200 250 2010 2011 2012 2013 2014 2015 gaz z piasków gazonośnych gaz łupkowy 0 5000 10000 15000 20000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 27 wydobycie gazu łupkowego w usa pokrywa się z regionami jego występowania. są to pokłady zalegające w następujących stanach: teksas, pensylwania, luizjana, arkansas, wirginia zachodnia i oklahoma (rysunek 6). obejmują one m.in. złoża: barnett, na którym przeprowadzono pionierskie prace związane z technologią szczelinowania hydraulicznego oraz złoża: eagle ford, woodford, haynesville, fayetville, marcellus czy bakken. w kentucky (5 bcf-2009), mississippi (5 bcf – 2013) i kansas (5 bcf – 2013) produkcja jest znikoma2, zaś na alasce i w alabamie nie ma jej wcale (eia, 2017c). rysunek 5. wydobycie gazu łupkowego (shale gas) w usa w latach 2007-2015 (bcf) według stanów źródło: opracowanie własne na podstawie (energy information administration [eia], 2017c). przegląd literatury bezpieczeństwo energetyczne jest jedną z nieprecyzyjnie zdefiniowanych (ang. blurred concept) koncepcji naukowych ( loeschel, moslener, ruebbelke, 2010). w badaniach naukowych bezpieczeństwo energetyczne analizuje się m. in. w odniesieniu do efektów zewnętrznych generowanych przez branżę energetyczną, ale również w nawiązaniu do makroekonomicznych efektów zmian cen surowców energetycznych (m.in.: davis, piontkivsky, pindyyuk, ostojic, 2005; huntington, 2004; sauter, awerbuch, 2003). poddaje się w nich szczegółowym badaniom: dynamikę pkb, stopę inflacji, stopę bezrobocia czy saldo bilansu płatniczego (constantini, gracceva, 2004). popularna w ostatnich latach dominacja nurtu badań związanego z ochroną środowiska/klimatu jest widoczna m.in. w pracach: frei’a (2004), turtona i barreto (2006) czy sovacoola i mukherjee (2011). mnogość definicji bezpieczeństwa energetycznego powoduje, że istnieje również duża podaż prac empirycznych, których celem jest ilościowa ocena bezpieczeństwa energetycz 2 przedstawiono najwyższy poziom produkcji w latach 2010-2015. 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 m ld c f arkansas kalifornia kolorado luizjana michigan montana nowy meksyk dakota północna ohio oklahoma pensylwania teksas zachodnia wirginia wyoming 28 | honorata nyga-łukaszewska nego. z uwagi na brak jednej powszechnie obowiązującej definicji, badacze konstruują modele lub wskaźniki, które mogłyby odzwierciedlić złożoność badanego zjawiska. miary te w zależności od zakresu analitycznego zjawiska odwołują się do zmiennych, które wiążą się z: − produkcją energii z krajowych zasobów paliw, która uwidacznia się pod postacią samowystarczalności energetycznej m.in. w pracy erdala (2015), − importem energii ze źródeł zagranicznych m.in. w formie: udziału importowanej energii w całości energii pierwotnej zużywanej w danym kraju (rees, ang. risky external energy supply) (coq, paltseva, 2009; markandya, gracceva, constantini, vicini, 2007; stirling, 1999, 2010), stabilności geopolitycznej eksportera (również w rees, ang. risky external energy supply) (coq, paltseva, 2009; neumann 2004), − oddziaływaniem produkcji i konsumpcji energii na środowisko naturalne, które uwidacznia się pod postacią: poziomu emisji co2 czy też efektywności energetycznej analizowanej gospodarki (sovacool, mukherjee, 2011), − cenami energii, które można odnaleźć m.in. w pracach: mansson, johansson, nilsson (2014) czy też erdala (2015). ponadto, zjawisko w sposób ilościowy ocenia się również za pomocą złożonych miar/wskaźników stanowiących kombinację wymienionych wyżej miar. jednym z takich sposobów oceny zjawiska jest indeks bezpieczeństwa energetycznego (energy security risk index). metodyka badawcza ocena bezpieczeństwa energetycznego usa zostanie przeprowadzona na bazie syntetycznego wskaźnika energy security risk index. z kolei ocena wpływu wydobycia gazu łupkowego na bezpieczeństwo energetyczne usa będzie zilustrowana statystykami porównującymi wydobycie, bezpieczeństwo energetyczne oraz eksport energii. analiza obejmuje dane z lat 1970-2016 wraz z prognozą do 2040. zarówno początkową, jak i końcową datę wyznacza dostępność danych statystycznych. energy security risk index opracowuje globalny instytut energii (ang. global energy institute) we współpracy z amerykańską izbą handlową. wskaźnik, w uproszczeniu, nazywany będzie wskaźnikiem bezpieczeństwa energetycznego, mimo iż w dosłownym tłumaczeniu ocenia on ryzyko dla bezpieczeństwa energetycznego. stosowanie pozytywnej nomenklatury upraszcza interpretację indeksu i ułatwia jego zrozumienie. indeks stanowi kompleksowy sposób oceny zjawiska uwzględniający 37 różnych miar, zgrupowanych w 9 kategorii, które tworzą sub-indeksy składające się na ostateczną miarę. bazę indeksu stanowi rok 1980 (=100). wszystkie jego wartości poniżej 100 oznaczają wyższy poziom bezpieczeństwa energetycznego, zaś powyżej 100 – niższy poziom bezpieczeństwa energetycznego. indeks obejmuje dane na lata 1970-2040. dane do 2016 roku mają charakter historyczny, od 2017 roku – prognostyczny. informacje będące podstawą budowy indeksu pochodziły z amerykańskiej energy information administration (eia), departamentu handlu i departamentu transportu, jak również m.in. z: american petroleum institute (api), bp statistical review of world energy, international energy agency (iea), north american electric reliability council. prognoza 2017-2040 została przygotowana w oparciu o annual energy outlook 2017 autorstwa eia. sub-indeks „geopolityka” stanowi miarę bezpieczeństwa dostaw ropy, gazu czy węgla i związaną z tym odporność gospodarki amerykańskiej na taki szok. sub-indeks „ekorewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 29 nomia” pokazuje wpływ cen energii na bezpieczeństwo energetyczne, zaś sub-indeks „niezawodność” ilustruje m.in. relację pomiędzy produkcją energii a jej zapasami. ostatni komponent „środowisko” mierzy efektywność gospodarki w zakresie wykorzystywanych paliw, ale również emisji co2. indeks podzielony jest również na dziewięć kategorii. każda z nich opisuje inny aspekt związany z gospodarowaniem energią. znajdują się w nim zarówno elementy opisujące podaż energii, jak i popyt na nią. do pierwszych zaliczyć można globalne zasoby energii pierwotnej (ropa, gaz, węgiel) oraz jej import (m.in w relacji do pkb), jak również energii wtórnej (moce produkcyjne energii elektrycznej). w przypadkach obu typów energii, elementem dodatkowym są ich ceny i związana z nimi dynamika rynku energii. popyt na energię opisany jest w indeksie poprzez kategorie ilustrujące konsumpcję energii w różnych grupach odbiorców (gospodarstwa domowe, przemysł), jak również wykorzystanie paliw w transporcie. szczegółowe informacje na temat kompozycji poszczególnych kategorii przedstawia tabela 1. ocena bezpieczeństwa energetycznego usa analiza bezpieczeństwa energetycznego usa pokazuje, iż w latach 1970-2040 indeks oscylował wokół wartości ok. 80. w okresie prognostycznym 2017-2040 bezpieczeństwo energetyczne usa kształtuje się na średnim poziomie ok. 76. oznacza to relatywnie wysoki poziom bezpieczeństwa energetycznego. wyjątkiem były lata 1975-1984 oraz 2005-2012. w pierwszym z tych okresów indeks wzrósł do poziomu 96,6 w 1981 roku. jest to bezpośrednio związane z efektami kryzysów naftowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych xx wieku, które odcisnęły swoje piętno nie tylko na gospodarce amerykańskiej. drugi z okresów, w którym zanotowano pogorszenie bezpieczeństwa energetycznego, był efektem wzrastających cen ropy na świecie z rekordowym poziomem 140 usd za baryłkę w 2008 roku. jednocześnie jest to rok, w którym (obok 2011) zanotowano najsłabszy wynik usa w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. indeks wyniósł wtedy 100,4. oznacza to, że w porównaniu z kryzysami naftowymi lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych xx wieku, wzrost cen ropy naftowej z początku xxi wieku w znacznie większym stopniu przyczynił się do pogorszenia bezpieczeństwa energetycznego usa. rysunek 6. indeks bezpieczeństwa energetycznego usa w latach 1970-2040 źródło: opracowanie własne na podstawie (global energy institute [gei], 2017). 0 20 40 60 80 100 120 140 1 9 7 0 1 9 7 3 1 9 7 6 1 9 7 9 1 9 8 2 1 9 8 5 1 9 8 8 1 9 9 1 1 9 9 4 1 9 9 7 2 0 0 0 2 0 0 3 2 0 0 6 2 0 0 9 2 0 1 2 2 0 1 5 2 0 1 8 2 0 2 1 2 0 2 4 2 0 2 7 2 0 3 0 2 0 3 3 2 0 3 6 2 0 3 9 indeks usa geopolityka ekonomia 30 | honorata nyga-łukaszewska tabela 1. konstrukcja wskaźnika bezpieczeństwa energetycznego in d e k s 30% sub-indeks „geopolityka”; 30% sub-indeks „ekonomia”; 20% sub-indeks „niezawodność”; 20% sub-indeks „środowisko” k a te g o ri e 1. zasoby globalne światowe zasoby/produkcja ropy naftowej; światowe zasoby/produkcja gazu ziemnego; światowe zasoby/produkcja węgla. 2. import paliw import produktów naftowych do usa; import gazu ziemnego do usa; wydatki na import ropy naftowej i gazu ziemnego; wydatki na import ropy naftowej i gazu ziemnego w stosunku do pkb. 3. wydatki na energię wydatki na energię w stosunku do pkb; wydatki na energię na gospodarstwo domowe; ceny energii elektrycznej; ceny ropy naftowej. 4. dynamika rynku i cen paliw zmienność cen ropy naftowej; zmienność wydatków na energię; światowe wykorzystanie mocy rafineryjnych; zapasy paliw. 5. konsumpcja energii konsumpcja energii per capita; efektywność energetyczna; efektywność wykorzystania paliw; efektywność energetyczna w gospodarstwach domowych; efektywność energetyczna u odbiorców komercyjnych; efektywność energetyczna przemysłu. 6. energia elektryczna zróżnicowanie mocy produkcyjnych energii elektrycznej; zapas wolnych mocy produkcji energii elektrycznej; linie przesyłowe. 7. transport efektywność energetyczna transportu (przejechany dystans /galon paliwa); przejechany dystans na każdego usd pkb; nie-naftowe paliwa w transporcie. 8. środowisko emisje co2 związane z działalnością branży energetycznej; emisje co2 związane z działalnością branży energetycznej per capita; emisje co2 związane z działalnością branży energetycznej (w stosunku do produkcji); udział nieemisyjnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej. 9. badania i rozwój (b+r) wydatki przemysłu na b+r w branży energetycznej; wydatki państwa na b+r w branży energetycznej; stopnie naukowe. source: opracowanie własne na podstawie (global energy institute [gei], 2017). w całym analizowanym okresie głównym elementem negatywnie wpływającym na bezpieczeństwo energetyczne jest komponent związany z niezawodnością. główne problemy odpowiadające za relatywnie wysoki sub-indeks „niezawodność” związane są z nierewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 31 wielkimi wolnymi mocami produkcji energii elektrycznej. ten trend utrzymuje się również w prognozie do roku 2040. w przypadku sub-indeksu „geopolityka” widać, że w ostatnich latach (2000-2016) pokrywa on się z wartością ogólnego indeksu bezpieczeństwa energetycznego usa. w 2016 roku niskie ryzyko geopolityczne związane było ze stabilnym importem ropy naftowej i gazu ziemnego. w przyszłości, zgodnie z prognozą, sub-indeks pogorszy się ze względu na oczekiwany wzrost popytu na paliwa ze strony gospodarek rozwijających się takich jak: chiny, indie czy brazylia, ale również możliwą destabilizację polityczną w regionie bliskiego wschodu. najkorzystniejsze wartości w analizowanym okresie (poza latami 1978-1984; 2008-2014) przyjmował sub-indeks „ekonomia”. oznacza to, że wzrost cen importowanych paliw nie stanowi wyzwania dla gospodarki amerykańskiej. w ostatnich latach za poprawę indeksu odpowiadał spadek udziału wydatków na importowane paliwa w pkb. w przyszłości prognozuje się niewielki wzrost tego indeksu, ze względu na wzrost cen surowców i ich udziału w pkb. subindeksem, który w całym analizowanym okresie odbiegał swoim przebiegiem od pozostałych sub-indeksów jest „środowisko”. z uwagi na stały trend ograniczania emisji co2 i poprawy efektywności energetycznej obserwuje się stałe jego zmniejszanie. ten trend ma utrzymać się we wszystkich sektorach gospodarki do 2040 roku, kiedy wartość subindeksu osiągnie poziom 70,7, a emisje co2 będą o 2,4% mniejsze niż w 2016 roku. w ocenie globalnego instytutu energii głównym powodem poprawy bezpieczeństwa energetycznego usa po 2011 roku jest wydobycie węglowodorów niekonwencjonalnych. do 2010 roku indeks bezpieczeństwa energetycznego usa kształtował się na poziomie zbliżonym do wartości w czasach kryzysów naftowych. następnie pomimo kryzysu finansowego w 2008 roku i wzrastających cen ropy naftowej, bezpieczeństwo energetyczne usa po 2011 roku zaczęło się poprawiać tak, aby w 2016 roku zanotować jeden z najlepszych wyników w historii usa od 1970 roku (=76). upowszechnienie technologii szczelinowania hydraulicznego, poziomych wierceń, zawansowanych badań sejsmicznych umożliwiło wydobycie zasobów gazu łupkowego (jak również ropy łupkowej). po 2011 roku (rysunek 7) zaobserwować można postępujące zwiększanie wydobycia gazu z łupków w usa i poprawę bezpieczeństwa energetycznego tego kraju. rysunek 7. bezpieczeństwo energetyczne usa i produkcja gazu łupkowego w latach 2007-2015 źródło: opracowanie własne na podstawie (energy information administration [eia], 2017b; global energy institute [gei], 2017). 0 20 40 60 80 100 120 140 160 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 105,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 tc f in d e k s b e zp ie cz e ń st w a e n e rg e ty cz n e g o bezpieczeństwo energetyczne usa produkcja gazu łupkowego (tcf) 32 | honorata nyga-łukaszewska dzięki wydobyciu tego surowca usa stały się nie tylko bardziej samowystarczalne energetycznie, ale również zmniejszyły obciążenie z tytułu wydatków na importowane paliwa. w kontekście zmiany pozycji usa na światowych rynkach energii, ważny jest również fakt, iż kraj ten dzięki nadwyżce podaży gazu ziemnego zwiększył w ostatnich latach (rysunek 8) eksport gazu ziemnego na rynki światowe. rysunek 8. eksport gazu z usa w latach 1973-2016 (mmcf=milion stóp sześciennych) i udział eksportu paliw z usa w eksporcie towarów tego kraju w latach 1980-2016 (%) źródło: opracowanie własne na podstawie (eia, 2017d; bank światowy [bś], 2017). tę zmianę pozycji usa wyraźnie widać w udziale eksportu paliw ogółem w eksporcie towarów z usa (rysunek 8). od początku xxi wieku udział ten rósł, znacząco wzrastając w drugiej dekadzie nowego stulecia (po 2011 roku). co więcej, w tym samym okresie pozycja usa netto w handlu gazem ziemnym znacząco zmieniła się (rysunek 9). wyraźnie widać, że w ostatnich latach eksport gazu ziemnego z usa w ujęciu bezwzględnym zrównuje się z importem, przez co pozycja netto usa poprawia się. rysunek 9. eksport, import gazu z usa w latach 1973-2016 (mmcf=milion stóp sześciennych) i pozycja netto w handlu gazem usa źródło: opracowanie własne na podstawie (energy information administration [eia], 2017e). 0 2 4 6 8 10 12 0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000 1 9 7 3 1 9 7 6 1 9 7 9 1 9 8 2 1 9 8 5 1 9 8 8 1 9 9 1 1 9 9 4 1 9 9 7 2 0 0 0 2 0 0 3 2 0 0 6 2 0 0 9 2 0 1 2 2 0 1 5 e k sp o rt p a li w ( % e k sp o rt u to w a ró w ) m m cf eksport gazu z usa (mmcf) eksport paliw (% eksportu towarów) -4000000 -3000000 -2000000 -1000000 0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 1 9 7 3 1 9 7 5 1 9 7 7 1 9 7 9 1 9 8 1 1 9 8 3 1 9 8 5 1 9 8 7 1 9 8 9 1 9 9 1 1 9 9 3 1 9 9 5 1 9 9 7 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 3 2 0 0 5 2 0 0 7 2 0 0 9 2 0 1 1 2 0 1 3 2 0 1 5 import gazu ziemnego do usa (mmcf) eksport gazu ziemnego z usa (mmcf) rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 33 w opinii globalnego instytutu energii, usa zmieniły swoją pozycję na rynku energii z cenobiorcy (ang. pricetaker) na kraj, który zmienił ceny światowe (ang. pricebreaker). wyraźnie widać (rysunek 10), że po 2009 roku ceny gazu ziemnego na rynkach światowych znacząco spadły. najniższy ich poziom zanotowano w henry hub w usa, który jest wyznacznikiem cen gazu eksportowanego z usa. nagły wzrost cen gazu ziemnego w japonii w 2011 roku był efektem katastrofy w elektrowni jądrowej fukushima daiichi, przez co kraj ten wyłączył wszystkie reaktory atomowe na swoim terenie i rozpoczął produkcję energii elektrycznej w oparciu o gaz ziemny. z uwagi na brak własnych zasobów tego surowca, japonia zmuszona była pokryć deficyt zapotrzebowania importem. ceny importowanego gazu ziemnego w europie są wyższe niż te w usa, ale niższe niż ceny dla japonii. wynika to z faktu, iż większość kontraktów na gaz ziemny dostarczanych przez rurociągi, indeksowana jest w oparciu o ceny ropy naftowej, które po 2013 roku zaczęły spadać. rysunek 10. ceny gazu ziemnego latach 1984-2016 (usd/mbtu) w wybranych regionach świata źródło: opracowanie własne na podstawie (bp statistical review of world energy [bp], 2017). wnioski gaz łupkowy należy do grupy węglowodorów niekonwencjonalnych. dzięki upowszechnieniu technologii szczelinowania hydraulicznego zwiększyła się podaż surowców nie tylko na rynkach ich producentów, ale również na rynkach globalnych. gaz łupkowy wydobywany jest obecnie na skalę przemysłową w krajach ameryki północnej, chinach i argentynie. w tych dwóch ostatnich państwach jest on, obok odpowiednio, metanu z pokładów węgla i gazu z piasków gazonośnych, jednym z wydobywanych węglowodorów niekonwencjonalnych. z uwagi na krótką historię jego wydobycia (około roku 2012) w obu tych krajach produkcja nie jest tak zaawansowana jak w usa czy kanadzie. ocena bezpieczeństwa energetycznego usa przeprowadzona została w oparciu o złożony wskaźnik, który uwzględnia szerokie spektrum wyzwań stojących przed branżą energetyczną. z przeprowadzonej analizy wynika, że bezpieczeństwo energetyczne usa w okresie 2007-2015 poprawiło się. podobnie jak i w latach 1970-2040. wyjątkiem były okresy kryzysów naftowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych xx wieku oraz gwałtownego 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 1 9 8 4 1 9 8 6 1 9 8 8 1 9 9 0 1 9 9 2 1 9 9 4 1 9 9 6 1 9 9 8 2 0 0 0 2 0 0 2 2 0 0 4 2 0 0 6 2 0 0 8 2 0 1 0 2 0 1 2 2 0 1 4 2 0 1 6 u s d /m b tu japonia cif średnia cena niemcy cif wielka brytania (heren nbp) usa henry hub 34 | honorata nyga-łukaszewska wzrostu cen ropy w pierwszej dekadzie nowego stulecia. w 2016 roku zanotowano w usa jeden z najniższych poziomów wskaźnika, co oznacza jedną z najwyższych ocen bezpieczeństwa energetycznego tego kraju. niewątpliwie jednym z czynników, które istotnie wpłynęły na ten fakt jest wydobycie gazu z łupków w usa. produkcja tego węglowodoru niekonwencjonalnego poza samym zwiększeniem podaży na rynku krajowym ma również istotny wymiar w skali światowej. dotyczy on nie tylko zmiany kierunków dotychczasowych strumieni handlowych, ale również pogłębiającej się dysproporcji cenowej. na przykładzie usa widać, że przeznaczona na eksport nadwyżka gazu łupkowego istotnie zmienia pozycję usa (netto) w handlu tym surowcem w skali światowej. od 2007 roku obserwuje się w usa ciągły wzrost eksportu i spadek importu. zwiększenie podaży amerykańskiego gazu na rynkach światowych nastąpiło w drodze eksportu tankowcami lng (na gaz skroplony). umożliwiło to usa dotarcie do odległych geograficznie rynków. rekordowy pod tym względem był rok 2016. w gronie nabywców amerykańskiego gazu pojawiły się kraje takie jak: egipt, indie, jordania, kuwejt, portugalia, hiszpania, turcja i zjednoczone emiraty arabskie (eia, 2018). rozszerzanie rynków zbytu prowadzi do wzrostu presji konkurencyjnej z obecnymi już graczami na rynku lng. należy do nich m.in. katar. zarówno usa, jak i katar konkurują w tym samych regionach geograficznych: azji i europie. przewagą konkurencyjną kataru jest niska cena wydobywanego surowca, zaś usa elastyczność w zakresie kształtowania warunków kontraktów na sprzedaż lng (fattouh, rogers, stewart 2015). efekt zwiększonego wydobycia gazu z łupków jest również widoczny w stale rosnącym względnym udziale eksportu paliw w eksporcie amerykańskich towarów na rynki światowe. z kolei wytworzona na rynku gazu ziemnego presja cenowa stanowi istotny czynnik, który w przyszłości umożliwi konwergencję cen gazu ziemnego w skali światowej. przedstawiona w opracowaniu analiza z uwagi na swój zakres, metodę badawczą i źródła danych ma swoje naturalne ograniczenia. uwzględnienie perspektywy chin w zakresie wpływu wydobycia gazu łupkowego na bezpieczeństwo energetyczne tego kraju mogłoby przynieść inne wnioski. w szczególności dotyczyłyby one nie zmiany kierunku w relacjach handlowych (importer-eksporter), tylko przesunięcia dotychczasowych strumieni handlowych w inne miejsca. badanie na danych wtórnych może być uzupełnione badaniem umożliwiającym zebranie danych pierwotnych, dzięki czemu poprawi się wiarygodność otrzymanych wyników. badanie nie obejmuje również analizy w ujęciu wartościowym, która pokazałaby skalę zjawiska w sensie finansowym. tekst pomija też implikacje wydobycia gazu łupkowego w usa dla gospodarki polski, ponieważ w ocenie autorki, z uwagi na istotne różnice m.in. o charakterze geologicznym i regulacyjnym, zasługuje ono na odrębną, pogłębioną analizę. literatura bank światowy (2017). world bank database. fuel export as % of merchandise export. pobrane z: https://data.worldbank.org/indicator/tx.val.fuel.zs.un?view=chart w dniu 20.11.2017. bp (2017). bp statistical review of world energy. pobrane z: https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/natural-gas/natural-gas-prices.html w dniu 28.11.2017. constantini, v., & gracceva, f. (2004). social costs and energy disruption. indes working paper, 6. brussels: centre for european policy studies. pobrane z: https://www.files.ethz.ch/isn/20167 /006.pdf w dniu 20.05.2015. rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 35 coq, ch., & paltseva, e. (2009). measuring the security of external energy supply in the european union. site working paper, 2. stockholm: stockholm institute for transition economies. davis, m., piontkivsky, r., pindyyuk, o., & ostojic, d. (2005). ukraine – the impact of higher natural gas and oil prices. washington, dc: world bank. pobrane z: http://documents.worldbank.org/curated/en/796741468309269171/ukraine-the-impact-of-higher-natural-gas-and-oil-prices w dniu 27.06.2014. eia (2015). world shale resource assessments. pobrane z: https://www.eia.gov/analysis/studies/worldshalegas/ w dniu 21.11.2017. eia (2016). today in energy. pobrane z: https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=27512 w dniu 20.06.2016. eia (2017a). how much shale gas is produced in the united states? pobrane z: http://www.eia.gov/ tools/faqs/faq.cfm?id=907&t=8 w dniu 20.11.2017. eia (2017b). natural gas. us shale production. pobrane z: https://www.eia.gov/dnav/ng/hist/res _epg0_r5302_nus_bcfa.htm w dniu 12.08.2017. eia (2017c). natural gas. shale gas production. pobrane z: https://www.eia.gov/dnav/ng/ng_prod _shalegas_s1_a.htm w dniu 20.11.2017. eia (2017d). us natural gas export. pobrane z: https://www.eia.gov/dnav/ng/hist/n9130us2a.htm w dniu 20.11.2017. eia (2017e). us natural gas import and export by state. pobrane z: https://www.eia.gov/ dnav/ng/ng_move_state_dcu_nus_a.htm w dniu 20.11.2017. eia (2018). u.s. natural gas exports and re-exports by country. pobrane z: https://www.eia.gov/ dnav/ng/ng_move_expc_s1_a.htm w dniu 23.01.2018. erdal, l. (2015). determinants of energy supply security: an econometric analysis for turkey, ege academic review, 15, 153-163. fattouh, b., rogers, h., & stewart, p. (2015). the us shale gas revolution and its impact on qatar’s position in gas markets. new york: columbia/sipa. pobrane z: https://gallery.mailchimp.com/20fec43d5e4f6bc717201530a/files/the_us_shale_gas_revolution_and_its_impact_on_qatar_s_position_in_gas_markets_march_2015.pdf w dniu 23.01.2018. frei, c. (2004). the kyoto protocol: a victim of supply security?, energy policy, 32, 1253-1256. jędrzejczak, a., & rychlicki, s. (2016). rodzaje niekonwencjonalnych złóż ropy naftowej i ich charakterystyka. pobrane z: http://nafta.wnp.pl/rodzaje-niekonwencjonalnych-zloz-ropy-naftowej-i-ich-charakterystyka,241885_2_0_0.html w dniu 20.04.2016. global energy institute (2017). index of u.s. energy security risk. pobrane z: https://www.globalenergyinstitute.org/sites/default/files/usindexfinal2pdf.pdf w dniu 20.11. 2017. gomes, i. (2015). natural gas in canada: what are the options of going forward? oies paper, 98. oxford: oxford institute for energy studies. pobrane z: https://www.oxfordenergy.org/wpcms/ wp-content/uploads/2015/05/ng-98.pdf w dniu 20.06.2016. gomes, i., & brandt, r. (2016). unconventional gas in argentina: will it become a game changer? oies paper, 113. oxford: oxford institute for energy studies. pobrane z: https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/10/unconventional-gas-in-argentina-will-it-become-a-game-changer-ng-113.pdf w dniu 29.11.2017. huntington, h. g. (2004). shares, gaps and the economy's response to oil disruptions, energy economics, 26(3), 415-424. iea (2017). china production. pobrane z: https://www.iea.org/ugforum/ugd/china/ w dniu 27.11.2017. loeschel, a., moslener, u., & ruebbelke, d. t. g. (2010). indicators of energy security in industrialised countries, energy policy, 38, 1665-1671. 36 | honorata nyga-łukaszewska mansson, a., johansson, b., & nilsson, l. j. (2014). assessing energy security: an overview of commonly used methodologies, energy,73, 1-14. markandya, a., gracceva, f., constantini, v., & vicini, g. (2007). security of energy supply. scenarios from the european perspective, energy policy, 35, 210-226. melodie, m. (2017). shale gas production costs: historical developments and outlook. rapid response energy brief january 2017). bruksela: insight-e. pobrane z: http://www.insightenergy.org/system/publication_files/files/000/000/067/original/rreb_shale_gas_final_20170315_published.pdf?1494419889 w dniu 20.11.2017. neumann, a. (2004). security of supply in liberalised european gas markets. diplomarbeit. frankfurt: viadrina universitaet. pig (2016). państwowy instytut geologiczny, pobrane z: http://www.pgi.gov.pl/instytut-geologiczny-surowce-mineralne/4059-gaz-upkowy-1-co-kryje-si-pod-terminem-niekonwencjonalnezoa-gazu w dniu 20.04.2016. sauter, r., & awerbuch, s. (2003). oil price volatility and economic activity: a survey and literature review, paris: iea. sovacool, b., & mukherjee, i. (2011). conceptualizing and measuring energy security: a synthesized approach, energy policy, 36, 5343-5355. stirling, a. (1999). on the economics and analysis of diversity. spru electronic working paper series, 28. sussex: university of sussex. pobrane z: https://www.sussex.ac.uk/webteam/gateway/file.php?name=sewp28&site=25 w dniu 20.06.2015. stirling, a. (2010). multicriteria diversity analysis. a novel heuristic approach for appraising energy portfolios, energy policy, 38, 1622-1634. turton, h., & barreto, l. (2006). long-term security of energy supply and climate change, energy policy, 34, 2232-2250. cytowanie jako rozdział w monografii (w okresie przejściowym): nyga-łukaszewska, h. (2018). rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 20072015 (s. 39-48). w: a. michalik & m. maciejewski (red.), współczesne wyzwania dla gospodarki globalnej („przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 4, nr 1). kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. rewolucja łupkowa a bezpieczeństwo energetyczne usa w latach 2007-2015 | 37 tytuł i abstrakt po angielsku the shale revolution and the us energy security in the years 2007-2015 the aim of the study is to assess shale gas extraction and its impact on us energy security in 2007-2015. the analysis covers the years 2007-2015, the phenomenon where possible is shown in a wider time horizon: 1970-2040, while by 2016 it has a historical character, and from 2017 – a prognostic one. the source of data was the american energy information administration and databases of recognized international organizations (world bank) or industry (bp). in the course of the research, a literature review related to energy security was used. in the empirical part, statistics based on secondary data were quoted. the us energy security assessment shows that the us energy security in the period 2007-2015 has significantly improved. a similar trend can be seen in the years 1970-2040, with the exception of periods of oil crises in the 1970s and 1980s, and a sharp rise in oil prices in the first decade of the new century. year 2016 is also one of the points of the time series for the usa, in which one of the lowest levels of the index was recorded, which means one of the highest energy security assessments in this country. undoubtedly one of the factors that significantly contributed to this fact is shale gas extraction in the usa. the production of this unconventional hydrocarbon, apart from increasing the supply on the domestic market, also has an important dimension on a global scale. keywords: energy security; shale gas production; energy import jel codes: q40,f10,f52 autor honorata nyga-łukaszewska adiunkt w instytucie ekonomii międzynarodowej w szkole głównej handlowej w warszawie. zainteresowania badawcze koncentrują się wokół ekonomii międzynarodowej, handlu energią oraz rynków surowcowych specjalizuje się w badaniach dotyczących bezpieczeństwa energetycznego. wykładowca w szkole głównej handlowej w warszawie – prowadzi m.in. zajęcia z ekonomii międzynarodowej. adres do korespondencji: dr honorata nyga-łukaszewska, szkoła główna handlowa w warszawie, instytut ekonomii międzynarodowej, ul. madalińskiego 6/8, 02-513 warszawa, e-mail: hlukas@sgh.waw.pl podziękowania i finansowanie autorka dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie #kj-03-061-pera s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : pera, b. (2017). potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 61-74. potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii* bożena pera uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: perab@uek.krakow.pl streszczenie: kryzys unii europejskiej (eu), problemy gospodarcze wielkiej brytanii (gb) i uruchomienie procedury wychodzenia kraju z ugrupowania integracyjnego, na skutek wyniku przeprowadzonego referendum w czerwcu 2016 r., wywołały dyskusję na temat wpływu brexitu na różne dziedziny życia gospodarczego, relacje polityczne i społeczne. celem rozdziału jest próba określenia potencjalnych skutków opuszczenia unii europejskiej przez wielką brytanię dla polskiego eksportu towarów i usług do zjednoczonego królestwa. w rozdziale dokonano przeglądu badań ujmujących zjawisko brexitu i jego wpływ na wymianę handlową wielkiej brytanii oraz unii europejskiej. zaprezentowano także alternatywne możliwości uregulowania relacji pomiędzy tymi podmiotami po wyjściu wielkiej brytanii z unii europejskiej. podjęto również próbę określenia potencjalnych skutków opuszczenia unii europejskiej przez wielką brytanię przede wszystkim dla eksportu towarów i usług z polski do zjednoczonego królestwa. problemy poruszone w rozdziale wymagały kwerendy literatury przedmiotu i poddania zebranych materiałów analizie. w ostatniej części rozdziału przeprowadzono analizę zebranego materiału statystycznego i wykorzystano w tym celu podstawowe wskaźniki statystyczne, w tym również miarę odległości, pozwalające na porównanie danych uzyskanych z bazy eurostat i itc trade map. słowa kluczowe: brexit; eksport; towary; usługi; handel zagraniczny; polska; zjednoczone królestwo; wielka brytania klasyfikacja jel: f02, f10, f15 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. „konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp od ponad 40 lat wielka brytania1 jest członkiem unii europejskiej, mającym od lat 90. xx w. specjalny status, gwarantujący jej pozostanie na etapie wspólnego rynku 1 w rozdziale określenie kraju wielka brytania i zjednoczone królestwo są traktowane zamiennie. 62 bożena pera i nie uczestniczenie w procesie dalszego pogłębienia integracji gospodarczej. niezadowolenie społeczeństwa brytyjskiego z sytuacji w unii europejskiej doprowadziło do referendum i w efekcie jego wyniku zastała uruchomiona procedura opuszczenia ugrupowania przez ten kraj. od czerwca 2017 r. są prowadzone negocjacje pomiędzy unią europejską a wielką brytanią, których przedmiotem jest określenie warunków opuszczenia ugrupowania. w dalszej kolejności ich celem ma być uregulowanie współpracy w nowym wymiarze, według postanowień i zasad nowego porozumienia. celem rozdziału jest przedstawienie eksportu z polski do wielkiej brytanii w kontekście potencjalnych zmian wynikających z opuszczenia unii europejskiej przez ten ostatni kraj2. 2. brexit a wymiana handlowa – przegląd badań brexit i jego implikacje dla unii europejskiej oraz wielkiej brytanii, jako stosunkowo nowe zjawisko, są dość często przedmiotem analiz prowadzonych przez wielu badaczy po stronie unii europejskiej i zjednoczonego królestwa. odnoszą się one do różnych aspektów gospodarki i wskazują na przewidywane skutki w perspektywie krótkoi długookresowej. w literaturze przedmiotu skutki opuszczenia unii europejskiej przez wielką brytanią są ujmowane w wymiarze ekonomicznym, finansowym, społecznym, politycznym i prawnym (piris, 2016; pawlas 2017; pera 2017a), porównywane do alternatywnego rozwiązania, jakim jest pozostanie nadal członkiem ugrupowania (kierzenkowski, pain, rusticelli, zwart, 2016). są one także powiązane z wymianą handlowa i warunkami dostępu do rynku po opuszczeniu unii europejskiej przez wielką brytanię. w przypadku tych ostatnich nicolaides i roy (2017) wskazują w na znaczne obniżenie się atrakcyjności rynku wielkiej brytanii po opuszczeniu unii europejskiej w kontekście partnera negocjującego nowe bilateralne umowy handlowe, jak również realizującego własną politykę handlową. wprowadzają one także symulacje w zakresie zmian warunków dostępu do unijnego rynku, porównując istniejące swobody w ramach jednolitego rynku z liberalizacją wymiany wprowadzoną umową o wolnym handlu. z przeprowadzonych badań wynika, że wielka brytania może utracić na unijnym rynku nawet do 45% wielkości wymiany handlowej towarami i do 60% wielkości handlu usługami (nicolaides i roy, 2017; zysk 2017). ponadto badania odnoszące się do wymiany handlowej zostały przeprowadzone przez dhingra, ottaviano, sampson, reenen, (2016). handel towarami rolno-spożywczymi jest przedmiotem badań prowadzonych przez matthews, (2016). w szerszym ujęciu wymiana handlowa obejmuje również przepływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich (dhingra, ottaviano, sampson, reenen 2016; bombińska 2017). uwzględniono także skutki napływu imigrantów do wielkiej brytanii, które zostały ocenione przez dhingra, ottaviano, sampson, wadsworth (2016). 2 artykuł stanowi rozwinięcie zagadnień związanych potencjalnymi skutkami brexitu dla wymiany handlowej unii europejskiej, w tym wybranych krajów europy środkowej i wschodniej z wielką brytanią (pera, 2017a; pera, 2017b). potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 63 dotychczas wśród prowadzonych badań o wiele rzadziej pojawiają się projekty podejmujące próby oceny skutków brexitu dla krajów unii europejskiej. wyjątek mogą stanowić badania dotyczące wpływu brexitu na gospodarkę irlandii. zakres możliwych ekonomicznych implikacji brexitu dla irlandii uwzględniające wymianę handlową towarami i usługami, przepływ kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, sektor energetyczny i migracje (barrett, bergin, fitzgerald, lambert, mccoy, morgenroth, siedschlag, studnicka, 2015). natomiast matthews (2015) ukazuje wpływ brexitu na wymianę handlową towarami rolnospożywczymi pomiędzy wielką brytanią i irlandią. integracja w wymiarze politycznym, ekonomicznym i społecznym jest procesem, który z różną dynamiką, od ponad 50 lat rozwijał się na kontynencie europejskim. do 2016 r. unia europejska jedynie rozszerzała się o nowe państwa członkowskie. mające po raz pierwszy miejsce opuszczenie tego ugrupowania przez państwo członkowskie i jego potencjalne skutki wynikające nie tylko dla wymiany handlowej wielkiej brytanii, lecz również państw unii europejskiej, jest więc nowym przedmiotem badań. zjednoczone królestwo jest ważnym partnerem handlowym wielu państw członkowskich unii europejskiej i dlatego zmiana wzajemnych warunków dostępu do ich rynków najprawdopodobniej będzie się wiązać z rozluźnieniem relacji pomiędzy wielką brytanią a państwami należącymi do ugrupowania. 3. warunki dostępu do rynku unii europejskiej i wielkiej brytanii po opuszczeniu ugrupowania w trakcie rozpoczętych w połowie 2017 r. negocjacji wychodzenia kraju z ugrupowania, strony, jak dotąd nie określiły nowych warunków uregulowania relacji handlowych pomiędzy unią europejską a wielką brytanią. rozpatrywane więc jest kilka możliwych rozwiązań, pozwalających na różny zakres wzajemnie przyznanych preferencji handlowych (rys. 1). z punktu widzenia wielkiej brytanii, przyjęcie każdej innej opcji uregulowania relacji z unią europejską, poza pełnym członkostwem w ugrupowaniu będzie skutkowało wprowadzeniem ograniczeń przede wszystkim w przepływie towarów i usług (rys. 1.). unia europejska przede wszystkim chroni dostęp do wspólnego rynku dla zagranicznych produktów rolnych i rybołówstwa. w umowach gwarantujących nawet najszerszy zakres przyznanych swobód np. w przypadku norwegii, lecz także pozostałych państw powiązanych preferencyjnymi porozumieniami handlowymi można znaleźć uregulowania ograniczające dostęp do unijnego rynku, dla tych grup towarów. bezcłowy dostęp jest zagwarantowany dla towarów nierolnych. w przypadku towarów rolnych często są wprowadzane ograniczenia w formie kwot importowych, które pozostają utrzymane w przypadku niektórych z nich po zakończeniu liberalizacji wzajemnego handlu. oczekująca na wejście w życie umowa o wolnym handlu zawarta pomiędzy unią europejską a kanadą zakłada zniesienie ceł dla 98% unijnych towarów eksportowanych do tego kraju. uregulowanie relacji pomiędzy unią europejską a wielką brytanią nadal pozostaje kwestią otwartą. opuszczenie unii europejskiej będzie skutkowało wpro64 bożena pera wadzeniem kontroli celnej towarów na granicach z unią europejską (springford, tulford, whyte, 2014). zjednoczone królestwo, jak do tej pory nie wykazuje zainteresowania przystąpieniem do europejskiego obszaru ekonomicznego (eea) – modelem norweskim, ze względu na konieczność wpłat na rzecz zasilenia utworzonego funduszu eea i funduszy norweskich, chociaż ten model byłby korzystny i spowodowałby najmniejsze zakłócenia po opuszczeniu unii europejskiej. pozwoliłby on na utrzymanie stawek zerowych na większość towarów, będących przedmiotem wzajemnego obrotu. przeciw przyjęciu tego modelu przemawiają przede wszystkim wpłaty na rzecz funduszy. drugim rozwiązaniem mogłoby być uregulowanie stosunków handlowych na warunkach zbliżonych do szwajcarii, czyli zawarciem tzw. umów sektorowych, w tym przypadku jednak unia europejska uważa to rozwiązanie za niekorzystne dla siebie (howarth & l. quaglia, 2017). wspólna taryfa celna, będąca elementem unii celnej, jak i ścisłe powiązanie polityki handlowej państwa z unią europejską, sprawiają, że wielka brytania nie jest zainteresowana rozwiązaniami przyjętymi z turcją (lea 2016). rozważana jest również propozycja przystąpienia wielkiej brytanii do efta i tymczasowego uregulowania stosunków pomiędzy zjednoczonym królestwem a unią europejską wg modelu norweskiego. porozumienie to obowiązywałoby do chwili wynegocjowania warunków nowej umowy. wybór tej opcji w największym stopniu umożliwiłby utrzymanie dotychczasowych relacji handlowych z unią europejską. mógłby on w znacznym zakresie ograniczyć negatywne skutki gospodarcze wynikające z brexitu. r o d z a j p o r o z u m ie n ia k r a j poziom dostępu do unijnego rynku i dodatkowe obowiązki swobody wspólnego rynku wymagania twp rex t u o k uf p u r e g u l o w a n ie d o s t ę p u ac uk eea no cu tr fta ch si ca wto mfn ac – układ o akcesji; eea – europejski obszar gospodarczy; cu – unia celna; fta – strefa wolnego handlu; wto – światowa organizacja handlu; t – towary, u – usługi; o – osoby; k – kapitał; uf – obowiązek współfinansowania; p – przyjęcie prawa ue i wpływ na jego kształt; twp – wpływ na unijne reguły i regulacje; rex – wpływ na relacje z innymi krajami; uk – wielka brytania, no – norwegia, tr – turcja, ch – szwajcaria; si – singapur, ca – kanada, mfn – klauzula największego uprzywilejowania rysunek 1. modele uregulowania relacji pomiędzy unią europejską a wielką brytanią po brexicie uwzględniające zakres przyznanych preferencji źródło: munro & white 2017; karagol 2008. należy również mieć na uwadze, że znaczna część stawek celnych na towary nierolne została zliberalizowana i problemem pozostają cła na towary rolne. potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 65 uwzględniając jednak specyfikę gospodarki zjednoczonego królestwa i mając na względzie warunki dostępu unijnych towarów do rynku brytyjskiego, wydaje się, że taryfa celna będzie zawierać regulacje utrudniające dopuszczenie do obrotu produktów rolnych, sprzętu transportowego i wyrobów nisko przetworzonych. opuszczenie unii europejskiej przez wielką brytanię oznacza, że kraj ten będzie na nowo ustalał warunki wymiany handlowej, oparte o warunki preferencyjne i wykraczające poza standardowe zasady wto. w przypadku unii europejskiej z punktu widzenia wielkiej brytanii, istotnym elementem przyszłego porozumienia, regulującego warunki dostępu do unijnego rynku, obok towarów będą usługi. jak dotąd żadna z umów zawartych z krajami trzecimi nie zagwarantowała tak szerokiego zakresu liberalizacji, jaki zjednoczone królestwo ma, będąc członkiem unii europejskiej (springford, tilford, mccann, whyte, odendahl 2016). w badanej grupie umów najszerszy zakres preferencji mają kraje efta, z wyjątkiem szwajcarii. w przypadku wielkiej brytanii utrzymanie swobody przepływu osób może stać się ceną za rozszerzony dostęp do unijnego rynku usług. w przyszłym porozumieniu pomiędzy unią europejską a wielką brytanią do kwestii priorytetowych, obok utrzymania zliberalizowanej wymiany usługami, należeć będzie także zagwarantowanie maksimum swobody działania biznesmenom z wielkiej brytania na jednolitym rynku i odwrotnie. dotychczasowe członkostwo w unii europejskiej na pewno ułatwiałoby wielkiej brytanii dalsze respektowanie i wywiązywanie się z regulacji jednolitego rynku, zgodnie z którymi dotychczas działała. mając na względzie powody niezadowolenia wielkiej brytanii z członkostwa w unii europejskiej, które wpłynęły na wynik referendum, jest dość prawdopodobne, że przyszłe relacje będą oparte o tworzenie pogłębionej strefy wolnego handlu. porozumienie to najprawdopodobniej będzie zawierało uregulowanie kwestii związanych z zapewnieniem przepływu towarów, usług, kapitału i osób, ale jak wynika z analizy wybranych modeli dostępu do ue, zakres wynegocjowanych preferencji będzie jednak ograniczony w porównaniu do regulacji jednolitego rynku. brak tego rodzaju porozumienia w chwili opuszczenia unii europejskiej przez wielką brytanią będzie skutkował tymczasowym uregulowaniem relacji handlowych według zasad wto na warunkach klauzuli największego uprzywilejowania. przedstawione opcje uregulowania relacji pomiędzy unią europejską a wielką brytanią mają swoje mocne i słabe strony. wybrane rozwiązanie będzie zależało od woli obu stron a skutki brexitu mogą okazać się znaczące nie tylko dla ugrupowania, lecz również poszczególnych państw członkowskich i będą się ujawniać w pierwszej kolejności w przestrzeni politycznej, a następnie rozszerzać się zarówno na sferę społeczną, jak również gospodarczą. 4. eksport z polski do wielkiej brytanii w latach 2009-2016 problem brexitu i jego wpływ na różne sektory gospodarki jest tematem badań od 2012 r. podejmując próbę analizy potencjalnego wpływu brexitu na wymianę handlową polski z wielką brytanią przeprowadzono analizę, wykorzystując najważniejsze wskaźniki wskazujące na siłę powiązań handlowych oraz strukturę eksportu towarów i usług. 66 bożena pera punktem wyjścia do rozważań jest analiza znaczenia wielkiej brytanii i polski we wzajemnym eksporcie, przeprowadzona w poniższej tabeli. tabela 1. znaczenie polski i wielkiej brytanii w eksporcie w latach 2009-2016 (w %) wyszczególnienie udział polski w eksporcie wielkiej brytanii udział wielkiej brytanii w eksporcie polski 2009 2011 2014 2015 2016 2009 2011 2014 2015 2016 t o w a r y udział w eksporcie 1,20 1,33 1,24 1,20 1,39 8,03 8,24 8,23 8,49 8,29 u s ł u g i udział w eksporcie 0,63 0,67 0,73 0,88 0,94 7,60 6,26 6,38 6,99 7,26 źródło: opracowanie na podstawie eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do i itc. wielka brytania jest ważnym partnerem handlowym polski. w badanym okresie jej udział w polskim eksporcie był około dwukrotnie wyższy w porównaniu do importu (itc, 2017). znaczenie polski, jako partnera handlowego wielkiej brytanii było o wiele mniejsze i w latach 2009-2016 udział w eksporcie towarów wynosił niewiele powyżej 1% sprzedaży ogółem na rynki zagraniczne. podobną asymetrię można odnotować w przypadku porównania udziału w eksporcie usług, chociaż znaczenie polski, jako dostawcy usług na rynek wielkiej brytanii wykazywało tendencję rosnącą (tab. 1.). tabela 2. dynamika polskiego eksportu towarów i usług na rynek wielkiej brytanii w latach 2009-2016 (2008=100) wyszczególnienie 2009 2011 2014 2015 2016 dynamika eksportu t o w a r y 71 125 115 101 105 u s ł u g i 98 105 127 129 146 źródło: opracowanie własne na podstawie itc trade map. z wyjątkiem 2009 r., w badanym okresie odnotowano wzrost eksportu towarów i usług w ujęciu nominalnym. w porównaniu do ostatniego roku przed globalnym kryzysem gospodarczym większe zmiany zachodziły w przypadku eksportu usług w porównaniu do eksportu towarów (tab. 2). w dalszej części rozdziału przeprowadzono analizę struktury towarowej eksportu polski, porównując ją z importem wielkiej brytanii. badanie struktury handlu zagranicznego przeprowadzono na poziomie działów hs. do obliczenia podobieństwa struktur wykorzystano metrykę canberra. wskaźnik ten jest obliczany według wzoru: ��� = � � ∑ � �� �� � �� �� � ��� (1) gdzie: ��� wskaźnik podobieństwa struktury eksportu j-tej grupy towarowej z i-tego kraju; potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 67 � wskaźnik struktury; �, � kraje; � grupa towarowa; � liczba grup towarowych. wskaźnik ten przyjmuje wartości od 0 do 1. im wartość wskaźnika jest bliższa 0, tym porównywane struktury są bardziej do siebie podobne (balicki 2009). w tabeli 3 porównano podobieństwo struktury eksportu polski ze strukturą importu wielkiej brytanii. struktura eksportu polski, porównywana na poziomie sekcji cn, nie charakteryzowała się występowaniem znacznego podobieństwa w porównaniu do struktury importu wielkiej brytanii. jedynie w przypadku nielicznych grup towarowych odnotowano podobieństwo pomiędzy nimi. największe podobieństwo odnotowano w przypadku towarów, zaliczanych do grupy maszyn i urządzeń mechanicznych oraz elektrycznych. relatywnie wysokie wskaźniki podobieństwa odnotowano również dla grup towarów, takich jak: tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego oraz roślinnego, tworzywa sztuczne oraz wyroby przemysłu papierniczego. przeprowadzona analiza wykazała, że eksport polski jest w niewielkim zakresie dopasowany do struktury importu zjednoczonego królestwa (tab. 3), co potwierdza również niski udział w imporcie tego kraju (itc 2017). dezagregacja danych do poziomu działów wskazuje na znacznie większe występowanie podobieństwa struktury polskiego eksportu do brytyjskiego importu, gdyż jest ono odnotowywane w co trzeciej grupie towarowej (tab. 3). dla 14 grup towarowych otrzymane wielkości wskaźników kształtowały się na poziomie nieprzekraczającym 0,1, co świadczy o występowaniu bardzo wysokiego podobieństwa na poziomie działów. mając na względzie klasyfikację tych wyrobów wg proporcji czynników produkcji (umiński 2002), największe podobieństwo odnotowano w grupie towarów surowcochłonnych dla 5 działów: produkty mleczarskie i pochodzenia zwierzęcego, warzywa, produkty przemysłu młynarskiego, cukry i wyroby cukiernicze, różne przetwory spożywcze. kolejne 4 grupy: wyroby przemysłu papierniczego, konfekcjonowane artykuły włókiennicze, parasole, laski szpicruty i ich części oraz różne wyroby przemysłowe, zaliczane były do grupy towarów pracochłonnych. jedynie 2 grupy: wyroby z aluminium i statki, łodzie oraz konstrukcje pływające stanowiły grupę towarów kapitałochłonnych. do pozostałej kategorii towarów technologicznie intensywnych zostały zakwalifikowane – tworzywa sztuczne i ich wyroby – jako łatwe do imitowania oraz reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne oraz ich części – jako trudne do imitowania. większość z powyżej wyróżnionych grup towarowych w znacznym stopniu obejmują wyroby zaliczane do sektorów wrażliwych – nisko przetworzonych i produktów rolnych oraz przemysłu spożywczego, dla których mogą być wprowadzone relatywnie wysokie stawki celne po opuszczeniu unii europejskiej przez wielką brytanię i wprowadzeniu przez ten kraj własnej taryfy celnej. 68 bożena pera tabela 3. podobieństwo struktury eksportu ze strukturą importu wielkiej brytania wg sekcji cn w 2016 r. w y s z c z e g ó l n i e n i e wskaźniki podobieństwa śr ed n ia w ar to ść d la se k cj i c n l ic zb a d zi ał ów c n o n aj w ię k sz ym p od ob ie ń st w ie st ru k tu ry 0 < d i j< 0, 33 l ic zb a d zi ał ów c n o n aj m n ie js zy m p od ob ie ń st w ie s tr u k tu ry 0, 66 < d i j< 1, 00 zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego (działy: 01-05) 0,40 3 1 produkty pochodzenia roślinnego (działy: 06-14) 0,44 4 3 tłuszcze, oleje pochodzenia zwierzęcego, lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; tłuszcze jadalne i woski (dział 15) 0,28 1 gotowe artykuły spożywcze; napoje, tytoń (działy: 16-24) 0,34 5 1 produkty mineralne (działy: 25-27) 0,74 2 produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych (działy: 28-38) 0,59 3 tworzywa sztuczne i artykuły z nich; kauczuk i wyroby z niego (działy: 39-40) 0,25 1 skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, futerkowe; galanteria i artykuły skórzane (działy: 41-43) 0,48 drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny, korek, wyroby z korka, z wikliny i koszykarskie (działy: 44-46) 0,71 2 masa włóknista z drewna, papier, tektura, w tym z odzysku; artykuły z papieru i tektury (działy: 47-49) 0,23 2 materiały i artykuły włókiennicze (działy: 50-63) 0,48 5 4 obuwie, nakrycia głowy, parasole, laski (działy: 64-67) 0,42 2 1 artykuły z kamienia, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła (działy: 68-70) 0,40 1 perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne, półszlachetne, metale szlachetne i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety (dział 71) 0,87 1 metale nieszlachetne i artykuły z nich (działy: 72-83) 0,45 4 3 maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; ich części; urządzenia do odtwarzania i rejestracji obrazu i dźwięku; części i ich wyposażenie dodatkowe (działy: 84-85) 0,14 2 pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe (działy 86-89) 0,35 2 1 przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, precyzyjne, kontrolne, medyczne, zegary i zegarki; instrumenty muzyczne; ich części i akcesoria (działy: 90-92) 0,48 broń i amunicja; ich części i akcesoria (dział 93) 0,82 1 artykuły przemysłowe różne (działy: 94-96) 0,37 1 dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki (działy 97-99) 1,00 2 źródło: itc trade map 2017. potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 69 w dalszej części analizy wskazano najważniejsze grupy towarów, będące przedmiotem eksportu z polski do wielkiej brytanii. jedynie dwa działy (84 i 39) znalazły się wśród najważniejszych grup towarowych, będących przedmiotem eksportu z polski do unii europejskiej (tab. 3 i tab. 4). tabela 4. najważniejsze grupy towarów sprzedawanych z polski do wielkiej brytanii w 2016 r. dział nazwa udział w eksporcie z polski do wielkiej brytanii (w%) potencjalne cło (w%) 84 reaktory jądrowe, kotły maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 14,8 0,3 87 pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 14,7 2,2 85 maszyny i urządzenia elektryczne, rejestratory i odtwarzacze dźwięku i obrazu, ich części i wyposażenie 12,7 0,5 94 meble, artykuły wyposażeniowe wnętrz 6,6 0,3 02 mięso i podroby jadalne 3,6 15,9 71 perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne lub półszlachetne, artykuły z nich; biżuteria 3,4 0,1 39 tworzywa sztuczne i artykuły z nich 3,1 1,5 33 olejki eteryczne i rezynoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne; toaletowe 3,0 0,5 44 drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 3,0 0,5 18 kakao i przetwory z kakao 2,4 0,6 źródło: itc trade map. w 2016 r. eksport z polski do wielkiej brytanii charakteryzował się relatywnie niskim wskaźnikiem koncentracji – dostarczane towary kwalifikowane do 10 najważniejszych działów stanowiły około 67% eksportu ogółem do tego kraju, w porównaniu do wybranych krajów europy środkowej i wschodniej (pera 2017b). w oparciu o obecnie stosowaną taryfę celną do wyróżnionych grup towarowych są przypisane relatywnie niskie stawki celne, czyli po zmianie uregulowań relacji pomiędzy unią europejską i wielką brytanią, warunki dostępu do rynku brytyjskiego nie powinny przyczynić się do znacznego pogorszenia pozycji towarów pochodzących z polski (tab. 4). należy jednak mieć na uwadze, że w badaniach uwzględniono jedynie środki taryfowe, jako bariery ograniczające dostęp do rynku wielkiej brytanii, pomijając potencjalne bariery o charakterze pozataryfowym, mające o wiele większe znaczenie we współczesnym handlu międzynarodowym. w dalszej części opracowania przedmiotem analizy będą usługi dostarczane przez polskę do wielkiej brytanii. w tym celu w oparciu o klasyfikację ebops3, wskazano na grupy usług odgrywających istotne znaczenie w polskim eksporcie. 3 rozszerzona klasyfikacja usług w bilansie płatniczym (extended balance of payments services classification). 70 bożena pera tabela 5. struktura usług dostarczanych przez polskę do wielkiej brytanii wg klasyfikacji ebops i ich znaczenie w polskim eksporcie usług ogółem w 2015 r. (w%) wyszczególnienie struktura usług dostarczanych z polski do wielkiej brytanii (w%) rola usług dostarczanych do wielkiej brytanii w polskim eksporcie usług ogółem (w%) usługi produkcyjne w odniesieniu do nakładów rzeczowych będących własnością osób trzecich (usługi uszlachetnienia) 4,56 4,16 usługi napraw i konserwacji 2,88 7,82 usługi transportowe 14,54 19,12 pozostałe usługi wspomagające i uzupełniające transport 3,71 6,44 usługi pocztowe i kurierskie 0,55 13,88 podróże 6,99 2,11 usługi budowlane 1,87 3,83 usługi ubezpieczeniowe i emerytalno-rentowe 0,70 5,22 usługi finansowe 5,35 24,61 opłaty z tytułu użytkowania własności intelektualnej 0,98 bd. usługi telekomunikacyjne, informatyczne i informacyjne 23,36 16,74 usługi badawczo-rozwojowe 2,46 7,41 usługi prawne, księgowe, doradztwo w zakresie zarządzania i public relations 13,66 12,67 reklama, badanie rynku i sondaże opinii publicznej 6,12 10,07 usługi architektoniczne, inżynieryjne, naukowe i pozostałe usługi techniczne 2,13 6,04 usługi leasingu operacyjnego i wynajmu urządzeń bez obsługi 0,43 8,46 usługi związane z handlem 1,01 3,59 pozostałe usługi gospodarcze 8,70 12,29 źródło: opracowanie własne rocznik statystyczny handlu zagranicznego (2016). jak wynika z powyższej tabeli wielka brytania jest bardzo ważnym partnerem polski w handlu usługami. w 2015 r. w strukturze usług dostarczanych przez polskę do zjednoczonego królestwa istotną rolę odgrywały trzy grupy: usługi telekomunikacyjne, informatyczne i informacyjne; usługi transportowe i usługi prawne, księgowe, doradcze w zakresie zarządzania. stanowiły one łącznie ponad połowę usług świadczonych przez polskę na rzecz podmiotów brytyjskich (tab. 5). znaczenie usług dostarczanych do wielkiej brytanii zostało także pokazane poprzez obliczenie wskaźnika ich udziału w danej kategorii usług ogółem. z punktu widzenia polski do najważniejszych kategorii usług dostarczanych do wielkiej brytanii należą: usługi finansowe, usługi transportowe, usługi telekomunikacyjne, informatyczne i informacyjne, usługi potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 71 pocztowe i kurierskie, usługi prawne, księgowe i doradcze oraz reklama, badanie rynku i sondaże opinii publicznej. pomimo niskiego udziału usług dostarczanych z polski do wielkiej brytanii w usługach nabywanych przez ten kraj, zestawienie to pokazuje, jak ważny jest to segment współpracy w brytyjskopolskich relacjach handlowych. opuszczenie unii europejskiej przez wielką brytanią i wprowadzenie ograniczeń w swobodzie przepływu usług może wywołać niekorzystne zmiany dla polskiego handlu usługami (tab. 5). 5. podsumowanie brexit i jego skutki nie tylko dla wielkiej brytanii, lecz również dla krajów z nią powiązanych, są dość często przedmiotem podejmowanych badań. zmiana statusu wielkiej brytanii będzie wymagać uregulowania na nowo relacji handlowych z unią europejską i najprawdopodobniej wpłynie na eksport pomiędzy oboma partnerami. jak wynika z przeprowadzonej analizy najbardziej prawdopodobnym rozwiązaniem w zakresie uregulowania stosunków handlowych pomiędzy unią europejską a zjednoczonym królestwem będzie pogłębiona strefa wolnego handlu. osiągnięcie porozumienia w tej sprawie może być czasochłonne, a uzyskane preferencje handlowe znacznie ograniczone w stosunku do obecnie posiadanych. w okresie bezpośrednio następującym po opuszczeniu unii europejskiej przez wielką brytanię, jako rozwiązanie tymczasowe, jest również rozważane wprowadzenie modelu norweskiego, gwarantującego dostęp do brytyjskiego i unijnego rynku na warunkach najbardziej zbliżonych do pełnego członkostwa. wyjście wielkiej brytanii z unii europejskiej przy braku porozumienia może przyczynić do znacznego pogorszenia się wzajemnych warunków dostępu do rynków obu stron. przywołane w artykule stawki celne uwzględniają tę właśnie sytuację. przeprowadzone badania wskazują na asymetryczność w relacjach handlowych pomiędzy wielką brytanią a polską. zjednoczone królestwo jest o wiele ważniejszym partnerem handlowym dla polski niż relacja odwrotna. porównanie polskiego eksportu z importem wielkiej brytanii, wskazało na występowanie niewielkiego podobieństwa na poziomie sekcji cn. dezagregacja danych do poziomu działów cn pozwoliła jednak dostrzec o wiele większe dopasowanie struktury polskiego eksportu do brytyjskiego importu. mając na względzie grupy towarowe o największym udziale, zmiana warunków dostępu do brytyjskiego rynku i wprowadzenie ceł nie powinny w znaczący sposób wpłynąć na wielkość eksportu polski do wielkiej brytanii. zjednoczone królestwo jest również ważnym partnerem polski w handlu usługami. z przeprowadzonej analizy wynika, że wprowadzenie ograniczeń w zakresie swobody przepływu usług mogłoby wywołać bardziej negatywne skutki w zakresie handlu usługami, niż towarami. badanie to ma charakter wstępny i wymaga porównania towarów i usług będących przedmiotem eksportu oraz importu pomiędzy badanymi podmiotami na poziomie zdezagregowanych danych. 72 bożena pera literatura balicki, a. (2009). statystyczna analiza wielowymiarowa i jej zastosowania społeczno-ekonomiczne, gdańsk: wyd. ug. barrett, a., bergin, a., fitzgerald, j., lambert, d., mccoy, d., morgenroth, e., siedschlag, i. & studnicka z., (2015). scoping the possible economic implications of brexit on ireland, the economic and social research institute research series, november, no. 48, 2-85. retrieved on: 15.05.2017 from www.esri.ie. bombińska, e. (2017). brexit a bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wielkiej brytanii. horyzonty polityki, 8 (22), 171-192. doi: 10.17399/hp.2017.082209. dhingra, s., ottaviano, g., sampson, t. & van reenen j. (2016). the impact of brexit on foreign investment in the uk, in: brexit 2016. policy analysis from the centre for economic performance (24-33). london: centre for economic performance, london school of economics and political science. dhingra, s., ottaviano, g., sampson, t., & van reenen j. (2016). the consequences of brexit for uk trade and living standards. in: brexit 2016. policy analysis from the centre for economic performance (12-23). london: centre for economic performance, london school of economics and political science. dhingra, s., ottaviano, g., van reenen, j. & wadsworth j. (2016). brexit and the impact of immigration on the uk, in: brexit 2016. policy analysis from the centre for economic perfomance (34-53). london: centre for economic performance, london school of economics and political science. eurostat (2017). eurostat database, retrieved from http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do. accessed: september 2017. itc trade map (2017) retrieved from http://www.trademap.org/index.aspx). accessed september, 2017. karagol, r. (2008). free movement of capital in the context of turkey’s eu candidature, ankara bar review, 1, 62-85. kierzenkowski, r., pain, n., rusticelli, e. & zwart, s., (2016). the economic consequences of brexit: a taxing decision, the oecd economic policy paper series, no 16, 5-36. lea, r., brexit really does mean brexit: article 50 to be triggered by end-march 2017, retrieved from http://www.arbuthnotlatham.co.uk/wp-content/uploads/2016/10/ 10th-october-2016.pdf on 5.04.2017. matthews, a. (2015). implications of bristish exit from the eu for the irish agri-food sector, tep working paper, no. 0215, april, 1-21. retrieved on 15 june 2017 from https://www.tcd.ie/economics/tep/2015/tep0215.pdf matthews, a. (2016). the potential implications of brexit for future eu agri-food policies, eurochoices, 15(2), 17-23. munro, r. & white, h. (2017). brexit brief: options for the ue’s future trade relationship with the eu. retrieved from: https://www.instituteforgovernment.org.uk/publications/brexit-brief-options-uk-future-trade-relationship-eu on 5.04.2017. nicolaides, p.a. & roy, t. (2017). brexit and trade: between facts and irrelevance, intereconomics, no. 2, 100-106. doi: 10.1007/s10272-017-0654-y. potencjalne skutki brexitu dla eksportu z polski do wielkiej brytanii 73 pawlas, i. (2017). brexit i jego implikacje dla unii europejskiej. in: t. sporek & m. fronczek (eds.). unia europejska wobec wybranych zewnętrznych wyzwań xxi wieku (1338). katowice: uniwersytet ekonomiczny. pera, b. (2017a). brexit a wymiana handlowa unii europejskiej i wielkiej brytanii, horyzonty polityki, 8(22), 69-89. doi: 10.17399/hp.2017.082204 pera b. (2017b). the potential impact of brexit on trade between the european union and the united kingdom with implications for poland and other ceecs. w: t. lazibat, k. wach, b. knezevic (red.), growth, competitiveness and international trade from the european perspective. 157-172. zagreb: university of zagreb. piris, j.-c. (2016). if the uk votes to leave. the seven alternatives to eu membership, london: centre for european reform, january, 1-12. rocznik statystyczny handlu zagranicznego (2016). warszawa:gus. springford, j., tilford, s. & whyte, p. (2014). the economic consequences of leaving the eu. the final report of cer commissions on the uk and the eu single market. london: centre for european reform (cer), june, retrieved on 15 june 2017, from http://www.cer.eu/publications/archive/report/2014/economic-consequences-leaving-eufinal-report-cer-commission-brexit. springford, j., tilford, s., mccann, p., whyte, p. & odendahl, c. (2016) the economic consequences of leaving the eu. the final report of the cer commission on brexit, london: centre for european reform (cer), april. retrieved on 15.06.2017 from http://www.cer.eu/publications/archive/report/2016/economic-consequences-leaving-eu-final-report-cer-commission-brexit. umiński, s. (2002). znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu technologii do polski. gdańsk: ug. zysk, w. (2017). brexit a międzynarodowy handelusługami. horyzonty polityki, 8 (22), 31‑47.doi: 10.17399/hp.2017.082202. 74 bożena pera potential consequences of brexit for exports from poland to great britain abstract: the crisis in the european union (eu), economic problems of great britain (gb) and the start-up of the legal procedure of leaving the integration grouping, as a result of the referendum carried out in june 2016, resulted in discussion about the brexit influence on the different fields of economic, political and social relations. the aim of the chapter is an attempt to determine the potential consequences of brexit for polish export of goods and services to the united kingdom. the review of various investigations including brexit phenomenon and its influence on the trade between gb and the eu, was done in the chapter. the study presents also alternative options on regulating the relation between the eu and gb after brexit . an attempt to determine the potential effects of leaving the eu by gb was also made above all for the export of goods and of services from poland to the united kingdom. problems brought up in the chapter required a preliminary research of the literature on the subject as well as an analyse of the collected materials. in the last part of the chapter the analysis of the gathered statistical material was conducted and the study uses the basic statistical indices, including measure of distance, enabling to compare data obtained from the databases of eurostat and itc trade of maps. keywords: brexit; export; goods; services; foreign trade; poland; the united kingdom; great britain jel codes: f02, f10, f15 aib18-08-farrow robert-pp139 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. mooc and the workplace: key support elements in digital lifelong learning robert farrow the open university, walton hall, united kingdom, rob.farrow@open.ac.uk abstract this paper examines the relationship between trends in workplace learning and training; the eu policy for lifelong learning; and describes the role that alternative forms of educational delivery such as mooc can play in supporting future scenarios such as automation and digitalization. the research conducted is based on synthesis of prior research results, literature analysis, qualitative research, specifically course evaluation through roundtable discussion. this paper draws together research into mooc delivery and impact and contextualises these in relation to both recent workplace trends (digitalisation and automation) and lifelong learning policies within the eu. a conceptual model for differentiating flexible, open and online forms of delivery is introduced. keywords: mooc; lifelong learning; e-learning; digitalisation; heutagogy jel codes: i26, l26 introduction the objective of this paper is to contextualise the research outcomes of the bizmooc project in relation to future delivery of flexible lifelong learning. it draws on the development and evaluation of a massively open online course (mooc) focused on lifelong learning by the project partners (pitt et al., 2018) and synthesizes research from the 140 | robert farrow project as a whole. context for the synthesis is provided by an examination of trends in workplace and lifelong learning in recent years. the expansion of mooc into business reflects a growing awareness of flexible educational delivery among employers, but uptake remains relatively low. method the primary method employed in this discussion paper is the synthesis of results from the bizmooc project with other relevant recent literature. schick-makaroff et al. (2016) identify four categories for research synthesis methods: conventional synthesis (including traditional literature review; quantitative synthesis (aggregation of empirical research); qualitative synthesis (integration of qualitative data into a single narrative, meta-research); and emerging synthesis (systematic integration of diverse data types; executive reports; meta-narratives; critical interpretation). this article offers an emergent synthesis of results from several projects to describe key mooc elements that can support lifelong learning in the workplace. as suri & clarke (2009) note this approach presents an inclusive way to “open spaces, raise questions, explore possibilities, and contest taken-for-granted practices”. literature review and theory development this paper draws on the findings of the bizmooc project which are captured in the mooc book (bizmooc, 2018). within the bizmooc project partners worked on a range of documentation and collectively wrote an extensive account of the state of the art for mooc theory, development, application and evaluation across the 11 countries involved in the project. results from the models for open, online, flexible and technology enhanced learning project (orr et al., 2018) are used to provide a theoretical framework for describing the changing landscape of educational delivery. in addition, a range of reports on lifelong learning, digital skills and educational outcomes were consulted and are cited below. key factors are identified and synthesized in the discussion section with conclusions drawn. a brief history of mooc in 2012 many universities in the usa invested heavily in making their courses available online, either through a platform like edx, coursera or udacity. most of these were based around a didactic pedagogy which allowed the course to be taken by large numbers of distributed learners. these have become known as xmooc to distinguish them from the early, experimental connectivist/constructivist cmooc. figure 1 describes the development of key mooc providers as a timeline. as baynes & ross (2014) note, it is possible to divide these two broad mooc categories of cmooc and xmooc into many variants, some of which may neither be massive, open, or online. programmes of study which draw on mooc terminology may be entirely closed to a specific group of learners or restricted to users within a specific company. mooc thus now take their place within a wider network of online learning opportunity and flexible delivery. the mooc concept has come to stand for widely 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 141 available learning content and has a greater penetration into society than similar approaches (e.g. open educational resources). there continues to be a massive amount of investment in platforms that provide free access to learning materials in anticipation of a brighter future. in a review of mooc trends, shah (2017) identified more than 9,400 courses offered; more than 500 mooc credentials; a dozen graduate degrees available through mooc; a million new users for 2017; and an estimated total of 81 million mooc learners. the two largest mooc providers – udacity and coursera – have attained a market valuation of more than $1bn (which the financial times (knee, 2016) termed “unicorn valuation status”). even without the emergence of a clearly sustainable business model, higher education providers strive to dominate the mooc space. much of this investment is targeted at recruitment of students into higher education through providing some learning for free, but there are also substantial numbers of mooc providers focused on training, career development and lifelong learning. figure 1. moocs and open education timeline source: yuan & powell (2013) mooc in the workplace the expansion of mooc into business reflects a growing awareness of flexible educational delivery among employers. radford et al. (2015) found that though awareness of mooc remains relatively low among employers, once the concept is explained to them they could see the benefits in terms of demonstrating employee commitment; recruitment (especially for technical skills); and professional development. sreeleakha and manikandan (2015) note that employers are increasingly likely to recognize mooc learning and use it as part of their own training provision. they identify the following general benefits to employees/learners (ibid., 31). 1. content is packaged attractively for online learners 2. the financial outlay is minimal 3. engaging in learning enhances job performance 4. less disruption to working/life duties 142 | robert farrow 5. supporting the autonomy and career direction of workers1 several authors have identified the potential for mooc to support both workplace learning and lifelong learning more generally construed (e.g. brandi & iannone, 2015; pouezevara & horn, 2016). however, the research suggests that this potential has yet to be met. in a review of articles on the use or potential of mooc to upskills existing employees, calonge & shah (2016:20) identify a disparity between higher education providers and employers on whether graduates are able to meet the needs of businesses. similarly, a report by the european centre for the development of vocational training found that there is little interaction between higher education providers and businesses when it comes to organizing curricula and identifying key skills – 40% of graduate employers reported never having done so (cedefop, 2015:37). lambert & hassam (2018) make the case that development focused international organisations have failed to make good use of the potential of mooc to support learning; at least partly because of the higher procurement and administration costs than those faced by higher education institutions. the possibility for mooc to support lifelong learning was identified relatively in their development cycle but few mooc are directly focused on lifelong learning. indeed, there is some reason to think that those who are most excluded from mooc opportunities are also those who would benefit most from lifelong learning. steffens (2015) argues that mooc support lifelong learning for experienced learners without widening participation, since those that take mooc are typically already educated to degree level. lifelong learning: challenges & opportunities “we are currently preparing students for jobs that don’t yet exist, using technologies that haven’t been invented, in order to solve problems we don’t even know are problems yet.”2 lifelong learning refers to both a long-established opportunity and a longstanding set of challenges. lifelong learning may be defined as the need to effectively and creatively update and apply learning and skills throughout one’s life. most broadly construed this is all learning that takes place between birth and death but typically the focus is on some combination of workplace learning; continuing education; workplace training; professional development; and private study. competencies associated with lifelong learning include: self-management; learning to learn; intuitive and entrepreneurship; information acquisition; digital competencies; and decision-making (hürsen, 2011 cited in kaplan, 2016). in practice, lifelong learning may be realized quite differently in different cultures and contexts (e.g. in terms of policies; degree of emphasis on professional/personal development; cultural expectations; etc.). in the context of the european union, more than €7 billion has been invested in lifelong learning since 2007 (european commission, n.d.). it is anticipated that in future years there will be a greater need for lifelong learning. the trend towards automation of existing roles (and the creation of new roles) is likely to continue. brynjolfsson & mcafee (2014) describe four impact vectors pertaining to digi 1 the authors also suggest that self-motivated learners will benefit most, but as it is not a general benefit it was omitted from the present list. 2 richard riley, cited in gunderson et al. (2004) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 143 talization of the workplace: improved real-time measurement of business activity; facilitated and more cost-effective business experimentation; easier sharing of ideas more widely; and the ability to replicate innovation more quickly. digital technologies are shortening feedback loops across industry and services. it is anticipated that these “smart” operations (hüther, 2016) will result in efficiencies across the workplace but this will require more rapid upskilling and training as unskilled jobs are replaced by new industries and job roles have a shorter life cycle. there is some indication that we are not yet preparing sufficient numbers to enter the workplace with the skills required for the future. calonge & shah (2016:20) analysed the literature on graduate employability and found that almost half of it employers surveyed in the uk in 2013 did not believe that the education system was meeting their needs. lifelong learning therefore should be seen as a fundamental element of the experience of the workplace and an essential element of delivering an agile workforce. mooc for lifelong learning: key elements lifelong learning requires self-motivation and self-organisation on the part of the learner. blaschke (2012) notes that “[d]istance education has a particular affinity to the heutagogical approach, due to distance education’s inherent characteristics of requiring and promoting learner autonomy, its traditional focus on adult learners, and its evolutionary and symbiotic relationship with technology.” this affinity with heutagogical (self-determined) learning is the key to understanding the potential of mooc to empower lifelong learning. sharples (2013) highights three key factors that make mooc more accessible to some learners: digital literacy; independence; and already being educated to degree level. these are also essential features of lifelong learning, and good mooc design should support lifelong learners. albert & sekhon (2015) propose a best practice model for mooc development and presentation. the “7 cs” indicate a pattern of approaches that could be equally useful to lifelong learners by supporting heutagogical practices. focused around engagement and real-life application, it is noteworthy that these indicators are much more closely aligned to the cmooc principles of collaboration and co-creation of knowledge than the didactic approach typical of xmooc. table 1 summarizes these elements. while effective mooc design can ameliorate the effects of the “digital divide” (norris, 2001) and encourage marginalized learners to participate, solutions for digital lifelong learning must be approached with a holistic perspective. many of these actions needed to prepare for digitalization must be taken by policymakers. these include identifying collaborative partnerships; building policy frameworks; allocating funding; providing clear vision; raising awareness; and addressing complacency (broadband commission, 2017). as stiglitz & greenwald (2015:507) argue, access to the kind of knowledge and skills required to take advantage are distributed unequally, with divisions resulting from geography, economic difference, prior learning or cultural difference. like mooc, lifelong learning has the potential to act as an equalizer but also to entrench inequality. 144 | robert farrow table 1. “7 cs” for bridging skills gaps with mooc "7 cs" positive factors that influenced success content • up-to-date content • added value to existing expertise • relevance • taught by trusted instructor context • learning content was relevant to practical situations and could be applied curation and co-creation • co-creation of content • social construction of knowledge • working collectively communication • consistent instructor presence • effective (concise) messaging • timely reminders • clarity of expectations collaboration • reality-based learning activities • teams working together to deadlines • working offline with colleagues and sharing difficulties competition • collective score-keeping of progress certification • an appropriate certification of learning source: adapted from (albert & sekhon, 2015) quoted in calonge & shah (2016). learning to learn: results from a bizmooc evaluation the european-wide (erasmus+) knowledge alliance project bizmooc ran between 2016 and 2018. the eu-funded project tackles the european challenge of enabling businesses, labour force and universities to increase their activities and exploitation (economies of scale) of the mooc potential. it focuses on workforce & hei training and the acquisition of labour market key competences through applying new methodologies for online teaching & learning in order to unlock the potential for mooc to be exploited in the world of business. the project consortium comprised 11 full partners and 3 associate partners acoss 11 countries, including higher education providers, non-governmental organisations and businesses of various size. three mooc for different european audiences were developed, presented and evaluated as part of bizmooc. the content of these mooc was based on key lifelong learning competencies identified by the european commission, including entrepreneurship; “intrepreneurship”; innovation, creativity and problem-solving (pitt et al., 2018). at the open university (uk) a mooc entitled learning to learn was presented between january 2016 and december 2018. this mooc specifically focused on individual learning skills, reflective analysis and critical thinking skills in order to align to the key competencies of “learning to learn” as described by the european commission (2018:24). presented on the openlearncreate platform hosted by the open university (uk), the course was evaluated through surveys and a series of focus groups across europe (n=45), being iteratively improved throughout its presentation. the target audience for this mooc was those who normally would not engage in mooc learning or other forms of free online education. a fuller account of the evaluation can be found in pitt et al. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 145 (2018) but it is worth noting the following key outcomes in relation to lifelong learning proposed by the report: 1. it is crucial to ensure that mooc promotion is targeted to those who have most to gain from the learning experience 2. ideally learning in this kind of mooc will be personalised as much as possible in order to engage with the diversity of target audiences. this need for more flexible delivery is a key consideration in the future use of mooc for lifelong learning. this is a finding that also arose from other evaluation work conducted as part of bizmooc. the expert round table took place on 23 october 2018 at the open university (uk). the event brought together 16 key stakeholders from education and business to discuss project outcomes and findings. table 2 presents the key emergent themes: these are general rather than specific to a particular mooc audience. table 2. thematic analysis of bizmooc uk round table discussion thematic area key themes and critical points raised cultural closed by default: the idea that businesses will not make organisational knowledge open was raised several times adapting to change: many businesses need to be more proactive about lifelong learning as we move into automation & more flexible career pathways culture shift: businesses think in terms of training, not learning; used to a culture of competition, not peer collaboration trust: this is still a massive issue for connecting competencies and the recognition of skills; undergraduate degree remains standard awareness: still low among human resource professionals; for whom the distinction between e-learning and mooc is often opaque professional development lifelong learning: tension between business objectives and lifelong learning needs to be overcome in business strategies timing: interest & engagement with mooc seems easier earlier in career heutagogy: self-paced learning easier to integrate into business activities than c-mooc strategy alignment: mooc rarely aligned to direct business need and each business perceives needs differently solutionism: mooc branding has a habit of trying to be all things to all people but this means it’s not seen as solution to specific issue moderation: any cmooc or peer learning based approach requires a moderator for interaction spaces which can affect cost savings branding: make mooc less “academic” and more corporate supported choices: make it easier to right the right mooc course for a specific need from the many choices available cost/benefit perceived value: free/low cost branding still seen to imply low quality; needs to be connected to concrete outcomes resourcing: smaller businesses & voluntary sector could benefit most from mooc but have fewest resources to invest true costs: more work is needed to demonstrate the cost-effectiveness of mooc as a training solution certification: fast-tracking presents possibilities but differentiated certification raises concerns about value source: https://www.slideshare.net/robertfarrow/bizmooc-uk-round-table 146 | robert farrow the vision of openly sharing does not always harmonise with business culture. the overall picture that emerges is that academic and business approaches do not sufficiently overlap. openness is a disruptive approach to education, but in business it is quite radical. there remains great potential for flexible delivery of learning but we also must find ways to enhance communication between business and academia. if the real learning and training needs of business don’t quite align to the educational theory of mooc, then how should we proceed? in the remainder of this paper i will approach this question from the perspective of increasingly flexible delivery of education. learning: the trend toward flexible delivery a recent study (orr et al., 2018) funded by the international council for distance education and conducted by forschungsinstitut für bildungsund sozialökonomie (fibs) and the open university (uk) reported on a range of educational delivery styles around the globe. the study identified a range of key vectors that can describe alternative forms of delivery; educational strategy and business models in one model. the oofat study proposes nine questions that can be used to help organisations conceptualise and strategize their approaches to delivering learning (ibid., 46-7). 1. how flexibly is content delivered according to differences in time and location? 2. how open is access to the content for learners? 3. how flexible is access to support for learners? 4. how open is access to support for learners? 5. how personalised is the content to an individual learner? 6. how open is the process of content production? 7. how flexible is assessment for each learner assignment? 8. who is responsible for assessing learners/learning? 9. how open are the elements in final recognition of learning? it is proposed that these be attributed values on a likert index and used as an artefact for thinking about institutional delivery. the outcomes can then be plotted as radial diagrams and compared, or associated with a particular business model approach according to what is emphasized. figure 2 reproduces the analytic tool developed in the project to visualise differences between providers. (the typology is indicated for higher education, but its categories can apply to any educational context.) figure 2. oofat radial model source: orr, weller & farrow (2018). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 147 discussion the oofat models study is informed by mit research (kane et al., 2015) which emphasizes that it is strategy (rather than technology) which ultimately drives digital transformations. consider again the idea of mooc contributing to the kind of flexible delivery of education described above. standard mooc models usually meet some aspects of flexible and open delivery; this is usually enough for a mooc to call itself “open”. (indeed, the oofat study found that content delivery displays the greatest levels of openness while assessment and recognition of learning were the least open/flexible.) it is crucial that mooc offer support for both digital skills and learning skills since these are the foundation of digital lifelong learning. the models developed in the oofat project illustrate well the multivalence of flexible and open forms of delivery across the dimensions of content, delivery and recognition of learning. support for digital lifelong learning throughout a person’s life will be offered by those mooc which can most effectively take advantage of flexible and open delivery in a manner that can be suited to a range of learning scenarios. in this light, mooc have an obvious role in supporting digital lifelong learning but it is important not to mistake mooc for a one stop solution. it cannot be assumed that because some e-learning describes itself as a mooc it is adequately flexible/open in its delivery. increased flexibility is also anticipated with respect to skills and qualifications which are likely to be both more diverse and more granular. more broadly, there is a need for systems that can integrate and codify formal, non-formal and vocational development into a consistent framework. university degrees and other formal qualifications are likely to remain a standard for employability but will be part of a richer, more diverse tapestry of personal learning and development. strategies should recognize the importance of digitization and digital technologies for an effective digital lifelong learning strategy by adopting a more granular approach to curriculum; embracing effective learning design; making better use of metadata; and exposing relevant information about what is being learned (e.g. through an application programming interface) to centralized databases. strategic frameworks for lifelong learning, transversal skills and competencies typically focus on standards and qualifications that are compatible with national qualification frameworks to facilitate compatibility and comparison. however, as lifelong learning systems move in the direction of granularity it is expected that the focus will shift to “skills” rather than “qualifications” as a main point of orientation. in this respect, digitally enhanced lifelong learning provision requires a method for consistently describing bundles of skills that are commonly recognized across different regional, national and international contexts. conclusion this paper has reviewed trends around mooc, lifelong learning and society. it has been argued that mooc to realise their potential for lifelong learning they must enhanced by attempts to widen participation in education through the wider proliferation of basic study skills and the use of learning technologies. the same criteria that and be used to identify effective mooc learners are also features that support lifelong learning. in the ‘smart’ economy that is anticipated to be brought by the future we expect to see in148 | robert farrow creased demand for lifelong learning, including more agile training and development; more rapid reskilling; and ongoing professional and personal development. mooc can support lifelong learning – especially digital lifelong learning – through the proliferation of technical skills; study skills; and through building the confidence and existing knowledge of learners from a wide range of backgrounds. the key elements pertaining to effectively supporting lifelong learning through mooc identified here provide a route into reflecting on the presentation of mooc learning to audiences identified as particularly in need of lifelong learning skills. conceptual models from the oofat study (orr et al., 2018) indicate a way of contextualising mooc strategies and identifying implicit elements of a more holistic lifelong learning strategy. references baynes, s. & ross, j. (2014). the pedagogy of the massive open online course: the uk view. the higher education academy (uk). https://www.heacademy.ac.uk/system/files/hea_edinburgh_mooc_web_240314_1.pdf bizmooc (2018). mooc book. http://bizmooc.eu blaschke, l. m. (2012). heutagogy and lifelong learning: a review of heutagogical practice and self-determined learning. the international review of research in open and distributed learning, 13(1). http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/1076/2087 brandi, u. & iannone, r. l. (2015). effective lifelong learning strategies and value creation at the enterprise level. lllightineurope research consortium. https://www.lllightineurope.com/fileadmin/lllightineurope/download/lllight_effective_lifelo ng_learning_strategies_thematicreport_tr2_20150922.pdf broadband commission (2017). working group on the digitalization scorecard: which policies and regulations can help advance digitalization? broadband commission for sustainable development. https://www.broadbandcommission.org/documents/publications/wg-digitalizationscore-card-report2017.pdf brynjolfsson & mcafee (2014). the second machine age: work, progress, and prosperity in a time of brilliant technologies. new york: w. w. norton & company. calonge, d. s. and shah, m. a. (2016) moocs, graduate skills gaps and employability: a qualitative systematic review of the literature. the international review of research in open and distributed learning, 17(5). http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/2675 cedefop (2015). skill shortages and gaps in european enterprises: striking a balance between vocational education and training and the labour market. luxembourg: publications office. cedefop reference series; no 102. http://dx.doi.org/10.2801/042499 european commission (n.d.). lifelong learning programme. http://ec.europa.eu/education/lifelonglearning-programme_en european commission (2018). proposal for a council recommendation on key competencies for lifelong learning. https://ec.europa.eu/education/sites/education/files/swd-recommen dation-key-competences-lifelong-learning.pdf european parliament and council (2006). recommendation of the european parliament and of the council of 18 december 2006 on key competences for lifelong learning. oj l 394 (30 december) 10–18. gunderson, s., jones, r. & scanland, k. (2004). the jobs revolution: changing how america works. copywriters inc 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 149 hürsen, ç. (2011). öğretmenlerin yaşam boyu öğrenme yaklaşımına yönelik görüş, tutum ve yeterlik algılarının. değerlendirilmesi. doktoratezi, yakın doğu üniversitesi, eğitim bilimleri enstitüsü, lefkoşa. hüther, m. (2016). digitalisation: an engine for structural change a challenge for economic policy. cologne institute for economic research (iw). lambert l.a., hassan h. (2018) moocs and international capacity building in a un framework: potential and challenges. in: leal filho w., mifsud m., pace p. (eds) handbook of lifelong learning for sustainable development. world sustainability series. springer, cham kane, g. c., palmer, d., philips nguyen, a., kiron, d., & buckley, n. (2015). strategy, not technology, drives digital transformation. mit sloan management review, (57181), 27. https://doi.org/http://www2.deloitte.com/content/dam/deloitte/cn/documents/technology media-telecommunications/deloitte-cn-tmt-strategy-not-technology-drive-digitaltransformation-en-150930.pdf kaplan, a. (2016). lifelong learning: conclusions from a literature review. international online journal of primary education, 5(2). http://www.ijge.info/ojs/index.php/iojpe/article/view/598/628 knee, j. a. (2016). why content is not always king. financial times (july 27). https://www.ft.com/content/d1b31182-51b7-11e6-9664-e0bdc13c3bef jordan, k. (2014). initial trends in enrolment and completion of massive open online courses. the international review of research in open and distributed learning, 15(1). http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/1651 norris, p. (2001). digital divide: civic engagement, information poverty, and the internet worldwide. cambridge university press orr, d., weller, m., & farrow, r. (2018). models for online, open, flexible and technologyenhanced higher education across the globe – a comparative analysis. international council for open and distance education (icde). oslo, norway. available from https://oofat.oerhub.net/oofat/. cc-by-sa. pappano, l. (2012) ‘the year of the mooc’. new york times, nov 2. http://www.nytimes.com /2012/11/04/education/edlife/massive-open-online-courses-are-multiplying-at-a-rapid-pace.html pitt, r., de los arcos, b., koppel, k., miani, s. & sancin, c. (2018). bizmooc result 4.2.a. evaluation report on pilot mooc 1. bizmooc project. http://bizmooc.eu pouezevara, s.r. and horn, l.j. (2016). moocs and online education: exploring the potential for international educational development. rti press publication. no. op-0029-1603. research triangle park, nc: rti press. http://dx.doi.org/10.3768/ radford, a. w. robles, j. cataylo, s. horn, l. thornton, j. and whitfield, k. (2014) the employer potential of moocs: a mixed methods study of human resource professionals’ thinking on moocs. . the international review of research in open and distributed learning, 15(5). http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/1842 schick-makaroff, k., macdonald, m., plummer, m., burgess, j., & neander, w. (2016). what synthesis methodology should i use? a review and analysis of approaches to research synthesis. aims public health 3(1). 172-215. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5690272/ shah, d. (2017). a product at every price: a review of mooc stats and trends in 2017. class central. https://www.class-central.com/report/moocs-stats-and-trends-2017/ steffens, k. (2015). competences, learning theories and moocs: recent developments in lifelong learning. european journal of education research, development and policy, 50(1). https://doi.org/10.1111/ejed.12102 150 | robert farrow stiglitz, j. e., & greenwald, b. c. (2015). creating a learning society a new approach to growth,development and social progress. columbia university press. suri, h. & clarke, d. (2009). advancements in research synthesis methods: from a methodologically inclusive perspective. review of educational research 79 (1). https://doi.org/10.3102/0034654308326349 yuan, l., powell, s. (2013). moocs and open education: implications for higher education. jisc cetis. https://publications.cetis.org.uk/wp-content/uploads/2013/03/moocs-and-openeducation.pdf s u g g e s t e d c i t a t i o n : farrow, r. (2018). mooc and the workplace: key support elements in dig-ital lifelong learning. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the author worked at the open university (uk) as part of the bizmooc project funded by the erasmus+ key action 2 (knowledge alliances) reference number: 562286epp-1-2015-1-at-eppka2-ka. the author worked at the open university (uk) as a researcher on the oofat models study. the present article draws on results from both projects; the views expressed belong only to the author. #ier-05-01-04-pp057-1898-szymanik 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.04 terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami unii europejskiej ewa szymanik a b s t r a k t cel artykułu: celem tego artykułu jest ukazanie, czy i jak terroryzm wpływa na konkurencyjność handlu zagranicznego, na przykładzie wymiany polski z krajami unii europejskiej, w których w ostatnim dziesięcioleciu doszło do zamachów. metodyka badań: jako główną metodę zastosowano analizę wskaźników konkurencyjności. artykuł analizuje przy pomocy wskaźników rca i iit potencjalne skutki dla konkurencyjności gospodarek, ze szczególnym uwzględnieniem państw unii europejskiej. zbadano, czy zamachy terrorystyczne w unii wpłynęły na zmianę konkurencyjności handlu polski z krajami nimi dotkniętymi. wyniki: na podstawie osiągniętych wyników można stwierdzić, że choć terroryzm w dłuższym okresie wpływa na konkurencyjność gospodarek, to jednak siła wpływu zależy od ich ogólnej kondycji i stopnia rozwoju systemu zabezpieczeń, a w przypadku polski zależność ta nie jest silnie widoczna. wkład i wartość dodana: wartością dodaną artykułu jest obliczenie wskaźników, autorska analiza skutków terroryzmu w nowym kontekście. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: terroryzm; konkurencyjność; unia europejska; polski handel zagraniczny; eksport kody jel: e23, e60, f10, f23, h56 artykuł nadesłano: 22 kwietnia 2019 artykuł zaakceptowano: 1 czerwca 2019 sugerowane cytowanie: szymanik, e. (2019). terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami unii europejskiej. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 57-75. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.04 wprowadzenie zmiany zachodzące na świecie i w gospodarkach zaowocowały nie tylko pożytecznymi skutkami w postaci rozwoju. pojawiły się też zachowania niepożądane, takie jak terroryzm. nie jest to zjawisko nowe. można zauważyć, że od początku kształtowania się struktur państwowych, czy szerzej – władzy, ludzkość stykała się z różnego rodzaju przemocą wobec poszczególnych osób. najbardziej znane były oczywiście zamachy na życie władców (na przykład juliusza cezara), lecz dotyczyło to także ludzi o mniejszych wpływach, takich international entrepreneurship review ri e 58 | ewa szymanik jak szeroko rozumiani właściciele (nie tylko ziemscy) czy dowódcy wojskowi. wszystkie miały mniej lub bardziej znaczące skutki dla historii czy gospodarki danego regionu, aczkolwiek nie wszystkie można byłoby dziś określić mianem terrorystycznych. u ich podstawy leżały przede wszystkim nierozwiązane problemy społeczne. świadomość, że terroryzm ma znaczący wpływ na gospodarkę, nie jest powszechna. organizacje terrorystyczne posługują się najnowocześniejszą techniką i stosują niekonwencjonalne sposoby walki. potrzebują do tego dużych środków finansowych z wielu źródeł, także nietypowych. wszystko zaś, co podlega prawom popytu i podaży, niezależnie od stopnia legalności, tworzy rynek i wpływa na szeroko rozumiany system gospodarczy. terroryzm to różnie umotywowane działania podjęte w celu wymuszenia od władz i społeczeństw określonych zachowań, realizowane z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków, w warunkach celowo nadanego rozgłosu i specjalnie wywołanego lęku (nowa encyklopedia powszechna, 1997). inna definicja mówi, że jest to forma przemocy politycznej, która polega na stosowaniu morderstw lub zniszczenia (albo zagrożeniem stosowania takich środków) w celu wywołania szoku i ekstremalnego zastraszenia jednostek, grup, społeczeństw lub rządów, czego efektem mają być wymuszenia pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie nieprzemyślanych działań i/lub zademonstrowanie/nagłośnienie politycznych przekonań (bolechów, 2003). początkowo zarówno skala, jak i społeczny oddźwięk zamachów były dość skromne, aczkolwiek nie zawsze – sztandarowym przykładem zamachu o skutkach światowych było zabicie arcyksięcia ferdynanda w sarajewie 28 czerwca 1914 r., co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu i wojny światowej. znaczące zmiany nastąpiły pod koniec xx w. zmieniła się zarówno struktura organizacji terrorystycznych, jak i formy ich działalności. celem pośrednim stało się zastraszenie i zabicie nie pojedynczych osób, lecz jak największej ich liczby, a bezpośrednim – i to nie zmieniło się od wieków – zaspokojenie własnych, najrozmaitszych potrzeb. pojawiła się między innymi interferencyjna koncepcja terroryzmu, zakładająca, że istnieje wiele i różnorodnych powiązań pomiędzy wewnętrznymi (państwowymi) a międzynarodowymi aspektami omawianego zagadnienia (wojciechowski, 2011). najczęściej chodzi o osiągnięcie wpływu na decyzje socjalne, polityczne i militarne, by przyniosły one określone korzyści żądającym. często terroryzm jest skutkiem biedy, poczucia wykluczenia lub niesprawiedliwości i bezsilności (cegiełka, 2015) mimo tego jest wielkim zagrożeniem dla bezpieczeństwa, wartości wyznawanych przez społeczeństwa demokratyczne oraz praw i wolności obywateli, szczególnie wówczas, gdy dotyka przypadkowych, niewinnych osób. zatem w żadnym wypadku nie można go usprawiedliwić (rada europejska, 2005). celem tego artykułu jest ukazanie, czy i jak terroryzm wpływa na konkurencyjność handlu zagranicznego, na przykładzie wymiany polski z krajami unii europejskiej, w których w ostatnim dziesięcioleciu doszło do zamachów. zastosowane metody to głównie analiza danych statystycznych i najpopularniejszych wskaźników pomiaru konkurencyjności, takich jak rca, liczony metodą logarytmiczną, i iit, wskaźnik wymiany wewnątrzgałęziowej. przegląd literatury ponieważ na omawiany temat składa się kilka zagadnień, główny przegląd literatury został dokonany w tekście, tym bardziej, że najbogatsza dotyczy związków pomiędzy atakami terrorystycznymi a wahaniami na giełdzie, a ten problem nie jest badany w niniejszej terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 59 pracy. dostępna literatura, wbrew tytułom, zajmuje się głównie problemem terroryzmu, w niewielkim stopniu uwzględniając jego wpływ na gospodarkę. badania prowadzone przez autorów artykułów dotyczą przede wszystkim poszczególnych jej części, na przykład wyżej wspomnianej giełdy (tavor, 2014), turystyki (michalczuk-ouerghi i dłużewska, 2018), gospodarki morskiej (łuczkowska, 2013) czy rolnictwa (kacperska, 2017). przykładem badań obejmujących całą gospodarkę są prace abadiego i gardeazabala (2005) czy golda (2003). berman (2009) skupił się głównie na korzyściach, jakie odnoszą terroryści i ich organizacje i coraz więcej autorów kieruje swe zainteresowania w tę stronę, brak zaś prac badających wpływ terroryzmu na konkurencyjność gospodarek. geneza współczesnego terroryzmu jak już wspomniano, terroryzm jest znany od dawna. do świadomości ogółu to zagrożenie przeniknęło jednak dopiero 11 września 2001 r., po zamachu na world trade center. stało się wówczas jasne, że zagrożenie może dotyczyć każdego. po tym zamachu światowa opinia publiczna skierowała uwagę na związki historyczne między islamem a terroryzmem, co mimo częstego powoływania się zamachowców na cytaty z koranu jest dużym uproszczeniem, gdyż koran nie usprawiedliwia zamachów, wyraźnie zakazując zabijania osób niezdolnych do walki, zwierząt, niszczenia przyrody, zatruwania studni, bezczeszczenia zwłok i samobójstw (koran, 1986). warto też pamiętać, że terroryzm kryjący się za motywami religijnymi to tylko jedna z jego istniejących form. może on również być usprawiedliwiany względami politycznymi czy koniecznością życiową (na przykład znany z ideologii hitlerowskiej lebensraum – przestrzeń życiowa, czy też czystość rasowa). ważny jest program ideologiczny, motywujący do działania i będący elementem utrzymującym trwałość grupy. o tym, jak złożonym zjawiskiem jest terroryzm, mówi fakt, że funkcjonuje ponad dwieście jego definicji (fiszer, 2012). wszystkie działania terrorystów są zaplanowane i mają jasny cel. następujące po akcie terroru bezład i chaos sprawiają wrażenie, ze ataku dokonał przypadkowy szaleniec, a cel również wybrano przypadkowo. przyciąga to uwagę mediów, a to właśnie jest celem aktów przemocy. należy też zauważyć, że sprawcy przyznają się niemal natychmiast (cegiełka, 2015). jak wspomniano wyżej, pod koniec xx w. terroryzm znacznie się zmienił, do tego stopnia, że mówi się o nowym modelu. zdaniem howarda (2002) różnice są następujące: − nowy terroryzm jest bardziej zabójczy – oprócz przyciągnięcia uwagi celem jest zabójstwo jak największej liczby ludzi, − istnieją grupy transnarodowe, o międzynarodowym zasięgu działania, − dobre finansowanie organizacji ze źródeł zarówno legalnych, jak i nielegalnych, − samodzielność grup i ich niezależność od państwowych sponsorów (co miało miejsce w przypadku terroru usankcjonowanego przez państwo, na przykład w hitlerowskich niemczech), − lepsze wykształcenie, wyposażenie i wyszkolenie terrorystów, ich większa determinacja i profesjonalizm, − grupy są trudniejsze do infiltrowania z uwagi na ich specyfikę kulturową i ideologiczną, z przewagą motywacji religijnej, − terroryści mają łatwiejszy dostęp i wiedzę o broni masowego rażenia. 60 | ewa szymanik rozwój cywilizacyjny, postęp naukowo-techniczny oraz nowa sytuacja geopolityczna na świecie sprawiają, że zmieniają się formy i środki działania terrorystów. obecnie są one podobne do działań partyzanckich, dlatego też terroryści określani są mianem „partyzantów”, czy „zielonych ludzików” (jak separatyści na ukrainie). korzystają z najnowocześniejszych osiągnięć techniki i są w stanie prowadzić walkę z regularnymi oddziałami wojskowymi. dlatego też tego typu działania zostały określone mianem wojny hybrydowej, która jest kombinacją działań regularnych i nieregularnych sił zbrojnych, elementów kryminalnych, organizacji politycznych oraz terrorystycznych, stosujących tradycyjną i nietradycyjną walkę (nowacki, 2015). w tabeli 1 przedstawiono największe organizacje terrorystyczne na świecie. tabela 1. światowe organizacje terrorystyczne nazwa obszar działania taktyki tzw. państwo islamskie iraku i lewantu (isil, isis, lub daesh) azja i pacyfik, europa, rosja, środkowy wschód i północna afryka zamachy bombowe, branie zakładników, zabójstwa taliban afganistan, pakistan zamachy bombowe al-shabaab somalia, wschodnia afryka zamachy bombowe boko haram nigeria, czad, kamerun, niger zamachy bombowe, branie zakładników, ataki samobójcze źródło: (institute for economics & peace, 2018a, s. 15-17). z powyższych informacji wynika, że najszerszy teren obejmują działania isis, którego wpływy rozciągają się poza kraje islamskie, czego dowodem były ataki z 2001 r. w usa i 2004 r. w hiszpanii. isis wciąż uchodziło za najbardziej krwawą grupę terrorystyczną na świecie w 2017 r. zmniejszenie liczebności ugrupowania znalazło swe odbicie w poziomie aktywności terrorystycznej w europie; liczba zabitych spadła o 75%, z 827 w 2016 r. do 204 w 2017 r. wstępne dane z 2018 r. sugerują kontynuację tego trendu, gdyż w okresie styczeń – październik 2018 r. odnotowano w europie zachodniej mniej niż 10 osób zabitych na skutek ataków. krajem, w którym w 2017 r. zabito największą liczbę osób, był afganistan. liczba ofiar była w przybliżeniu równa tej z poprzedniego roku (institute for economic & peace, 2018a). ekonomiczne skutki terroryzmu na wpływ zamachów na gospodarkę zaczęto zwracać uwagę po 2001 r. i atakach na world trade center. ich efektem był spadek tempa wzrostu gospodarczego w usa, choć w kolejnych latach straty były nadrabiane. nie należy jednak zapominać, że skutków zamachu obawiały się także kraje, które sprzedawały swe produkty do ameryki, zwłaszcza niemcy, japonia, korea południowa, singapur i tajwan, gdyż amerykańska konsumpcja stanowiła pod koniec xx w. siłę napędową międzynarodowego handlu, odpowiadając za 15% światowego pkb. zdaniem b. pawłowskiego, cytowanym w tym samym źródle, pośrednim skutkiem zamachów było zmniejszenie światowego pkb o 1,7%, zniknięcie 9 mln miejsc pracy (w tym w samych stanach 1,1 mln) (cegiełka, 2015). w tabeli 2 przedstawiono rozmieszczenie ataków terrorystycznych w ostatnim dziesięcioleciu. podzielono je według regionów. podział kontynentalny nie do końca jest adekwatny, gdyż zarówno azja, jak i afryka są zbyt zróżnicowane kulturowo, religijnie i gospodarczo, by można je było traktować jako całość. zróżnicowanie panuje też w europie terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 61 – jej wschodnia część jest mniej narażona, przynajmniej na razie. z uwagi na, z jednej strony, procesy integracyjne, a z drugiej – postępujący radykalizm i narastającą ksenofobię, a także zagrożenie wojenne (możliwe szersze konsekwencje wojny rosyjsko – ukraińskiej), należy oczekiwać zwiększenia zagrożenia także w krajach uchodzących do tej pory za dość bezpieczne, w tym również w polsce. tabela 2. ataki terrorystyczne i ich rozmieszczenie region 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 ogółem 4797 4712 4789 5018 8522 12036 16903 14965 13587 10900 europa 371 346 392 290 366 426 1177 1017 253 401 środkowy wschód i północna afryka 1534 1357 1457 1654 2409 4560 6939 6036 6115 3780 południowa azja 1754 1943 1964 2107 3803 4612 4998 4585 3639 3430 azja południowowschodnia 514 560 472 353 587 1188 1082 1072 1077 1020 afryka subsaharyjska 380 283 323 482 1168 999 2321 1964 2077 1970 ameryka poludniowa 144 158 148 106 133 182 283 176 159 172 ameryka pólnocna 31 16 21 12 39 32 37 62 75 97 australia i oceania 8 1 1 0 0 1 9 14 10 12 środkowa azja 36 31 9 9 12 7 9 10 17 7 wschodnia azja 25 8 1 4 4 15 43 28 8 7 ameryka środkowa i karaiby 0 9 1 1 1 14 5 1 3 4 źródło: opracowanie własne na podstawie (national consortium for the study of terrorism and responses to terrorism, database; national consortium for the study of terrorism and responses to terrorism, 2017, s.2). z danych w tabeli wynika, że terroryści znacząco wzmogli swą aktywność od roku 2012, czyli od zakończenia kryzysu. można byłoby wysnuć stąd nieco przewrotny wniosek, że wcześniej ludzie należący do takich ugrupowań byli zajęci codzienna walką o byt, a w momencie, gdy sytuacja gospodarcza zaczęła się poprawiać, pomyśleli o „rozrywkach”. oczywiście nie jest to wniosek naukowy. prawdziwym wytłumaczeniem tego faktu może być co innego – po kryzysie sytuacja się zmieniła i wiele osób nie odzyskało dawnego statusu materialnego, co zrodziło większą frustrację. poza tym, być może, lata kryzysu były czasem gromadzenia broni za stosunkowo niższą cenę, a strategia nasilenia ataków w momencie, gdy sytuacja gospodarcza zaczęła się poprawiać i wzrost dobrobytu spowodował zwiększenie poczucia bezpieczeństwa społecznego, była zaplanowana. europa była regionem o największej poprawie bezpieczeństwa i odnotowała znaczący spadek aktywności terrorystycznej, pomimo zagrożenia, jakim są ukryci radykałowie wśród uchodźców i radykalizacja aktywności online. liczba zabitych w europie zachodniej spadła ze 168 w 2016 r. do 81 w 2017 r. turcja, francja, belgia i niemcy odnotowały największy spadek, a jedynie wielka brytania, hiszpania, szwecja i finlandia zarejestrowały wzrost. pomimo spadku liczby zabitych ilość zamachów terrorystycznych w europie wzrosła do 282 z 253 w poprzednim roku. ponadto 8 krajów zachodnioeuropejskich odnotowało przynajmniej po jednej ofierze śmiertelnej terrorystów w 2017 r, co jest największą liczbą w ciągu ostatnich 20 lat. spadająca śmiercionośność ataków terrorystycznych w europie zachodniej wskazuje, że zdolność isis do planowania i koordynacji ataków na wielką skalę została ograniczona i że skutkują procedury przeciwdziałające terroryzmowi, przynajmniej 62 | ewa szymanik w krótkim okresie. chociaż całkowita liczba ofiar śmiertelnych spadła, wpływ skutków ataków się rozszerza. w 2017 r. w 67 krajach zmarła przynajmniej jedna osoba, co jest drugą pod względem wielkości liczbą w ciągu ostatnich 20 lat. jest to jednak mniejsza liczba niż w 2016 r., kiedy tych krajów było 79 (institute for economic & peace, 2018a). w 2017 r. w 19 krajach odnotowano ponad 100 ofiar śmiertelnych, a w 5 ponad tysiąc. światowy ekonomiczny wpływ terroryzmu (wydatki na walkę z nim) wyniósł w 2017 r. 52 mld usd, o 42% mniej niż w roku poprzednim. należy odnotować, że oceny terroryzmu są konserwatywne, ponieważ nie odnotowują bezpośredniego wpływu na interesy, inwestycje i koszty związane z działaniem agencji bezpieczeństwa zapobiegających zamachom. terroryzm ma także szerokie konsekwencje ekonomiczne, które mogą się potencjalnie szybko rozszerzyć na globalną gospodarkę ze znaczącymi odgałęzieniami socjalnymi. terroryzmowi sprzyjają również konflikty wewnętrzne i zewnętrzne. 10 krajów o najwyższym wskaźniku terroryzmu w świecie jest zaangażowanych przynajmniej w jeden konflikt. w tych krajach odnotowano aż 84% wszystkich śmiertelnych ofiar w 2017 r. w krajach wysoko rozwiniętych ekonomicznie silnie związane z wpływem terroryzmu są inne czynniki niż konflikty i przestrzeganie praw człowieka. należą do nich przede wszystkim wykluczenie socjalne i brak szans ekonomicznych. rosnąca liczba dowodów wskazuje, że w europie zachodniej (ale nie tylko) ludzie z przeszłością kryminalną mogą być szczególnie podatni na wpływ grup ekstremistycznych, radykalizację i rekrutację do grup terrorystycznych. wiele badań wskazuje, że ponad 40% obcokrajowców walczących w szeregach terrorystów i aresztowanych za taką działalność ma za sobą kryminalną przeszłość. chociaż w ciągu ostatnich 3 lat odnotowano spadek wpływu terroryzmu, są obszary, na których oczekiwany jest jego wzrost. załamanie wpływu isis w syrii i iraku przeniosło aktywność tych grup w inne miejsca, szczególnie do maghrebu i sahelu, głównie do libii, nigru i mali, oraz do południowo-wschodniej azji, zwłaszcza na filipiny (institute for economic & peace, 2018a). od dawna wielkim problemem jest terroryzm morski. utrudnia on handel między krajami zarówno przez zwiększenie zagrożenia dla obiektów portowych (ich zniszczenie przynosi ogromne straty gospodarcze (szubrycht i rokiciński, 2006)), jak i przez stwarzanie zagrożenia dla załóg, co oznacza, że mniej statków decyduje się na pływanie w niebezpiecznych rejonach, przez co spadają obroty handlowe lub (jeśli kapitan decyduje się na przepływ dłuższą trasą) rosną koszty transportu, a co za tym idzie – ceny. nie zawsze taki handel jest opłacalny, więc następuje jego redukcja. ekonomiczny efekt skutków terroryzmu wzrósł o 13% w 2017 r. w porównaniu z rokiem poprzednim, przynosząc stratę 161 mld usd. jednakże, z wyjątkiem iraku, globalny wpływ terroryzmu spadł o 22%, podobnie jak liczba dotkniętych nim krajów. akty przemocy miały miejsce w 2017 r. w 67 krajach świata, podczas gdy w 2016 r. było to 77 państw (65 w 2015 r.). największy wzrost ekonomicznego wpływu terroryzmu w stosunku rocznym dotyczy europy, gdzie nastąpił wzrost kosztów o 76% w 2017 r., zaś w ameryce północnej te koszty wzrosły o 64% w tym samym okresie (institute for economic & peace, 2018b). zmiany wartości ekonomicznego wpływu terroryzmu przedstawia tabela 3. do kosztów terroryzmu w niniejszym wskaźniku zalicza się koszty zabitych i rannych w czasie ataków. model ekonomicznego wskaźnika przemocy iep (institute for economics and peace) wyłącza zniszczenie własności i szersze ekonomiczne wpływy terroryzmu, koszty ekonomiczne ataków są uwzględniane we wskaźnikach strat pkb. terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 63 tabela 3. ekonomiczny wpływ terroryzmu według iep (w mld usd, ceny stałe z 2017 r.) rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 wartość 9 11* 13 10 20 20 27 43 32 rok 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 wartość 33 27 28 48 76 108 91 89 52 * po 11.09.2001 r. wartość wskaźnika wyniosła 65 źródło: (institute for economic & peace, 2018a, s. 29). obszarów gospodarki, które są najbardziej wrażliwe na zamachy, jest kilka. jako pierwszą należy wymienić turystykę, z której wpływy często stanowią znaczącą część pkb wielu krajów. spadek bezpieczeństwa i strach przed podróżami odstrasza turystów i powoduje znaczące skutki gospodarcze. jako przykład można podać sri lankę, w której sektor usług tworzy 62% pkb (ministerstwo przedsiębiorczości i technologii, 2019) (sama turystyka około 5%), a na której po zamachach z 21 kwietnia 2019 r. zmniejszyła się ilość przyjazdów turystycznych. według informacji podanych przez „rzeczpospolitą” z 22 kwietnia 2019 r. liczba odwołanych rezerwacji sięgnęła 20% (walewska, 2019). kolejną dziedziną gospodarki, na którą terroryzm silnie wpływa, jest sektor zbrojeniowy. wynika to stąd, że państwa stające w obliczu powtarzających się ataków terrorystycznych przeważnie zwiększają swoje wydatki na ochronę i zbrojenia. wiąże się to ze wzrostem podatków lub zwiększeniem zadłużenia państwa (cegiełka, 2015), a w każdym przypadku oznacza przekierowanie środków, które można byłoby przeznaczyć na rozwój gospodarczy w innych dziedzinach. z badań przeprowadzonych przez tavora (2014) wynika, że jeśli chodzi o rynki finansowe, istnieje krótkookresowy związek między wskaźnikiem zysku a atakiem, także w ciągu dwóch następnych dni. im bardziej poważny jest incydent, jeśli chodzi o skutki bezpośrednie, tym silniejszy jest spadek wskaźnika. istnieje też zależność pomiędzy siłą wpływu ataku a stopniem rozwoju gospodarczego kraju – państwa rozwijające się są bardziej poszkodowane. do podobnych wniosków doszli też volodin i mikhalev (2017), zauważając, że ważny jest trend rozwoju rynku – jeśli jest on rosnący, wówczas wpływ ten jest o wiele mniejszy niż w przypadku tendencji spadkowej. ten ostatni fakt może być wynikiem siły gospodarczej danego kraju i jego możliwości radzenia sobie ze ściśle materialnymi skutkami ataku. wiąże się to z możliwościami odbudowy zniszczonych obiektów i znalezieniem na nią środków (między innymi pochodzących z wypłat odszkodowań przez towarzystwa ubezpieczeniowe), a także ze znalezieniem pracowników, zarówno o odpowiednich kwalifikacjach, jak i wystarczająco odważnych lub zdeterminowanych, by podjąć pracę w miejscu, w którym niedawno zginęli inni ludzie. wspomniane wyżej ubezpieczenia są również czynnikiem związanym pośrednio z wpływem terroryzmu na gospodarkę. konieczność zabezpieczenia się przed skutkami ataków podnosi wysokość składek ubezpieczeniowych, a tym samym także koszty funkcjonowania przedsiębiorstw. terroryzm wpływa również na wymianę handlową i napływ inwestycji. ma to związek nie tylko z przepływami towarów i środków pieniężnych, ale też z koniecznością fizycznego przemieszczania się. ataki w 2004 r. w hiszpanii na dworce kolejowe czy w rosji w 2010 r. na pociąg „newski ekspres” są tego przykładami. problemem jest też zabezpieczenie systemów bankowych przed atakami hakerskimi, w wyniku których terroryści nie tylko mogą 64 | ewa szymanik zdobywać środki na finasowanie swej działalności, ale też paraliżować, a co najmniej utrudniać przepływy pieniężne finansujące gospodarkę. trudno w tym wypadku zapewnić stuprocentowe bezpieczeństwo jakiejkolwiek instytucji czy bankowi, skoro korzystanie z internetu jest dziś powszechne i usprawnia znacząco rozwój gospodarczy. niekiedy jest nawet mowa, że pojawi się nowy rodzaj wojen – wojny (w tym z terroryzmem) v generacji, czyli w sieci (cegiełka, 2014). niewątpliwie jest to czynnik, który również ma coraz silniejszy wpływ na gospodarkę, choćby w kontekście wspomnianych wyżej rosnących środków przeznaczanych przez państwa, ale też i instytucje prywatne, takie jak wielkie banki czy korporacje transnarodowe, na zapobieganie tego typu działaniom. transport oraz handel detaliczny również należą do sektorów najczęściej atakowanych przez organizacje terrorystyczne. terroryści, chcąc spowodować jak największą liczbę ofiar, atakują obiekty transportowe (takie jak metro, dworce, lotniska), do których mają ułatwiony dostęp. może to spowodować sparaliżowanie systemu bezpieczeństwa państwa, dlatego też nowoczesny system transportu musi być jak najmniej podatny na zagrożenia terrorystyczne oraz trwały z punktu widzenia ekonomicznego, socjalnego i ochrony środowiska. należy tu również zwrócić uwagę na ekonomiczne skutki ataku na transport i jego środki. to nie tylko efekty bezpośrednie, czyli zniszczona infrastruktura i poszkodowani bezpośrednio ludzie. to również straty spowodowane w innych przedsiębiorstwach przez to, że część pracowników nie dotarła do pracy i taka sytuacja może trwać dość długo. tego typu skutki trudno jest zmierzyć i mogą wydawać się nieznaczne, jednak w dłuższym czasie należy je uwzględniać. handel detaliczny to drugi najczęściej atakowany sektor gospodarki. zamachowcy uderzają nie tylko w centra handlowe czy supermarkety, ale również lokale gastronomiczne, restauracje, kluby i bary. istnieją trzy główne przyczyny ataków terrorystycznych w tym sektorze. po pierwsze, znaczna ich część jest skierowana przeciwko sklepom, które nie są w posiadaniu danej organizacji, zwłaszcza islamistów, czy jej zwolenników. po drugie, terroryści na cel swoich ataków chętnie wybierają znane marki, będące symbolem świata zachodniego i kapitalizmu. po trzecie, handel detaliczny jest dla tych grup atrakcyjnym przedmiotem ataku ze względu na możliwość spowodowania znacznych strat w ludziach, dużych utrudnień w życiu codziennym oraz skutecznego zastraszenia ludności cywilnej (nowacki, 2015). w tabeli 4 ukazane zostały dziedziny gospodarki, na które terroryzm miał największy wpływ w 2017 r. przemysł rafineryjny jest obecnie jedną z najbardziej newralgicznych części gospodarki, więc warto zwrócić uwagę, że zniszczenia w nim mają szersze oddziaływanie niż zamachy na środki transportu – w skrajnym wypadku mogą sparaliżować świat. to jednak broń obosieczna, więc terroryści dążą do zapewnienia sobie dostępu do złóż i rafinerii. natomiast od lat nie zmienia się znaczenie handlu detalicznego na mapie terroryzmu. w porównaniu z rokiem 2015 spadł jednakże wpływ zamachów na turystykę i przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (nowacki, 2015). według szacunków przeprowadzonych przez naukowców z cambridge i firmy ubezpieczeniowej lloyd’s, dotyczących lat 2015-25, terroryzm z ekonomicznego punktu widzenia znajduje się na 9. miejscu zagrożeń i jest w stanie zniszczyć dochód o wartości 98 mld dolarów (2,5 proc. ryzyka w omawianej dekadzie) (jóźwik, 2016). terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 65 tabela 4. dziedziny gospodarki najbardziej dotknięte przez terroryzm w 2017 r. (w %) dziedzina gospodarki wpływ przetwórstwo ropy naftowej 33,2 handel detaliczny 11,6 przetwórstwo gazu ziemnego 8,7 budownictwo 7,52 finanse 7,51 media 7,51 pozostałe 23,96 źródło: opracowanie własne na podstawie (aon risk solutions, 2017). terroryzm w europie po roku 2001 europa również stała się terenem licznych zamachów, zwłaszcza jej zachodnia część. wprawdzie, jak to pokazano w tabeli 1, nie jest rejonem o największym zagrożeniu, trudno jednak mówić, że jest bezpieczna. terroryści atakują głównie w krajach rozwiniętych gospodarczo, choć nie tylko. tabela 5 pokazuje ilość ataków w krajach ue w ostatnim dziesięcioleciu. są to ataki zarówno dokonane, jak i udaremnione. z powyższego zestawienia wynika, że krajami, w których najczęściej dochodzi do ataków, są wielka brytania, francja i hiszpania. w tych państwach terroryzm ma dość długą „tradycję” – ataki były przeprowadzane przez różnego rodzaju ekstremistów – prawicowych, lewicowych czy organizacje separatystyczne. szczegółowa analiza rodzajów ataków i grup je przeprowadzających nie jest przedmiotem badań niniejszej pracy. warto też zauważyć, że w ostatnich latach do zamachów doszło w krajach dotychczas spokojnych – w belgii i niemczech. ten ostatni kraj jest interesujący ze względu zarówno na bezpośrednie sąsiedztwo z polską, jak i fakt, że wśród ofiar znaleźli się nasi rodacy. oznacza to również, że bezpieczeństwo naszego kraju jest iluzoryczne, gdyż jest on narażony w stopniu porównywalnym z innymi częściami europy. raport mswia (ministerstwo spraw wewnętrznych i administracji [mswia], 2016) o stanie bezpieczeństwa stwierdza, że mimo podwyższonego poziomu zagrożenia zamachami terrorystycznymi na świecie, w tym także w części państw europy zachodniej, zagrożenie terrorystyczne w polsce utrzymywało się w 2016 r. na stosunkowo niskim poziomie. podobnie jak w latach ubiegłych nasz kraj pozostawał jedynie celem rezerwowym dla ewentualnych zamachów terrorystycznych, jednak widoczne wśród islamskich terrorystów zdeterminowanie do atakowania celów w państwach unii europejskiej wskazuje, że utrzymuje się zagrożenie dla europy ze strony ekstremistów islamskich, co może wpłynąć także na stan bezpieczeństwa w polsce. to ryzyko zwiększa fakt, że do europy stale napływają emigranci z bliskiego wschodu i afryki północnej, czyli rejonów, gdzie do zamachów dochodzi najczęściej. jak pokazują doniesienia prasowe i statystyki, wśród uchodźców ukrywają się niestety też terroryści, którzy często prowadzą akcję werbunkową w krajach europejskich, zarówno osobiście, jak i przy pomocy narzędzi komunikacji społecznej. działania te bywają skuteczne i powodują, że do terrorystów dołączają obywatele krajów dotychczas z tego rodzaju przemocą nie kojarzonych. szczególnie niebezpieczne są wyjazdy zradykalizowanych obywateli unii europejskiej, z których wielu pochodzi z rejonów objętych konfliktami zbrojnymi, w celu wzięcia udziału w walkach po stronie islamistów jako tak zwani zagraniczni bojownicy terrorystyczni, lub 66 | ewa szymanik tabela 5. ataki terrorystyczne w ue w latach 2007-2017 kraj rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 ogółem 581 441 294 249 174 219 152 199 211 142 205 austria 1 6 6 2 – – – – – – – belgia – – – – – 2 – 1 – 4 2 bułgaria – – – – – 2 – – – – – czechy – – – 1 – – – – – – – dania – – – 2 4 – – – 2 – – finlandia – – – – – – – – – – 1 francja 267 147 95 84 85 125 63 52 73 23 54 grecja 2 14 15 21 6 1 14 7 4 6 8 hiszpania 279 263 171 90 47 54 33 – 25 10 16 holandia – – – – – – – 18 – 1 – irlandia – 2 – – – – – – – – – niemcy 20 – – – 1 – – – – 5 2 portugalia 1 – – – – – – – – – – szwecja 1 – – – – – – 1 węgry 4 – 4 – – – – – – – – wlk. brytania bd bd bd 40 26 24 35 109 103 76 107 włochy 9 9 3 8 5 11 7 12 4 17 14 uwagi: bd – brak danych. źródło: opracowanie własne na podstawie (europol, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018). podjęcia szkolenia terrorystycznego. powrót takich osób do krajów pochodzenia, z uwagi na ich radykalne poglądy i zdobyte doświadczenie bojowe, stanowi realne zagrożenie przeprowadzenia ataku terrorystycznego w europie. problem ten dotyczy kilkutysięcznej grupy obywateli unii europejskiej (w szczególności z francji, wielkiej brytanii i niemiec), a także pojedynczych polaków. raport podkreśla, że czynnikiem, który może w przyszłości skutkować próbami podejmowania działalności terrorystycznej na terytorium polski, pozostaje fakt, że w naszym kraju przebywają osoby z państw i regionów podwyższonego ryzyka. ponadto geopolityczne położenie polski i uwarunkowania prawne wynikające z członkostwa w unii europejskiej, w tym także przynależność do strefy schengen, sprawiają, że polska może pełnić dla obywateli wyżej wspomnianych państw rolę kraju tranzytowego. przez nasze terytorium mogą oni próbować przedostać się w rejony konfliktu lub powrócić z nich, podobnie jak będący obywatelami unii zagraniczni bojownicy terrorystyczni. odnotowano również przypadki legalnego wjazdu na terytorium polski osób, których rzeczywisty cel przyjazdu był niezgodny z deklarowanym (między innymi pod pretekstem udziału w szkoleniach, podjęcia nauki na polskich uczelniach, poddania się leczeniu czy też nawiązania współpracy biznesowej). polskę wykorzystywano jedynie do wjazdu na obszar unii europejskiej. ponadto pozostające w polsce osoby objęte procedurą uchodźczą w większości przypadków korzystają z całkowitej swobody przemieszczania się, co mogą wykorzystywać w celu przedostania się do innych krajów obszaru schengen, i często tak właśnie się dzieje. czynnikiem ryzyka, często przyciągającym zamachowców i mogącym wpływać szerzej na gospodarkę, jest organizacja na terytorium polski istotnych wydarzeń międzynarodowych, które mogą zainteresować organizacje terrorystyczne. w tym kontekście należy wskazać, że terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 67 w 2016 r. na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych trzykrotnie wprowadzono stopień alarmowy w związku z organizacją szczytu nato i światowych dni młodzieży. w lipcu 2017 r. podczas szczytu nato wprowadzono pierwszy stopień alarmowy (alfa), który obowiązywał na obszarze warszawy. stopień alarmowy alfa wprowadzono także podczas światowych dni młodzieży – na całym terytorium państwa. dodatkowo w związku z zagrożeniami dla cyberprzestrzeni rp podczas światowych dni młodzieży wprowadzony został drugi stopień alarmowy crp (bravo-crp) (mswia, 2016). oczywiście wprowadzenie tego rodzaju alertu wiąże się z dużymi kosztami. terroryzm a handel polski z ue i jego konkurencyjność jak już wspomniano, ataki terrorystyczne mają wpływ na gospodarkę wielu krajów, zarówno tych, w których do nich dochodzi, jak i ich partnerów gospodarczych. wiąże się to z możliwymi opóźnieniami w dostawach zamówionych towarów lub całkowitym ich zaniechaniem, jeśli przedsiębiorstwo zostanie zniszczone. kraje, w których dochodzi do zamachów, są oceniane jako mało bezpieczne, zwłaszcza że ataków dokonuje się przede wszystkim w dużych miastach, gdzie zwykle lokują się inwestorzy ze względu na dobrze rozwiniętą infrastrukturę. wzrost terroryzmu może zatem negatywnie wpłynąć na konkurencyjność gospodarek. celem niniejszej pracy jest pokazanie, czy zamachy terrorystyczne w krajach unii wpłynęły na konkurencyjność polskiego eksportu do nich. można sformułować hipotezę, że w przypadku krajów silnych gospodarczo terroryzm nie ma znaczącego wpływu na konkurencyjność polskiej wymiany handlowej. poniżej zostały przedstawione wyniki badań zmian konkurencyjności eksportu polski do tych krajów unii europejskiej, w których w ostatnim dziesięcioleciu doszło do ataków terrorystycznych. omówienie niezwykle bogatej literatury dotyczącej tej dziedziny nauki w ramach niniejszego artykułu jest niemożliwe, warto jednak wspomnieć, że szczegółowo opisano je na przykład w (szymanik, 2004) i (pilarska, 2017). ponieważ konkurencyjność można definiować na wiele sposobów1 (szymanik, 2016), na potrzeby niniejszej pracy przyjęto definicję jednoczynnikową, sformułowaną przez hübner (1994): „…przez międzynarodową konkurencyjność gospodarki krajowej rozumie się jej konkurencyjność cenową i pozacenową, a więc atrakcyjność eksportowanych przez dany kraj towarów i usług oraz produktów będących substytutami dóbr importowanych” (s. 336). metodyka badawcza w niniejszej pracy, ze względu na jej ograniczony charakter, autorka skupiła się na analizie mniej zaawansowanej formy wskaźników: rca w formie logarytmicznej oraz iit, uzupełnionych o udziały poszczególnych państw badanej grupy w polskim handlu zagranicznym. wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej ���. ���� = ln�� − ln � (1) gdzie: �� wartość eksportu grupy towarowej �; � wartość importu grupy towarowej �. 1 w literaturze występuje ponad 400 definicji. 68 | ewa szymanik wartość ���� mniejsza od zera świadczy o braku, zaś r���� większa od zera – o występowaniu ujawnionej przewagi względnej oraz o intensywności międzygałęziowego handlu i międzynarodowego podziału pracy. �� = ���� + �� − |�� − �|�� + � � ∙ 100 (2) wskaźnik handlu międzygałęziowego iit wartości bliskie 100% świadczą o wysokiej intensywności wymiany i dużym podobieństwie struktur handlowych, a co za tym idzie – również wysokiej spójności ekonomicznej badanych gospodarek. udziały w eksporcie � = ��� �⁄ � ∙ 100 (3) gdzie: �� wartość eksportu towaru �. podobnie liczony jest udział w imporcie. wyniki badań w tabeli 6 ukazano wielkość udziałów wymiany handlowej z krajami unii, w których w ostatnim dziesięcioleciu doszło do aktów terroru. dane z tabeli 6 pozwalają na stwierdzenie, że mimo odnotowania w ostatnich latach zwiększonej liczby ataków terrorystycznych w niektórych krajach, takich jak wielka brytania, francja czy włochy, nie widać znaczących zmian, jeśli chodzi o ich udział w polskim handlu zagranicznym. oznacza to, że zamachy terrorystyczne w europie nie są ważnym czynnikiem wpływającym na handel, przynajmniej jeśli chodzi o polskę, lecz prawdopodobnie można ten wniosek ekstrapolować na pozostałe kraje. w tabeli 7 przedstawiono wartości wskaźników rca i iit dla produktów przemysłowych z grup 3,5-9 sitc. wybrano je ze względu na znaczenie, jakie mają w polskim handlu zagranicznym oraz na fakt, że są to produkty zaawansowane technologicznie, a poprawa konkurencyjności w tych dziedzinach świadczy o rozwoju gospodarczym danego kraju. ponadto do wytwarzania tych produktów potrzebna jest zaawansowana infrastruktura, która może być celem ataków. jeśli mowa o francji, to z powyższej tabeli wynika, że im mniejsza liczba ataków, tym podobieństwo struktur gospodarek naszej i francuskiej jest mniejsze, zaś względna przewaga utrzymuje się na zbliżonym poziomie. można zatem wnioskować, że zmniejszona liczba ataków oznacza wzmocnienie gospodarki i poprawę przewagi danego kraju, w tym przypadku francji. w przypadku grecji sprawa wygląda nieco inaczej – tu zmniejszona liczba aktów terroru nie przekłada się na poprawę konkurencyjności greckiej gospodarki w stosunku do polskiej. dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że większość zamachów ma podłoże polityczne, dochodzi do nich głównie w atenach i nie dotykają one wrażliwej infrastruktury przemysłowej. zwiększenie podobieństwa struktur polskiego i greckiego handlu nie powinno jednak cieszyć, gdyż oznacza to, że polska gospodarka staje się coraz bardziej podobna do greckiej, a ta ostatnia nie zalicza się do najsilniejszych i najlepiej rozwiniętych. terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 69 tabela 6. udział danego kraju w wymianie handlowej polski z krajami unii, w których odnotowano ataki terrorystyczne (w %, wymiana z ue = 100%) udziały w imporcie kraj rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 austria 2,6 2,8 2,8 2,8 3,1 3 3 3 3 2,7 2,8 belgia 3,9 3,8 3,8 4 3,7 3,9 3,9 4,1 4,1 4,3 4,2 bułgaria 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 czechy 5,4 5,8 5,8 6,4 6,2 6,4 6,3 6,1 5,8 5,9 6 dania 2 2 2,2 2,1 2,2 2 2,1 2,1 2,1 1,9 2 finlandia 2 2,4 2,1 1,7 1,7 1,5 1,4 1,6 1,4 1,3 1,3 francja 8 7,6 7,4 7,3 7 6,8 6,5 6,3 6,2 6,5 6,4 grecja 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 hiszpania 3,3 3,5 3,6 3,4 3,3 3,6 3,7 3,4 3,7 3,7 3,8 holandia 5,3 5,6 5,9 6,2 6,3 6,8 6,6 6,4 6,4 6,3 6,3 irlandia 0,9 1,1 1,1 1,1 0,9 1 1,1 1,2 1,4 1,4 1,2 niemcy 37,5 37,1 36,2 36,8 37,4 37,1 37 37,3 38,1 38 38,3 portugalia 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 szwecja 3,4 3,3 3 3,2 3,4 3,3 3,2 3,1 3,1 2,8 3,2 węgry 3,3 2,9 3 2,9 2,9 2,8 2,8 2,7 2,7 2,9 2,9 wlk. brytania 4,8 4,6 4,8 4,6 4,4 4,2 4,5 4,4 4,5 4,2 4 włochy 10,7 10,5 11 9,6 9 9,1 9,1 9,6 9 9,1 8,8 udziały w eksporcie kraj rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 austria 2,4 2,5 2,4 2,4 2,5 2,5 2,3 2,2 2,2 2,2 2,4 belgia 3,4 3,3 3 3 3 2,7 2,9 2,9 2,7 2,8 2,8 bułgaria 0,5 0,6 0,4 0,4 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 czechy 5,4 7,3 7,3 7,6 8 8,3 8,3 8,3 8,4 8,2 8 dania 2,4 2,5 2,3 2,4 2,4 2,2 2,3 2,1 2,1 2,2 2,3 finlandia 0,9 1,1 1 0,9 1 1 1 1,1 1 1 1 francja 7,7 8 8,7 8,6 7,9 7,7 7,5 7,2 7 6,9 7 grecja 0,5 0,7 0,8 0,5 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 hiszpania 3,7 3,2 3,3 3,4 3,1 2,6 3 3,2 3,3 3,4 3,4 holandia 4,9 5,2 5,3 5,5 5,6 5,9 5,3 5,4 5,6 5,6 5,5 irlandia 0,5 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 niemcy 32,8 32,2 32,8 33 33,4 33,1 33,4 34 34,1 34,3 34,3 portugalia 0,4 0,4 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 szwecja 4,1 4,1 3,4 3,7 3,7 3,5 3,6 3,7 3,5 3,6 3,5 węgry 3,7 3,6 3,4 3,6 3,3 3,2 3,4 3,4 3,4 3,3 3,3 wlk. brytania 7,5 7,4 8 7,9 8,3 8,9 8,7 8,2 8,5 8,3 8 włochy 8,4 7,7 8,6 7,5 6,8 6,4 5,8 5,9 6,1 6 6,1 źródło: obliczenia własne na podstawie (gus, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018). 70 | ewa szymanik tabela 7. zbiorcze wartości wskaźników rca i iit dla grup 3,5-9 dla lat 2007-2017 wskaźniki rca kraj rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 austria -0,15 -0,14 -0,06 -0,03 -0,14 -0,29 -0,1 0,3 -0,06 -0,01 0,1 belgia -0,17 -0,18 -0,06 -0,14 -0,06 -0,01 -1,02 -0,02 -0,15 -0,18 -0,16 bułgaria 0,6 0,52 0,57 0,35 0,04 1,35 0,5 0,5 0,41 0,53 0,61 czechy 0,28 0,24 0,24 0,32 0,38 0,45 0,47 0,47 0,62 0,59 0,58 dania 0,36 0,45 0,43 0,54 0,42 0,54 0,56 0,56 0,51 0,74 0,56 finlandia -0,85 -0,82 -0,71 -0,61 -0,55 -0,36 -0,17 -0,17 -0,18 -0,06 0,01 francja -0,01 0,12 0,3 0,31 0,24 0,28 0,32 0,32 0,32 0,3 0,35 grecja 0,93 1,28 1,5 1,15 0,68 0,75 0,75 0,75 0,62 0,71 0,64 hiszpania 0,3 0,1 0,22 0,9 0,26 0,03 0,17 0,17 0,31 0,53 0,24 holandia -0,02 -0,01 0,11 0,13 0,11 0,12 0,05 0,05 0,2 0,25 0,16 irlandia -0,69 -0,7 -0,81 -0,77 -0,83 -1,04 -0,99 -0,99 -1,1 -0,98 -0,69 niemcy -0,16 -0,17 0,04 0,04 0,02 0,07 0,09 0,09 0,15 0,15 0,16 portugalia 0,21 0,14 0,3 0,34 0,23 0,14 0,18 0,18 0,39 0,42 0,29 szwecja 0,21 0,24 0,27 0,35 0,29 0,25 0,36 0,4 0,43 0,58 0,41 węgry 0,11 0,19 0,19 0,32 0,24 0,31 0,4 0,4 0,49 0,38 0,41 wlk. brytania 0,42 0,46 0,67 0,71 0,79 0,93 0,85 0,85 0,86 1,05 0,95 włochy -0,24 -0,32 -0,14 -0,13 -0,18 -0,23 -0,34 0,34 -0,22 -0,24 -0,09 wskaźniki iit kraj rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 austria 92,4 92,8 92,8 98,6 93 89,5 95 81,1 97 99,8 94,9 belgia 91,7 91,1 91,1 93 97,1 95,3 99,3 96,8 92,6 90,8 91,9 bułgaria 71 74,5 72,1 82,6 98 41,1 75,4 83,2 79,8 74,1 70,4 czechy 86,2 87,8 94,3 84 81,1 77,7 76,9 96,8 70,2 71,4 71,9 dania 82,4 77,9 77,9 73,7 79,2 73,4 72,9 70,8 75 64,4 72,6 finlandia 59,9 61 61,01 70,6 73,2 82 91,3 89 90,8 97 99,6 francja 99,4 94,1 94,1 84,9 88,1 86,1 84,3 85 84,1 85,1 82,5 grecja 56,5 43,6 43,6 48,2 67,2 64,4 64,1 64,1 70,2 65,8 69 hiszpania 85,2 95,2 95,2 57,9 86,9 98,5 91,3 83,5 84,5 82,6 88,1 holandia 99,1 99,6 99,6 93,6 94,7 94,2 97,4 92,7 90,2 87,8 92 irlandia 67 66,2 66,2 63,2 60,8 52,1 54,2 52,1 50 54,7 66,7 niemcy 92,1 91,7 91,7 98,3 99 96,8 95,4 93,8 92,7 92,5 92,1 portugalia 89,6 92,9 92,9 83,2 88,7 92,6 91,3 86,4 81 79,6 85,5 szwecja 89,7 87,9 87,9 82,9 85,7 87,4 82,2 77,2 79 71,7 79,9 węgry 94,5 90,4 90,4 83,9 88,3 84,9 80,1 52,1 76,1 81,0 79,8 wlk. brytania 79,4 77,3 77,3 66,1 62,5 56,6 60 60,4 59,3 51,8 55,7 włochy 88,1 84 83,9 93,5 90,9 88,7 83,1 82,2 89,2 88,1 95,3 źródło: jak w tabeli 6. w odniesieniu do hiszpanii trudno mówić o zaobserwowaniu zależności pomiędzy zmianą konkurencyjności polskiego eksportu a liczbą zamachów terrorystycznych. wynika terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 71 to prawdopodobnie z rozmiarów gospodarki hiszpańskiej i większego wpływu innych czynników, takich jak wciąż odczuwalne skutki kryzysu. w handlu z wielką brytanią względna przewaga polski nieznacznie rośnie w badanym okresie, mimo że podobnie rzecz się ma w odniesieniu do liczby zamachów. podobieństwo struktur gospodarek niestety systematycznie maleje, co nie jest korzystnym prognostykiem dla polskiej gospodarki, bo świadczy o zmniejszaniu się jej konkurencyjności. jeśli chodzi o włochy, to kraj ten od lat utrzymuje nieznaczną względną przewagę w handlu z polską, a podobieństwo struktur wymiany obu krajów zmienia się, lecz nie widać zależności pomiędzy tymi zmianami a liczbą ataków, nieznaczną w porównaniu z wielkością kraju. podobnie jak w przypadku hiszpanii można wnioskować, że znacznie większy wpływ na zmiany konkurencyjności mają inne czynniki niż terroryzm. z powyższej analizy wynika, że w przypadku handlu polski z krajami unii europejskiej nie można odnotować zależności pomiędzy ilością przeprowadzonych ataków a ich wpływem na konkurencyjność polskiego eksportu, która nie poprawiła się w badanych krajach w sposób znaczący, co potwierdza postawioną hipotezę. jest to prawdopodobnie skutek tego, że tych ataków nie notuje się zbyt wiele, a ogólny poziom bezpieczeństwa w badanych krajach jest wysoki. dodatkowo kraje te są dobrze rozwinięte gospodarczo, a ich systemy polityczne są stabilne, przynajmniej w porównaniu z krajami afryki północnej i bliskiego wschodu, w których często można mówić o wojnie domowej. taka stabilność i dobrze rozwinięte systemy ubezpieczeniowe sprawiają, że niwelowanie skutków ataków jest dość sprawne i nie powoduje większych zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarki. ataki mają jedynie krótkotrwały i przejściowy wpływ, nie znajdujący odzwierciedlenia w wynikach zmian konkurencyjności polskiego eksportu. podsumowanie powyższa analiza pozwala na wysnucie kilku wniosków. pierwszy z nich dotyczy ułatwień dla podróżujących. w erze powszechnych podróży takie ułatwienia są konieczne, by gospodarki mogły się lepiej rozwijać. skrócenie kontroli poprawia komfort podróżnych, ale sprzyja przemieszczaniu się również terrorystów, których trudno wyeliminować, zwłaszcza że wielu z nich prowadzi swą działalność dopiero po przybyciu na miejsce. drugi wniosek dotyczy spraw ekonomicznych. mimo że terroryzm ma bezpośredni, acz wybiórczy, wpływ na gospodarkę (dotyczy to zwłaszcza giełdy), brak jest dokładnych danych statystycznych w ogólnodostępnych źródłach dotyczących strat powodowanych przez ataki terrorystyczne. do badań przydatne byłoby wprowadzenie podawania takich informacji (engene, 2007)2, stąd propozycja dla urzędów statystycznych, by zaczęły je podawać, gdyż prawdopodobnie problem będzie narastał, a należy go zbadać, aby opracować dobrą strategię łagodzenia skutków gospodarczych ataków. w polsce ubezpieczenie przeciwko skutkom zamachów znajduje się w ofercie wszystkich towarzystw. nie jest stosowane standardowo, lecz pojawia się coraz częściej, na przykład w czasie dni młodzieży w krakowie w 2016 r. wiele podmiotów rozszerzyło zakres swego ubezpieczenia o ten rodzaj ochrony. oznacza to, że coraz powszechniej uznaje się tę groźbę za realną i uwzględnia się jej skutki gospodarcze. 2 ten postulat nie jest nowy. zgłasza go wielu badaczy, aczkolwiek zwracają uwagę na różne rodzaje potrzebnych danych. 72 | ewa szymanik należy zauważyć, że zamachy silnie oddziałują nie tylko na gospodarki tych krajów, które są nimi bezpośrednio dotknięte, lecz także na inne, co wynika z coraz silniejszych powiązań między nimi, zarówno gospodarczych, jak i technologicznych, a także politycznych. jeśli chodzi o handel pomiędzy polską a krajami unii, nie ma zauważalnego jednoznacznego związku między atakami terrorystycznymi a ich wpływem na konkurencyjność. na podstawie ogólnodostępnych danych, po przeprowadzeniu wyżej przedstawionych badań, nie można stwierdzić wyraźnego wpływu terroryzmu na zmiany konkurencyjności polskiego eksportu do krajów europejskich nim dotkniętych, choć można domniemywać, że powinien wystąpić z uwagi na osłabienie gospodarek przez akty terroru. wynika to zapewne z faktu, że kraje unijne, w których miała miejsce największa liczba ataków, są krajami silnymi ekonomicznie, o dobrze rozwiniętym systemie przeciwdziałania atakom i łagodzenia ich skutków, natomiast inaczej rzecz wygląda w tych, które terroryzm dotyka najsilniej – afryki północnej czy afganistanu. tam jednak w grę wchodzi cały szereg czynników, które nie są omawiane w niniejszej pracy. jak już wspomniano, brak danych statystycznych, które pozwoliłyby bezpośrednio potwierdzić ten wniosek, postulowane jest zatem najpierw rozszerzenie sposobu ich gromadzenia i udostępniania, by można było w przyszłości prowadzić dokładniejsze badania, gdyż problem terroryzmu nie zostanie wyeliminowany, a jego skutki ekonomiczne są ważne zwłaszcza dla krajów mniej rozwiniętych gospodarczo. literatura abadie, a., gardeazabal, j. (2005). terrorism and the world economy. pozyskano 20.05.2019 z https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/6734/wp2005-19.pdf?sequence=1&isallowed=y aon risk solutions (2017). 2017 risk maps aon’s guide to political risk, terrorism & political violence. pozyskano 11.05.2019 z https://www.aon.com/poland/attachments/risk/risk%20 map%20brochure%202017_w_logos.pdf berman, e. (2009). radical, religious and violent. the new economics of terrorism. london: the mit press. bolechów, b. (2003). terroryzm w świecie podwubiegunowym. toruń: wydawnictwo adam marszałek. cegiełka, r. (2014). terroryzm i bezpieczeństwo ekonomiczne. wybrane zagadnienia. warszawa: agencja wydawnicza synergy. cegiełka, r. (2015). zagrożenie terroryzmem. poczucie bezpieczeństwa na początku xxi wieku oraz wpływ terroryzmu na procesy gospodarcze w wymiarach mikro i makro. warszawa: agencja wydawnicza synergy. engene, j. o. (2007). five decades of terrorism in europe: the tweed dataset. journal of peace research, 44(1), 109-121. europol (2008). european union terrorism situation and trend report 2008. europol (2009). european union terrorism situation and trend report 2009. europol (2010). european union terrorism situation and trend report 2010. europol (2011). european union terrorism situation and trend report 2011. europol (2012). european union terrorism situation and trend report 2012. europol (2013). european union terrorism situation and trend report 2013. europol (2014). european union terrorism situation and trend report 2014. europol (2015). european union terrorism situation and trend report 2015. terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 73 europol (2016). european union terrorism situation and trend report 2016. europol (2017). european union terrorism situation and trend report 2017. europol (2018). european union terrorism situation and trend report 2018. fiszer, j. m. (2012). terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego i nowego ładu międzynarodowego. myśl ekonomiczna i polityczna, 3(38), 155-187. gold, d. (2003). economics of terrorism. pozyskano 12.05.2019 z https://www.files.ethz.ch/isn/ 10698/doc_10729_290_en.pdf gus (2008). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2009). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2010). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2011). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2012). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2013). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2014). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2015). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2016). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2017). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. gus (2018). rocznik statystyczny handlu zagranicznego. warszawa: gus. howard, r. (2002). understanding al quaeda’s application of the new terrorism – the key to victory in the current campaign. w: r. howard, r. sawyer (eds.), terrorism and counterterrorism. understanding the new security environment (ss. 189-191). guilford: mcgraw hill. hübner, d. (1994). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju. ekonomista, 3, 335-349. institute for economic & peace (2018a). global terrorism index 2018. pozyskano 29.04.2019 z http://visionofhumanity.org/app/uploads/2018/12/global-terrorism-index-2018-1.pdf institute for economics & pace (2018b). the economic value of pace 2018. pozyskano 10.05.2019 z http://economicsandpeace.org/wp-content/uploads/2018/11/economic-value-of-peace-2018.pdf jóźwik, t. (2016). terroryzm – niedoszacowane ryzyko. forbes, 1, 16. kacperska, e. (2017). terroryzm międzynarodowy jako problem globalny współczesnej gospodarki. zeszyty naukowe szkoły głównej gospodarstwa wiejskiego, 120, 17-31. koran (1986). warszawa: piw. łuczkowska, m., (2013). piractwo i terroryzm morski jako zagrożenia transportu morskiego. logistyka, 1, 734-742. michalczuk-ouerghi, k., dłużewska, a. (2018). wpływ terroryzmu i islamizacji na gospodarkę turystyczną tunezji. turystyka kulturowa, 6, 58-79. ministerstwo przedsiębiorczości i technologii (2019). sri lanka. informacja o stosunkach gospodarczych z polską. pozyskano 29.05.2019 z https://www.gov.pl/documents/910151/911704/dhm_sri_ lanka_20190304.pdf/4670c013-305f-06a0-51a2-efcd84c9b2cf mswia (2016). raport o stanie bezpieczeństwa w polsce w 2016 r. pozyskano 11.05.2019 z https://archiwumbip.mswia.gov.pl/bip/raport-o-stanie-bezpie/18405,raport-o-stanie-bezpieczenstwa.html/ 74 | ewa szymanik national consortium for the study of terrorism and responses to terrorism, global terrorism database, pozyskano 11.05.2019 z https://www.start.umd.edu/gtd/search/results.aspx?search= 2009&sa.x=56&sa.y=9. national consortium for the study of terrorism and responses to terrorism (2017). global terrorism in 2017. pozyskano 11.05.2019 z https://www.start.umd.edu/pubs/start_gtd_overview2017_july2018.pdf nowacki, g. (2015). zagrożenia terrorystyczne na świecie. nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, 44 (4), 407-432. nowa encyklopedia powszechna (1997). warszawa: pwn. pilarska, cz. (2017). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej na tle nowych krajów członkowskich unii europejskiej. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. rada europejska (2005). strategia ue w dziedzinie walki z terroryzmem z 15 grudnia 2005 r. pozyskano 10.05.2019 z https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/fight-against-terrorism/eu-strategy szubrycht, t., rokiciński, k. (2006). gospodarka morska w świetle wybranych zagrożeń współczesnego świata. gdynia: akademia marynarki wojennej. szymanik, e. (2004). konkurencyjność eksportu na przykładzie wymiany polski z krajami unii europejskiej. kraków: krakowska szkoła wyższa im. andrzeja frycza modrzewskiego. szymanik, e. (2016). konkurencyjność przedsiębiorstw – główne aspekty. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, 5(953), 107-123. tavor, t. (2014). the effect of terror incidents on the yield of index markets for developing and developed market. economy & business, 8, 1148-1153. volodin, s.n., mikhalev, a.g. (2017). analyzing the impact of terrorist attacks on stock index dynamics. digest finance, 22(2), 208-220. walewska, d. (2019, kwiecień). turystyczny exodus ze sri lanki. rzeczpospolita. pozyskano z https://www.rp.pl/biznes/304229982-turystyczny-exodus-ze-sri-lanki.html wojciechowski, s. (2011). terroryzm na początku xxi wieku. pojęcie, istota i przyczyny zjawiska. bydgoszcz – poznań: oficyna wydawnicza branta. terroryzm a konkurencyjność polskiego handlu zagranicznego z krajami… | 75 tytuł i abstrakt w języku angielskim terrorism vs. competitiveness of foreign trade between poland and eu countries the article shows the problem of the world terrorism and its impact on the economies of the countries which are suffering on it. the author analysed potential results of terrorism for the economies competitiveness, especially for the eu countries, using rca and iit indicators. it was researched if terrorist’s attacks had influenced on the change of polish export competitiveness in the intra-eu trade. results shows that even if terrorism had an impact on the economy competitiveness in a long period but its force depends on the economy condition and is connected with the security system and in the case of poland this impact is shown at the very low level. keywords: terrorism; competitiveness; european union; polish foreign trade; export jel codes: e23, e60, f10, f23, h56 autor ewa szymanik doktor nauk ekonomicznych, uniwersytet ekonomiczny w krakowie. zainteresowania: konkurencyjność gospodarek, wymiana handlowa krajów europejskich, szczególnie wewnątrz ue, problemy krajów strefy euro. adres do korespondencji: dr ewa szymanik, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: szymanie@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9049-9436 prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 4.1-halemba_babinska s u g g e s t e d c i t a t i o n : halemba, m., & babińska, d. (2016). captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust and cultural aspects. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 213-232. captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust and cultural aspects maria halemba1 danuta babińska2 university of economics in katowice faculty of management ul. 1 maja 50, 40-287 katowice, poland e-mail: 1 mariahalemba.mh@gmail.com; 2 danuta.babinska@ue.katowice.pl abstract: the study examines one of the governance models of offshoring and empirically tests relationships and differences in culture between employees within one company, from two different countries. the study outlines the current position of poland as an example of destination for entrepreneurs deciding to offshore their services. this research joins case study method, together with surveys and personal observation. the qualitative method aims to investigate relations within the company and examine frequencies of employees’ behaviours. quantitative research method is used to identify the frequencies of qualitative results. the study proved that building common goals and positive relations facilitates working relations. regular communication and maintaining trust between the countries is a crucial factor for the effective offshoring process. the originality of this work lies in focusing on cultural aspects of offshoring such as cultural distance and cross-culture communication. further research into the issue of mutual trust in the context of offshoring processes is recommended. keywords: offshoring; communication; culture; poland jel codes: m14, m51, d83, j21, l84 1. introduction outsourcing is acknowledged by many managers as the best solution for reduction of costs. this happens because some of the business activities are moved to a subsidiary or an independent service provider in a chosen destination. with the crucial development of the economy, the global market forces companies to focus on their own business. general outsourcing and offshore outsourcing help to improve production efficiency, lower operational costs and following all these operations, increase profits. according to oshri, kotlarsky and willcocks (2009, p. 8), global sourcing might offer various advantages which are associated with the benefits of outsourcing in general. any firm may obtain significant cost advantages through the creation of economies of scale, access to the unique expertise of a third party, 214 maria halemba, danuta babińska and the reduction or stabilization of additional costs. furthermore, a company may gain benefits from outsourcing by concentrating on essential activities, on organizational specializations, or focusing on achieving key strategic objectives. no doubt, offshoring has become a valid business tool to be successful. how small and medium-sized enterprises (smes) should use offshore outsourcing effectively is a question that these companies need to consider and carefully establish necessary strategy. the study outlines the current position of poland as an effective destination for entrepreneurs deciding to offshore their services. the authors describe benefits of captive offshoring to poland for small and medium-sized companies based on the example of one of british locum agencies1. the agency began offshoring operations to poland in november 2010. although lower costs in the beginning were key factors that attracted the company to offshore, other advantages such as skilled young workers and foreign government policy also played roles. the aim of the study is to examine one of the governance models of offshoring and empirically test relationships between employees within one company, from two different countries presenting advantages and disadvantages of offshoring and investigate cultural differences and similarities. to be able to do that, authors provide an overview of development of offshore outsourcing activities within the medium-sized enterprise. by use of personal observation and surveys with the company’s founders, its workers in the country and those who work offshore, the study discovers how to build relationship and succeed in captive offshoring. the paper is divided into three main parts: theoretical study, research and discussion. the theoretical background gives sufficient frameworks of outsourcing, offshoring and describes the notions, explaining the importance of location choice and outlines the cultural specifics. the authors describe positive effects for the outsourcing in two different countries. the second part conducts research methods. the latter section reveals consequently the findings of the research. the paper ends with conclusions for practice and research alike. 2. literature review 2.1. concepts of outsourcing nowadays, almost any service can be outsourced. types of outsourced processes differ between call centres, technical or it support, third-party logistics, food services, distribution services, aircraft maintenance, back-office help etc. outsourcing, mostly associated with activities outside companies, also creates its own sub-companies that work for the parent agency and carry out selected tasks to support its 1 ‘locum’ is a medical professional that temporary holds a position at a hospital, clinic or private practice. the term locum tenens is a latin word and is translated as ‘stand-in’ or ‘substitute’. the nhs in united kingdom has approximately 3,500 locum doctors working in trusts and hospitals every day. there is also about 15,500 locum general practitioners (national association of sessional gps, 2008). statistics differ on how many physicians are locum tenens. in most hospitals, there is approximately 50-80% doctors who work on a temporary agreements. majority of locum doctors are contracted through locum agencies. captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 215 own company’s actions. definitions of outsourcing changed and evolved within time, technology progress and globalization. various academics and practitioners claim that outsourcing is a form of external sourcing, or vertical disintegration. some say there are two forms, outsourcing and purchasing, others that there are three forms, including outsourcing, purchasing, and subcontracting. finally, it was commented that it is not very useful to treat various outsourced processes, including bpo, maintenance, it, manufacturing, operations, repair, and r&d outsourcing as the same form (mol, 2014, p. 7). handfield (2006) explains the differences between the perceptions and understanding of the notion in the past and in recent times. he claims that until 1989 outsourcing has not been officially defined a business strategy. he also underlies that majority of companies were not completely self-sufficient as they outsourced activities that they were not competent of. in the 1990s managers started focusing more on cost-saving benefits. this caused that companies were outsourcing functions they needed, but they were not entirely related to the business. entrepreneurs started to sign contracts with appearing companies which provide business services on the market. through this process they wanted to deliver various services, ranging from data processing accounting, human resources, to security and maintenance. according to handfield (2006) the current stage in the evolution of outsourcing is the development of strategic partnerships. one of the most recent and commonly used forms of outsourcing is offshoring. encyclopaedia britannica defines the concept as offshoring as the practice of outsourcing operations overseas, usually by companies from industrialized countries to less-developed countries, with the intention of reducing the cost of doing business. among the main reasons for locating services outside a corporation’s home country are lower taxes, lower labour costs, less strict labour regulations, more lenient environmental regulations, and proximity to raw materials’ (encyclopaedia britannica). oshri et al. (2011) explains that offshore-outsourcing implies contracting with a third party (vendor) based at an offshore location (…) to accomplish some work for a specified length of time, cost, and level of service. fariñas et al. (2014, p. 1815) agree with those definitions, claiming that the term ‘offshoring’ refers to firms that subcontract to suppliers that are located in a foreign market’. gao report to congressional committees from united states government accountability office (2006) explains that offshoring intensive manufacturing operations began in the 1960s, followed in the 1970s and 1980s by increasingly complex operations, including design work and some research and development (r&d) and wafer fabrication. offshoring became very important in international development in the middle of twentieth century. companies focused their outsourcing activities at first on low-skilled or unskilled manufacturing jobs and simple assembly tasks. in the beginning of the twenty-first century, the exported jobs increasingly included skilled employees. the term offshoring splits into in-offshore house sourcing and offshore outsourcing (table 1). first one is a production of goods or services sent to foreign countries within the same group of firms. the second one concerns specific transfer of the production of goods or services outside the home country not to the connected company. 216 maria halemba, danuta babińska it is important to pay attention to different ‘shores’ that might be involved in relocation of business services. offshoring, on-shoring and nearshoring are derivatives from the word outsourcing. from a point of view of the location, companies can change place of activities from distant countries or only “nearshore” (slepniov, brazinskas & wæhrens, 2013, p. 6). nearshoring is outsourcing to foreign subsidiary but in a nearby country. on-shoring is the process of bringing home facilities currently located in foreign countries. it can minimize communication problems and improve the product development. table 1. offshore outsourcing location internal production (in-house) external production (outsourcing) within the country (domestic) production within the enterprise and the country (domestic in-house) production outside the enterprise but within the country (domestic outsourcing) abroad (offshoring or cross-border) production within the group to which the enterprise belongs but abroad (by its own affiliates) (offshore in-house sourcing in the sense of relocation abroad) production outside the enterprise (or the group) and outside the country by non-affiliated firms. this involves foreign subcontracting (offshore outsourcing or subcontracting) source: hatzichronoglou (2007). these models differ across involved effort, level of interaction, cultural differences and various time-zones. some offshore outsourcing activities might be done entirely on the offshore location, but others on onsite location. in the offside offshoring, the company providing services will have its office close to its client’s location and offshore outsourcing facilities at some other geographical region. offsite outsourcing organization is used to act as a middleman in communication between the client and the offshoring enterprise. 2.2. reasons for offshoring services and the choice of location offshoring becomes more and more popular thanks to the progress of technology and globalization. multicultural political environment caused growth of international business operations. world exports grew from $60 billion in 1950 to $19.01 trillion in 2014 (world bank, 2014). lower labour cost is the initial key factor that attracts firms to offshore to other locations. outsourcing activities abroad allows for exploitation of economies of scale. it also provides better and more flexible access to specific resources (nielsen & nielsen, 2008). offshoring can also work other way round as not only residents of poorer countries may be happy for such solutions, it can also bring benefits for the inhabitants of the developed countries. authors of applied economics (fariñas et. al., 2014) write about estimated effects of offshoring on productivity in us manufacturing industries. it was found that service offshoring has a valuable positive effect on productivity, accounting captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 217 for around 10% of labour productivity growth between 1992 and 2000. offshore outsourcing inputs have a good influence on productivity but the range is smaller. on the basis of examination of establishment-level data for uk manufacturing industries, it was found that the establishment’s outsourcing intensity is positively related to its productivity growth (fariñas et. al., 2014). outsourcing services is quite advanced in the united kingdom when it comes to small and medium-sized enterprises (smes), in comparison to other european countries. locum agencies are generally smes. agencies decide to outsource projects with which they have some difficulties. it may be lack of specific skills or shortage of time. m. edge, kpmg uk head of markets, said: “our own research shows that uk businesses are increasingly optimistic about their prospects. in moving forward, businesses need the right people with the right skills. increasingly, they are looking overseas to address this skills gap recruiting people to the uk or deciding to offshore both work and job” (kpmg, 2009). there is a lack of skilled workers across uk so the companies are forced to search for workers in european union or further. the survey regarding labour market conducted by kmpg, shows that over 21% of 600 companies recruited migrant employees (woods, 2010). when the problems are specified and a company is sure that it wants to use help from a foreign country, the other problem arises: to choose appropriate country with inhabitants that would help to develop the business (outsource magazine, 2010). according to the research conducted at the university of nottingham, uk companies prefer to offshore to rather large countries which are relatively wealthy and close to the uk. other important fact was the ability to speak english on a high level of fluency and understanding. the survey also reveals that uk firms value a relative abundance of human capital, good information technology and a marketfriendly environment (greenaway, 2007). offshoring gives agencies the possibility to use skills and experience of skilled workforce. other than experience are also such important characteristics as willingness to work in international environment and interests in foreign culture which can result in friendly work environment and following this, greater will for work. scholars from university of institute of economics of the hungarian academy of sciences and university of hertfordshire conducted a research among countries from visegrád four: czech republic, hungary, poland and slovakia regarding offshoring and outsourcing business services. they carried out 30 interviews with senior managers in business service foreign investment and found out that cost of educated and skilled professionals and their flexibility was acknowledged by all of the questioned companies as one of the most influential factors in their decision to start investments in the visegrád four. very important factors available in these countries for foreign investors are also qualified graduates with a wide range of language abilities and excellent communication and interpersonal skills. 50% of the respondents also valued such factors as location, quality of infrastructure and political and business environment which is viewed as favourable in these countries (sass & fifekova, 2011). all the above-mentioned factors have a significant influence on the costs for the companies deciding to offshore. 218 maria halemba, danuta babińska poland, as one of the cee countries is most gladly chosen offshore destination. the world bank’s doing business report placed poland on 44th place out of 189 countries ranked for how easy it is to do business in 2014 and in 2015 poland jumped up to 32nd place (doing business 2015, 2014). what is more, poland is ranked 17th out of 28 eu member states. poland has much to do if it wants to be compared with the best places to do business in (dembiński, 2013). according to polish agency of information and foreign investments (paiiiz, 2015): “among ca. 20 cities in the cee region internationally recognized as potential offshoring locations almost 50% are located in poland with 3 leading cities of warsaw, kraków and wrocław”. poland is the biggest territory in the central and eastern europe region with as much as 16 large cities where outsourcing industry is growing since 1995 (doktór, 2013). poland is a country in the centre of europe and produces about 400 000 university graduates each year which gives opportunities for its development and foreign companies are really keen to invest to start business in such countries. poland has an advanced management culture that has improved enormously over the last two decades. annual survey published in a ‘world investment report’ shows that poland has achieved sixth place in the world and was acknowledged as most attractive fdi host countries which are perceived by multinational corporations. according to the united nations conference on trade and development (2013), poland has become the most attractive foreign direct investment coun figure 1. country ranking source: a.t. kearney (2014). 3.14 2.26 2.72 2.67 3.15 3.01 3.06 1.81 2.99 3.2 2.28 2.71 2.54 1.43 1.61 1.56 1.42 1.48 2.25 0.97 1.36 1.39 1.19 1.36 1.84 1.61 1.36 1.44 1.21 1.63 1.66 1.06 1.87 1 . i n d i a 2 . c h i n a 3 . m a l a y s i a 4 . m e x i c o 5 . i n d o n e s i a 6 . t h a i l a n d 7 . p h i l i p p i n e s 8 . b r a z i l 9 . b u l g a r i a 1 0 . e g y p t 1 1 . p o l a n d financial attractiveness people skills and availability business environment captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 219 try in the european union. according to survey conducted by a.t. kearney (2014), poland (figure 1) is placed on the 11th place, straight after top ten which proves country’s great potential, offering highly skilled players and mature industry. poland is considered to be on seventh place of the most hard working economies in the world, way ahead of the oecd average of 1,776 hours (warsaw business journal group, 2013). the country specializes in various fields, such as: software products, business analytics, human resources, finance/banking and accounting, multilingual contact centres and tele-information network management. firms that used to outsource some of their business activities to poland include google, shell, ibm, heineken, hp, motorola, procter & gamble, citibank, and many others. the number rates to even more than 50 companies from the fortune 500 list (gera, 2013) and the number of companies investing in poland workers is still rising. additionally, the vacancy rate of office space in poland in 2015 stood at 12.3% in warsaw and maintains similar position in other cities in poland (młyniec & polkowski, 2016). it gives opportunities to open new offices for foreign companies. what is more, poland has not remained indifferent to the globalization and growing international market and helped to draw attention of foreign investors. not only the economic development of the country attracted companies from abroad but also polish information and foreign investment agency introduced varieties of programs to streamline the process. 2.3. culture and communication culture is about human preferences, values, attitudes and behaviours and is connected to human identity. although learning from diverse cultures and markets that are stimulated differently or exploitation of economies of scale or better and more flexible access to resources from specific countries, it might not be easy for managers to conduct business abroad. the survey conducted by vantage partners shows that cultural differences can prevent both parties from achieving the full value of their deal: 64% of respondents say that the impact of cultural differences is greater than 10% of annual contract value, and 33% say the impact is more than 20% (ertel et al., 2010, p. 4). cultural distance reflects a difference in cultural values among countries that should be assessed at the cultural or country level. psychic distance is based on the individual’s perception and should be assessed at the individual level (sousa & bradley, 2006). centre for international business university of leeds conducted a research concerning poland and united kingdom. the research found that british managers do not think much about poland. one of the most striking features of the british vision of poland was their attitude towards the influence of the communist system on the polish psyche. british executives treated poland as a very distant country with narrow thinking. the ‘communist past’ in poland also affected the british idea about polish authorities. for british managers poles are reluctant to take decisions and do not question the decisions of their superiors. what is more, 220 maria halemba, danuta babińska polish managers were considered to be very much western european in terms of their jobs, careers, and a lifestyle. hofstede’s differences in power distance (table 2) between the two countries illustrate an influence of the history on culture. high power distance makes gap between superior and his/her subordinates. ordinary workers that occupy lower positions are afraid of their supervisors. managers have power which can also have a negative impact on the relations between other companies. high power distance in poland is still an influence after long-lasting communist system that is why british managers still perceive poland as a communist country. however, it is crucial for managers to overcome potential obstacles of starting a new business in foreign country. there are two levels of cultural impact on the company: macro and micro and only combination of those two may bring positive effects for the company. it means that not only the culture of the country matters but also own company’s organizational culture. before starting any business with foreign nation, a company has to study all cultural factors that influence inhabitants’ behaviours but also implement its own organizational culture to maximally minimize cultural distance. table 2. hofstede dimensions: poland and uk cultural dimensions great britain poland power distance individualism/collectivism masculinity/femininity uncertainty avoidance long-time orientation low very high individualism rather high masculinity rather high low very high high individualism high masculinity very high low source: http://geert-hofstede.com/dimensions.html (10.01.2016). drogendijk and zander (2010, p. 192) while studying cultural distance came into conclusion that when the foreign environment is ‘further away’ from our own, there are more cultural differences between them, and it is likely that we have more difficulty understanding the other. it means that the larger the distance, between the countries and the less they have in common, the harder it is to communicate and, following on from that, it is more difficult to conduct business in this country. it is not easy to interpret values and behaviours that shape the society when the two countries do not have much in common. table 2 shows that except from power distance, other dimensions between uk and poland are quite similar which gives opportunities for successful business between poland and uk. both countries represent masculinity which means that in these societies, gender roles are clearly distinct and there is recognition for a good job and high earnings, advancement and challenge to have personal accomplishments. in britain it is slightly lower as the country attaches great significance to such aspects of life as good working relationships, cooperation, desirable living area for family, and employment security but poland is still developing in this direction and tries to catch up with uk. what is more both cultures are highly individualistic, dynamic and future-oriented. captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 221 international business scholars studied a concept of psychic distance, which is explained as the degree of uncertainty of a foreign market a firm considers entering. it covers not only the cultural differences between regions but also differences in languages, business practices and environment, political and legal systems, human capital, infrastructure, and economic development (garcia-prieto & point, 2009, p. 3). however, the cultural barrier has been underlined as a main challenge for offshore services. according to persson (2013), in development of globalisation, face-to-face meetings, temporal locations and frequent visits in the other countries are best practices with such benefits as for example trust and effective teamwork. however, when the distance is large between the two countries, the workers function relying on technology-mediated communication and this form of contact may fail. cross-culture communication is not only country cultural dimensions, influenced by the history and passing time but also all the other factors of human life, such as language, manners, religion or a world view. thus, for example differences in languages can be a huge barrier in the cross-culture communication. communication and translation of foreign languages requires more than the transfer of meaning from one context to another. change of language may sometimes change our way of thinking as we have to adjust to the language conditions. certain language is linked to specific culture and with specific associations which may be alien to our own mother language. this refers to the claim that foreign languages may be used differently by the foreigners which may lead to miscommunication and certain obstacles while conducting international business. communication comes from latin word “communicare” and means “to make common” so it is a process of transferring meanings (halliyavar, 2013). according to authors of the book effective internal communication, each organization has its own culture and when two of them try to merge, the importance of those cultures comes to the force. they define culture as the patterns of behaviour and attitudes exhibited by employees and management (smith & mounter, 2005, p. 3). in a 2010 vantage partners conducted a survey in which they revealed that the majority (57%) of respondents claimed that cultural differences influence their capability to manage relations. they also said that communication between people is somehow difficult between different nations. (ertel, enlow & bubman, 2010). communication can constitute huge problem when workers communicate only through technological devices. what is more, when employees are in different offices and come from different cultures, the process of communication becomes more complicated. according to jakobson (1960), both addresser and the receiver can be polish or british workers, depending who wants to address a message. there is always certain message, code, and context applied, however, the communication takes place between two cultures, so there are certain noises between sender and a receiver. first of all, the communication is carried on by the phone, so there are technical issues and noises that are not dependent on the sender, neither on the receiver. it is called physical noise and it is external to the speaker and listener. there is also a psychological noise occurring in communication which is mental interference that prevents from 222 maria halemba, danuta babińska listening. it can occur when a person has some problems or when there is too much work and it is difficult to focus. additionally, there noises connected with the behaviour might occur, cultural background and language barrier of interlocutors and these are the most important factors in the business communication for the offshoring companies. it is called semantic noise as it occurs when there is no shared meaning in a communication. semantic barriers are related to individual understanding of words and their meaning. they arise from differences of words or other symbols (satyanarayan, 2008, p. 16). in response to the view of differences as an obstacle, an alternative view has emerged where the differences are presented as a business opportunity for companies to develop a competitive advantage. the european business test panel (ebtp) identifies some economic benefits of cultural differences. they mentioned ethical and legal reasons that lead companies to adopt diversity policies. 42% of respondents claimed that conducting business offshore helps resolving labour shortages, 38% of those polled considered enhancing company’s image, and enhancing creativity and innovation was an advantage for 26% of the respondents (garcia-prieto & point, 2009, p. 7). as a solution for the problems connected with cross-cultural dangers can be the concept of cultural intelligence which explains features of each person, regardless of the nationality. cross-cultural relationships have to be managed at individual level, depending on the country so managers have to learn how to deal with differences between cultures and teach their company’s workers how to adapt to the new culture. following this, cultural intelligence has emerged to explain and help to facilitate the cooperation between various cultures. the concept can be defined as a person’s capacity to adapt effectively to new cultural settings or contexts based on multiple facets including cognitive, motivational, and behavioural features (gregory, prifling & beck, 2008). a person with high cultural intelligence can find and describe universal or belonging to specific group or specific culture features shortly after observation. the concept divides into three main dimensions: cognitive, motivational, and behavioural. the first one is the self, a person’s mental representation of his or her own personality, social identity, and social roles. motivational means that a person is capable to attain a determined level of his/her performance. the last one is a range of specific skills that person has to posses while deciding to cooperate with other cultures. all of the above has to be accomplished due to the success at every stage of the cooperation. 3. materials and methods to explore the role of mutual trust and cultural similarities and differences in the captive offshoring process, the research has been conducted with holt doctors ltd., medium-size company, one of the leading british suppliers of locum doctors to nhs clients. the company has its main office in great britain and all of its operations are being done within the country. back office services are being outsourced to poland and conducted by its captive centre. the division in poland constitutes captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 223 a part of the company and provides support to recruiters and administration staff, assisting to complete the full registration process and to reach compliant status. all of the agency’s employees (both from uk and poland) took part in the study. invitations were sent to all company’s workers. 68 (the total number of people working in the company – including the management board – 20 from poland, 48 from uk) people received the invitation in total but 57 agreed to take part in the research. the majority of the respondents were women. the respondents occupy different positions within the company, from the lowest position to the directors. the age of the company workers differ from 20 to 60-years old. the average age of all the company workers is 36. the employees from poland are younger that all the employees working in uk, thus the average age in poland is 31 and the average age in uk is 37,5. within the company, each of the workers corresponds to each other, each division is connected with the other one, including employees in poland. thus, the authors decided to send questions to all company’s workers, to have a wide view on how the offshore outsourcing is perceived by each of the company member. also, the response rate was taken into consideration, before deciding who should answer the questions. this research joins single case study method, together with personal observation and surveys. the case study method could help investigate “contemporary phenomenon in its real-life context, especially, when the boundaries between phenomenon and context are not clearly evident” (yin, 1981, p. 18). the method allows to conduct an in-depth understanding of cross-culture relations (hurmerinta & nummela, 2011). observation of certain behaviours of the company workers allows to draw conclusions regarding their attitude towards the co-workers from the foreign country and allows the authors to confront the reactions with the answers. thanks to the authors’ close relations to the company workers, they are able to conduct deeper interviews if explanation of their answers is needed. the survey data is collected via online questionnaire. it consisted of openended and multi-choice questions and was arranged in a five-point likert scale. quantitative research method is used to identify the frequencies of qualitative results. some scholars claim that quantitative and qualitative approaches in combination provide better understanding of research problems that either approach alone. s. lieberson said in his 1991 presidential address to the american sociological association: “the qualitative/quantitative distinction is itself somewhat arbitrary....what we really need is an effort to integrate both these methods, to take advantage of both procedures and combine their outcomes ... thinking this through would be far more useful than method bashing. if we are truthseekers, then there should not be a qualitative truth and a quantitative truth” (axinn & pearce, 2009, p. 15). the general purpose of the research is to identify the key factors of a successful captive offshore outsourcing and check if mutual trust influences the whole process. all of the questions are provided in english, both for british and polish respondents. open-ended questions allow the researchers to deeply analyse respond224 maria halemba, danuta babińska ents’ attitudes. it allows the interviewers to be highly responsive to individual differences and situational changes. open-ended questions also helped the interviewers to avoid accidentally imposing any of his or her own preconceptions and furthermore, the validity of data was protected. to facilitate the analysis of the interviews, the authors used standardized questions for all the respondents. 4. results and discussion 4.1. british and polish viewpoint individual views on communication and managing relationship is presented below. the study shows how uk mother company and the subsidiary office in poland manage relationships with each other, what they consider important in managing their outsourcing relationships, what cultural differences they noticed and how they influence their perception on the offshore outsourcing relations. maintaining constant communication with the workers from poland is frequently identified in the relationship management by the british workers. the workers from the subsidiary have more difficult task as they are not only in different location but also are historically and culturally different. they do not see what happens in the main office, thus they have to be focused all the time and put more effort on caring about the good relations. the respondents answered that honesty is one of the main assets that helps in effective communication. what is more, those polled write that understanding of the requests and information given is a key to work effectively. politeness is also acknowledged as important factor. without it, employees could have misunderstood their intentions. when it comes to the relationship management, british acknowledged that the most important factor is that both sides understand what the other side means when communicating. they answered that all of the employees need to know what is the goal of the company and they have to be informed constantly about everything that happens in the company in uk, thus the incessant communication is required. feedbacking and mutual help occurred to be also valid factor in building the relationships for both countries’ participants not only from the vendor’s perspective but also from the mother’s company point of view. polish employees also pointed that travels and meetings in their country are valid in the whole communication process. they believe that management visits to their country give directors an opportunity to understand resources and processes at the subsidiary’s site. others pointed language as the critical factor in managing the relationship. many of the british respondents also underlined that the differences in accents and use of phrasal verbs might be a problem for polish co-workers. honesty is acknowledged as most valid in maintaining trust for both, mother and daughter company. most of the british workers answered that being honest to each other, solving problems, asking for help and keeping in touch can help maintaining the trust to each other. managing directors also reported that polish workers’ commitment helped them to keep trusting the employees abroad. the results captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 225 show that it is equally important both for the main office as well as for the subsidiary to instil a sense of trust between each other. according to the questionnaire, trust results from frequent and relevant information exchange and building positive relationships between all the company workers. more effective communication between the members results in higher level of trust and consequently, the work becomes more effective. almost no one from the british members noticed any cultural differences. one person mentioned that there are different ways of working which may indicate as it was acknowledged as a cultural difference. the respondent noticed difference in the way of being polite, saying: “in poland it is not normal to flower the conversations, i.e. “thank you”, etc., at the beginning/end of conversations”. no other comment regarding cultural differences was mentioned by the british. however, there were a few comments about economic conditions of the country and local laws which according to the english respondents might occur as an obstacle in the effective relationship. the british culture is considered less formal than the polish one. study shows that there are certain differences in the behaviour that are constituted by history, customs and the laws governing the countries which occur as an obstacle. majority of the respondents answered that only language may be a barrier but did not recognize any additional differences connected with the habits, behaviour and cultural background. surprisingly, polish employees noticed many differences in culture and in the work pattern. the respondents acknowledged british as those who do not care so much about the polish workers. the subsidiary employees believe that making an effort to trying to understand the polish employees and their situation, would help to build better relations. the reluctance to learn about the foreign country and polish mentality was recognized as an obstacle in international business. also, forgetting that english is poles’ second language, caused obstacles in effective communication. polish think of themselves to be more flexible than their british colleagues. many of the polish respondents reported that british workers do not go behind their responsibilities, while the employees from poland try to do as many tasks as possible. what is more, polish workers think that all of the employees from uk, not only the managing board expect from them more flexibility than from themselves. regular contact, constant communication and good language skills are the most frequent answers in the survey for the british employees. the common aim of the company was also mentioned few times. the employees expected from its vendor more flexibility and work to learn the language better so the communication would be more efficient. the respondents from poland answered that first of all, control from the management is crucial, especially at the beginning of cooperation. for those polled, it is also valid that both sides have to learn from each other how to behave, what to do and how to perform different tasks. observing others and asking for help were acknowledged as key factors in achieving the effective communication between the countries. there are similarities and differences in perceptions of mother-company and its daughter-company on their considerations of achieving and maintaining trust in 226 maria halemba, danuta babińska offshore outsourcing relationships. both groups answered that constant communication between the countries is a key to maintain the relationship. critical factors are also trust and language experience for both sides. what is more, both polish and british members of the company identified the importance of personal visits, both in the home country as well as at the vendor country. honesty was also mentioned as one of the critical factors in maintaining trusts for both parties. majority of all respondents also answered that asking for help might be helpful for the company to manage the relationship. both sides also considered that working together would facilitate their work and tighten the relations between them. it has been noticed that knowledge and experience exchanges occur only on informal basis and there are no formal meetings between the company workers. however, the company members that successfully implemented the cooperation with the offshore unit, do not feel any need of sharing their experiences. when it comes to the cultural differences, all of the company workers mentioned language and different accents as an obstacle in the effective communication. the research showed that all of the company workers are satisfied with the cooperation between both countries. home country employees value the skills of their colleagues abroad. majority of the respondents claim that the quality of work is maintained on the higher level and reduces costs. furthermore, the research shows that almost all of the respondents are satisfied with the communication between two countries and that their trust their co-workers. this leads to the conclusion that mutual trust influences firm's offshore in-house sourcing strategy. 4.2. effective communication most of the holt doctors respondents pointed that communication is the main issue in the offshore outsourcing process. one of those polled suggested: “whenever you come across a problem or you don’t understand something – speak up. the key is to clarify any misunderstanding as soon as possible”. the process of communication is a complex process. the process works not only from the side of the employees but also downwards. when an employee receives appropriate downward communication from management, he/she can better understand the message, thus his/her work is more efficient and the person is better motivated. the key point is not to send only orders and requests but also facts about organizational goals, procedures, viewpoints, management decisions, so the employees are involved for all of the company’s undertakings and have a feeling that they constitute a part of the company. one of those polled in the survey writes: “the most important factor in managing relationships is keeping in touch, keeping all parties aware of everything that’s happening”. furthermore, team members have to be able to identify problems together, analyse alternatives and recommend solutions for the company. each of the company’s members, no matter if a managing director or a worker on the lowest position have to be able to communicate his/her ideas persuasively to the others. captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 227 the environment in which we live or spend a lot of time, constitutes our way of thinking and imposes specific meanings on the words we communicate with. one of the holt doctors respondents wrote that the difficulties in communication is: “not being in the same office, it would be a lot easier to work together if we were, it would be better if we could see how each other works and what we do day to day”. it happens that one side does not understand the other, thus meaning of symbols articulated by sender have different meaning in the mind of encoder. what is more, all of the respondents noticed that language and use of different accents and phrases might be an obstacle in effective communication. one of the employees noticed that: “as all others clear communication and being as polite as possible especially via e-mail to avoid any misinterpretation of tone”. again, the symbols are used differently and the meaning of words is constituted by the culture. workers communicating to each other from two different countries have to pay special attention to what they say and how they express themselves as even single word used inappropriately can be misunderstood. communication is not only verbal. when it comes to the business, half of the communication process occurs through emails or texts. as there is no other form of day-to-day communication than phone calls and emails, employees have to also pay special attention to what they write. this form is even harder as the sender and a receiver cannot hear the tone of the addresser and it is more difficult to express feeling through writing. one of the respondents wrote: “clear communication and being as polite as possible especially via e-mail to avoid any misinterpretation of tone” are the most important factors in the communication. business messages, both formal and informal are an integral part of all the communication process. all of the ideas in written communication have to be arranged logically and diplomatically, in order to satisfy the encoder motivational, practical and informational needs. next to the many positive aspects of the studied case, the research also showed dissatisfaction with certain issues. first of all, geographical distance was viewed as a boundary in the effective communication. more frequent visits would facilitate the relations between the offices. the ineffective communication due to the long distance and very rare face-to-face meetings result in dissatisfaction of work and generates time waste. additionally, implementation of the offshoring process might have been done without planning and deep investigation into the country. differences in worldview, different cultures and environments impose the meaning on different words. thus the viewpoint of the employees from the mothercompany is slightly different from those of the foreign office subsidiary. almost everything that is done during the offshore outsourcing process is prepared to achieve the best value. that is why paying attention to the relationship and culture is such important factor. cultural differences can prevent both parties from achieving the full value of their deal. holt doctors respondents noticed this relation. some of the views are very similar, however, there are slight differences in the understanding of the whole process of communication among the respondents. 228 maria halemba, danuta babińska the qualitative part of the survey indicates the frequencies of the presented quantitative data. the questionnaire answers give general view on other offshore outsourcing factors that constitute the effectiveness of the company cooperation. the results indicate the similarities between both methods, since again, majority of the respondents claim that the offshore outsourcing process works and it is effective, basing on their experience. the researchers asked if the offshore outsourcing process is cost effective and half of the respondents answered that they agree with the statement. 9% wrote that they totally agree but 3% of those polled disagreed with it. what is interesting, the majority of the respondents from the group that totally agreed that the process is cost effective, were polish and those who did not express their opinion on the statement were british employees. all of the respondents agreed that qualified employees perform the tasks, thus the quality of the business process increases, and only 4% did not express their opinion. there were certain differences when it comes to the time, effectiveness and flexibility of the workers from the offshoring country. 9% of the british respondents answered that they strongly disagree that the offshored work is carried out more effectively and 8% of them claimed that it does not save time, when the polish did not answer the question negatively. what is more, over 30% of british respondents wrote that their neither agree not disagree with the statement that workers who outsource services are more flexible so the quality of work improves when almost all of the polish respondents agreed with it. except from the slight differences between the answers of polish and british employees, all agree that the offshore outsourcing is effective. both countries are culturally similar, thus the management board does not have any bigger issues connected with the effective management. the results indicate that a combination of low cost and good quality is critical to motivate clients to outsource. however, the managers have to remember that cost saving cannot become the main motivator for outsourcing. 5. conclusions offshore smes outsourcing is relatively new, and the number of studies looking at the outcome is very limited (mohiuddin & su, 2013). since the business services are being developed, technology and globalisation progress, companies can take advantage of the offshoring processes, by focusing on core competencies and relying on its subsidiaries or external service providers. however, thorough market research of the targeted country is required. first of all, a comprehensive assessments of the offshore subordinates have to be prepared to guarantee fulfilment of company’s assumptions. each stage of company’s operations, such as expertise, geographical location, local laws, financial stability, etc. have to be considered. educated workforce, strategic location, and a strong domestic market are also reasons for choosing the service provider and the paper shows that these have positioned polish economy as one of the best investment destinations in europe. the studied case is a good example which confirms the recent researches regarding poland captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 229 which show the country as a leader in back-office activities such as shared-service and contact centres that provided 9% of fdi projects and almost a quarter of jobs created (ey, 2015, p. 18). according to khan and azeem (2014), “national culture”, “communication style” and “difference in mutual understanding”, intercultural challenges have statistically significant differences. with regards to hofstede dimensions, great britain and poland are culturally similar. except for power distance, other dimensions between uk and poland remain approximate which gives opportunities for successful business between poland and uk. the study shows that slight differences in behaviour are driven by historical past, however, the differences remain at very low level and can be explained by constant and honest communication. communication is a valid issue in the process of offshoring services. according to rai and rai (2008), communication involves ensuring that a message has received the target audience and that the receiver understands and responds as the sender expects. it also involves ensuring that the receiver takes care to receive, understand, interpret and respond to messages that are sent to him/her. regular communication and maintaining trust between the countries is a crucial factor in the process. the study proves that building common goals and positive relations helps to understand the other side and facilitates working relations. frequent visits and listening to both sides of the process help building trust and positive relations and this in a consequence influences the quality of services provided to the company’s clients. the studied example shows that captive offshoring contributes to enhancing firms’ effectiveness, however, the research reveals that there are some obstacles and they should be taken into consideration in offshoring processes. the holt doctors agency started their services in 2010. due to quite short time of conducting offshore operations and managing the office in poland the proper evaluation of the operations is not entirely measurable. offshoring is a long term strategy, thus the results are measured and assessed only in a short-term period. as this research does not take into account personal observation from the uk side, an extension to this study is proposed. finally, similar studies in the sector would be useful, to compare the significant determinants. further research into the issue of mutual trust in the context of offshoring processes is recommended. references a.t.kearney (2014). a wealth of choices: from anywhere on earth to no location at all. the 2014 a.t. kearney global services location indextm. retrieved from: https://www.atkearney.com/strategic-it/global-services-location-index/2014 (10.01.2016). axinn, w.g., & pearce, l.d. (2009). mixed method data collection strategies. ch. 1: motivations for mixed method social research (1-27). cambridge: cambridge university press. dembiński, m. (2013). poland continues to climb doing business rankings. warszawa: british polish chamber of commerce. 230 maria halemba, danuta babińska doing business 2015. (2014) going beyond efficiency. a world bank group flagship report. 2014 international bank for reconstruction and development. doktór, w. (2013). poland, quietly leading – an overview about poland as destination for ito and bpo services. the outsourcing journal. retrieved from: http://outsourcingjournal.org (10.01.2016). drogendijk, r., & zander, l. (2010). the past, present and future of international business & management advances in international management, in: walking the cultural distance. in search of direction beyond friction. emerald group publishing limited. ertel, d., enlow s., & bubman, j. (2010). managing offshoring relationships: governance in global deals. boston: vantage partners. retrieved from: http://info.vantagepartners.com/managing-offshoring-relationships (15.01.2016). fariñas, j.c., lópez, a., & martín-marcos, a. (2014). assessing the impact of domestic outsourcing and offshoring on productivity at the firm level. applied economics, 46(15), 1814-1828. doi: 10.1080/00036846.2014.884704. garcia-prieto, p., & point, s. (2009). cultural differences in offshoring: turning the threat of diversity around. duke university offshoring research conference, durham, us, april 5-7. gera, v. (2013). poland emerging as major european outsourcing hub. the big story ap. greenaway, d. (2007). offshoring and the uk economy. leverhulme centre for research on globalisation and economic policy, the university of nottingham gregory, r., prifling, m., & beck, r. (2008). managing cross-cultural dynamics in it offshore outsourcing relationships: the role of cultural intelligence. second information systems workshop on global sourcing. halliyavar, n.r. (2013). communication and culture. golden research thoughts, 3(1), 1-3. handfield, r. (2006). a brief history of outsourcing. supply chain resource cooperative. retrieved from: https://scm.ncsu.edu/scm-articles/article/a-brief-history-of-outsourcing (10.01.2016). hatzichronoglou, t. (2007). offshoring and employment: trends and impacts. paris: oecd publishing. hurmerinta, l., & nummela, n. (2011). mixed-method case studies in international business research. in: r. piekkari & c. welch (eds.), rethinking the case study in international business and management research (210-228). cheltenham, uk: edward elgar publishing. jakobson, r. (1960). closing statement: linguistics and poetics. in: t. sebeok (ed.), style in language (pp. 350-377). cambridge: the mit press. khan, s.u., & azeem, m.i. (2014). intercultural challenges in offshore software development outsourcing relationships: an exploratory study using a systematic literature review. iet software, 8(4), 161-173. doi: 10.1049/iet-sen.2013.0012. kpmg (2009). personnel security in offshore centres. summary of findings. kpmg llp. młyniec, a., & polkowski, m. (2016). office market profile: poland q4 2015. warszawa: jones lang lasalle. retrieved from: http://propertyinvestors.pl/aktualnosci/officemarket-profile-poland-q4-2015.html (30.01.2016). captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust … 231 mohiuddin, m., & su, z. (2013). manufacturing small and medium size enterprise’s offshore outsourcing and competitive advantage: an exploratory study on canadian offshoring manufacturing smes. the journal of applied business research, 29(4), 1111-1130. mol, m.j. (2014) what we know about outsourcing. cambridge: cambridge university press. nielsen, b.b., & nielsen, s. (2008). international diversification strategy and firm performance: a multi-level. analysis of firm and home country effects. academy of international business best paper proceedings. oshri, i., kotlarsky, j., & willcocks, l. (2009). the handbook of global outsourcing and offshoring. hampshire: palgrave macmillan. outsource magazine (2010). uk skills gap fuels offshoring. retrieved from: http://outsourcemag.com/uk-skills-gap-fuels-offshoring (15.01.2016). paiiiz (2015) how to do business: investors’ guide-poland. warszawa: paiiiz and deloitte advisory. persson, j.s., (2013). the cross-cultural knowledge sharing challenge: an investigation of the co-location strategy in software development offshoring. grand successes and failures in it. private and public sectors: ifip wg 8.6 international working conference on transfer and diffusion of it, tdit 2013, bangalore, india, june 2729, 2013. proceedings, 402, 310-325. springer publishing company. rai, u., & rai, s.m. (2008). business communication. mumbai india: himalaya publishing house. sass, m., & fifekova, m. (2011). offshoring and outsourcing business services to central and eastern europe: some empirical and conceptual considerations. european planning studies, 19(9), 1593-1609. satyanarayan, p. (2008). modern business communication. global media. slepniov, d., brazinskas, s., & wæhrens, b.v. (2013). nearshoring practices. baltic journal of management, 8(1), 5-26. smith, l., & mounter, p. (2005). effective internal communication. kogan page limited. sousa, c.m.p., bradley, f. (2006). cultural distance and psychic distance: two peas in a pod? journal of international marketing, 14(1), 49-70. united nations conference on trade and development (2013). world investment report 2013: global value chains: investment and trade for development. new york and geneva. united states government accountability office (2006). offshoring: u.s. semiconductor and software industries increasingly produce in china and india. gao-06-423 international trade warsaw business journal group (2013). made in poland. a guide to polish export 2013. warszawa: parp. woods, d. (2010). employers are struggling to fill their vacancies according to a report from the cipd and kpmg. hr magazine. retrieved from: http://www.hrmagazine.co.uk (10.01.2016). yin, r. k. (2009). case study research: design and methods. 4th ed. 232 maria halemba, danuta babińska author contributions the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% each of the authors. #ier-05-04-01-pp007-1934-forte,oliveira 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.01 the role of export consortia in the internationalization of small and medium enterprises: a review rosa forte, tiago oliveira a b s t r a c t objective: exports are a crucial strategy for the growth and survival of firms, particularly small and medium enterprises (smes). however, smes generally lack the ability to overcome internal and external export barriers and a consortium can help in their internationalization process. so the main goals of this work are to identify the main effects of a consortium on the member firms as well as gaps in existing literature. research design & methods: we resort to a review of existing empirical studies, which mainly focus on case studies of export consortia. findings: an export consortium can have effects in several firms’ areas, such as financial, market and reputational, helping them to overcome some export barriers. contribution & value added: through the identification of literature weaknesses we suggest that future research should aim to be based on larger samples and take into account other factors that may affect exports in order to carry out a more rigorous empirical analysis of the effects of the consortium on firms’ exports. article type: research paper keywords: internationalization; exports; consortium; strategic alliances; literature review jel codes: f10, f14 article received: 8 november 2019 article accepted: 12 december 2019 suggested citation: forte, r., & oliveira, t. (2019). the role of export consortia in the internationalization of small and medium enterprises: a review. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 7-23. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.01 introduction in an increasingly globalized economy, internationalization is presented as a key strategy to ensure growth and even the survival of firms. however, the internationalization of firms faces many obstacles, and barriers to enter foreign markets may be too large for small and medium enterprises (smes), forcing them to give up the internationalization (unido, 2009). most of the smes are confronted with a shortage of financial, production and administrative resources, and lack of knowledge and information on the potential international entrepreneurship review ri e 8 | rosa forte, tiago oliveira export market (leonidou, 2004). in this sense, the export consortium is presented as an alternative for smes to overcome the obstacles to internationalization, because its goal is “to meet the strategic intentions of the individual firms by providing business opportunities in international markets (at both regional and global levels) by overcoming the constraints that smes may have because of their limited size” (unido, 2009, p.67). through the promotion of networks or collaborative strategies, of which export consortia are a typical example, small and medium enterprises (smes) can increase their export potential (antoldi, cerrato, & depperu, 2013). an export consortium can be defined as “a voluntary alliance of firms with the objective of promoting the goods and services of its members abroad and facilitating the export of these products through joint actions.” (unido, 2003, p.3). this alliance is usually a nonprofit organization that differs from other strategies of alliances because it maintains financial, legal and administrative autonomy of its members (unido, 2003). thus, as renart (1999) report, an export consortium can be regarded as a particular type of strategic alliance. this type of organization directed to supply contrasts with the export grouping scheme that is directed to the demand. d. welch, l. welch, wikinson and young (1996) argue that this strategic alliance is created only when a specific opportunity is identified in a foreign market, while the export consortium usually focuses on finding appropriate firms, persuading them to join the group, establishing the group before making concrete international marketing research (that is, find specific market opportunities). the objective of this study is to conduct literature review on export consortia and subsequently assessing the impact of this type of strategic alliances on its members. literature on export consortia is relatively scarce1 and concentrated in global institutions such as unido, which seek to evaluate the performance of particular cases of export consortia. in addition, part of the literature is not in english (there are several works in spanish), making it difficult to be disseminated by the scientific community. in this way, the present work intends to explore the existing literature in order to identify weaknesses and ways of analysis for future investigations. the structure of this paper is as follows: in section 2 it is presented an overview of export consortia, their classification, benefits and advantages, but also its risks and disadvantages. then, in section 3 some case studies of international export consortia are analysed, focusing on the effects of the export consortia. finally, we present the main conclusions and limitations, and propose lines for future research. literature review smes exports barriers firms, particularly small and medium enterprises (smes), face a number of barriers when expanding into foreign markets and an export consortium can help them to overcome some of these barriers. leonidou (2004) classifies the barriers into internal and external barriers. as the name suggests, the internal barriers relate to internal problems of the firm, such as the lack of information on international markets and the scarcity of resources, 1 in a survey carried out on the scopus bibliographic database on august 3, 2017, with the keywords “export consortia” or “export consortium” or “export group”, limited to the article title, only six published articles were found. the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 9 while external barriers (broken down into economic barriers, and governmental / institutional barriers) derived from the macroeconomic environment, and therefore are beyond its control (leonidou, 2004; unido, 2009). internal barriers related to the lack of knowledge / information include lack of knowledge of foreign markets that may be associated with factors such as culture, and difficulties in identifying opportunities in foreign markets (bilkey & tesar, 1977). the lack of knowledge about export assistance programs and public incentives is also considered a large internal barrier to export, particularly for smes (unido, 2009). still with regard to internal barriers, another point to consider is the lack of marketing skills, causing major difficulties, such as the adoption of foreign markets requirements in terms of consumer preferences and usage conditions (unido, 2003). regarding the scarcity of resources, the main obstacles are the lack of financial resources, lack of productive capacity to commit to large orders, and lack of administrative skills / international experience of managers (leonidou, 2004; unido, 2009). in turn, the external barriers “are those arising from uncertainties in international markets that cannot be controlled by firms since they are the result of the actions of other market players, such as governments and competitors” (unido, 2009, p.8). for example, if an economy has a low degree of openness to foreign markets, firms may have to deal with protectionist policies such as tariffs on imports, which reduces the firms’ competitiveness seeking to enter these foreign markets. other examples to consider: regulatory authorities of the destination country, but also of origin, restricting the export; unfavourable economic situation; lack of assistance and government incentives for export (leonidou, 2004; unido, 2009). types of cooperation between firms before focusing our analysis on the types of consortia and their respective advantages and disadvantages, it is important to clarify the concept and address the various designations that have been adopted in the literature. several terms have been used to refer to models of export grouped, such as strategic alliances or agreements, export consortia, export groups or “joint ventures” for export (espejo, fuentes, & núñez, 2015). table 1 synthetizes these concepts. table 1. types of cooperation between firms – definition and objectives types of cooperation definition/objectives strategic alliances “voluntary cooperative inter-firm agreements aimed at achieving competitive advantage for the partners.” (das & teng, 2000, p.33) export groups “involve a pooling of resources to support joint international research, marketing and promotion activities, thereby gaining greater impact from a given expenditure per company, or enabling cost reductions.” (wilkinson, young, d. welch, & l. welch, 1998, p.492) joint ventures “occurs when two or more firms pool a portion of their resources within a common legal organization.” (kogut, 1988, p.319) export consortia “a voluntary cooperation agreement between two or more companies, in order to jointly develop their external markets.” (renart, 1999, p.iii) source: own elaboration based on the literature reviewed. 10 | rosa forte, tiago oliveira strategic alliances are agreements between firms which work together to achieve a common goal. export consortia are a particular type of strategic alliances in which its goal involves the internationalization of its members or increasing their presence on foreign markets if they have already started their internationalization (renart, 1999). an export consortium therefore consists of a group of firms that come together to take advantage of synergies, making them more competitive, and thus reduce the costs and risks of internationalization (the latin american and caribbean economic system [sela], 2015). as highlighted by antoldi et al. (2013), an export consortium can be classified as an “horizontal” network. this type of network is defined by ghauri, lutz and tesfom (2003) as cooperative relationship between firms seeking to solve a common problem of marketing, increase production efficiency, or take advantage of a market opportunity by mobilizing and sharing resources. the establishment of horizontal links with other domestic partners can help firms to solve various kinds of problems they face to start the export process, including those related to the quality of the value proposition, organizational and financial issues, and the lack of information in relation to foreign markets (antoldi et al., 2013). types of export consortia the export consortia classification is vast, ranging from author to author. an export consortia can be classified taking into account several factors, but, according to unido (2009), objectives and scope are probably the most common. based on the objectives and scope, the main types of export consortium are the promotional and sales consortia (renart, 1999; unido, 2003). a promotional consortium is an alliance created to explore international markets, helping members to enter these markets and promoting their products (e.g. in international fairs), sharing the costs of these actions (unido, 2009). the structure of this type of consortium is “lighter” than the sales consortium, in which the goal is to sell the products of the members in foreign markets and promote business activities, unlike the promotional consortium where sales are made directly by the member firms. as highlighted by unido (2009) “promotional consortia invest their financial and human resources in marketing, whereas sales consortia act as a distribution channel and have to invest more in order to set up a sales organisation” (p.19). according to unido (2003), antoldi, cerrato and depperu (2011), and espejo et al. (2015), an export consortia can also be classified by the following factors (among others): sector to which they belong (if member firms are part of the same sector or not – mono sectoral and multisector, respectively); type of relationship between firms (vertical or horizontal); members location (regional or multi-regional). furthermore, it may also be taken into account if the goods produced by the consortium members are complementary or if goods are substitutes competing among themselves,2 the consortium duration and complexity. in terms of complexity, there are several export consortia categories, from the simplest, which provides only secretariat functions and assists in communication and translation between agents, until those who assume the responsibility of sales and marketing 2 for example, according to criado, carazo and criado (2005), the spanish consortium cofme is an uni-sectorial (electrical equipment) export consortium despite the member firms belong to other subsectors (such as tools, emergency lighting, sound and internal communication systems, etc.). since the members produce different electrical materials, their products are complementary not competing with each other for customer preference. the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 11 departments of the consortium members having a significant administrative autonomy (unido, 2003). according to unido (2003), the newly created consortia should not be from the beginning too sophisticated. it is therefore advisable that there is an incremental evolution and development of the export consortium. this progression should occur as relations between its members strengthen and the cohesion of the group consolidates. despite the usual be the identification of consortia by commercial activity, all factors must be taken into consideration for a strategic analysis of the consortium, and understand what features may represent a threat or a weakness, an opportunity or a competitive advantage (unido, 2009). whatever the type of export consortium, the members must recognize and value the potential gains from joint efforts so that cooperation between them to develop. for the success of the alliance is essential that the perceived benefits by its members outweigh the costs and contributions made by these (wilkinson et al., 1998). thus, in the following sections we summarize the main benefits and the main disadvantages of export consortia. benefits of an export consortium the recognition of several benefits that can be obtained through an export consortium is very important to strengthen the desire of the members to participate and cooperate. according to unido (2009) who studied nine cases of consortia, firms can obtain several benefits from cooperating in an export consortium, such as accumulation of knowledge, cost sharing, obtaining public support, among others, which resulted in an increase of exports and turnover of its members. table 2 presents a summary of the advantages of export consortium in relation to other types of strategic alliances, and its potential benefits. as stated by unido (2003), the firms in the consortium maintain a high degree of independence, maintaining their financial, legal and administrative autonomy, which makes this type of alliance suitable for small and medium enterprises (smes) wishing to work together to achieve the same goal, without having to lose or get very limited in decision-making. according to sela (2015) “the consortium is not the unification of the companies integrating it, since they simply participate in the creation of a new organization with which they establish a trade agreement” (p.22). these characteristics inherent to the export consortium are also very useful at the time of dissolution of the alliance or when one of the firms intends to leave the consortium. whatever the reason for the dissolution / exit, such as the willingness to individually pursue their international activities or the failure to achieve the proposed objectives, the fact that the structure of an export consortium is more flexible and lighter than other types of strategic alliances allows that firms are able to leave the consortium easily, without any constraints or high sunk costs (silva & sousa, 2009; unido, 2003). furthermore, firms “can continue trading other products individually on other markets” (sela, 2015, p.21). the maintenance of autonomy at various levels is the great advantage of export consortia in relation to other types of strategic alliance, such as joint ventures. additionally, the investment involved is smaller, there is less risk and less restrictions (antoldi et al., 2011; bigliardi et al., 2011). however, according to antoldi et al. (2011), the lowest risk and involvement can lead to consortium members to strive less than they should and therefore the results of the consortium may be lower than planned. this may lead to a vicious circle, because the failure will cause firms do not feel motivated to strive, causing, ultimately, the failure of the consortium. 12 | rosa forte, tiago oliveira table 2. advantages of an export consortium compared to other strategic alliances and export consortia benefits advantages of an export consortium in relation to other types of strategic alliances author (year) benefits of export consortium author (year) high degree of independence of the members sela (2015); unido (2003) reduction of internal and external barriers to internationalization leonidou (2004); unido (2009) greater flexibility expansion of business contacts network unido (2009) financial, legal and administrative autonomy acquisition of knowledge and sharing of experiences sela (2015); unido (2003) lower risk antoldi et al. (2011); bigliardi, dormio and galati (2011) economies of scale bigliardi et al. (2011); unido (2009) easy dissolution or abandonment silva and sousa (2009); unido (2003) easier to get support from public entities sharing of costs and risks related to internationalization greater bargaining power antoldi et al. (2011); renart (1995); renart (1999) position to pursue, at the same time, international activities individually antoldi et al. (2011); sela (2015) joint participation in international fairs and missions ability to create own brand representative of the consortium unido (2009) lower investment wider range of products if the consortium members have complementary products more responsive to large orders if members produce similar products source: own elaboration based on the literature reviewed. in addition to the aforementioned advantages, it is noteworthy that an export consortium presents other potential benefits. it may arise connections between members resulting from the activities carried out by the consortium, which can improve their competitiveness (antoldi et al., 2011; sela, 2015). furthermore, the export consortium allows exploit economies of scale without losing flexibility and represents a solution to overcome the internal and external barriers to internationalization that members individually do not have the expertise and resources to overcome (unido, 2009). this benefit is one of the main advantages of belonging to a consortium and is regarded as one of the main reasons for creating this type of strategic alliance. participation in an export consortium can help to overcome some export barriers (e.g. lack of knowledge / information about foreign markets) by allowing firms to increase their knowledge of the markets (sela, 2015). as highlighted by sela (2015) “they obtain more information regarding the markets where they will participate and the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 13 they prepare better to satisfy the demands of these markets” (p.21). moreover, as reported by unido (2003), the acquisition of knowledge resulting from the sharing of information and experiences of the consortium members is a solution to combat internal barriers related to the lack of marketing skills, which can be extended to other areas such as negotiating with banks or to implement certain standards required internationally, as the members are aware of the benefits of cooperation between firms. in short, one of the main advantages of the export consortium is to provide specialized management, marketing skills, as well as facilitate access to acquisition / adoption of trademarks and patents to the members of the alliance (bigliardi et al., 2011). furthermore, an export consortium can help to overcome barriers related to the scarcity of resources, combining resources and efforts, benefiting from economies of scale, obtaining a wider range of products, improving and intensifying promotional activities abroad, such as the skills of staff and administrative managers (unido, 2009). taking into account the collective nature of the consortium, public / private agencies become more efficient than if they had to assist each firm individually, because they have only to deal with an organization, making it easier to get this public support to internationalization (antoldi et al., 2011), which help to overcome some external export barriers mentioned above. the advantages / disadvantages are also related to the type of export consortium (promotional versus sales). for example, the potential of promotional consortia to explore economies of scale is much lower than the second type of consortium (unido, 2009). promotional consortia can only benefit in terms of cost sharing (such as cost from participation in fairs), while sales export consortia can provide gains in several areas, from the distribution channels to the sales department. another advantage of the export consortium related to public agents has to do with subsidies these agents assign in order to promote the consortia, which can reach on average 35-40% of costs and investments of the group in the early years of the alliance (renart, 1995). the author stresses that it is still possible to get more public financial support, in order to promote exports and the internationalization of the firms which may result from the consortium. the same author (renart, 1995) also notes that with these new financial resources, and the sharing of internationalization costs for all members of the export consortium, it may be more prone to hire a competent expert in the field of internationalization and export, which may prove to be an important asset, and thus contribute to the success of the organization. an export consortium can also contribute to risk reduction and improvement in profitability. the risk reduction can be accomplished through the increased knowledge obtained about a market and a greater diversification of target export markets (unido, 2003). the improvement in profitability can be achieved both in terms of costs reduction (for example, the sharing of administrative and advertising costs) and in terms of revenues, increasing total sales by international customers (unido, 2003). sela (2015) also emphasise the reduction of costs (“distribution of expenses among the different partners”) as an important advantage of the export consortium. still related to improved profitability in the cost side, the cooperation of member firms may result in greater bargaining power over its suppliers and agents of the distribution channels, resulting in a decrease in spending in these business areas (renart, 1995). also sela 14 | rosa forte, tiago oliveira (2015) highlights that the participation in export consortia enables firms to increase their ability to negotiate with foreign agents, such as distributors, importers and customers. despite the various benefits that can be obtained from cooperation and the presence in an export consortium, it also carries risks and has disadvantages, which should be taken into consideration in the creation and management of the export consortium. risks and disadvantages of export consortia the disadvantages and risks of participating in an export consortium should be analyzed and studied when it is created in order to take preventive measures to minimize their negative impacts (renart, 1995). according to unido (2009), this type of alliance has risks since the evidence shows that usually firms only get concrete results two years after the creation of the consortium which may cause a decrease in the effort by the consortium members, for thinking that the alliance is a failure and, consequently, can actually compromise the success of the export consortium. these risks and disadvantages are summarized in table 3. the table is divided into three parts: the first refers to the risks and disadvantages of all types of export consortia; the second refers only to the risks and disadvantages of promotional consortia; the latter refers to sales consortia. as with all types of strategic alliances, there are several factors that can create problems in the export consortium and jeopardize the success of the union. these factors are due largely to the nature of its members and the interactions between them. according to antoldi et al. (2011), the difference in size between the members may be the source of many problems which, ultimately, can lead to at least one member leaves the organization. in the case of a firm to be considerably smaller than the others, it may not have the necessary resources to contribute with its share. if the remaining members did not consider their contribution enough, it is likely that the result is the abandonment of the consortium by the smaller firm. in the opposite case, the firm with greater size can bias the balance of power between members and have too much influence in the decisions taken by the group, or being too ambitious with its internationalization objectives, which can also lead to misunderstandings and disagreements in the alliance. summing up, “differences in size can be an obstacle to formulating strategy because different visions and goals can be size-related, and different sizes lead to differences in terms of availability of resources ” (unido, 2009, p. 76). cultural differences should also not be underestimated, since they can hamper the strategic planning of the export consortium. organizational culture is affected by several factors such as business models, beliefs, values, industry in which it operates and nationality, and in the case of smes their cultural identity is strongly influenced by their leaders (antoldi et al., 2011; renart, 1999; unido, 2009). thus, the management of relationships between entrepreneurs and leaders of the firms participating in an export consortium is vital to the success of the consortium, being necessary to foster the relationship among members. thus, informal activities to create trust and sympathy, are fundamental so that cooperation develops (unido, 2003). to renart (1999), a problem that over time can arise in the export consortium concerns the earnings disparities obtained by different members of the organization, including business results and knowledge acquired, which, according to the author, occur frequently and may generate tensions between the member firms. firms in trying to justify this discrepancy may think that this difference is due to the fact that the executive director the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 15 of the consortium is biased, giving preferential treatment to certain firms. additionally, this may require a change in the contributions made by alliance members (renart, 1999; unido 2003). another problem are the “hidden agendas”, i.e., certain member firms may be hiding the true goals (different from those stated) (antoldi et al., 2011; unido, 2003; unido, 2009). these authors show that there are several reasons why firms have hidden agendas, for example, obtaining an advantage over another firm or not share important information in order to gain a competitive advantage over partners. in addition, there is the possibility of a firm plans to join the export consortium without any genuine intention to cooperate and its interest in obtaining the benefits to be placed in the background, aiming only to get an opportunity to spy on other firms, or simply due to a direct rival entered the strategic alliance (antoldi et al., 2011; unido, 2003; unido, 2009). table 3. risks and disadvantages of export consortia risks and disadvantages of export consortia author (year) export consortia size differences between members which makes it difficult to define the strategy antoldi et al. (2011); unido (2009) cultural diferences renart (1999) disparities in gains obtained renart (1999); unido (2003) secret diaries antoldi et al. (2011); unido (2005); unido (2009) lack of cooperative spirit and reluctance to work jointly bigliardi et al. (2011); unido (2009); welch et al. (1996) too large dependence on external agents unido (2009); welch et al. (1996) little effort / dedication antoldi et al. (2011) difficulties in drafting the statutes, contracts and social pacts and their review renart (1999) “free-riding” brito & silva (2005) divergent views on goals and targets unido (2009) promotional consortium inconsistency between the image and the prices of its products perception of the gains obtained by the consortium limited economies of scale gains sales consortium poor quality of at least one of the organization’s members antoldi et al. (2011) table of prices charged inconsistent with the alliance value proposition little variety of products when the consortium has complementary businesses; reduced ability to respond to large orders of the same product if the consortium has too heterogeneous members. source: own elaboration based on the literature reviewed. additionally, according to bigliardi et al. (2011), firms are reluctant to actively participate in a consortium because they see it as a way to lose control over the decision making of their firms, and are afraid that a strategic alliance allows potential rivals easy access to their local markets. 16 | rosa forte, tiago oliveira the export consortium is not a risk-free strategy as evidenced above, since, in addition to the described problems, there are others, such as incompatible business models, difficulty in putting firms to work together effectively, too high dependence on agents external to the export consortium (such as public institutions) to support strategic alliances (unido 2009;. welch et al., 1996), so it is always needed good management and monitoring of this strategic alliance. according to welch et al. (1996) and unido (2003), most of these risks can be managed or prevented with careful analysis in the process of selection of firms that are part of the strategic alliance and with the promotion of relations and solidarity between members, making it clear in all export consortium steps the gains the firms can by integrating the consortium, in order not to encourage deviant attitudes. in addition to the risks inherent to the export consortium, it should be noted that this also has disadvantages compared to other types of strategic alliances and difficulties that must be managed. one of the biggest difficulties of this type of alliance is to identify common goals and to define a strategy to achieve those goals (unido, 2009). in this regard, export grouping scheme which, as mentioned above, is formed only when a specific opportunity is located in a foreign market, have an advantage compared to the export consortium, because they are set clear objectives from the outset, which minimizes the concerns of potential members on the benefits that this strategic alliance may provide (wilkinson et al., 1998). however, the first type of alliance has the disadvantage of requiring a study on an international opportunity that firms can take advantage, what is costly and takes time. typically, this analysis is done by public agencies in order to promote exports and national competitiveness (wilkinson et al., 1998). despite the lower investment required to achieve an export consortium, and its flexibility (compared to other forms of cooperation) be considered an important advantage over other types of cooperative organizations, consortium members may neglect to the extent that they have little to lose, a situation that can lead them to strive less than they should. consequently, the consortium’s results may be lower than planned (antoldi et al., 2011). in addition, and also related to the consortium flexibility, difficulties may arise in the drafting of laws, contracts or social pacts, to the extent that firms do not want to get too involved (renart, 1999). according to the same author, the revision of the statutes can also present itself as a major obstacle because, in the event of unforeseen situations (macro-economic changes or circumstances that were not foreseen at the beginning of the export consortium) which require amendments to the statutes, member firms may not be willing to do so, creating conflicts within the strategic alliance. another disadvantage in strategic alliances is the “free-riding”, that is the existence of alliance members that do not participate in joint actions because they prefer to benefit from the efforts of others, without having to spend any financial resources (brito & silva, 2005). this occurrence may create conflicts both in the short and long term, and tensions between individual interests and collective interests. this problem differs from the problem of hidden agendas because in the latter case, as explained above, there is no interest in obtaining the benefits to which the alliance was created, unlike what happens in the “free-riding” in that there is such interest, but it is not intended to contribute or cooperate for the success of the organization. this is prone to happen if the financing system of the export consortium is not the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 17 fair and well planned; in addition the determination of the contributions to the funds of the strategic alliance may generate, by itself, conflicts and tensions (renart, 1999). thus, in order to avoid conflicts, the contributions of the export consortium members should have two components: an annual / monthly fixed quota for all members in order to avoid the “free-riding”; special contributions for specific services or actions, in order to avoid large disparities between the earnings of the consortium members. another benefit of this second component would be to present to the members the option to participate or not in a joint action, without having to bear costs for something that they have not benefited (unido, 2003). in addition, the promotional consortium may face difficulties such as inconsistency between the image and the prices of their products, the perception of the gains obtained by the consortium and different opinions on which goals and objectives the organization must continue, geographically and target markets (unido, 2009). moreover, the weaknesses / disadvantages of sales consortium are: poor quality of at least one member of the organization affecting negatively the image of the others; list of prices practiced inconsistent with the value proposition of the alliance; poor variety of products if the consortium does not include complementary firms; absence of skills related to sales (antoldi et al., 2011). in conclusion, considering the advantages and disadvantages of the export consortium, this type of alliance presents itself as a viable solution for the internationalization of small and medium enterprises, and according to antoldi et al. (2011) its biggest advantages compensate typical weaknesses. ideally, an export consortium should establish clear goals after selecting the potential members. according to unido (2003) “participating firms must meet carefully defined criteria with respect to their size, reputation, financial stability and the goods or services they offer. they must be able to offer products of adequate quality, in sufficient volumes and at a price that is competitive at the international level” (p.23). material and methods export consortia have been used in several countries in order to assist firms in their internationalization process. in this section we analyse some cases of export consortia, seeking to ascertain whether they have achieved the objectives that are proposed on its creation. the presented case studies cover several sectors and countries across three continents (europe, africa and south america). table 4 presents a summary of the information regarding to 13 international export consortia, focusing on the designation of the consortium and the respective year of establishment, the country, the sector of activity, the number of members and type of consortium, as well as the main benefits, particularly in terms of impact on exports, turnover, bargaining power, among others. observing table 4 we can see that only two consortia are in developed countries (spain and italy), seven of them are from south america, and the rest (four) from the north africa. there are several sectors covered by these alliances, although the agricultural and food sector is represented in greater number. regarding the number of members in most consortia it is within normal parameters for a consortium. according to renart (1995), typically they have between three to seven members. according to unido (2003), the number of firms belonging to the strategic alliance varies greatly depending on their objectives and size of the members. the consortium must 18 | rosa forte, tiago oliveira be large enough in order to obtain the necessary resources for an adequate supply of services to achieve the goals that individual firms cannot reach, but the cohesion and efficiency of the group decreases as the size of the strategic alliance increases (unido, 2003). concerning the type of consortium it appears that most usual are promotional export consortia, and only three are a sales consortia. it is possible that some of these evolve into a sales consortium, as the alliance develops and the reluctance of firms to give up part of their autonomy decreases as opposed to the potential benefits. considering that one of the main objectives of these strategic alliances is to export, only four of the thirteen consortia of table 4 do not present data for exports. the lack of such information does not mean that the consortium had no impact on exports of its members. with regard to the consortia that provide information, it can be seen that exports have a strong increase. in the case of promotional consortia, as mentioned before, it is particularly difficult to analyse the performance of this type of consortia to the extent that they apply their resources in promoting the products of their members, and the firms are responsible for their sales. as a result, sales will not be awarded to the consortium because they are registered by the members themselves (unido, 2009). benefits such as increasing the number of contacts, the acquisition of knowledge and greater bargaining power were in general also observed in most cases, showing that an export consortium can bring advantages to be taken into account, although they are not directly measurable or they are difficult to assess. in addition to the benefits and advantages presented in table 4, it is noted that there were other benefits and advantages disclosed in the case studies of export consortia. in most cases, the creation of the strategic alliance allowed the joint participation in international fairs and missions, which provided an opportunity to establish new relationships and create a positive image of the export consortium at the international level. piñero et al. (2011) present a case of a promotional export consortium, gapma, an argentine consortium in which their first joint activities were related to the creation of an identity for the group and then to promote their products through trade missions and international fairs. on the other hand, according to criado et al. (2005) the spanish export consortium, cofme, is a sales consortium created in 1998 and its first activities were related to collective purchases from suppliers and joint negotiations with commercial agents (e.g. transport firms), with the objective of making gains through greater bargaining power. as it was developing this organization created a sales department and in 2008 it had 13 selling platforms in international markets. in addition, as evidenced in the various sources of table 4, the creation of an entity with larger size made it easier to obtain public and private funding such as export promotion agencies or consultancy firms. another benefit resulting from the consortia work was to obtain quality certificates of members’ products of the three export consortia (cofme, vitargan and phyto uruguay) and to obtain, by the italian consortium (parma), product recognition of certified origin. this quality recognition from international organizations has contributed to a greater internationalization of the members of the export consortia (criado et al., 2005; o’reilly et al., 2003; unido, 2009). in the cases studied by unido (2009), it was analysed the evolution of firms skills in order to ascertain to what extent those skills have improved by participation in in the export consortium. according to data obtained by this organization, in general, firms belonging legend: ↑ significant increase; ↓ significant decrease; *consortium dissolved in 2005 source: own elaboration based on the literature reviewed. table 4. synthesis of export consortium cases – characteristics and effects case studies consortium characteristics consortium effects source country sector nº of firms type of consortium exports turnover nº of business contacts / customers knowledge costs bargaining power foreign presence brazilian health products (2002)* brazil health products 12 promotional ↑ 268,2% ↑ 43,2% foreign trade and marketing ↓ ↑ lima , garcia , de carvalho and martinelli (2007) gapma (2003) argentina agriculture machinery 12 promotional ↑ about 60% per year ↑ sharing experiences ↓ higher visibility piñero, herrera and di meglio (2011) cofme (1998) spain electric material 7 sa les increased share of total sales ↑ sharing information ↓ ↑ about one hundred countries criado et al. (2005) mosaic (2004) morocco textile 6 promotional ↑ 30% on average ↑ acquisition of knowledge about markets ↑ better positioning unido (2009) vitargan (2005) morocco agriculture 6 promotional slight increase acquisition of knowledge ↓ ↑ higher reputation and visibility travel partners (2006) morocco tourism 7 promotional slight increase knowledge about markets ↓ ↑ access to new markets get’it (2005) tunisia information technology 6 promotional ↑ about 30% ↑ knowledge about markets greater visibility and reputation muyu (2005) peru handmade products 5 promotional ↑ 235% ↑ 100% slight increase knowledge about markets greater visibility and reputation peruvian bio consortia (2006) peru natural products 3 promotional ↑ about 40% ↑ 20% slight increase image enhancement acmc (2007) peru metal and engineering 4 sales ↑ 205,5% ↑ 95,5% slight increase ande natura (2007) peru organic food 5 promotional ↑ 384,5% ↑ about 85% ↑ sharing of information among members ↓ increased promotional activities phyto uruguay (2005) uruguay food 9 sales ↑ 20% sharing experiences ↑ parma (1963) italy food 23 promotional €237 millions ↑ 15% ↑ access to information about 80 countries o’reilly, haines and arfini (2003) 20 | rosa forte, tiago oliveira to the consortium improved their technical, administrative, and marketing skills and their capacity of analysing international markets. in terms of the consortium duration, according to renart (1995), its duration is not defined or limited in advance. however, in most cases the participation of a firm in an export consortium is a phenomenon of limited duration in time. when firms acquire the knowledge and skills to export autonomously they may leave the consortium and it can be dissolved (renart, 1995). in the case study of lima et al. (2007) the export consortium was dissolved three years after its creation, in 2005, but this does not mean that the organization has failed. according to the authors this alliance ended because the main mission of the consortium (to help firms to enter foreign markets) had been fulfilled to the extent that the firms integrating the consortium had already started their activities in international markets, obtained knowledge about these markets, and were already able to export individually. this facility to finish the export consortium when the members of the organization desire is another advantage compared to other types of strategic alliances, which present great difficulties and obstacles to its end (unido, 2003). however, despite the success of the cases presented, in the case of the “parma” consortium it was identified some problems that may arise in the development of a strategic alliance. despite the creation of a single brand to be a differentiating factor from other competitors’ products, the members of “parma” have difficulties in creating their own brand due to the domain of the unique brand. consequently, some members decided to undertake their own advertising and avoid generic promotion that would benefit all members (o’reilly et al., 2003). o’reilly et al. (2003) also highlighted another problem, which was the debate between the produced volume of hams versus a premium price. the dramatic increase of consortium members (from 23 to 201) led to increased production, thus pushing prices to lower. since parma ham is a high quality product, this should have a high price, a situation that the consortium could not control because of the enormous quantity produced with the trademark “parma” and the difficulty in flow the production of the members of this alliance (o’reilly et al., 2003). an informal network of cooperation between firms is not uncommon. the existence of informal relationships between firms can help to overcome barriers such as mistrust and help solidify mutual aid within the consortium. according to marschan et al. (1996) and turnbull (1990) “personal, informal relations among people at various levels of an organization play a key role in developing the relationship and providing a foundation for mutually beneficial cooperation between firms”(as cited in welch et al., 1996, p. 475). to sum up, an export consortium can have effects in six areas, as evidenced in table 5. conclusions this study aimed to carry out a literature review on the topic of smes export consortia. this type of alliance can be a viable approach to overcome internal and external barriers to export and thereby benefit smes helping them in their internationalization process. the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 21 table 5. synthesis of the consortia effects on firms’ areas areas consortia effects financial improvement of financial results, such as the return on assets or the return on sales, because the greater bargaining power derived from joint purchases allows member firms lower purchasing costs. market growth of exports and number of markets supplied; greater notoriety in the domestic market. learning acquirement and expansion of “knowledge-based resources and competencies from and with the other partners” which facilitate the approach to new markets. reputational greater recognition of the members’ brand as well as of the consortium, which is especially important for promotional consortia. innovation acquisition of relevant feedback for updating and innovating the range of products / services. relational assistance in the development of new business contacts, both domestically and abroad. source: adapted from unido (2009, p.113). among the various benefits of the consortium, the literature highlights the increased presence in foreign markets reflecting an increase in exports, increased business contacts, increased bargaining power, and acquisition of knowledge about markets, among others. the review of papers focusing on the study of consortium cases corroborates the benefits identified. in particular, it can be seen that the internal competences of the member firms related to internationalization, such as number of clients abroad and the positioning in the international market, have improved significantly. the present literature review allowed us to conclude that the existing studies have focused mainly on the analysis of export consortia in developing countries. to our knowledge, only criado et al. (2005) and o’reilly et al. (2003) focus on cases of consortia from developed countries as is the case of spain and italy, respectively. in addition, the analysis of the effects of the consortium, particularly on exports, is done in isolation, not controlling for other factors that may affect exports and existing studies use very small samples. therefore, future investigations in this area should seek to obtain larger samples in order to undertake a more rigorous empirical analysis. a deeper understanding of the benefits of export consortia can help policy-makers to design more appropriate export promotion policies. references antoldi, f., cerrato, d., & depperu, d. (2011). export consortia in developing countries: successful management of cooperation among smes. berlin heidelberg: springer-verlag. antoldi, f., cerrato, d., & depperu, d. (2013). smes export consortia and the development of intangible resources. journal of small business and enterprise development, 20(3), 567-583. doi.org/10.1108/jsbed-04-2013-0062 bigliardi, b., dormio a.i., & galati, f. (2011). successful co-opetition strategy: evidence from an italian consortium. international journal of business, management and social sciences, 2(4), 1-8. bilkey, w.j., & tesar, g. (1977). the export behavior of small-sized wisconsin manufacturing firms. journal of international business studies, 8 (1), 93-98. doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490783 22 | rosa forte, tiago oliveira brito, c., & silva, s.c. (2005). a methodological approach for the study of export grouping schemes, in 1st iibc (iberian international business conference), porto, portugal, 30th september1st october. criado, a.r., carazo, p.c.m., & criado, j.r. (2005). el desarrollo exportador de las pymes industriales españolas participantes en un consorcio de exportación: un estudio de caso. cuadernos de gestión, 5(2), 95-116. das, t.k., & teng, b. (2000). a resource-based theory of strategic alliances. journal of management, 26(1), 31-61. doi.org/10.1016/s0149-2063(99)00037-9 espejo, a., fuentes, f., & núñez, j. (2015). los consorcios de exportación: revisión conceptual y factores determinantes de éxito. revista de estudios empresariales, segunda época (2), 118144. doi.org/10.17561/ree.v0i2.2743 ghauri, p., lutz, c., & tesfom, g. (2003). using networks to solve export-marketing problems of smalland medium-sized firms from developing countries. european journal of marketing, 37(5/6), 728-752. doi.org/10.1108/03090560310465125 kogut, b. (1988). joint ventures: theoretical and empirical perspectives. strategic management journal, 9 (4), 319-332. leonidou, l.c. (2004). an analysis of the barriers hindering small business export development. journal of small business management, 42(3), 279-302. doi.org/10.1111/j.1540-627x.2004.00112.x lima, g.b., garcia, s.f.a., de carvalho, d.t., & martinelli, d.p. (2007). consórcios de exportação no brasil: um estudo multi-caso. facef pesquisa-desenvolvimento e gestão, 10(2), 221-232. o’reilly, s., haines, m., & arfini, f. (2003). food sme networks: process and governance – the case of parma ham. journal on chain and network science, 3 (1), 21-32. doi.org/10.3920/jcns2003.x027 piñero, f.j., herrera, g., & di meglio, f. (2011). los consorcios de exportación como estrategia de inserción internacional. caso de estudio: grupo asociativo de productores de maquinaria agrícola (gapma), provincia de buenos aires, argentina. revista internacional de desenvolvimento local, 12(1), 9-18. renart, l.g. (1995). consorcios de exportacion enfocados: el diseño y puesta en practica. documento de investigacion nº289, iese, universidad de navarra. renart, l.g. (1999). consorcios de exportación y otros tipos de alianzas estratégicas entre empresas. boletin económico de ice, 2627, 13-19 septiembre. sela (2015). export consortiums: a strategic instrument for smes international insertion. economic and technical cooperation, regional meeting on export consortiums, mexico city, mexico, 5 and 6 october 2015, sp/rrce/dt n° 2-15. silva, s.c., & sousa, m. (2009). consórcios internacionais de empresas de construção civil – o caso da mota-engil. revista portuguesa e brasileira de gestão, 8 (2), 51-63. unido (2003). development of clusters and networks of sme’s: the unido programme. a guide to export consortia. vienna: united nations industrial development organization. unido (2009). the strategic management of export consortia: an analysis of the experience of unido in morocco, peru, tunisia and uruguay. vienna: united nations industrial development organization. welch, d., welch, l., wikinson, i.f., & young, l.c. (1996). network analysis of a new export grouping scheme: the role of economic and non-economic relations. international journal of research in marketing, 13 (5), 463-477. doi.org/10.1016/s0167-8116(96)00023-7 wilkinson, i., young, l., welch, d., & welch, l. (1998). dancing to success: export groups as dance parties and the implications for network development. journal of business and industrial marketing, 13(6), 492-510. doi.org/10.1108/08858629810246788 the role of export consortia in the internationalization of small and medium… | 23 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. rosa forte assistant professor at the faculty of economics, university of porto, and researcher at cef.up. she holds a phd in economics from the university of porto. correspondence to: prof. rosa forte, faculty of economics, university of porto, rua dr. roberto frias, 4200-464 porto, e-mail: rforte@fep.up.pt orcid http://orcid.org/0000-0002-3441-9112 tiago oliveira holds a msc in economics from the university of porto. correspondence to: e-mail: tiago.tafo@gmail.com acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ie-pm-04-02-06-pp079-voloshyn 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.06 foreign direct investment as a pull factor of the economic growth in ukraine in the period 2003-2016 marta voloshyn a b s t r a c t objective: the aim of this paper is to present the results of investigation of the interlink between fdi and the economic growth in ukraine in the period 2003-2016. research design & methods: methods applied in the study are analysis and synthesis of the literature on the subject as well as quantitative tools: descriptive statistics and linear regression. the gdp per capita and fdi inflow are taken into account in years 2003-2016. findings: many researchers relate the impact of fdi on the economic growth as the positive one. basing on the literature review, the regression model was used to identify the behaviour of the interlink in the example of one developing country and the economic growth was expressed by the indicator gdp per capita. this paper highlights and proves the positive impact of fdi on the economic growth in ukraine in the analysed period with the use of regression model. moreover, the political instability has a negative impact on both fdi inflows and the economic growth. contribution & value added: the originality of this research is in introducing and highlighting the importance of involving the fdi in ukraine in order to reach speeder economic growth. article type: research paper keywords: fdi; economic growth; ukraine; neo-classical growth theory; factors of production; regression model approach jel codes: c21, f21, o41 article received: 31 december 2017 article accepted:5 march 2018 suggested citation: voloshyn, m. (2018). foreign direct investment as a pull factor of the economic growth in ukraine in the period 2003-2016. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 79-88. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.06 introduction initially, many studies have been conducted to investigate the topic of fdi, which in its turn became one of the most analysed areas in recent years. researches provided their examinations from different perspectives, among them from the perspective of home and host countries, from the perspective of its nature as well as the risks that it brings for both sides of this process. however, one of the most considerable aspects of fdi is its impact 80 | marta voloshyn on the economic growth of the host country. above all, the majority of studies have proved the strong interlink between fdi and the economic growth with the use of various research methods and sample sizes. regarding to this, the goal of this paper is to present the own analysis of the correlation between fdi and the economic growth in the case of ukraine considering it as a host country. what is more, fdi in this research is evaluated as a pull factor, in other words as “an aspect, which makes something as an attractive option” (oxford dictionary, 1930). on the one hand, it brings increases in the possible outcome for the host country, and on the other hand, makes it a better player on the international area. commonly, the trade occurs because countries need to exchange with the factors of production, sell what is in abundance, and buy what is in lack. however, the fdi refers to a special representor of the country that has already enough power to invest. involving the fdi in the country, ukraine can reach the development quicker. besides this, the development refers to the socioeconomic development of the country. according to the above-mentioned arguments, the research field was identified with the statement how the fdi affects economic growth particularly in ukraine. the quantitative research method is used to apply the model into various testing procedures, while the descriptive statistics analysis is used for the results interpretation. the analysed period is the years from 2003 till 2016, which includes the financial crisis occurred in 2007-2008 as well as the political instability in ukraine caused by the conflict in the eastern part started in 2014. the paper is divided into two sections. the first section contains a comprehensive description of the applied methodology, the theory and the literature review in this field, whereas the second section presents own findings after the application of the secondary data to the quantitative model. material and methods quantitative research methodology mainly, researchers that have examined this interlink referred to the regression analysis approach in various panels from 2 up to 111 counties (almfraji & almsafir, 2014). these investigations covered the huge range of samples and basically the results were compared between behaviours of many countries. in this research, the quantitative method is used – a simple linear regression model with 2 determinants representing fdi and the economic growth based on the secondary data analysis regarding the fact that investigation is done in case of only one country. the fdi value is treated as an explanatory variable in the study. the economic growth expressed by the gdp per capita index is explained. moreover, the samples and results are aimed to be interpreted with the use of descriptive statistics analysis. research period and descriptive statistics analysis research period the period for the research has been chosen after analysing the fdi inflows graph for years starting from the ukrainian independence (1991) till the present time. the most interesting behaviour was noticed before the crisis that occurred in 2007-2008. foreign direct investment (fdi) as a pull factor of the economic growth… | 81 due to this, the decision was to start with the year 2003, when there was a significant and rapid growth in the fdi inflow, and continue with all further years till now as this paper is aimed to observed how political instability in the country has affected both fdi and the economic growth. the year 2017 has been excluded from this research due to lack of the data availability. descriptive statistics analysis interpretation of the results will be done with the use of descriptive statistics. the boxplot with whiskers will show the distribution of the values between the number of observations. the length of the upper and lower whiskers expresses the number of observations that belongs to a particular value, either lower or higher than the average. the histogram plot will present the distribution of the values of one sample. if the distribution is normal, the bars in the plot are symmetrical. otherwise, in case of asymmetry, there could be observed values that are located mostly in the right part of the plot or in the left one. such asymmetry is called right-skewed or left-skewed respectively. the regression model formula is as follows: y = a + bx (1) where: y explained variable; x explanatory variable; b regression coefficient; a constant coefficient. basing on the obtained data, the following regression quotation is developed: gdp per capita=1794,097+0,169*fdi inflow. this quotation reflects the trend of fdi inflows influence on the economic growth expressed by gdp per capita in ukraine. this quotation might be also applied to make forecasts of the economic growth trend basing on the estimated fdi inflow values. the model was tested on the basis of determination coefficient (r-squared). the calculations in the research were made with the application of gretl software. literature review and theory development many researches were done for centuries in order to investigate the economic growth issue and factors that have their direct influence on it. in this article, the research will refer to the neo-classical theory of economic growth, which was discovered by trevor swan in 1956 and later on developed by robert solow. so-called solow-swan neo-classical growth model states that there are three driving forces of the economic growth: capital, labor and technology. it suggests that the income (output) is expressed in the capital (k)/labor (l) ratio in order to reach the equilibrium, and to gain the economic growth the technology should advance the productivity of labor or capital (swan,1956). according to this, it might be assumed that in the stage of equilibrium with the increase in the capital, the k/l ratio will increase as well, which impacts the economic growth from the positive side. in addition, the assumption might be made with the respect to implication of absolute convergence: poor countries with lower starting values of the k/l ratio might have higher per capita growth rates than rich ones with higher initial values of k/l ratio (barro & sala82 | marta voloshyn i-martin, 1995). this may allow poor countries or regions to catch up faster with rich ones and reach the development speedier. assuming that factor of production-capital or technologyis in lack in the country, the way to gain it is through involving the fdi. due to this, in this research there is examined the impact of fdi inflow on the economic growth of the developing country. examinations of the interlink between the economic growth and fdi inflow have concluded that impact of the fdi inflow on the host country’s economy is “through capital and technological transfer” (cambazoglu & simay karaalp, 2014). cambazoglu and simay karaalp (2014) proved in the case of developing country that decreased poverty, economic growth, wage and employment growth, technological advancement as well as strong balance of payments are all positive effects of the fdi inflow. moreover, the same strong interlink between those two determinants was also highlighted in the case of developing countries with high corruption level (freckleton, wright, & craigwell, 2012). the finding showed the direct impact of fdi on the economic growth expressed by gdp per capita when the corruption is controlled. besides, the trade regime of the host country was named as an important factor for the investor’s decision-making (freckleton, wright & craigwell, 2012). however, there can be examined also a negative impact on the economic growth in case when “the quality of political environment shall be paid attention to” (almfraji & almsafir, 2014). namely, this influencing factor has a negative impact that creates a technical gap and dependency on foreign investments in the host country. what is more, in the case of africa all the abovementioned factors of decision-making were taken into attention while investors stayed away from investing to africa, despite the fact that the rates of return on investment there are among the highest in the world (powell, 2008). the author stated that investment takes place in an environment, which is shaped by policies, government legislations, attitudes and institutions. due to such unfavorable environment in africa, huge part of the continent’s wealth is hidden offshore and even rich africans do not invest there. findings in the case of saudi arabia as an emerging economy proved that in order to gain the sustainable development the host country needs to adopt suitable investment policies to benefit from fdi (albassam, 2015). basically, this evidence shows that it is not enough to attract foreign investors, but also to figure out the suspicious consequences from such involvement. another research of fdi impact on the economic growth of the developing country, in the case of india, asserts that india’s restriction of fdi inflows to the country was one of the four leading forces that reduced india’s growth rate for the three decades between 19501980 (bhagwati & panagariya, 2013). in addition, the second force in that list was improper trade policy, which has been mentioned by researchers in this field repeatedly. recent examinations of the fdi impact on the economic growth in ukraine has showed also positive results, especially on the increase of specific region’s growth rate (melnyk, kubatko, & pysarenko, 2014). thus, findings in the given research conclude that with the increase in indicators of institutional policies, infrastructure and bank reforms the host country develops much faster. in addition, more researches were conducted to figure out the measures of fdi influence in ukrainian economy. specifically, it should be supported by “stable and well-tailored fdi regimes, that promote national well-being” (kramar, foreign direct investment (fdi) as a pull factor of the economic growth… | 83 panukhnyk and marynenko, 2015). concerning this, the power of law should be used as the only way to achieve the above-mentioned goal. ayittey developed the criteria of the “enabling environment” in a country for foreign investment. this environment refers to such that enables people to productive effort (powell, 2013). among those criteria, there are: − security of persons and property; − system of incentives; − rule of law; − basic functioning infrastructure; − stability: economic, political, and social; − basic freedoms: intellectual, political, and economic. generally, these forces that influence the investment environment summarize the findings of all previously highlighted research reviews. due to the above-mentioned facts, during the investigation these hypotheses are aimed to be proved: h1: fdi affects the economic growth in ukraine positively in years 2003-2016. h2: political instability influences fdi and the economic growth in the same direction in analysed period. findings in regard to the all above-mentioned findings and research methods used, the application of gdp per capita as an indicator of the economic growth is used in this article as well. table 1. list of indicators used in the analysis determinants of the regression model indicator source (the code of dataset) fdi inflow fdi inflow world bank (bx.klt.dinv.cd.wd) economic growth gdp per capita world bank (ny.gdp.pcap.cd) source: own elaboration based on swan (1956). testing period – 2003-2016 (14 years, this period was investigated during the research and the results are submitted in this article). this period includes rapid growth of fdi inflow in ukraine in 2003-2006, period of financial crisis in 2006-2007, post-crisis stage and recovery in 2009-2013, political instability in ukraine started in 2013 till the present time. from the figure 1 it is visible how significantly fdi changes over the investigated period. the crisis occurred in 2007-2008 caused a huge drop of capital inflow from 10,700 mln us dollars in 2008 to 4,796 mln us dollars in 2009, which is more than 50% of the 2008 year’s value. after that the situation has stabilized over three years till 2013. however, the political instability and the conflict occurred in 2013-2014 show the same influence on the fdi’s behaviour. the value of fdi in 2012 was equal to 8,175 mln us dollars and dropped till 847 mln us dollars in 2014. regarding to this, in 2014 84 | marta voloshyn there was observed the lowest value of the fdi inflow in ukraine over the testing period. after that time, the situation has change for an increasing direction. indeed, in two years till 2016 the fdi inflow does not represent the same speedy tendency in the recovery as it was experienced after the financial crisis. figure 1. fdi inflow in ukraine, 2003-2016 (mln us dollars) source: world bank data (bx.klt.dinv.cd.wd), accessed on 16.11.2017. figure 2. histogram plot and boxplot of fdi inflow in ukraine in years 2003-2016 source: own elaboration. 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 foreign direct investment (fdi) as a pull factor of the economic growth… | 85 in figure 2, in the histogram plot it might be observed that the distribution of fdi inflow is asymmetric. this is stated for the simple reason that the length of each column beginning from the middle should decrease step by step respectively on both sides at the same timeright and left. however, in this figure the length of column does not show the symmetrical behaviour. moreover, this histogram plot contains some outliers with value from 0 to 2000 and from 10000 to 11000. those outliers are separated from the main group of observations that fit each other by gaps in values from 2000 to 3000 and from 9000 to 10000. on the right of figure 2 there is a boxplot of fdi inflow. the range of whiskers equals 9853. however, taking into account that the upper whisker is longer than the lower one, it might be stated that it has the right-skewed asymmetry. in other words, bigger amount of observations has lower value than the average. whereas among 14 observations the average is 5413 and the median value is 5187. figure 3. histogram plot and boxplot of gdp per capita in ukraine in years 2003-2016 source: own elaboration. in figure 3, the histogram plot shows the asymmetrical distribution, which is proved by the different length of columns with the increase in values. however, in comparison to the fdi inflow histogram plot, histogram plot of gdp per capita does not have any outliers and gaps in values. the gdp per capita boxplot range is 2981. this boxplot clearly shows that the lower whisker is longer than the upper one, which means that bigger amount of observations has higher value than average. this case, the left-skewed 86 | marta voloshyn asymmetry is observed. the average in values is 2706 and the median value is almost the same – 2755. in comparison to the fdi inflow boxplot, the average in gdp per capita has the lower value than the median, which means that the increase in distribution of this determinant does not have a large scale. figure 4. distribution of fdi and gdp per capita in ukraine in 2003-2016 source: own elaboration. table 2. regression results variable coefficient std.error t-statistic p-value constant 1794,097 444,6124 4,035193 0,001654 fdi 0,169 0,0716 2,354463 0,036416 r2 = 0.56727788; adjusted r2 = 0.36038268 source: own elaboration. on the basis of regression model, the interlink between fdi and gdp per capita was confirmed by the results expressed in figure 4 and table 2. under those findings, the probability value (p-value) is 0,03, which means that the association between the variables is statistically significant. the observations in most cases distribute normally, along the line, but there are 5 outliers that need a deeper investigation. whereas the coefficients are positive, it means that as the variable fdi increases, the mean of the response (in this case gdp per capita) increases as well. the fdi coefficient is 0,169, which means that with 1 unit increase in fdi, gdp per capita increases by 0,169 units. as r2 is the measure of how well the model fits the data, in this case we have the determination coefficient r2 = 56.73%, which states that the model is moderately well-suited to real values. more than 50 % of the total variability in growth can be explained by changes in 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 gdp per capita 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 f d i foreign direct investment (fdi) as a pull factor of the economic growth… | 87 the fdi inflow. however, this is at the same time the first limitation of this research. due to such result of r2, for further investigation should be used the larger sample in order to estimate the strength of the relationship between fdi and gdp per capita. consequently, the developed model has proved the h1 and the findings suggests that fdi inflows affect the economic growth in ukraine positively. conclusions basing on the investigations done, the interlink between fdi and the economic growth has a positive tendency. referring to it as to the factor of production (swan, 1956) involved from abroad, in ukraine it is a direct cause to accelerate the economic growth. findings from figure 1 identify the lowest value of fdi inflow in ukraine in the year 2014, even lower than during financial crisis in 2007-2008. this is exactly the time when there was the significant rise of political instability, which continues till now. furthermore, if the value of fdi in 2014 is inserted into the regression quotation, the result of its impact on the economic growth is expected to be the lowest among all other values in the described period. as a result, political instability affected both fdi inflow and economic growth through its correlation. so, the h1 is proved as well as h2 is proved by observations from the regression model. however, there are some limitations of the study. first of all, the number of observations was 14, which might be assumed as low. due to this, the applied model did not show the general behaviour of fdi inflows in ukraine. in order to prove the stronger correlation between those two determinants the bigger number of observations should be tested. for instance, the period from the year 1991 till 2016, where there would be 26 observations, which is almost two times bigger than the present one. the following limitation is in factors that affect the economic growth. as known, the fdi is not the only factor that affects the economic growth. owing to this, more factors should be investigated in the same time with fdi in order to analyse the causes and behaviour of gdp per capita and the actual impact of fdi among them. under those circumstances, the future research might be needed. basing on the investigated model and findings, the suggested research should concern the fdi and other factors that enhance the economic growth in ukraine using the larger samples of determinants. generally, the aim of the research paper was achieved and the hypotheses were proved though the examinations. the positive correlation between fdi the economic growth is experienced in years 2003-2016 through quantitative research methods as well as the negative impact of the political instability on both fdi and the economic growth. references almfraji, m. a., & almsafir, m. k. (2014). foreign direct investment and economic growth literature review from 1994 to 2012. procedia-social and behavioral sciences, 129, 206-213. doi: 10.1016/j.sbspro.2014.03.668. barro, r., & sala-i-martin, x. (1995). economic growth. ed., pp. 20-30. bassam a. albassam. (2015). does saudi arabia’s economy benefit from foreign investments?. benchmarking: an international journal, vol. 22 issue: 7, pp.1214-1228. doi: 10.1108/bij05-2014-0039. bhagwati, j., & panagariya, a. (2013). why growth matters. bbs public affairs, new york, 9-21. 88 | marta voloshyn cambazoglu, b., & simay karaalp, h. (2014). does foreign direct investment affect economic growth? the case of turkey. international journal of social economics, 41(6), 434-449. doi: 10.1108/ijse-02-2012-0173. freckleton, m., wright, a., & craigwell, r. (2012). economic growth, foreign direct investment and corruption in developed and developing countries. journal of economic studies, 39(6), 639652. doi: 10.1108/01443581211274593. kramar, i. y., panukhnyk, o. v., & marynenko, n. y. (2015). trends of foreign direct investment in ukrainian economy. aktual'ni problemy ekonomiky= actual problems in economics, (170), 76. melnyk, l., kubatko, o., & pysarenko, s. (2014). the impact of foreign direct investment on economic growth: case of post communism transition economies. problems and perspectives in management, 12(1), 17-24. powell, b. (2008). making poor nations rich: entrepreneurship and the process of economic development. stanford university press, 137-188. swan, t. w. (1956). economic growth and capital accumulation. economic record, 32(2), 334-361. doi: 10.1111/j.1475-4932.1956.tb00434.x. oxford dictionary. pull factor, [online]. retrieved from https://en.oxforddictionaries.com/definition/pull_factor. [accessed on 29.11.2017]. author marta voloshyn student of international business (cracow university of economics, poland). her research interests include fdi, factors of socioeconomic development in developing countries for balanced and fair trade as well as trade simulation on the international area. correspondence to: marta voloshyn, m.voloshyn14@gmail.com acknowledgements and financial disclosure the author is a student of the major of international economics at cracow university of economics. the article was created under the supervision of dr agnieszka głodowska from the department of international trade as the part of the support for improving the quality of education at the faculty of economics and international relations of cracow university of economics, and the publication of the article is co-financed by the ministry of science and higher education as part of a pro-quality grant. the author would like to thank two anonymous reviewers whose comments helped to significantly improve the quality of this publication. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland aib18-18-młody michał-pp287 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. new production patterns and the future of manufacturing relocation trend in the 4.0 era: the perspective of consumers michał młody poznań university of economics and business, poland, michal.mlody@ue.poznan.pl abstract the significance of industry 4.0 for the future of the global economy is beyond any question, therefore the discussion of business practitioners, politicians and academics about the conditions and potential consequences of implementing this concept is becoming more and more turbulent. the actual value of technologies 4.0 does not result only from the opportunities that they offer, but rather from the integration of huge amounts of data, automation, robotics and production systems in a way that provides companies with a competitive advantage. innovative business models and the digitization of the value chain aim, among others, to improve customer experience, increase the speed of response to market needs and reduce costs. while some studies provide evidence for the existence of benefits resulting from the implementation of the concept 4.0 from the perspective of enterprises, the attitude from a demand-side perspective both to the technological transformation itself and its potential effects is analyzed to a very limited extent. the article explains the complexity of the 4.0 concept and indicates the selected levels of its use in the economy. in addition, based on the results of questionnaire survey, the general attitude of consumers to the trend of automation and robotization of production as well as their relation to the reshoring of production was presented. the results of the survey showed that 288 | michał młody while consumers are aware of the need to implement technology 4.0 and some of the benefits associated with it, they also have a relatively low level of confidence in the new trend. consumers also expect a gradual relocation of production to poland, but at the same time a relatively low degree of acceptance of potential negative consequences of this phenomenon is noticeable. keywords: industry 4.0; reshoring; offshoring; business model; automation; robotization; 3d printing jel codes: d12, d20, f20 introduction industrial production has undergone significant transformations over the past two centuries. the currently observed transformation is closely related to the transfer of technologies and production solutions, which are part of the industry 4.0 concept (wang et al., 2013). the fourth industrial revolution (after mechanization, electrification and computerization / gradual automation) is primarily associated with the ongoing digitization, robotization and development of the internet of things (rodak & gracel, 2017). thanks to the appropriate embedding of technology in organizations, its people and resources, a digital enterprise should communicate, analyze and use data to undertake “intelligent” activities in the real world. industry 4.0 introduces digital reality, which is accompanied by a gradual evolution of business models implying deep changes in the functioning of the organization. the potential impact of the implementation of the 4.0 concept goes beyond the area of employment, product innovation and productivity. it is expected that intensified robotization and automation (driven by a continuous drop in robot prices and increased machines efficiency) will comprehensively affect the organization of production within the value chains. from an economic point of view, robots (and other technologies 4.0) can be considered as close substitutes for low-skilled workers and support for people with higher qualifications. thus, investments in this area may contribute to a change in the size and costs of necessary resources. under these conditions, industry 4.0 may contribute to the reshoring, ie company decision to relocate manufacturing activities back to the home country (dachs et. al 2017, młody 2017, moradlou et. al 2016), and hence, the reconstruction of the production base and the gradual reindustrialization of developed economies. the article addresses three fundamental research questions: 1. what is the attitude of consumers to the transfer of technology 4.0 to the polish production sector? 2. whether and to what extent are consumers able to accept the additional costs associated with the production reshoring process using industry 4.0 technology? 3. what implications for the business models of manufacturing enterprises can be expected considering the effects of the implementation of the industry 4.0 technologies. the basic objective of the article is to assess the consumer's attitude both to the transformation of the production sector itself using industry 4.0 technology and its potential effects, including the relocation of production processes to the home country. the search for answers to the above research questions was based on the conclusions 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 289 stemming from the analysis of literature related mainly to the concept of industry 4.0 and the results of questionnaire surveys carried out among polish consumers. dimensions of the industry 4.0 concept the fourth industrial revolution gradually contributes to changing the way companies operate, and they must decide how and in what way to invest in new technologies and determine which of them meet market needs in the best way. only a full understanding of the changes and opportunities that industry 4.0 brings can allow a smooth transition through transformation. for the management team, the transition to real-time access to data and intelligence can both be a challenge and an opportunity, because the integration of digital information from many different sources and locations may speed up the implementation of some processes. industry 4.0 is supported by a variety of technologies that integrate the digital world and the real world. oecd (2017) distinguishes three important technological developments that underlie the digitization of production; the internet of things (iot) enabling the interconnection of machines, stocks and goods; big data and dedicated programming allowing for the analysis of huge amounts of digital data, and cloud computing, which provides access to computing power. absorption and development of (industrial) robots or autonomous machines is possible thanks to the integration of these systems1. however, what is particularly important, the implementation of technologies 4.0 leads to a gradual (or sometimes abrupt) modification of the business model of the company (figure 1). figure 1. key elements of digital transformation source: own elaboration. industry 4.0 is a global concept, but it can take many different forms around the world. in the united states, the emphasis is put mostly on a comprehensive digital evolution. in europe, where this concept comes from, this phenomenon is more focused on factories. the overall concept remains basically the same and covers the same technologies and applications. industry 4.0, however, goes beyond the production area, focusing on the 1 cotteleer and sniderman (2018) point to physical-to-digital-to-physical loop, occurring in enterprise 4.0. it includes 3 processes: physical to digital (capturing information from the physical world and creating digital records based on physical data), digital to digital (information transfer and discovering valuable insights through advanced analysis, scenario analysis and artificial intelligence), and digital to physical (application of algorithms to transfer decisions taken in digital reality to data that are supposed to stimulate physical activity). 290 | michał młody entire ecosystem of partners, suppliers, customers, employees and operational conditions. thus, it becomes necessary to look holistically at the fourth industrial revolution and the ways in which it is changing business environment (mussomeli, gish & laaper, 2016). how industry 4.0 reconfigure production patterns? it is expected that the costs of hardware and software supporting the implementation of technologies 4.0 will drop, while the efficiency of the systems will improve significantly. bcg (2015) estimates that over the next decade, the cost of robots will be reduced by 20%, and their efficiency will improve by about 5% per year. until recently, industrial robots, hitherto widely used in the manufacturing industry, were more suited to the implementation of repetitive tasks. today, however, machines are becoming more and more flexible thanks to the progress of work on the development of artificial intelligence, self-learning and automatic correction, which means that they can perform a wider range of complex activities. in particular, the use of so-called "cobots" (or cooperating robots) capable of performing repetitive, precise and often complicated tasks is more and more frequent. it is worth noting, however, that this technology helps employees, but it does not replace them. fratocchi [2017] believes that in comparison with other traditional production technologies, additive manufacturing (3d printing) has clear advantages, allowing, among others, for: obtaining a cost advantage (in the production of small batches), the possibility of a stronger involvement of the recipients and an increase in the value perceived by them and a reduction in energy consumption and the amount of waste. so far, limited empirical evidence has been obtained on the real effects of the use of robotics, and the discussion in this area is mainly focused on the implications for labor markets. in particular, in developed economies, robots are expected to have a significant impact on employment by generating "technological unemployment" (brynjolfsson & mcafee, 2011). frey and osborne (2017) suggest that almost half (47%) of jobs in the united states can be threatened by computerization and automation. similarly, acemoglu and restrepo (2017) point to the negative impact of robots on employment and wages. however, other studies predict that the impact of robots on the elimination of jobs will be much smaller (e.g., oecd, 2016). the most at-risk jobs include routine occupations, performed by low-skilled workforce (graetz & michaels, 2015; acemoglu & restrepo, 2017; frey & osborne, 2017) of course, the potential benefits, but also the dangers associated with the implementation of the concept of industry 4.0 have a much wider scope. młody (2018) indicates opportunities, challenges and threats at the level of the entire economy, sector and enterprise. however, it is worth noting that the most of individual factors indicated in table 1 can penetrate de facto through all levels of the economy. robots are strongly concentrated in several industry sectors – most applications of modern production machines (around 70%) focus on motor vehicles and transport, consumer electronics, chemical production as well as food and beverages (de backer et al., 2018). the deployment of robots in industries depends on many factors. first of all, the technical requirements of the production process clearly define the possibility and limits of using robots. some activities and tasks can be easily automated, while others still have to be carried out through human work. although robots are becoming more and more 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 291 efficient in the assembly process, they are getting cheaper and increasingly capable of working with people, advanced production systems with a wide range of functions are associated with costly implementation, also due to the lack of qualified workforce. in addition, the manufacturing industry, in which labor costs constitute a significant (or prevailing) share in the total cost of production, more often invests in robotization, thereby reducing costs. another important issue related to the wider use of robots is table 1. benefits and challenges related to industry 4.0 at the micro, meso and macro levels m a c ro l e v e l opportunities reindustrialization / inhibition of the offshoring trend competitiveness of the economy based on aspects other than cost advantage reshoring of part of manufacturing processes partial elimination of problems with labor supply challenges elimination of institutional barriers (including bureaucracy, tax system) elimination of competency gap investment / incentive financing increase in expenditure on r&d (% of gdp) public and private institutional support threats technological unemployment risk of non-return on investment (public) problems with full technology implementation regulation at the supranational level lack of social acceptance m e so l e v e l opportunities creation of clusters / improvement of competitive position shifting free labor to labor-intensive industries strengthened integration of the value chain improvement of the competitive position of smes (subject to the availability of technology) challenges lack of solutions at the level of industries, including institutional support problems with the flow of knowledge, know-how and exchange of experience infrastructure integration threats the risk of overinvestment due to a strong competitive fight cannibalism between industries, resulting in excessive business diversification m ic ro l e v e l opportunities increase in process and production efficiency (supply chain) reduction of production costs improvement of flexibility and quality deliveries for individual orders acceleration of decision-making processes shortening the implementation time of new employees (simulations / virtual reality) reduction of prototyping costs (3d printing) challenges low inclination of enterprises to invest attitude of managers (risk) / allocation of resources responsibility of hr departments the need to modify the corporate culture threats cyber-security technology race / financial liquidity gradual elimination of manufactories from the market (the possibility of individual orders) source: own elaboration based on młody (2018). 292 | michał młody connected with the location of production. branches that have moved their production to emerging economies are less likely to accept robots and automation, as it is less profitable in locations with lower labor costs. manufacturing location and industry 4.0 the transfer of some production processes to key target markets (including home markets) can be enabled by limiting the need for high human labor costs due to technology 4.0. if these operations turn out to be economically justified, the automated 4.0 factories can revolutionize the market (berman 2012). robotics and automation can affect changes in global value chains. the current organization of production in long and complex chains has resulted in companies being less responsive to changes in customer demand. industry 4.0 is perceived as an opportunity in this context, the use of which may allow to build a competitive advantage. some authors indicate that robotization will have a long-term impact on existing production models and may also lead to the relocation of some production processes back to developed economies (dachs and zanker, 2015, de backer et al., 2016). the reshoring process will cover economies that have so far benefited from lower labor costs (lewis 2014). due to the fact that production using robots becomes cheaper and offshoring is more and more unprofitable (rising labor costs in e.g. asian countries), production in the home country is becoming an increasingly favorable alternative for companies. intelligent robots are becoming increasingly adaptable, programmable and autonomous, which makes them important tools for personalized production. industries in which market demand and consumer preferences change rapidly can benefit a lot from the use of robots. at the same time, suppliers in offshore locations do not always produce according to the defined specifications, which causes problems with quality and extended delivery time. the results of de backer and flaig (2017), which have been trying to determine the future of global value chains (gvc) based on a series of scenarios, also indicate the impact of automation and robotization on offshoring of enterprises from developed economies. on the basis of one of them, they stated that rapid advances in information technology would increase the attractiveness of oecd economies for production activities. it should be taken into account that while statistics on the number of robots in individual economies are available2, the knowledge about the quality and performance of robots that are installed in factories is hardly present. thus, there are some difficulties in estimating the future effects of industry digitization. in addition, the statistics for individual sectors are presented in a very detailed manner. astor's research (2017), conducted among over 60 polish manufacturing companies, indicates that the number of companies 2 when assessing the state of automation and robotization of the polish industry, one can get the impression that the changes are very dynamic. however, the global view shows that compared to other countries, the polish manufacturing sector still has a lot to catch up to. the international federation of robotics (ifr, 2017) classifies the robotization density in poland (32 robots per 10,000 employees in 2016) far below the global average, behind some central and eastern european countries (hungary, slovakia, the czech republic). despite this, poland and the czech republic are currently recording the highest growth in the number of implementations in europe. in the world ranking of robotics, south korea (631 robots) has been leading the world for many years, while the usa, germany and japan have the result half as good at the most. it is also worth paying attention to the strong increase recorded by china. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 293 that are not automated at all is decreasing in 2013 it was 13%, and in 2016 only 3%. comprehensive automation is declared by as many as 26% of companies. at the same time, the study indicates that the industry 3.0 stage is already largely managed by enterprises. the above-mentioned results can be perceived as optimistic, but nevertheless they cover a group of enterprises that are far too narrow. the phenomenon of manufacturing reshoring from a demand-side perspective has been explored to a small extent so far. grappi, romani and bagozzi (2018) developed a consumer reshoring sentiment (crs) scale and distinguish four segments of consumers: ethnocentric reshoring advocates (consumers who express strong and positive sentiments towards reshoring decisions; supported by strong ethnocentric orientations); reshoring advocates (characterized by low levels of consumer ethnocentrism while showing strong reshoring sentiments), ethnocentric reshoring neutrals (who evaluate the reshoring decisions of a company through ethnocentric lenses), and reshoring neutrals (these consumers express a low level of consumer ethnocentrism and relatively weak reshoring sentiments). according to the authors, „the identification and subsequent targeting of consumers with strong reshoring sentiments (i.e., ethnocentric reshoring advocates and reshoring advocates segments) can be effective strategies for reshoring companies”. in the light of the above, a key question arises to which segment of consumers the clients of the enterprise involved in reshoring belong to. the conducted analysis may suggest that robotization may inhibit the offshoring process and allow maintaining production activity in developed economies. another issue is whether investment in technology 4.0 will lead to intensification of the reshoring trend and increase in the number of jobs in the home countries. de backer et al. (2016) indicate that investments in robotics are very capital-intensive, but they allow to reduce the demand for labor. this may be one of the reasons why the impact of reshoring on employment in developed economies may be rather limited. it seems, however, that at the current, relatively early stage of implementing the 4.0 concept, there may be difficulties in the actual assessment of the impact of robotization and automation on the location of production. it can be expected that potential effects of investments in technology 4.0 will materialize in the near future. how industry 4.0 changes business models? despite the wide scope of research on business models, no commonly accepted definition has been established so far (zott, amit and massa, 2011; johnson, 2010). this is due to the difficulty of creating a universal business model. from the perspective of strategic management, a business model is considered as a set of activities that companies use to create and capture value in an enterprise. osterwalder (2010) indicates that the business model is perceived as a "link" between the company's strategy and its activities, which makes it a peculiar, simplified plan for the operationalization of the strategy. the business model is based on the logic of value creation for all stakeholders and consideration of key value-creating activities that are also carried out by external entities in relation to the enterprise. although many attempts have been made to conceptualize the business model, the following values are most often formulated to distinguish business model elements: the value proposition, value creation activities and value capturing (zott et al., 2011). most 294 | michał młody of the current definitions are in line with teece's (2010) approach, which interprets the business model as "the design or architecture of the value creation, delivery, and capture mechanisms it employs" (teece 2010). according to osterwalder and pigneur (2010, p. 14), "business model describes the rationale of how an organization creates, delivers, and captures value". the combination of these two definitions can be adopted to create a general overview of changes in business models due to industry 4.0. industry 4.0's technological capabilities allow companies to change the way they create and capture value. the products and services offered can be innovative, and new forms of cooperation and sharing of knowledge change the way in which the company competes on the market. the literature on innovation in the 4.0 business model is limited and it usually includes the impact of individual technologies of industry 4.0 (internet of things, cloud computing, additive manufacturing, big data etc.). the characteristics of changes in individual areas of the business model in the context of industry 4.0 implementation are presented in table 2. table 2. potential changes and benefits in the business models due to the implementation of technology 4.0 value proposition unique offerings/ drivers of customer value product-service hybrids modular and configurable products new services based on acquired data and information combining existing services with services of other enterprises highly personalized products comprehensive service / concentration on the end customer value creation resources, capabilities and processes / value natworks horizontal and vertical integration more efficient production, logistics, quality control, inventory management real-time information connection of machine to machine (internal processes) data-driven decision making / big data collection close relationships with clients short time to enter the market development of new additional services business infrastructure combined with the infrastructure of partners high efficiency, high availability value delivery target market segments / distribution channels a more flexible offer based on the individualization of production; co-creation of products; smart products access to new customer segments wider knowledge about the real needs of clients acquired on the basis of personalized marketing more direct contact with the client diversification of sales channels (digital sales) value capture underlying cost structure / revenue model / profit allocation cost optimization (efficient processes) diversification of costs and risks thanks to innovative revenue structures new revenue streams (pay-per-use, dynamic pricing etc.) source: own elaboration based on arnold et al. (2017), burmeister et al. (2015), ibarra et al. (2018), piller et al. (2015), pisching et al. (2015), wiesner et al. (2015). estimation of the actual impact of industry 4.0 on the production sector is a complex process. as indicated in table 1, the implementation of modern technologies is 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 295 conditioned not only by development, accessibility and price, but also by social acceptance for all negative consequences of implementing the 4.0 concept. at the same time, there is no doubt that business models of enterprises using technologies 4.0 will undergo deep modifications. the scope of changes will depend, however, not only on the technology used, but also on the pace of their implementation and the acceptance of changes by the internal environment and customers. value creation requires the coordination of a huge number of factors, and industry 4.0 seems to be a platform that is designed to simplify and accelerate the process. method the research results presented below are a part of empirical research on the conditions for the development of industry 4.0 in the polish manufacturing sector. the research was conducted on a group of 707 respondents in the period january-february 2018. the selection of the research sample was carried out using the snowball method, which is a non-probabilistic selection technique. online questionnaire consisting of closed questions was the research tool. in the case of most questions, the respondents had the opportunity to answer according to the 5-point likert scale3, which was assigned the appropriate score for the analysis. the respondents' task was to respond to these statements by determining the degree of their acceptance. the research sample was diversified in terms of gender, age, financial situation and education of the respondents. the vast majority of respondents consisted of young people, between 18 and 24 (33%) and 25 and 34 (58%)4, assessing their situation as average (30.8%), good (57.8%) or very good (9.8%). the majority consisted of people with higher education (84.9%) and secondary education (13%). most of the respondents (51%) live in cities over 100,000. inhabitants, while every fourth respondent declared a place of residence below 10,000. residents. spearman’s rank correlation coefficient was used to analyse the strength of the relationship between variables. the analysis of interdependencies included the level of acceptance of statements and factors such as: age, education and assessment of the material situation. in addition, average and standard deviation were calculated using ibm spss software. results the aim of the first part of the study was to diagnose the consumers' attitude to the diffusion of industry technology 4.0 in the manufacturing sector. in the case of five analyzed statements (1a-1e), a slight correlation was found or no correlation was observed with the characteristics of the respondents. the existing correlations can be considered weak / blurred (0,1<|r|≤0,3). nevertheless, based on the obtained results, one can point to a certain significance of the respondent's age for perceiving the diffusion of technology 4.0 greater acceptance of the implementation of modern solutions occurs among young consumers. 3 (1 – strongly disagree, 2 – disagree, 3 – neither agree or disagree, 4 – agree, 5 – strongly agre / 1 – not at all important, 2 – low importance, 3 – neutral, 4 – moderately important, 5 – very important) 4 the structure of respondents largely reflects the proportions of internet users in poland, spending the most time online (cbos, 2017). 296 | michał młody however, analyzing the responses of the entire surveyed population (average), it can be concluded that the awareness of the need to use automation and robotics is high (1d), although the majority of respondents think that human work is of higher quality (1c). at the same time, it is worth noting that the inclination to spend higher amounts for the product made by human labor (1b), as well as the importance of the way of producing the goods (1a) are at a moderate level. it is also important to note that consumers present quite strong belief in the possibility of mass personalization of production through the use of modern production technologies (1e), which may indicate the awareness of the opportunities arising from the implementation of technology 4.0. table 3. the general attitude of consumers to the trend of automation / robotization of production average standard deviation age education average monthly income 1a. it does not matter to me how the product was manufactured 3,64 1,13 -,168** ,023 -,022 1b. i would prefer to pay more for a product made with a greater amount of human work than machines / robots 3,00 1,10 ,174** -,037 ,009 1c. i believe that the machine is able to do the work better than a human 2,73 0,91 -,162** -,064 ,042 1d. robotization and automation of production is inevitable in some industries 4,21 0,81 -,117** ,091* ,045 1e. robotization and automation allow large scale personalization of products 3,44 1,01 -,105** -,015 ,038 significance **p ≤0.01 *p ≤0.05 (bilateral), n 707 source: own study. the second part of the study concerned the perception of selected effects of automation and robotization for the production sector. interpretation of the answers is not unambiguous. on the one hand, consumers declare that they would accept the implementation of modern technologies 4.0 on a massive scale, if the prices of products dropped with quality remaining at least at the same level (2a). at the same time, however, the same respondents would agree to a small extent on liquidating of jobs (2b). it is worth noting that the understanding of the need for changes in the labor market is lower among older consumers. there was no correlation between statements and other respondents' characteristics (table 4). the last part of the study was aimed at assessing the consumers' attitude to the relocation of polish brand production to the home country in the context of the gradual implementation of automation and robotics. although the existing correlations can be considered weak, it can be said with some precaution that the older the consumer, the stronger the desire to relocate production to poland (3a), although from the point of view of the entire research sample (average: 3.56) it is not at a high level. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 297 a similar picture of the situation can be seen in the case of statement 3b the consumers' tendency to pay more for goods produced mainly with the use of human labor (i.e. small automation, craft production) is relatively low. the above may be confirmed by the interest of consumers in the premises of relocation (3c). the younger the consumer, the fact of using technology 4.0 in the reshoring process is of lesser importance. table 4. the level of acceptance of the effects of automation / robotization of production average standard deviation age education average monthly income 2a. i would accept automation / robotization of production if prices dropped significantly and the quality remained the same 3,99 0,84 -,041 -,023 -,044 2b. i would accept automation / robotization of production even if it involved the possibility of liquidating jobs 2,55 1,09 -,148** ,055 ,016 significance **p ≤0.01 *p ≤0.05 (bilateral), n 707 source: own study. table 5. consumers' attitude to production relocation in the context of the development of automation and robotics average standard deviation age education average monthly income 3a. if polish brands transferred production from asia to poland, i would buy them more willingly 3,56 1,01 ,205** ,010 ,200** 3b. i am willing to pay more for a product made in poland, but using mainly human labor 3,40 1,09 ,212** -,072 ,049 3c. it does not matter to me that the transfer of production to poland can be based on automation / robotization of production 3,17 0,99 -,148** -,026 -,007 source: own study. discussion and conclusions our study adds to the existing firm-side arguments for the industry 4.0 implemntation a new perspective and it is one of the first papers that adopts the demand-side perspective in examining (even partially) the consequences of the fourth industrial revolution. industry 4.0 can transform the operations of companies in many ways. the digitally integrated and intelligent value chain offers almost unlimited possibilities. industry 4.0 technologies improve operational efficiency, productivity, product quality, entry time onto market, resources use, inventory management, workplace safety and sustainable environmental development. in practice, each of the links in the value chain can be based at least partially on the components of concept 4.0, starting from planning (e.g. forecasting methods), through development (e.g. simulation process, 3d product models), sales and marketing (e.g. customer intelligence, digital marketing, ecommerce solutions), 298 | michał młody internal and external logistics (e.g. track and trace, jit logistics, supplier, inventory, transport management), production (e.g. operational intelligence, smart machines, robots, smart packaging), and ending on maintenance and service (cgi global, 2017). with the above in mind, deep modifications of business models seem to be unavoidable. technologies 4.0 can improve business operations and thus generate revenue growth, increase customer satisfaction and change the ways products are designed and developed. data collected through intelligent products and services enable a deeper understanding of customer needs, strengthen customer experience, improve direct sales and marketing strategies and allow companies to improve after-sales service. in the era of industry 4.0, customer experience is built not only through a physical product but through optimally adapted service and customer involvement. digitization makes it easier for companies to collaborate in the supply chain cloudbased solutions allow companies to exchange data between clients, suppliers and other partners. regardless of whether the chain consists of physical materials or data, information and expertise, enterprises are dependent on external entities. industry 4.0 can enable a smart factory to integrate supply networks with logistics capabilities, as well as streamline planning and inventory management processes. enterprises from developed countries have long perceived digital production as a potential source of competitive advantage. in the face of new economic challenges, the governments of developing economies have also identified technologies 4.0 as a key factor in their future economic success. in these circumstances, the countries of central and eastern europe, as locations that still have a relative cost advantage, in the long run will be under increasing pressure. the biggest challenge for enterprises will not involve the implementation of individual solutions of industry 4.0, but their proper integration. autonomous robots are only part of the wider digital revolution that is currently taking place. enterprises will have to invest in complementary assets to fully enjoy the benefits of investing in robotization. to create business value and meet customer expectations in terms of innovation, personalization and rapid market introduction, it is necessary to combine all components and continuously collect and process data across the entire supply chain. investments in technologies 4.0 are continuous and not incidental. significant capital expenditures are required to create a robust and secure network infrastructure, as well as to modernize / replace older systems. at the same time, it is necessary to intensify cooperation with various technology providers, because currently none of them is able to provide complex infrastructure in a comprehensive way. the introduction of new business models will change the way in which employees perform their daily tasks. therefore, the implementation of solutions 4.0 requires the involvement of people with completely new competences and skills (flexibility, it competences, analytical skills). in addition to the shortage of necessary capital, the main barrier is related to the resistance to change, so that the management and employees will have to be properly trained and prepared. it is also important that consumers themselves are prepared for the changes to come. the main contribution of this paper is to bring consumers into the discussion about the industry 4.0, who are largely ignored group of subjects in this area. in the light of the presented research results, it can be concluded that although consumers 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 299 understand the need to introduce technology 4.0 in the polish manufacturing sector, at present they are not mentally prepared for this process. consumers still believe that human labor production has a higher value, but at the same time they believe that industry 4.0 will enable personalization of production on a wider scale. however, it is optimistic that younger consumers are more open to new solutions. despite benefits of using new technologies, the recipients are not able to accept the potential loss of jobs, although the study also showed that if the prices of products fell (with their quality not deteriorated), the approval for the implementation of solutions 4.0 would be higher. the potential benefits for the business models presented in this article indicate that properly implemented technologies 4.0 could probably build the value the clients expect. in the context of the relocation processes of production from low-cost countries to poland, the study showed that reshoring is of relatively minor importance to consumers. the relocation of production would be more justified for the respondents if it involved the creation of new, attractive jobs. it seems that the cautious approach of consumers to automation and robotics as well as other technologies 4.0 is because they are hardly recognized. the fear of a possible loss of jobs, the probable need to acquire new skills and competences and a simultaneous low public awareness of the benefits offered by industry 4.0 may lead to the fact that manufacturing companies not only will face internal resistance but also lack of understanding of technological transformation among customers. in this context, the key to success may involve designing, implementing and, subsequently, proper communication of a business model that builds real value for clients. limitations and further directions of research our study provides new insights addressing the demand-side perspective in exploring the potential consequences of industry 4.0 implementation. that research area deserves deeper attention by researchers and managers responsible for corporate strategies. the conducted research can be only a limited source of knowledge about the attitude towards solutions matching the fourth industrial revolution. the sample structure of the surveyed respondents included only a few mature consumers, therefore their attitude regarding the implementation of technology 4.0 and relocation of production to poland was examined to a limited extent. moreover, our study is basically consumer-oriented and shows some findings for companies operating in the b2c context, but it ignores b2b area which could be considered in further research. the study also did not allow for a detailed diagnosis of consumer approaches in the cross-section of selected product categories. if the fourth industrial revolution is to take effect, further, intensified research is needed in the coming years at the level of enterprises, industries and entire economies. however, we cannot ignore consumers' perspectives for dynamic technological changes. future research should focus, inter alia, on the assessment of consumers' approach to digitalization across industries some differences in this context can be expected. it would also be worth to verify in detail the actual knowledge of opportunities and threats, as well as expectations of consumers with regard to industry 4.0. such research will not only have an undeniable cognitive value, but also an application value, enabling the construction of business models more adapted to the expectations of consumers. 300 | michał młody references acemoglu, d., & restrepo, p. 2017. robots and jobs: evidence from us labor markets. nber working paper, no. 23285. arnold, c., kiel d., & voigt, k-i. 2016. how industry 4.0 changes business models in different manufacturing industries, how industry 4.0 changes business models in different manufacturing industries. the xxvii ispim innovation conference – blending tomorrow’s innovation vintage, porto, portugal on 19-22 june 2016. astor. 2017. w jakie technologie inwestują firmy produkcyjne w polsce?. raport astor. https://polskiprzemysl.com.pl. accessed 4 june 2018. baldwin, r. 2016. the great convergence: information technology and the new globalisation, harvard university press. berman, b. 2012. 3-d printing: the new industrial revolution. business horizons, 55: 155–162. brynjolfsson, b. & mcafee, a. 2014. the second machine age: work, progress and prosperity in a time of brilliant technologies. w.w. norton and company burmeister, c., luettgens, d., & piller, f.t. 2015. business model innovation for industrie 4.0: why the “industrial internet mandates a new perspective on innovation (ssrn scholarly paper no. id 2571033). rochester, ny: social science research network. cbos. 2017. korzystanie z internetu. centrm badań opinii społecznej, komunikat z badań nr 49/2017. cgi global. 2017. industry 4.0 making your business more competitive. https://cgiglobal.net/. accessed 9 june 2018. cotteleer, m., & sniderman, b. 2018. forces of change: industry 4.0, deloitte insights. dachs, b., & zanker, c. 2015. backshoring of production activities in european manufacturing, mpra paper, no. 63868. dachs, b., kinkel s., & jäger a. 2017. bringing it all back home? backshoring of manufacturing activities and the adoption of industry 4.0 technologies, mpra paper, university library of munich, germany. de backer, k., & flaig, d. 2017. the future of global value chains: business as usual or “a new normal?, oecd science, technology and industry policy papers, no. 41, oecd publishing, paris. de backer, k., destefano, t., menon, c., & suh., j. r. 2018. industrial robotics and the global organisation of production, oecd science, technology and industry working papers. oecd publishing, paris. de backer, k., menon, c., desnoyers-james, i., & moussiegt, l. 2016. reshoring: myth or reality?, oecd science, technology and industry policy papers, oecd publishing, paris. fratocchi, l. 2017. is 3d printing an enabling technology for manufacturing reshoring?. in a. vecchi (ed.), reshoring of manufacturing: drivers, opportunities, and challenges: 99-124. springer international publishing, frey, c., & osborne, m. 2017. the future of employment: how susceptible are jobs to computerisation?, technological forecasting and social change, 114: 254-280. graetz, g., & michaels, g. 2015. robots at work, cep discussion paper no. 1335. grappi, s., romani, s., & bagozzi, r.p. 2018. reshoring from a demand-side perspective: consumer reshoring sentyment and its market effects. journal of world business. 53(2):194-208. ibarra d, ganzarain j, & igartua h.i. 2018. business model innovation through industry 4.0: a review. procedia manufacturing, 22: 4-10. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 301 ifr. 2017. world robotics 2017. international federation of robotics, frankfurt am main. johnson, m.w. 2010. the time has come for business model innovation. leader to leader,57: 6-10. lewis, c. 2014. robots are starting to make offshoring less attractive, harvard business review. https://hbr.org. accessed 6 june 2018. młody, m. 2017. dylemat make or buy – przesłanki wyboru międzynarodowej strategii produkcyjnej. handel wewnętrzny, 3(368): 288-299. młody, m. 2018. przemysł 4.0 – potencjalne korzyści i wyzwania na poziomie mikro, mezo oraz makro. in a. lipińska, p. klimas (ed.), kierunki badań innowacyjności:173-186, wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego, kraków,. moradlou h., & backhouse c.j. 2016. an investigation into re-shoring decision: case study approach, conference: 14th international conference on manufacturing research. oecd. 2016. the risk of automation for jobs in oecd countries, a comparative analysis, oecd social, employment and migration working papers, no. 189, oecd publishing, paris oecd. 2017. going digital: making the transformation work for growth and well-being. document prepared for the mcm 2017 meeting, oecd publishing, paris osterwalder, a., & pigneur, y. 2010. business model generation: a handbook for visionaries, game changers, and challengers. hoboken, nj: wiley. piller, f. t., weller, c., & kleer, r. 2015. business models with additive manufacturing— opportunities and challenges from the perspective of economics and management. in c. brecher (ed.), advances in production technology: 39-48. springer international publishing. pisching, m. a., junqueira, f., filho, d. j. s., & miyagi, p. e. 2015. service composition in the cloudbased manufacturing focused on the industry 4.0. in l.m. camarinha-matos, t.a. baldissera, g.d. orio, & f. marques (ed.), technological innovation for cloud-based engineering systems: 65–72. springer international publishing. rodak, a., & gracel j. 2017. transformacja do przemysłu 4.0, harvard business review polska. in how to do it. technologie dla biznesu – wydanie specjalne, august 2017. teece, d. j. 2010. business models, business strategy and innovation. long range planning, 43(2): 172-194. the boston consulting group. 2015. the robotics revolution, the next great leap. in manufacturing, manufacturing, innovation and growth, mussomeli, adam gish, doug and laaper, stephen the rise of the digital supply network: industry 4.0 enables the digital transformation of supply chains, deloitte university press. wang y., ma h-s, yang j-h, wang k-s, 2017. industry 4.0: a way from mass customization to mass personalization production. advances in manufacturing, 5: 311-320. wiesner, s., padrock, p., & thoben, k.-d. 2014. product services systems and value creation. proceedings of the 6th cirp conference on industrial product-service systemsextended product business model development in four manufacturing case studies. procedia cirp, 16, 110–115. zott, c., amit, r., & massa, l. 2011. the business model: recent developments and future research. journal of management, 37(4): 1019-1042. 302 | michał młody s u g g e s t e d c i t a t i o n : młody, m. (2018). new production patterns and the future of manufac-turing relocation trend in the 4.0 era: the perspective of consumers. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). aib18-14-hunady jan-pp217 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. evaluation of selected determinants of innovation potential at nuts 2 level in v4 countries ján huňady a, erika ľapinová b, peter pisár c a university of mateja bela in banska bystrica, slovakia, jan.hunady@umb.sk b university of mateja bela in banska bystrica, slovakia, erika.lapinova@umb.sk c university of mateja bela in banska bystrica, slovakia, peter.pisar@umb.sk abstract the main aim of our paper is to assess the innovation potential of nuts 2 regions in slovakia and compare them with other regions in v4 countries. we synthesize the existing theoretical and methodological knowledge on this issue. pointing to some empirical research in this field and using this knowledge to apply the existing measurement methodology of regional innovation potential, while complementing it with our own method on example of v4 region. in the analytical part of contribution we apply selected indicators of regional innovation potential to measure it in v4 countries´ nuts ii regions, to compare and sort nuts ii regions in v4 countries due this potential. in the theoretical part of our contribution we systematize the findings of measuring regional innovation potential and its specificities. in the analytical part we work with data of selected european regions then we use the factor analysis method to extract one factor of the regional innovation potential. the second approach used in the analytical part is ranking of regions on the basis of own built innovation potential index. there exist a broad range of quantitative and qualitative methods to evaluate the innovative potential of regions. we used selected quantitative indicators. in current regional theories higher importance is put to better understanding of functioning of the innovative process at the regional level. that group of innovations de218 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár terminants are the result of the networking and relations between actors. synthesis and critical assessment of existing approaches to measuring the innovation potential at the regional level. application of selected measurement methods on a practical example. usage of own approach – creation and application of own index of innovation potential at nuts 2 level in the v4 countries. keywords: innovation potential; regions nuts 2; visegrad countries; ranking; determinants; factors; innovation jel codes: r11, o30, i23 introduction innovation are becoming still more important and gaining more attention in the light of the effort to increase economic growth and competitiveness. innovation is one of the driving forces of increasing labour productivity in the business and public sector. innovation potential of the region could therefore be crucial for its future economic development. regions with high innovation performance achieved higher economic growth, greater international competitiveness and ultimately a superior standard of living of the regions (acs et al., 2013). innovation potential into certain extent determines intensity of innovation performance as well as its impact on regional economy. with the paper we aim to contribute to the knowledge with the measuring of the innovation potential at the regional level (nuts ii). we synthesize the existing theoretical and methodological knowledge on this issue, pointing to some empirical research in this field and using the knowledge to apply it in developing own method of measurement. we applied this approach on regional data from visegrad countries. moreover, our intention is to highlight the specifics of measuring innovation potential at regional level compared to the national level. in the analytical part we apply selected indicators of regional innovation potential in v4 countries´ nuts ii regions. we also compare and sort nuts ii regions in v4 countries based on the level of innovation potential. we assess the innovation potential of nuts 2 regions in slovakia and compare them with other regions in v4 countries. we use the factor analysis to reduce dimensions and determine one critical factor estimating regional innovation potential. the second approach used in the analysis comprise developing own innovation potential index based on selected indicators. in the next section of paper we describe our methodology and data in more detail. theoretical background and results of previous studies are introduced in literature review section. further we shown the most important results of our analysis and discuss them shortly. in the conclusion section we summarise results and make some implications. material and methods as stated before, the main aim of our paper is to assess the innovation potential of nuts 2 regions in slovakia and compare them with other regions in v4 countries (czech republic, hungary and poland). in order to fulfil this aim we decided use two different approaches. both of them are based on the same dataset. based on theoretical assumptions as well as data availability we choose set of eight variables that could be crucial for innovation poten5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 219 tial of the region. all variables used in the analysis are described in more detail in table 1. we selected internet access and accessibility to motorways as proxies for quality of infrastructure in the region. r&d expenditure and scientific publications are both capturing the research and development environment in the region. human capital has been proxied by the share of inhabitants with tertiary education. we also take into account the quality of regional institutions and situation at the labour market. we believe that all these variables are importnant pieces of the puzzle with respect to innovation potential. despite the fact that there are of course several other potential factors, we can say that regions with better infrastructure, more r&d activities, better educated people, better institutions and lower unemployment could be seen as those with higher innovation potential. in the first stage we used factor analysis in order to create one single variable that includes the major part of variability from each of eight mentioned variables. when using factor analysis we preselected the number of factors gained by analysis to one. this allows us to have only one variable and make easier comparison of regions based on comprehensive indicator, which capture the overall innovation potential of each nuts 2 region.. based on this indicator we further compared all nbuts 2 regions in v4 countries. table 1. list of indicators/variables used in the analysis dimension of innovation potential indicator (proxy) description of the indicator source infrastructure internet access share of households in the region that have access to the internet (%) eurostat regional information society statistics access to motorways index of motorway accessibility for the population of the region (eu average = 100) european commission based on spiekermann & wegener (2016) research and development total r&d expenditure total intramural expenditure on research and development in the region (% of gdp) eurostat database scientific publications number of scientific publications registered in the scopus database per million inhabitants of the region sciencemetrix (scopus) human capital higher education share of population with university education (% of active population) eurostat (htec_kia_emp and htec_kia_emp2) institutions quality of regional public services european quality of institutions index indicator of public service quality. it is calculated on the basis of the regional government quality sub-index and national quality indicators of public administration. european commission european quality of institutions index labour market share of employees in services share of employees in services (% of all employed population of the region) eurostat database total employment (except agriculture) employment rate of the population aged 15-65 in the nuts 2 region (except agriculture) eurostat database source: own study. 220 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár secondly, we also used different approach how to get one comparable indicator capturing all selected dimensions. this time we construct sub-indexes for each of eight variables. each variable was first normalized by z-score and subsequently transformed into an index. the base value of the sub-indices is equal to 100, which is the median value of the variable calculated from all nuts 2 regions in the eu. subsequently, according to base value we also calculated the individual sub-indices for each region. finally, we used non-weighted arithmetic average of sub-indexes, which represents one comprehensive index capturing the innovation potential of the region. with respect to the main aim and theoretical assumptions we develop three main research hypotheses as follows: h1: the innovation potential of metropolitan regions containing capital city is the highest from all regions in every visegrad countries. h2: regions of czech republic are leading ones from visegrad countries with respect to innovation potential. h3: ranking of regions based on selected two approaches are highly positively correlated together. due to agglomeration forces and accumulation of human capital as well as better potential in infrastructure there is a reason to believe that metropolitan regions with capital cities have higher innovation potential. moreover, we assume that czech regions could be in general better. this is due to better rating of innovation performance at national level. finally, we assume that both types of methodologies used in the analysis should give similar results due to the same variables and data used in both cases. literature review and theory development rapid technological development brings about a change in the organization of economic activities, resulting in disintegration of production and localization of production. as a result of these changes, it is no longer possible to talk about a competitive advantage by reducing costs, but above all, the competitive advantage is manifested by the ability to innovate, bring new ideas and implement them. this ability is basis of the economic and innovative potential of cities and regions. we understand the innovation potential of the regions in accordance with the definition of pokorný et al. (2008) as "the capacity of the region to use its own internal resources efficiently, flexibly respond to external development stimuli, create and develop activities with higher added value, and thereby obtain new, hierarchical higher quality”. the basis of the development and innovation potential is knowledge and knowledge, yet in the practice of slovak regions still play a significant role often exclusive the traditional economic factors of regional development: capital investments, industrial zones, investment incentives, transport position, infrastructure, the position of municipalities in the settlement system. among other things, it is also necessary to talk about the multi-factor-conditional innovation and development potential of the regions. it is also possible to speak of the endogenous potential, where the resulting co-ordination of the above factors depends also on the inner environment of the region, conditioned, among other things, by the effective interaction of the region, the atmosphere, the ethics of work, self-confidence 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 221 and mutual trust. the authors of this methodological guide further distinguish the methodological specifications for different geographic ranging levels in terms of methodology and spectrum of innovation indicators. the concept of innovation often associates innovation enterprise innovation, innovation in the private sector. innovation, however, is not only a domain of private or public academic institutions (university start-ups), with governments (national, regional or local) not only acting as intermediary and facilitator of innovative initiatives, providing technical, financial and other support, or an administratively favorable environment for innovation, but public governments and institutions themselves are actors (developers, disseminators or innovation implementers) we will understand innovation in a broader sense and context. we will talk about socalled social innovation (see also nemec et al., 2016; bekkers et al., 2013). there exist a broad range of quantitative and qualitative methods to evaluate the innovative potential of regions. glebova and kotenkova (2014) analyzed the regional innovation potential, using proposals of alexeev (2009). glebova and kotenkova (2014) report following system of five regional innovation potential indexes groups with indexes mentioned in the table 2. table 2. system of regional innovation potential evaluation indexes index groups indexes notation scientific potential indexes (sp) 1. share of personnel number involved in research and development in a number of those involved in the economy s1 2. ratio of the researchers with academic degrees (doctors, graduate students) to a number of those involved in the economy s2 personnel potential indexes (pp) 1. share of higher education employees in a number of those involved in the economy p1 2. ratio of a number of university students to a number of those involved in the economy p2 technological potential indexes (tp) 1. fixed asset useful life factor t1 2. fixed asset renewal factor t2 3. capital/labour ratio t3 financial and economic potential indexes (fep) 1. ratio of capital investment amount to grp e1 2. ratio of domestic research and development costs to grp e2 3. ratio of innovation goods, works and services scope to the total scope of goods unloaded, works performed and services rendered e3 indexes of information and communication component (it) 1. share of organizations which used the internet in a total number of organizations which used ict i1 2. ratio of ict to grp costs i2 3. number of personal computers per 100 employees i3 4. share of organization which have its own web-site in a total number of organizations i4 source: (glebova & kotenkova, 2014). creation of regional innovation potential in current regional theories is seen like a complex / a system of actors and relationships between them. according to nauwelaers 222 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár and reid (1995) „main trends in methodological approaches to the evaluation of regional innovative potential in the european union are discussed, pointing to the necessity of moving progressively towards a methodology taking into account interactions, both locally and externally, between the various components and actors of the innovation process“. figure 1. regional system of innovation: linear and interactive views source: nauwelaers, c. & reid, a. 1995. there exists a broad range of methodologies to evaluate the innovative potential of regions. it is not easy to use only quantitative analysis and quantitative indicators, higher importance is needed to better understanding of functioning of the innovative process at the regional level. european commission within the european innovation monitoring system (eims) provides a "horizontal" dimension allowing policy research results to be turned into tools for those with responsibility for implementing practical programmes. this project involved a horizontal inventory and critical analysis of existing studies on the measurement and evaluation of regional technological innovation services and infrastructure, innovative networks and other aspects of the regional innovative potential. nauwelaers and reid (1995) before reviewing the main trends in methodological approaches for evaluation of regional innovative capacities, they provide a conceptual representation of innovation dynamics at the regional level. the importance of this regional innovation process they consider as a key factor, more important, than merely listing the various determinants and indicators of regional innovation capacities and infrastructure. the authors further mention a shifting accent from the single act philosophy of technological innovation to the social process underlying economically oriented technical novelty. this approach for example, among other things underlines the importance of 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 223 organisational capacities and networks of innovation in promoting regional economic and technological development. they are qualitative indicators or factors, which are difficult measurable, unique to some regions and to actors operating within. in the last decade or so, a fundamental break has occurred with the previously dominant model of the linear research-to-market model. the influence of other institutions or factors such as market demand or education systems were acknowledged without particular attention being paid to the interactions between the various actors. quality of public institution in the region appears to play important role with respect to innovation. rodríguez-pose, a., & di cataldo, m. (2014) using robust econometric techniques found that there is a strong link between the quality of government and the capacity of regions to innovate. furthermore, buesa et al. (2010) also argue that poublic administration and univeristies are very significant factors affecting the level of innovation in the regions (buesa, m., heijs, j., & baumert, 2010). it is also found that regions dominated by large establishments tend to be less efficient than regions with a lower average establishment size. (fritsch, m., & slavtchev, v, 2011). maťáková and stejskal (2011) speak of the following important actors in the innovation processes in the regions: 1. enterprises, 2. supportive enterprises and auxiliary enterprises, 3. environment and infrastructure. maťákova and stejskal (2011) also include the legal framework, strategic documents, "animators" of cluster initiatives, initiatives (public and private), hard and soft infrastructure (physical, technological, knowledge). at the same time, they stress that the system as such, without working relationships and coordination, is not a guarantee for the region's innovation or competitiveness. these are collaborative relationships, networking on a regional basis, but also clustering and specialization as key growth and competitiveness (šipikal & pisár, 2017). measuring the innovation potential is relatively demanding, resp. it is rather a complex of factors prerequisites for supporting innovative activities in the region. these factors may exist in the region, but their interactions, the above-mentioned interactions and relationships may not be so intense. they are not measurable, so it is necessary to use qualitative analysis methods with aim to identify the nature and intensity of these interactions that are unique at a given time and place. the above-mentioned elements of an innovation system of regions cannot be measured. it is a qualitative relationship, but there exist elements of an institutional system in the regions that can be tracked at least partially using quantitative analyzes. these institutional aspects of shaping and promoting regional innovation potential include strategies, policies, public support, public system. among main methods supporting the regional innovation-driven development they mentioned: 1. the direct and indirect (through the government agencies) government funding of the research institutions and universities in the form of budget financing the operating costs, as well as allocating the targeted grants and placing the state orders for carrying out the research and development; 2. investing the budget funds in the capital of venture funds and other specialized financial institution involved in implementing the innovative projects; 3. financing the business incubators, industrial parks and other infrastructure objects of the innovation activity; 4. encouraging the organizations focused on the innovation activity; 224 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár 5. providing such organizations with various tax benefits (tax credits, a deferment of taxes, accelerated equipment depreciation, multiplying coefficients, which allow reducing the base for calculating the profit tax); 6. the loan and guarantee support for the small and medium-sized innovation business (low or even zero interest rates, long-term maturities, minimum requirements for securing the obligations). the intensity of this public support is quantifiable and can therefore be traced back to quantitative analysis of regional innovation potential. results first of all, we compare selected indicators among regions of v4 countries in order to find out the leaders and followers in selected dimensions of innovation potential. with respect to infrastructure we compare the access to internet and motorways in all nuts 2 regions. as we can seen in figure 2, there are rather small regional differences in internet accessibility. on the other hand, regional differences in accessibility of motorways are significant. two czech regions are leaders in internet accessibility together with metropolitan region of hungary. however, the metropolitan region of slovakia bratislavský kraj, is best performing region in accessibility of motorways. especially some regions from poland and slovakia are significantly lagging behind in terms of motorway availability. figure 2. internet access and access to motorways in nuts2 regions of v4 countries source: own elaboration. next, we focus can be seen in figure 3 and figure 4. the order of regions is different in each case, our attention on tertiary education and r&d expenditures. the comparisons of these indicators but the best performing regions are mostly the same. all four metropolitan regions with capital cities (bratislavský kraj, praha, közép-magyarország and mazowieckie) are performing significantly over the average in both indicators. perhaps rather surprisingly, czech region jihovýchod is the leading one in total r&d expenditure. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 p ra h a s tr e d n í c e ch y k ö zé p -m a g ya ro rs zá g v ý ch o d n é s lo ve n sk o b ra ti sl a vs k ý k ra j k ö zé p -d u n á n tú l n yu g a td u n á n tú l ji h o zá p a d z á p a d n é s lo v e n sk o ji h o v ýc h o d s tr e d n é s lo v e n sk o s e ve ro v ýc h o d s tr e d n í m o ra va v 4 a ve ra g e m o ra vs k o sl e zs k o d o ln o sl a sk ie lu b e ls k ie o p o ls k ie p o d ka rp a ck ie p o d la sk ie s w ie to k rz y sk ie ló d zk ie m a zo w ie ck ie d é ld u n á n tú l k u ja w sk o -p o m o rs ki e p o m o rs k ie w a rm in sk o -m a zu rs ki e lu b u sk ie w ie lk o p o ls ki e z a ch o d n io p o m o rs ki e m a lo p o ls ki e s la sk ie d é la lf ö ld é sz a k -a lf ö ld é sz a k -m a g ya ro rs zá g s e ve ro zá p a d households access to internet accessibility of motorways 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 225 figure 3. share of population with tertiary education in nuts 2 of v4 countries source: own elaboration. figure 4. total intramural r&d expenditure (%gdp) in nuts 2 of v4 countries source: own elaboration. in order to compare all regions based on one comprehensive indicator we used two different approaches. firstly we used factor analysis. we apply the factor analysis to the eight indicators we have listed. using factor analysis, we can reveal latent or hidden factors captured in the data. in our case we want to extract only one factor variable. we assume that in this case we can label this latent variable as a factor of the region's innovative potential. using factor analysis, we reduce the number of dimensions from eight to one while retaining a significant share of variability captured in all eight variables. we used factor analysis based on the main component approach, which is the most common approach. in order to get as simple result as possible we decided to reduce number of factors to one only, despite the fact that two factor will allow us to capture more variability. results of eigenvalues and percentage of captured variance are shown in table 3. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 b ra ti sl a vs k ý k ra j m a zo w ie ck ie k ö zé p -m a g ya ro rs zá g p ra h a s tr e d n í c e ch y p o m o rs k ie m a lo p o ls ki e p o d la sk ie s w ie to k rz y sk ie lu b e ls k ie d o ln o sl a sk ie s la sk ie z a ch o d n io p o m o rs ki e ló d zk ie w ie lk o p o ls ki e p o d ka rp a ck ie ji h o v ýc h o d v 4 a ve ra g e o p o ls k ie k u ja w sk o -p o m o rs ki e w a rm in sk o -m a zu rs ki e lu b u sk ie k ö zé p -d u n á n tú l s tr e d n é s lo v e n sk o d é ld u n á n tú l d é la lf ö ld ji h o zá p a d é sz a k -a lf ö ld n yu g a td u n á n tú l m o ra vs k o sl e zs k o v ý ch o d n é s lo ve n sk o s e ve ro v ýc h o d é sz a k -m a g ya ro rs zá g z á p a d n é s lo v e n sk o s tr e d n í m o ra va s e ve ro zá p a d 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 ji h o v ýc h o d p ra h a s tr e d n í c e ch y k ö zé p -m a g ya ro rs zá g b ra ti sl a vs k ý k ra j ji h o zá p a d s e ve ro v ýc h o d m a zo w ie ck ie s tr e d n í m o ra va m a lo p o ls ki e é sz a k -a lf ö ld m o ra vs k o sl e zs k o d é la lf ö ld p o d ka rp a ck ie k ö zé p -d u n á n tú l p o m o rs k ie v 4 a ve ra g e d é ld u n á n tú l lu b e ls k ie w ie lk o p o ls ki e ló d zk ie n yu g a td u n á n tú l é sz a k -m a g ya ro rs zá g d o ln o sl a sk ie s tr e d n é s lo v e n sk o s la sk ie v ý ch o d n é s lo ve n sk o p o d la sk ie w a rm in sk o -m a zu rs ki e s e ve ro zá p a d k u ja w sk o -p o m o rs ki e z á p a d n é s lo v e n sk o z a ch o d n io p o m o rs ki e s w ie to k rz y sk ie lu b u sk ie o p o ls k ie 226 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár table 3. components of extracted factor – innovation potential initial eigenvalues total % of variance cumulative % 1 4,234 52,931 52,931 2 1,444 18,055 70,986 3 ,992 12,406 83,392 4 ,605 7,568 90,960 5 ,457 5,711 96,671 6 ,151 1,887 98,558 7 ,115 1,442 100,000 source: own study. as can be seen in table 4, the latent variable (or factor), which was extracted based on factor analysis, correlates to a large extent with most of the monitored indicators. the variability of the seven variables is captured to a large extent in one created variable. the exception is the proportion of employees working in services. this variability of this indicator is not captured in the factor. these results may also indicate that this indicator is not entirely appropriately chosen for explaining the region's innovation potential. table 4. components of extracted factor – innovation potential component correlation with the component internet access 0,890 total employment (except agriculture) 0,840 quality of regional public services 0,808 higher education 0,742 scientific publications 0,703 total r&d expenditure 0,698 access to motorways 0,671 share of employees in services 0,091 source: own study. we assign to each nuts 2 region in eu28 the factor scores, which are based on the values of the created factor. according to values of factor score, regions can be ranked. this could also represent innovation potential of the region accessed based on selected indicators. the higher the factor score, the higher the region is rated for its innovation potential. factor score values for all v4 regions as well as their successive ranking are presented in figure 5. regions bratislavský kraj, praha and strední čechy appears to be those with the highest innovation potential according to this approach. positive scores have also been achieved in czech region jihovýchod, while other regions have a negative score. the second approach we used to build a ranking of regions according to their innovation potential is creating the comprehensive index. this index of innovation potential was created on the basis of the same eight indicators. firstly, we normalized these variables by z-score and subsequently transformed them into an index. the base value of the sub-indices was equal to 100 for each indicator. this value represents the median value of all nuts 2 regions in the eu. subsequently, the values of sub-indices are derived from 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 227 this value. the index of innovation potential was subsequently calculated as the unweighted arithmetic average of all eight sub-indices. values were calculated for all nuts 2 regions in the eu. in figure 6, we can see the values of the index for v4 countries. figure 5. ranking of regions in v4 countries according to innovation potential based on factor score source: own elaboration. figure 6. ranking of regions in v4 countries according to overall innovation potential index source: own elaboration. as it can been seen on both figures results are into some extent similar. both rankings are comparable. again we can see that the bratislavský kraj, praha and strední čechy are three regions with the highest innovation potential. the order of the first three regions as well as the last two regions remains the same as before. the középmagyarország and southeast regions changed their rankings from the fourth to fifth place and vice-versa. nevertheless, the order of several regions is different. with respect to regions of slovakia, in this case the results were slightly different and the second highest value of the index was achieved by region stredné slovensko. -1,5 -1 -0,5 0 0,5 1 b ra ti sl a vs k ý k ra j p ra h a s tr e d n í c e ch y ji h o v ýc h o d k ö zé p -m a g ya ro rs zá g ji h o zá p a d m a zo w ie ck ie s tr e d n í m o ra va s e ve ro v ýc h o d m o ra vs k o sl e zs k o m a lo p o ls ki e ló d zk ie k ö zé p -d u n á n tú l p o m o rs k ie z á p a d n é s lo v e n sk o n yu g a td u n á n tú l lu b e ls k ie v ý ch o d n é s lo ve n sk o s la sk ie s tr e d n é s lo v e n sk o d o ln o sl a sk ie w ie lk o p o ls ki e s w ie to k rz y sk ie p o d la sk ie o p o ls k ie d é la lf ö ld lu b u sk ie d é ld u n á n tú l p o d ka rp a ck ie é sz a k -a lf ö ld k u ja w sk o -p o m o rs ki e z a ch o d n io p o m o rs ki e w a rm in sk o -m a zu rs ki e s e ve ro zá p a d é sz a k -m a g ya ro rs zá g 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 140,0 b ra ti sl a vs k ý k ra j p ra h a s tr e d n í c e ch y k ö zé p -m a g ya ro rs zá g ji h o v ýc h o d ló d zk ie m a zo w ie ck ie m a lo p o ls ki e ji h o zá p a d p o m o rs k ie s tr e d n í m o ra va m o ra vs k o sl e zs k o s e ve ro v ýc h o d lu b u sk ie k ö zé p -d u n á n tú l o p o ls k ie lu b e ls k ie s la sk ie s tr e d n é s lo v e n sk o d é la lf ö ld n yu g a td u n á n tú l é sz a k -a lf ö ld v ý ch o d n é s lo ve n sk o w ie lk o p o ls ki e p o d la sk ie w a rm in sk o -m a zu rs ki e d o ln o sl a sk ie d é ld u n á n tú l z á p a d n é s lo v e n sk o p o d ka rp a ck ie s w ie to k rz y sk ie z a ch o d n io p o m o rs ki e k u ja w sk o -p o m o rs ki e s e ve ro zá p a d é sz a k -m a g ya ro rs zá g 228 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár as it can been seen on both figures results are into some extent similar and comparable. in order to test this similarity we also calculate pearson correlation coefficient of values and spearman correlation coefficient of both rankings. results are shown in table 5. table 5. correlation between results obtained by both approaches correlation between values and rankings obtained by factor analysis and construction of innovation potential index pearson correlation coefficient values 0.948 very strong positive correlation spearman correlation coefficient – rankings 0.879 very strong positive correlation source: own study. as we can see there appears to be a strong positive correlation between results obtained by two different approaches. this is true for values as well as for rankings. the results both methods for regions in slovakia, together with the overall ranking of these regions within the eu, are shown in table 6. table 6. ranking of slovakian regions according to innovation potential within the eu28 regions factor score value ranking within all eu 28 (nuts2) regions value of created index ranking within all eu 28 (nuts2) regions bratislavský kraj 0.542 86. /268 131.3 76./268 západné slovensko -0.821 202. /268 60.9 232./268 stredné slovensko -0.926 209. /268 68.2 214./268 východné slovensko -0.916 212./268 67.3 219./268 source: own study. metropolitan region of bratislava dominated in v4 regions in the case of both methodologies. however, this region is still only at 86th or 76th place respectively among all regions in eu 28. thus in general, we can say that innovation potential in the regions of v4 countries are still mostly lagging behind the best performing regions in the eu 28. based on our results we can make certain conclusions regarding to our research hypothesis introduced in the methodology section. firstly our findings support the assumption that innovation potential of metropolitan regions containing capital city is the highest from all regions in every visegrad countries. there is only one exception from these rules. hence, region lodzkie in poland is outperforming metropolitan region of warszawa by small margin when using second approach (index). regions from czech republic secondly, regions of czech republic are mostly ranked in the first half of the ranking. however, there is at least one exception. czech region severozapad is significantly lagging behind other czech regions and achieves one of the worst results of all regions. however, it is important to notice that our methodology have certain limitation. first of all, innovation potential is very complex multidimensional problem and its measurement is difficult. we used only limited number of measurable and available variables, but there are many more different factors affecting this problem. furthermore, despite the fact that we used eight variables the output factor describe only approximately 53% of their variability. hence, in the analysis we have only limited view on innovation potential. moreover, there seems to be rather significant differences not only between regions but 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 229 also within most of the regions. we are not able to capture and examine this heterogeneity within nuts2 regions due to lack of data at lower levels. as far as we know there no similar study dealing with innovation potential in regions of visegrad countries. however, our results for czech regions are into some extent similar to those obtained by pokorný et al. (2008). conclusions there is rather broad range of quantitative and qualitative methods to evaluate the innovative potential of regions. we measured and compared regional innovation potential using selected quantitative indicators. it is not easy to use only quantitative analysis and quantitative indicators. in current regional theories higher importance is put to better understanding of functioning of the innovative process at the regional level. significant group of innovations determinants are the result of the networking and cooperation of various regional actors. the qualitative side of this process (the strength and nature of relationships, cooperation), the interaction of actors, the ability to apply the acquired knowledge to practice these are qualitative factors of an innovative process that is difficult to quantify or measure. however, we decide to compare innovation potential based on selected indicators capturing the dimensions of infrastructure, human capital, research and development, labour market and institutions. we constructed comprehensive index that could into some extent capture the innovation potential of the region. moreover, we also used factor analysis in order to extract one common factor that can reflect the innovation potential. based on our results we can say that innovation potential is significantly higher in metropolitan regions of bratislava, prague, budapest and warsaw. all four regions containing capital cities are performing very well in general. however, there are also other two regions in czech republic (strední čechy a jihovýchod) that reach also very high values. despite this fact, it is important to mention that most of the regions in v4 countries still significantly lagging behind the top performing regions in eu 28. there is still lot of afford needed to improve innovation potential in less developed regions. references acs, z. j., groot, g.l.f. & nijkamp, p. (2013). the emergence of the knowledge economy, a regional perspective. berlin: springer-verlag. doi:10.1007/978-3-540-24823-1 alexeev, s. g. (2009). integral evaluation of the regional innovation potential. the issues of modern economy, 2 (30), 306 – 308. bekkers, v., tummers, l., stuijfzand, b. g. &voorberg, w. (2013). social innovation in the public sector: an integrative framework. lipse working paper series no. 1. rotterdam. buesa, m., heijs, j. & baumert, t. (2010). the determinants of regional innovation in europe: a combined factorial and regression knowledge production function approach. research policy, 39(6), 722-735. fritsch, m. & slavtchev, v. (2011). determinants of the efficiency of regional innovation systems. regional studies, 45(7), 905-918. glebova, i. & kotenkova, s. (2014). evaluation of regional innovation potential in russia. procedia economics and finance, 14, 230 – 235. 230 | ján huňady, erika ľapinová, peter pisár maťáková, k. & stejskal, j. (2011). features of regional innovation systems / znaky regionálních inovačních systémů. scientific papers of the university of pardubice, series d, 16, 22: 134-144. 181 p. nauwelaers, c. & reid, a. (1995). methodologies for the evaluation of regional innovation potential. scientometrics, 34 (3), 497 – 511. nemec, j., mikušová meričková, b. & svidroňová, m. (2016). social innovations on municipal level in slovakia. pokorný, o., kostič, m., čadil, v., valenta, o., hebáková, l. & vorlíčková, v. (2008). analysis of the innovation potential of the regions of the czech republic / analýza inovačného potenciálu krajů české republiky. technologické centrum akademie věd české republiky rodríguez-pose, a., & di cataldo, m. (2014). quality of government and innovative performance in the regions of europe. journal of economic geography, 15(4), 673-706. šipikal, m. & pisár, p. (2017). the regional and sectoral dimension of promoting innovation from the european union / regionálna a sektorová dimenzia podpory inovácií zo zdrojov európskej únie. 126 s. s u g g e s t e d c i t a t i o n : huňady, j., ľapinová, e., & pisár, p. (2018). evaluation of selected determinants of innovation potential at nuts 2 level in v4 countries. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this research was supported by the ministry of education, science, research and sport of slovak republic within the project no.1/1009/16 entitled 'innovation potential of the regions of slovakia, its measurement and innovation policy at the regional level'. ie-pm-04-01-00-pp007-edytorial 2018, vol. 4, no. 1 edytorial złożoność problemów przedsiębiorczości realizowanej w ujęciu handlu międzynarodowego i internacjonalizacji przedsiębiorstw wymusza szerokie i wielowątkowe spojrzenie badaczy dzisiejszego świata gospodarczego. kolejnym istotnym wyzwaniem dla świata nauki jest tempo zmian zachodzących w globalnej gospodarce, powodujące konieczność regularnego monitoringu zachodzących procesów, a dla badacza tych zjawisk geometryczny wzrost analizowanych danych oraz wymóg ich nieustannej aktualizacji. aktualny numer naszego czasopisma prezentuje, poprzez zróżnicowaną tematykę artykułów naukowych, wspomnianą złożoność problematyki przedsiębiorczości i handlu międzynarodowego. miło nam zaznaczyć, iż druga część numeru zawiera kolejną edycję tzw. debiutów studenckich, czyli prac naukowych studentów kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. dynamizm współczesnego świata wymaga częstokroć właśnie świeżego spojrzenia młodych ludzi, którzy przy wsparciu komitetu redakcyjnego czasopisma oraz współpracujących z nami recenzentów dopiero stawiają pierwsze kroki w świecie nauki. na zawartość numeru składa się 8 tekstów podzielonych na dwie części, przy czym część pierwsza zawiera 3 artykuły naukowe: łukasz ambroziak w swoim artykule pt. determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną charakteryzuje czynniki wzrostu eksportu i importu wartości dodanej polski w latach 2000-2014. honorata nyga-łukaszewska w swoim artykule pt. ocena bezpieczeństwa energetycznego usa w latach 1970-2040 charakteryzuje wpływ wydobycia gazu łupkowego na bezpieczeństwo energetyczne usa. marcin kędzierski w swoim artykule pt. polityka w zakresie szkolnictwa zawodowego wobec globalnych wyzwań stojących przed rynkiem pracy wskazuje najważniejsze wyzwania stojące przed rynkiem pracy oraz dokonuje analizy działań podejmowanych przez poszczególne podmioty w zakresie podnoszenia jakości wykwalifikowanej siły roboczej. część druga numeru zawiera 5 tekstów w ramach tzw. debiutów studenckich, a artykuły zostały przygotowane pod opieką naukową pracowników katedry handlu zagranicznego uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. ich wydanie jest sfinansowane przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. agnieszka borkowska w swoim artykule pt. wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego miasta krakowa prezentuje ekonomiczne korzyści związane z napływem zagranicznych przedsiębiorstw z branży outsourcingowej dla rozwoju miast na przykładzie krakowa. 8 | edytorial kinga leszczyńska w swoim artykule pt. behawioralne aspekty kryzysu finansowego w latach 2007-2010 wskazuje na znaczenie behawioralnych przyczyn wystąpienia kryzysu finansowego w gospodarce amerykańskiej, wskazując m.in. ich wpływ na podejmowane decyzje analityczne ekonomistów. michał łęczycki w swoim artykule pt. przyczyny i konsekwencje nierówności majątkowych we współczesnej gospodarce światowej dokonuje przeglądu dorobku nauki ekonomii oraz doktryny kościelnej w zakresie występowania zróżnicowania dochodowego jednostek i grup społecznych. karolina boruch w swoim artykule pt. fuzje i przejęcia jako strategia rozwoju firmy: przykład polskich przedsiębiorstw wskazuje znaczenie tytułowych procesów w rozwoju przedsiębiorstwa na międzynarodowym rynku oraz przedstawia wybrane przykłady fuzji i przejęć w polskiej gospodarce. małgorzata kaszuba w swoim artykule pt. ryzyko działalności biznesowej polskich i niemieckich przedsiębiorców w kontekście uregulowań niemieckiego prawa upadłościowego wskazuje na istotny dla przedsiębiorców problem regulacji prawnych na przykładzie niemieckiego prawa upadłościowego. zespół redakcyjny dwujęzycznego półrocznika „international entrepreneurship – przedsiębiorczość międzynarodowa” składa podziękowania wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania publikacji, w szczególności autorom poszczególnych artykułów oraz recenzentom, a czytelnikom życzy miłej i inspirującej lektury. adam michalik marek maciejewski redaktorzy tematyczni numeru kraków, marzec 2018 00-007_przedmowa_maciejewski_pera przedmowa mamy przyjemność zaprezentować państwu pierwszy numer nowego półrocznika naukowego „przedsiębiorczość międzynarodowa” (pm). czasopismo ma być platformą wymiany poglądów i służyć upowszechnieniu badań w dziedzinie nauk ekonomicznych (w dyscyplinie ekonomia i w dyscyplinie nauki o zarządzaniu), koncentrując się na wymiarze międzynarodowym prezentowanych problemów, szczególnie zaś na zagadnieniach biznesu międzynarodowego, ekonomii międzynarodowej, a przede wszystkim przedsiębiorczości międzynarodowej. jako nowo powstałe czasopismo w pierwszych dwóch latach działalności poszczególne numery tematyczne naszego czasopisma opatrzone zostaną numerem isbn, co pozwoli autorom na uznanie ich tekstów jako rozdziałów w monografii naukowej. w tym okresie będziemy też poszukiwać miejsca i kształtować pozycję naszego czasopisma na rynku wydawniczym. mamy nadzieję, że profil naszego czasopisma spotka się z przychylnym przyjęciem ze strony czytelników i autorów. przewodnim tematem pierwszego numeru czasopisma jest przedsiębiorczość w globalnym kontekście. numer ten zawiera 8 artykułów, o zróżnicowanej problematyce, w których przedstawiono istotne zagadnienia dotyczące przedsiębiorczości w kontekście procesów globalizacji w gospodarce światowej. grzegorz baran i janusz bąk w artykule przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej przedsiębiorczości na przykładzie masowych otwartych kursów online mooc przedstawiają jeden z możliwych kierunków rozwoju współczesnych szkół wyższych, w oparciu o koncepcję przedsiębiorczego uniwersytetu i teorię przełomowych innowacji. marek laszuk w artykule proprzedsiębiorcza kultura organizacyjna jako główna determinanta występowania przedsiębiorczości wewnętrznej omawia zjawisko intraprzedsiębiorczości, korzyści i zagrożeń z nim związanych, jak również narzędzi wspierających jej rozwój w organizacji. łukasz niemczal w artykule etapy procesu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych: przegląd literatury podejmuje próbę uporządkowania kwestii związanych z sukcesją małych i średnich przedsiębiorstw o charakterze rodzinnym, w oparciu o kwerendę krajowej literatury przedmiotu. magdalena belniak w artykule ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa odnosi się do znaczenia i wymiarów otoczenia, będącego główną determinantą, w którym zachodzą interakcje pomiędzy różnymi organizacjami w kontekście globalnym. sławomir wyciślak w artykule implikacje prawa ashby’ego dla korporacji transnarodowych zwraca uwagę na konieczność elastyczności przedsiębiorstw międzynarodowych wobec różnorodności i zmienności otoczenia. identyfikuje on ponadto proaktywne działania korporacji transnarodowych, mogące zapewnić 8 marek maciejewski, bożena pera wymaganą różnorodność w warunkach pojawiających się czynników zakłócających. paweł ciurko w artykule stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem podejmuje próbę przeprowadzenia analizy handlu zagranicznego pomiędzy badanami podmiotami w latach 2011-2015, przedstawia uregulowania wzajemnej współpracy i kierunki rozwoju dalszych relacji pomiędzy tymi partnerami. hanna soroka-potrzebna w artykule handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie zachodniopomorskim w świetle badań ankietowych omawia wymianę handlową z punktu widzenia regionu. obok badania wielkości, kierunków oraz struktury branżowej, zwraca uwagę na podobieństwa i różnice handlu zagranicznego występujące w odniesieniu do polski i badanego regionu. rafał bołoz w artykule polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów przedstawia wybrane koncepcje rozwoju regionalnego, wraz z ich mechanizmami działania i miejsce polityki regionalnej w rozwoju konkurencyjności regionów. marek maciejewski bożena pera kraków, lipiec 2015 04-043 belniak s u g g e s t e d c i t a t i o n : belniak, m. (2015). ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 43-59. ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa magdalena belniak uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra przedsiębiorczości i innowacji ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: belniakm@uek.krakow.pl streszczenie: bardzo pobieżna kwerenda literatury przedmiotu wykazuje wyjątkową różnorodność w klasyfikacji, czy tylko typizacji czynników internacjonalizacji. kwestia otoczenia przedsiębiorstwa jest jedną z głównych determinant funkcjonowania przedsiębiorstwa we wszystkich obszarach jego działalności i to właśnie ono decyduje często o powodzeniu strategii przedsiębiorstwa, w tym zwłaszcza procesu internacjonalizacji. rolę otoczenia przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw podkreśla zwłaszcza szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej. w artykule zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych na próbie 80 przedsiębiorstw z województwa małopolskiego, które uczestniczą w procesie internacjonalizacji. na podstawie wyników badań własnych oraz wyników weryfikacji statystycznej zidentyfikowana została rola otoczenia w procesie internacjonalizacji. słowa kluczowe: internacjonalizacja; biznes międzynarodowy; przedsiębiorczość międzynarodowa; otoczenie klasyfikacja jel: f23 1. wprowadzenie bardzo pobieżna kwerenda literatury przedmiotu wykazuje wyjątkową różnorodność w klasyfikacji, czy tylko typizacji czynników internacjonalizacji. kwestia otoczenia przedsiębiorstwa jest jedną z głównych determinant funkcjonowania przedsiębiorstwa we wszystkich obszarach jego działalności i to właśnie ono często decyduje o powodzeniu strategii przedsiębiorstwa, w tym zwłaszcza procesu internacjonalizacji (belniak, 2015a). rolę otoczenie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw podkreśla zwłaszcza szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej (wach, wehrmann, 2014). współczesne przedsiębiorstwa muszą uwzględniać wiele różnych czynników zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych 44 magdalena belniak przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, produkcyjnych i handlowych na rynku międzynarodowym. otoczenie, w którym działają przedsiębiorstwa charakteryzuje się przede wszystkim ogromną złożonością i szybkością zachodzących w nim zmian (ansoff, 1985, s. 58). ta złożoność oraz możliwość różnorodnego podejścia do problemu otoczenia przedsiębiorstwa sprawia, że istnieje wiele koncepcji dotyczących podziału, a w efekcie i charakterystyki otoczenia organizacji. celem opracowania jest analiza roli środowiska zewnętrznego (otoczenia) w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw z województwa małopolskiego. zgodnie z teorią i praktyką zarządzania strategicznego analizie poddane zostały czynniki zewnętrzne rozumiane jako czynniki otoczenia krajowego i czynniki otoczenia międzynarodowego, w ujęciu trychotomicznym. 2. otoczenie przedsiębiorstwa i jego wymiary jak podkreśla p. kotler (1991, s. 98-111), otoczenie przedsiębiorstwa to zbiór różnego rodzaju uwarunkowań społeczno-politycznych, ekonomiczno-prawnych, organizacyjnych, techniczno-technologicznych, kulturowych oraz demograficznych o charakterze zarówno krajowym, jak i międzynarodowym, oddziaływujących w sposób bezpośredni i pośredni na zachowanie się podmiotów gospodarczych stwarzających z jednej strony szanse rozwoju, z drugiej narzucających pewne ograniczenia. otoczenie stwarza szanse lub też zagrożenia dla funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw. kompatybilny rozwój z otoczeniem i dynamiczne sprzężenie pozwalają budować wartość rynkową przedsiębiorstwa (urbanowska-sojka, 2007, s. 104). otoczenie przedsiębiorstwa można różnorako klasyfikować, jedna z najpopularniejszych typologii wyróżnia podział na otoczenie ogólne (makrootoczenie) oraz otoczenie konkurencyjne (mikrootoczenie), a także mezootoczenie (wach, 2008a, s. 29-36) jako otoczenie pośrednie pomiędzy poziomem mikro a makro, najczęściej utożsamiane z otoczeniem regionalnym1. autorka przyjęła perspektywę holistyczną i rozpatruje pięć poziomów analizy ekonomicznej, stosowanych w literaturze. w gospodarce globalnej, przy procesach globalizacji, regionalizacji czy liberalizacji powstają uwarunkowania na poziomie megaanalizy, a w gospodarce narodowej powstają uwarunkowania na poziomie makroanalizy w tzw. makrootoczeniu. na potrzeby analizy uwarunkowań dotyczących specyficznych branż czy sektorów, a także uwarunkowań regionalnych czy subregionów administracyjnych wyróżnia się mezoanalizę, jednak należy zaznaczyć, że w naukach o zarządzaniu jedynie uwarunkowania regionalne łączone są z mezootoczeniem. czynniki wewnątrzorganizacyjne, charakterystyczne dla da 1 jak podaje k. wach, mezoanaliza może być rozpatrywana dualistycznie – sektorowo (odnosi się do sektorów, gałęzi, czy ryków branżowych) lub regionalnie (poziomie regionów gospodarczych, a bardzo często administracyjnych subregionów). warto zaznaczyć, że poziom mezo z punktu widzenia ekonomii należy inaczej postrzegać, niż w zarządzaniu. w naukach o zarządzaniu czynniki sektorowe tożsame są z porterowską koncepcją mikrootoczenia, natomiast uwarunkowania regionalne z koncepcją mezootoczenie (por. wach, 2012, s. 177). ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 45 nego przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy rozpatrywane są na poziomie analizy mikroekonomicznej, ale w ostatnich latach pojawiło się też pewne uzupełnienie analizy mikro, podejmujące zagadnienie poszczególnych osób związanych z działalnością gospodarczą – nanoanaliza (przez część polskich autorów określana jako poziom mikro-mikro), której znaczenie ciągle rośnie (wach, 2012, s. 188). 3. czynniki otoczenia krajowego uwzględniając pięć poziomów analizy stosowanych w naukach ekonomicznych, makrootoczenie można zatem postrzegać jako krajowe (analiza makroekonomiczna) lub międzynarodowe (analiza megaekonomiczna). w zarządzaniu strategicznym najczęściej przyjmuje się klasyczne typologie makrootoczenia bazujące na analizie pest (4 wymiary), lub jej rozszerzonych wersjach takich jak slept (5 wymiarów), pestle (6 wymiarów), czy plescet (7 wymiarów makrootoczenia) (daszkiewicz, wach, 2013, s. 119-120). o ile klasyczna analiza pest obok uwarunkowań ekonomicznych, socjo-kulturowych i technologicznych bada także uwarunkowania polityczne (rys 1), to już analiza slept poszerzona jest również o uwarunkowania prawne. k. wach pisze, że przy dalszej rozbudowie analizowanych czynników, np. o uwarunkowania ekologiczne stosowana jest analiza pestle, a najszerzej temat analizy ogólnego otoczenia międzynarodowego ujmuje analiza plescet, badająca takie obszary jak uwarunkowania polityczne, prawne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ekologiczne i technologiczne (daszkiewicz, wach, 2013, s. 119-120). rysunek 1. aspekty analizy ogólnego otoczenia międzynarodowego wg pest źródło: (wach w: daszkiewicz, wach, 2013, s. 119). otoczenie krajowe kształtowane jest przez ustawodawstwo prawne, centralne parametry ekonomiczne oraz przez działające na rynku krajowym podmioty gospodarcze, krajowe i zagraniczne, a także gospodarstwa domowe, wyrażające swój udział w rynku poprzez wielkość i strukturę popytu (żurek, 2007, s. 62). jednym z najistotniejszych elementów otoczenia krajowego jest sytuacja gospodarcza kraju uwarunkowania polityczno-prawne stabilność polityki państwa, przepisy dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej, ustawodawstwo antymonopolowe i kartelowe, ochrona konkurencji i konsumenta, przepisy prawa pracy, przepisy o ochronie środowiska uwarunkowania ekonomiczne stopa bezrobocia, wskaźnik inflacji, względny i bezwzględny wzrost pkb, wielkość popytu krajowego, stopy procentowe, kursy walut, dostępność kredytów i zachęt inwestycyjnych, obciążenia podatkowe, poziom ceł, poziom dochodów społeczeństwa, bilans handlowy i płatniczy, obroty zagraniczne, koszty produkcji uwarunkowania tkwiące w otoczeniu ogólnym w ujęciu analizy pest (warunki determinujące wybór sposobu umiędzynarodowienia na rynkach międzynarodowych) uwarunkowania społeczno-kulturowe poziom wykształcenia społeczeństwa, mobilność społeczna, świadomość ekologiczna konsumentów, wartości, styl życia, religia, etyka pracy, stosunek społeczeństwa do produktów i firm zagranicznych, wydajność pracy uwarunkowania techniczno-technologiczne poziom nakładów na badania i rozwój, wskaźnik konkurencyjności i innowacyjności, stopień informatyzacji 46 magdalena belniak wyrażana poziomem i tempem wzrostu pkb, rozwojem rynku kapitałowego, poziomem i tempem inflacji, polityką pieniężno-kredytowa oraz fiskalną, sytuacją społeczno-polityczną; zwłaszcza sytuacją na rynku pracy, pozycją związków zawodowych, ale także regulacjami prawnymi, skalą i zakresem interwencjonizmu państwowego, rozwojem handlu zagranicznego, rozwojem techniki i technologii, rozwojem badań naukowych, polityką w zakresie ochrony środowiska naturalnego oraz niedocenianymi często czynnikami socjokulturowymi. czynnikiem zewnętrznym determinującym internacjonalizację przedsiębiorstw jest również wielkość rynku macierzystego. badacze doszli do wniosku, że relatywnie małe rynki krajów macierzystych „zmuszają” przedsiębiorstwa zainteresowane dalszym rozwojem do podjęcia ścieżki ekspansji zagranicznej. w. doryń (2011, s. 100) do makroekonomicznych czynników, które oddziaływają na internacjonalizację przedsiębiorstw zalicza dwie grupy zmiennych – popytowe oraz kosztowe. od strony popytowej są to przede wszystkim kurs złotego, ceny dewiz oraz popyt zewnętrzny reprezentowany przez partnerów handlowych, zwłaszcza tych o największym znaczeniu strategicznym jak niemcy (w wypadku polski), czy ogólnie unia europejska, a od strony kosztowej ceny produkcji sprzedanej, poziom wynagrodzeń oraz stopa procentowa (wołodkiewicz-donimirski, marczewski, 2007, s. 80-82). prowadzenie wymiany zagranicznej odbywa się w specyficznych warunkach cenowo-kursowych, które opisywane są poprzez takie wskaźniki jak: terms of trade (tot) wyrażające relację indeksu cen w eksporcie do indeksu cen w imporcie, wskaźnik realnych cen transakcyjnych w eksporcie (wct_e), wskaźnik cen transakcyjnych w imporcie (wct_i) oraz wskaźnik realnego efektywnego kursu walutowego deflowany indeksem jednostkowych kosztów pracy (reerluct) (doryń, 2011, s. 102). metody analityczne polegają na wyborze wskaźników charakteryzujących porównywane kraje, ustaleniu wartości granicznych tych wskaźników oraz wyeliminowanie mniej atrakcyjnych krajów z dalszej analizy. kolejnym ważnym modelem, wchodzącym w skład teoretycznego kanonu biznesu międzynarodowego, jest diament portera. w modelu tym, m.e. porter wyróżnia cztery rodzaje warunków, które są zachętą dla firmy rozważającej rozpoczęcie działalności w danym kraju, a są to: (1) czynniki produkcji, (2) warunki popytowe, (3) obecność pokrewnych sektorów np. dostawców czy dystrybutorów oraz (4) rodzaj strategii, struktur i metod walki konkurencyjnej stosowanych przez firmy obecne w tym kraju. dodatkowo porter wyróżnił dwa inne elementy wpływające na decyzję firmy odnośnie lokalizacji jej działalności w danym kraju, mianowicie (5) ryzyko (np. ataku terrorystycznego) i (6) czynniki rządowe. wszystkie te czynniki tworzą tzw. diament portera. m. lisiński pisze, że diament portera oparty na modelu konkurencyjności narodów stanowi, że funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest skutkiem oddziaływania ogólnych cech państwa. to właśnie one kształtując otoczenie przedsiębiorstwa, tworzą pewien kontekst, w którym przedsiębiorstwa powstają i konkurują, a który to kontekst sprzyja uzyskiwaniu przez nie przewagi konkurencyjnej lub to utrudnia (lisiński, 2004, s. 74). ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 47 jak podkreśla j. rymarczyk (2012, s. 268) specyfika rynku macierzystego, może wpływać na wybór formy umiędzynarodowienia, na jaką zdecyduje się przedsiębiorstwo. przy wysokich kosztach produkcji na rynku krajowym, niewystarczających zasobach ludzkich i naturalnych, niewielkiej wielkości rynku i braku perspektyw na osiągnięcie korzyści skali, naturalną ścieżką internacjonalizacji przedsiębiorstwa będzie forma filii zagranicznej. z kolei gdy rynek krajowy ma charakter stagnacyjny, koszty produkcji są niskie, potencjał niewielki a dodatkowo występuje silna konkurencja, to oczywistą formą internacjonalizacji będzie eksport, pośredni lub bezpośredni (rymarczyk, 2012, s.268-269). 4. czynniki otoczenia międzynarodowego j. rymarczyk (2012, s. 269) pisze, że największy wpływ na wybór formy ekspansji zagranicznej ma sytuacja bezpośrednio występująca na rynku zagranicznym; przy niewielkiej odległości geograficznej, niewysokich barierach wejścia i wsparciu importu przez kraj docelowy, warto zdecydować się na eksport, natomiast eksport pośredni lub sprzedaż licencji rozważać w sytuacji znacznego dystansu kulturowego, ryzyka politycznej działalności, stagnacji gospodarczej kraju docelowego lub po prostu przy niewielkim potencjale rynku zagranicznego (rymarczyk, 2012, s. 269). natomiast takie czynniki na rynku zagranicznym jak; korzystne warunki ekonomiczne, słaba waluta, niskie koszty produkcji, niewielka konkurencja i duży potencjał rynkowy, korzystne warunki polityczne jak stabilność, wsparcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, niskie ryzyko polityczne, a także duża odległość geograficzna i związane z tym ewentualne wysokie koszty transportu będą skłaniały przedsiębiorstwo do podjęcia decyzji o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. dostosowanie do wymogów obwiązujących na rynkach zagranicznych, może znacznie podwyższać koszty umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. początkowo badacze skupiali się na liniowej zależności między procesem internacjonalizacji a wynikami przedsiębiorstwa, zakładając albo nadwyżkę korzyści nad kosztami, albo przewagę kosztów nad korzyściami. dopiero w miarę nasilenia się procesów internacjonalizacji na rynku, badacze dostrzegli, że w miarę upływu czasu i wzrostu zaangażowania międzynarodowego, przedsiębiorstwa uczą się minimalizować koszty związane z ekspansją zagraniczną, co oznacza, że przyrost kosztów internacjonalizacji jest wyższy od przyrostu korzyści wyłącznie do momentu, aż firma uzyska odpowiednie doświadczenie (ruigrok, wagner, 2004, s. 6). przedsiębiorstwa uczą się otoczenia rynku, który jest celem ekspansji zagranicznej, co powoduje, że zagrożenie maleje i rośnie zaangażowanie w nowy rynek, a z nim z kolei wiedza i doświadczenie (wach, 2014b). według teorii zasobowej właśnie wiedza jest najważniejszym czynnikiem budowania przewagi konkurencyjnej, a proces uczenia się uwarunkowany jest między innymi różnorodnością warunków, w których funkcjonuje przedsiębiorstwo. w miarę wzrostu umiędzynarodowienia, zaczynają się więc pojawiać korzyści związane z internacjonalizacją, a ich przyrost jest większy niż przyrost kosztów (doryń, stachera, 2008, s. 101). odwrotna teoria 48 magdalena belniak zakłada, że na niskich poziomach internacjonalizacji wzrost zaangażowania międzynarodowego przekłada się na polepszenie kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw, mimo początkowych kosztów związanych z brakiem wiedzy o nowym rynku. w tym wypadku przyrost korzyści z internacjonalizacji przewyższający przyrost kosztów jest możliwy dzięki efektywnej alokacji zasobów oraz zdolności do osiągania korzyści skali i zakresu bez dużego wzrostu kosztów (gomes, ramaswamy, 1999, s. 173). natomiast powyżej pewnego poziomu umiędzynarodowienia, wyniki przedsiębiorstwa zaczynają maleć, ponieważ przy wzrastającym stopniu internacjonalizacji rosną koszty zarządzania przedsiębiorstwem za granicą (doryń, stachera, 2008, s. 102-104). związane jest to często z presją różnego rodzaju standardów działalności międzynarodowej. analiza otoczenia międzynarodowego oraz monitorowanie zmian w nim zachodzących mają kluczowe znaczenie dla procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw, a także przekładają się na wybór strategii wejścia na rynki zagraniczne (duliniec, 2009, s. 86-87). e. duliniec (2009) podkreśla, że próby ujmowania otoczenia międzynarodowego w formie analizy pest czy slept są niezbyt trafne, ponieważ nie odzwierciedlają w pełni zakresu analizy otoczenia międzynarodowego przedsiębiorstw. jak zauważa a. żbikowska elementy otoczenia międzynarodowego różnią się od składników otoczenia krajowego, stąd dla każdego kraju, w którym przedsiębiorstwo planuje działać, otoczenie musi zostać poddane oddzielnej analizie (wiktor, oczkowska, żbikowska, 2008, s. 41). analiza otoczenia międzynarodowego odnosi się więc równolegle do wielu segmentów otoczenia, jakie są zakorzenione w poszczególnych rynkach narodowych. specyfika otoczenia międzynarodowego, w porównaniu z analizą otoczenia krajowego obejmuje, oprócz analizy poszczególnych rynków zagranicznych, takie zagadnienia jak analiza kwestii rynków regionalnych i globalnych, większy zakres możliwych decyzji długookresowych jak biz, czy joint ventures, różnice w poziomie rozwoju ekonomicznego, uczestnictwo danego kraju w międzypaństwowych umowach ekonomicznych, różnice technologiczne, infrastrukturalne, w stopniu urbanizacji, a także różnice społeczne, kulturowe, językowe i inne związane z komunikowaniem się i standardami etycznymi w biznesie międzynarodowym (duliniec, 2009, s. 87). w dalszej części opracowania scharakteryzowane zostaną czynniki o różnym charakterze wywierające wpływ na otoczenie przedsiębiorstwa, takie jak: czynniki ekonomiczno-finansowe, czynniki polityczno-prawne, czynniki demograficzne, czynniki społeczno-kulturowe, czynniki ekologiczno-przyrodnicze, czynniki techniczno-technologiczne. jak zauważa j. rymarczyk (2012, s. 180); w literaturze istnieją znaczne rozbieżności poglądów na temat rodzajów motywów internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz ich znaczenia. autor ten proponuje podział na motywy zaopatrzeniowe, kosztowe, rynkowe, polityczne i strategiczne, przy czym pierwsze trzy należy uznać za czynniki ekonomiczne. ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 49 według j. rymarczyka (2012, s. 180) motywy zaopatrzeniowe są charakterystyczne dla przedsiębiorstw z krajów pozbawionych własnych zasobów naturalnych, zarówno mineralnych jak i rolniczych, a wydobyciu towarzyszy równie często przetwarzanie ze względu na niższe koszty transportu przy imporcie półfabrykatów i produktów częściowo przetworzonych, a także ze względu na ochronę środowiska we własnym kraju, przy procesie częściowego przetwarzania (2004, s. 6568). j. rymarczyk (2012, s. 180) podkreśla także rolę motywów kosztowych w internacjonalizacji przedsiębiorstwa. innym równie ważnym dla przedsiębiorstwa, zwłaszcza w przypadku wysokich kosztów płac na rynku macierzystym, motywem zaopatrzeniowym jest chęć pozyskania zasobów ludzkich; niewykwalifikowanej lub słabo wykwalifikowanej siły roboczej. możliwe są też sytuacje, gdy myślą przewodnią jest pozyskanie wysoko wykwalifikowanych pracowników i dostępu do wiedzy, w krajach, które posiadają ten potencjał, a koszty płac pracowników są niewielkie. motyw ten wiąże się bezpośrednio z kolejnym motywem – kosztowym czyli obniżenia kosztów produkcji i zwiększenia tym samym stopy zysku przedsiębiorstwa. oprócz niższych kosztów pracy, w niektórych krajach występują również niższe koszty surowców, gruntów, wydatków na ochronę środowiska, niższe podatki, a także korzyści skali, ulgi i zwolnienia celne przy imporcie. osiągnięciu korzyści kosztowych pomagają też często tańsze kredyty i łatwy dostęp do środków finansowych. jak zauważa j. rymarczyk (2012, s. 180) do rynkowych motywów ekspansji zagranicznej należą takie sytuacje jak; stagnacja na rynku krajowym i dynamiczny rozwój rynków zagranicznych, istnienie niewykorzystanych mocy produkcyjnych, zmniejszony lub zanikający popyt na dany produkt (rymarczyk, 2012, 60-62) na krajowym rynku, zaostrzenie konkurencji lub chęć wyprzedzenia konkurentów, zaostrzone restrykcje importowe na dotychczasowych rynkach przedsiębiorstwa, a także trwałe odchylenia relacji kursów walut oraz chęć zmniejszenia ryzyka. zespół kilku autorów pod kierownictwem m. goryni i b. jankowskiej (2011) przeprowadził badania zarówno literaturowe, jak i empiryczne dotyczące korzyści i zagrożeń związanych z wejściem polski do strefy euro. spektrum korzyści i zagrożeń dla polskich przedsiębiorstw, wynikające z przyjęcia przez polskę waluty euro, jest dość szerokie, jednak z przewagą korzyści, gdyż biorąc pod uwagę średnią ogółem udzielonych w badaniach odpowiedzi; przystąpienie do unii monetarnej podniesie poziom konkurencyjności przedsiębiorstw. m. gorynia i b. jankowska (2011, s. 138) ustalili, że oddziaływanie euro na konkurencyjność polskich firm będzie miało miejsce zasadniczo w obszarze potencjału konkurencyjnego, a w mniejszym stopniu będzie to dotyczyć pozycji konkurencyjnej i strategii konkurowania. mimo iż przedsiębiorstwa nie przewidują większych zmian w zakresie stosowanych strategii konkurencyjnych po wejściu polski do strefy euro, to wystąpią one niewątpliwie w poziomie i zaawansowaniu zachowań internacjonalizacyjnych przedsiębiorstw. przystąpienie polski do unii walutowej w sposób zdecydowany zmieni warunki funkcjonowania polskich przedsiębiorstw, a w konsekwencji 50 magdalena belniak zmienią się też strategie konkurowania. m. gorynia słusznie podkreśla, że z tematem umiędzynarodowienia wiąże się problem postrzegania polskich przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej, a wejście polski do strefy euro powinno pozytywnie wpłynąć na wizerunek polskich partnerów handlowych i intensyfikację międzynarodowej współpracy handlowej (gorynia, jankowska, 2011, s. 138). najważniejsze zagrożenia wynikające z przystąpienia polski do strefy euro, to ryzyko ustalenia niekorzystnego kursu konwersji oraz zwiększenie cen w stosunku do zarobków społeczeństwa, a co za tym idzie osłabienie popytu konsumenckiego na krajowym rynku. choć akurat ta sytuacja może stać się bodźcem do poszukiwania nabywców na nowych rynkach, a więc do nasilonej internacjonalizacji (gorynia, jankowska, 2011, s. 141). większość badanych przedsiębiorstw pozytywnie ocenia wpływ wprowadzenia euro na ich konkurencyjność, a także korzyści w zakresie zmniejszenia ryzyka kursowego, zmniejszenia kosztów transakcyjnych i kosztów kredytu, dlatego też opowiedziała się za wejściem polski do strefy euro. równie istotnym czynnikiem ekspansji zagranicznej jest ciągły rozwój międzynarodowych rynków finansowych, co dla wielu przedsiębiorstw oznacza łatwiejszy dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania, choćby przez programy unijne wspierające przedsiębiorczość i innowacyjność (przybylska, 2013, s. 108), specjalne instytucje finansujące projekty o wysokim stopniu ryzyka (tzw. venture capital), czy w końcu osoby prywatne inwestujące własny kapitał w rozwój przedsiębiorstwa (tzw. „anioły biznesu”). istotny wpływ na tempo procesu umiędzynarodowienia ma również rodzaj branży (johnson, 2004, s. 17), a przoduje tutaj zdecydowanie środowisko high-tech – dla których szybka internacjonalizacja jest szansą na uniknięcie kopiowania procesów i imitacji produktów, a krótki cykl życia produktu wręcz motywuje do szybszej ekspansji zagranicznej (wach, 2014a). na swobodę wyboru strategii wejścia na rynek oraz strategii marketingowych wpływają również elementy otoczenia polityczno – prawnego, a zwłaszcza trwałość systemu politycznego i systemu prawnego (wiktor, oczkowska, żbikowska, 2008, s. 53-54). duży nacisk kładziony jest na zakres, w jakim rządy poszczególnych państw mogą kontrolować czy ograniczać działania zagranicznych inwestorów, a także zachęcać lub wręcz zniechęcać do wejścia na dany rynek przez przedsiębiorców z obcym kapitałem (wiktor, oczkowska, żbikowska, 2008, s. 53-54). według m.r. czinkota i i.a. ronkainena (2004, s. 144) bardzo istotną kwestią jest też poziom ryzyka politycznego, który jest odwrotnie proporcjonalny do poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, jak również przynależność poszczególnych krajów do różnego rodzaju stowarzyszeń czy organizacji. jak zauważa j. rymarczyk (2012, s. 180) polityczne motywy ekspansji zagranicznej można podzielić na dwie grupy ze względu na politykę jaką prowadzi kraj macierzysty i politykę kraju ekspansji zagranicznej. u podstaw decyzji o podjęciu inwestycji za granicą może leżeć chęć dywersyfikacji źródeł zakupu i tym samym uniezależnienia od jednego dostawcy, a także dążenie do wsparcia ekonomicznego pewnych państw ważnych dla kraju macierzystego ze względów politycznych. wiele państw wysoko rozwiniętych otwarcie wspiera bezpośrednie inwestycje zagraniczne poprzez udzielanie gwarancji kredytowych na korzystnych warunkach, ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 51 dopłaty do kosztów kształcenia zawodowego siły roboczej, finansowanie informacji o rynkach zagranicznych czy promocję produktów krajowych (rymarczyk, 2012, s. 187). natomiast państwa przyjmujące zagranicznych inwestorów opierają swoją politykę na stosowaniu środków fiskalnych (ulgi i wakacje podatkowe, ulgi celne, przyspieszona amortyzacja, obniżenie składek ubezpieczeniowych oraz możliwość odpisania strat od przyszłych dochodów), środków finansowych (preferencyjne kredyty i ubezpieczenia rządowe, rządowe gwarancje kredytowe, subwencjonowanie oprocentowania kredytów, pokrycie kosztów przeszkolenia załogi, sprzedaż ziemi i budynków po obniżonej cenie, subsydiowanie płac, marketingu i kosztów uzyskania kapitału) oraz innych środków jak np. protekcyjne taryfy importowe chroniące inwestorów przed konkurencją, inwestycje w infrastrukturę niezbędną do funkcjonowania biznesu zagranicznego, dostarczanie inwestorowi wszelkich niezbędnych informacji o charakterze produkcyjnym, rynkowym, prawnym, administracyjnym itp., a także ochrona przed ryzykiem walutowym czy przyznanie wyłączności na inwestowanie w danej branży, itd.) (rymarczyk, 2004, s. 68-73). wiele przedsiębiorstw rozpoczyna swoje działania od analizy otoczenia demograficznego, czyli zbadania liczby ludności danego kraju, struktury wiekowej populacji, stopnia urbanizacji czy wielkości gospodarstw domowych. pozwala to na wstępne określenie rynku zbytu dla przedsiębiorstwa, gdyż czynniki demograficzne są szczególnie istotne ze względu na wielkość i strukturę popytu rynkowego. jednak dopiero uzupełnienie tych danych o analizę otoczenia ekonomicznego, zwłaszcza dochody społeczeństwa, pozwoli pełniej określić stan gospodarki danego kraju, a co za tym idzie możliwości uruchomienia sprzedaży na tym rynku (wiktor, oczkowska, żbikowska, 2008, s. 43-53). do głównych czynników otoczenia ekonomicznego zalicza się także poziom rozwoju gospodarczego, tempo wzrostu, inflację, a także kursy walut i ich stabilność, koszty pracy i ich zmiany, stopę inwestycji w danym kraju, a także uczestnictwo tego kraju w międzypaństwowych umowach ekonomicznych (duliniec, 2009, s. 52-57). znaczącym wyzwaniem w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw jest otoczenie społeczno-kulturowe, ponieważ każda kultura wpływa na zachowania konsumentów na rynku, a jej istota, specyficzna natura i liczne, złożone implikacje praktyczne są często trudne do uchwycenia dla obcokrajowców. na działalność przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych wpływ mają takie elementy kultury jak język, religia, zwyczaje dotyczące konsumpcji dóbr, poczucie estetyki, a także nastawienie do produktów zagranicznych (duliniec, 2009, s. 63). ze względu na złożoność tematu, kultury różnych narodów analizowane są w różnych wymiarach. do kryteriów kulturowych przydatnych w działaniach na rynkach międzynarodowych należy np. kontekstowość kultury narodowej, ponieważ wpływa na procesy komunikowania się na arenie międzynarodowej. i tak e.t. hall wyróżnił społeczeństwa niskiego kontekstu i społeczeństwa wysokiego kontekstu (keegan, green, 2005, s. 132). wielu autorów podejmuje temat analizy modeli kulturowych w biznesie, przez pryzmat marketingu, negocjacji i zarządzania. r.r. geste52 magdalena belniak land (2000, s. 94) wyróżnia kultury protransakcyjne i propartnerskie, kultury ceremonialne i nieceremonialne, kultury monochroniczne i polichroniczne oraz kultury ekspresyjne i powściągliwe. natomiast g. hofstede (2000, s. 5-53) do podstawowych wymiarów kultury zalicza dystans władzy jako nierówność między ludźmi w danej kulturze w zakresie władzy, wykształcenia, bogactwa, kolektywizm versus indywidualizm, jako różne znaczenie dobra grupy i jednostki, kobiecość – męskość, jako role płci w danej kulturze oraz unikanie niepewności, a w późniejszych badaniach również dynamizm konfucjański, który oznacza stosunek do czasu. e. duliniec (2009) pisze również, że w nowszych badaniach kultur narodowych i regionalnych, prowadzonych przez f. trompenaarsa, zastosowano następujące wymiary kultury: stosunek do innych ludzi (indywidualizm-kolektywizm, uniwersalizm-partykularyzm, powściągliwość-emocjonalność itd.), stosunek do czasu (orientacja na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, znaczenie punktualności) i stosunek do otoczenia (otwartość, wewnątrzsterowność-zewnątrzsterowność, ekologia) (trompenaars, hampden-turner, 2002, za duliniec, 2009, s. 71). b. glinka (2008, s. 68-76) wykazała na podstawie obszernego studium literatury, a także własnych badań empirycznych, że czynniki kulturowe determinują intensywność przedsiębiorczości w danym kraju, ale także jej wymiar międzynarodowy (poziom i intensywność przedsiębiorczości międzynarodowej). pomimo faktu, że procesy globalizacyjne zachodzące w gospodarce światowej doprowadziły do pewnego ujednolicenia potrzeb nabywców, to jednak nadal funkcjonują rynki niszowe, a przedsiębiorstwa sprzedające wyspecjalizowane produkty są dość szybko zmuszone do poszukiwania klientów również na zagranicznych rynkach. wyzwaniem staje się tu opracowanie uniwersalnego produktu lub usługi, które trafią do nabywców na wielu rynkach zagranicznych, bez specjalnego procesu przystosowawczego. ogólne możliwości i koszty działania przedsiębiorstw za granicą warunkuje także otoczenie przyrodnicze (naturalne), wpływając na wybór form aktywności na poszczególnych rynkach, jak również bieżące funkcjonowanie. do elementów otoczenia naturalnego, które mogą być istotne podczas decyzji o internacjonalizacji należy zbiór czynników klimatycznych i geograficznych charakterystycznych dla danego regionu; klimat, ukształtowanie terenu, dostępność surowców naturalnych (wiktor, oczkowska, żbikowska, 2008, s. 61-62). elementy te mogą w znacznym stopniu wpłynąć na dystrybucję towarów, ograniczać rozwój jej sieci lub wręcz ją uniemożliwiać. istotnym elementem analizy otoczenia międzynarodowego jest również otoczenie technologiczne, ponieważ wiąże się z takimi czynnikami jak infrastruktura transportowa, możliwości przesyłania i przetwarzania informacji, poziom rozwoju systemu bankowego i instytucji finansowych, rozwój niektórych sektorów usługowych, środki masowego przekazu – rodzaj, zasięg i dostęp, parametry sieci energetycznej i inne. wszystkie te czynniki razem wyznaczają poziom rozwoju technicznego i technologicznego danego kraju, a zaawansowanie w zakresie infrastruktury określa poziom zapotrzebowania na określone produkty i usługi (duliniec, 2009, s. 7883). obecnie najszybsze zmiany w otoczeniu przedsiębiorstw dokonują ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 53 się właśnie w obrębie zaawansowania technologii, a niski poziom rozwoju technologicznego kraju może stać się ograniczeniem dla firm zagranicznych. wśród czynników zewnętrznych największy wpływ na internacjonalizację przedsiębiorstw ma postępujący proces globalizacji, dzięki której znacznie łatwiejszy jest dostęp do zasobów, co z kolei zwiększa możliwości zaopatrzenia w czynniki wytwórcze, przyczynia się do wzrostu produkcji i sprzedaży na globalnych rynkach (buckley, 2009, s. 131). związany z tym jest również kolejny zewnętrzny czynnik internacjonalizacji – postęp techniczny i technologiczny, gdzie szczególne znaczenie ma możliwość i łatwość pozyskiwania informacji (internet), komunikowanie się za pomocą mediów społecznościowych, rozwój telefonii cyfrowej i spadające koszty tego typu usług, a także coraz szybszy i mniej kosztowny transport (tanie linie lotnicze, nawigacja satelitarna) oraz komputeryzacja i automatyzacja procesów produkcji. w wyniku procesów globalizacji przedsiębiorstwa znajdują się pod stałą presją podejmowania działań służących zwiększeniu ich konkurencyjności. lokalne przedsiębiorstwa wchodzące na rynek globalny muszą liczyć się więc z koniecznością stosowania w swojej działalności standardów globalnych (łoboda, 2007, s. 43). standardy globalne w gospodarce międzynarodowej pełnią rolę narzędzia wyrównania konkurencji, zwiększają sprawność gospodarki światowej, wyznaczają społeczne i ekologiczne wymiary międzynarodowej wymiany handlowej, kształtują nowe formy globalnego zarządzania gospodarką światową (nadvie, waltring, 2004, s. 53). m. łoboda (2007, s. 44) pisze, że standardy stanowią wręcz punkty odniesienia dla przedsiębiorstw operujących na rynkach globalnych, a także odgrywają rolę mechanizmów ułatwiających nawiązywanie i utrzymywanie relacji handlowych, ponieważ zacieśniają więzy między przedsiębiorstwami, co z kolei ma duże znaczenie w integrowaniu lokalnych producentów z globalnymi łańcuchami wartości. dostęp lokalnych dostawców do globalnych łańcuchów wartości jest w coraz większym stopniu uzależniony od spełniania przez przedsiębiorstwa międzynarodowych norm technicznych i standardów zarządzania jakością (messner, 2002, s. 44). również k. nadi i f. waltring (2004, s. 56) wykazali w badaniach, że różne grupy standardów zyskują na znaczeniu u przedsiębiorstw działających lokalnie zwłaszcza w kontekście integracji z międzynarodowymi łańcuchami wartości, jasnym więc stało się, że przedsiębiorstwa te budując swoją przewagę konkurencyjną będą musiały uwzględniać w coraz większym stopniu standardy międzynarodowe. 5. otoczenie badanych przedsiębiorstw jako czynnik ich internacjonalizacji2 celem opracowania jest analiza roli środowiska zewnętrznego (otoczenia) w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw z województwa małopolskiego. wyniki 2 badania empiryczne przeprowadzono na potrzeby dysertacji doktorskiej autorki, którą obroniono w 2015 roku. 54 magdalena belniak badań zostały opracowane na podstawie przeprowadzonej w okresie od maja do sierpnia 2014 r. ankietyzacji na losowo-warstwowej próbie 80 przedsiębiorstw z terenu województwa małopolskiego, z których wszystkie, w świetle odpowiedzi uzyskanych w kwestionariuszu, prowadziły działalność międzynarodową (belniak, 2015b). ankieta dotycząca szeroko rozumianych czynników umiędzynarodowienia przedsiębiorstw została podzielona na osiem odrębnych bloków pytań (części a-h). przesłanką tego podziału było zarówno stworzenie ankiety klarownej i o „przyjaznej” strukturze dla potencjalnego respondenta, jak i uzyskanie odpowiedzi w formacie pozwalającym na wielowymiarową analizę uwarunkowań internacjonalizacji. w części a pytania dotyczyły ogólnej charakterystyki przedsiębiorstwa i zawierały pytanie o rok powstania, moment umiędzynarodowienia, na podstawie których to informacji możliwe było określenie wieku i tempa internacjonalizacji ankietowanego przedsiębiorstwa, część b poświęcona została motywom umiędzynarodowienia – respondenci byli pytani zarówno o motywy internacjonalizacji, jak i o powody ekspansji zagranicznej ze szczególnym uwzględnieniem terytorialnego zasięgu działania przedsiębiorstwa, a w części c postawiono pytania o wzorce i strategie internacjonalizacji przedsiębiorstwa. w kolejnej sekcji d położono nacisk na charakterystykę otoczenia krajowego i międzynarodowego, zwrócono uwagę na aspekt zaawansowania technologicznego branży, w której działa przedsiębiorstwo oraz jej wrażliwość na umiędzynarodowienie. ponadto respondenci mieli za zadanie ocenić w 7-stopniowej skali znaczenie czynników otoczenia ogólnego i branżowego w ujęciu krajowym i zagranicznym, a w części e pytano respondentów o znaczenie zasobów sensu stricto oraz kompetencji menedżerskich w procesie umiędzynarodowienia. opierając się na podstawach teoretycznych, część f poświęcono charakterystyce orientacji przedsiębiorcy, ze względu na takie czynniki jak: (1) innowacyjność, (2) proaktywność i (3) podejmowanie ryzyka. część g obejmowała charakterystykę samego przedsiębiorcy, określającą jego kluczowe cechy, takie jak płeć, wiek, poziom wykształcenia, a także jego nastawienie do procesu internacjonalizacji. grupa przedsiębiorstw uczestniczących w ankietyzacji okazała się bardzo mocno zróżnicowana pod względem wieku oraz okresu, jaki upłynął od założenia działalności do deklarowanego momentu umiędzynarodowienia firmy. z danych wynika, że w połowie przypadków wiek przedsiębiorstwa nie przekraczał 14,5 roku, natomiast w 3/4 przypadków wynosił co najwyżej 19 lat. jednocześnie zaledwie 6 przedsiębiorstw istniało na rynku od co najmniej 30 lat. analizując okres, jaki upłynął od założenia przedsiębiorstwa do momentu jego internacjonalizacji, można zauważyć, że wahał się on od 0 do 34 lat, przy czym w połowie przypadków były to co najwyżej 2 lata. na tej podstawie można stwierdzić, że w województwie małopolskim przedsiębiorstwa dość szybko podejmują ścieżkę ekspansji zagranicznej. w wypadku zaledwie 10% badanych przedsiębiorstw internacjonalizacja nastąpiła po 11 latach od założenia lub jeszcze później. warto zwrócić też uwagę, że średnia wieku tych 10% przedsiębiorstw wynosiła 34 lata. stosunkowo wczesne umiędzynarodowienie może mieć związek z rozkładem działalności gospodarczej ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 55 badanej grupy przedsiębiorstw na poszczególne sektory. zgodnie z klasyfikacją pkd tylko 2,5% próby (2 podmioty) jako podstawową działalność gospodarczą wskazało rolnictwo. znacznie więcej przedsiębiorstw funkcjonuje w sektorze przemysłowym – 41,25% (33 podmioty), a zdecydowana większość, bo 60% (48 podmiotów), wskazała sektor usług. analiza odpowiedzi respondentów przy pomocy pytań szczegółowych oraz konstrukcji wskaźników zbiorczych pozwoliła na dokonanie charakterystyki otoczenia krajowego i zagranicznego z uwzględnieniem wybranych aspektów. wyniki sugerują znaczące zróżnicowanie ocen pod względem niemal wszystkich analizowanych cech. rozkład wyników dla czynników zagranicznych i krajowych cechuje się różną asymetrią: (dodatni współczynnik skośności obrazujący asymetrię dla polski jest co do modułu zdecydowanie wyższy niż dla zagranicy, co wskazuje na przewagę niższych ocen). współczynnik ten pokazuje, że przeciętnie przedsiębiorcy częściej oceniali wyżej uwarunkowania panujące za granicą niż w kraju (rys. 2). rysunek 2. charakterystyka otoczenia krajowego i międzynarodowego (średnia ze wszystkich czynników na poziomie krajowym i zagranicznym) według badanych przedsiębiorców źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych w statistica pl v. 10 (n = 80). szczególnie nisko na poziomie krajowym oceniano czynniki prawne i ekonomiczne oraz ekologiczne. nisko ocenione zostały różnice geograficzne i różnice 56 magdalena belniak religijno-społeczne. jednocześnie wysoko ocenione zostały na rynkach zagranicznych zarówno czynniki ekonomiczne, jak również tamtejsze czynniki technologiczne oraz innowacyjność branży za granicą. rysunek 3. otoczenie krajowe i zagraniczne: rozkład ocen w ujęciu jakościowym źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych (n = 80). wysokie oceny dotyczyły także czynników kulturowych i społecznych, zgodnie ze stwierdzeniem, że kultura determinuje działania przedsiębiorcze w różnych krajach (glinka, 2008, s. 68-76; glinka, thatchenkery, 2013, s. 119-135). analizując oceny czynników na poziomie krajowym i zagranicznym trudno znaleźć cechę, pod względem której oceny krajowe byłyby wyższe. interesujący wydawać się może rozkład wyników w kontekście czynników kulturowych gdzie na poziomie krajowym dominują oceny bliskie przeciętnym, a za granicą zakres obserwacji nieodstających, a zatem zmienność ocen jest zdecydowanie wyższa. w badaniach przeprowadzonych w latach wcześniejszych przez innych autorów, przedsiębiorstwa najbardziej korzystnie oceniły uwarunkowania demograficzne (wielkość rynku zbytu, jako czynnik korzystny dla rozwoju działalności zagranicznej), polityczno-prawne (jednolity rynek wewnętrzny i swoboda przepływu towarów i usług) oraz uwarunkowania techniczno-technologiczne (w tym poziom upowszechnienia internetu i rozwój sieci transportowej) (chlipała, wiktor, 2012, s. 125-127). analizując różnice w działalności na rynku krajowym i zagranicznym, należy stwierdzić, że wynikały one głównie z występowania skrajnych ocen uwarunkowań językowo-kulturowych, religijno-społecznych oraz prawnych. 6. podsumowanie wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że zarówno elementy otoczenia krajowego, jak i międzynarodowego stanowią istotne czynniki mające wpływ na proces internacjonalizacji przedsiębiorstw. jak wynika z analizy odpo15% 23% 23% 25%25% 29% 26% 20% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% niskie średnie ponadprzeciętne duże ocena czynników krajowych ocena czynników zagranicznych ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 57 wiedzi respondentów; poszczególne czynniki otoczenia mogą być zarówno stymulatorami, jak i barierami w procesie umiędzynarodowienia, a ich oddziaływanie jest różne w zależności od specyfiki przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy i branży. jak każde badania empiryczne oparte na percepcji menedżerskiej, także te omówione w opracowaniu mają swoje ograniczenia, jak choćby czas i wielkość próby badawczej. głównym ograniczeniem wyników prezentowanych badań jest jednak brak możliwości absolutyzowania wniosków na podstawie zebranego materiału empirycznego (ze względu na ograniczenie badań do województwa małopolskiego) oraz próba dobrana warstwowo, aby umożliwić wpływ czynników na mechanizmy i wzorce internacjonalizacji. przedsiębiorstwa w województwie małopolskim są jednak na tyle typowe w skali kraju, a w literaturze uznaje się, że mechanizmy internacjonalizacji przebiegają podobnie, że na tej podstawie można wnioskować w pewnym zakresie o mechanizmach zachodzących w całej populacji polskich przedsiębiorstw. literatura ansoff, h.j. (1985). zarządzanie strategiczne, warszawa: pwe. belniak, m. (2015a). factors stimulating internationalisation of firms: an attempted holistic synthesis. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 125-140. doi: 10.15678/ eber.2015.030209 belniak, m. (2015b). internacjonalizacja jako kierunek rozwoju przedsiębiorczości firm w województwie małopolskim – wyniki badań empirycznych. w: a. postuła, j. majczyk, m. darecki (red.), przedsiębiorczość: jednostka, organizacja kontekst: 32-49. warszawa: uniwersytet warszawski. buckley, p.j. (2009). the impact of the global factory and economic development. journal of world business, 44(2), 131-143. chlipała p., wiktor j.w. (2012). strategie marketingowe polskich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych. warszawa: pwe. czinkota, m.r., ronkainen, i.a. (2004). international marketing, thomson-south-western, mason. daszkiewicz, n., wach, k. (2013). małe i średnie przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. doryń, d. (2011). wpływ internacjonalizacji na wyniki ekonomiczne polskich przedsiębiorstw przemysłowych. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. doryń, w. stachera, d. (2008). wpływ internacjonalizacji na wyniki ekonomiczne największych polskich przedsiębiorstw przemysłowych. gospodarka narodowa, 11/12, 95-114. duliniec, e. (2009). marketing międzynarodowy. warszawa: pwe. gesteland, r.r. (2000). różnice kulturowe a zachowania w biznesie. marketing, negocjacje i zarządzanie w różnych kulturach. warszawa: pwn. glinka, b. (2008). kulturowe uwarunkowanie przedsiębiorczości w polsce. warszawa: pwe. 58 magdalena belniak glinka, b., thatchenkery, t. (2013). a comparative study of perceptions towards entrepreneurship in india, poland and the usa. international journal of human resources development and management, 13(2/3), 119-135. gomes, l., ramaswamy, k. (1999). an empirical examination of the form of the relationship between multinationality and performance. journal of international business studies, 30(1), 173-187. gorynia, m., jankowska, b. (red.) (2011). wejście polski do strefy euro, a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw. warszawa: difin. hofstede, g. (2000). kultury i organizacje. zaprogramowanie umysłu. warszawa: pwe. johnson, j.e. (2004). factors influencing the early internationalization of high technology starts-ups: us and uk evidence. journal of international entrepreneurship, 2(1-2), 139-154. keegan, w.j., green, m.c. (2005). global marketing. pearson-prentice hall, upper saddle river. kotler, p. (1991). marketing.management, analysing, planning, implementation and control. englewood cliffs, nj: prentice-hall. lisiński, m. (2004). metody planowania strategicznego. warszawa: pwe. łoboda, m. (2007). lokalne przedsiębiorstwa na rynkach globalnych. w: polskie firmy wobec globalizacji. luka kompetencyjna. warszawa: pwn. messner, d. (2002). the concept of the "world economic triangle": global governance patterns and options for regions. ids working paper, no. 173. nadvie, k., waltring, f. (2004). making sense of global standards. w: h. schmitz, e. elgar (red.), local enterprises in the global economy. chaltenham-northampton. przybylska, k. (2013). born global – nowa generacja małych przedsiębiorstw. kraków: fundacja uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. ruigrok, w., wagner, h. (2004). internationalization and firm performance: meta-analytic review and future research directions. stockholm. rymarczyk, j. (2004). internacjonalizacia i globalizacja przedsiębiorstwa. warszawa: pwe. rymarczyk, j. (2012). biznes międzynarodowy. warszawa: pwe. trompenaars, f., hampden-turner, ch. (2002). siedem wymiarów kultury. znaczenie różnic kulturowych w działalności gospodarczej. kraków: oficyna ekonomiczna. urbankowska-sojki, e. (2007). zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem. warszawa: pwe. wach, k. (2008). regionalne otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. wach, k. (2014a). familiness and born globals: rapid internationalisation among polish family firms. journal of intercultural management, 6(3), 177-186. wach, k. (2014b). the role of knowledge in the internationalisation process: an empirical investigation among polish businesses (chapter 7). in: d. kiendl-wendner, & k. wach (eds), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives. graz: fachhochschule joanneum. ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu … 59 wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: pwn. wach, k., wehrmann, c. (2014). entrepreneurship in international business: international entrepreneurship as the intersection of two fields (chapter 1). in: a.s. gubik & k. wach, (eds.). international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries. miskolc: university of miskolc. wiktor, j.w., oczkowska, r., żbikowska, a. (2008). marketing międzynarodowy. zarys problematyki. warszawa: pwe. wołodkiewicz-donimirski, z., marczewski, k. (2007). kondycja ekonomiczna polskich eksporterów. wyniki badań sprawozdań finansowych. warszawa: instytut koniunktur i cen handlu zagranicznego. żurek, j. (2007). przedsiębiorstwo, zasady działania, funkcjonowanie, rozwój. gdańsk: fundacja rozwoju uniwersytetu gdańskiego. domestic and foreign general environment as the exogenous factor of the internationalisation of firms abstract: a very brief literature research reveals a unique variety of the classification, or just typology of internationalization factors. the issue of the enterprise environment is a major determinant of the enterprise performance across all areas of its activity, and it often determines the success of the business strategy, in particular of the process of internationalization. the role of environment in the process of internationalization of enterprises is particularly emphasised by the school of international entrepreneurship. the article summarises results of the research conducted on a sample of 80 enterprises from małopolskie voivodeship which participate in the process of internationalization. based on the outcomes of own research as well as the findings from a statistical verification, the role of environment in the process of internationalisation has been defined. keywords: internationalization; international business; international entrepreneurship; environment jel codes: f23 aib18-12-hadryś-nowak alicja-pp189 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. when successor becomes the leader of international family business? – a case study from poland alicja hadryś-nowak poznań university of economics and business, poland, alicja.hadrys@ue.poznan.pl abstract leadership succession is a significant challenge for all family businesses. despite this many family businesses do not have clear plans nor systematic processes for implementation trans-generational change (fang et al, 2015). family business owners beliefs that succession is natural process and successors became leaders naturally. if that was it, then more than 30% would survive the first generation, around 15% would survive to the third generation, and more than 3% would survive to the fourth generation (vera and dean, 2005). although much research has been dedicated to family business succession and preparing successors there is still no in depth research showing the path needed to cross from successor to a true leader in family firm. the idea that a family business succession can have an impact on the financial structure and performance of a firm should be no surprise given that a business transfer is one of the most important and critical events in the life cycle of any family firm. moreover, successions will gradually gain more importance in the next coming years because of the retirement of a substantial amount of business leaders. it is therefore important to study business transfers, as doing so can lead to more insights into best practices regarding how to carry out a succession and on the way in which the business is expected to change because of the transition event. martin and lumpkin 190 | alicja hadryś-nowak (2004) find that in successive generations entrepreneurial orientation tends to diminish and give way to family orientation, as stability and inheritance concerns become the business's principal drivers. central in the succession process is that the management of the family business end up in the hands of a competent and well-motivated successor. but there is still not clear what are what does it mean for successor and family business. we know that succession process has the potential to disrupt and even to destroy successful businesses, irrespective of their financial or market power (bozer, levin, santora, 2017) but in some cases a succession, particularly when an successor is involved, can lead a family business to new markets, new ways of acting and thinking (ward, 1987; ibrahim et al. , 2001; menendez-requejo, 2005; graves and thomas, 2008). assuming the topic of succession is one of the most critical challenges in the family business literature, this paper attempts to address the factors that act as driving forces for the successor to become a leader of international family businesses. keywords: family firms, succession leadership jel codes: m13 introduction leadership succession is a significant challenge for all family businesses. despite this many family businesses do not have clear plans nor systematic processes for implementation trans-generational change (fang et al, 2015). family business owners beliefs that succession is natural process and successors became leaders naturally. if that was it, then more than 30% would survive the first generation, around 15% would survive to the third generation, and more than 3% would survive to the fourth generation (vera, dean; 2005). although much research has been dedicated to family business succession and preparing successors there is still no in depth research showing the path needed to cross from successor to a true leader in family firm. the idea that a family business succession can have an impact on the financial structure and performance of a firm should be no surprise given that a business transfer is one of the most important and critical events in the life cycle of any family firm. moreover, successions will gradually gain more importance in the next coming years because of the retirement of a substantial amount of business leaders. it is therefore important to study business transfers, as doing so can lead to more insights into best practices regarding how to carry out a succession and on the way in which the business is expected to change because of the transition event. martin and lumpkin (2004) find that in successive generations entrepreneurial orientation tends to diminish and give way to family orientation, as stability and inheritance concerns become the business's principal drivers. central in the succession process is that the management of the family business end up in the hands of a competent and well-motivated successor. but there is still not clear what are what does it mean for successor and family business. we know that succession process has the potential to disrupt and even to destroy successful businesses, irrespective of their financial or market power (bozer, levin, santora, 2017) but in some cases a succession, particularly when an successor is involved, can lead a family business to new markets, new ways of acting and 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 191 thinking (ibrahim et al., 2001; menendez-requejo, 2005; graves, thomas, 2008). assuming the topic of succession is one of the most critical challenges in the family business literature, this paper attempts to address the factors that act as driving forces for the successor to become a leader of international family businesses. thus, author is analyzing the following research questions: q1: what are the factors that facilitate or inhibit the process of becoming the leader for international family business? q2: what are the major characteristics that the successor to become the leader of international family business? succession planning has scope for the personal approach especially exploring people’s stories and narratives and case histories. working with individuals or small groups in a case study is the type of research needed in this area. theoretical framework author selected agency and stewardship theory as the theoretical framework. the conceptual domain of agency theory is one of the dominant organisational theory perspectives applied in current family business research (chrisman, kellermanns, chan, & liano, 2010). according to agency theory (jensen, meckling, 1976), agency costs generally arise due to individuals’ self-interest and decision making based on rational thinking and oriented toward own preferences. with more people involved in decision-making, such as through the separation of ownership and management, agency costs occur due to different preferences and information asymmetries between the owner (principal) and the employed management (agent) (jensen & meckling, 1976). in other words, agents take decisions based on their individual preferences (e.g., short-term, financial gains) instead of the owners’ preferences (e.g., long-term, sustainable development). for this research, the principal-principal approach was used. this constellation also raises problems determining who is responsible and has the power to control and make decisions (morck, yeung, 2003). in family firms, this situation can additionally be complicated by the emotional and relational attitudes of the involved family members (gómez-mejía, haynes, núñez-nickel, jacobson, & moyano-fuentes, 2007; schulze et al., 2003), which can eventually lead to a suboptimal economic outcome overall (shukla et al., 2014). to delimit agency theory from other theoretical approaches, an often opposed and more collectivistic theory from the economic literature is stewardship theory (davis, schoorman, & donaldson, 1997). the stewardship perspective addresses the behaviour of controlling family firm owners that behave as far seeing stewards and are guided by superior organisational goals (sharma, 2004). several authors discuss the applicability of agency theory in comparison to stewardship theory in family firms and argue that both theories contribute important insights to the knowledge about family firms (chrisman, chua, kellermanns, & chang, 2007; corbetta, salvato, 2004; eddleston, kellermanns, 2007; kraus, märk, & peters, 2011; le breton-miller, miller, & lester, 2011). stewardship theory states that the agents (“stewards”) behave socially, in a self-actualizing manner and with an attitude postulating psychological ownership (pierce et al., 2001). it recognizes that many family leaders are loyal stewards of their firms, contributing to firm performance through citizenship behaviors (drakopoulou, dodd, dyck, 2015). banalieva and eddleston 192 | alicja hadryś-nowak (2011) believe that kinship, a shared family name, and common history promote a shared identity that allows family leaders to build an enduring reputation and social capital that can be passed from one generation to the next. presented case study will show that at the beginning of their career path, successors may act as an agent in family business. however, to become true leaders transformation to “stewards” is needed. author will try to capture factors needed to this passage from agent to steward. succession succession is a key determinant of generational continuity. however, succession is not just a step of passing the baton, but instead it is a process that develops over several stages that evolve over time and, in some cases, begin even before the successor enters the business (handler, 1994). given the importance of continuity in the family business, the succession process has drawn the attention of researchers who have tried to identify those variables driving an effective succession. it has been predominantly studied through the lens of single organizational source, such as incumbents, successors, and nonfamily employees (decker et al., 2017). the succession process encompasses a number of factors which are usually associated with both the predecessor and successor. among these factors, quality, harmony of family relations, organisational culture and succession planning have been emphasized in relevant literature. after a qualitative study with 32 family businesses, handler (1994) found that mutual respect and a common vision between the founder and successor are very important components of an effective succession. several authors also stress the importance of personal and professional realisation of family members (dunn, 1995). existing research on the impact of a succession on the performance of a family firm is still inconclusive. some authors argue, that performance is lower of next-generation family firms, others come to opposite conclusions. moving from one generation to another, means goal change, which can result in stagnation. first generation family firms are more business oriented than are later generation firms, which are more family oriented, and firms with a business orientation have a higher capacity to grow (cromie, stevenson, & monteith, 1995; dunn, 1995; reid et al., 1999). similarly, martin and lumpkin (2004) find that in successive generations entrepreneurial orientation tends to diminish and give way to family orientation, as stability and inheritance concerns become the business's principal drivers. davis and harveston (i998, 1999) further show that the “generational shadow” cast by the founder is much greater than the generational shadow cast by subsequent generations. they state that the transition between the founder and the second generation can often be seen as the most difficult and turbulent one. lately, business literature has increased its interest in the way of top managers play an essential role in shaping organizational outcomes (carpenter, geletkanycz, & sanders, 2004; hambrick & mason, 1984; loane, bell, & mcnaughton, 2007). according to hambrick (2007) the best way to understand why organizations do and/or perform the things they do, it is fundamental to consider the biases and dispositions of their most powerful actors – their top executives. the base of these assumptions is on the upper echelons theory proposed by hambrick and mason (1984). it is based on the idea that managerial characteristics can be a useful measure to predict organizational outcomes. this theory argues that executives act on the basis of their personalized interpretations of the strategic situations they face, influenced by their cognitive base and their values. it indicates a 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 193 person’s values, skills, knowledge base and information processing abilities influences the decision-making process (hambrick, 2007). overall, based on the above literature, the negative effect of succession on firm performance is expected to occur unless the successor is a true family business leader not only appointed manager. successors strongly supported the notion that early exposure to the family business had a positive effect on their commitment to adopt a leadership role (e.g. klein et al., 2005). internal exposure was a greater benefit for them than working outside the family business, because it facilitated idiosyncratic family-business knowledge transfer. all successors highlighted higher education as potentially beneficial to succession, especially if that education was relevant to the business (see morris et al., 1997). both successors and incumbents acknowledged that established protocols, formalized structures, and family culture helped nurture a successful succession (e.g. cabrera-suárez et al., 2001). successors also noted the importance of an accepting, open, transparent communication structure between the incumbent and themselves. however, successor and incumbent perceptions of the value of consistent, formalized structures differed significantly. successors viewed these characteristics as potential barriers to establishing a leadership style and culture and a hurdle for a successful succession. additionally, unlike incumbents, who viewed nonfamily members’ influence as a possible dilution of the fbs characteristics (ensley, pearson, 2005), successors placed importance on the influence of nonfamily employees in the succession process and viewed their contributions as making a positive impact on their succession. the institutional context as this study was conducted in poland, some specificities of this institutional context need to be pointed out. the polish context is very interesting because with the collapse of the old regime in 1989, the outburst of entrepreneurship resulted in the creation of numerous family businesses which became the backbone of the blossoming free-market economy (bednarz, bieliński, nikodemska – wołowik, & otukoya, 2017; campbell, jerzemowska, 2017). in 1989 the system changed and private business became legal which resulted in setting up private enterprises at a massive scale. it was the period when many family-owned businesses came into being. a vast majority is still operating and in good condition. within the framework of these studies we have checked the distribution of family-owned businesses in poland. the majority of them are the micro firms which have been operating locally for some 10-20 years, whose owner is a man, and which have no separate management board within their organizational structure. these firms operate in the wholesale and retail sector as well as in the industry (“family business is a brand”, ibr 2017). ownership in poland plays a special role in business, and it can be a factor stimulating the internationalization of firms (wach, 2017). in family businesses the family ownership plays a crucial role. most of polish family businesses are still in the first generation phase, so called ‘founder stage’. the first succession process is happening and there is no tradition for family business succession. method 194 | alicja hadryś-nowak in line with recent calls form more qualitative, explorative research on business development processes (doern, 2009; davidsson, achtenhagen & naldi, 2010), a qualitative method was chosen for this study. the data was generated through semi structured, openended interview with successor, ceo of medium family business (second generation). interview lasted over 3 hours. interview was more as a story told by the successor supplemented by answers to additional questions made by the author. instead of undertaking the interviews, the author gathered non-participant observations and archival documents, such as: contracts, websites, protocols, strategy book, iso handbook, csr report etc. the author assisted during family and business meetings (ex. in ślesin, poland, 2018-03-06). results the company: hortimex plus sp. z o.o. spółka komandytowa founder: tomasz kowalewski (father), owns 65% of the comapny successor, current ceo: mateusz kowalewski , owns 35% of the company nowadays, hortimex is a specialised company that is a platform for the exchange of goods, know-how, and experience between the worldwide producers of food ingredients and the polish ones. for about 30 years they have been providing food producers in poland with technological consultancy in the creation of new food products and the selection of the finest ingredients and the best solutions. hortimex is a family company. that is why they rely on trustworthy business relationships, which are beneficial for every party to a deal. they help producers of food ingredients by: − assistance in entering the polish market, − sales & distribution of food ingredients to food producers in the whole country, − development & improvement of business relationships with producers. hortimex also help food producers by: − consultancy in developing unique and appealing recipes for food products − search for desirable ingredients among products offered by foreign producers − supply of tested, natural, and appealing food ingredients to food production facilities hortimex’s customers value them most for: 1. effectiveness. thanks to their experience they have been gaining for almost 30 years they know how to effectively convince food producers in poland to try and use new ingredients. 2. flexibility. each of their customers can be sure that they efficiently tailor their services to individual preferences, plans, and expectations. flexibility is their middle name. 3. promptness. in times of intense competition it is essential to carry out a project promptly. they know that. that is why they act skilfully and timely. mission of the company: „we rely on the education of the food production market and professional consultancy in it. we believe that together we will be able to improve the quality of the polish food production market as well as to create a friendly, healthy, and cost-effective market. in fact, we are all consumers“. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 195 „we would like to see better and better products on the shop shelves – more delicious, more aromatic, and more healthy and functional. therefore, we help polish companies introduce new food products to the market and worldwide producers of food ingredients present their semi-finished products to polish producers“. how the story begins… “hortimex is a family business managed by the second generation of owners. founded in 1988 by my parents, lucyna and tomasz kowalewski, for many years it was built and managed in the spirit of broadly understood responsibility. both, me and my father who managed the company were very serious to liabilities to contractors, employees, local community and other stakeholders. the years 2009 2013 are the period of succession in company management. we worked it out then and we implemented the management system strategic and first structured strategy for the company, which we called "hortimex 2015". in addition to obvious business activities it assumed continuation and strengthening values that helped in building enterprise development”. table 1. scale of activities 2014 2015 2016 employees 30 32 30 turnover (netto, pln) 46 645 040,32 61 563 795,08 62 747 612,28 capitalization from a perspective own contribution (%) 1,7 1,7 2,1 assets 14 206 197,69 16 309 660,59 16 767 725,87 sherholders tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus value 1 204 898,13 2 484 487,00 2 726 732,53 countries austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, turkey, hungary, great britain, italy austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, turkey, hungary, great britain, italy austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, united states united states, turkey, hungary, great britain, italy source: own study. values & hr policy the hortimex team is small and quite well integrated. the team composition is shaped primarily on the participants' compliance with the company's culture. competences, however very important, they are not the only one, but one of the employee evaluation crite196 | alicja hadryś-nowak ria. managers are significantly involved in the communication process and shaping attitudes. therefore, we decided that it is not there the need to create additional structures or channels of communication, dedicated to the responsible person proceedings. rules of conduct are shaped by quality policy, management areas policies and individual procedures (under the iso 9001: 2008 system). the owners decided to open debate about values and attitudes. during several workshops in which the whole company was involved, they selected five essential values that recognized the most important. they are: responsibility, openness, respect, honesty and trust. as far as they anticipate the possibility expanding or modifying it. reported by the team as important, it became the subject of a workshop, which took place in october 2016. as a consequence, it was formulated document "rules of giving and receiving gifts in business relationships. “if we want to answer what decided our position, i think that it is a mix of many factors. however, i have the certainty that it is decisive that we do a lot of things differently”(employee statement). “what is the key in our activities? why is it worth working together and relations with our partners and recipients are essential for us? is hortimex just a company or something more? i chose nine features and values that are fundamental to us. they represent development directions and areas that we care about especially. they are an internal code of conduct. however, it is not a secret what drives us to the first element” (mateusz about values) clarity “our actions, both for our recipients and partners (suppliers), have clearly defined rules. we run an open policy with companies that cooperate with us. it helps in building trust and free relationships. these in turn help to resolve contentious issues that may arise in a way that does not leave any of the parties with a sense of loss. we communicate the terms and conditions in a clear manner. at the time of any problems, we always strive for dialogue and solution. transparency gives you clear rules on which we will work and is a clear point in defining our common goals”. responsibility. “we understand it not only in the context of social responsibility so popular for several years. despite the implementation of the csr strategy, the responsibility in our understanding is much more. for years, hortimex has been providing information on nutrition as well as food additives and ingredients. it is extremely important for us that we provide data from independent organizations, not just our opinions. our publications include guidelines of the european food safety authority. we also work with universities in poland and work for the benefit of consumers' awareness”. punctuality. fast, cheap, good. “we know that it is not possible to fulfill all three obligations. in our business, we always try to fulfill our obligations well. we also define the deadline for implementation. this does not only apply to the logistics of the products supplied, but also to information, trials and joint work on recipes. for us, this is an extremely important element. by combining product design, work on prototypes, we often involve 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 197 several partners and key service providers. specifying deadlines is a priority. timeliness is a plan that we always design accordingly for projects and commitments”. thanks to the knowledge of technologists, partners and cooperation with scientific and research institutions, proposing solutions is core of hortimex work. hortimex attach great importance to provide information. the new proposals are always the most important element for customers. hortimex want to show not just products or solutions, but what one can achieve and how to achieve this. technology has been the basis of hortimex activity for many years. “we have now expanded our consultancy to the whole range of food production”. aspects related to production technology are currently only a part of hortimex offer. a secure supply chain is their key competence. it does not apply only to the shipment and delivery of goods, but also to secure storage. the timeliness of our deliveries is high. “we obtained this by clearly defining the procedures related to shipping and accepting the goods. the principle is one, we do not promise until we are not sure”. effectiveness the goal of all obligations and relationships with partners is to effectively implement their value propositions. hortimex partners are producers of ingredients and food additives. on the basis of products, they propose solutions that can be of considerable value to customers. hortimex help meet partners' goals. provide customers in poland with continuous access to new solutions. flexibility hortimex offer addressed to partners and recipients is flexible. hortimex operates in a certain framework, therefore the offer has border points. however, we do not have a template according to which. each of the 18 partners requires a slightly different approach. speed the implementations must be characterized by appropriate dynamics. hortimex establish cooperation with new partners at a specific time. this requires proper concentration and intensification of activities. for recipients, this means that the proposals hortimex present will be implemented in the short term. “nine features and values define a certain framework. is this a description of hortimex? no, it's just part of what our company is. it is impossible to describe the emotions and satisfaction that appear in our work.” (successors statement). clients the two most important stakeholder groups hortimex are ingredients producers usually located outside poland, and food producers located in poland. for producers of food ingredients hortimex is a channel to reach clients in poland. companies that decide for exclusive, long-term cooperation they can count on focus on their business goals, professional service and most importantly full service transparency. it gives you a sense of control on the processes of product implementation on polish market. regular reporting, joint visits at the clients, current information exchange and understanding cultural differences between 198 | alicja hadryś-nowak poland and partner’s country of origin build long-term relationships and contribute for business development. “we are loyally fulfilling your duties, expecting in return the same”. what customers say about hortimex? jacques maman, marketing manager, tan nisasta “from the beginning of the relationship we are experiencing a perfect business experience cooperation at all its levels. we meet at the company's headquarters in konin, and we also visit clients throughout poland with the hortimex team. the sales results are huge, we have increased our market share in poland more than 60%. when we opened ours another factory, omnia nisasta, we decided that hortimex will also be distributed the products of this company”. successor mateusz’s journey in family business started in 1994 when he stopped his studies because he realized that the one he had chosen where not suitable for him. his father, tomasz, said that if he did not want to learn he must start to work. mateusz did not know what he want to do in his life so the family business was a kind of natural choice, just for the beginning of his professional life. he started with simple things. because mateusz was the only one who spoke english, he started to use “yellow pages” to gain new contacts and potential clients. “ that time it was easy…i just put our contact details on web site and in few days someone always contacted us. now the competition is much bigger” mateusz says. in 1996, mateusz started to work as sales representative. in 90’s, there was a big demand for hortimex’s products (mainly food additives) mateusz results were very impressive. in 2001, his father, appointed him to be a sales director. he realized that sales and purchasing departments were completely unorganized and not integrated, he started to introduce changes to optimize work of this two departments. he created so called “product teams” where two employees, one from sales and other from purchasing, started to work together. he though that he was responsible for some aspects of family business but in fact his father still decided about everything. to gain some power and respect mateusz started to behave like his father: “…i was autocratic and i had impersonal approach…”. between 2006 and 2009, mateusz did well, but from the time perspective, he said that he was more like an administrator of the company than a manager. year 2009 was very difficult for the family, because mateusz’s mother died. his father got ill. he was forced to take the position of ceo of the company. mateusz realized that“…i had no vision what to do next…”. hortimex was in stable position but the problem was that from few years they had no new clients, no new suppliers or partners and the turnover was not improving. mateusz felt that to grow the company need to change. he started to look for the inspiration. he started to read business books, attend business meetings etc. after years he admitted that he really regret that he stopped studies: “ i felt as i opened the open door…it was frustrating…”. on one of business meetings, as an exercise, he was asked to write a letter for himself from the future. he left the meeting with empty page... from 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 199 one side it was disaster but from the other: “…it was like a discovery…” mateusz said. few days later he sated in his office in front of this white page and he thought that maybe he will ask the employees to do the same but according to hortimex? this was the beginning of his big mental change from autocratic manager to transformational leader. in 2011 he asked external business advisors for help in formulating business strategy. those advisors asked “unconfortable” questions that forced mateusz and his team to change the way they think about hortimex. in few months they created “hortimex 2015 strategy”. mateusz calls it: “ a vision for a succession time…”. they transformed business from a wholesaler of food additives to the platform of exchange the knowledge between suppliers of additives and food producers. meanwhile there was a conflict between mateusz’s father and his wife. firstly mateusz tried to be as a mediator. but the conflict has intensified. mateusz decided to quit family business. it was the first time in his life that he defied his father. but with help of the external mediator they they have resolved the conflict. going back to business, in years 2010-2018, hortimex, doubled its partners. in 2012 they introduced several corporate governance mechanism and tools, that mateusz’s father could withdraw from the business without feeling lost. mateusz is proud of what happened, but he is most happy that employees are satisfied and motivated. practical implications with the study, author aim to contribute to a better understanding of factors connected with sucessor’s passage from manager to leader in international family business. this endeavor has practical relevance, as many family businesses never embark succession process, and one possible reason is that many family firms do not manage to overcome the challenges of succession. some practical implications can be derived from the results. firstly, the successors need to feel responsibility for the family. secondly, he/she should has the deciding power in some part of the business. as case study shows, conflicts and interactions between family members, when well managed, might be source of new ideas and solutions. next to qualifications and constant learning and improving skills, there is also a need for being open minded and ready to change. conclusion the aim of the study was to analyze the factors that act as driving forces for the successor to become a leader of international family businesses. basis on mateusz example the following characteristics are considered important for successor: integrity, commitment to the family and family business, ability to command the respect of the personnel, decisiveness and interpersonal skills and of course some luck. firstly, there are the leadership qualities, which every manager must have, whereby it is important that the successor be a visionary entrepreneur. secondly come management skills. however, even more is expected from the future leaders of family businesses. thirdly, they must demonstrate commitment and respect for the family. just as important as the competence is the motivation of the successor. successions work out a great deal better when the candidate-successor has a strong desire to lead the family business and also finds this a fascinating challenge. moreover, the successor must have had the freedom to choose to 200 | alicja hadryś-nowak join the family business. once officially designated as successor, the representative of the next generation is confronted with a new challenge. he must prove himself as the new leader. this does not always go smoothly, because the successor generally finds himself in the phase of succession where he shares the management of the family business with the incumbent leader. the great challenge for the successor is to strike a proper balance between continuity of the management on the one hand and innovation/change on the other. such change obviously entails a risk of conflicts with the incumbent leader. some people believe that crises are unavoidable. yet only a minority of successors achieve credibility by resolutely innovating. frequently it is more successful not to make all-too sudden changes, but to introduce innovations around an axis of continuity. in this way, the family network which is based on trust remains intact, and the successor will also run into less resistance from the incumbent leader. mateusz admitted that in his path to leadership, above mentioned, there were some important things. firstly he always felt responsible for the family, especially his wife and children. secondly, unfortunately but this is true, his mother death was very important to understand this responsibility. thirdly, when he acted against his father, choosing his wife. this gave him a lot of self-confidence and feeling that he is able to manage things on his own. mateusz also thinks that this was also a signal for his father to see a leader in him. last but not least, the openness for external help and support. limitations a limitation of this study could be seen in its single-country focus on poland. also, one could argue that the single-case is a limitation of this study. while this leads to a lack of generalizability of findings in statistical sense, the qualitative approach chosen allowed to explore in depth the transition from being manager to leader. the research highlights the important role of family and business dynamics in this transition from „agent“ to „steward“. yet, further research is needed to test the findings for larger samples, possibly in relation to different contingency factors. references banalieva, e.d. and eddleston, k.a. (2011). home-region focus and performance of family firms: the role of family vs non-family leaders. journal of international business studies, vol. 42 no. 8,1060-1072. bednarz, j., bieliński, t., nikodemska-wolowik, a.m., & otukoya, a. (2017). sources of the competitive advantage of family enterprises: an international approach focusing on china, nigeria and poland. entrepreneurial business and economics review, 5(2), 123-142. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050207 bozer, g., levin, l., santora, j., (2017). succession in family business: multi-source perspective. journal of small business and enterprise development, vol. 24 issue: 4, pp.753774, https://doi.org/10.1108/jsbed-10-2016-0163 cabrera-suárez, k., de saá-pérez, p., garcía-almeida, d. (2001). the succession process from a resource and knowledge-based view of the family firm. family business review, vol. 14 no. 1, 37-46. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 201 campbell, k., jerzemowska,m., 2017, contested takeovers of family firms and socioemotional wealth: a case study", baltic journal of management, vol. 12issue: 4, pp.447463, https://doi.org/10.1108/bjm-12-2016-0277 carpenter, m. a., geletkanycz1, m. a., sanders, w. g. (2004). upper echelons research revisited: antecedents, elements, and consequences of top management team composition. journal of management, 30(6), 749–778. http:// dx.doi.org/10.1016/j.jm.2004.06.001. chrisman, j. j., chua, j. h., kellermanns, f. w., and chang, e. p. c., (2007). are family managers agents or stewards? an exploratory study in privately held family firms. family influences on firms, 60(10), 1030–1038. corbetta, g., and salvato, c., (2004). self-serving or self-actualizing? models of man and agency costs in different types of family firms: a commentary on “comparing the agency costs of family and non-family firms: conceptual issues and exploratory evidence. entrepreneurship: theory & practice, 28(4), 355–362. cromie, s., stevenson, b., & monteith, d. (1995). the management of family firms: an empirical investigation.international small business journal, i3( 4), 11-34. davidsson, p., achtenhagen, l., naldi, l., (2010). small firm growth. foundations and trends in entrepreneurship, 6(2), 69-166. davis, j. h., schoorman, f. d., and donaldson, l., (1997). toward a stewardship theory of management. academy of management review, 22(1), 20–47. davis, p. s., & harveston, p. d. (1998). the influence of the family on the family business succession process: a multigenerational perspective. entrepreneurship theory and practice, 22(3),31-53. decker, c., heinrichs, k., jaskiewicz, p. and rau, s.b. (2017), “what do we know about succession in family businesses? mapping current knowledge and unexplored territory”, in kellermanns, f.w. and hoy,f. (eds), the routledge companion to family business, routledge, new york, ny, pp. 15-44. doern, r., (2009). investigating barriers to sme growth and development in transition environments. international small business journal, 27(3), 275-305 drakopoulou dodd, s. and dyck, b. (2015). agency, stewardship, and the universal-family firm: a qualitative historical analysis. family business review, vol. 28 no. 4, pp. 312-331. dunn, b. (1995). success themes in scottish family enterprises: philosophies and practices through generations. family business review, 8, 17-28. eddleston, k. a., and kellermanns, f. w., (2007). destructive and productive family relationships: a stewardship theory perspective. journal of business venturing, 22(4), 545–565. ensley, m.d. and pearson, a.w. (2005). an exploratory comparison of the behavioral dynamics of top management teams in family and nonfamily new ventures: cohesion, conflict, potency, and consensus. entrepreneurship theory and practice, vol. 29 no. 3, pp. 267-284. fang, h.c., randolph, r.v.d.g., memili, e. and chrisman, j.j. (2015). does size matter? the moderating effects of firm size on the employment of nonfamily managers in privately held family smes. entrepreneurship theory and practice, vol. 40 no. 5, pp. 1017-1039. gómez-mejía, l. r., haynes, k. t., núñez-nickel, m., jacobson, k. j. l., and moyanofuentes, j., (2007). socioemotional wealth and business risks in family-controlled firms: evidence from spanish olive oil mills. administrative science quarterly, 52(1), 106–137. graves, c., & thomas, j. (2008). determinants of the internationalization pathways of family firms: an examination of family influence. family business review, 21 (2), 151–167. http://dx.doi.org/10.1111/j.1741-6248.2008.00119.x. hambrick, d. (2007). upper echelons theory: an update. academy of management review, 32(2), 334–343. 202 | alicja hadryś-nowak hambrick, d. c., & mason, p. (1984). upper echelons: the organization as a reflection of its top managers. academy of management review, 9(2), 193–206. handler, w.c. (1994). succession in family business: a review of the research. family business review, vol. 7 no. 2, 133-157. ibrahim, a. b., & ellis, w. (2003). family business management, concepts and practices. dubuque, ia: kendall/hunt. jensen, m. c., and meckling, w. h., (1976). theory of the firm: managerial behavior, agency costs and ownership structure. journal of financial economics, 3(4), 305– 360. klein, s. b. (2007). non-family executives in family businesses—a literature review. electronic journal of family business studies (ejfbs), 1(1), 1796–9360. kraus, s., märk, s., and peters, m., (2011). the influences of family on the everyday business of a family firm entrepreneur. international journal of entrepreneurship and small business, 12(1), 82–100. le breton-miller, i., miller, d., and lester, r. h., (2011). stewardship or agency? a social embeddedness reconciliation of conduct and performance in public family businesses. organization science, 22(3), 704–721. lewandowska a., więcek-janka e., hadryś-nowak a., (2017). raport z badania: firma rodzinna to marka, wyd. instytut biznesu rodzinnego, poznań. loane, s., bell, j. d., & mcnaughton, r. (2007). a cross-national study on the impact of management teams on the rapid internationalization of small firms. journal of world business, 42(4), 489–504. http://dx.doi.org/10.1016/j.jwb.2007.06.009. martin, w. l., & lumpkin, g. t. (2004). from entrepreneurial orientation to family orientation: generational differences in the management offamily businesses. frontiers of entrepreneurship research. wellesley, ma: babson college. menéndez-requejo, s. (2005). growth and internationalization of family businesses. international journal of globalisation and small business, 1, 122–133. morck, r., and yeung, b., (2003). agency problems in large family business groups. entrepreneurship: theory & practice, 27(4), 367–382. morris, m.h., williams, r.o., allen, j.a. and avila, r.a. (1997). correlates of success in family business transitions. journal of business venturing, vol. 12 no. 5, pp. 385-401. pierce, j.l., kostova, t. and dirks, k.t. (2001). toward a theory of psychological ownership in organizations. academy of management review, vol. 26 no. 2, pp. 298-310. reid, r., dunn, b., cromie, s., & adams, j. (1999). family orientation in family firms: a model and some empirical evidence. journal of small business and enterprise development. 6(1), 55-66. schulze, w. s., lubatkin, m. h., and dino, r. n., (2003). toward a theory of agency and altruism in family firms. journal of business venturing, 18(4), 473–490. sharma, p., (2004). an overview of the field of family business studies: current status and directions for the future. family business review, 17(1), 1–36. shukla, p. p., carney, m., and gedajlovic, e., (2014). economic theories of family firms. in melin, l., nordqvist, m. and sharma, p. (eds.), sage handbook of family business studies thousand oaks: sage publications ltd, pp. 100–118. vera, c.f. and dean, m.a. (2005). an examination of the challenges daughters face in family business succession. family business review, vol. 18 no. 4, pp. 321-345. wach, k. (2017). exploring the role of ownership in international entrepreneurship: how does ownership affect internationalisation of polish firms?. entrepreneurial business and economics review, (4), 205-224. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050410 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 203 s u g g e s t e d c i t a t i o n : hadryś-nowak, a. (2018). when successor becomes the leader of international family business? – a case study from poland. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). 204 | alicja hadryś-nowak 02-nowacki s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : nowacki, p. (2016). wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału rozwojowego organizacji pozarządowych. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 23-37. wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału rozwojowego organizacji pozarządowych piotr nowacki uniwersytet ekonomiczny we wrocławiu katedra strategii i metod zarządzania1 ul. komandorska 118/120, 53-345 wrocław e-mail: piotr.nowacki@ue.wroc.pl streszczenie: artykuł przedstawia specyfikę organizacji pozarządowych ze szczególnym uwzględnieniem trudnych warunków ich funkcjonowania w polsce i na tym tle przedstawia ważność zastosowania w tych organizacjach zarządzania strategicznego, a zwłaszcza jego kluczowego elementu, czyli analizy strategicznej. autor na bazie własnego doświadczenia związanego z wykonaną analizą strategiczną dwóch organizacji pozarządowych oraz przeglądu literatury przedstawia propozycję zastosowania wybranych analiz strategicznych z ustaleniem kolejności ich wykonania. propozycja obejmuje co najmniej po jednej metodzie z analiz: makrootoczenia, mikrootoczenia, organizacji oraz uwzględnia analizę zintegrowaną swot z jej dwiema odmianami swot/tows i mowst. w artykule została postawiona hipoteza, że odpowiedni dobór metod analizy strategicznej z umiejscowieniem ich przed analizą swot i jej modyfikacjami pozwala na bardziej obiektywne określenie potencjału rozwojowego organizacji. może to mieć wpływ na doprecyzowanie czy też zmianę misji organizacji, zwiększając tym samym zdecydowanie szanse na lepszy dobór strategii, a tym samym ułatwiając stabilny rozwój organizacji. słowa kluczowe: organizacje pozarządowe; zarządzanie organizacją pozarządową; zarządzanie strategiczne; strategia; analiza strategiczna; metody analizy strategicznej klasyfikacja jel: l31 1. wprowadzenie w dobie coraz większej turbulencji otoczenia zarządzanie strategiczne, a w szczególności jego istotna część – analiza strategiczna jest w centrum zainteresowań każdej większej organizacji gospodarczej. biorąc pod uwagę powyższe, warto zastanowić się, czy analiza strategiczna powinna znaleźć zastosowanie w organizacjach pozarządowych, dla których celem istnienia nie jest generowanie zysku, jak 1 autor dziękuje chrześcijańskiej służbie charytatywnej (www.chsch.pl) i fundacji adra polska (www.adra.pl) za pomoc w napisaniu powyższego artykułu. 24 piotr nowacki to ma miejsce w przedsiębiorstwach, ale czynienie szeroko rozumianego dobra społecznego. jeśli tak, to należałoby określić, w jakim zakresie oraz w jakiej konfiguracji powinno to mieć miejsce. celem artykułu jest podkreślenie znaczenia analizy strategicznej w organizacjach pozarządowych oraz dokonanie wyboru szczegółowych jej metod adekwatnych dla organizacji pozarządowych wraz ze wskazaniem niezbędnej ich modyfikacji, aby maksymalnie ułatwić stabilny ich rozwój. biorąc pod uwagę szczególną rolę organizacji pozarządowych w społeczeństwie, jak również, jak to zostanie wykazane w artykule, dużą ich słabość, powyższy cel wydaje się bardzo istotny nie tylko dla rozwoju każdej organizacji pozarządowej, ale przede wszystkim dla jej przetrwania w coraz bardziej turbulentnym otoczeniu. 2. specyfika organizacji pozarządowych organizacje pozarządowe zwane również organizacjami trzeciego sektora są organizacjami, które zdecydowanie odmiennie funkcjonują w stosunku do pozostałych dwóch sektorów, czyli sektora publicznego i sektora biznesowego (fudaliński, 2013, s. 19). o specyfice zarządzania organizacjami pozarządowymi decydują trzy główne czynniki (kafel, 2008, s. 85): − opierają swą działalność na budżecie, a nie na wynagrodzeniu za osiągane wyniki (wpływy do budżetu pochodzą od podatnika, ofiarodawcy, grantodawcy) i w efekcie powodzenie instytucji mierzy się raczej wielkością budżetu niż uzyskiwanymi wynikami, − są uzależnione od licznych interesariuszy (stakeholders), w przeciwieństwie do przedsiębiorstw oferujących swe usługi na rynku dla zysku ich najważniejszym interesariuszem jest klient i jego satysfakcja, − istnieją po to, aby realizować cele społeczne, co powoduje, że mogą one traktować swoją misję jako absolut moralny, a nie jak działalność gospodarczą, podlegającą rachunkowi nakładów i wyników. próbę wskazania na relacje i powiązania, zachodzące pomiędzy rynkiem, społeczeństwem i państwem podjął abrahamson (2001, za: kwaśnicki, 2005, s. 12). opracowany przez niego model, zilustrowany na rysunku 1, uwzględnia następujące dychotomie: − rynek – państwo – strefa zysku i niezysku, − państwo – społeczeństwo obywatelskie – strefa publiczna i prywatna, − społeczeństwo obywatelskie – rynek – strefa nieformalna i formalna. abrahamson (2001, za: kwaśnicki, 2005, s. 12) ulokował trzeci sektor centralnie i niejako na „przecięciu” obszarów działania rynku, społeczeństwa obywatelskiego i państwa. instytucje trzeciego sektora, m.in. na skutek ścisłej współpracy zarówno z administracją, jak i biznesem dążą do spełnienia wymagań tak społecznych, jak i biznesowych (matyaszek-szarek, 2008, s. 77). wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 25 rysunek 1. poglądowe przedstawienie relacji zachodzących pomiędzy rynkiem, społeczeństwem i państwem źródło: kowaśnicki (2005). 3. potrzeba zarządzania strategicznego w organizacjach pozarządowych organizacje pozarządowe, podobnie jak organizacje gospodarcze (sektor biznesowy), są narażone na dynamiczne zmiany w otoczeniu. odpowiedzią sektora biznesowego na turbulencję otoczenia było m.in. powstanie koncepcji zarządzania strategicznego. biorąc pod uwagę, że sektor pozarządowy uwzględnia w swojej działalności rachunek kosztów, koncepcja zarządzania strategicznego wydaje się być bardzo przydatna w celu zapewnienia nie tylko przetrwania organizacji pozarządowych, ale przede wszystkich ich trwałego rozwoju. jak podaje główny urząd statystyczny (gus), na koniec 2012 r. w polsce zarejestrowanych było 83,5 tys. organizacji społecznych i partii politycznych w tym: 8 tys. organizacji pożytku publicznego, 69,5 tys. stowarzyszeń i podobnych podmiotów, 8,5 tys. fundacji, 1,8 tys. społecznych podmiotów wyznaniowych, 3,3 tys. organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego, 0,3 tys. organizacji pracodawców i 0,1 tys. partii politycznych (główny urząd statystyczny, 2015, s. 192). pomimo tak dużej ilości podmiotów trzeciego sektora gus podaje, że aż 41% tego typu organizacji uzyskuje przychód w wysokości do 10 000 zł rocznie, 37% w wysokości pomiędzy 10 000 a 100 000 zł rocznie, 18% w wysokości pomiędzy 100 000 zł a 1 mln zł rocznie, natomiast tylko 5% osiąga przychód w wysokości powyżej 1 mln złotych (główny urząd statystyczny, 2014, s. 47-48). widać więc wyraźnie na bazie tych danych, że organizacje pozarządowe w zdecydowanej większości są bardzo słabymi podmiotami. 26 piotr nowacki wskaźnik giniego dla rozkładu dochodów organizacji pozarządowych wyniósł 0,904 w roku 2012, co obrazuje bardzo wysoki stopień rozwarstwienia dochodów (główny urząd statystyczny, 2014, s. 115). wskaźnik ten nieprzerwalnie wzrasta i wynosił 0,858 w roku 2008 (główny urząd statystyczny, 2010, s. 109) oraz 0,903 w roku 2010 (główny urząd statystyczny, 2014, s. 130), co w wyraźny sposób przedstawia postępujący proces koncentrowania coraz większych środków finansowych przez coraz mniejszą grupę (liczebnie) organizacji pozarządowych. według głównego urzędu statystycznego środki z kategorii nierynkowej (dotacje i subwencje od państwa lub samorządów, 1% podatku, darowizny i granty od osób fizycznych, przedsiębiorstw i innych podmiotów) stanowiły 52% ogółu przychodów badanego trzeciego sektora, a uzyskało je aż 72% organizacji. największy udział, bo aż 27% wszystkich przychodów miały środki ze źródeł publicznych przekazywane przez krajową administrację publiczną (samorządową i rządową). ze środków europejskich skorzystało 6% badanych podmiotów i stanowiły one 12% ogółu przychodów badanego sektora (główny urząd statystyczny, 2014, s. 119). te dane obrazują dużą zależność organizacji pozarządowych od dotacji i subwencji samorządowych, rządowych lub unijnych. w efekcie organizacje pozarządowe zabiegają przede wszystkim o zadowolenie grantodawców, a nie klientów, przyjmując postawę „poszukiwacza grantów” (bohdziewicz-lulewicz, 2008, s. 77). związane jest to z tym, że usługi ze środków pochodzących z dotacji czy też grantów świadczone są przeważnie za darmo – 3/4 organizacji pozarządowych prowadzi swoją działalność tylko w ramach działalności nieodpłatnej (główny urząd statystyczny, 2014, s. 63). można więc postawić hipotezę, że koncentrowanie się organizacji pozarządowych na grantach i dofinansowaniach jest czynnikiem powodującym zatracanie sensu ich misji i celów, które w efekcie stają się pojemnymi, ogólnikowymi sformułowaniami funkcjonującymi bardziej na potrzebę rejestracji danego podmiotu i jego formalnego istnienia, niż sformułowaniami nadającymi sens i kierunek całej organizacji oraz zaangażowanym w niej ludziom. powyższe powoduje duże utrudnienie w uzyskaniu specjalizacji, choćby w jednym obszarze, oraz niesie zagrożenie, że wystarczy utrata jednego grantodawcy, aby wieloletnie doświadczenie w danym obszarze zostało zaprzepaszczone. potwierdzenia tej hipotezy można doszukiwać się m.in. w wynikach badań kwiecińskiej (2008, s. 175) na bazie przebadanych 120 organizacji pozarządowych dolnego śląska, które wykazały, że przeszło 20% badanych organizacji zmieniło obszar swojej działalności z powodu pozyskanych źródeł finansowania, a nie obranej strategii, jak również z faktu, że aż 60% badanych podmiotów traktuje strategię jako elastyczną koncepcję rozwoju z programami działania w odpowiedzi na pojawiające się źródła finansowania działalności organizacji. między innymi z tych powodów warto uznać, że koncepcja zarządzania strategicznego, w tym proces formułowania i wdrażania strategii (gajdzik & jama, 2006, s. 50), powinien być wdrażany w sektorze pozarządowym (hudson, 1997, s. 68). posiadanie dobrze dobranej strategii zwiększa szanse na przetrwanie organizacji pozarządowej oraz przyczynia się do wzrostu jej efektywności działania wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 27 z jednoczesnym wytyczeniem późniejszych kierunków działalności (fudaliński, 2013, s. 132). zdaniem lindenberga (2001, s. 247) bankructwo lub nieistotność są prawdopodobnym przeznaczeniem organizacji pozarządowych, które nie zmieniają się celem uzyskania większego wpływu, wydajności i odpowiedzialności w coraz bardziej globalnym i konkurencyjnym otoczeniu. z tej perspektywy można wskazać, że strategiczne zarządzanie organizacjami pozarządowymi (kafel, 2008, s. 85): − jest intelektualnym pomostem między osobami finansującymi usługi a ich odbiorcami, co jest niezbędne do oceny potrzeb użytkowników, pozyskania środków (pozwalających na ich realizację) oraz kontroli wyników, − godzi różne opinie tak, aby powstała wspólna wizja przyszłości organizacji, co stanowi mechanizm służący budowaniu koalicji skupionej wokół nowych priorytetów, − ułatwia wypracowanie nowej koncepcji tożsamości organizacji i zweryfikowanie celu, któremu służy, co w efekcie daje coraz większą swobodę organizacji pozarządowej w kształtowaniu strategii i częstej dywersyfikacji jej celów, − utrzymuje bądź poszerza zakres niezależności organizacji pozarządowej w stosunku do wzrostu udziału fundatorów w jej strukturze finansowej, co wiąże się z coraz to precyzyjniejszym określaniem usług, których oczekuje sponsor. 4. ramy i metody analizy strategicznej wdrażanie zarządzania strategicznego w organizacjach pozarządowych należy zawsze poprzedzić analizą strategiczną, która powinna pozwolić wybrać właściwą strategię. literatura przedmiotu podkreśla wagę analizy strategicznej w zarządzaniu strategicznym, wymieniając ją jako jeden z trzech jej elementów. pozostałe dwa elementy to planowanie (tworzenie czy wybór strategii) i implementacja (wdrażanie) strategii, czyli realizacja strategii (fudaliński, 2002, s. 35, 41). steinmann i schreyogg wręcz podkreślają, że analiza strategiczna jest jądrem każdego strategicznego planowania (fudaliński, 2002, s. 43). analizę strategiczną definiuje się w dwóch znaczeniach: − w sensie czynnościowym – jako zbiór działań diagnozujących organizację i jej otoczenie w zakresie pozwalającym na zbudowanie strategii oraz jej realizację, − w sensie narzędziowym – jako zestaw metod analizy, pozwalających na zbadanie obecnych i przewidywanych przyszłych stanów organizacji i jej otoczenia z perspektywy jej zdolności do przetrwania i rozwoju (fudaliński, 2002, s. 45). analiza strategiczna umożliwia zebranie najważniejszych informacji dla danej organizacji o zróżnicowanym poziomie szczegółowości, określając warunki mikroekonomiczne i makroekonomiczne oraz potencjał wnętrza organizacji 28 piotr nowacki tabela 1. metody analizy strategicznej zakres analizy strategicznej przykładowe metody analizy strategicznej analiza makrootoczenia a) metody bezscenariuszowe: analiza trendu, metoda delficka, analiza luki, prognozowanie na podstawie szeregów czasowych, prognozowanie na podstawie modelu ekonometrycznego, prognozowanie analogowe, panele eksperckie, analiza między wpływami (krzyżowa metoda wpływów lub metoda wzajemnych oddziaływań), skanowanie otoczenia, wywiad technologiczny(qtip) oraz prognozowanie technologiczne, ankiety problemowe, prognozowanie geniusza, technologie krytyczne (kluczowe), mapa drogowa technologii, metoda „burza mózgów”, model bayesa. b) metody scenariuszowe: scenariusze możliwości zdarzeń, symulacyjne, scenariusze stanów otoczenia, scenariusze procesów w otoczeniu. c) pest i jej modyfikacje oraz rozwinięcia (np. prestcom, pestel) z ich dalszą analizą w postaci analizy synergicznej (macierz powiązań trendów kluczowych) oraz metodą etop (profil szans i zagrożeń) oraz inne metody ogólne niewymienione bazujące na technikach inwestycyjnych, heurystycznych, ekonometrycznych analiza otoczenia konkurencyjnego (mikrootoczenie) analiza pięciu sił portera (analiza strukturalna sektora), wywiad konkurencyjny, analiza grup strategicznych (mapa grup strategicznych), krzywa doświadczeń, analiza cyklu życia produktu, technologii, organizacji i sektora, analiza segmentacyjna, analiza gron, analiza strategicznych partnerów organizacji (stakeholders, zwanych także interesariuszami) w postaci mapy interesariuszy lub macierzy interesariuszy, a także macierzy alokacji interesariuszy, metoda „pięty achillesa”, profil ekonomiczny sektora, ocena potencjału globalizacyjnego sektora, punktowa ocena atrakcyjności sektora (wielowymiarowa analiza porównawcza), analiza etop sektora, analiza organizacji 1) metody portfelowe: a) wielokryterialna analiza produktów, b) portfel technologiczny, c) model p.f. druckera (daniluk, 2008, s. 81), d) analizy macierzowe: macierz ansoffa, macierz bcg z jej alternatywami np: model portfela berksdale’a i harrisa (tamże, s. 79), macierz dynamiki i rentowności produktów, macierz potencjał rozwojowy przedsiębiorstwa/pozycja konkurencyjna przedsiębiorstwa, macierz compas point’s dual bottom-line metody analizy wielowymiarowej, macierz opłacalności biznesu marakon associates, macierz firmy mckinsey – general electric (atrakcyjności rynku), macierz adl, macierz ch. w. hofera (funkcji i zasobów), macierz cooper portfolio, macierz w.k halla (faza przemysłu/pozycja konkurencyjna) ( nogalski, rybicki i gacek-bielec, 1996, s.42), macierz produktu/rynek b. m. enisa (daniluk, 2008, s. 82), model shell/dpm, model campbella i cunnighama (tamże, s. 91), metoda thompsona and striklenda, metoda ason, 2) metody pozostałe: analiza kluczowych czynników sukcesu i na jej bazie punktowa ocena pozycji przedsiębiorstwa oraz analiza profili konkurencyjnych analiza łańcucha wartości, bilans strategiczny, analiza kluczowych kompetencji, analiza vrio, analiza drzewa celów, metoda lots, model most, benchmarking, model ‘7s’ mckinsey, metody badające wycinkowo działalność organizacji jak np. metoda abc, analiza punktu zwrotnego (bep), analiza profilu rentowności obrotu, npv, analiza stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, metody zintegrowane analiza swot oraz tows/swot i mowst, model abell, macierz seiners, program pims (profit impact of market strategy), analiza morfologiczna, pozycjonowanie strategiczne, analiza efe, ife, cpm, ie, space, qspm, macierz the grand strategy, koncepcja reengineeringu, analiza korzyści akcjonariusza, metodyka astra, metoda refleksji strategicznej, metoda czas, metoda hoshin (kafel, 2005, s. 34). źródło: opracowanie własne. wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 29 (fudaliński, 2002, s. 43). dostarcza ona pytań, na które należy znaleźć odpowiedzi, oraz ram dla zebranych informacji, co w efekcie umożliwia uzyskanie uprzywilejowanej pozycji w stosunku do menedżerów, polegających wyłącznie na doświadczeniu i intuicji (grant, 2011, s. 45). w klasycznym ujęciu metody analizy strategicznej dzieli się na: − metody analizy otoczenia organizacji, które obejmują analizę makrootoczenia i mikrootoczenia, czyli otoczenia konkurencyjnego (fudaliński, 2002, s. 50), − metody analizy wnętrza organizacji, − metody zintegrowane, umożliwiające analizę organizacji na tle otoczenia (gierszewska & romanowska, 2002, s. 13). wykaz wybranych metod analiz strategicznych przedstawiono w tabeli 1. metody analizy otoczenia organizacji pozwalają określić sytuację organizacji, mając na uwadze bliższe i dalsze otoczenie konkurencyjne, jak również makrootoczenie. makrootoczeniem nazywamy zespół warunków funkcjonowania organizacji związany z faktem, że operuje ona w danym kraju i regionie, w danym układzie politycznym prawnym, systemowym, społecznym oraz w danej strefie klimatycznej (gierszewska et al., 2013, s. 64), a także w danym momencie czasowym (kafel, 2000, s. 40). mikrootoczeniem, czyli otoczeniem konkurencyjnym nazywamy wszystkie podmioty, które mają z organizacją powiązania konkurujące lub kooperacyjne, m.in. dostawcy, nabywcy, aktualni i potencjalni konkurenci (kafel, 2000, s. 40). należy jednak pamiętać, aby czynniki w otoczeniu rozpatrywać z punktu widzenia konkretnej organizacji, jej lokalizacji, wielkości, dotychczasowych osiągnięć (gierszewska et al., 2013, s. 43). niezależnie od tego, jak perspektywicznie widziana jest przyszłość organizacji, w wyniku analiz otoczenia organizacji ważne jest również przeanalizowanie wnętrza organizacji. dopiero połączenie analizy otoczenia organizacji z analizą wnętrza organizacji pozwala opracować skuteczną strategię dla organizacji. łączenie tych dwóch rodzajów analiz występuje w metodach zintegrowanych. ich cechą charakterystyczną jest obranie założenia, że „strategia jest koncepcją istnienia i trwania organizacji, zespalającą wszystkie jej działania” (gierszewska, 1993, s. 42). mają one na celu skonfrontowanie szans i zagrożeń pojawiających się w otoczeniu organizacji z jej mocnymi i słabymi stronami oraz identyfikację potencjalnych synergii między nimi (gierszewska, 1993, s. 43). niezależnie od stopnia szczegółowości prowadzonej analizy strategicznej musi być przestrzegana zasada jej kompletności oraz rozróżniania tych zjawisk i czynników, na które może mieć wpływ kierownictwo organizacji, oraz tych, które są poza możliwościami jego wpływu (gierszewska & romanowska, 2002, s. 33-34). 30 piotr nowacki 5. metody analizy strategicznej adekwatne dla polskich organizacji pozarządowych na podstawie doświadczenia z analizy strategicznej chrześcijańskiej służby charytatywnej i fundacji adra polska, wykonanej w roku 2015 (nowacki, 2015), jak również przeglądu literatury przedmiotu przy rozpatrywaniu przydatności dostępnych metod analizy strategicznej, szczególnie dla polskich organizacji pozarządowych, należy wziąć pod uwagę ich specyfikę, czyli fakt, że nie są one nastawione na osiąganie przewagi konkurencyjnej, a zjawisko konkurencji wśród nich jest bardzo słabe i ogranicza się do konkurowania o finansowanie (głównie odpis podatkowy oraz darowizny od darczyńców i sponsorów) (domański, 2010b, s. 197). jest to podstawowa różnica pomiędzy sektorem komercyjnym, dla którego tworzone były założenia większości metod analiz strategicznych, a sektorem organizacji pozarządowych. dla tych ostatnich w przeciwieństwie do tych pierwszych to kooperacja oraz zawieranie aliansów są cechą dominującą, w odróżnieniu od zjawiska konkurencji i rywalizacji, które są wyróżnikiem sektora komercyjnego (domański, 2010b, s. 246). ta różnica szczególnie uwidacznia się dla rynków i państw, w których trzeci sektor znajduje się na początkowym etapie rozwoju, jak to ma miejsce w polsce (domański, 2010b, s. 181). w literaturze światowej dominuje jednak przekonanie, że wśród organizacji pozarządowych istnieje rosnąca potrzeba walki konkurencyjnej (domański, 2010b, s. 181). zjawisko to będzie nasilać się również w polsce wraz z rozwojem trzeciego sektora. w tym artykule uwaga będzie skupiona przede wszystkim na metodach analiz strategicznych przydatnych dla analizy organizacji pozarządowych w całości. zdaniem domańskiego (2010b, s. 192) szczególnie ważne dla organizacji pozarządowych jest obserwowanie otoczenia i identyfikowanie pojawiających się szans, które następnie powinny być skonfrontowane z wewnętrznymi mocnymi stronami pod względem możliwości ich wykorzystania. ponadto dla organizacji pozarządowych w przeciwieństwie do podmiotów gospodarczych ważniejszą rolę odgrywa makrootoczenie (gierszewska et al., 2013, s. 67-86). wynika to z faktu, że organizacje pozarządowe są silnie powiązane ze społeczeństwem z racji, że funkcjonują dla niego (realizują głównie działania i projekty na jego rzecz), przez nie (poprzez angażowanie do realizacji działań np. poprzez wolontariat) oraz dzięki niemu (stanowiąc główne źródło finansowania ich kosztów jak np. poprzez darowizny, spadki, granty). dlatego w analizie strategicznej organizacji pozarządowej należy skupić się w znacznie większym stopniu na analizie otoczenia dalszego, w tym szczególnie społecznego, niż to ma miejsce przy organizacjach prowadzących działalność gospodarczą. podobna różnica w traktowaniu organizacji pozarządowych w stosunku do organizacji prowadzących działalność gospodarczą występuje przy analizie otoczenia demograficznego. organizacje pozarządowe w przeciwieństwie do przedsiębiorstw cechuje mniejsza zależność od otoczenia międzynarodowego. obrazują to dane głównego wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 31 urzędu statystycznego, z których wynika, że tylko 6% badanych organizacji pozarządowych skorzystało ze środków europejskich, a środki te stanowiły 12% ogółu przychodów badanego sektora (główny urząd statystyczny, 2014, s. 119). darowizny, 1% podatku, dotacje i subwencje oraz składki członkowskie, stanowią 60% wszystkich zgromadzonych funduszy w organizacjach pozarządowych (główny urząd statystyczny, 2014, s. 119). pozostałe 40% zgromadzonych funduszy pochodzą z działalności odpłatnej i gospodarczej realizowanej w przeważającej mierze lokalnie (główny urząd statystyczny, 2014, s. 119). na bazie powyższych informacji można też wysunąć wniosek, że zależność organizacji pozarządowych od klasycznie ujmowanego otoczenia ekonomicznego jest mniejsza niż ma to miejsce w sektorze komercyjnym. mając na uwadze specyfikę funkcjonowania organizacji pozarządowych, można też postawić tezę, że ich zależność od otoczenia technologicznego jest zdecydowanie mniejsza, niż to ma miejsce w sektorze komercyjnym, natomiast zależność od otoczenia polityczno-prawnego zdecydowanie większa. szczególnie wysoka jest zależność w sytuacji organizacji, dla których znaczne źródło przychodów stanowi 1% podatku. reasumując, analiza makrootoczenia powinna być ważnym elementem analizy strategicznej organizacji pozarządowych. biorąc pod uwagę powyższe, najbardziej odpowiednią analizą makrootoczenia dla organizacji pozarządowej powinna być metoda deeplist, koncentrująca się na sferach: demograficznej, ekonomicznej, ekologicznej, politycznej, prawnej, informacyjnej, społecznej i technologicznej lub z odpowiednim zawężeniem w zależności od profilu organizacji (np. eliminacja analizy sfery ekologicznej czy technologicznej). po analizie makrootoczenia należy przejść – w ramach analizy strategicznej – do analizy otoczenia konkurencyjnego zwanego mikrootoczeniem. uwzględniając specyfikę organizacji pozarządowych w analizie ich otoczenia może mieć zastosowanie również analiza pięciu sił portera, ale tylko po odpowiednich przekształceniach uwzględniających specyfikę tego sektora (lindenberg, 2001, s. 247-270). ponadto zdaniem domańskiego (2010a, s. 145) wśród polecanych organizacjom pozarządowym metod analitycznych mikrootoczenia znajdują się: analiza interesariuszy organizacji oraz analiza grup strategicznych. analiza grup strategicznych powinna mieć miejsce przede wszystkim w organizacjach pozarządowych, które konkurują z innymi podmiotami. w takiej sytuacji jest ona najbardziej przydatna. jednakże, jak już to zostało wspomniane, w polsce w sektorze organizacji pozarządowych zjawisko konkurencyjności istnieje w bardzo słabym stopniu i tylko w niektórych sferach. biorąc pod uwagę powyższe, jak również uwzględniając specyfikę organizacji pozarządowych polegającą na stosowaniu partycypacyjnych formuł pojmowania i realizacji funkcji zarządzania, zapewniającą pełną transparentność i satysfakcję interesariuszy (fudaliński, 2013, s. 29), autor artykułu zdecydowanie rekomenduje analizę interesariuszy organizacji jako najbardziej uniwersalną analizę otoczenia konkurencyjnego w organizacjach pozarządowych w polskich warunkach. zdaniem brysona (2011, s. 132), jeśli organizacja miałaby czas do zrobienia tylko jednej rzeczy przed przejściem do planowania strategicznego, powinna 32 piotr nowacki zrobić analizę interesariuszy. dodatkowo analiza interesariuszy jest cennym wstępem do opracowania misji, analizy swot i skutecznych strategii. znaczenie analizy interesariuszy wynika z faktu, że kluczem do sukcesu w sektorze organizacji pozarządowych jest zadowolenie kluczowych interesariuszy (bryson, 2011, s. 132). jeśli organizacja nie wie, kim są jej interesariusze, jakimi kryteriami posługują się oni do jej oceny oraz w jaki sposób organizacja działa przeciwko tym kryteriom, to jest mało prawdopodobne, że organizacja będzie wiedziała, co powinna robić, aby zadowolić jej kluczowych interesariuszy (bryson, 2011, s. 132). ogólnie przyjmuje się, że jeśli organizacja zaspokaja kluczowych interesariuszy, to może przetrwać i prosperować (bryson, 2011, s. 136). kluczowość tej analizy wynika z faktu, że pozwala ona na rewizję misji organizacji pod względem jej adekwatności w stosunku do potrzeb kluczowych interesariuszy organizacji. jak pokazuje analiza studium przypadku (case study), przeprowadzona w roku 2016 w chrześcijańskiej służbie charytatywnej, w wyniku tej rewizji może wystąpić konieczność zmiany misji organizacji. do podstawowych technik analizy interesariuszy wartych wykonania w przypadku organizacji pozarządowych należą: technika analizy podstawowej (basic analysis technique), siatka władzy kontra zainteresowania (power versus interest grid) oraz diagram wpływu interesariusza (stakeholder influence diagram). zastosowanie powyższych technik umożliwia identyfikację interesariuszy przy właściwym poziomie agregacji, określenie ich wpływu na organizacje oraz organizacji na nich, a także na siebie nawzajem, z wyznaczeniem kluczowych interesariuszy, których poziom władzy oraz zainteresowania organizacją wymaga szczególnej uwagi ze strony organizacji, z ustawieniem ich w kolejności ważności dla organizacji. analizy te pozwalają również na określenie kryteriów interesariuszy, jakie oni stosują do oceny działalności organizacji, co z kolei pozwala na określenie stopnia spełniania tych kryteriów przez organizację. następnym – w kolejności – zakresem analizy strategicznej jest analiza organizacji. autor podziela opinię domańskiego (2010a, s. 145), że zalecaną tutaj metodą analizy winna być analiza kluczowych kompetencji. zdaniem pierścionka (2012, s. 124) koncepcja kluczowych kompetencji „zakłada, że konkurencyjne zasoby i umiejętności odpowiednio dobrane, w zakresie profilu i poziomu, oraz unikatowe (bardzo trudne do imitacji) powiązania, relacje i struktury zapewniają wysoki poziom integracji i koordynacji różnych zasobów i umiejętności pozwalających na uzyskanie przewagi na rynku”. pierścionek (2012, s. 124) opisuje kluczowe kompetencje stwierdzeniem, że jest to „zbiór zasobów (materialnych i niematerialnych) oraz umiejętności ich tworzenia i wykorzystania, a także umiejętność tworzenia i rozwoju kluczowych kompetencji, gdyż procesy te są bardzo złożone i wymagają unikatowych kompetencji zarządczych”. w oparciu o wiedzę autora artykułu, wynikającą z analizy chrześcijańskiej służby charytatywnej, będącej ogólnopolską organizacją dobroczynną, oraz w oparciu o analizę fundacji adra polska, będącej polskim oddziałem międzynawykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 33 rodowej organizacji humanitarnej (nowacki, 2015), warto powyższą analizę wzbogacić o analizę vrio oraz jedną z metod portfelowych, tj. macierz compass point dual bottom-line matrix. macierz compass point dual bottom-line matrix jest narzędziem rozwiniętym przez boston consulting group na bazie macierzy growth-share w celu pomocy organizacjom pozarządowym w zrównoważeniu działań i programów realizowanych na bazie misji organizacji, a ich opłacalnością finansową dla organizacji (cardeall & antónio, 2012, s. 10160-10161). the compass point dual bottomline matrix oferuje podejście do budowy portfolio organizacji, w którym to wyraźnie uwzględnia się współgranie pomiędzy misją (stopień zgodności z misją) a dochodowością dla każdego obszaru programu działania (stabilność finansowa). metoda wyraźnie wprowadza pojęcie koncepcji alternatywnego zakresu i konkurencyjnej pozycji jako czynnika uwagi w planowaniu programu działania (allison & kaye, 2005, s. 133). wśród innych metod portfelowych, metodą analizy strategicznej użyteczną dla organizacji pozarządowych jest metoda ason, czyli analiza strategiczna organizacji niedochodowej, która bazuje na dwóch kryteriach wykorzystywanych do wyznaczania pozycji strategicznej organizacji, z których jedno dotyczy otoczenia (np. przychylność partnerów), a drugie – jej zasobów (np. kluczowych czynników sukcesu) (kafel, 2003, s. 290). korzyściami, jakie dostarcza metoda ason są: rozwinięta propozycja kryteriów wyznaczania dziedzin aktywności strategicznej organizacji, dostarczenie listy potencjalnych działań w analizowanych dziedzinach jako przejaw kreatywności pracowników i wolontariuszy badanej organizacji, rozpoznanie kluczowych partnerów organizacji i ich potrzeb oraz kryteriów ich przychylności, rozpoznanie kluczowych czynników sukcesu wyznaczonych dla poszczególnych dziedzin aktywności strategicznej (kafel, 2003, s. 296). kolejną ważną metodą analizy strategicznej wartą do zastosowania w celu identyfikacji strategii organizacji pozarządowych jest powszechnie znana analiza kluczowych czynników sukcesu (ksc) (fudaliński, 2013, s. 131). po przeprowadzeniu analizy wnętrza organizacji warto wykonać dodatkową analizę, jedną z wybranych analiz zintegrowanych. zdaniem domańskiego (2010a, s. 145) wśród polecanych organizacjom pozarządowym metod analiz zintegrowanych znajduje się analiza swot. wykonanie analizy swot powinno być poprzedzone przynajmniej analizą strategiczną interesariuszy organizacji oraz jedną z dwóch metod portfelowych zaprezentowanych powyżej. analizę swot najlepiej jest wykonać w jej najbardziej skomplikowanej postaci zaproponowanej przez obłója (1998, s. 173), a mianowicie swot/tows. autor stwierdza, że analiza swot/tows jest bardziej wnikliwa i lepiej prowadzi do wyboru efektywnej strategii organizacji. na bazie doświadczeń empirycznych związanych z analizą chrześcijańskiej służby charytatywnej i fundacji adra polska autor rekomenduje, aby ta analiza wykonywana była w organizacji pozarządowej jako jedna z ostatnich. pozwala to zdecydowanie bardziej wiarygodnie określić silne i słabe strony orga34 piotr nowacki nizacji, szanse i zagrożenia oraz, co najważniejsze, bardziej adekwatnie (obiektywnie) dobrać wagi do tych składowych analizy, które decydują o wyniku całej analizy, jak i wyborze strategii, zwiększając tym samym wiarygodność tej analizy. warto też dla sprawdzenia wyników dokonać analizy swot przy zastosowaniu zmodyfikowanej metody refleksji strategicznej (rawski, 2002, s. 43-54). to powinno prowadzić do podobnych wniosków, jednakże zastosowanie obu metod umożliwia dodatkowo zredukowanie subiektywizmu z racji konieczności podwójnego zastanowienia się nad interakcją pomiędzy silnymi i słabymi stronami, a zagrożeniami i szansami i ich intensywnością. w przypadku gdy organizacja pozarządowa posiada do wyboru kilka opcji strategicznych, warto zastosować modyfikację metody swot zwaną macierzą mowst, w której oprócz analizowania silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń w relacji do danej opcji strategicznej dodatkowo uwzględnia się stopień zgodności danej opcji strategicznej z misją organizacji (dobbs & pisarczyk, 2012, s. 30-45). 6. podsumowanie zdaniem autora kompleksowa analiza strategiczna organizacji pozarządowej powinna obejmować wymienione w poprzednim rozdziale metody w określonej kolejności (por. rysunek 2). powinna być rozpoczęta analizą deeplist, po której należy wykonać analizę interesariuszy, następnie analizę kluczowych kompetencji, a po niej analizę vrio. dodatkowo w przypadku organizacji o zdywersyfikowanej działalności warto przeprowadzić analizę przy użyciu macierzy compass point dual bottom-line matrix i/lub ason. zaletą zastosowania obu tych metod portfelowych jest możliwość porównania uzyskanych wyników przy zastosowaniu innych parametrów wejściowych. na bazie uzyskanych wyników powyższych analiz wykonuje się analizę swot, a następnie analizę swot/tows. w sytuacji rozważania opcji strategicznych autor proponuje jako ostatnią analizę mowst. wynika to z przekonania, że wszystkie wcześniejsze analizy mogą nie tylko pozwolić na określenie bardziej obiektywnie silnych i słabych stron organizacji oraz szans i zagrożeń, a także ich wzajemnego wpływu na siebie, ale również mogą oddziaływać na doprecyzowanie czy też zmianę misji organizacji. biorąc pod uwagę słabość sektora organizacji pozarządowych, co szczególnie ujawniło się w badaniu przeprowadzonym w roku 2009 przez domańskiego (2010b, s. 208), w tym częsty brak profesjonalnej kadry menedżerskiej wydaje się, że rekomendacja zestawu analiz strategicznych przedstawiona na rysunku 2 może mieć zastosowanie tylko w sytuacji dużych organizacji, posiadających wystarczające zasoby kadrowe i czasowe do ich wykonania. w minimalnym zakresie analiza powinna zostać wykonana w zakresie co najmniej: analizy interesariuszy, analizy kluczowych kompetencji i analizy swot. wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 35 rysunek 2. propozycja schematu analiz strategicznych dla organizacji pozarządowych źródło: opracowanie własne. podsumowując, należy stwierdzić, że w dobie coraz bardziej burzliwego otoczenia organizacje pozarządowe powinny skupić większą uwagę na analizie strategicznej i jej kompletności, aby uchronić się przed błędami związanymi z subiektywizmem czy też ograniczeniami niektórych metod i technik tej analizy. dla zapewniania stabilnego rozwoju każdej organizacji pozarządowej wydaje się niezbędne, aby wykonywanie kompleksowej analizy strategicznej było stałym, albo przynajmniej cyklicznie praktykowanym działaniem. literatura allison, m., kaye, j. (2005). strategic planning for nonprofit organization. a practical guide and workbook. san francisco: john willey & sons. bohdziewicz-lulewicz, m. (2008). balanced scorecard jako narzędzie pomiaru oddziaływania społecznego w przedsiębiorstwach społecznych, tworzonych przez organizacje pozarządowe w polsce. ekonomia społeczna, 2. bryson, j.m. (2011). strategic planning for public and nonprofit organizations: a guide to strengthening and sustaining organizational achievement. 4th edition, san francisco: john wiley & sons. cardeall, n., antónio, n. (2012). valuable, rare, inimitable resources and organization (vrio) resources or valuable, rare, inimitable resources (vri) capabilities: what leads to competitive advantage? african journal of business management, 6(37), 10160-10161. daniluk, p. (2008). zarządzanie strategiczne. analiza strategiczna organizacji. warszawa: akademia obrony narodowej. dobbs, m.e., pisarczyk, t. (2012). the mowst matrix for nonprofit strategic decision making. journal of business society & government, 4(1), 30-45. 36 piotr nowacki domański, j. (2010a). model zarządzania strategicznego w organizacjach non-profit. w: a. zakrzewska-bielawska (red.) (2010). koncepcje i metody zarządzania strategicznego oraz nadzoru korporacyjnego. doświadczenia i wyzwania. warszawa: c.h. beck. domański, j. (2010b). zarządzanie strategiczne organizacjami non profit w polsce. warszawa: oficyna. fudaliński, j. (2002). analizy sektorowe w strategicznym zarządzaniu przedsiębiorstwem. kraków-kluczbork: antykwa. fudaliński, j. (2013). perspektywy rozwoju zarządzania społecznego w sektorze organizacji non profit w polsce. warszawa: difin. fudaliński, j. (2014). dysfunctions of npos and ngos in poland in the global context: some international comparisons. entrepreneurial business and economics review, 2(1), 81-94. gajdzik, b., jama, b. (2006). analiza strategiczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem. gliwice: politechnika śląska. gierszewska, g. (1993). metody analizy strategicznej. organizacja i kierowanie, 4. gierszewska, g., olszewska, b., skonieczny, j. (2013). zarządzanie strategiczne dla inżynierów. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. gierszewska, g., romanowska, m. (2002). analiza strategiczna przedsiębiorstwa. warszawa: pwe. główny urząd statystyczny (2010). stowarzyszenia, fundacje i społeczne podmioty wyznaniowe w 2008 r. studia i analizy statystyczne. warszawa: zakład wydawnictw statystycznych. główny urząd statystyczny (2014). trzeci sektor w polsce – stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu zawodowego, gospodarczego i pracodawców w 2012 r. warszawa: zakład wydawnictw statystycznych. główny urząd statystyczny (2015). rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2015. warszawa: zakład wydawnictw statystycznych. grant, r.m. (2011). współczesna analiza strategii. warszawa: oficyna. hudson, m. (1997). bez zysków i strat. sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego. warszawa: civic dialogue programme phare. kafel, t. (2005). alternatywna metoda bcg jako narzędzie analizy strategicznej. zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, 670. kafel, t. (2000). metodologiczne aspekty analizy mikrootoczenia organizacji. zeszyty naukowe akademii naukowej w krakowie, 554. kafel, t. (2003). nowoczesne metody zarządzania w organizacjach non-profit. w: l.m. pacholski, s. trzcieliński (red.), koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem w otoczeniu burzliwym i nieprzewidywalnym. poznań: instytut inżynierii zarządzania politechniki poznańskiej. kafel, t. (2008). strategiczne zarządzanie organizacjami pozarządowymi. ekonomia społeczna, 2. kwaśnicki, w. (2005). gospodarka społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej. trzeci sektor, 2, 10-35. wykorzystanie wybranych metod analizy strategicznej w diagnozie potencjału … 37 kwiecińska, m. (2008). zarządzanie strategiczne w organizacjach niedochodowych – wyniki badań, w: a. kaleta i k. moszkowicz (red.), zarządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i w praktyce. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 20. lindenberg, m. (2001). are we at the cutting edge or the bunt edge?: improving ngo organizational performance with private and public sector strategic management frameworks. nonprofi t management and leadership, 11(3), 247-270. matyaszek-szarek, b. (2008). interwencjonizm państwa a sektor ekonomii (gospodarki) społecznej. ekonomia społeczna, 2. nogalski, b., rybicki, j., gacek-bielec, j. (1996). modele analizy portfelowej. teoria i praktyka. bydgoszcz: tnoik. nowacki, p. (2015). analiza strategiczna i identyfikacja strategii grupy chsch. niepublikowana praca magisterska. wrocław: uniwersytet ekonomiczny we wrocławiu. obłój, k. (1998). strategia organizacji. w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej. warszawa: pwe. pierścionek, z. (2012). zarządzanie strategiczne w przedsiębiorstwie. warszawa: wn pwn. rawski, m. (2002). nowe podejście do badania efektów synergii w metodzie refleksji strategicznej. zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie, 581, 43-54. the use of selected methods of strategic analysis in the diagnosis of the development potential of non-governmental organizations abstract: the article presents the specificity of non-governmental organizations with particular focus on difficult operating conditions in poland, and on this background it shows how important it is to apply strategic management in these organizations; especially to apply its key element: the strategic analysis. the author, basing on empirical studies and literature review, presents the proposal to apply selected strategic analyses, with determination of the order of their execution. the proposal includes at least one method of analysis of: macro environment, micro environment, organization, and includes an integrated swot analysis and its two varieties: swot/tows and mowst. the article contains the hypothesis that the appropriate selection of the methods of strategic analysis, placing them before the swot analysis and its modifications, allows for a more objective assessment of the potential of organization development, and may have an impact on clarifying or changing the mission of the organization, thereby increasing strongly the chances for better selection of the strategy, and as a result, facilitating a stable development of the organization. keywords: non-governmental organizations; nonprofit management; strategic management strategy; strategic analysis; methods of strategic analysis jel codes: l31 aib18-23-sułkowski łukasz-373 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. innovativeness of polish enterprises in the development of competitive advantage łukasz sułkowski a, bartłomiej stopczyński b a university of social sciences in łódź, poland, lsulkowski@san.edu.pl b university of social sciences in łódź, poland, bstopczynski@spoleczna.pl abstract in today's fast-paced competitive environment, firms face the need to be increasingly nimble and adaptive. sustainable competitive advantage no longer arises from positioning or resources. they need to embrace the notion of transient advantage, learning to launch new strategic initiatives again and again, and creating a portfolio of advantages that can be built quickly and abandoned just as rapidly. this has led firms to move to a new paradigm of competitiveness, namely solutions innovation. a constant source of innovation, used to build transient advantage, becomes a new source of competitive advantage. innovation thus becomes the most important tool for competition. the aim of this article was to analyse the effect of innovation on the competitiveness of firms and to assess the level of innovativeness of polish entities. the research question was whether polish firms are competitive enough to successfully compete in today’s environment. based on the data analysis it can be said that polish firms are not sufficiently innovative, which has a negative effect on their competitiveness. enterprises spent too little on innovation, and the structure of their expenditure is inappropriate. keywords: innovation; competition; competitive advantage; transient advantage; innovativeness jel codes: f26 374 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński introduction contemporary competitive environment undergoes frequent changes and is unpredictable. intensive global information flow stimulates the development of science and technology, which results in high variability in the tools entrepreneurs use to compete. due to its character, the internet reduces to a large extent spatial barriers, bringing markets and competitors closer together, and thus creating one huge global market where everyone can compete with one other regardless of time and place. in consequence, cognitive perspectives of both manufacturers and customers shift, which leads to changes in the marketing strategies employed by companies. it is necessary to modify marketing strategies and tools in order to get adjusted to the hyperreality and online products and services [sułkowski, 2014, p. 278]. at the same time, the permanence of competitive advantage is losing its significance. all solutions adopted to build competitive advantage are copied, which is made easier by the development of information technologies. competitive advantage gets eroded. thus, organisations resign from building permanent competitive advantage as, in fact, it cannot last, and so it cannot provide the basis for maintaining a stable position on the market. the main strategic goal is now growth that creates the company’s value [zenger, 2013, p. 73]. in this new situation, competitiveness of organisations is still one of their most important characteristics because it cannot be belittled by a lack of permanence of competitive advantage. only conditions for competition change. the significance of innovations, which have become the main sources of competitiveness of organisations, is growing, which is why one of the most important tasks faced by enterprises with regard to effective innovation management is balancing their innovation portfolio and adjusting it to the organisation’s competitiveness level, also in terms of technological and market capabilities [pomykalski, 2001, p. 24]. innovations become the basic factors behind the organisation’s success, while the ability to create and effectively use them in the context of value creation becomes a prerequisite for successful performance [baruk, 2013, p. 13]. in order to rise to this challenge, the enterprise’s strategy should be linked with innovativeness and proper financing. thus, competitive advantage and value are created [pomykalski, 2008, p. 310], translating into the organisation’s competitiveness. the aim of this article is to analyse the effect of innovation on the competitiveness of organisations and to assess the level of innovativeness of polish enterprises. the authors’ research question is whether polish enterprises are competitive enough to successfully compete in the contemporary environment. sources of information include literature review and secondary research. the article is contributory in nature. the conclusions drawn by its authors can be used by practitioners (to assess and analyse the effect of polish enterprises’ innovativeness) and by theoreticians (to design their own research). innovativeness and competitive advantage innovativeness is the organisation’s ability to constantly seek, implement and disseminate innovations [pomykalski, 2001, p. 18]. innovativeness can also be understood as the enterprise’s ability and readiness to develop and assimilate new or improved products, services rendered or technologies applied [janasz, kozioł, 2007, p. 57]. innovativeness is the basic 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 375 challenge for enterprise management, which results from the fact that only organisations that introduce new products, processes and changes in an innovative way will have a chance to develop. innovative organisations are more frequently successful, they have a better understanding of their relationships with the environment, and they are the first to discover configurations that best fit the environment [dobni, 2006, p. 329]. according to the authors of oslo manual, an innovative enterprise is an enterprise that during the analysed period (usually three years) introduced at least one technological innovation that was a novelty, at least from the point of view of this enterprise [podręcznik oslo, 2005, p. 61]. innovation does not need to be successful. thus, in order for a company to be innovative by definition, no significant activities related to innovation are required. the organisation’s innovativeness level depends on such factors as [szulakowski, 2004, p. 16]: the ability to manage innovations, a climate for innovations, and innovative culture. the enterprise size is of no significance to innovation [shefer, frenkel, 2005, pp. 25-32]. what matters are the processes related to knowledge management. practically all factors related to it have a positive effect on the organisation’s innovativeness level, with new knowledge acquired by employees being of the greatest significance [leszczyńska, 2007, pp. 11-13]. from the practical point of view, the significance of innovation is profound. in order to be competitive on the market, an enterprise has to be innovative not only by definition. due to the character of operations in the contemporary environment, innovation does not offer permanent competitive advantage because all effective and efficient solutions are soon copied by other organisations. thus, as it was already mentioned in the introduction, organisations depart from striving after lasting competitive advantage towards increasing their value through activities that ensure positive effects over a short period of time. this allows them to gain short-term advantage over their competitors called transient advantage [gunter mcgrath 2013, p. 70]. an organisation adopting the above approach has a portfolio of competitive advantages instead of one permanent advantage. what is characteristic of these advantages is that they are quickly introduced and substituted with new ones as soon as they lose their value. thanks to this, enterprises can combine flexibility of action with getting ahead of their competitors. when following the above paradigm, it is important for the organisation to know how to create and select appropriate advantages, and how to quickly implement them [gunter mcgrath 2013, p. 70]. a prerequisite for effective implementation of transient advantage is a permanent source of innovation translating into improved offers and operations of the company. thus, the organisation making use of transient advantage can quickly supplant eroding competitive advantages by new ones, and build a portfolio of competitive advantages that will effectively protect it against its competitors [gunter mcgrath 2013, pp. 64-70]. this requires the following abilities [reeves, deimler 2011, p. 137]: − the ability to quickly recognize changes and to respond to the identified signals; − the ability to frequently experiment not only with new products but also new business models, strategies and processes; − the ability to manage complex and interrelated systems of different stakeholders; − the ability to motivate employees and partners. 376 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński this indicates that an enterprise that uses a new paradigm of formulating its competitive strategy does not only have to be innovative by definition, but mostly flexible and, through a number of properly selected effective and efficient innovations, agile in adjusting itself to the market environment. the ability to adjust oneself to the market, to experiment with new products, and to shape the market thanks to smaller and larger changes becomes key from the point of view of the organisation’s competitiveness. what is also required, however, is certain stability in terms of organisational culture, leadership, relationships, and even strategy [gunter mcgrath, 2017, p. 57]. it is thus important to measure the organisation’s innovative activity not only from the perspective of the definition of an innovative organisation, but also in terms of the number, intensity, and significance of its innovation policies. this is why it seems that a more adequate definition of an innovative enterprise is the one proposed by jasiński, according to which an innovative enterprise is an organisation oriented towards innovation, i.e. an organisation that [jasiński, 2006, s. 41]: − conducts extensive research and development work; − makes relatively large outlays on this activity; − regularly implements new scientific and technical solutions; − has a large share of innovations in their production and service volume; − regularly introduces innovations into the market. according to these criteria, only some organisations – those where research and development activity is of significance to operation – can be called innovative. however, even this narrowed-down definition is not fully adequate as there are many possibilities for using numerous innovations without an extensive research and development department. the nature of contemporary competition requires the introduction of many innovations that translate into short-term, transient advantage. many of them are marketing or organisational innovations for which no r&d department is needed. relying only on the development of new technologies may be both costly and risky, particularly considering the fact that in many cases building competitive advantage based on innovation and development does not involve direct investments in research and development activity. instead, technologies from external sources are acquired, which is frequently cheaper than conducting research. organisations orient themselves towards external development, thus improving their internal profitability [pomykalski, 2011, p. 124]. in consequence, considering practical aspects including the significance of innovativeness for competition, an organisation can be called innovative when it regularly and consistently uses innovation (in terms of products, organisation, processes, and marketing activities) in its operations, which translates into an improvement of its competitive position. this means that any assessment of an organisation’s innovativeness should be multi-faceted. innovativeness of polish enterprises the methodology that constitutes the current international standard in terms of statistical studies on innovation in industry and the market service sector is olso manual. it mostly recommends the subject approach, with innovative activity and 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 377 behaviour of an enterprise as a whole serving as the research subject. potential research areas include [podręcznik oslo, 2005, p. 32]: − innovative activity scope; − expenditure on innovative activity; − effects of innovative activity; − sources of information for innovation; − cooperation on innovation activity; − barriers to innovation; − sale of innovative products; − inventions; − the use of instruments provided by the national pro-innovation policy. such a wide array of measures of innovation seems right as it does not only concentrate on innovative activity connected with the development and implementation of new technologies, but also on the broader aspect of innovations implemented by organisations. for the purpose of this article, due to its limited length, the authors have selected a few of the research areas listed above. sources of information included cyclical reports published by the central statistical office (działalność innowacyjna przedsiębiorstw w polsce; nauka i technika) and eurostat’s website. this information makes it possible to generally assess the innovativeness level of polish enterprises compared with their european partners, and so the effect of innovation on their competitive position. the discussion on the innovativeness of enterprises should start with an analysis of the state’s internal expenditure on scientific research and development work. in 2016, poland spent less than 1% of its gdp on such activity (table 1). this is not much, particularly considering the fact that the average expenditure in other eu member states was 2%, which is twice as much. also the target expenditure on research and development (1.7%) seems unsatisfactory. with the eu average of 3%, this is definitely not enough, because even attaining it would not considerably improve poland’s position in the european union. poland’s situation seems a bit better when compared with individual countries. in 2016, out of all countries, romania spent the least on research and development, italy occupied the 13th place out of 28 countries, so it was somewhere in the middle, while the eu leader was sweden. thus, compared with romania, we spend twice as much (as a percentage of gdp), by 0.3% less than the average italy, and the leading sweden spends more than three times as much as we do. a positive aspect is the relatively stable growth of expenditure, with the highest value of 1% achieved in 2015. it is worth noting that in romania and sweden the highest share was achieved 10 years ago, in 2008. however, considering poland’s situation, the dynamics of this growth seems unsatisfactory. between 2000 and 2016, the share of budget expenditure on research and development in poland grew by 0.3 percentage point, which more or less equals the average growth in all eu member states. with this growth rate, poland does not stand a chance of improving its position over the upcoming years, which will result in a worse competitive position of polish enterprises compared with their european competitors. low expenditure on the state’s research and development activity translates into low innovativeness of enterprises (table 2). in the case of enterprises with a high technological level only one in three was innovative, and every fourth incurred some expendi378 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński ture on r&d. these numbers are unsatisfactory considering the fact that these companies operate on markets of highly innovative products, where the market position is achieved thanks to the effective introduction of innovations. a company that has been effectively building its competitive advantage for years is intel. it follows a strategy based on moore’s law, according to which the microprocessor technology will develop exponentially [intel, http://www.intc.com]. in order to rise to this challenge, the company decided that one of its most important tasks was to constantly invest in the development of their product technology. it spends 10% of its revenue from the sale of its products and 10% of its net income on research and development. these values are twice as high as the average values on the market [mcelheny http://www.xconomy.com]. considering the company’s high share in the global market of microprocessors (65.3%) [http://pclab.pl/], the amount of resources spent by intel on the microprocessor technology is several times higher than in the case of their competitors (in 2015, intel spent about 12 billion dollars on research and development, while qualcom, which occupies the second position in terms of expenditure in the microprocessor industry, spent only 3.7 billion [design&reuse, http://www.design-reuse.com/]). table 1. share of internal expenditure on research and development as a percentage of gdp poland year 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2008 2005 2000 1995 aim share of r&d expenditure in gdp (in %) 0.96 1,00 0.94 0.87 0.88 0.75 0.74 0.6 0.57 0.64 0.63 1.7 share per one citizen in pln 467 470 420 375 372 303 207 202 146 125 55 eu share of r&d expenditure in gdp (in %) 2.03 2.04 2.03 2.02 2.01 1.97 1.77 1.84 1.74 1.77 3,00 romania share of r&d expenditure in gdp (in %) 0.48 0.49 0.38 0.39 0.48 0.5 0.46 0.55 0.41 0.36 0.75 2,00 sweden share of r&d expenditure in gdp (in %) 3.25 3.27 3.15 3.31 3.28 3.25 3.22 3.5 3.39 3.42 3.13 4,00 italy share of r&d expenditure in gdp (in %) 1.29 1.34 1.34 1.31 1.27 1.21 1.22 1.16 1.05 1.01 0.94 1.53 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2007-15 (2008-16); http://ec.europa.eu/eurostat/. also the intensity of research and development is low. significantly, over the last few years the situation has not changed much, as a result of which the innovativeness level of polish enterprises remains relatively low. in order to improve their competitiveness, it is necessary to considerably increase both the intensity of and expenditure on research and development work conducted by polish enterprises operating in high-tech sectors. only such an approach will allow them to be competitive. a significant role should be played here by the polish state, in both institutional and financial terms, so that the deficiencies faced by polish companies compared with their foreign competitors are overcome. an example of such an approach can be the activity of the chinese government 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 379 aimed at fostering cooperation between enterprises, academic centres and governments in order to develop a competitive automotive industry, one of the global leaders in the production of electric cars [dijk, orsato, kemp, 2013, p. 141]. table 2. innovativeness and knowledge intensity in industrial enterprises according to their technological level enterprise's technological level enterprises direct and indirect r&d intensity innovative those that incurred expenditure on internal r&d 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 high (in %) 37.7 38.7 35.1 43,0 24.4 21.7 15.6 21.3 1.57 1.72 1.65 1.08 rather high (in %) 33.1 32.2 33.1 34.2 15.5 11.7 9.2 11.2 0.55 0.51 0.3 0.73 rather low (in %) 17.9 17.1 17.8 20.5 5.8 3.2 2.4 3.2 0.15 0.13 0.11 0.07 low (in %) 12.1 12.4 10.3 12.4 2,0 1.2 0.7 1.1 0.11 0.1 0.1 0.13 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2015 (2016); nauka i technika w 2013 (2014); nauka i technika w 2011 (2012); nauka i technika w 2009 (2010). not only the amount of expenditure in the economy, but also its structure within the enterprises is unsatisfactory. this mostly concerns industrial enterprises (table 3). direct expenditure on research and development or purchasing technology in the form of documentation and the right to use it is definitely too low. most resources are spent on tangible assets, which means they are invested in buildings and structures, land, machines, technical devices and equipment, and means of transport. what is worse is the fact that the situation has not changed for many years and there is nothing to indicate that it will. key success factors of polish enterprises should be mostly related to their intellectual, cultural, financial and technological capital. however, in the case of technological capital, the significance of the non-material component is growing, which includes unique knowledge gained from investments in research and development, organisational capital and brand [skawińska, zalewski, 2016, p. 22]. it is also worth noting the diminishing significance of financial capital, which results from low interest rates and the requirement to have more able and more competent employees. in consequence, human capital becomes the most important resource in an organisation [mankins, harris, harding, 2017, p. 75]. thus, out of the four capital types listed, intellectual capital should be placed first, and the expenditure structure should change. the structure of expenditure on innovative activity is better in the case of service enterprises, where expenditure has been clearly moved over the last decade from tangible assets to research and development (table 4). in 2016, the share of r&d in the whole expenditure on the generally understood innovative activity was 45%. this change is a positive signal for the future as it should lead to the development of knowledge and intellectual capital in these companies, which, considering today’s business reality, is more important with regard to competitive advantage than investments in tangible assets. another positive phenomenon identified is the growing value of expenditure on research and development in private enterprises. between 2008 and 2016, it grew fivefold (table 5). at the same time, this growth was lower in other sectors. in consequence, the private sector achieved the share of expenditure on research and development of 65%, which is similar to the average eu level of 64%. however, this result is disturbed by a 380 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński rapid decline in expenditure on r&d in the government sector. in 2016, such expenditure constituted only 10% of the expenditure from 2015. table 3. expenditure on innovative activity in industrial enterprises industrial enterprises expenditure in million pln year 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2008 2006 2005 2000 r&d work 5191 4838 4416 3830 3530 2617 3273 1930 1481 1367 1570 purchasing knowledge from external sources 164 243 220 210 651 258 911 262 337 343 297 purchasing software 449,5 336 387 332 376 429 452 354 467 281 no data investment outlays on tangible assets 26725 22300 16689 14322 14934 15003 16737 20066 13058 11866 9344 staff training in investment activity 251 62 39 127 40 65 88 202 40 43 135 marketing concerning new and substantially improved products 405 411 528 370 469 439 440 580 463 289 393 in total 33186 28920 22544 19521 20293 19377 22379 23686 16031 14329 12235 expenditure structure in % r&d work 15,64 16,73 19,59 19,62 17,40 13,51 14,63 8,15 9,24 9,54 12,83 purchasing knowledge from external sources 0,49 0,84 0,98 1,08 3,21 1,33 4,07 1,11 2,10 2,39 2,43 purchasing software 1,35 1,16 1,72 1,70 1,85 2,21 2,02 1,49 2,91 1,96 no data investment outlays on tangible assets 80,53 77,11 74,03 73,37 73,59 77,43 74,79 84,72 81,45 82,81 76,37 staff training in investment activity 0,76 0,21 0,17 0,65 0,20 0,34 0,39 0,85 0,25 0,30 1,10 marketing concerning new and substantially improved products 1,2% 1,42 2,34 1,90 2,31 2,27 1,97 2,45 2,89 2,02 3,21 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2015 (2016); nauka i technika w 2009 (2010); nauka i technika w 2000 (2006); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017). the higher education sector has a relatively high (ca 30%) share of expenditure on research and development. in the eu, this share was definitely lower (23%). however, the higher education sector in eu member states has a high level of enterprise. networks of small and medium enterprises are created around prestigious universities and institutes. there are also a number of activities stimulating enterprise on both central and regional levels. polish higher education institutions are only at the initial stage of developing a model of academic enterprise, which creates numerous organisational barriers that hinder the development and implementation of innovative solutions [poznańska, 2014, pp. 167-170]. thus, despite a lower share of expenditure, the eu higher education achieves better results in the form of specific innovations used by enterprises. it seems that it would be good to maintain the clearly higher growth of expenditure on the above aim in the private sector and, at the same time, to restore the expenditure level of the government sector from 2015. this would make it possible for individual sectors to achieve shares similar to those of other eu member states. it would also be worth creating 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 381 mechanisms for translating to a greater extent the expenditure incurred by the higher education sector into specific solutions and innovations applied by enterprises, including enterprises set up by academics from those higher education institutions. table 4. expenditure on innovative activity in service enterprises service enterprises expenditure in million pln year 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2006 r&d work 4385 3803 2611 2392 5796 1355 1271 802 557 802 purchasing knowledge from external sources 500 281 194 no data no data no data 788 586 174 293 purchasing software 981 1239 1165 1641 1347 1484 1482 1163 1103 734 investment outlays on tangible assets 3147 4660 4814 4501 4557 5659 5530 4429 7329 4452 staff training in investment activity 56 140 50 68 no data no data 71,5 54 56 64 marketing concerning new and substantially improved products 659 966 1661 455 940 462 454 482 266 293 in total 9728 11856 10791 9702 14178 10318 9921 7624 9797 7215 expenditure structure (in %) r&d work 45,08 32,08 24,20 24,65 40,88 13,13 12,81 10,52 5,69 11,12 purchasing knowledge from external sources 5,14 2,37 1,80 no data no data no data 7,94 7,69 1,78 4,06 purchasing software 10,08 10,45 10,80 16,91 9,50 14,38 14,94 15,25 11,26 10,17 investment outlays on tangible assets 32,35 39,30 44,61 46,39 32,14 54,85 55,74 58,09 74,81 61,70 staff training in investment activity 0,58 1,18 0,46 0,70 no data no data 0,72 0,71 0,57 0,89 marketing concerning new and substantially improved products 6,77 8,15 15,39 4,69 6,63 4,48 4,58 6,32 2,72 4,06 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2015 (2016); nauka i technika w 2009 (2010); nauka i technika w 2000 (2006); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017). table 5. internal expenditure on scientific research and development work in operations sectors in 2008-20016 expenditure value (billion pln) 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 private enterprises 11,78 8,41 7,53 6,29 5,34 3,52 2,77 2,58 2,38 government sector 0,45 4,41 3,87 3,87 4,01 4,04 3,74 3,11 2,72 higher education 5,63 5,22 4,71 4,22 4,94 4,1 3,87 3,36 2,59 private non-commercial enterprises 0,08 0,03 0,05 0,04 0,06 0,03 0,03 0,01 no data eu 28 in total 17,94 18,07 16,16 14,42 14,35 11,69 10,41 9,06 7,7 2015 percentage share (in %) private enterprises 65,66 46,5 46,6 43,6 37,2 30,1 26,6 28,5 30,9 64 government sector 2,51 24,4 23,9 26,8 27,9 34,6 35,9 34,3 35,3 12 higher education 31,38 28,9 29,1 29,3 34,4 35,1 37,2 37,1 33,6 23,20 private non-commercial enterprises 0,45 0,2 0,3 0,3 0,4 0,3 0,3 0,1 0,80 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2008-15 (2009-16); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017); http://ec.europa.eu/eurostat/ 382 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński the unsatisfactory value of expenditure on research and development and the incorrect structure of this expenditure focusing on tangible assets result in a small number of patent applications submitted to the european patent office. in 2014, poland submitted only 16 patents for every million inhabitants. this is a very small number, considering huge disproportion between the number of such patents submitted by poland and the highly developed eu countries (e.g. germany – 256, finland – 340, sweden – 349). this number is also higher in countries closer to poland, e.g. in the czech republic there are 25 patent applications submitted for each million inhabitants, and 23 in hungary [nauka i technika w 2015, p. 148]. a positive phenomenon is the constantly growing number of inventions submitted by and patents granted to polish enterprises (table 6). in 2000-2005, most inventions were submitted by foreign entities, but from 2010 one can see considerable growth and domination of polish entities. this probably results from the steady growth of expenditure on research and development incurred by private companies. when discussing innovative activity, one should also assess the types of innovations introduced by national enterprises. as shown in table 7, deficiencies of polish enterprises include not only a small percentage of enterprises introducing innovations but also a distorted structure of these innovations. in poland, most of the innovations introduced concern products and processes, while in the eu the share of different innovation types is similar. one should remember that contemporary competition conditions make enterprises introduce transient advantage, which means that they need a constant source of innovations in terms of products, processes, organisation and marketing. it is easier to suggest a new method for distribution, assessment or promotion, than to develop and introduce a new product. an innovative marketing solution can also be a source of competitive advantage. table 6. industrial property protection in poland in 2001-2007 (national and foreign enterprises) national entities year 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2001 patent applications 4676 3941 4237 4410 3878 3203 2028 2202 patents granted 2404 2490 2339 1848 1989 1385 1054 851 utility models submitted 994 913 986 941 940 879 600 1057 protection rights granted 562 586 621 514 498 484 829 484 decorative patterns and industrial designs submitted 1022 1138 1317 1341 1548 1723 1773 1223 rights in registered industrial designs granted 776 827 1268 1532 1294 1231 1973 561 trademarks submitted 12613 13139 13532 13246 14252 14080 13864 12434 protection rights granted 7992 9386 9049 7925 8795 10050 8688 5074 foreign entities year 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2001 patent applications 139 155 174 247 245 227 4565 4344 patents granted 168 362 465 636 1123 1619 1468 1171 utility models submitted 63 48 67 56 63 66 44 38 protection rights granted 44 34 33 38 26 35 21 22 decorative patterns and industrial designs submitted 51 45 16 9 12 9 122 464 rights in registered industrial designs granted 4 27 16 12 8 17 309 68 trademarks submitted 3563 3244 4003 3528 4044 4016 7448 12601 protection rights granted 2717 3170 3309 3289 4458 4553 10551 10832 source: drawn up based on statistical data: nauka i technika w 2008-15 (2009-16); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 383 at the same time, significance of marketing is growing. this results from a departure from activities focusing on the transaction towards maximization of the customer value [rust, moorman, bhalla, 2010, p. 96]. today, in order to operate successfully, enterprises need to have strong brands and a group of loyal customers so that the introduction of innovations entails a lower risk of failure. such organisations also know how to properly approach marketing in an organisation. effective marketing strategies involve an operation model based on the following three elements [swaan, driest, weed, 2014, p. 60]: − focus on information and analysis (think); − focus on customer involvement (feel); − focus on the content and the product (do). marketing also needs to have a significant effect on decisions taken in other departments, with some of them even taken by the marketing department employees [joshi, gimenez, 2014, pp. 66-70]. only then is it possible to create value thanks to which the organisation can gain a secure position on the market. the most spectacular example of a company effectively using marketing in order to build its competitive advantage is apple. its ground-breaking product, iphone, was proved successful and redefined the industry because it effectively combined innovation with the customer value. the product made use of the latest technological solutions and offered an innovative operating system forming a platform that integrated the whole product. this was supplemented with a brand that stands out on the market. in consequence, by offering a new product, apple in fact guaranteed uniform and pleasant experience connected with using it, and this was the value that became the source of the company’s success [achille, bellaiche, lui, https://www.bcgperspectives.com/]. thus, a small share of marketing innovations should be treated as a competitive weakness of polish enterprises that do not make full use of the potential of marketing and creative solutions it offers. nowadays, one cannot only rely on product and process innovations because it is also necessary to skilfully combine technological solutions with customer value, and this can only be achieved through marketing innovations. its insufficient number results in a loss of competitiveness. when analysing polish enterprises, one should determine the reasons for their low innovativeness compared with their european partners. one of the most frequent reasons for innovation failure indicated was lack of ideas for new solutions. low demand for innovation was the second most frequently given reason by both industrial and service enterprises. in other eu member states, the most frequent answers were low demand and the fact it was not necessary due to the introduction of previous innovations (table 8). lack of ideas may mean that employees lack creativity. another reason for this may be excessive emphasis placed by enterprises on cutting costs and streamlining processes at the expense of the introduction of new products. in times when new products and new marketing solutions offer competitive advantage, lack of resourcefulness and creativity is a serious weakness of polish enterprises. even in romania, which has lower ratings than poland, lack of ideas is indicated much less frequently. 384 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński table 7. types of innovations introduced by enterprises in poland innovative enterprises in poland according to innovation types (in %) innovative enterprises in the eu (in %) industrial enterprises service enterprises year 2014 -16 2013 -15 2012 -14 2011 -13 2010 _12 2014 -16 2013 -15 2012 -14 2011 -13 2010 _12 2012-14 enterprises that introduced innovations 18.7 18.9 17.5 17.1 16.5 13.6 10.6 11.4 11.4 12.4 49 new or substantially improved products 12.4 11.8 11.4 11,0 11.2 6.9 4.8 6.8 5.8 7,0 24 new or substantially improved processes 15.2 13,0 12.9 12.8 12.4 10.4 7.4 8.4 8.5 9.1 22 product manufacturing methods 10.6 9.9 10,0 9.6 9.7 2.8 2.3 3,0 2.7 3,0 logistic methods and/or delivery and distribution methods 4.8 3.2 3,0 3.3 3,0 5.2 2.7 3.4 2.4 3.5 methods for supporting processes 6.9 5.9 5.6 6.2 5.4 6.3 5.4 6.1 6.2 6.6 organisational innovations 9.5 8.1 8.4 8.3 10.3 7.6 8.1 9.7 7.1 10.5 27 new operating methods 6.6 6.1 6.2 5.9 7.3 3.9 4,0 4.8 3.1 4.7 new methods for distributing tasks and decision-making powers 6.6 5,0 5.7 5.1 6.7 5.4 5.5 7.3 5.3 6.8 new methods concerning relationships with the environment 3.5 3.1 3.5 3.4 3.8 3,0 3.5 4,0 2.8 5.8 marketing innovations 9.2 7.1 7.9 7.5 10.2 7.2 6.6 7,0 7,0 11.1 23 considerable changes in the design/structure or packaging of products or services 4.9 4.2 4.4 3.9 5.2 2.9 2.2 2,0 3,0 3.8 new media or techniques for promoting products 4.9 3.8 3.9 3.8 5.2 5,0 4.2 4.7 5.4 6.3 new methods considering the distribution of products or sales channels 2.9 2.1 2.5 2.4 3.4 3.6 2.6 2.4 3.3 5.3 new methods for shaping the prices of products and services 3.7 3.2 3.6 3.8 5.2 3.4 3.2 2.9 3.7 5.3 source: drawn up based on statistical data: działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2013–2015 (2016); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014 (2015); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2011–2013 (2014); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010–2012 (2013); http://ec.europa.eu/eurostat/ the most frequently indicated barriers to innovation included lack of financing from external sources and high innovation cost. these barriers are intensified by difficulties in acquiring public grants. enterprises from the eu also indicated these three barriers as most significant. surprisingly, despite the fact that the main reason for failure indicated was lack of ideas for innovations, enterprises relatively rarely saw lack of properly qualified staff as a barrier (table 6). these answers may suggest that enterprises do not fully realize that lack of ideas is connected with the intellectual capital quality, even though knowledge workers are becoming the main source of competitive advantage as those who play the main part in creating technological innovations [chyba, 2013, pp. 22-23]. thus, it seems that the state’s efforts should focus on providing enterprises with greater funding, which would to some extent eliminate barriers resulting from insufficient access to capital. at the same time, it is important to create mechanisms making it 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 385 possible to improve the quality of the intellectual capital. this will translate into a greater awareness of enterprise managers and a better access to employees having proper qualifications, including both managers who realize the significance of innovations and specialists who know how to create them. table 8. enterprises that assessed the significance of reasons for not introducing innovations as „high” industrial enterprises in poland service enterprises in poland enterprises in the eu high significance of the factor, excluding belgium, denmark, germany, ireland, spain, slovenia, finland, sweden and uk enterprises in sweden enterprises in italy enterprises in romania 201614 201412 201614 201412 2014-12 201412 201412 201412 low demand for innovation on the market 6,0% 6.6% 5.3% 7.3% 15,0% 12,0% 27,0% 9.2% no need to introduce innovation on account of earlier innovations 6.4% 5.8% 5.3% 7.3% 9.8% 8.5% 17,0% 5.8% no need to introduce innovation on account of limited competition on the market 5,0% 4.2% 3.4% 4.2% 4,0% no data 6.3% 3,0% lack of ideas for innovation 7.8% 7.6% 10.2% 9.1% 7,0% no data 6,0% 5.2% source: drawn up based on statistical data: działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014 (2015); http://ec.europa.eu/eurostat/ table 9. enterprises that assessed the significance of barriers to innovation as “high” enterprises not active in terms of innovation enterprises active in terms of innovation industrial enterprises in poland service enterprises in poland industrial enterprises service enterprises 2016-14 2014-12 2016-14 2014-12 2016-14 2016-14 lack of possibility to finance innovation from the enterprise's external sources 10.1% 28.4% 3.4% 20.4% 26.2% 20.2% lack of possibility to finance innovation from external sources 7.6% 18.4% 3,0% 15.4% 15.5% 10.7% too high innovation cost 11.4% 4,0% 33.1% 32,0% lack of properly qualified staff in the enterprise 5.4% 11.7% 1.6% 7.5% 11.7% 13.5% lack of partners for cooperation 4.1% 12.3% 1.3% 7.4% 8.3% 9.5% difficulties in acquiring public grants or subsidies for innovation 8.1% 18.4% 2.7% 15.2% 24.9% 19.2% uncertain market demand for the enterprise's ideas for innovations 6.21% 17.3% 2.3% 11.8% 17.5% 19.9% too strong competition on the market 6.4% 18.5% 2.7% 13.7% 16.3% 19.5% regulations creating new liabilities 7,0% no data 2.1% no data regulations creating uncertainty 7.8% no data 2.1% no data regulations leading to incohesion in the whole european union 5.5% no data 2.1% no data source: drawn up based on statistical data: działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016 (2017); działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014 (2015) 386 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński conclusions the article compares statistical data on the innovativeness of polish enterprises available in the form of reports on the website of the central statistical office. the information gathered has been compared with similar data on european enterprises available on the eurostat’s website. based on the data analysis and comparison it can be said that polish enterprises are not sufficiently innovative, which has a negative effect on their competitiveness. compared with other eu member states, poland’s expenditure on research and development is insufficient. enterprises also spent too little on innovation, and the structure of their expenditure to a large extent focuses on tangible assets. a positive phenomenon identified among private enterprises is the growing value of expenditure on research and development. in the future, this might translate into a greater number of innovations and their more effective use in building competitive advantage. a problem identified during the research is the structure of innovation types, with too little emphasis placed on marketing innovations. lack of ideas for innovations is among the most important reasons for innovation failure indicated. this probably results from poor innovative awareness of the enterprise’s employees and the rather low human capital quality. one of the barriers identified is insufficient internal and external funding for research and development. in order to improve innovativeness, one should increase expenditure on research and development on the central level. a network of institutions and organisations effectively supporting the innovativeness of polish enterprises should be created. these organisations could provide both financial and intellectual capital, thus eliminating barriers to innovation. another recommendation is that activities improving the human capital quality should be undertaken. the article is contributory in nature. the information gathered can be used for further research aimed at determining the reasons for the negative phenomena listed above. it also seems important to study the intellectual capital of polish enterprises in order to acquire knowledge necessary to improve it in the future. references baruk j.: (2013), “innowacje jako czynnik sukcesu organizacji”, zarządzanie i finanse, vol. 4, no. 1. chyba z., (2013), “pracownicy wiedzy a kreowanie innowacji technologicznych w przedsiębiorstwach”, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, no. 298. dijk m., orsato r. j., kemp r., (2013) “the emergence of an electric mobility trajectory”, energy policy, no. 52. dobni c.b.: (2006), “the innovation blueprint”, business horizons, no. 49. gunter mcgrath r.: (2013), “transient advantage”, harvard business review, june. gunter mcgrath r.: (2017), “old habits die hard, but they do die”, harvard business review, january-february. janasz w., kozioł k.: (2007), determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, wyd. pwe, warszawa. jasiński a.h.: (2006), innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, wyd. diffin, warszawa. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 387 joshi a., gimenez e. (2014), “decision driven marketing”, harvard business review, july-august. leszczyńska a.: (2007), “zarządzanie wiedzą a innowacyjność przedsiębiorstwa – raport z badań”, przegląd organizacji, no. 7-8. mankins m., harris k., harding d.: (2017), “strategy in the age of superabundant capital”, harvard business review, march–april. podręcznik oslo: (2005), zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, oecd, komisja europejska i eurostat, 3rd ed. pomykalski a.: (2001), zarządzanie innowacjami, wyd. nauk. pwn, warszawa. pomykalski p.: (2008), “zmiany strategiczne w kształtowaniu innowacyjności przedsiębiorstwa”, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, no. 20. pomykalski p.: (2011), “potencjał wzrostu organizacji– uwarunkowania finansowe”, acta universitatis nicolai copernici. ekonomia, vol. 42, rocznik. poznańska k., (2014), “przedsiębiorczość akademicka – cechy i znaczenie w gospodarce światowej i polskiej”, studia ekonomiczne. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, no. 183. reeves m., deimler m.: (2011), “adaptability: the new competitive advantage”, harvard business review, july-august. rust r. t., moorman ch., bhalla g. (2010), “rethinking marketing”, harvard business review, january-february. skawińska e., zalewski r.i., (2016), “konkurencyjność ― kluczowe czynniki sukcesu przedsiębiorstw xxi w”, przegląd organizacji, no. 3. sułkowski ł.: (2014), “alternatywne paradygmaty współczesnego marketingu” [in:] otto, j., sułkowski ł. (ed.), metody zarządzania marketingowego, diffin, warszawa. shefer d., frenkel a.: (2005), r&d, “firm size and innovation: an empirical analysis”, technovation, no. 25. de swaan arons m., van den driest f., weed k. (2014), “the ultimate marketing machine”, harvard business review, july-august. szulakowski m.: (2004), “innowacyjność polskich przedsiębiorstw” [in:] stankiewicz j., (ed.), organizacja w warunkach nasilającej się konkurencji, uniwersytet zielonogórski, zielona góra. zenger t.: (2013), “what is the theory of your firm”, harvard business review, june. online sources achille a., bellaiche j., lui v., luxury ecosystems: controlling your brand while letting it go, [online]: https://www.bcgperspectives.com/, accessed on: 15 march 2018. design&reuse, semiconductor r&d growth slows in 2015 [online]: http://www.designreuse.com/, accessed on: 15 march 2018. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010–2012, (2017), gus, warszawa. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2011–2013, (2014), gus, warszawa. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014, (2015), gus, warszawa. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2013–2015, (2016), gus, warszawa. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2014–2016, (2017), gus, warszawa. gontarczyk p., rynek procesorów. amd spadło na czwarte miejsce. qualcomm i samsung w górę. [online]: http://pclab.pl/, accessed on: 15 march 2018. intel, annual report 2014, [online]: http://www.intc.com/, accessed on: 15 march 2018. nauka i technika w 2006 (2007), gus, warszawa. nauka i technika w 2007 (2008), gus, warszawa. 388 | łukasz sułkowski, bartłomiej stopczyński nauka i technika w 2010 (2011), gus, warszawa. nauka i technika w 2012 (2013), gus, warszawa. nauka i technika w 2013 (2014), gus, warszawa. nauka i technika w 2014 (2015), gus, warszawa. nauka i technika w 2015 (2016), gus, warszawa. mcelheny v., milestones of innovation 6: the driving force of moore’s ‘law’, [online]: http://www.xconomy.com/, accessed on: 15 march 2018. http://ec.europa.eu/eurostat/. s u g g e s t e d c i t a t i o n : sułkowski, ł., & stopczyński, b. (2018). innovativeness of polish enterprises in the development of competitive advantage. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). pm-03-02-10-135-dąbrowski s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : dąbrowski, w. (2017). analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży motoryzacyjnej. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 135-145 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży motoryzacyjnej wojciech dąbrowski* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: tennant60@gmail.com streszczenie: celem artykułu jest ukazanie roli polski jako istotnego ogniwa w wewnątrzwspólnotowej wymianie handlowej artykułami z branży motoryzacyjnej oraz podkreślenie istotności zjawiska wymiany wewnątrzgałęziowej naszego kraju z unijnymi partnerami. artykuł ma również na celu podkreślenie znaczenia unii europejskiej jako lidera w światowym handlu pojazdami drogowymi. podstawowym problemem artykułu jest ilościowa analiza danych uzyskanych z baz danych eurostat oraz organizacji narodów zjednoczonych. artykuł głównie wykorzystuje narzędzie badawcze w postaci analizy danych pozyskanych z powszechnie dostępnych źródeł. w pracy posłużono się indeksem grubela-lloyda (g-l) w celu zbadania intensywności wymiany wewnątrzgałęziowej polski z krajami unii europejskiej w zakresie grupy towarowej „pojazdy drogowe”. wywód oparty jest na bezpośredniej analizie danych ukazujących znaczenie krajów unii europejskiej w światowej wymianie artykułami z grupy „pojazdy drogowe”. badaniu poddano również udział polski w handlu wewnątrzunijnym tymi artykułami oraz wymianę wewnątrzgałęziową w obrębie podgrup towarowych z tej branży. w polskiej literaturze naukowej przedmiotu niewiele jest publikacji dotyczących analizy roli polski w wewnątrzwspólnotowej wymianie artykułami branży motoryzacyjnej, stąd jest ona zdecydowanie utrudniona. analiza ta opiera się główne na wyciąganiu wniosków na podstawie informacji uzyskanych ze źródeł powszechnie dostępnych, głównie baz danych eurostat oraz onz. unia europejska odgrywa bardzo ważną rolę w międzynarodowym handlu artykułami branży motoryzacyjnej. polska stanowi coraz to bardziej istotny element rynku wewnętrznego ue, stale poprawiając swoją pozycję. co ważne, handel polski z innymi krajami unii europejskiej cechuje się wysokimi wartościami wymiany wewnątrzgałęziowej. słowa kluczowe: przemysł motoryzacyjny; eksport; handel wewnątrzunijny; wymiana wewnątrzgałęziowa klasyfikacja jel: f16, f18, l80 * autor tekstu jest studentem kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 136 wojciech dąbrowski 1. wstęp światowy rynek motoryzacyjny charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. według baz danych organizacji narodów zjednoczonych w latach 2010-2015 obroty na tym rynku zwiększyły się niemal o 300 miliardów usd. tak duża ekspansja pociąga za sobą nowe szanse oraz zagrożenia. unia europejska stanowi bardzo istotny element w światowym handlu artykułami z branży motoryzacyjnej. polska, jako członek ue, ma możliwość nieskrępowanego uczestnictwa w ogromnym wspólnym rynku tworzonym przez państwa europejskie, co stanowi doskonały bodziec do rozwoju oraz zwiększania obrotów handlowych w tej branży. celem artykułu jest podkreślenie znaczenia unii europejskiej w światowym rynku dóbr określanych w standardowej klasyfikacji handlu międzynarodowego (sitc)1 jako „pojazdy drogowe”2, zbadanie rosnącej roli polski we wspólnym rynku oraz przeanalizowanie intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w tej branży między polską a pozostałymi krajami ue. 2. rozwój handlu światowego w zakresie wymiany pojazdami drogowymi międzynarodowy podział pracy wpływa korzystnie na wzrost gospodarczy oraz stanowi podstawy nowoczesnej gospodarki (bartkowiak, 2013). import oraz eksport w warunkach gospodarki otwartej stanowią istotne czynniki warunkujące dochód narodowy, korzystnie wpływając na możliwości produkcyjne państw (chrzan, 2012; zielińska-głębocka & rynarzewski, 2008). współcześnie na wzrost wartości obrotów handlowych wpływa w znacznym stopniu zjawisko bardzo dynamicznego postępu technicznego będącego efektem rozprzestrzeniania się innowacji. zjawiska te prowadzą do rosnących korzyści skali. różnice w kosztach wytwarzania napędzają procesy fragmentaryzacji produkcji, przez co rozumie się jej podział na etapy, które to mają miejsce w różnych krajach (czarny & śledziewska, 2009). w określeniu specjalizacji eksportowej danego kraju coraz większą rolę odgrywają zatem czynniki popytowe. skłonność konsumentów do nabywania rożnych odmian tych samych produktów wpływa na proces upodabniania się gospodarek, w szczególności państw wysoko rozwiniętych. przejawem tego procesu jest unifikacja preferencji konsumentów poprzez upowszechnienie modelów konsumpcji znanych z usa oraz europy zachodniej. wszystkie te procesy napędzają tzw. handel wewnątrzgałęziowy, oparty na jednoczesnym imporcie oraz eksporcie dóbr będących bliskimi substytutami w konsumpcji lub produkcji, wytworzonych w tej samej gałęzi przemysłu (czarny, 2002). 1 klasyfikacja opracowana przez onz wykorzystywana w celach statystycznych w badaniach handlu międzynarodowego. 2 nazwa grupy towarowej „pojazdy drogowe” pochodzi z opracowanej przez onz standardowej klasyfikacji handlu międzynarodowego (sitc), owa grupa znajduje się w sekcji 7 „maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy”, stanowi ona grupę 78. analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży… 137 polska dzięki przystąpieniu do unii europejskiej, które w znacznym stopniu ułatwiło handel z krajami europy zachodniej likwidując bariery o charakterze fizycznym, fiskalnym oraz technicznym, stała się pełnoprawnym członkiem jednolitego rynku wewnętrznego ue, znacząco zwiększając obroty handlowe z krajami członkowskimi (misala & pluciński, 2000; śledziewska, 2016). szczególny wzrost wzajemnych obrotów handlowych odnotowano wśród krajów przyjętych w 2004 roku, tzw. ue-10 (polan, 2010). co ważne, w latach 2000-2010 miało miejsce zbliżenie się struktur w handlu zagranicznym krajów ue-10 do krajów ue-15 oraz istotny rozwój wzajemnego handlu wewnątrzgałęziowego (molendowski, 2007). jednym z obszarów gospodarki, który oparty jest o rozwój wymiany wewnątrzgałęziowej jest niewątpliwie sektor motoryzacyjny. wymiana handlowa w tej branży pełni bardzo ważną rolę dla rozwoju gospodarczego ue3 jako całości. unia europejska jest istotnym graczem w międzynarodowej wymianie grupą towarową „pojazdy drogowe”. według danych organizacji narodów zjednoczonych w 2015 roku udział krajów członkowskich w światowym imporcie tych produktów wynosił ponad 37%, podczas gdy ich udział w światowym eksporcie wynosił aż ok. 47,5%. wartość eksportu polski w zakresie pojazdów drogowych w 2015 roku wyniosła ponad 16 mld euro, zatem zasadnym wydaje się przeanalizowanie sytuacji naszego kraju pod kątem wymiany handlowej w zakresie tej grupy towarowej z resztą świata, ze szczególnym uwzględnieniem unii europejskiej. 3. znaczenie unii europejskiej w międzynarodowym handlu pojazdami drogowymi w latach 2010-2015 w latach 2010-2015 udział unii europejskiej w światowym imporcie oraz eksporcie grupy towarowej „pojazdy drogowe” był bardzo znaczący. wartość importu realizowanego przez kraje ue w 2010 roku stanowił aż ponad 40 % całego importu światowego tej grupy towarowej. co ciekawe, na koniec badanego okresu, tj. w 2015 roku udział państw unii europejskiej w handlu światowym pojazdami drogowymi był mniejszy, gdyż stanowił ok 37,33%. warto zwrócić jednak uwagę, iż ów spadek nie wynikał z bezwzględnego spadku wartości importu realizowanego przez państwa ue, lecz z wyższej dynamiki wzrostu na rynkach światowych ogółem. globalna wartość importu w tej grupie towarowej w 2010 roku wyniosła w przybliżeniu 1,049 biliona usd, podczas gdy wartość ta dla krajów ue wyniosła ponad 0,420 biliona usd. na koniec badanego okresu, tj. w roku 2015 światowy import grupy towarowej pojazdów drogowych wynosił już ponad 1,311 biliona usd, podczas gdy import krajów ue został określony na poziomie niespełna 0,49 biliona usd. poddając analizie wartości globalnego oraz unijnego eksportu w grupie towarowej „pojazdy drogowe” można zaobserwować podobne tendencje jakie miały miejsce w imporcie, znaczenie krajów ue jednak w badanym okresie, tj. w latach 20102015, było jeszcze większe. w 2010 roku eksport krajów ue w w/w grupie towaro 3 dane liczbowe za lata 2014 oraz 2015 uwzględniają chorwację, która to stała się członkiem unii europejskiej 1 lipca 2013 roku. 138 wojciech dąbrowski wej stanowił aż ponad 48,6% eksportu globalnego, by w 2011 roku przekroczyć barierę 50%. w końcowym okresie analizy państwa ue były odpowiedzialne za niespełna 47,5% eksportu globalnego w zakresie pojazdów drogowych. w ujęciu bezwzględnym w 2010 roku globalna wartość eksportu tych towarów wyniosła ok. 1,064 biliona usd, podczas gdy wartość odpowiadająca państwom ue przekroczyła 0,517 biliona usd. w 2015 roku, wartości te wynosiły odpowiednio, dla całego świata: ok 1,309 biliona usd, dla unii europejskiej: ok. 0,622 biliona usd. tabela 1. udział unii europejskiej w światowym imporcie oraz eksporcie w zakresie grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wartość importu w mld usd świat ogółem 1049,706 1234,047 1268,005 1311,353 1360,433 1311,862 ue 420,652 497,969 432,702 462,941 501,291 489,743 procentowy udział ue w % 40,07 40,35 34,12 35,30 36,85% 37,33 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100,00 118,38 102,86 110,05 119,17 116,42 wartość eksportu w mld usd świat ogółem 1064,618 1257,495 1283,578 1325,735 1378,275 1309,433 ue 517,523 630,501 590,284 628,004 663,688 621,905 procentowy udział ue w % 48,61 50,14 45,99 47,37 48,15 47,49 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100,00 121,83 114,06 121,35 128,24 120,17 źródło: opracowanie własne na podstawie (un comtrade database, 2016). warto zwrócić również uwagę na dynamikę wzrostu z jaką rozwijał się import oraz eksport państw ue w ujęciu wartościowym w latach 2010-2015. przyjmując za rok bazowy początkowy okres analizy, tj. rok 2010, wartość importu krajów ue w badanym okresie wzrosła aż o ponad 16%. w eksporcie również zanotowano znaczny wzrost, gdyż wartość eksportu ue w analizowanej grupie towarowej w 2015 roku była aż o ponad 20% wyższa niż w 2010 roku. co ciekawe, w całym badanym okresie wartości eksportu krajów ue w zakresie grupy towarowej sitc 78 przewyższały import. na podstawie powyższych danych nietrudno dostrzec, iż kraje unii europejskiej stanowią bardzo istotne ogniwo w światowym handlu pojazdami drogowymi. bardzo dynamicznie rozwijający się międzynarodowy rynek stwarza dodatkowe szanse na rozwój oraz maksymalizację dochodów. 4. wymiana wewnątrzwspólnotowa w zakresie grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe oraz rola polski z uwagi na fakt bardzo znaczącego udziału unii europejskiej w handlu światowym w zakresie grupy towarowej „pojazdy drogowe” warto przyjrzeć się jak w badanym okresie 2010-2015 kształtowały się obroty handlowe na jej rynku wewnętrznym. jak wynika z danych tabeli 2 wymiana handlowa na rynku wewnętrznym unii europejskiej w zakresie grupy towarowej „pojazdy drogowe” w latach 2010-2015 uległa bardzo znaczącemu wzrostowi. wartości wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów oraz wewnątrzwspólnotowej dostawy wzrosły z ok. 265 mld eur w roku 2010 do analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży… 139 poziomu przekraczającego 365 mld eur w roku 2015. wartości te wzrosły zatem w przypadku wnt oraz wdt o prawie 38% w stosunku do roku bazowego 2010. szczególnie dynamiczny wzrost odnotowano na przełomie lat 2014 oraz 2015. tabela 2. dynamika handlu wewnątrzunijengo w zakresie grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów – grupa sitc 78 w mld eur ue 267,20 299,10 284,00 293,70 321,70 368,60 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100,00 111,94 106,29 109,92 120,40 137,95 wewnątrzwspólnotowe dostawa towarów – grupa sitc 78 w mld eur ue 264,80 296,50 279,90 287,30 316,40 365,40 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100,00 111,97 105,70 108,50 119,49 137,99 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). obserwując tak znaczący wzrost w wymianie handlowej grupą towarową sitc 78 na rynku wewnątrzunijnym warto przejrzeć się, jak mocno polski sektor eksportujący towary z tej grupy powiązany jest z dynamicznie rozwijającym się rynkiem unijnym. tabela 3. ue jako główny odbiorca towarów eksportowych z polski z zakresu grupy sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wartość eksportu grupa – sitc 78 w mld usd świat 20,536 23,836 20,352 21,851 22,406 21,094 ue 17,841 20,012 16,524 17,718 19,205 18,514 procentowy udział ue w % 86,88 83,96 81,19 81,08 85,71 87,77 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). w całym analizowanym okresie lat 2010-2015 wartość eksportu polski do krajów ue w stosunku do całości eksportu w zakresie pojazdów drogowych przekraczała 80%, co jest wynikiem bardzo wysokim oraz świadczy o dużym stopniu powiązania krajowych eksporterów z ich unijnymi kontrahentami w tej branży. wartość eksportu do krajów ue w ujęciu bezwzględnym nieznacznie wzrosła, z poziomu ok. 17,841 mld usd w roku 2010 do ok. 18,514 mld usd w roku 2015. globalna wartość eksportu polski w ramach sitc 78 również wzrosła, z ok. 20,536 mld usd w 2010 roku do ok. 21,094 mld usd w roku 2015. świadczy to o nieznacznym polepszeniu się sytuacji polski na międzynarodowym rynku pojazdów mechanicznych. chcąc przeanalizować sytuację polski na rynku wewnątrzunijnym pod kątem obrotów handlowych w zakresie towarów określanych mianem „pojazdów drogowych” w ramach standardowej klasyfikacji handlu międzynarodowego (sitc), warto przyjrzeć się dynamice wymiany polski z krajami ue oraz jej bilansie. w latach 2010-2015 zarówno wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów (wdt) jak i wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów (wnt) w zakresie sitc 78 znacząco wzrosły. wartość polskiej wdt wzrosła z niespełna 13,5 mld eur w roku 2010 do ok. 16,76 mld eur w roku 2015, co stanowi wzrost o ok. 24 punkty 140 wojciech dąbrowski procentowe w badanym okresie. analizując wartości wnt w tej grupie towarowej polska również zanotowała znaczący wzrost, z wartości ok. 9,48 mld eur w roku 2010 do ok. 12,78 mld eur w roku 2015, zatem wartość wnt w 2015 roku była wyższa od tej z 2010 roku o aż ok. 35 punktów procentowych. tabela 4. dynamika oraz bilans wymiany handlowej polski z krajami ue w ramach grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów – grupa sitc 78 w mld eur polska 13,48 14,319 13,119 13,341 14,59 16,758 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100 106 97 99 108 124 wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów – grupa sitc 78 w mld eur polska 9,475 10,627 10,113 10,722 11,617 12,783 stosunek do roku bazowego 2010 w % 100 112 107 113 123 135 bilans: 4,005 3,692 3,006 2,619 2,973 3,975 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). co ciekawe, w badanym okresie bilans wymiany handlowej polski z innymi krajami unii europejskiej w ramach grupy sitc 78 utrzymywał się na dodatnim poziomie, generując znaczne nadwyżki w handlu sięgające nawet wartości bliskiej 4 mld eur (w latach 2010 oraz 2015). świadczy to o wysokiej konkurencyjności podmiotów eksportujących towary z tej grupy na rynki unijne. konkurencyjność tutaj rozumiana jest jako atrakcyjność pozacenowa i cenowa towarów i usług które są przedmiotem wymiany na rynkach światowych (hubner 1993). na tym etapie warto przyjrzeć się rynkowi wewnętrznemu ue oraz czołowym dostawcom oraz nabywcom towarów określanych mianem „pojazdy drogowe”. tabela 5. czołowi unijni dostawcy w ramach grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów – sitc78 w mld eur udział % niemcy 81,42 90,967 83,797 83,76 93,825 108,912 33,37 hiszpania 27,243 30,133 25,837 28,001 30,962 35,687 10,93 belgia 22,77 24,722 24,832 26,061 28,135 31,087 9,52 francja 26,367 27,52 26,059 25,615 26,886 30,397 9,31 czechy 14,851 16,89 17,096 17,619 20,872 24,088 7,38 włochy 16,104 17,884 17,169 16,848 17,739 20,4 6,25 wielka brytania 13,557 15,196 14,465 14,695 16,055 19,083 5,85 polska 13,48 14,319 13,119 13,341 14,59 16,758 5,13 słowacja 6,96 8,359 10,651 11,061 11,815 14,222 4,36 holandia 8,958 11,691 10,7 10,722 11,25 13,756 4,21 węgry 5,336 6,086 6,286 7,587 9,991 11,996 3,68 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). w tabeli 5 wyszczególniono czołowych dostawców towarów z grupy sitc 78 na rynek wewnętrzny unii europejskiej w latach 2010-2015. zdecydowanym liderem w tej kategorii są niemcy, które w 2015 roku odpowiadały za ponad 33% wdt. analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży… 141 w całym analizowanym okresie państwo to było na szczycie zestawienia. w 2015 roku wartość zrealizowanej wdt przez to państwo wynosiło ok. 108,912 mld eur, co stanowiło w przybliżeniu trzykrotność wdt jaką zrealizowała druga w tabeli hiszpania. niemcy znacząco powiększyły swój eksport na rynki unijne w badanym okresie, w ujęciu bezwzględnym wartość ich eksportu w grupie towarowej „pojazdy drogowe” wzrosła aż o ok. 27,5 mld eur na przestrzeni lat 2010-2015. wszystkie państwa poddane analizie zanotowały wzrost jeśli chodzi o wdt grupy towarowej „pojazdy drogowe”. na szczególną uwagę zasługują państwa regionu europy środkowo-wschodniej, takie jak węgry czy słowacja, które w badanym okresie zdołały podwoić wartość eksportu tych towarów na rynki unijne. polska w 2015 roku odpowiedzialna była za ok. 5,13% wdt grupy towarowej „pojazdy drogowe”. tabela 6. czołowi unijni nabywcy w ramach grupy towarowej sitc 78 – pojazdy drogowe w latach 2010-2015 rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów – sitc78 w mld eur udział % niemcy 46,437 54,404 55,553 56,956 62,254 68,684 20,56 wielka brytania 33,805 36,227 38,315 41,507 47,545 58,211 17,42 francja 36,733 39,976 36,341 36,433 37,467 41,415 12,40 hiszpania 19,171 22,154 19,338 21,516 26,19 29,296 8,77 belgia 23,525 26,192 25,786 26,002 25,525 28,783 8,62 włochy 26,29 26,312 19,636 19,047 21,416 26,079 7,81 holandia 13,409 16,35 15,232 14,726 15,199 17,231 5,16 austria 10,042 12,132 11,87 11,946 11,987 12,861 3,85 polska 9,475 10,627 10,113 10,722 11,617 12,783 3,83 szwecja 8,893 10,312 9,444 9,684 10,282 12,004 3,59 czechy 6,489 7,268 7,404 7,744 9,06 10,677 3,20 słowacja 4,705 5,589 6,21 6,481 6,994 8,568 2,56 węgry 3,391 4,18 4,293 5,073 6,48 7,489 2,24 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). jeśli chodzi o wnt w ramach grupy towarowej „pojazdy drogowe” państwem charakteryzującym się największym udziałem w rynku unijnym okazały się niemcy, które w całym okresie analizy, tj. w latach 2010-2015, były na szczycie zestawienia. udział tego państwa w całości obrotów w 2015 roku wyniósł ok. 20,6%. co ciekawe, wielka brytania, która pod względem wdt w 2015 roku zajmowała odległe siódme miejsce, w kategorii wielkości importu w ramach rynku wewnętrznego znalazła się tuż za niemcami, na drugim miejscu. świadczy to, iż tamtejsza branża motoryzacyjna w znacznym stopniu opiera się na imporcie pojazdów z innych krajów ue. wysokie pozycje państw takich jak hiszpania, francja, włochy czy belgia w obu rankingach mogą świadczyć o dużym stopniu wymiany wewnątrzgałęziowej w ramach sitc 78 tych państw. polska osiągając w 2015 roku poziom 3,83% ogólnej wartości wnt realizowanej w tej grupie towarowej znalazła się na dziewiątym miejscu. 142 wojciech dąbrowski 5. wewnątrzwspólnotowa wymiana wewnątrzgałęziowa w zakresie podgrup sitc 781, 782, 783, 784, 785 oraz 7864 – perspektywa polska chcąc zbadać wymianę wewnątrzgałęziową w branży motoryzacyjnej między polską a pozostałymi krajami unii europejskiej warto przyjrzeć się dokładniej towarom wchodzącym w skład poszczególnych podgrup oraz zbadać wskaźnik wymiany wewnątrzgałęziowej zwany indeksem grubela-lloyda. indeks ten ma postać: ��� = ��� + �� − |�� − ��| �� + �� gdzie: �� oznacza wartość eksportu (wdt) określonego dobra i przez określony kraj; �� oznacza wartość importu (wnt) określonego dobra i przez określony kraj. indeks przyjmuje wartości od 0 do 1. wartość 0 oznacza, iż między podmiotami nie występuje wymiana wewnątrzgałęziowa. wartości zbliżone do 1 oznaczają, iż występuje bardzo intensywna wymiana wewnątrzgałęziowa (bombińska, 2010). tabela 7 doskonale obrazuje jak bardzo ważnym ogniwem ue jest polska w zakresie wymiany handlowej w poszczególnych podgrupach grupy sitc 78 „pojazdy drogowe”. na początku badania tj. w 2010 roku podgrupą charakteryzującą się najwyższą intensywnością w handlu wewnątrzgałęziowym mierzoną indeksem g-l była podgrupa 782, tj. pojazdy silnikowe służące do transportu dóbr oraz pojazdy silnikowe specjalistycznego zastosowania, gdzie wartość indeksu g-l wynosiła aż 0,937. w 2010 roku podgrupą, gdzie występowała stosunkowo najniższa intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej była podgrupa 781 – pojazdy silnikowe służące do transportu osobowego poniżej 10 miejsc. co ciekawe, w końcowym okresie analizy tj. w roku 2015 nastąpił znaczący wzrost intensywności handlu wewnątrzgałęziowego w podgrupie 781 – indeks g-l wyniósł aż 0,952. w 2015 roku najniższą intensywnością wymiany wewnątrzgałęziowej charakteryzowała się podgrupa 784 części oraz akcesoria dla pojazdów z grup 722, 781, 782, 783; 785, z i tak bardzo wysokim wynikiem na poziomie 0,747. podgrupą towarową gdzie wskaźnik g-l wynosił najwięcej czyli 0,973 jest podgrupa 783 – inne silnikowe pojazdy drogowe. 4 w ramach grupy 78 „pojazdy drogowe” standardowej klasyfikacji handlu międzynarodowego (sitc) można wyodrębnić szereg podgrup – 781 – pojazdy silnikowe służące do transportu osobowego poniżej 10 miejsc; 782pojazdy silnikowe służące do transportu dóbr oraz pojazdy silnikowe specjalistycznego zastosowania; 783 – inne silnikowe pojazdy drogowe; 784części oraz akcesoria dla pojazdów z grup 722, 781, 782, 783; 785 – motocykle, motorowery, rowery oraz pojazdy przeznaczone dla osób niepełnosprawnych; 786 – przyczepy oraz naczepy, inne pojazdy bez napędu mechanicznego, kontenery transportowe. tabela 7. analiza indeksu intensywności wymiany wewnątrzgałęziowej grubela-lloyda dla podgrup sitc: 781, 782, 783, 784, 785, 786 w handlu polski z ue w mln eur w latach 2010-2015 grupa handlowa r o k 2010 2011 2012 2013 2014 2015 import eksport import eksport import eksport import eksport import eksport import eksport 781 3640 5882 3456 5847 3523 4538 3579 4273 4141 4271 4548 5009 indeks g-l 0,765 0,743 0,874 782 1024 902 1244 1105 1081 1166 1272 1094 1186 1104 1355 1256 indeks g-l 0,937 0,941 0,962 783 558 835 937 935 926 890 1023 867 1040 1168 1159 1222 indeks g-l 0,801 0,999 0,980 784 3847 5364 4453 5829 4018 5890 4245 6461 4572 7312 5011 8408 indeks g-l 0,835 0,866 0,811 785 123 150 128 157 147 135 152 126 166 164 196 224 indeks g-l 0,902 0,901 0,957 786 283 348 409 447 419 500 451 520 512 569 514 637 indeks g-l 0,896 0,955 0,912 0,929 0,947 0,893 źródło: opracowanie własne na podstawie (eurostat, 2016). 144 wojciech dąbrowski 6. podsumowanie unia europejska odgrywa kluczową rolę w międzynarodowym handlu pojazdami drogowymi. odpowiadała ona w 2015 roku za ponad 1/3 światowego importu oraz niespełna połowę światowego eksportu tych towarów. polska jako członek wspólnego rynku bardzo intensywnie zaangażowała się w uczestnictwo w wymianie handlowej z innymi krajami ue. udział krajów wspólnoty w analizowanej branży w okresie 2010-2015 nigdy nie spadł poniżej 80% całkowitego eksportu grupy towarowej sitc 78. w ujęciu bezwzględnym wartość obrotów handlowych w tej branży rośnie zarówno wewnątrz ue jak i na całym świecie. liderem europejskiego rynku pojazdów drogowych w latach 2010-2015 były niemcy, będące odpowiedzialne w 2015 roku za niespełna 30% wdt oraz prawie 19% wnt. polska w ostatnim roku analizy odpowiedzialna była za ok. 4,6% wdt oraz 3,47% wnt tychże towarów. warto tutaj zwrócić uwagę, że w całym okresie analizy nasz kraj odnotowywał znaczące nadwyżki w handlu z innymi krajami ue. polski handel z krajami ue w zakresie wszystkich podgrup sitc 78 charakteryzuje się bardzo wysokimi wskaźnikami intensywności handlu wewnątrzgałęziowego. jest to spowodowane m.in. fragmentaryzacją procesu produkcyjnego, którego część europejskich producentów samochodów przeniosła do polski. co ważne, świadczy to o bardzo wysokim poziomie konkurencyjności towarów tej branży wyprodukowanych w polsce. intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej oraz stosunkowo duże nadwyżki w handlu z innymi krajami europejskimi stanowią dobre przesłanki do prognozowania dalszej poprawy pozycji naszego kraju na rynku ue w zakresie pojazdów drogowych, co może stanowić siłę napędową dla rozwoju gospodarczego polski. jako kontynuację badań w tym zakresie warto przeanalizować bariery wzrostu dla światowego handlu w zakresie pojazdów drogowych oraz zbadać wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na strumienie handlu w tej branży. literatura bartkowiak, r. (2013). ekonomia rozwoju, warszawa: pwe. bombińska, e. (2010). konkurencyjność eksportu i jej miary, zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, 845, 43-59. chrzan, m. (2012). korzyści z wymiany międzynarodowej. w: j. rymarczyk (red.), handel zagraniczny. organizacja i technika, 405-431. warszawa: pwe. czarny, e. (2002). teoria i praktyka handlu wewnątrzgałęziowego, warszawa: szkoła główna handlowa oficyna. czarny, e., & śledziewska, k. (2009). polska w handlu światowym, warszawa: pwe hübner, d. (1993). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju, ekonomista 1993, 4. misala, j., & pluciński, e.m. (2000). handel wewnątrzgałęziowy między polską a unią europejską. teoria i praktyka, warszawa: dom wydawniczy elipsa. analiza wymiany handlowej polski z krajami unii europejskiej w branży… 145 molendowski, e. (2007). liberalizacja wymiany handlowej krajów europy środkowowschodniej w okresie transformacji. ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń krajów cefta. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. polan, w. (2010). zmiany podobieństwa struktur handlu zagranicznego nowych krajów członkowskich unii europejskiej przed i po akcesji. w: j. misala (red.), teoria i polityka wzrostu gospodarczego – osiągnięcia i doświadczenia, warszawa: cedewu. śledziewska, k. (2016). znaczenie wspólnej polityki handlowej ue dla państw grupy wyszechradzkiej. w: s. wydymus, m. maciejewski (red.), handel międzynarodowy w rozwoju społeczno-ekonomicznym państw. warszawa: cedewu. zielińska-głębocka, a., & rynarzewski, t. (2008). międzynarodowe stosunki gospodarcze. teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego. warszawa: pwn. onz (2016). un comtrade database. pozyskano z http://unctadstat.unctad.org/wds w dniu 25 października 2016. eurostat (2016). database eurostat. pozyskano z http://ec.europa.eu/eurostat/data/database w dniu 30 października 2016. analysis of poland’s trade with european union countries in the automotive industry abstract: the main objective of this article is to emphasise the importance of poland in intra-eu trade in the automotive industry. in addition this article underlines the role of intra-industry trade of poland on european market. the article also highlights the key role of eu in international trade of road vehicles. the main problem of this publication is quantitative analysis of polish and european road vehicles sector. this article is mainly based on widely available sources such as eurostat and un databases. in this scientific paper grubel-lloyd index was used to analyse intra-industry trade in road vehicles sector between poland other eu countries. the line of reasoning is primarily based on findings resulting from quantitative research. conclusions are drawn based on data describing development of global trade in road vehicles sector. reasoning regards analysis of polish trade in the aforementioned sector with particular emphasis on intra-industry trade on eu markets. there are very few publications in polish scientific literature which are entirely devoted to analysing polish role in the intra-eu trade with road vehicles which makes the whole analysis quite challenging. first and foremost the analysis is based on findings deriving from databases available online on websites of various international organisations. european union plays a leading role in international trade of road vehicles. poland as a member state is becoming more and more important as part of the eu automobile industry. intra-industry trade is very intense between poland and other eu countries. keywords: automotive industry; export; intra-eu trade; intra-industry trade jel codes: f16, f18, l80 pm-03-02-05-063-romanowski s u g g e s t e d c i t a t i o n : romanowski, r. (2017). the impact of local innovation systems support on local development for cross-border regions of the eastern poland. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 63-79 (in: m. maciejewski (ed.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). the impact of local innovation systems support on local development for cross-border regions of the eastern poland robert romanowski poznań university of economics and business faculty of management, department of commerce and marketing al. niepodległości 10, 60-875 poznań e-mail: robert.romanowski@ue.poznan.pl abstract: the objective of this paper is to prove the positive impact of public support for the relationships within the triple helix model on the local development of the eastern poland crossborder regions. the method used to prove the impact was econometric model based on backward stepwise multiple regression in which the explanatory variables were public spending aggregated into 44 categories dedicated to triple helix model. the model defines a theoretical framework of local innovation systems in 87 districts of the cross-border regions in the eastern poland (lublin, podlaskie, subcarpathian and warmian-masurian voivodeships). economic aggregate was chosen as a dependent variable in the model, based on average salaries in the district, treated as a measure of local development. the triple helix model, describing the relationships between science-business-administration, is treated as a template for creating local innovation systems. such relationships were supported by public expenditures of the european union cohesion policy in 2007-2013. within 75 intervention criteria, 44 ones were dedicated to different relationships in the triple helix model, ie. 9 variables on innovative activity connected to the science-business relationships, 25 variables associated with technical infrastructure related to administration-business relationships and 10 variables assigned to the knowledge infrastructure linked with the administration-science relationships. two hypotheses were proposed in the paper. in the first one, there was expressed a presumption for positive impact of statistically significant expenditures on innovative activity, technical and knowledge infrastructure for local development of the eastern poland cross-border regions. the hypothesis was tested in basic and extended variant. in the second one, there was expressed a presumption, in which public expenditures on knowledge infrastructure were more influential for local development of the eastern poland cross-border regions than expenditures on technical infrastructure. as a result of the econometric modelling the first hypothesis was confirmed in basic variant and rejected in the extended variant. keywords: innovation; cross-border cooperation; regional innovation system; poland jel codes: o30, p25 64 robert romanowski 1. introduction an improving innovativeness of local government units, defined as raising the capacity to innovate in the area, is one of the main priorities and objectives of the most important strategic documents in the european union, ie. the lisbon strategy (ukie, 2002, p. 4) and the europe 2020 strategy (ec, 2010, p. 5). due to the high risk of innovation for small and medium enterprises, according to the first and second schumpeterian hypothesis1, it is recommended to create the economic environment, usually in the form of regional and local innovation systems, whose task would be the reducing the risk of innovation for smes. it is assumed that large companies can innovate without state protection. one of the concepts that are supposed to help in the innovation implementation in smes is the creation and development of local innovation systems based on triple helix model (etzkowitz & leydesdorff, 1995). the purpose of this article is to prove the positive impact of public support for the relationship created as part of the triple helix model for the local development of cross-border regions in the eastern poland, classified as less developed (lublin, podlaskie, subcarpathian and warmian-masurian voivodeships). 2. the triple helix model in local innovation systems local innovation systems (lis) can be defined as a set of various public and private institutions, and the relationships between them, acting together to improve the entrepreneurship, innovativeness and internationalization activities which influence local development (figure 1). figure 1. scheme of local innovation system tasks source: romanowski, 2015, p. 90. 1 first schumpeterian hypothesis (mark i), formulated in 1912, points to a small, mostly family businesses, run by the owners with ‘entrepreneur-spirit’, as pioneers of innovation, because due to their flexibility they are able to grow faster than large bureaucratic companies. on the other hand, the second schumpeterian hypothesis (mark ii), formulated after world war ii, points to large companies, particularly operating under monopoly conditions (imperfectly competitive markets), as major players in the innovation environment, which are able to win large government contracts, mostly military, which increase the level of innovativeness across the economy (gayle, 2001). the impact of local innovation systems support on local development for… 65 the presented sequence can be read in the following way: if a company is to apply for a public assistance, it should be well managed (the level of entrepreneurship)2. if a company demonstrates management excellence, it can expect support in innovation processes. when a company or organization demonstrates high level of innovativeness, public funds can support export activities. in practice, the sequence of lis tasks could be different. a well-managed company may have an internationalization strategy without launching any innovations, e.g. in a low-tech industry. in the literature, the most important group of relationships in innovation systems are formed by entities operating within the tripple helix model (thm) (etzkowitz & leydesdorff, 1995). thm determines the dynamics of the relationships between science, industry and public administrations. there is also a theory in which thm is insufficient in a postmodern reality (mehta, 2002), but is a good the basis for determining the main connections and relationships in a networked economy. the relationships in thm are subject to dynamic change and there is no analogy with the biological metaphor of the double helix model. the most important features of the model include the following: − links between the three types of entities (science – business – administration) responsible for the development of a knowledge-based economy, and thus for continuous improvements in the level of innovativeness of a place; according to the so called first schumpeterian hypothesis the most important actors in this triad are small and medium enterprises, and science and administration play a supporting role in the contexts of innovation processes in enterprises. − role playing, originally assigned to another type of entity such as an entrepreneurial university, can become a stimulator for the formation of pre-enterprises; universities could become the community animators effecting the decisions of local or regional administration; companies, however, sharing their knowledge, training employees or participating in research projects, develop academic functions; public authorities, acting according to the principles of new public management act as companies and educate their employees – just like universities. − the formation of intermediate organizations located in the space between thm entity types − the spin-offs, spin-outs, incubators and technology parks, research commercialization offices and those of patent rights, scientific networks, local production agreements etc. such an approach requires very intensive support for innovation activities at the local level. in previous studies local stakeholders were treated as a part of the regional systems rather than as integral operators of the local ones. creating a modern economy, such as a knowledge-based economy, requires territorial and institutional proximity (gaczek, 2009) for the companies who plan to implement innovation. territorial proximity is easy to ensure on a municipal and a district level (in poland municipal level – nts5 – is called “gmina” and district level – nts4 – “powiat”). 2 authorities may, for example, propose that companies do a self-evaluation based on the efqm model (governica, 2014). 66 robert romanowski the analysis of the impact of public spending on local development was based on multiple regression equations. in the econometric modelling procedure the economic aggregate (ea) was chosen as the main dependent variable. in the current discussion on thm on the regional and national levels the measure of innovativeness was the number of implemented patents (gayle, 2001, p. 1-3; leydesdorff, 2012, p. 89). however, ea is a useful indicator of economic development at every level in the territorial division of a country, especially at a regional level (korec & polonyová, 2011, p. 178). ea is obtained by multiplying the number of employees (jobs) in a region or district and the average monthly salary in the region or district. due to the availability of data, it is possible to calculate the ea for the regional economy as a whole, as well as the value of ea generated by different sectors of the economy. ea refers to clark’s marginal revenue productivity theory of wages. the theory states that workers will be hired up to the point where the marginal revenue product is equal to the wage rate. what is more, by analysing the changes in the level of remuneration (e.g. the average salary in the district) one can talk about changes in the level of development. an alternative solution would be to measure productivity, which technically could affect gdp at the local level. due to the disturbance in the main assumptions of clark’s theory (compare: hein, 2014), gdp is not a perfect measure of local development. professor eckhard hein, who is a supporter of keynesian new deal for europe, calls for a return to such actions that would stimulate a comparable increase in the productivity curve as well as the wages curve. since the 80s in many developed economies, due to the pressure on short-term profits, productivity curves are rising, and the wages curves have been subject to stagnation or disproportionately low increases (hein, 2014). without going into political disputes, it is worth assuming that on a local scale the level of wages is a better measure of development than the level of local productivity (compare kwiatkowski & kucharski, 2011). the main component of ea is average salaries. the aim of this research paper is to prove the positive impact of public support for the relationships within the triple helix model on the local development of the eastern poland cross-border regions. proposed concept of the public expenditure impact related to the innovation activities on local development was developed by formulating hypotheses, based on the concept of creating relationships in thm (figure 2). there were two hypotheses formulated in the article, which distinguished the following assumptions: h1: public spending on innovation, technical infrastructure and knowledge infrastructure has a statistically significant and positive impact on local development of the cross-border regions in the eastern poland. h2: public spending on knowledge infrastructure has a greater impact on local development than spending on technical infrastructure in the districts of the cross-border regions in the eastern poland. the first hypothesis is the result of thm influence on the regional and national development described in the literature (leydesdorff, 2012). it is possible to study relationships in thm bilaterally (action for cooperation between science and the impact of local innovation systems support on local development for… 67 figure 2. schematic diagram of verifying hypotheses based on the triple helix model source: own elaboration based on leydesdorff&meyer, 2003, p. 199 and leydesdorff, 2012, p. 8. industry, government and industry, administration and science) and trilaterally (actions for cooperation among all three types of entities). the positive impact of cooperation between science and industry on development, as the basic relationship in both innovation systems, and thm has been shown in many studies (krugman, 1991; 2012; lundvall, 1992; edquist, 1997; evangelista et al., 2002; kukliński, 2002; etzkowitz, 2002; 2005; carayannis, barth & campbell, 2006 and others). researchers dealing with issues of thm define synergy in the process of cooperation between science, industry and administration (bi – and tri-lateral) as a secondorder interaction in a knowledge-based economy (leydesdorff, 2012, p. 9). hypothesis h1 is confirmed in the basic variant, if the regression parameter of at least one of 44 variables representing categories of intervention is statistically significant and greater than zero, which would indicate a positive impact on local development. hypothesis h1 is confirmed in the extended variant, when strong links between thm and local development occur. the strong relationships appear if at least one of 44 variables cathegories of intervention dedicated to one of three group of relationships, ie. the science-business (variables x1-x9, rdt variable), administration-science (variables x10-x15, infris variable, x62-x64, adapt variable and x72-x74, ihc variable), and administration-business (x16-x43, tr and nrg variables) is statistically significant and positively influence on local development (tables 1-6). the hypothesis h2 is based on the research carried out on the impact of infrastructure on regional development (gorzelak, 1997, 2009). expenditure on technical infrastructure in this study is considered as a measure of the relationships between government and industry in the triple helix model. it should be noted, however, that infrastructure is a necessary, but not sufficient factor for the development geography (local authorities) economy industry (corporations) knowledge (universities) local development variable ea2013pc political economy variables tr, nrg (x16 – x43) h1, h2 innovations variable rtd (x1 – x9) h1 knowledge infrastructure variable infris (x10 – x15) variables (adapt, ihc) (x62 – x64 ; x72 – x74) h1, h2 68 robert romanowski of local innovation systems and refers to stimulate entrepreneurship much more than to stimulate innovation. the results of research carried out in the central appalachians since the 60s could be very interesting proposals for investments depending on the level of individual development. the construction of several thousand km of two-lane highways caused the outflow of residents, mostly young, to the more developed regions (gorzelak, 2009, p. 19-20). the similar conclusions were presented by scientists studying investments in technical infrastructure in the spanish regions (pike, rodrigues-pose & tomaney, 2006) and the former german democratic republic (schaedklich & wagner, 2007, p. 15). in the case of peripheral regions (areas) it is advised to invest more money in education (knowledge infrastructure) than in the highways (technical infrastructure). 3. the method of researching the impact of the triple helix model on local development of cross-border regions in the eastern poland both hypotheses were verified through measuring the impact of the chosen expenditure within the cohesion policy, classified according to the categories intervention in the simik (information system for monitoring and control) database (pfe, 2014). expenditures on specific categories of intervention were treated as explanatory variables, and the response variable was the value of the economic aggregate (ea) for 2013 (variable ea2013pc), the main component of which is the average salary in a district. it should be noted that the set of explanatory variables included the value of ea for 2007. this made it possible to take into account the initial level of local development at the beginning of the allocation from the cohesion policy for 2007-2013. it was assumed that the initial local development level combined with public expenditure earmarked for clearly defined goals determines the level of development at the end of the allocation of funding. all the variables assigned to specific categories of intervention were weighted with the number of inhabitants of individual districts. it is assumed, that the district is the competent administrative body to stimulate innovation at the local level, because municipality is too small as a unit, and the impact of regional authorities, having competences for the promotion of entrepreneurship and innovation (act of 5th june 1998 on regional government, art. 11, par. 1, item 3; par. 2, item 6), shows no signs of proximity required in the development of local innovation systems. the paper includes regression procedure on all 87 districts belonging to the cross-border regions in the eastern poland. the analysis of the categories of intervention, listed in the innovative part of the lisbon strategy, is based on the identification of variables x1-x9 belonging to the priority theme called research and technology development (r&td), innovation and entrepreneurship; variables x10-x15 were assigned to the priority theme called information society; variables x16-x43 for the priority theme called transport and energy; variables x62-x64 for the priority theme called increasing the adaptability of workers and firms, enterprises and entrepreneurs; and variables x72-x74 for improving human capital. table 1. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on research and technology development, innovation and entrepreneurialship (rtd variable) in cross-border districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 01 x1 r&td activities in research centres 5.51 21.81 395.69 0.00 0.00 134.40 02 x2 r&td infrastructure (including physical plant, instrumentation and high-speed computer networks linking research centres) and centres of competence in a specific technology 242.28 540.30 223.01 47.79 0.00 3088.29 03 x3 technology transfer and improvement of cooperation networks between small businesses (smes), between these and other businesses and universities, post-secondary education establishments of all kinds, regional authorities, research centres and scientific and technological poles (scientific and technological parks, technopolis, etc.) 34.78 71.64 206.01 0.00 0.00 319.69 04 x4 assistance to r&td, particularly in smes (including access to r&td services in research centres) 104.31 240.66 230.71 0.00 0.00 1606.57 05 x5 advanced support services for firms and groups of firms 124.28 100.86 81.16 99.30 9.50 584.20 06 x6 assistance to smes for the promotion of environmentally-friendly products and production processes (introduction of effective environment managing system, adoption and use of pollution prevention technologies, integration of clean technologies into firm production 10.89 25.73 236.26 0.00 0.00 120.32 07 x7 investment in firms directly linked to research and innovation (innovative technologies, establishment of new firms by universities, existing r&td centres and firms, etc. 1230.60 1829.77 148.69 676.35 0.00 11494.08 08 x8 other investment in firms 742.95 486.53 65.49 604.48 155.10 2379.83 09 x9 other measures to stimulate research and innovation and entrepreneurship in smes 55.32 95.19 172.08 4.34 0.00 392.16 source: own elaboration based on ec (2006). table 2. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on information society in cross-border districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 10 x10 telephone infrastructures (including broadband networks) 353.17 164.63 46.61 317.55 64.84 814.75 11 x11 information and communication technologies (access, security, interoperability, risk-prevention, research, innovation, e-content, etc.) 20.25 47.11 232.65 0.00 0.00 275.69 13 x13 services and applications for the citizen (e-health, egovernment, e-learning, e-inclusion, etc.) 124.70 112.77 90.43 86.78 2.88 586.72 14 x14 services and applications for smes (e-commerce, education and training, networking, etc.) 49.52 77.71 156.92 19.32 0.00 391.45 15 x15 other measures for improving access to and efficient use of ict by smes 123.73 107.56 86.94 93.91 0.00 482.77 source: as in table 1. table 3. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on transport (variable tr) in cross-border districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 16 x16 railways 103.15 246.73 239.20 0.00 0.00 1401.07 17 x17 railways (ten-t) 644.59 2734.34 424.20 26.34 0.00 20085.17 18 x18 mobile rail assets 57.09 160.95 281.92 0.00 0.00 1071.79 19 x19 mobile rail assets (ten-t) 15.71 82.29 523.84 0.00 0.00 742.09 20 x20 motorways 17.86 166.62 932.74 0.00 0.00 1554.10 21 x21 motorways (ten-t) 2010.96 5278.02 262.46 15.27 0.00 32708.55 22 x22 national roads 674.70 1433.72 212.50 1.07 0.14 8679.08 23 x23 regional/local roads 1107.22 1186.98 107.20 614.97 36.97 6506.95 24 x24 cycle tracks 63.73 98.14 153.99 34.29 0.00 620.95 25 x25 urban transport 135.10 483.47 357.85 0.00 0.00 2944.25 27 x27 multimodal transport (ten-t) 7.74 72.22 932.74 0.00 0.00 673.67 28 x28 intelligent transport systems 0.94 8.79 932.74 0.00 0.00 81.94 29 x29 airports 117.16 552.61 471.69 0.00 0.00 3273.11 30 x30 ports 19.15 63.70 332.73 0.00 0.00 455.57 31 x31 inland waterways (regional and local) 5.02 29.25 582.77 0.00 0.00 245.76 source: as in table 1. table 4. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on energy (variable nrg) in cross-border districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 33 x33 electricity 5.63 19.79 351.57 0.00 0.00 112.99 34 x34 electricity (ten-e) 312.52 953.66 305.15 0.00 0.00 4539.67 35 x35 natural gas 132.37 502.15 379.35 0.00 0.00 3722.10 39 x39 renewable energy: wind 116.58 710.27 609.27 0.00 0.00 6371.54 40 x40 renewable energy: solar 134.89 198.98 147.52 42.27 0.00 991.98 41 x41 renewable energy: biomass 95.93 302.47 315.30 0.00 0.00 2186.34 42 x42 renewable energy: hydroelectric, geothermal and other 21.59 97.45 451.38 0.00 0.00 876.92 43 x43 energy efficiency, co-generation, energy management 179.63 282.14 157.07 102.30 0.00 1831.73 source: as in table 1. table 5. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on increasing the adaptability of workers and firms, enterprises and entrepreneurs (variable adapt) in cross-border districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 62 x62 development of life-long learning systems and strategies in firms; training and services for employees to step up their adaptability to change; promoting entrepreneurship and innovation 232.21 111.84 48.17 205.18 66.25 623.76 64 x64 development of specific services for employment, training and support in connection with restructuring of sectors and firms, and development of systems for anticipating economic changes and future requirements in terms of jobs and skills 28.27 24.93 88.18 19.72 2.96 147.31 source: as in table 1. table 6. basic statistics of independent variables (n=87) related to expenditures on improving human capital (variable ihc) in crossborder districts of the eastern poland (2007-2013) code of intervention variable category of intervention mean (in pln/pers.) standard deviation (in pln/pers.) variabilit y (%) median (in pln) min (in pln/ pers.) max (in pln/ pers.) 72 x72 design, introduction and implementation of reforms in education and training systems in order to develop employability, improving the labour market relevance of initial and vocational education and training, updating skills of training personnel with a view to innovation and a knowledge based economy 71.32 35.58 49.89 64.61 16.22 189.63 73 x73 measures to increase participation in education and training throughout the life-cycle, including through action to achieve a reduction in early school leaving, gender-based segregation of subjects and increased access to and quality of initial vocational and tertiary education and training 277.41 95.26 34.34 264.46 92.25 613.15 74 x74 developing human potential in the field of research and innovation, in particular through post-graduate studies and training of researchers, and networking activities between universities, research centres and businesses 39.63 24.66 62.22 36.37 7.45 132.41 source: as in table 1. the impact of local innovation systems support on local development for… 75 the chosen set of 44 variables became the basis for the verification of the hypotheses formulated in the paper. furthermore, to improve the statistical significance of the theoretical model to the empirical data, a set of explanatory variables has been extended by the economic aggregate for 2007 (variable ea2007pc), treated as a measure of the level of socio-economic development in the first year of cohesion policy in the 2007-2013. the study used the method of backward stepwise multiple regression, which made it possible to assess the influence of the stream of public funding flowing through polish districts on the stream of salaries at the disposal of local communities. this method permits limiting the number of independent variables to a set of those that are the most useful for describing the phenomenon studied. the method enables to identify only those variables of the highest influence on the dependent variable (ea2013pc). elimination of variables was used, whereby in a first step of regression model all potential explanatory variables were included, and in a second step those ones that do not meet statistical significance then were excluded (nowosielska, 1977). due to the complexity of calculations stepwise regression modeling was performed with the use of statistica universal system, typical for statistical data analysis. 4. results and discussion at the beginning of the multiple regression procedure, to confirm the hypotheses, 453 variables (variables x1-x43, x62-x64, x72-x74 and ea2007pc) were selected. after following the steps of backward elimination, eight variables remained in the final version of the model (x2, x7, x22, x41 and ea2007pc), and the final equation took the form of: ��2013��′ ��� ���� = 32.25 + 0.026�� + 0.012�� − 0.008��� − −0.039��� + 1.28��207�� (1) the regression parameters indicated statistical significance (p <0.05), and the coefficient of determination r2 reached 0.9655. this means that the constructed model explained more than 96% of the variation in the dependent variable. the adjusted r2 value (including the number of independent variables in the model), amounting to 0.9634, did not differ significantly from general r2 (table 7). the analysis of the model described by the equation shows that the greatest positive impact on 96% of the variation of ea in 87 districts being a part of cross-border regions in the eastern poland (ea2013pc’poleast45), except ea2007pc, was produced by the expenditures represented by the following variables: x2 (r&td infrastructure (including physical plant, instrumentation and high-speed computer networks linking research centres) and centres of competence in a specific technology) and x7 (investment in firms directly linked to research and innovation), representing relationships between science and industry. these variables, which are statistically significant, are stimulants in the 3 due to the lack of expenditure under the categories of intervention number 12, 26, 32, 36 and 63 in the districts of cross-border regions in the eastern poland in 2007-2013, variables x12, x26, x32, x36 and x63were excluded from the established set of variables. on the other hand, variable ea2007pc was included to the set. 76 robert romanowski model. the analysis of the model leads to the conclusion that every polish złoty spent on investments on research and innovation in companies in 2007-2013 per capita raised a value of aggregate economic per capita by more than 1 grosz, and spending on br & t infrastructure – by more than 2.5 grosz. table 7. basic statistics of the multiple regression model (backward stepwise method) for 45 variables related to thm – ea2013pc’poleast45 in all disctricts of the crossborder regions in the eastern poland (n=87) in 2007-2013 n=87 coefficient standard error t-statistics probability intercept 32.24522 12.80462 2.51825 0.013763 x2 0.02580 0.01280 2.01566 0.047152 x7 0.01231 0.00323 3.81007 0.000269 x22 -0.00828 0.00411 -2.01282 0.047456 x41 -0.03935 0.01923 -2.04615 0.043986 ea2007pc 1.28420 0.03473 36.98046 0.000000 r2= 0.96551767; adjusted r2= 0.96338913; degrees of freedom: 81; f(5.81)=453.61 p<0.0000 standard error of estimation: 53.424 source: own elaboration. however, there was a negative impact on local development by expenditure represented by such variables as x22 (national roads) and x41 (renewable energy: biomass), because regression parameters of these variables are less than zero. this observation may be a result of investment in less developed districts (more expenses in districts with low ea2013). the other explanation could be based on process observed in less developed regions in the world where investment in road infrastructure caused the outflow of residents and worsening a socio-economic situation of the whole area. the analysis of the model described by the equation allows to confirm the hypothesis h1 in basic variant, because spending on innovation activities carried out in enterprises representing relationships between science and business (variables x2 and x7) positively influence the local development (variable ea2013pc’poleast45). however, there were no statistically significant biand trilateral synergies in thm, because none of the variables representing of the administration-science and business administration relationships affected positively on local development. in that case hypothesis h1 could not have been confirmed in extended variant. the hypothesis h2, according to the last observation, must also be rejected because no variable representing of the knowledge infrastructure was statistically significant, and the variables representing of the technical infrastructure (variable x22 and x41) were dissimulating the local development, assuming that other variables remain unchanged. 5. conclusions the aim of this research paper is to prove the positive impact of public support for the relationships within the triple helix model on the local development of the eastern poland cross-border regions, which are classified as less developed areas both the impact of local innovation systems support on local development for… 77 in poland and the european union. commonly repeated opinions on the necessity of the expenditure on innovation, technical and knowledge infrastructure in local development have been a subject of research procedure. the results of used regression model allow proving a positive impact of expenses associated with the innovation activities on local development, particularly in relation to research and development infrastructure and investment on innovation activities in enterprises. these expenses represent the science-business relationship in the triple helix model. one can draw a conclusion about the positive effects of allocating limited funds, both public and private, for innovation activity on local development within cross-border less developed polish regions in 2015-2020. on the other hand, expenditure on technical infrastructure, representing the government-business relationship in the triple helix model, has a negative impact on local development measured by ea2013. usually, in less developed regions it is recommended to invest in human capital, or using the terminology used in the triple helix model, to invest in knowledge infrastructure. but the study showed that variables representing the administration-science relationship were not statistically significant. the triple helix model is a reflection of the relationship that should exist in local innovation systems regardless of the region and the level of the socio-economic development. in line with the assumptions of new institutional economics, every community should create and develop relationships in accordance with local conditions, organizational culture and values important for this community. however, regardless of the institutions present in the community the best results are achieved by synergy in trilateral relationships occurring between science-businessadministration. in less developed region, local development should begin with investment in innovation activity, and not in technical infrastructure. refereneces act of 5th june 1998 on regional government (ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, tekst jednolity, dz.u. 2013 poz. 576.) carayannis, e.g., barth, t.d., & campbell d.f.j. (2012). the quintuple helix innovation model: global warming as a challenge and driver for innovation, journal of innovation and entrepreneurship 2012. retrieved from http://www.innovation-entrepreneurship.com/content/1/1/2 (8.12.2015); (http://dx.doi.org/10.1186/2192-5372-1-2) ec (2006). commission regulation no 1828/2006 of 8 december 2006 setting out rules for the implementation of council regulation (ec) no 1083/2006 laying down general provisions on the european regional development fund, the european social fund and the cohesion fund and of regulation (ec) no 1080/2006 of the european parliament and of the council on the european regional development fund. retrieved from http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/en/txt/?uri=celex:02006r1828-20111201 on 11 november 2014. ec (2010). europe 2020. a european strategy for smart, sustainable and inclusive growth, brussels: european commission. retrieved from http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/complet%20en%20barroso%20%20%20007%20-%20europe%202020%20%20en%20version.pdf on 8 december 2015. 78 robert romanowski edquist, c. (1997). systems of innovation approaches – their emergence and characteristics. in c. edquist (ed.), systems of innovation: technologies, institutions and organizations (pp. 1-35). london: pinter/cassell. etzkowitz, h. (2002). incubation of incubators: innovation as a triple helix of universityindustry-government networks, science and public policy, 29(2), 115-128, http://dx.doi.org/10.3152/147154302781781056 etzkowitz, h. (2005). making science cities: the triple helix of regional growth and renewal, science cities workshop, york, england. etzkowitz h., & leydesdorff, l. (1995). the triple helix – university – industry – government relations: a laboratory for knowledge based economic development. easst review, 14. evangelista, r., iammarino, s., mastrostefano, v., & silvani, a. (2002). looking for regional systems of innovation: evidence from the italian innovation survey, regional studies, 36(2), (http://dx.doi.org/10.1080/00343400220121963) gaczek, w.m. (2009). gospodarka oparta na wiedzy w regionach europejskich. warszawa: pan kpzk. gayle, p. (2001). market concentration and innovation: new empirical evidence on the schumpeterian hypothesis, center for economic analysis, university of colorado, discussion papers in economics working paper 01-14, 1-25. gorzelak, g. (1997). polityka pomocy regionalnej w liberalnej gospodarce – appalachy. in a. dobroczyńska (ed.), jednolitość i różnorodność w polityce rozwoju, (pp. 99-119). warszawa: wydział nauk ekonomicznych uniwersytetu warszawskiego. gorzelak, g. (2009). fakty i mity rozwoju regionalnego, studia regionalne i lokalne, 2(36). governica, (2014). model doskonałości efqm. retrieved from http://www.governica.com/model_doskona%c5%82o%c5%9bci_efqm on 12 october 2014. hein, e. (2014). nasze pensje są sztucznie hamowane. bez wzrostu płac grozi nam kolejny kryzys i rewolucja. interview for forsal.pl on 30.10.2014. retrieved from http://forsal.pl/artykuly/832443,hein-nasze-pensje-sa-sztucznie-hamowane-bez-wzrostu-placgrozi-nam-kolejny-kryzys-i-rewolucja.html on 25 december 2014. krugman, p. (1991). geography and trade, cambridge, ma: mit press. kukliński, a. (2002). the development of knowledge – based economy in europe. the regional trajectory, geographia polonica, 75(1). kwiatkowski, e., & kucharski, l. (2011). konkurencyjność gospodarki a poziom wynagrodzeń (analiza na przykładzie polskich powiatów). zeszyty naukowe polskiego towarzystwa ekonomicznego, 9, 145-157. leydesdorff, l. (2012). the triple helix of university-industry-government relations. retrieved from http://www.leydesdorff.net/th12/th12.pdf on 3 may 2015. leydesdorff, l., & meyer, m. (2003). the triple helix of university-industry-government relations: introduction to the topical issue. scientometrics, 58(2), 191-203. (http://dx.doi.org/10.1023/a:1026276308287) lundvall, b.a. (ed.) (1992). national systems of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning. london: pinter. mehta, m.d. (2002). regulating biotechnology and nanotechnology in canada: a post normal science approach for inclusion of the fourth helix. paper presented at the the impact of local innovation systems support on local development for… 79 international workshop on science, technology and society: lessons and challenges, national university of singapore, 19 april 2002. nowosielska, e. (1977). analiza regresji w badaniach geograficznych. in z. chojnicki (ed.), metody ilościowe i modele w geografii, (pp. 16-45). warszawa: pwn. pfe (2014). umowy o dofinansowanie wg projektów, programów, poziomów wdrażania, województw, powiatów, gmin, danych dotyczących beneficjentów, tematu priorytetu i formy prawnej, warszawa: portal funduszy europejskich. retrieved from http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/analizyraportypodsumowania/strony/ksi_raporty.aspx, on 10 october 2014. pike, a., rodrigues-pose, a., & tomaney, j. (2006). local and regional development, london-new york: routledge. romanowski, r. (2015). wpływ wsparcia systemów innowacji na rozwój lokalny. poznań: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu. schaedklich, m., & wagner, g. (2007). perspectives and opinions for economic policy in eastern germany – with special reference to aspects from spatial sciences. in s. lenz (ed.), restructuring eastern germany. german annual of spatial research and policy, (pp. 7-26). berlin-heidelberg-new york: springer. ukie (2002). strategia lizbońska. droga do sukcesu zjednoczonej europy, warszawa: departament analiz ekonomicznych i społecznych urzędu komitetu integracji europejskiej. watson, j., & crick, f. (1953). a structure for deoxyribose nucleic acid, nature, 171(4356), 737-738, http://dx.doi.org/10.1038/171737a0 ie-pm-04-01-04-pp049-borkowska 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.04 wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego na przykładzie miasta krakowa agnieszka borkowska a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest prezentacja rozwoju outsourcingu usług i próba oceny jego znaczenia w rozwoju ekonomicznym miasta na przykładzie krakowa. metodyka badań: badania opierają się na metodzie desk research oraz analizie źródeł: literatury przedmiotu oraz dostępnych danych pochodzących z banku światowego. wyniki: offshoring w coraz większym zakresie kształtuje przepływ wymiany handlowej między gospodarkami poszczególnych krajów stając się jednym z głównych czynników rozwoju. analiza światowych rankingów najchętniej wybieranych miejsc na lokowanie inwestycji w zakresie branży outsourcingowej wskazuje, że inwestorzy coraz chętniej wybierają państwa europy środkowo-wschodniej, w tym polskę. kraków zajmuje jedno z czołowych miejsc na świecie wśród najbardziej atrakcyjnych miast dla lokalizacji usług outsourcingowych, a ponadto branża ta w tym mieście stale się rozrasta. powstają nowe miejsca pracy w sektorze outsourcingu i jednocześnie tworzone są stanowiska w otoczeniu tej gałęzi gospodarki. równocześnie na inne branże ma wpływ pozytywny efekt dochodowy tworzony przez pracowników centrów usług. dzięki generowanym korzyściom sektora outsourcingu daje miastu możliwość dalszego rozwoju ekonomicznego. wkład i wartość dodana: artykuł jest aktualną analizą i próbą ewaluacji outsourcingu na gospodarkę lokalną i w tym aspekcie stanowi wartość dodaną do istniejącego stanu wiedzy naukowej. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: outsourcing; offshoring; kraków; sektor usług biznesowych; rozwój miasta kody jel: f23 artykuł nadesłano: 8 stycznia 2018 artykuł zaakceptowano: 28 lutego 2018 sugerowane cytowanie: borkowska, a. (2018). wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego na przykładzie miasta krakowa. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 49-60. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.04 wprowadzenie we współczesnym świecie ciągłej konkurencji i wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotów gospodarczych, firmy chcą jak najefektywniej zarządzać i wykorzystywać 50 | agnieszka borkowska własne zasoby. outsourcing, czyli proces zlecenia części dotychczasowej działalności przedsiębiorstwa poza jego strukturę organizacyjną, a także wykorzystywanie produktów i usług, jakie oferują zewnętrzni producenci, stał się jednym ze sposobów na osiągnięcie tychże celów i jako instrument strategiczny daje dostęp do wysokiej jakości świadczonych usług. obecnie polska postrzegana jest jako jeden ze światowych liderów dla lokalizacji centrów outsourcingowych, a kraków konkuruje z takimi miastami jak mumbaj (bombaj) czy manila o potencjalnych inwestorów. jednocześnie nadal przoduje w statystykach europejskich jako jedno z najbardziej atrakcyjnych miejsc dla inwestycji w sektorze outsourcingu usług. kraków jest postrzegany jako dojrzały rynek, mający wiele do zaoferowania przedsiębiorcom. w sektorze outsourcingu znajduje zatrudnienie coraz więcej młodych ludzi, a prognozy na najbliższe lata wskazują, że branża ta będzie się nadal rozrastać. celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie, jak duży wpływ na rozwój ekonomiczny aglomeracji generuje sektor outsourcingu oraz próba oceny rozwoju miasta na przykładzie krakowa. z wykorzystaniem technik badawczych: analizy źródeł oraz desk research, opracowanie przedstawia pokrótce sektor outsourcingu w gospodarce światowej oraz polskiej, a następnie analizę tej gałęzi gospodarki w odniesieniu do miasta krakowa. outsourcing a podmoty gospodarki światowej znaczenie outsourcingu w procesie delokalizacji produkcji wyrobów i usług spowodowało, iż przez niektórych badaczy jest on nazywany mianem „nowej rewolucji przemysłowej” (blinder, 2006). złożoność procesów outsourcingowych i offshoringowych wynikająca z samego charakteru tego zjawiska kreuje wiele następstw dla internacjonalnej gospodarki (halemba & babińska, 2016; myszkowska, 2014). za okres początku przenoszenia produkcji własnej firmy za granicę uznaje się już wiek xvii, czyli czas merkantylizmu oraz kolonialnego imperializmu. właśnie wtedy po raz pierwszy ówczesne mocarstwa decydowały się na przesunięcie części swojej produkcji do zagranicznych, najczęściej zamorskich lokalizacji jak np. kompania wschodnioindyjska, zakładająca swoje faktorie w indiach. wielu badaczy z kolei wskazuje, że era offshoringu rozumianego współcześnie, rozpoczęła się w latach 60. xx wieku i osiągnęła swój szczytowy punkt w latach 80 (malik, 2016, s. 52). początkowo przenoszeniu poddawana była przede wszystkim produkcja przemysłowa i za główny cel stawiano obniżenie kosztów produkcji. etap drugi, który przypada na lata 90. xx wieku, cechował się przeniesieniem działalności usługowej. obejmowało to czynności związane z przetwarzaniem dokumentacji, it oraz obsługą klientów, aż do coraz bardziej złożonych zadań biznesowych dotyczących na przykład funkcji z obszaru finansów czy księgowości oraz sektora r&d. rozpoczęto poszukiwanie innych, ważnych z punktu widzenia przedsiębiorstwa macierzystego, czynników lokalizacji, takich jak na przykład jakość kapitału ludzkiego, czynniki instytucjonalne czy powszechny dostęp do infrastruktury informacyjnej (malik, 2016, s. 52). i tak wraz z początkiem xxi wieku dla wielu gałęzi offshoring stał się popularnym oraz rutynowanym narzędziem (hutzchenreuter, lewin, ressler, 2011, s. 245-248). wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego… | 51 od lat 80. ubiegłego wieku możemy obserwować zmiany, jakie są skutkiem coraz intensywniej rozwijającego się sektora outsourcingowego. początkowo wydzielanie procesów dotyczyło produkcji, a obecnie obejmuje rozrastający się rynek usług. liderami w świadczeniu usług outsourcingowych stały się kraje o niskich kosztach pracy. światowa konkurencja zmusza firmy do tworzenia bardziej efektywnych i wydajnych miejsc pracy. w krajach zleceniodawców procesów outsourcingowych, wpływa on na zmniejszenie liczby miejsc pracy. najczęściej dotyczy to stanowisk pracochłonnych, o niskiej wartości dodanej. pojawia się tym samym popyt na wykwalifikowanych pracowników. jednocześnie outsourcing kreuje wyzwania, jakim muszą sprostać światowe gospodarki. konieczna jest modyfikacja systemu edukacji i baczne obserwowanie trendów, ponieważ nie da się jednoznacznie przewidzieć, które sektory będą się rozwijać, a które być może całkiem zanikną. stawiać powinno się na innowację, która staje się głównym determinantem wzrostu gospodarczego. dlatego tak istotne jest patrzenie w przyszłość, obserwacja tendencji w gospodarce i odpowiednie reagowanie na bodźce zewnętrzne. planowanie strategiczne powinno obejmować miedzy innymi wykorzystanie kapitału intelektualnego obywateli danego kraju przebywających poza jego granicami. orientacja na przyszły kształt światowej gospodarki powinna oznaczać wyjście poza standardowe ramy postrzegania gospodarki (rybiński, 2007, s. 113-115). główne lokalizacje outsourcingu usług na świecie w przeciągu ostatniej dekady indie stały się światowym liderem branży outsourcingu. można je określić mianem biednego kraju, którego rozwój oparty jest na świadczeniu usług dla firm pochodzących z bogatych państw. po niemal dwustuletniej eksploatacji przez kolonizatorów indie były bardzo biedne, a przeprowadzenia koniecznych reform podjął się dopiero premier rajiv gandhi w latach 80. xx wieku, a także jego następca manmohan singha w latach 2004-2014. postanowili oni otworzyć tak długo chronioną gospodarkę indii na świat i skonfrontować ją z zagraniczną konkurencją (mitręga, 1995, s. 77-84). obecnie setki tysięcy miejsc pracy zostały już przeniesione do indii, a trend ten tylko przybiera na sile. hindusi obsługują telefonicznie klientów z całego świata, tworzą programy komputerowe i zostają im zlecane coraz bardziej zaawansowane zadania jak na przykład obrót papierami wartościowymi czy księgowość. o ile o chinach zaczyna się mówić jako o fabryce świata, tak indie stają się zapleczem biurowym (meredith, 2009, s. 132). do najważniejszych zalet przyciągających inwestorów zalicza się tani zasób siły roboczej o stosunkowo dobrym wykształceniu oraz zdobyte przez ostatnie dwie dekady doświadczenie w obsłudze powierzonych procesów. rząd indyjski zachęca zagranicznych przedsiębiorców do inwestycji poprzez zapewnia niezbędnego minimum infrastrukturalnego oraz dostosowanie regulacji administracyjnych i prawnych do prowadzenia działalności gospodarczej (bojańczyk, 2008, s. 99-105). według danych banku światowego z praktycznie zerowego poziomu wskaźnik ten poszybował na przestrzeni ostatnich kilku dekad do poziomu 44,009 mld usd w roku 2015. tabela 1. przedstawia podstawowe wskaźniki determinujące lokalizację usług offshoringu dla indii oraz dla krajów europy środkowej dla porównania. początek xxi wieku w gospodarce światowej upływa w warunkach coraz mocniejszej konkurencji ze strony rynków wschodzących, a światowy potentatem stały się, obok indii, chiny. to właśnie w chinach zarejestrowano największy przyrost międzynarodowych 52 | agnieszka borkowska przedsiębiorstw, który spowodowany jest przede wszystkim napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych. na przestrzeni ostatnich trzech dekad, według danych zgromadzonych przez bank światowy, wskaźnik ten z wartości równej niemal zero wzrósł w krótkim czasie do około 300 miliardów usd (rok 2013). tabela 1. zastawienie podstawowych wskaźników determinujących lokalizację offshoringu dla indii i krajów europy środkowej wskaźnik europa środkowa indie ludność (mln) 102 1108 pkb/per capita (eur) 10 020 2397 stopa bezrobocia (%) 8,2 9,5 największe obszary miejskie (mln) budapeszt 2,6 katowice 2,6 warszawa 2,3 bukareszt 2,2 praga 1,4 sofia 1,2 mumbai 13,1 delhi 11,5 bangalore 5,3 kalkuta 4,6 chennai 4,4 ahmadabad 3,6 szacowana wielkość zatrudnienia w bpo (mln) 50 000 415 000 koszt zaopatrzenia elektronicznego (eur) 15 000 4 000 szacowany procentowy wzrost płac 3-15 7-17 source: (ciesielska, 2009, s.74-75). inwestorzy wybierają chiny jako miejsce swojej nowej lokalizacji, gdyż decyduje wypadkowa niskich kosztów pracy tak gigantycznych zasobów siły roboczej oraz pozyskanie nowego tak ogromnego rynku zbytu, jakim są chiny. jako kraj rozwijający się, chrl ma do zaoferowania nie tylko swoje zasoby siły roboczej ale jednocześnie dość rozwiniętą infrastrukturę i technologię sprzyjającą eksportowi, a także ogromny krajowy rynek zbytu. uważa się nawet, że dzięki tym elementom chiny wyprzedziły indie oraz inne kraje rozwijające się, gdyż żadne z nich nie jest w stanie zaproponować potencjalnym inwestorom tak korzystnego zestawu czynników (meredith, 2009, s. 105-106). firma konsultingowa a. t. kearney co roku publikuje ranking prezentujący zestawienie 20 krajów najchętniej wybieranych jako lokalizacja procesów outsourcingowych. na szczycie tego zestawienia od kilku lat niezmiennie znajdują się właśnie indie oraz chiny, ale inne państwa także starają się konkurować z nimi pod względem atrakcyjności finansowej dla swoich inwestycji, środowiska biznesowego oraz wykształcenia i dostępności siły roboczej (wykres 1). jak wynika z rankingu, na miejsce lokalizacji swojej działalności korporacje transnarodowe coraz chętniej wybierają też kraje europy środkowej i wschodniej. pomimo, iż koszty pracy są tu wyższe niż w krajach azjatyckich jest to nadal atrakcyjna lokalizacja ze względu na dostępność wykształconej siły roboczej, dobry klimat dla inwestycji czy infrastrukturę na odpowiednim poziomie. znaczenie ma również bliskość geograficzna i kulturowa, a także znajomość języków. poza polską wysokie miejsca w rankingu odnotowały rumunia i bułgaria, które po przystąpieniu do unii europejskiej mają stabilną sytuację polityczną oraz uatrakcyjniły swoje otoczenie biznesowe. jednak najważniejsze dla przedsiębiorców są niższe koszty pracy w stosunku do państw europy zachodniej czy stanów zjednoczonych (meyer, 2006, s. 6). wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego… | 53 rysunek 1. ranking najchętniej wybieranych krajów jako lokalizacji dla usług outsourcingowych źródło: opracowanie własne na podstawie 2016 a.t. kearney global services location index™ top 20. znaczenie offshoringu dla polskiej gospodarki rosnące znaczenie outsourcingu usług wykorzystujących specjalistyczną wiedzę stwarza szansę polsce przyspieszenia rozwoju gospodarczego. przewaga polski nad innymi krajami tkwi przede wszystkim w odpowiedniej lokalizacji, w samym centrum starego kontynentu. dodatkowo nie występują znaczne różnice kulturowe między polską a krajami wysokorozwiniętymi, a polscy pracownicy są dobrze wykwalifikowani, przy jednoczesnym konkurencyjnym poziomie płac w stosunku do państw zachodnich oraz wysokiej wydajności osiąganej przez pracowników (ciesielska, 2009, s. 65-66). według rankingu przeprowadzonego przez amerykańską firmę konsultingową a.t. kearney w latach 2006-2016 polska postrzegana była jako atrakcyjna lokalizacja dla usług biznesowych. z każdym rokiem nasza gospodarka pięła się w tym rankingu do góry, aby w 2016 roku zostać sklasyfikowaną na 10. pozycji na świecie, a zarazem 1. w europie. ocena kapitału ludzkiego stale i w dość szybkim tempie wzrasta m.in. dzięki wzrostowi liczby studentów uczelni wyższych i zatrudnienia w sektorze usług dla biznesu. poprawie systematycznie ulega otoczenie biznesowe, czyli jakość infrastruktury niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej, co sprzyja lokalizacji offshoringu w polsce. liczba zagranicznych centrów usług biznesowych w polsce systematycznie wzrasta, a tak dynamiczny rozwój sektora outsourcingu skutkuje zwiększeniem zatrudnienia w tym 2,88 2,7 2,7 2,23 3,2 0,52 3,37 2,79 2,99 3,19 2,41 2,58 2,71 3,17 3,04 3,23 2,34 2,75 2,28 3,22 1,38 0,9 0,99 1,8 1,29 2,88 1,03 1,16 0,94 1,25 1,37 1,26 1,56 1,43 1,44 1,54 2,07 1,42 2,71 2,55 1,46 1,72 1,64 1,34 0,96 2,11 1,14 1,64 1,66 1,22 1,9 1,88 1,61 1,29 1,44 1,22 1,59 1,89 1,51 1,19 0 1 2 3 4 5 6 7 20. kolumbia 19. kostaryka 18. łotwa 17. rosja 16. egipt 15. usa 14. sri lanka 13. rumunia 12. bułgaria 11. wietnam 10. polska 9. chile 8. meksyk 7. filipiny 6. tajlandia 5. indonezja 4. brazylia 3. malezja 2. chiny 1. indie atrakcyjność pod względem finansowym umiejętności oraz dostępność siły roboczej środowisko biznesowe 54 | agnieszka borkowska obszarze. rokrocznie następuje wzrost liczby nowopowstałych centrów usług, a ten największy miał miejsce w latach 2015-2016, kiedy otworzono 144 centra. według raportu przeprowadzonego przez absl zatytułowanego sektor nowoczesnych usług biznesowych w polsce 2016, miastem zatrudniającym największą liczbę pracowników w tym sektorze w 2016 roku był kraków. w skali całego kraju pracowników centrów usługowych było zatrudnionych około 212 tys., z czego w krakowie pracuje blisko 24% wszystkich zatrudnionych w tej branży tj. około 51 tys. osób. kolejne miejsca w tym zestawieniu zajmują warszawa (37,4 tys.), wrocław (34,2 tys.), trójmiasto (16,9 tys.) oraz aglomeracja katowicka (16,5 tys.). ta ostatnia, z racji swojego położenia niedaleko krakowa oraz dobrze rozwiniętych połączeń komunikacyjnych, często postrzegana jest przez przedsiębiorców jako jeden rejon inwestycyjny, który razem z krakowem daje miejsce pracy niemal dla 1/3 wszystkich zatrudnionych w centrach usług w polsce. w efekcie rozwoju omawianego sektora nastąpił znaczący wzrost eksportu usług. w latach 2005-2016 odnotowano wzrost wartości rocznego strumienia eksportu usług biznesowych o ponad 270%. dane zgromadzone przez unctadstat pod wspólną nazwą „inne usługi biznesowe” obejmują między innymi usługi reklamowe, konsultingowe, księgowe oraz badania i rozwój. w latach 2005-2016 ich wartość wzrosła o około 400%. dla usług telekomunikacyjnych i informatycznych wskaźnik ten wzrósł dziesięciokrotnie. przeniesione do polski usługi nie są odpowiedzialne za 100% generowanego eksportu krajowego i trudno ustalić dokładnie ich udział w tym wskaźniku. wydaje się jednak, że ich udział jest znaczny w tym aspekcie. outsourcing nie generuje jedynie miejsc pracy ściśle związanych ze świadczeniem usług finalnemu klientowi. powiązane z nim gałęzie też mogą się intensywnie rozwijać. na tysiąc nowopowstałych miejsc pracy w centrach offshoringowych szacuje się, że powstaje około 115 nowych stanowisk w firmach obsługujących te podmioty. dotyczy to między innymi usług medycznych, transportowych, szkoleniowych czy związanych ze sposobem spędzania czasu wolnego. r. malik (2016) podaje również, że tysiąc miejsc pracy w sektorze usług biznesowych wpływa na utworzenie około 150 stanowisk pracy w sektorze towarów i usług konsumpcyjnych. atrakcyjność krakowa jako lokalizacji centrów outsourcingowych w 2015 roku kraków zajął 9. miejsce wśród najbardziej atrakcyjnych miast na świecie dla lokalizacji inwestycji z sektora outsourcingowego według tholos top 100 outsourcing destinations, otrzymując tym samym najwyższą lokatę spośród wszystkich miast europejskich (tabela 2). cechą charakterystyczną dla miasta krakowa jest fakt, że w początkowym okresie rozwoju branży outsourcingowej dotyczył jedynie centrów badawczo-rozwojowych (r&d). w kolejnych latach ich udział stopniowo malał na rzecz centrów ssc (shared services centres – centa usług wspólnych), czyli wyodrębnionych jednostek usługowych danego przedsiębiorstwa oraz bpo (business process outsourcing centres – centa outsourcingu procesów biznesowych) realizujących usługi w zakresie wybranych, niezwiązanych z produkcją procesów (micek, działek, górecki, 2010, s. 26). podstawowym powodem przenoszenia procesów za granicę jest obniżenie kosztów pracy. jednocześnie jednak firmom zlecającym zależy na utrzymaniu dotychczasowej jakości wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego… | 55 wykonywanych procesów. w tej kwestii kluczowym czynnikiem staje się dostęp do wykwalifikowanych pracowników. kraków promowany jest właśnie jako miasto, które spełnia zdecydowaną większość kryteriów sprzyjających inwestycjom w sektorze bpo czy ssc. nie bez znaczenia stają się też takie czynniki jak dostępność nieruchomości i odpowiedniej przestrzeni biurowej, stan infrastruktury komunikacyjnej czy wsparcie dla inwestycji. tabela 2. wybrane miasta z rankingu tholons top 100 outsourcing destinations 2016 2016 (2015) miasto kraj 1 (1) bangalore indie 2 (2) manila filipiny 3 (3) mumbaj indie … … … 9 (9) kraków polska 10 (12) dublin irlandia … … … 25 (30) warszawa polska 58 (62) wrocław polska source: opracowanie własne na podstawie ranking tholons top 100 outsourcing destinations 2016. firma colliers international porównała charakterystykę krakowa w zestawieniu z innymi miastami polski, które zostały zaliczone do wielkiej piątki pod względem atrakcyjności inwestycyjnej dla sektora bpo. na tej liście obok krakowa umieszczono łódź, katowice, trójmiasto i wrocław. w przypadku krakowa autorzy wskazują na niekorzystne tendencje związane z pozyskiwaniem siły roboczej. może to wynikać z faktu, że kraków jest miejscem, gdzie powstało tak wiele centrów, że rynek ten powoli się nasyca i zaczyna stawać się już nie tyle rynkiem pracodawcy, co pracownika, który może wymagać na przykład wyższego wynagrodzenia. jednocześnie wzrastają koszty pracy i niekorzystnie została oceniona polityka prowadzona przez władze lokalne. jako czynniki sprzyjające wyróżniono infrastrukturę biznesową i przemiany zachodzące na rynku nieruchomości. według danych z raportu absl w 2016 roku kraków posiadał 800 800 m² powierzchni biurowej i zaraz po warszawie był największym rynkiem w polsce, a szacuje się, że do 2018 roku zasób ten przekroczy 1 mln m². dla inwestorów istotne są też zachęty i ułatwienia jakie oferuje dla nich miasto kraków. w raporcie przygotowanym na zlecenie polskiej agencji informacji i inwestycji zagranicznej atrakcyjność inwestycyjna regionów 2016 wskazano, że obok m.in. przemysłu chemicznego, biotechnologicznego czy przemysłu kreatywnego i czasu wolnego, sektor bpo, ssc i ict (technologie informacyjno-telekomunikacyjne) znajdują się na liście tzw. sektorów wysokich szans. ustala ją właśnie paiiiz współpracując z samorządem województwa małopolskiego na podstawie tendencji w napływie inwestycji do regionu. warto w tym miejscu zwrócić uwagę na specjalne strefy ekonomiczne funkcjonujące w małopolsce tj. katowicką, mielecką i krakowską sse. najbardziej rozbudowaną jest sse krakowska z 32 podstrefami znajdującymi się w województwie małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim. w ofercie dla inwestorów ma przede wszystkim obszary typu greenfield, ale też biurowce w centrum krakowa. według danych krakowskiego parku technologicznego do końca 2016 roku firmy zadeklarowały poniesione nakłady inwestycyjne na poziomie 4,5 mld pln i utworzyły 23 tys. miejsc pracy. 56 | agnieszka borkowska wpływ sektora outsourcingu na rozwój ekonomiczny krakowa jak szacują eksperci z absl, do końca 2020 roku w sektorze usług biznesowych w polsce zatrudnienie wzrośnie z poziomu 212 tys. do około 300 tys. nie tylko pracownicy tego obszaru korzystają na jego tak dynamicznym rozwoju. pojawia się spore grono innych beneficjentów, dlatego zarówno miasto kraków, jak i inne miasta na świecie są świadome korzyści płynących z inwestycji na ich obszarze. tak intensywny rozwój sektora usług dla biznesu, poza utworzeniem kolejnych miejsc pracy, powoduje dynamizację w innych branżach usługowych, z których korzysta zarówno sam przedsiębiorca, jak i jego pracownicy. inwestor chcący prowadzić swoją działalność w innym kraju wykorzystuje doświadczenie firm konsultingowych obejmujących na przykład doradztwo prawne, podatkowe, agencje pracy. trzeba znaleźć odpowiednie lokum na potrzeby centrum, a to z kolei generuje popyt na nowe lokale biurowe, na czym zyskuje tylko branża budowlana. pojawia się również praca dla dostawców sprzętu elektronicznego i biurowego oraz mebli, do wyposażenia biur. sami pracownicy generują popyt w innych sektorach gospodarki, takich jak usługi czasu wolnego czy rynek nieruchomości. dodatkowo oczywiście zyskuje samo miasto dzięki odprowadzanym przez centra podatkom pit, vat czy podatkowi od nieruchomości. analizując oddziaływanie sektora usług biznesowych na gospodarkę w danym regionie należy zacząć od efektywności mnożnikowej w zakresie rynku pracy. badania próbujące ustalić wysokość mnożnika są bardzo trudne do przeprowadzenia, jednakże na potrzeby analiz dotyczących wpływu sse na otoczenie przyjmuje się, że na 1000 miejsc pracy powstałych na obszarze strefy przypada średnio około 250 nowych stanowisk w otoczeniu tego obszaru. wielkość efektu mnożnikowego determinowana jest przez częstotliwość korzystania centrów z usług lokalnych dostawców. stopień intensyfikacji zależności od miejscowych produktów czy usług może wpływać na zakorzenienie firmy w środowisku lokalnym. centra najchętniej korzystają z usług gastronomicznych, ochrony oraz sprzątania. z kolei rekrutacja pracowników czy usługi marketingowe bardzo często nie są zlecane podmiotom funkcjonującym na rynku lokalnym, np. w wyniku wyboru przez zarząd korporacji jednego globalnego kontrahenta (micek, działek, górecki, 2010, s. 53-55). istotnym czynnikiem prorozwojowym dla miasta jest także występowanie pozytywnego efektu dochodowego, polegającego na tym, że osoby zatrudnione w centrach usług biznesowych, przeznaczają otrzymywane wynagrodzenie na własne potrzeby konsumpcyjne, dzięki czemu uzyskany przez nich dochód przyczynia się do rozwoju różnych sektorów gospodarki, zaczynając od handlu, na usługach czasu wolnego i rekreacji skończywszy. to pociąga za sobą powstanie kolejnych miejsc pracy w innych branżach, a te w kolejnych i właśnie w ten sposób podmioty gospodarcze wzajemnie na siebie oddziaływają i napędzają wzrost gospodarczy. zsumowanie powstałych w ten sposób miejsc pracy pozwala na określenie dochodowych efektów mnożnikowych generowanych przez sektor bpo/ssc/ito. offshoringowe centra usług przyczyniają się także do rozwoju turystyki biznesowej, która stała się ważnym segmentem lokalnej gospodarki. miasto posiada odpowiednią infrastrukturę, która dodatkowo nieustannie podlega modernizacji. powstają wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego… | 57 centra konferencyjne, kongresowe i hotele oferujące wysoki standard usług. w konsekwencji kraków, obok warszawy, przoduje w skali całego kraju w zakresie ilości spotkań i uczestników turystyki biznesowej (borodako, 2013). wnioski istnieje zagrożenie, że powstałe w krakowie centra usług mogą zostać w przyszłości przeniesione do innych lokalizacji. wydaje się jednak, że nawet w przypadku migracji centrów usług biznesowych z obszaru krakowa, miasto nadal będzie zapleczem biznesowym dla bogatszych państw europy zachodniej tj. niemiec, krajów skandynawskich czy holandii. analizując sytuację polityczną i pogłębiający się kryzys społeczny w krajach trzeciego świata, przy jednocześnie utrzymującej się wśród inwestorów niechęci do niestabilności, sytuacja ta może działać na korzyść polski, która jest postrzegana jako pewne i stabilne miejsce do lokowania inwestycji. istnieje także obawa, że rynek usług biznesowych w krakowie ulegnie nasyceniu. taka sytuacja na rynku pracy miałaby być niekorzystna z punktu widzenia pracodawcy z powodu braku kandydatów do pracy czy wzrostu wynagrodzenia. warto podkreślić, że w krakowie bezrobocie jest najniższe w skali województwa oraz kraju i wynosiło w 2016 roku 3,5%. jednak doskonale rozwinięty rynek edukacji w mieście gwarantuje systematyczny dopływ absolwentów uczelni wyższych. stale rozwijający się sektor zapewnia wykwalifikowanych pracowników – menedżerów i leaderów, którzy mogą usprawnić wdrażanie nowych procesów. dodatkowo kraków przyciąga pracowników z całej polski oraz obcokrajowców. w chwili obecnej według danych z raportu absl sektor nowoczesnych usług biznesowych w polsce 2016, w branży tej pracuje około 9% cudzoziemców. często przyciąga ich jakość życia w mieście oraz jego wizerunek. dopływ młodych ludzi kształcących się na uczelniach wyższych w krakowie i stanowiących potencjalną siłę roboczą dla centrów usługowych zapewnia także znaczna liczba migrantów z ukrainy. inwestorzy coraz chętniej decydują się na państwa europy środkowo-wschodniej, a ich wyborem staje się miasto kraków, o czym świadczy stały wzrost liczby podmiotów działających w tej branży na rynku krakowski. inwestorów przyciąga wykwalifikowana kadra pracownicza, dostępność nieruchomości, wciąż modernizowana infrastruktura, wsparcie dla inwestycji, no i oczywiście niższe koszty pracy niż w krajach za zachodnią granicą. działalność sektora outsourcingu generuje wiele korzyści dla miasta. powstają nowe miejsca pracy, młodzi ludzie znajdują zatrudnienie, a to powoduje dynamizację innych branż, z których korzysta outsourcing, jak i sami jego pracownicy. kraków może nadal rozwijać się i czerpać korzyści płynące z działalności outsourcingowej. skupia ludzi wykształconych oraz znających języki obce, które są niezbędne przy współpracy z zagranicznym klientem. z powodu stopniowego wzrostu kosztów pracy w mieście, to właśnie kapitał ludzki zdaje się być zasadniczym czynnikiem, który pozwoli utrzymać obecną pozycję krakowa na liście najbardziej atrakcyjnych lokalizacji dla usług outsourcingowych na mapie świata. kraków, chcąc nadal przyciągać zagranicznych inwestorów, powinien postawić na dbałość o własny wizerunek, wypracowaną pozycję i jednocześnie podnosić atrakcyjność inwestycyjną. nie da się tego osiągnąć bez współpracy między władzami miasta, a przedsiębiorstwami z sektora bpo/ssc/ito. wspólnie powinien być kładziony nacisk na współpracę z uczelniami i szkołami wyższymi, bo omawiany sektor stale potrzebuje napływu do58 | agnieszka borkowska brze wykwalifikowanej siły roboczej. efektem tej współpracy stanie się przesunięcie nacisku z kosztów wykonywanych procesów w stronę ich jakości. w tym obszarze kraków powinien nieustannie się rozwijać, ponieważ kraje europy wschodniej, takie jak bułgaria czy rumunia już konkurują pod względem kosztowym z polską. wykwalifikowana siła robocza zachęci do lokowania w krakowie usług zaawansowanych i wysoce specjalistycznych. pozyskanie inwestycji w sferze procesów opartych na wiedzy (kpo – knowledge process outsourcing) może się okazać kluczowe dla dalszego rozwoju ekonomicznego miasta. literatura 2016 a.t. kearney global services location index™ top 20. pozyskano z https://www.atkearney.com/strategic-it/global-services-location-index w dniu 3.05.2017 atrakcyjność inwestycyjna regionów 2016, raport przygotowany na zlecenie polskiej agencji informacji i inwestycji zagranicznych s.a. w instytucie przedsiębiorstwa szkoły głównej handlowej w warszawie. warszawa 2016 bilans kompetencji branży bpo i ito w krakowie. raport końcowy z przeprowadzonych badań, raport przygotowany na zlecenie urzędu miasta krakowa przez centrum ewaluacji i analiz polityk publicznych, interdyscyplinarne centrum badań i rozwoju organizacji uniwersytet jagielloński, kraków 2012 blinder, a. s. (2006). offshoring: the next important industrial revolution?. pozyskano z www.foreignaffairs.com/articles/2006-03-01/offshoring-next-industrial-revolution w dniu 26.11.2017 bojańczyk, m. (2008). rynek kapitałowy w indiach. kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie. boradko, k. (2013). turystyka biznesowa w krakowie na tle wybranych miast polskich. pozyskano z https://www.wuj.pl/userfiles/file/prace%20geograficzne%20134/04_borodako.pdf w dniu 5.06.2017 ciesielska, d. (2009). offshoring usług: wpływ na rozwój przedsiębiorstwa. warszawa: wolters kluwer polska colliers intarnational. improving through moving. perspektywy sektora bpo w polsce. pozyskano z www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=10508 w dniu 6.06.2017 halemba, m., & babińska, d. (2016). captive offshoring services for smes in poland: the role of mutual trust and cultural aspects. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 2(2), 213-232. hutzchenreuter, t., lewin, a.y., ressler, w. (2011). the growth of white-collar offshoring: germany and us from 1980 to 2006. european management journal made in kraków. sektor zaawansowanych usług biznesowych i technologii. pozyskano z http://www.aspire.org.pl/wp-content/uploads/made-in-krakow_slide-deck_final_pl_forwebsite.pdf w dniu 05.06.2017 malik, r. (2016). lokalizacja w offshoringu usług. warszawa: cedewu meredith, r. (2009). chiny i indie – supermocarstwa xxi wieku. warszawa: media lazar meyer, t. (2006). nearshoring to central and eastern europe. frankfurt am main: deutsche bank research micek, g., działek, j., górecki, j. (2010). centra usług w krakowie i ich relacje z otoczeniem lokalnym. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego mitręga, d. (1995). industrializacja – indyjska droga ku nowoczesności. w: j. żabińska (red.), strategie rozwojowe i polityka przemysłowa w wybranych krajach azji i ameryki łacińskiej (s. 77-84). katowice: wydawnictwo ae. wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego… | 59 myszkowska, m. (2014). the scale and characteristics of services offshoring in the visegrád countries. entrepreneurial business and economics review, 2(3), 33-46. https://doi.org/10.15678/eber.2014.020304 rybiński, k. (2007). globalizacja w trzech odsłonach: offshoring – globalne nierównowagi – polityka pieniężna. warszawa: difin sektor nowoczesnych usług biznesowy w polsce 2016. pozyskano z http://absl.pl/wp-content/uploads/2016/10/raport_absl_2016_pl.pdf w dniu 30.11.2017 the world bank (2017). foreign direct investments, net inflows. pozyskano z https://data.worldbank.org/indicator/bx.klt.dinv.cd.wd w dniu 2.05.2017 tholons top 100 outsourcing destinations 2016. pozyskano z http://www.tholons.com/tholonstop100/pdf/tholons_top_100_2016_executive_summary_and rankings.pdf w dniu 30.05.2017 unctadstat. exports and imports by service-category, shares and growth, annual, 2005-1016. pozyskano z http://unctadstat.unctad.org/wds/tableviewer/ tableview.aspx?reportid=17629 w dniu 6.06.2017 60 | agnieszka borkowska tytuł i abstrakt po angielsku the influence of outsourcing services on the selected aspects of economic development on the example of cracow the aim of the article is to present the outsourcing of services and to assess its importance in development of a region by the example of cracow. the research problem touched in this article concerns the real influence of outsourcing on the selected aspects of economic development of cracow. the analyses are based on the desk research method and the study of sources such as source literature and available data from world bank data base. offshoring shapes commercial exchange between particular countries. the analysis of global rankings of the most preferable locations for outsourcing processes shows that investors are more willing to choose the countries of central and eastern europe. in this area poland became the undisputed leader. the article focuses on poland and the state of the outsourcing industry in our country with a special view on cracow. there are mentioned the reasons why the city is considered to be one of the most attractive outsourcing locations in the world. it describes an impact of the outsourcing sector on cracow and how it affects the city’s development. the growing outsourcing industry generates needs that affect the development of other sectors in the economy. at the end, there are outlined development perspectives for the city related to the discussed industry, including the barriers to this development frequently mentioned in the source literature. keywords: outsourcing; offshoring; cracow; business services sector; city’s development jel codes: f23 autor agnieszka borkowska autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: agnieszka borkowska, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: agnieszka.borkowska5@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką naukową dr elżbiety bombińskiej z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych. uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autor dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie aib18-01-agoh te,kumpikaite-valiuniene v-pp029 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. theoretical analysis of migrant motivations to entrepreneurship eugene terungwa agoh a, vilmante kumpikaite-valiuniene b a kaunas university of technology, lithuania, eugene.agoh@ktu.edu b kaunas university of technology, lithuania, vilmante.kumpikaite@ktu.lt abstract this paper is formulated based on prior studies on migrant entrepreneurs while taking into account their motivation to become entrepreneurs in the host country. the analysis shows a diverse research nature of migrant entrepreneur’s motivations to engage in entrepreneurship in the host countries mostly coming from emerging markets specifically asian countries and in particular south-east asia, countries such as india, bangladesh, china, sri-lanka, and pakistan to settle in australia, new zealand, the uae, the u.s, canada the uk, and germany and the netherlands. we also found that most of their reasons for venturing in entrepreneurship were lack of job opportunities that fit their skill sets, discrimination in workplaces, skills, and ease for starting online businesses and talent to exploit business opportunities in the host country. at the end, we presented the results in form of a theoretical model, illustrating the motivational factors for migrant entrepreneurs to engage in entrepreneurship in the studied host countries. keywords: migrants, migrant entrepreneurs, migrants’ motivation, entrepreneurship jel codes: f22 30 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene introduction amid political turmoil and economic crisis triggering migrant policy debates in most migrants receiving countries such the u.s, the u.k, germany and australia among others stand to end debates predominantly about migrants and migrant entrepreneurs. even though there is evidence starching over decades that migrants evolved to entrepreneurs contributing massively to the economic growths of their host countries and extending to home countries. it is significant to remember the most recent events involving migrants that led to government shutdown in the u.s, which was directly affected by the disagreements between the democrats and the republicans, in germany, angela merkel losing the majority votes in her fourth-term and had to form a coalition government and not forgetting the bitter brexit referaduum results that was partly affected by the “leave group” migrants rhetoric’s. on the other hand, the increased influx of migrants into the usa and the european union countries has motivated the literature responses are both discipline and area centric and mostly considered the migrant as a recipient of migration policies and programmes (elo & vemuri, 2016). in all the events mentioned above, all the countries involved are the top migrants receiving countries in the world, for example, the us received 46.6 million, germany 12 million and the uk 8.5 million (un, 2015). while at the same time most economically beneficiaries of migrant entrepreneurs. these cases and several debates motivated series of research in academia across the globe. most importantly, it shows migrant entrepreneurs have the potentials to propel economic growth in various sectors of the host countries and home country. for example, cases such like chinese migrant entrepreneur that facilitated the internationalization and entry of chinese companies into hungary and central europe (wong & primecz, 2011), also, (figueira, caselli, & theodorakopoulos, 2016) suggest there is scope for migrant entrepreneurs to play an essential part in engendering cosmopolitan transformation. home countries are also known to have benefitted hugely from their emigrants leaving in more favourable economies inform of remittances and investments, which contribute significantly in fostering economic development in the home countries. in the economic development perspective, remittances can be of use for both consumption and investment purposes, which further encourages the demand for goods and services, and contributes to economic development. it has played a decisive role in enhancing the social and economic conditions of the recipient’s families consequently contributing to the gross domestic product (gdp) (barai, 2012). this article aims to highlight migrants’ motivation to become entrepreneurs in their host countries. first, the main definitions, used in this article are presented. later, migration theories, explaining migrants’ contribution are explained. migrant entrepreneurs’ evolution and motivation to start business and challenges, which these entrepreneurs face in host counties, are highlighted after this. we did a rigor analysis of several cases of migrant entrepreneur’s activities that are perceived to have contributed to the economic development of their host countries; the study stretched from most of the oecd countries that host a large number of migrants from mostly the developing and underdeveloped countries particularly in southeast asia. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 31 theoretical analysis of the main definitions meaning of international migrants in general, international migration can be defined as the physical movement from one geographic point to another (agozino, 2000), crossing national borders (boyle, halfacree, and robinson 1998). the un specifies a migrant as ‘any person who changes his or her country of usual residence’ (united nations 1998), with the country of usual residence’ representing the place where the person has the centre of his life (united nations 1998). furthermore, in addition to the above definitions, the international organization for migration (iom, 2011), defined a migrant as anyone who is moving or has moved across an international border or within a state away from his/her habitual place of residence, irrespective of (1) the person’s legal status; (2) whether the movement is voluntary or involuntary; (3) what the causes of the movement are; or (4) what the length of the stay is. definition of entrepreneurship the word “entrepreneur” has a different meaning for different people. however, it is more logical looking at the concept of entrepreneurship as a process, and the individual involved in as an entrepreneur who can determine, organizing and exploiting business opportunities in order create and manage an organization. shane and venkataraman (2000) defined entrepreneurship as “the process by which 'opportunities to create future goods and services are discovered, evaluated and exploited’’. shane (2000), highlighted several key points that followed from using this definition. for instance, the definition does not explicitly require that an entrepreneur must be a firm founder. a common assumption in the research relating to entrepreneurship allows for the fact that innovative ideas for goods and services can come from anywhere in the organizational hierarchy and not just from the top (i.e., business owners or founders) shane and venkataraman, 2000). definition of migrant entrepreneurs due to the lack of an internationally agreed definition of a migrant entrepreneur. in this paper, migrant entrepreneurs are defined as those foreign-born business owners “who seek to generate value through the creation or expansion of economic activity, by identifying new products, processes or markets” (oecd, 2008). standard practice in the entrepreneurship literature is to assimilate entrepreneurs to the self-employed, whether or not they employ other persons. this approach is followed throughout the paper, where the terms self-employed and entrepreneur are used interchangeably. theories used to explain motivation to migrate research on migration and international mobility is primarily centred on two economic views (elo & vemuri, 2016). the first side of it is associated with the cost and liability or the controlling the negative influence of the exodus (e.g. collier 2013) while the second part of the narrative is the side of diaspora resources, the assets (e.g. tung 2008). in summary, both sections of the theories are linked with the push and pull factors focusing on the causes and factors that push people to migrant and the other pull side presenting the perceived benefits one could get while living in the host country. 32 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene these theories are surrounded with both negative and positive social-economic implications on either side, which triggered many studies resulting to a multitude of migration theories and in particular theories of labour migration. even though the focus of this paper is more on migrant entrepreneur’s motivations for entrepreneurship, we first have to consider their motivation to migrate before we may have a clear understanding of their motivation to engage in entrepreneurship in their host countries. that being said, we briefly highlight theories (see table 1) explaining events that motivate migration taking into account the classical theory of labour migration (lewis, 1954), which lay emphasis on the oversupply of labour in an economy. lewis assumptions points to over populated countries or region with low resources to sustain standard of living taking into account the lack of proper utilization of the available resources in such economies. this theory relates to the dual labour market theory (piore, 1979) which explains the main reasons that are related to pull factors that exist in developed economies. another essential theory (new economics of migration (stark and bloom, 1984) relative deprivation theory lay emphasis on the wage differences between two countries or regions, which is also linked, to labour demand and supply, the implications of these theories are the push and pull that motivate people from low wage countries to migrate to countries with higher wages. collectively, these theories explained the push and pull factors that motivate people to migrate to other regions. in many cases, these correlates with the events that took place in the recent decades where a large number of young people from developing countries have been constantly moving to the developed countries in search of better life opportunities. table 1. economic theories of migration economic theories of migration authors classical neo-classical keynesian dual labour market theory neo-classical value expectancy new economics of migration lewis, 1954 harris and todaro, 1970 hart, 1975 piore, 1979 sjaastad, 1962; todaro, 1970; borjas, 1980 dejong and fawcett, 1981 stark and bloom, 1984 source: own study. the decision to use these theories is simply the fact that, they are the fittest theories explaining the factors that caused people to migrate from home to host countries. we consider migrant entrepreneurs have much in common when it comes to push and pull factors of moving from home to host countries. in a broader sense, we will lay more emphasis on the theory of “mixed embeddedness” by (kloosterman, van der leun, & rath, 1999) and (harney, 2006), which was formulated to fill up the gaps that existed in the theoretical models of previous theoretical models of migrant business enterprise. specifically, the theoretical perspective of their theory explains immigrant entrepreneurship in specific host countries concerning studies that stretched some economic years while taking into account both genders and some generations. it is argued that, while the “mixed embeddedness” illuminates gives a more comprehensive explanation than previous theoretical models (peters, 2002). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 33 the argument presented in this theory explains the embeddedness helps elaborate how migrants involvement in the migrant social network and the social-economic and politico-institution environment in their host countries plays a pivotal role in the economic development of their host countries. building on this, we further explore the literature to define what we consider as economic contributions of migrant entrepreneurs. explicitly, we lay more emphasis on the types of economic inputs such as their role in the increased competitiveness and innovation in smes sector, increased fiscal revenue for the host countries, increased internationalization through transnational linkages, increased employment possibilities for ethnic/minority individuals to say the least. elvolution process of migrant entrepreneurs several studies within the literature demostrated the emergence of migrant entrepreneurs from innitial immigrant status to migrant entrepreneurs, (ren, and liu, 2015). internationally, migrants always elvove either by their legal status or from workers to entrepreneurs (fee and rahman, 2014). despite the limitations such as east-asian and south-east asian countries discouraging permenent residence of migrants (piper, 2004). it is vital to recongnize the motivation of migrant entrepreneurs trying to settle in their host countries while looking at their elvoving processes. migrant entrepreneurs ability to adopt using their social networks “international and local” coupled with key drivers that lead to decisions to start and run small in rural areas while relying on local firms and international social networks. in a study by (eimermann and kordel, 2017), shows lifestye migrants in rural slovenian goriška region and the swedish county värmland impact social-economic changes. however, transnational entrepreneurship is not limited to the south asian migrants, other migrant groups are also engaged in entrepreneurial activities in south korea such as filipinos, indonesians, vietnamese, thais, and the chinese from east asia and south-east asia and nigerians from africa (fee and rahman, 2014). of these migrant groups, the transnational entrepreneurship of nigerian migrants is a case in point. the number of nigerian migrants is lower than that of other migrant groups mentioned above. approximately 4,000 nigerian migrants came to work in south korea between 1985 and 2005 (kim, 2014). despite their small population in the country, some nigerian migrant entrepreneurs have been involved in transnational businesses (zhou, xu, and shenasi, 2016) in the country’s leading tourist district itaewon in seoul. the nigerian entrepreneurs are mostly street vendors at itaewon selling various african handicrafts and artifacts (rogerson, 2014). apart from tourists, around 30,000 american troops living close to itaewon are also a strong customer base for their products, (kim, 2014; fee and rahman, 2014). migrant entrepreneurs integration and success, (andrejuk, 2017) highlights a unique case of eu15 and the eu 12 migrants entrepreneurs in poland which shows cultural differences also play a role in the success of migrant entrepreneurs. immigrants from the uk and spain attract customers by employing their cultural heritage while the immigrants from the eu-12 succeed in their business when they fully integrate in the host communities. in australia, (azmat and fujimoto, 2016) shows indian women entrepreneurs experiences and entrepreneurial success depend massively in their family embeddeness and cultural heritage. their study suggest that entrepreneurship among indian mwes is a complex phenomenon influenced by their being an indian, a woman 34 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene and a new australian, all of which interact and influence their family dynamics and entrepreneurial experience. ethnic enclaves and social networks (williams, and krasniqi, 2018) also provive a good support for immigrant entrepreneurship background as seen the study of chinese and turkish speaking communities in london, (bloch and mckay, 2015; renzulli et al., 2000). another study of femle migrant entrepreneurs in vienna (mobility and embbededness) also suggest family roots influence female migrant economic and social activities. it is important to reconze how important social-cultural capita can influence the entrepreneurship among migrant entrepreneurs, (dannecker, and cakir, 2016; rogerson and mushawemhuka, 2015). in a real comparism of 2000 indian migrant entrepreneurs in australia by (chavan and taksa, 2017), suggest, human and social capital influence the success of those indian migrant entrepreneurs adaptation and establishment in their businesses which are mostly in the service sector. it is imperative to acknowledge the ones with niche and ethnic focus businesses depend on their ethnic groups for success as well as their educational and professional experiences was a huge factor for their quick success (chavan and taksa, 2016). similarly, the koreans migrant entrepreneurs in australia mostly running restaurant businesses as self-employment practice also relied on their community ethnic funds and pre-existing networks for starting and running a business. (song, 2013). in addition, migrant entrepreneurs from south-east asia demostrated quick adoptation to their host communities by identifying their markets targeting ethnic populations, similar to the above mentioned cases, bagladeshi migrant entrepreneurs target over 30,000 bangladeshi migrants living in south-korea with a targeted lucrative market of temporary and mobile migrant workers whose priorities in consumption behaviour are halal food, multimedia entertainment, and telecommunication and travel facilities. they opened halal grocery shops and restaurants and set up telecom outlets and travel agencies to cater to an ethnic market. in many cases, migrant entrepreneurs have repeatly demostrated that creativity and knowledge is the key to survival and success. for instance, (chu 2018) study shows that less established migrant entrepreneurs utilize design copying in china as a tool for market survival. even with limited formal education in fashion, resources and merchandising, migrants claimed success in delivering the right styles and trends at the right time to keep their businesses afloat. according to chu, these competing practices constitute ‘paradoxes of creativity’, dynamics that highlight creativity as a fluid cultural category that is always subject to tensions and contestations (chu, 2018; murphy, 1999). table 2 shows, that migrant entrepreneurs evolve on different levels and their entrepreneurial process also follows a similer pattern, as highlight in the above table. the stages of their entrepreneurial journey start from the conditions that push and motovate them to engage in entrepreneurship, which are considered positive and sometimes negative. from there, they move to the preparation level which involves savings, sourcing financial capital, and gathering knowledge of their various markets etc. the third level involves the implementation, thus, business registration, recruitment of employees, understanding their customers, industry knowledge, production and promotion, business strategies and problem solving guidelines are designed at this level among other things. when finally their business shows signs of success, expansion strategy is mapped out at this level as shown in the fourth level of their entrepreneurship process. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 35 36 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene motivational factors influencing migrants to become entrepreneurs in figures, in 2017, the un international migration reports indicated there are 258 million international migrants worldwide, that is a massive increment from 220 million in 2010 and 173 million in the year 2000 (un, 2017). among the 258, in 2017, of the 258 million international migrants across the world, 106 million were born in asia. while europe was the region of birth of the second largest number of migrants (61 million), followed by latin america and the caribbean (38 million) and africa (36 million) see figure 2 (un, 2017). figure 1. international migrants 2000 and 2017, in millions. lac means latin america and the caribbean. source: un, 2017. among those migrants, they are classified into four distinct sections namely as refugee, labour migrants, migrant entrepreneurs, and expatriates migrating for different motives such as seeking for greener pastures in more developed countries, displaced by war or persecution based on cultural and religious believes and some for business purposes. hence, this paper aims to analyse the literature on migrant entrepreneurs motivation; we focus only migrant entrepreneurs. in many cases, migrants face numerous challenges, for instance, the case of nepali migrant entrepreneurs in finland (tamang, 2015). these factors collectively motivate them to change their economic status in their host countries. figueira et al. (2016) in their paper stated, central to the growing interest in migrant entrepreneurship is the considerable benefits it may generate not only for ethnic groups in the urban population but, more generally, for the host economy as well. by compensating structural imbalances in the host country’s labour market, migrant entrepreneurship is essential in creating employment opportunities for migrants and alleviating social tensions (baycan-levent and nijkamp, 2009). a study in aberdeen, scotland investigated the drivers, motives, and attitudes that led to ethnic minorities starting successful start-ups, the results reveal some interesting, influential factors that lead to the successful start-up decision. these include a positive mind-set, self-efficacy, steadfast determination, knowledge of the market and local business culture and sound financial management (ullah, rahman, smith, & beloucif, 1,2 1,9 4,4 3,2 21,6 36,3 24,8 37,7 49,6 61,2 65 105,7 0 20 40 60 80 100 120 2000 2017 2000 2017 2000 2017 2000 2017 2000 2017 2000 2017 oceania north america africa lac europe asia 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 37 2016). interestingly, their samples stretched across 25 ethnic entrepreneurs from a variety of nationalities and cultures originating mainly from the indian subcontinent region. they include entrepreneurs from india, bangladesh, pakistan, sri lanka and some others. their motivations vary according to their culture, traditions, religion and other environmental factors influencing on their decision to start-up (ullah et al., 2016). in norway, (munkejord, 2017) argued, the motivating factor among female migrant entrepreneurs is because of difficulties in finding jobs within the norwegian labour market. in addition, the author stated three more reasons in particular as follows, primarily because of the growth and feminization of rural immigration (simard and jentch, 2009). secondly, it is because of the increase of (immigrant) women entering the labour market, some of them as business owners (pio, 2007; collins and low, 2010; ramadani et al., 2015; ramadani, 2015). thirdly, it is because of a gradually more favourable opportunity structure for ethnic micro, small and medium-sized businesses in various geographical spaces (volery, 2007). other motivational factors for migrants entrepreneurship include, several aspects related to the immigrants themselves such as education, generation, migration background, social capital as personal aspirations, as well as aspects related to the host country such as the economic situation, immigrant and labour market policies and spatial characteristics (dana and morris, 2007; welter, 2011). samaratunge et al., (2015) in a study of migrant entrepreneurs in australia, the authors highlighted that entrepreneurship provides a way for immigrants to survive in their new homeland. it can be prompted by the difficulties faced in adapting and other forms of discrimination encountered or by demand for ethnic products and services with expanding ethnic communities. in australia, a quarter of those who are self-employed are foreign born (collins, 2008; collins and low, 2010). however, their findings indicated that, for these ethnic entrepreneurs, their entrepreneurial activity results from a dynamic match between local market opportunities and the specific ethnic resources available to them at the time of the founding. the self-employment decision was not prompted by a lack of human capital but an inability to use that human capital in alternative means of employment at specific points in time. a similar study shows that online businesses have been identified as means of starting a business with limited resources, (anwar & daniel, 2016) for example, they obviate the need to rent or buy commercial premises (anwar and daniel, 2014; van gelderen et al., 2008). also, study of american entrepreneurs finds the questions regarding motivation for self-employment were open-ended, giving the participants the chance to list as many issues as deemed necessary and relevant in their decision to start their business (omar, 2011). all the participants were in total agreement that the mentioned motivational factors are the reasons that they entered self-employment or entrepreneurship. these factors include difficulties in finding a job, thus feeling at a disadvantage in the us job market. difficulty in the previous job also was mentioned as a push factor; the lack of english skills was not, however, mentioned as a motivator for self-employment. all the above literature indicated a strong motive for migrant entrepreneurs to venture into entrepreneurship in their host countries. one more motivational factor could be higlighted as motivating factor for migrants’ entrepreneurship. skill set is a serious motivating factor to enage in entrepreneurship for everyone including migrannt entrepreneurs. with the emergence of digital marketing and traditional educational qualifications among migrants increased, it impact their 38 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene entrepreneurial decision making processes. based on this analogy, we borrowed a well crafted entrepreneurial capablities based on their ethnicity found in host countries (moremong‐nganunu, ding, and arenius, 2018). entrepreneurial capabilities vary among migrant entrepreneurs patly because of their origins and social networking in their host and host countries, these varies in terms of opportunity recongnition, managerial innovation skills, service innovation skills and reactiveness according to (moremong‐nganunu, ding, and arenius, 2018). table 3. level of entrepreneurial capabilities by ethnic group ethnic group opportunity recognition managerial innovative skills service innovative skills reactiveness low to medium high low to medium high low to medium high low to medium high arabian 52.0 48.0 68.0 32.0 60.0 40.0 60.0 40.0 african 43.3 56.7 55.2 44.8 49.3 50.7 50.7 49.7 asian 35.5 64.5 45.2 54.8 48.4 51.6 41.9 58.1 south asian 30.0 70.0 46.7 53.3 36.7 63.3 36.7 63.3 total 40.5 59.5 53.6 48.4 48.4 51.6 47.7 52.3 source: rametse, n., moremong-nganunu, t., ding, m. j., & arenius, p. (2018). migrants skills set vary based on their origin and those variations are classified under opportunity recognition, managerial innovative skills, services innovative skills and reactiveness. in all the criterial, south asians have a higher index in opportunity recognition, service innovative skills and reactiveness. in summary, all the motivational factors are categorized into positive and negative factors. the positive factors been the perceived opportunities sported by migrants which elevate their entrepreneurship spirit such as professional skills, knowledge of the products and markets, it skills, large population of the ethnic group, ease of doing business in the host country, economic stability, support from the host country, family and social networks (chavan and taksa, 2016; song, 2013; chu 2018; eimermann and kordel, 2017) while on the other hand, negative factors consist of conditions that push them to engage in entrepreneurship such as lack of jobs, discrimination at work places, lack of skill set for certain jobs, language barrier, segregation and lack of integration programs in the host country, high competitive labour market among others, (bodolica & spraggon, 2008; omar, 2011; billore, 2011; panayiotopoulos, 2008 and de vries, 2012). table 4. list of motivational factors for migrants entrepreneurship positive motivational factors for entrepreneurship negative motivational factors for entrepreneurship professional skills knowledge of the products and markets it skills large population of the ethnic group ease of doing business in the host country economic stability support from the host country family and social networks lack of jobs discrimination at work places lack of skill set for certain jobs language barrier segregation lack of integration programs in the host country high competitive labour market gender inequality source: own study. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 39 challenges migrant entrepreneurs face in host countries having gone by the motives behind migrant entrepreneurs to migrant, this section highlight and present the difficulties faced by migrant entrepreneurs to integrate into their host countries. the past fifteen years indicated considerable interest in the area of international human resource that sprawl over in different categories but interlinked to migrants perceived problem both in workplaces and their business environments in the host country. though migrant women contribute to the economic development (bodolica & spraggon, 2008) of both their host and home countries through remittances they send back home and the advancement of their skills, gender inequality that can be a significant factor in determining women migration. another study on indian immigrant entrepreneurs in new zealand identified typical indian ethnic minority traits such as adaptability, strong work ethic and predisposition for employment; and barriers such as discrimination and job dissatisfaction. however, the study also revealed country-specific characteristics such as a lack of enclaves, differing business drivers and a market orientation that matched a new zealand context (de vries, 2012). other issues described based on the push factors as disadvantage theory (light, 1979) points out that low wages, rampant unemployment, and underemployment, scarcity of the necessities of life, and challenging political climates which results in labour market discrimination can push ethnic groups to entrepreneurship. this approach sees immigrant’s groups as being forced into self-employment given their low prospective returns in wage/salary work, because of discrimination, language barriers, incompatible education or training, and blocked promotional paths (omar, 2011). similarly, legal and political rights are considered as a significant issue preventing migrant entrepreneur’s wiliness to integrate for instance, panayiotopoulos’s study of turkish immigrant entrepreneurs in the european union stipulates that continuity seem to lack citizenship and political civil liberties for the majority of turkish speakers and their failure to influence the political system compared with other people. the change appears in the expansion in the number of enterprises and perhaps more significantly in the growing economic differentiation between enterprises regarding scale and purpose. one definite conclusion is that a lot of the entrepreneurs have broken out of the economic margins regardless of the political constraints faced by them (panayiotopoulos, 2008) the legal issues are seen to predominantly affect migrant entrepreneurs in the host countries and limit their potentials to create and run businesses. this is seen to be visible mostly in the u.k, germany, france and the us where the political framework has engulfed migration as politicians frequently using migration policies as a political tool pointing to migration factors as a threat to economic growth while convincing citizens to believe migration is a negative investment to their national economies. other findings show barriers for migrant entrepreneurs were depicted in a study carried out in japan by (billore, 2011), indicated significant deterrents faced by indian women entrepreneurs in japan are attributed to socio-cultural influences, lack of government initiatives and support facilities were identified. the analyses show that, although respondents began their stay in japan as housewives, they shed their image with time, used their talents and diversified into a different role without sacrificing family duties, while also creating employment opportunities for both natives and immigrants. 40 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene the finding of the papers above has significantly affected migrant entrepreneurs across borders for centuries without no significant efforts by the host countries to solve those problems ones and for all. in the economic perspective, these barriers do not only affect migrant entrepreneurs but also hurts the global economy as those issues limit the opportunities for migrant entrepreneurs to start and run their business and consequently contributing to the economic development of their host and sending countries. although the literature has provided in-depth analysis on those issues, it is essential for the concern institutions to consider those structural changes in the affected countries to improve the conditions of migrant seeking entrepreneurship opportunities. as suggested, the practical implications of the study draw attention to problem areas where changes in governance structure and social acceptance can create a more viable environment for immigrant entrepreneurs in japan (billore, 2011). the selected publications prove the studies relating to migrant entrepreneurship have received significant attention covering a wide range of ethnic groups in also all the continents and migrant entrepreneurs of diverse cultural background, which reinstate the prominence, and importance of the study. even though they highlight similar problems and opportunities exploited by migrant entrepreneurs, there are variations in focus and targets of each of the study analysed. conclusion this paper aimed to highlight migrants’ motivation to become entrepreneurs in the host country while looking at their motivational factors, challenges and their motives to venture into entrepreneurship in their host countries and subsequent social-economic contributions to their host countries. the research analysed covered a wide range of sample consisting of various ethnic groups living in the economic stable countries such as the uk, the us, the netherlands, australia, canada, germany, new zealand and the uae. we found out that most of the studied groups of migrant entrepreneurs were mostly from the south-asian countries such india, bangladesh, china, sri-lanka, and pakistan. their motivation to start businesses, or take up the entrepreneurial role was partly dependent on their skill sets, knowledge of their chosen market, ethnic background and social networking ties, ease of starting and doing business in the host countries, educational qualification were mostly the positive motivational factors while on the other hand challenges faced such as lack jobs matching their capabilities, discrimination in work places, lack of language skills and high competition in the labour market. apart from the economic push-pull theories, we also discussed the theory of mindembeddedness that helps to elaborate how migrant involvement in the migrant social network and the social-economic and politico-institution environment in their host countries plays a pivotal role in the economic development of their host countries. with this, we build the paper based on what the literature presented on migrant entrepreneurship motivations to engage in economic activities in their host countries. references adenutsi, d. e. (2011). financial development, international migrant remittances and endogenous growth in ghana. studies in economics and finance, 28(1), 68-89. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 41 agozino, b. (ed.). (2000). theoretical and methodological issues in migration research: interdisciplinary, intergenerational and international perspectives. ashgate pub ltd. ahmed, z. u., zgheib, p. w., kowatly, a. k., & rhetts, p. (2012). the history of overseas lebanese entrepreneurs operating worldwide. journal of management history, 18(3), 295-311. https://doi.org/10.1108/17511341211236237 andrejuk, k. (2017). self-employed migrants from eu member states in poland: differentiated professional trajectories and explanations of entrepreneurial success. journal of ethnic and migration studies, 43(4), 560-577. anwar, m. n., & daniel, e. (2016). entrepreneurial marketing in online businesses. qualitative market research: an international journal, 19(3), 310–338. https://doi.org/10.1108/qmr-042015-0029 anwar, m. n., & daniel, e. m. (2014). online home based businesses: systematic literature review and future research agenda. azam, m. (2015). the role of migrant workers remittances in fostering economic growth: the four asian developing countries’ experiences. international journal of social economics, 42(8), 690-705. azmat, f., & fujimoto, y. (2016). family embeddedness and entrepreneurship experience: a study of indian migrant women entrepreneurs in australia. entrepreneurship & regional development, 28(9-10), 630-656. azmat, f., & zutshi, a. (2012). perceptions of corporate social responsibility amongst immigrant entrepreneurs. social responsibility journal, 8(1), 63–76. https://doi.org/10.1108/17471111211196575 barai, m. k. (2012). development dynamics of remittances in bangladesh. sage open, 2(1), 2158244012439073. billore, s. (2011). female immigrant entrepreneurship. international journal of gender and entrepreneurship, 3(1), 38–55. https://doi.org/10.1108/17566261111114971 bloch, a., & mckay, s. (2015). employment, social networks and undocumented migrants: the employer perspective. sociology, 49(1), 38-55. bodolica, v., & spraggon, m. (2008). work experiences of moldovan women in italy: bearing the double identity strangeness. equal opportunities international, 27(6), 537–558. https://doi.org/10.1108/02610150810897291 borjas, g. j. (1980). the relationship between wages and weekly hours of work: the role of division bias. the journal of human resources, 15(3), 409-423. borjas, g. j. (1990). friends or strangers: the impact of immigrants on the us economy. ceccagno, a. (2003), ‘‘new chinese migrants in italy’’, international migration, vol. 41, pp. 187213. chavan, m., & taksa, l. (2017). shifts in intergenerational mobility of indian immigrant entrepreneurs. international migration, 55(1), 99-127. chen, h. and chen, t.j. (1998), ‘‘network linkages and location choice in foreign direct investment’’, journal of international business studies, vol. 29 no. 3, pp. 445-68. chu, n. (2018). the paradoxes of creativity in guangzhou, china’s wholesale market for fast fashion. culture, theory and critique, 1-15. collier, p. 2013. exodus: how migration is changing our world. oxford: oxford university press. collins, j. (2008), “immigrant entrepreneurs in australia: regulations and responses”, migrações, no. 3, pp. 39-59. 42 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene collins, j. and low, a. (2010), “asian female immigrant entrepreneurs in small and medium-sized businesses in australia”, entrepreneurship and regional development, vol. 22, pp. 97-111. dana, l.p. and morris, m. (2007), “towards a synthesis: a model of immigrant and ethnic entrepreneurship”, in dana, l.p. (ed.), handbook of research on ethnic minority entrepreneurship, edward elgar publishing, cheltenham, ma, pp. 803-810. dannecker, p., & cakir, a. (2016). female migrant entrepreneurs in vienna: mobility and its embeddedness. österreichische zeitschrift für soziologie, 41(1), 97-113. de vries, h. p. (2012). do indian immigrant entrepreneurs residing in different host countries display the same behavioural patterns? journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 6(2), 138–153. https://doi.org/10.1108/17506201211228949 dejong, g. f., & fawcett, j. (1981). multidisciplinary frameworks and models of migration decision making. migration decision making: multidisciplinary approaches to microlevel studies in developed and developing countries, eds. gf de jong and rw gardner, 13-58. eimermann, m., & kordel, s. (2018). international lifestyle migrant entrepreneurs in two new immigration destinations: understanding their evolving mix of embeddedness. journal of rural studies. elo, m., & vemuri, s. (2016). organizing mobility: a case study of bukharian jewish diaspora. diaspora studies, 9(2), 179-193. fee, l. k., & rahman, m. m. (2014). from workers to entrepreneurs: development of bangladeshi migrant businesses in the republic of korea. international migration, 52(2), 122-139. figueira, c., caselli, g., & theodorakopoulos, n. (2016). migrant entrepreneurs as cosmopolitan change agents. society and business review, 11(3), 297–312. https://doi.org/10.1108/sbr-102015-0064 giese, k. (2003), ‘‘new chinese migration to germany: historical consistencies and new patterns of diversification within a globalized migration regime’’, in pieke, f. and malle, h. (eds), internal and international migration: chinese perspectives, curzon press, richmond, pp. 199-214. harney, n. (2006). rumour, migrants, and the informal economies of naples, italy. international journal of sociology and social policy, 26(9/10), 374-384. harris, j. r., & todaro, m. p. (1970). migration, unemployment and development: a two-sector analysis. the american economic review, pp. 126-142 husam omar, (2011) "arab american entrepreneurs in san antonio, texas: motivation for entry into selfemployment", education, business and society: contemporary middle eastern issues, vol. 4 issue: 1, pp.33-42, https://doi.org/10.1108/17537981111111256 international organization for migration (iom), (2011). definition of migration. ioannou panayiotopoulos, p. (2008). turkish immigrant entrepreneurs in the european union: a political-institutional approach. international journal of entrepreneurial behavior & research, 14(6), 395–413. https://doi.org/10.1108/13552550810910979 kalleberg, a. l., & sorensen, a. b. (1979). the sociology of labor markets. annual review of sociology, 5(1), 351-379. kim, w. b. (2004). migration of foreign workers into south korea: from periphery to semiperiphery in the global labor market. asian survey, 44(2), 316-335. kloosterman, r., van der leun, j., & rath, j. (1999). mixed embeddedness:(in) formal economic activities and immigrant businesses in the netherlands. international journal of urban and regional research, 23(2), 252-266. lewis, w. a. (1954). economic development with unlimited supplies of labour. the manchester school, 22(2), 139-191. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 43 liu, j. (2011). human capital, migration and rural entrepreneurship in china. indian growth and development review, 4(2), 100–122. https://doi.org/10.1108/17538251111172023 logan, j. r., alba, r. d., & stults, b. j. (2003). enclaves and entrepreneurs: assessing the payoff for immigrants and minorities1. international migration review, 37(2), 344-388. morawska, e. (2004). immigrant transnational entrepreneurs in new york. international journal of entrepreneurial behavior & research, 10(5), 325–348. https://doi.org/10.1108/13552550410554311. munkejord, m. c. (2017). immigrant entrepreneurship contextualised. journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 11(2), 258–276. https://doi.org/10.1108/jec-05-2015-0029. murphy, r. (1999). return migrant entrepreneurs and economic diversification in two counties in south jiangxi, china. journal of international development: the journal of the development studies association, 11(4), 661-672. musah-surugu, i. j., ahenkan, a., bawole, j. n., & darkwah, s. a. (2018). migrants’ remittances: a complementary source of financing adaptation to climate change at the local level in ghana. international journal of climate change strategies and management, 10(1), 178-196. nicolas mirabaud, (2009) "migrants' remittances and mobile transfer in emerging markets", international journal of emerging markets, vol. 4 issue: 2, pp.108-118, https://doi.org/10.1108/17468800910945756. oecd (2008a), “defining entrepreneurial activity: definitions supporting frameworks for data collection”, in n. ahmad and r.g. seymour (eds.), oecd publishing, paris. oecd (2010) government policies to support high-growth enterprises, in high-growth enterprises: what governments can do to make a difference. paris: oecd publishing. available at: http://dx.doi.org/10.1787/9789264048782-5-en (accessed 12 january 2017). omar, h. (2011). arab american entrepreneurs in san antonio, texas: motivation for entry into self-employment. education, business and society: contemporary middle eastern issues, 4(1), 33. https://doi.org/10.1108/17537981111111256 pechlaner, h., dal bò, g., & volgger, m. (2012). what makes tourism an attractive industry for new minority entrepreneurs: results from an exploratory qualitative study. tourism review, 67(1), 11–22. https://doi.org/10.1108/16605371211216332 peters, nonja. "mixed embeddedness: does it really explain immigrant enterprise in western australia (wa)?." international journal of entrepreneurial behavior & research8.1/2 (2002): 32-53. pettersson, k. and hedberg, c. (2013), “moving our of ‘their places’? immigrant women care entrepreneurs in sweden”, international journal in entrepreneurship and small business, vol. 19, pp. 345-361. phizacklea, a. and ram, m. (1996), “being yourownboss: ethnic minority entrepreneurs in comparative perspective”, work, employment & society, vol. 10, pp. 319-339. pio, e. (2007), “ethnic entrepreneurship among indian women in new zealand: a bittersweet process”, gender, work and organization, vol. 14, pp. 409-432. piore, m. j. (1979). birds of passage: migrant labor and industrial societies. piper, n. (2004). rights of foreign workers and the politics of migration in south-east and east asia. international migration, 42(5), 71-97. portes, a. and jensen, l. (1989), “the enclave and the entrants: patterns of ethnic enterprise in miami before and after mariel”, american sociological review, vol. 54, pp. 929-949. portes, a., & zhou, m. (1996). self-employment and the earnings of immigrants. american sociological review, 219-230. 44 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene ram, m. (1997), “ethnic minority enterprise: an overview and research agenda”, international journal of entrepreneurial behaviour & research, vol. 3, pp. 149-156. ramadani, v. (2015), “the woman entrepreneur in albania: en exploratory study on motivation, problems and success factors”, journal of balkan and near eastern studies, vol. 17, pp. 204-221. ramadani, v., hisrich, r.d. and gerguri-rashiti, s. (2015), “female entrepreneurs in transition economies: insights from albania, macedonia and kosovo”, world review of entrepreneurship, management and sustainable development, vol. 11, pp. 391-413. rametse, n., moremong-nganunu, t., ding, m. j., & arenius, p. (2018). entrepreneurial motivations and capabilities of migrant entrepreneurs in australia. international migration. razin, e. (2002). conclusion the economic context, embeddedness and immigrant entrepreneurs. international journal of entrepreneurial behavior & research, 8(1/2), 162–167. https://doi.org/10.1108/13552550210428061 ren, n., & liu, h. (2015). traversing between transnationalism and integration: dual embeddedness of new chinese immigrant entrepreneurs in singapore. asian and pacific migration journal, 24(3), 298-326. renzulli la, aldrich h and moody j (2000) family matters: gender, family, and entrepreneurial outcomes. social forces 79(2): 523–46 rogerson, c. m. (2014). informal sector business tourism and pro-poor tourism: africa’s migrant entrepreneurs. mediterranean journal of social sciences, 5(16), 153. samaratunge, r., barrett, r., & rajapakse, t. (2015). sri lankan entrepreneurs in australia: chance or choice?. journal of small business and enterprise development, 22(4), 782-796. segu zuhair, guneratne wickremasinghe, riccardo natoli, (2015) "migrants and self-reported financial literacy: insights from a case study of newly arrived cald migrants", international journal of social economics, vol. 42 issue: 4, pp.368-386, https://doi.org/10.1108/ijse-092013-0203. shane, s. (2000). prior knowledge and the discovery of entrepreneurial opportunities. organization science, 11(4), 448-469. shane, s., & venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. shin, k.-h. (2014). korean entrepreneurs in kansas city metropolitan area. journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 8(4), 287–299. https://doi.org/10.1108/jec-11-2013-0034 simard, m. and jentch, b. (2009), “introduction: key issues in contemporary rural immigration”, in jentsch, b. and simard, m. (eds), international migration and rural areas: cross-national comparative perspectives, ashgate, farnham, burlington, pp. 1-16. sjaastad, l. a. (1962). the costs and returns of human migration. journal of political economy, 70(5, part 2), 80-93. song, c. (2013). ethnic entrepreneurship of korean new zealanders: restaurant business as selfemployment practice. stark, o. (ed.). (1984). migration decision making. new york: pergamon tamang, t. (2015). immigrant entrepreneurship in finland: motivations, challenges and supports case: nepalese entrepreneurs. tolciu, a. (2011). migrant entrepreneurs and social capital: a revised perspective. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 17(4), 409–427. https://doi.org/10.1108/13552551111139647 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 45 tung, r. l. 2008. “brain circulation, diaspora, and international competitiveness.” european management journal 26 (5): 298–304. ullah, f., rahman, m. z., smith, r., & beloucif, a. (2016). what influences ethnic entrepreneurs’ decision to start-up. journal of small business and enterprise development, 23(4), 1081–1103. https://doi.org/10.1108/jsbed-12-2015-0182 unctad (1998), world investment report 1998: trends and determinants, united nations conference on trade and development (unctad), geneva. united nations (un), 2015. international migration report 2017. united nations (un), 2017. international migration report 2017. retrieved from: http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/publications/migrationrepor t/docs/migrationreport2017_highlights.pdf van gelderen, m.v., sayers, j. and keen, c. (2008), “home-based internet businesses as drivers of variety”, journal of small business and enterprise development, vol. 15 no. 1, pp. 162-177. volery, t. (2007), “ethnic entrepreneurship: a theoretical framework”, in dana, l.p. (ed.), handbook of research on ethnic minority entrepreneurship, edward elgar publishing, cheltenham, ma, pp. 30-41. welter, f. (2011), “contextualizing entrepreneurship – conceptual challenges and ways forward”, entrepreneurship, theory & practice, vol. 35, pp. 165-184. williams, n., & krasniqi, b. a. (2018). coming out of conflict: how migrant entrepreneurs utilise human and social capital. journal of international entrepreneurship, 16(2), 301-323. wilson, k. l., & portes, a. (1980). immigrant enclaves: an analysis of the labor market experiences of cubans in miami. american journal of sociology, 86(2), 295-319. wong, l., & primecz, h. (2011). chinese migrant entrepreneurs in budapest: changing entrepreneurial effects and forms. journal of asia business studies, 5(1), 61–76. https://doi.org/10.1108/15587891111100804. zhou, m., xu, t., & shenasi, s. (2016). entrepreneurship and interracial dynamics: a case study of self-employed africans and chinese in guangzhou, china. ethnic and racial studies, 39(9), 1566-1586. 46 | eugene terungwa agoh, vilmante kumpikaite-valiuniene s u g g e s t e d c i t a t i o n : terungwa agoh, e., & kumpikaite-valiuniene, v. (2018). theoretical analysis of migrant motivations to entrepreneurship. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). #ier-05-01-05-pp077-1882-zur 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.05 godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach społecznych: identyfikacja zbieżności i rozbieżności w ujęciu międzynarodowym agnieszka żur a b s t r a k t cel artykułu: celem opracowania jest eksploracja czynników, które mają kluczowe znaczenie dla tego jak przedsiębiorcy społeczni łączą cele społeczne z ekonomicznymi oraz integrują logikę społeczną z logiką działań prorynkowych w swojej działalności. metodyka badań: badania opierają się na pogłębionych wywiadach fenomenologicznych z przedsiębiorcami społecznymi z polski, usa i wielkiej brytanii. wyniki: wszyscy przedsiębiorcy wykazują się wysokim stopniem zaangażowania w cele społeczne, natomiast stopień zaangażowania w realizację celów rynkowych wydaje się być silnie moderowany wcześniejszym doświadczeniem zawodowym. wyniki badań wskazują na trzy różne podejścia w tym względzie – negacja, adaptacja i akceptacja. wkład i wartość dodana: wartością dodaną opracowania jest połączenie koncepcji organizacji hybrydowych z dorobkiem badań nad przedsiębiorczością społeczną, po to, aby zidentyfikować główny czynnik różnicujący to, jak przedsiębiorcy społeczni realizacji cele biznesowe obok społecznych. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: przedsiębiorczość społeczna; przedsiębiorstwo społeczne; organizacje hybrydowe; konkurujące logiki; konkurencyjne cele kody jel: l26, m13, l31 artykuł nadesłano: 2 lutego 2019 artykuł zaakceptowano: 22 marca 2019 sugerowane cytowanie: żur, a. (2019). godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach społecznych: identyfikacja zbieżności i rozbieżności w ujęciu międzynarodowym. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 77-91. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.05 wprowadzenie przedsiębiorstwa społeczne, jako podmioty, które wykorzystują narzędzia ekonomiczne do realizacji celów społecznych, nieprzerwanie do co najmniej dwudziestu lat pozostają przedmiotem zainteresowania naukowego jak również praktyki gospodarczej. nadrzędną cecha przedsiębiorstw społecznych jest prymat celów społecznych nad komercyjnymi oraz spointernational entrepreneurship review ri e 78 | agnieszka żur łecznej misji nad generowaniem zysku (mair & martı, 2006; vega & kidwell 2007). kolejne cechy powtarzające się w literaturze tematu charakterystyczne dla przedsiębiorstw społecznych to budowanie społecznej wartości dodanej oraz odpowiedzialność wobec licznych i zróżnicowanych interesariuszy (moss, lumpkin & short, 2008). przedsiębiorstwo społeczne zazwyczaj opiera się na sieci relacji i współpracy z licznymi i często bardzo różnymi podmiotami: beneficjenci społeczni, komercyjni klienci, właściciele, partnerzy społeczni, podmioty sektora publicznego, komercyjni dostawcy, pracownicy i wolontariusze. interesariusze, z którymi przedsiębiorstwo społeczne utrzymuje bliskie relacje i buduje społeczną wartość dodaną najczęściej należą do różnych sektorów i pochodzą z „różnych światów” (low, 2006; spear, cornforth & aiken, 2009). te organizacje i instytucje, ich logiki, normy, standardy i wartości to jeden z najważniejszych czynników mających wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych w przestrzeni publicznej (starnawska, 2014). z uwagi na konieczność godzenia często rozbieżnych celów (społecznych i ekonomicznych) i oczekiwań swoich interesariuszy oraz równoległego realizowania działalności prospołecznej z komercyjną, przedsiębiorstwa społeczne określane są jako organizacje hybrydowe (dohert, haugh & lyon, 2014). wyzwaniem charakterystycznym dla przedsiębiorstw społecznych jest skuteczne budowanie synergii pomiędzy społecznym a ekonomicznym wymiarem ich funkcjonowania w ramach sieci współpracy, w które są wplecione. łączenie celów społecznych z ekonomicznymi sprowadza się w praktyce zarządzania do podejmowania decyzji przez przedsiębiorców społecznych. dlatego też wcześniejsze opracowania sugerują, że to osoba, a nie organizacja jest właściwszych obiektem badań mających na celu poznać dynamikę godzenia rozbieżnych celów (baron, 2006), gdyż to osoba przedsiębiorcy jest postacią centralną i decydującą w funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych (glińska-neweś & karwacki, 2018). pomimo iż sporo wiemy na temat tego jak przedsiębiorcy społeczni łączą konkurujące cele swoich organizacji (batko & bogacz-wojtanowska, 2015; pache & santos, 2013), to niewiele wiadomo co wpływa na różne strategie łączenia celów społecznych z ekonomicznymi. poznanie co warunkuje budowanie skutecznych synergii pomiędzy konkurencyjnymi celami jest istotne, gdyż jest to centralne wyzwanie i czynnik warunkujący efektywność działania przedsiębiorstw społecznych (besharov & smith, 2014; pache & santos, 2013). niniejsze opracowanie ma na celu eksploracyjnie, poprzez badania jakościowe na ograniczonej próbie, zbadać determinanty sposobów jednoczesnego realizowania celów społecznych i ekonomicznych przez przedsiębiorców społecznych z trzech różnych krajów: polski, wielkiej brytanii i usa. przeprowadzone badania mają na celu identyfikację co różnicuje przedsiębiorców zakresie sposobów łączenia celów społecznych z ekonomicznymi i ich potencjalnych długoterminowych schematów działania. na początku omówiono kluczowe zagadnienia teoretyczne dla podjętego tematu. następnie przedstawiono metodykę badań i uzyskane wyniki. opracowanie kończy się podsumowaniem i sugestiami przyszłych badań. przegląd literatury przedsiębiorstwa społeczne i ich założyciele przedsiębiorstwa społeczne zostały przez wielu autorów zaliczone do skutecznych sposobów radzenia sobie ze społecznymi problemami i wyzwaniami współczesnego świata godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 79 (dees, 2007; praszkier & nowak, 2011; short, moss, & lumpkin, 2009). są to organizacje, których przedmiotem działania są innowacyjne przedsięwzięcia podejmowane na zasadach rynkowych w ramach lub na styku sektora prywatnego, publicznego i/lub sektora non profit w celu generowania korzyści społecznych (wei-skillern, austin, leonard, & stevenson, 2007). w takim rozumieniu, obszar działań przedsiębiorców społecznych rozciąga się od komercyjnych przedsięwzięć rynkowych poprzez nowatorskie koncepcje organizacji non profit po budowanie sieci współpracy pomiędzy podmiotami rożnych sektorów, o ile celem nadrzędnym i racją bytu jest wdrażanie innowacyjnego pomysłu do generowania korzyści w sferze społecznej. taka definicja przedsiębiorstw społecznych zakłada niezależność samego przedsiębiorcy lub grupy przedsiębiorców i swobodę ich działania w ramach wolnego rynku. jest zatem bardzo bliska istocie przedsiębiorczości. za przedsiębiorców społecznych literatura tematu uznaje osoby, które zakładają i prowadzą działalność gospodarczą aby osiągać cele społeczne (vogel, 2005). to cele społeczne, społeczna misja i agenda działania leżą u podstawy intencji i celów przedsiębiorców społecznych. dlatego określani są również jako agenci zmian społecznych i burzyciele dotychczasowej równowagi społecznej (mair & marti, 2009) oraz jako kreatorzy społecznej wartości dodanej (simms, 2009). nawiązanie do koncepcji kreatywnej destrukcji schumpetera nie jest bezzasadne. przedsiębiorców społecznych łączy wiele wspólnego z tradycyjnymi przedsiębiorcami komercyjnymi. zasadnicza różnica pomiędzy przedsiębiorcą tradycyjnym (komercyjnym) a społecznym leży w podstawowym celu przedsięwzięcia/organizacji i rodzaju wartości jaką przedsiębiorca generuje. tradycyjny przedsiębiorca, w wyniku identyfikacji i eksploatacji szans rynkowych, realizuje cele ekonomiczne i generuje wartość ekonomiczną, natomiast przedsiębiorca społeczny realizuje cele społeczne i generuje wartość społeczną. nie oznacza to, że te dwa rodzaje przedsiębiorczości są rozbieżne. obydwaj przedsiębiorcy charakteryzują się chęcią zmiany zastanej rzeczywistości, proaktywnością, gotowością do podjęcia skalkulowanego ryzyka i posiadają innowacyjne rozwiązanie, które burzy dotychczasową równowagę (dees, 2007). posiadają zatem wiele cech wspólnych. różnica polega na priorytetach. jak wspomniano powyżej, przedsiębiorca społeczny przedkłada cel społeczny nad ekonomiczny. jednak niewykluczone jest, że będzie generował zysk, który zasili jego działalność społeczną. natomiast przedsiębiorca tradycyjny dąży do wypracowania możliwie najwyższych korzyści finansowych, jednak często jest przyczynkiem pozytywnych zmian w sferze społecznej (np. poprzez generowanie miejsc pracy), które są efektem ubocznym jego działalności. przedsiębiorca społeczny, tak jak tradycyjny, opiera swoją działalność na ekonomicznym rachunku i efektywnym działaniu. jak każdy przedsiębiorca, przedsiębiorca społeczny działa na własne ryzyko i odpowiedzialność, w ramach zasad rynkowych i każde jego przedsięwzięcia podlega naturalnej weryfikacji rynkowej. skuteczne rozwiązania przetrwają, nieskuteczne upadną. autonomia przedsiębiorców i działanie w ramach wolego rynku to kluczowe cechy dla każdego rodzaju przedsiębiorczości, również tej społecznej. oznacza to swobodę mobilizowania zasobów, zarówno finansowych jak i ludzkich oraz swobodne nimi gospodarowanie. przedsiębiorcy społeczni, jak wszyscy przedsiębiorcy, powinni posiadać swobodę ko80 | agnieszka żur rzystania różnych źródeł finansowania, działając niezależnie od struktur rządowych na własne ryzyko i odpowiedzialność posiadając możliwość szybkiego reagowania na zmiany, dostrajania się do potrzeb rynku i potrzeb społecznych. przedsiębiorczość społeczna jest obiecującym kierunkiem rozwoju, gdyż traktuje problemy i wyzwania społeczne z taką samą determinacją, kreatywnością i zapałem jak tradycyjna przedsiębiorczość. przedsiębiorstwo społeczne jako organizacja hybrydowa literatura tematu wyróżnia kilka bardzo charakterystycznych cech przedsiębiorstw społecznych, które wyróżniają te organizacje wśród innych. pierwsza i najważniejsza wynika z faktu, że powołane zostają do życia w celu kreowania społecznej wartości dodanej przy wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych i rynkowych. oznacza to, że podlegają prawom rynku, jednak ich cele i misja ulokowane są poza rynkiem. bardzo często przedsiębiorstwa społeczne są odpowiedzią na bardzo konkretny problem społeczny; punktem wyjścia jest sytuacja społeczna określonej grupy, która dzięki przedsiębiorczej wyobraźni, myśleniu i działaniu zostaje zmieniona poprzez wykorzystanie mechanizmów rynkowych (żur, 2015). ta dychotomia, rozpięcie pomiędzy światem wartości prospołecznych, altruistycznych i humanitarnych oraz światem zysku, rywalizacji i transakcji znajduje odbicie w wielu aspektach funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych. po pierwsze w formach prowadzenia działalności: przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują w rozmaitych formach prawnych, od działalności gospodarczej osób prywatnych, poprzez partnerstwo publicznoprywatne po spółdzielnie, fundacje lub stowarzyszenia. z uwagi na to, że w wielu krajach nie ma dedykowanej formy prawnej dla przedsiębiorstw społecznych, funkcjonują one czasami w dwóch lub trzech formach jednocześnie (battilana & lee, 2014). po drugie wspomniana dychotomia znajduje odbicie w zróżnicowanych sieciach powiązań i relacji z podmiotami różnych sektorów. z uwagi na koncentrację aktywności na sferze społecznej, przedsiębiorstwa społeczne są szczególnie wysoko kontekstualne, wplecione w sieć powiązań z otoczeniem i głęboko uzależnione od rozmaitych interesariuszy (yunus, 2011). dla przedsiębiorstw społecznych sieci partnerskich silnych relacji to jeden z kluczowych czynników rozwoju: to nie są organizacje które działają w pojedynkę, lecz są w przeważającej większości przypadków silnie zsieciowane (starnawska, 2014). każde przedsiębiorstwo społeczne posiada zarówno interesariuszy wewnętrznych jak i zewnętrznych, z których każdy zgłasza swoje oczekiwania. według short, moss i lumpkin (2009), jednym z najtrudniejszych aspektów zarządzania przedsiębiorstwem społecznym jest kształtowanie relacji z interesariuszami i nieustanne poszukiwanie dynamicznej równowagi pomiędzy interesami wszystkich interesariuszy. do interesariuszy wewnętrznych, w zależności od formy prawnej, zalicza się pracowników, wolontariuszy, ewentualne rady nadzorcze lub doradcze oraz ewentualnych udziałowców. dużo liczniejsza jest grupa interesariuszy zewnętrznych i obejmuje przede wszystkim klientów, beneficjentów, organy dofinansowujące działalność, instytucje finansowe, darczyńców, sponsorów, media, lokalną społeczność oraz wszystkie organizacje partnerskie. każda z tych grup interesariuszy posiada swoją agendę i inaczej postrzega priorytety przedsiębiorstwa społecznego. w przypadku przedsiębiorstw społecznych czym innym jest efektywność w oczach odbiorców/beneficjentów, a czym innym w percepcji darczyńców, sponsorów, zleceniodawców czy też klientów komercyjnych. wobec z każdej z tych grup przedsiębiorstwo społeczne ma „inną twarz” i postrzegane oraz oceniane jest z innej perspektywy. dlatego też tak ważne jest godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 81 aby przedsiębiorstwo jasno, konsekwentnie i spójnie komunikowało swoje cele i swoja misje społeczną (praszkier & nowak, 2011). wierność misji społecznej, skuteczna komunikacja zewnętrzna i konsekwencja w działaniu przyczyniają się do godzenia przeciwstawnych interesów różnych grup interesariuszy. kolejnym czynnikiem, który definiuje hybrydowość przedsiębiorstw społecznych, jest specyfika finansowa. przedsiębiorstwa społeczne korzystają z różnicowanych form finansowania od kapitału filantropijnego, poprzez generowanie przychodu poprzez prowadzenie własnej działalności gospodarczej, aż do rządowych grantów, a ponadto ich najważniejsza grupa docelowa (beneficjenci) nie jest najczęściej źródłem ich przychodów. kryteria stosowane przez organy wspierające i współfinansujące nie zawsze są identyczne. organy administracji państwowej największą wagę przywiązują do wiarygodności przedsiębiorstwa społecznego, a zatem rekordu jego doświadczeń i dokonań, podczas gdy społeczne fundusze inwestycyjne (np. acumen lub ananda) szukają projektów innowacyjnych, przełomowych i trwale zmieniających istniejące rozwiązania systemowe w sferze społecznej. sprostanie wymogom różnych instytucji wspierających rozwój jest zadaniem trudnym dla przedsiębiorstw społecznych. w literaturze można rozpoznać trzy pryzmaty, przez które dualizm przedsiębiorstw społecznych bywa badany. pierwszy związany jest teorią instytucji i bada hybrydowość organizacji w kontekście łączenia różnych logik instytucjonalnych; dotyczy ekonomicznej działalności organizacji trzeciego sektora, urynkowienia działalności organizacji sektora publicznego, czy też silnej agendy społecznej firm sektora prywatnego (besharov & smith, 2014; hensel, 2015). drugi pryzmat dotyczy procesów; odnosi się do dominującej logiki organizacji i bada podłoża, przesłanki i schematy podejmowania kluczowych decyzji w przedsiębiorstwach społecznych (spear, huybrechts & nicholls, 2013). trzeci pryzmat dotyczy jednostki i odwołuje się do rozbudowanego w latach osiemdziesiątych nurtu badań nad przedsiębiorczością dotyczącą cech przedsiębiorczych (traits theory) utrzymując, że to indywidualne cechy przedsiębiorcy mają decydujący wpływ na procesy decyzyjne (liang, peng, yao, & liang, 2015). aby skutecznie realizować swoje cele, przedsiębiorstwa społeczne muszą poruszać się w różnych rzeczywistościach instytucjonalnych, w różnych logikach, różnych regułach gry i różnych światach wartości. funkcjonowanie w różnych światach, może wywoływać napięcia i dylematy, którymi trzeba zarządzać. badania tracey i phillips (2007) sugerują, że największym wyzwaniem dla przedsiębiorców społecznych jest godzenie i równoważenie logiki społecznej z komercyjną. logika działań komercyjnych priorytetyzuje tworzenie wartości rynkowej i maksymalizację zysku, podczas gdy logika działań społecznych w centrum stawia budowanie społecznej wartości dodanej, kategorii odległej od rynkowej konkurencyjności. te dwie przeciwstawne logiki instytucjonalne ciągną przedsiębiorstwo społeczne w dwóch przeciwnych kierunkach. jednak obydwie logiki i obydwie perspektywy muszą być realizowane przez przedsiębiorstwa społeczne. łączenie logik w kluczowych decyzjach oraz codziennej działalności wymaga świadomości różnic obydwu logik, rozumienia praw i zasad każdej z nich i wychwytywania punktów styczności (pache & chowdhury, 2012). logika rynku oznacza dostosowanie efektów działalności do praw rynku oraz komercjalizację czyli spowodowanie, że produkt lub usługa ma wartość rynkową i może być źródłem przychodu. logika rynku wprowadza też ekonomizację procesów w przedsiębiorstwach społecznych, co jest cechą pożądaną w każdego rodzaju działalności. 82 | agnieszka żur w przedsiębiorstwach społecznych konkurencyjne logiki instytucjonalne nabierają charakteru komplementarnego względem celów przedsiębiorstwa społecznego (di domenico, haugh, & tracey, 2010). przedsiębiorcy społeczni w niejednakowym stopniu integrują obydwie logiki; w zależności od zidentyfikowanych punktów styczności, budują synergię lub nie pomiędzy aktywnością prospołeczna a prorynkową (pache & santos, 2013). dotychczasowe badania nie określają jednoznacznie od czego zależy skuteczność integrowania konkurencyjnych logik ani czy jest to uzależnione od ekosystemu w jakim przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują czy też od indywidualnych predyspozycji przedsiębiorcy. dotychczasowe nieliczne i szczątkowe badania wskazują na istotność czynników indywidualnych. autorzy podkreślają rolę orientacji przedsiębiorczej (greblikaite, sroka, & gerulaitiene, 2016; żur & neumann, 2018) lub motywacji społecznej (bartha, gubik, & bereczk, 2018; siebold, günzel-jensen, & müller, 2018). wciąż istnieje wyraźna luka badawcza w zakresie naszego rozumienia co wpływa na zróżnicowanie strategii w tym zakresie. metodyka badawcza celem niniejszych badań jest eksploracja czynników determinujących sposoby jednoczesnego realizowania celów społecznych oraz ekonomicznych oraz integrowania logiki społecznej z logiką działań prorynkowych przez przedsiębiorstwa społeczne. badanie oparte jest na podejściu jakościowym, jak to ma miejsce przy zjawiskach kompleksowych i wielowymiarowych, kiedy nie znamy dokładnie zmiennych, nie potrafimy określić zależności, a mamy na celu raczej „wyprodukowanie i zinterpretowanie materialnych artefaktów które uczynią fragment badanego świata bardziej widocznym” (denzin & lincoln, 2005, s. 3). zastosowanie takiego podejścia w badaniach wynikało z przyjętego eksploracyjnego celu badawczego. założono również że w celu optymalizacji i uwiarygodnienia pozyskanych danych należy posłużyć się metoda triangulacji metod badawczych. dlatego tez w badaniu wykorzystano trzy komplementarne metody: 1. pogłębione wywiady fenomenologiczne z przedsiębiorcami społecznymi, założycielami przedsiębiorstw społecznych. 2. obserwacje w przedsiębiorstwie według przygotowanego arkusza obserwacji. 3. analizę dokumentów zastanych pozyskanych w przedsiębiorstwie (sprawozdania z działalności, ulotki, broszury) oraz analizę informacji na stronie internetowej badanej organizacji. badanie przyjęło za metodę wiodącą wywiad fenomenologiczny z sześcioma przedsiębiorcami społecznymi z trzech różnych krajów (polski, usa i wielkiej brytanii), jako że celem badania było uzyskanie perspektywy międzynarodowej, nie ograniczając się do kontekstu i ekosystemy tylko jednego kraju. zjawiskiem (fenomenem) w centrum dociekań badaczki było łączenie logiki społecznej i rynkowej przez przedsiębiorców społecznych w prowadzeniu i rozwijaniu przedsiębiorstwa społecznego. interpretatywne podejście fenomenologiczne (interpretative phenomenological approach) ma na celu wygenerować bogaty, szczegółowy opis subiektywnego ludzkiego doświadczenia w zakresie badanego zjawiska (smith & eatough, 2006). dobór respondentów był celowy i opierał się na następujących kryteriach: (i) co najmniej dwuletnie doświadczenie w prowadzeniu przedsiębiorstwa społecznego, (ii) co najgodzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 83 mniej pięćdziesięcioprocentowy poziom generowania przychodu poprzez działalność rynkową oraz (iii) różne cele społeczne w obrębie próby badawczej. dodatkowym kryterium była dostępność i otwartość respondentów. respondenci zostali zidentyfikowani poprzez zawodową siec kontaktów (w czterech przypadkach) oraz samodzielnego poszukiwania respondentów on-line (w dwóch przypadkach). dobór krajów z jakich pochodzą respondenci zdeterminowany jest z obszarem działalności zawodowej badaczki. tabela 1 przedstawia zarys docelowej grupy respondentów. tabela 1. profile respondentów objętych badaniem kod kraj wiodący cel społeczny obszar działalności rynkowej robert polska poprawa sytuacji zaniedbanych społecznie dzieci marketing bartek polska likwidowanie fizycznych i cyfrowych barier dla osób z niepełnosprawnościami konsulting, doradztwo, audyt adam usa poprawa sytuacji młodzieży z wyrokiem sądowym design i usługi drukarskie hanna usa poprawa sytuacji imigrantów doradztwo prawne david uk niwelowanie nierówności społecznych oraz poprawa świadomości i edukacji w zakresie nierówności społecznych agencja eventowa martin uk dostarczanie najwyższej jakości usług edukacyjnych dla dzieci z autyzmem edukacja źródło: opracowanie własne. wywiad fenomenologiczny jest ustrukturyzowany w stopniu minimalnym; to raczej respondent prowadzi konwersacje w obranym przez siebie kierunku (cope, 2005). przygotowaniem do przeprowadzonych wywiadów była analiza literatury i istniejących wyników badań oraz lista zagadnień do poruszenia. kwestionariusz badania składał się wyłącznie z pytań otwartych i pozostawiał wystarczająco dużo miejsca na elastyczność, swobodne wypowiedzi respondentów oraz watki poboczne, które w badaniu stosunkowo nowych zjawisk okazują się czasami bardzo odkrywcze (smith & eatough, 2006). każdy z wywiadów trwał pomiędzy 90 a 180 minut, prowadzony był na terenie badanego przedsiębiorstwa i był nagrywany za zgodą respondenta. pierwszym etapem obróbki danych była transkrypcja wywiadów z wykorzystaniem arkusza excel i pierwotne kodowanie. kody pierwszego rzędu były wynikiem wcześniej przyjętych aspektów badawczych oraz dodatkowych aspektów badanego zjawiska zasygnalizowanych przez respondentów w toku wywiadu. kodowanie drugiego rzędu polegało na usystematyzowaniu i syntezie kodów pierwszego rzędu w ramach badanych jednostek (klasteryzacja doświadczeń) poprzez horyzontalizację wątków (moustakas, 1994). drugim etapem procesu analizy danych była analiza porównawcza pomiędzy badanymi jednostkami, identyfikacja i konstruowanie kodów przekrojowych, co pozwoliło zidentyfikować podobieństwa i różnice oraz emergentne schematy działania w ramach badanego zjawiska. ostatnim etapem procesu badawczego było zaangażowanie literatury tematu do objaśniania zidentyfikowanych wątków i ich interpretacji oraz do wnioskowania końcowego. 84 | agnieszka żur wyniki badań przeprowadzane badania przedsiębiorstw społecznych wskazują, że podmioty te jednoznacznie uznają prymat celów społecznych nad rynkowymi i wiodącą role swojej misji społecznej. wszyscy objęci badaniem przedsiębiorcy społeczni kierowani są celami społecznymi, jakie przyświecały im przy zakładaniu przedsiębiorstwa społecznego. niemniej jednak, niektórzy przedsiębiorcy w stopniu wyższym niż inni, uznają konieczność działalności rynkowej i tym samym głębiej angażują się w prowadzenie działalności rynkowej swojego przedsiębiorstwa. uzyskane wyniki badań sugerują, że przyjęte kryterium różnicujące czyli „sposoby jednoczesnego realizowania celów społecznych oraz ekonomicznych oraz integrowania logiki społecznej z logiką działań prorynkowych” było fałszywie określone. pozyskane dane wskazują, że de facto przedsiębiorcy społeczni różnią się podejściem i stopniem zaangażowania w działalność rynkową i realizację celów ekonomicznych. podczas gdy wszyscy respondenci uznają, że osiąganie celów biznesowych jest im potrzebne, to praktyka ich działania wskazuje na trzy różne podejścia w tym obszarze. wczesne badania peredo i mclean (2006) wskazywały no to, że pomimo iż, zdecydowana większość przedsiębiorców społecznych uznaje konieczność realizowania celów ekonomicznych, to waga tych celów rozciąga na długiej ciągłej i przybiera różne wartości. w obrębie badanej grupy respondentów zidentyfikowano trzy charakterystyczne punkty na tej ciągłej, do których możliwe było przyporządkowanie postaw respondentów. dlatego przedstawione poniżej wyniki badań szeregują respondentów na trzy grupy w zależności od sposobu rozumienia i realizowania celów ekonomicznych względem celów społecznych. grupa pierwsza: negacja trzech spośród sześciu respondentów przyznaje, że rozumie logikę społeczną o wiele lepiej niż logikę rynkową. pomimo iż zdaja sobie sprawę z konieczności generowania przychodu i tym samym konieczność realizowania celów rynkowych, plasują cele rynkowe bardzo nisko w swojej hierarchii celów organizacyjnych i woleliby się nimi nie zajmować. „moim kompasem w działaniu jest zmiana na lepsze jaka możemy przynieść ludziom, to zawsze było i będzie na pierwszym miejscu” przyznaje david i dodaje „naszym celem jest pomaganie ludziom w potrzebie i uświadamianie innym jak mogą pomagać. chce aby każdy dzień się do tego celu przyczyniał. nasza działalność komercyjna to konieczność i najchętniej nie pobierałbym żadnej opłaty od naszych klientów za organizowane dla nich wydarzenia.” przedsiębiorcy przyporządkowani do tej grupy to społecznicy z krwi i kości, ludzie pracujący od początku wśród najmniej uprzywilejowanych członków społeczeństwa. nie posiadają wcześniejszego doświadczenia w prowadzeniu działalności komercyjnej i postrzegają działalność komercyjną jako przykry obowiązek: „biznes to dla mnie i dla nas terra incognita; zawsze patrzyłem na biznes jak na coś gorszego, bezwzględnego” zauważa bartek. dwójka z respondentów tej grupy otoczona jest w codziennej pracy ludźmi podobnie myślącymi, o podobnym doświadczeniu zawodowym. trzeci respondent, adam, ma wykształcenie graficzne i tematy biznesowe są mu równie odległe. jego postawa ukształtowana jest osobistym doświadczeniem: „moje cele zawodowe zostały ukształtowane poprzez doświadczenia wyniesione z mojej dzielnicy; widziałem jak moi koledzy się staczają, wchodzą w konflikt z prawem i nie w pewnym momencie nie mają już ścieżki powrotu do normalności. mi udało się zdobyć dobre wykształcenie, więc chcę taką ścieżkę młodym godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 85 zagubionym ludziom otworzyć.” bartek przyznaje: „wierzymy, że niepełnosprawni mają już dość trudne życie poprzez swoją niepełnosprawność; nie powinno być tak że bariery architektoniczne dodatkowo utrudniają im życie.” ta grupa przedsiębiorców powodowana jest głównie empatią i chęcią niesienia pomocy. nie identyfikują się z celami rynkowymi i klientami rynkowymi, ale za to silnie identyfikują się ze swoimi beneficjentami. dla nich samofinansowanie i niezależność finansowa nie są priorytetem: „nie jesteśmy niezależni finansowo i pewnie nigdy nie będziemy, to nie jest najważniejsze” zauważa david. ta grupa przedsiębiorców społecznych dostrzega konieczność zaangażowania na rzecz generowania przychodu, jednak nie posiada wystarczającej wiedzy i doświadczenia, aby skutecznie podjąć to wyzwanie. „zajmowanie się komercyjnymi działami, marketingiem i sprzedażą odciąga mnie od tego co powinienem robić” mówi david. osiąganie celów społecznych i ekonomicznych przebiega w ich organizacjach dwutorowo, w pewnym sensie niezależnie od siebie i nie kreuje pozytywnej synergii, a raczej napięcia i frustracje. grupa druga: adaptacja w badanej grupie respondentów jedna osoba reprezentuje otwartą postawę wobec celów rynkowych i przywiązuje dużą wagę do ich realizacji. martin jest z wykształcenia psychologiem i pedagogiem, specjalizującym się w edukacji dzieci z autyzmem. piętnaście lat temu, wraz z kilkoma znajomymi założył szkołę i ośrodek terapii dla dzieci z autyzmem. uważał, że w jej regionie nie ma miejsca, gdzie dzieci te mogłyby rozwijać swój potencjał, gdzie stosuje się najnowsze terapie i wyniki badań, gdzie dzieci nie czują się gorsze. motyw podjęcia działalności był stricte altruistyczny, podobnie jak u respondentów z pierwszej grupy. jednak martin od początku zakładał, że chce jak najszybciej osiągnąć niezależność finansową i móc nie polegać na programach i grantach rządowych. „wiedziałem, że muszę nauczyć się języka i logiki biznesu.” autonomia działania i eksperymentowania były dla niego kluczowe. „z perspektywy lat doceniam podejście biznesowe do prowadzenia działalności społecznej. misja społeczna to nie wszystko, nie zapewni skuteczności w działaniu.” martin reprezentuje przedsiębiorców społecznych, którzy uczą się praw rynku i wykorzystują je do osiągania celów społecznych. efektem ubocznym tego procesu jest profesjonalizacja usług społecznych i wprowadzenie rachunku ekonomicznego do prowadzonej działalności: „idealizm nie wystarczy, a nawet może sprowadzić kłopoty finansowe. potrzebna jest struktura i jasne zasady działania; profesjonalne, transparentne, etyczne i solidarne.” martin potrafił dostosować swój model działania do oczekiwań rynku i komercyjnych klientów. wykorzystał narzędzia biznesowe, aby rozwinąć swoje przedsiębiorstwo społeczne i kreować jeszcze większą wartość dla docelowej grupy beneficjentów. „jestem przekonany, że obydwie nogi [społeczna i rynkowa] muszą być mocne, aby moja szkoła, szkolenia i warsztaty przynosiły zmianę w życiu dzieci.” świadome i selektywne wykorzystywanie narzędzi biznesu zostało zidentyfikowane w literaturze jako selektywne dopasowywanie (selective coupling) i polega na poszukiwaniu optymalnego i zrównoważonego łączenia wybranych elementów logiki społecznej z rynkową (pache & santos, 2013). grupa trzecia: akceptacja dwóch spośród sześciu przedsiębiorców społecznych objętych badaniem uznaje biznes jako optymalne i najlepsze narzędzie do wprowadzania zmian społecznych: „biznes to najuczciwsze narzędzie, nie ma niejasności, jest czysta umowa. wytwarzam coś, za co 86 | agnieszka żur ktoś inny chce zapłacić” przyznaje robert. obydwoje przedsiębiorców posiada wcześniejsze doświadczenie zawodowe niezwiązane bezpośrednio z działalnością społeczną. robert był przedsiębiorcą, a hanna prawnikiem. można uznać, że oboje kontynuują swoje zawody, ale w zupełnie nowej odsłonie. założone przez nich przedsiębiorstwa społeczne mają bardzo jasno sprecyzowany społeczny cel o docelową grupę beneficjentów. hanna zauważa: „mój styl pracy i codzienne czynności niewiele się zmieniły. dalej jestem prawnikiem i zarządzam zespołem ludzi. tylko, że teraz robię to w konkretnym celu, w który głęboko wierzę i który sama sobie wyznaczyłam.” robert przyjmuje podobną narrację: „prowadząc wcześniejszą działalność gospodarczą w sektorze maszynowym, czułem, że to nie to, coś było nie tak. teraz robię cos co ma głęboki sens, a wcześniejsze doświadczenia sprawiły, że robię to dobrze.” obydwoje przyznają, że nie czują, iż porzucili biznes, nadal pracują w biznesie i doświadczają satysfakcji z sukcesów biznesowych swoich firm: „im więcej sukcesów biznesowych, tym więcej pozytywnego wpływu społecznego jesteśmy w stanie wygenerować dzięki osiąganym przychodom.” należy zaznaczyć, że przedsiębiorcy trzeciej grupy nie przedkładają celów rynkowych nad społeczne, natomiast sukces finansowy jest dla nich sytuacją pożądaną i wręcz naturalną i niezbędna do realizacji długoterminowej strategii społecznej (batko & bogaczwojtanowska, 2015; pache & santos, 2013). poniżej przedstawiono graficzną reprezentację wyników badań (rysunek 1). wśród przedsiębiorców objętych badaniem nie odnotowano istotnych różnic w wadze przypisywanej społecznym celom ich organizacji. wszyscy respondenci w swojej działalności byli motywowani i napędzani przekonaniem o potrzebie pracy na rzecz zmiany społecznej. jak powyżej opisano, różnili się podejściem do celów rynkowych. rysunek 1. trzy zidentyfikowane w badaniu postawy wobec celów ekonomicznych/rynkowych przez przedsiębiorców społecznych źródło: opracowanie własne. godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 87 uzyskane wyniki badań nie wskazują jakoby narodowość lub kraj prowadzenia działalności był kryterium rozstrzygającym lub nawet istotnie wpływającym na wagę przykładaną do celów ekonomicznych. pogłębione wywiady ujawniły, że kategorią różnicującą przedsiębiorców w obrębie trzech grup jest wcześniejsze doświadczenie zawodowe. przedsiębiorcy z wcześniejszym doświadczeniem wyłącznie w sektorze społecznym, nie odnajdują się łatwo w rzeczywistości biznesowej, nie posiadają kompetencji zarządczych ani wiedzy umożliwiającej swobodne poruszanie się w ramach prawach rynku. natomiast przedsiębiorcy o wcześniejszym doświadczeniu w biznesie posługują się swobodnie „językiem biznesu”, rozumieją prawa rynku i chętnie włączają się w grę rynkową. zatem stopień zaangażowania w realizacje celów rynkowych wydaję się być moderowany wcześniejszym doświadczeniem zawodowym, posiadaną wiedzą i kompetencjami zarządczymi, które to czynniki determinują przeświadczenia, percepcje i styl działania przedsiębiorców społecznych. podsumowanie celem przeprowadzonych badań była eksploracja czynników determinujących sposoby jednoczesnego realizowania celów społecznych oraz ekonomicznych oraz integrowania logiki społecznej z logiką działań prorynkowych przez przedsiębiorstwa społeczne. jako że celem badań jakościowych nie jest poszukiwanie uogólnień, a jedynie opis poszczególnych przypadków i opisywanie zjawisk przez pryzmat subiektywnych ludzkich doświadczeń, to wnioski z badań należy traktować ostrożnie. badania wykazały jednoznaczną przewagę celów społecznych nad ekonomicznymi u wszystkich respondentów. wszyscy respondenci charakteryzują się wysokim poziomem empatii, odpowiedzialności i chęcią niesienia pomocy. przeprowadzone badania sugerują, że przedsiębiorcy społeczni różnią się nie tyle sposobami jednoczesnego realizowania celów społecznych oraz ekonomicznych, a raczej stopniem podejmowania celów ekonomicznych oraz stopniem zaangażowania w działalność rynkową. tym co różnicuje ich strategie łączenia/balansowania celów społecznych z ekonomicznymi w badanej próbie jest stosunek przedsiębiorców do biznesu i jego narzędzi. wyniki badań wskazują na trzy różne podejścia w tym względzie – negacja, adaptacja i akceptacja. możemy przypuszczać, że część przedsiębiorców społecznych, często nie posiadających żadnego wcześniejszego doświadczenia w działalności gospodarczej, najchętniej byłaby zwolniona z konieczności generowania przychodu i najpewniej się czuje w zaangażowaniu społecznym. dwie pozostałe zidentyfikowane grupy w pełni uznają konieczność działań rynkowych, przy czym, jedni uczą się skutecznie działać na rynku (aby przetrwać), a inni, posiadający wcześniejsze doświadczenie w biznesie, inwestują swoje kompetencje w realizacje celów społecznych i są silnie zorientowani na sukces. kraj pochodzenia lub prowadzenia działalności nie wpływał na przynależność do żadnej z grup, co sugeruje, że zidentyfikowane prawidłowości są uniwersalne. pomimo iż przedstawione w opracowaniu wyniki badań posiadają walory poznawcze ograniczone do próby badawczej, to mogą stanowić punkt wyjścia do pogłębionych badań dotyczących czynników efektywności przedsiębiorstw społecznych. należy bliżej przyjrzeć się potencjalnej korelacji pomiędzy stosunkiem do mechanizmów i narzędzi rynkowych przedsiębiorców społecznych, a wynikami ich działalności, i to zarówno w sferze społecznej 88 | agnieszka żur jak i ekonomicznej (np. poziom samowystarczalności finansowej). wyniki badań przedstawiają również ważne praktyczne implikacje dla programów edukacyjnych i szkoleniowych w obszarze przedsiębiorczości społecznej. wskazują na koniczność podnoszenia nie tylko kompetencji biznesowych przedsiębiorców społecznych, ale przede wszystkim budowania pozytywnego obrazu biznesu jako przydatnego i skutecznego narzędzia generowania przychodów i budowania społecznej wartości dodanej. jak wspomniano, mała próba badawcza nie umożliwia generalizowania wyników badań, a raczej może być przyczynkiem formułowania hipotez badawczych do szerszych badań ilościowych dotyczących efektywności działania przedsiębiorstw społecznych. ponadto warto, aby przyszłe projekty badawcze były poświęcone innym czynnikom (na poziomie indywidualnym, organizacyjnym, branżowym) wpływającym na to, jak przedsiębiorcy społeczni łączą cele społeczne z biznesowymi (kompetencje przedsiębiorcze przedsiębiorcy i pracowników, struktura zatrudnienia, kultura organizacyjna i inne). literatura baron, r.a. (2006). opportunity recognition as pattern recognition: how entrepreneurs “connect the dots” to identify new business opportunities. academy of management perspectives, 20(1), 104-119. https://doi.org/10.5465/amp.2006.19873412 bartha, z.s. gubik, a., & bereczk, a. (2018). the social dimension of the entrepreneurial motivation in the central and eastern european countries. entrepreneurial business and economics review, 7(1), 9-27. batko, r., & bogacz-wojtanowska, e. (2015). social enterprise: finding identity between social and economic goals. problemy ząrzadzania – management issues, 13(4/56), 195-206. doi: 10.7172/1644-9584.56.12 battilana, j.,& lee, m. (2014). advancing research on hybrid organizing, the academy of management annals, 8(1), 397-441. besharov, m.l., & smith, w.k. (2014). multiple institutional logics in organizations: explaining their varied nature and implications. academy of management review, 39(3), 364-381. cope, j. (2005). researching entrepreneurship through phenomenological inquiry: philosophical and methodological issues. international small business journal, 23(2), 159-183. di domenico, m., haugh, h., & tracey, p. (2010). social bricolage: theorizing social value creation in social enterprises. entrepreneurship theory and practice, 34(4), 681-703. dees, j.g. (2007). taking social entrepreneurship seriously. society, 44(3), 24-31. denzin, n.k., & lincoln, y.s. (2005). the sage handbook of qualitative research. thousand oaks, ca: sage. di domenico, m., haugh, h., & tracey, p. (2010). social bricolage: theorizing social value creation in social enterprises. entrepreneurship theory and practice, 34(4), 681-703. dohert, b., haugh, h. & lyon, f. (2014). social enterprises as hybrid organizations: a review and research agenda. international journal of management reviews, 16, 417-436. doi: 10.1111/ijmr.12028 eatough, v. & smith, j.a. (2008). interpretative phenonological analysis. in: c. willig & w.s. rogers, (eds.), the sage handbook of qualitative research in psychology (pp. 165-194). london: sage publications. glińska-neweś, a., & karwacki, a. (2018). innovativeness of social economy entities in poland. an empirical study from the perspective of positive organizational scholarship. nonprofit management and leadership, 28(3), 367-382. godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 89 greblikaite, j., sroka, w., & gerulaitiene, n. (2016). involving young people in polish and lithuanian social enterprises by fostering entrepreneurial skills and abilities as entrepreneurial opportunity at university. entrepreneurial business and economics review, 4(3), 131-152. hensel, p. (2015). wykorzystanie koncepcji konkurujących logik instytucjonalnych w badaniach organizacji. organizacja i kierowanie, 168, 47-60. liang, c.t., peng, l.p., yao, s.n., & liang, c. (2015). developing a social enterprise performance scale and examining the relationship between entrepreneurs’ personality traits and their perceived enterprise performance. journal of entrepreneurship, management and innovation, 11(3), 89-116. low, c. (2006). a framework for the governance of social enterprises. international journal of social economics, 33(5/6), 376-385. mair, j., & marti, i. (2006). social entrepreneurship research: a source of explanation, prediction, and delight. journal of world business, 41, 36-44. mair, j., & marti, i. (2009). entrepreneurship in and around institutional voids: a case study from bangladesh. journal of business venturing, 24(5), 419-435. moss, t.w., lumpkin, g.t., & short, j.c. (2008). the dependent variables of social entrepreneurship research. in: frontiers of entrepreneurship research conference (pp. 709-720). babson park, ma: babson college. moustakas, c. (1994). phenomenological research methods. london: sage publications. pache, a., & chowdhury, i. (2012). social entrepreneurs as institutionally embedded entrepreneurs: towards a new model of social entrepreneurship education. academy of management learning & education, 11, 494-510. pache, a., & santos, f. (2013). inside the hybrid organization: selective coupling as a response to competing institutional logics. academy of management journal, 56(4), 972-1001. peredo, a.m., & mclean, m. (2006). social entrepreneurship: a critical review of the concept. journal of world business, 41(1), 56-65. praszkier, r., & nowak, a. (2011). social entrepreneurship: theory and practice. cambridge: cambridge university press. short, j. c., moss, t.w., & lumpkin, g.t. (2009). research in social entrepreneurship: past contributions and future opportunities. strategic management journal, 3, 161-194. siebold, n., günzel-jensen, f., & müller, s. (2018). balancing dual missions for social venture growth: a comparative case study. entrepreneurship & regional development, 1-25. doi: 10.1080/08985626.2018.1554710 simms, m. (2009). insights from a management prophet: mary parker follett on social entrepreneurship. business and society review, 114(3), 349-363. smith, j.a. & eatough, v. (2006). interpretative phenomenological analysis. london: sage publications. spear, r., cornforth, c., & aiken, m. (2009). the governance challenges of social enterprises: evidence from a uk empirical study. annals of public and cooperative economics, 80(2), 247-273. spear, r., huybrechts, b., & nicholls, a. (2013). the role of legitimacy in social enterprise-corporate collaboration. social enterprise journal, 9(2), 130-146. starnawska, m. (2014). zachowanie poprzez sieciowanie w przedsiębiorczości społecznej w odpowiedzi na trudne otoczenie instytucjonalne – przypadek pięciu spółdzielni socjalnych. problemy zarządzaniamanagement issues, 4(49), 97-116. 90 | agnieszka żur tracey, p., & phillips, n. (2007). the distinctive challenge of educating social entrepreneurs: a postscript and rejoinder to the special issue on entrepreneurship education. academy of management learning & education, 6(2), 264-271. vega, g., & kidwell, r. (2007). toward a typology of new venture creators: similarities and contrasts between business and social entrepreneurs. new england journal of entrepreneurship, 10(2), 15-28. vogel, d. (2005). the market for virtue: the potential and limits of corporate social responsibility. washington, dc: brookings institution press. wei-skillern, j., austin, j.e., leonard, h., & stevenson, h. (2007). entrepreneurship in the social sector (vol. 13). london: sage publications. żur, a. (2015). social problems as sources of opportunity : antecedents of social entrepreneurship opportunities. entrepreneurial business and economics review, 3(4), 73-87. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030405 żur, a., & neumann, ch. (2018). blending conflicting logics by social entrepreneurs – the role of entrepreneurial mindset. problemy zarządzania – management issues, 16(1(73), 240-257. the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w przedsiębiorstwach… | 91 tytuł i abstrakt w języku angielskim social and economic goals of social enterprises: convergences and divergences in an international context social enterprises have been repeatedly referred to as hybrid organizations, integrating markets and civil society and blending two different institutional logics, due to the fact that they pursue their social mission alongside business objectives. hence one of the challenges inherent to social enterprises is constant balancing of often contradictory or competing social and economic objectives. the objective of this study is the exploration of factors that determine the ways that social entrepreneurs cope with the process of balancing competing goals. based on data obtained through in-depth phenomenological interviews with social entrepreneurs from three countries, this study suggests that the prime differentiating factor of balancing social and business goals is the social entrepreneurs’ attitude to business. it also identifies three ways of incorporating business goals into the management practice: negation, adaptation and acceptance. the value added of this research lies in merging research on hybrid organizations with social entrepreneurship research to deliver new insights to our understanding of social enterprises performance. keywords: social enterprise; social entrepreneurship; hybrid organizations; competing logics; competing goals jel codes: l26, m13, l31 autor agnieszka żur pracuje jako adiunkt w katedrze przedsiębiorczości i innowacji w uniwersytecie ekonomicznym w krakowie. jej zainteresowania naukowe obejmują przedsiębiorczość społeczną oraz tutoring akademicki. adres do korespondencji: dr agnieszka żur, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: zura@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/ 0000-0002-0535-0996 podziękowania i finansowanie artykuł powstał w ramach realizacji projektu nr 2018/02/x/hs4/00771 “godzenie celów społecznych z ekonomicznymi w praktyce zarzadzania przedsiębiorstwami społecznymi w wybranych krajach unii europejskiej” finansowanego przez narodowe centrum nauki. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie #ier-05-02-03-pp037-1869-korpysa 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.03 entrepreneurial orientation of startups: research results jarosław korpysa a b s t r a c t objective: the main purpose of the paper is to establish which elements of entrepreneurial orientation (eo) have the biggest influence on the activities of polish start-ups. research design & methods: the diagnosis was based on an analysis of individual components of entrepreneurial orientation and presentation of the results of research carried out by the author among 382 start-ups in poland. findings: the research provide that, innovative activity of companies and exploring new market opportunities and possibilities by start-ups were important factors conditioning the operations and development of the companies studied. it is advisable to deepen the current theory of entrepreneurship orientation in relation to start-ups, understood as young innovative companies. contribution & value added: the theoretical-empirical deliberations presented in the article may be a valuable source of information within the scope of the influence the particular elements of entrepreneurial orientation have on start-ups. however, for entrepreneurs they may be an impulse in the field of effective use of the elements of eo in the process of building competitiveness of young companies in poland which is reflected in particular pillars of eo. article type: research paper keywords: entrepreneurial orientation; start-up; innovation; entrepreneurship; innonations jel codes: l21, l26, l29 article received: 2 april 2019 article accepted:24 june 2019 suggested citation: korpysa, j. (2019). enterpreneurial orientation of startups: research results. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 37-51. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.03 introduction the contemporary literature defines the entrepreneurial orientation (eo) as the ability of organizations to actively seek business opportunities and create strategies for companies operating on the market. therefore, thanks to utilizing the entrepreneurial orientation, not only does the company shape the organization culture, but also intensifies its activity international entrepreneurship review ri e 38 | jarosław korpysa and competitive position by means of introducing new products, accessing new markets, introducing new models and business processes, or initiating systemic transformations (amin, 2015). from such a perspective, the entrepreneurial orientation becomes an inextricable element of building a permanent competitive advantage of companies including, in particular, start-ups. the individual dimensions of entrepreneurial orientation connect and are intertwine, however, the results of research do not produce consistent results on the basis of which the influence of the particular pillars of eo on the activity of start-ups can be determined (hayter, 2016; hung kee, &rahman, 2017; tietz, 2013). in view of the above characteristics, it is appropriate to present the research results concerning the particular elements of entrepreneurial orientation of start-ups in poland. therefore, the aim of the paper is to determine which elements of eo have the biggest influence on the activities of the polish start-ups. literature review in the scholarly discourse, the entrepreneurial orientation serves as the basis of taking entrepreneurial actions which are connected with creating innovations, willingness to take risks and shaping market proactiveness by an economic unit (charir, primyastanto, & abidin, 2017). these three dimensions of the entrepreneurial orientation became the basis for scientists to carry out further research resulting in expanding the elements of the entrepreneurial orientation with additional pillars i.e. autonomy and competitive aggression (nadhar, tawe, & parawansa, 2017). in analyzing the various dimensions of the entrepreneurial orientation it should be stated that the first component is innovativeness (gloss, pollack,&ward, 2017). this dimension is associated with schumpeterian creative destruction. as a result of taking innovative actions, a new or upgraded product, service or technological process is created. as a consequence, it contributes to the situation where the innovative entity acquires productivity and efficiency which is higher in comparison with the remaining companies (andersén, 2017; khedhaouria, gurău, & torrès, 2015). it also contributes to better financial results and increase in market share. moreover, it is worth emphasizing that in the process of creating innovations, the effective use of tangible and intangible resources a given individual possesses plays an important role. it should be highlighted here that intangible resources (knowledge and experience) are the basis for the creation and realization of innovations (fellnhofer, 2017). thus a need to create and preserve certain norms, values, ways of thinking and acting in the organization, which will support the process of creating of new solutions becomes apparent. it is possible, among others, thanks to shaping the innovation culture which depends, inter alia, on the creativity of employees and owners of the company, flexibility in their operation, openness to change, analytical and synthetic thinking, or willingness to acquire new competence (stuetzer et al., 2018). another important dimension of the entrepreneurial orientation is proactiveness, thanks to which the company may offer goods and services onto the market in advance, in comparison with the remaining competitors (dai, maksimov, gilbert, & fernhaber, 2014). therefore, ensuring that employees and owners of the company have the so called “entrepreneurial sensitivity”, which forms the basis for recognizing and seizing business opportunities, is a key aspect. the concept of proactiveness as an element of entrepreneurial orientation differs from innovativeness above all by the fact that the company does entrepreneurial orientation of startups: research results | 39 not have to create new solutions but it is of utmost importance that it is the market leader who offers given goods and services as the first business entity (lumpkin, & dess, 1996a). thanks to this approach, the company will gain a competitive advantage (cavusgil, & knight, 2015). a certain operationalization of the dimension of proactiveness of a company is carrying out research by the company concerning the formation of market needs in the future, ongoing training of employees and the owner of the company, as well as the entity possessing a strategy which is based on predicting future market trends (fellnhofer, 2017). the next element of entrepreneurial orientation is willingness to take risks, which is connected to taking decisions and actions without the knowledge of future results (bogatyreva, beliaeva, shirokova, & puffer, 2017). in this regard, the willingness to take risks is characterized as the effect of innovativeness and proactiveness. this is mainly due to the fact that, a company introducing new solutions ought to carry out analysis in regard to future market requirements. thereby, it takes a risk as it is unable to evaluate the effects of the measures taken. the same applies to involving human, physical and financial resources in realizing future undertakings which are connected with the unknown probability of success. competitive aggression is also a significant element of entrepreneurial orientation. it is reflected in the company taking actions aimed at bettering its own market position in relation to competition (lumpkin, & dess, 1996a). it is possible due to constant analysis of the competitive environment in order to diagnose weak points of competitors, as well as setting up mechanisms reinforcing coopetition with competition or reinforcing strong competitive aggression (mthanti, & ojah, 2017). at this point it should be emphasized that manifestations of coopetition are related, among others, to operation of a given company in clusters, technology and science parks, enterprise incubators. the company is thus capable of carrying out research and development work jointly with other entities. moreover, as hess and rothaermel indicate, occurrences of coopetition may also be strategic alliances which allow entrepreneurs to share knowledge and also obtain know – know(hess, & rothaermel, 2011). the last aspect of entrepreneurial orientation is autonomy, understood as the capacity to independently explore and exploit market opportunities. the autonomy may be analyzed in the context of the entire organization or at the individual level (al mamun, kumar, ibrahim, & bin, 2017; anderson, covin & slevin 2009; dada, 2018). in the first case, it is equated with its independence in relation to specific stakeholders connected to networks of business relationships. in the second case, it is usually analyzed based on the freedom of the performance of the particular tasks by employees. owing to this, their creativity, motivation and responsibility for the entrusted tasks increase. in addition, the autonomy also conditions the flexibility of employees in action, which in turn leads to growth in the competitiveness of a company (eshima & anderson, 2017; martens, machado, martens, & de freitas, 2018; yusoff, al mamun, ibrahim, & hassan, 2018). numerous results of research have no consistent outcome which may be the basis for determining the influence of the particular pillars of entrepreneurial orientation on the activities of enterprises. it should be highlighted here that, there are discrepancies in the extent the influence of the particular elements of entrepreneurial orientation have of start-ups operations. some research results show that all dimensions of entrepreneurial orientation influence, to a greater or lesser extent, the entrepreneurial construct of a start-up. however, others emphasize that only innovativeness, proactiveness and autonomy influence the en40 | jarosław korpysa trepreneurial construct whereas competitive aggression and risktaking do not condition the entrepreneurial orientation of young companies (covin,& lumpkin 2011). moreover, according to the author’s research, no results in the field of the issues discussed relate to the start-ups operating in poland. therefore, the above characteristics fully justify the need to carry out research in the context of the influence of eo on the activities of start-ups. in the contemporary scholarly discourse there are many definitions of start-ups. blank defines the start-up as a temporary organization involved in the search for a scalable, replicable and profitable business model (blank, & dorf, 2013). in this regard, a vital task for the start-up is to identify a proper business model, which will ultimately contribute to the rapid growth of an organization. another definition is presented by weissman who identifies a start-up as an entity operating on the market no longer than a year, which develops its product but does not sell it commercially (wisseman, 2005). however, skala characterizes a start-up as a small and young company which is starting its activity on the market of new technologies (skala, 2016). this entity offers new technologically innovative products which have not been offered on the market so far. this definition is consistent with the definition of reiss who analyzes start-ups through the prism of companies which create innovative solutions. from such a perspective, the principal characteristic of start-ups is their ability to create new value and extraordinary development. moreover, the development of start-ups is not only possible due to a unique solution, which the company is offering onto the market but also thanks to an innovative management of the organization in the conditions of existing market uncertainty (reiss, 2011). with a view to realizing the objective of this paper, in further deliberations the startup definition convergent with the definitions of weisssman and reiss was adopted. therefore, the start-up will be equated with a company operating no longer than a year, which offers an innovative solution. methodology due to the analyzed population, in the adopted empirical approach the incomplete enumerative induction was used. its aim is the attempt to formulate certain laws and conclusions based on observations of a certain phenomenon happening in the context which is characterized by a space-time dimension (apanowicz, 2005). therefore, for verifying the cause-and-effect links taking place in start-ups it was decided to use mainly nomothetic approach. out of the test procedures and methods proper for the analyzed approach the vetting was selected in which cawi method was used. this choice was based on the fact that cawi method is a good tool in the analysis of the niche of the research area which certainly in poland includes the functioning of polish start-ups. this tool allows a precise definition of the characteristics and qualities surveyed as well as efficient data collection due to the respondents having the feeling of anonymity and the possibility of participating in the study at a convenient time (wójcicki, 2012). in the study carried out (december 2017 – april 2018) an original questionnaire of online survey was used. it consisted of 23 proper questions, demographic information and diagnostic questions. in this regard, it is important that closed, semi-closed, conjunctive and disjunctive answer choices were used in the process of creating questions. eo was entrepreneurial orientation of startups: research results | 41 also measured using likert’s scale and the methods used in the research of kuratko, montagno, hornsby (1990) and dyduch (2008). in this context, it is important to bear in mind that due to the lack of data, nonexistent in any available public registers, such as gus, zus, marshal’s office, voivodship office, commune office, concerning the start-ups, the diagnostic questions played an important role in determining the nature of the analyzed companies. these questions were created based on the accepted definition of a start-up which was presented in the theoretical part. from the same sampling frame of the regon register maintained by the central statistical office (gus) observations were selected for the sample. therefore, using a procedure of simple random sampling, by means of the random sampling method, using stratified sampling, a database of 30,000 companies was drawn to whom invitations to take part in the research were sent by e-mail. there was a link in the e-mail which enabled access to the research survey. 409 start-ups were diagnosed in the quantitative study, from whom 382 duly completed research surveys were obtained. while carrying out the empirical verification of the research results, appropriate accuracy and reliability of the measured values were checked in the first place using cronbach’s alpha coefficient. this indicator measures the cohesion within the scales, determining the extent to which the positions making up a given scale are similar to one another as well as whether they verify the same theoretical construct. the values of the coefficient range from 0 to 1 where the 0 value means absolutely unreliable measurement whereas 1 means perfectly reliable measurement. according to nunnally’s criterion (nunnally & bernstein, 1967), the minimal value of cronbach’s alpha coefficient guaranteeing the reliability of a measurement should at least amount to 0,7. the detailed data concerning cronbach’s alpha coefficient for the research carried out were presented in the following table. table 1. measurement of reliability of the research carried out parts of the questionnaire cronbach’s alpha coefficient innovative activity 0.824485 willingness to take risks 0.732114 proactiveness 0.812123 autonomy 0.948565 competitive aggression 0.792912 entity of the integrated questionnaire 0.939281 source: own study. on the basis of the data received it should be stated that cronbach’s alpha coefficient for the entity of the integrated questionnaire assumed the value higher than 0,9 which is a sign of high reliability of the research carried out. moreover, while analyzing particular components of the questionnaire, relating to entrepreneurial orientation of the studied start-ups it may be stated that all selected factors were characterized by the reliability higher than the required minimum. the characteristics of sample taking into account the sample structure divided in accordance with the company size criterion it must be stated that the majority of companies were micro-enterprises (52,32%). next, were small enterprises (29,32%) and also medium-sized enterprises (17,54%). the minority 42 | jarosław korpysa of companies were big enterprises (0,82%). the criterion on smes were defined by definition of the european commission (1996). moreover is the number of medium-sized enterprises was definitely higher than in other studies. it was effects of conducting research in industrial – techno parks, where there are more mediums than small companies. taking into account the sample structure divided in accordance with the sector of activity criterion it should be noted that a significant proportion of companies operated in the service sector (68,63%), one in five selected the commercial sector (20,33%), whereas one in ten the manufacturing sector (11,04%). in the study of start-ups the location of the headquarters of a company was identified. the majority of the companies studied had their headquarters in the following voivodships: małopolskie (13,82%), mazowieckie (13,21%), śląskie (9,21%) and dolnośląskie (9,02%) and the least number in lubuskie (1,41%) and podkarpackie (2,17%). the studied sample was also divided through the prism of generated annual income. the biggest number of entities (37,24%) generated annual revenues of up to 700 thousand pln. one in three entities (33,92%) recorded a net income of up to 200 thousand pln, and one in five (20,32%) had total revenues ranging between 701 thousand pln to 1.5 million pln. the smallest number of companies (8,52%) had annual income exceeding 1.5 million pln. in the study carried out, the start-up owners were characterized as well. the owners were a respondents. in majority of cases (72,32%), these entities were run by men. therefore, every fourth (27,68%) entrepreneur was a woman. it is also worth mentioning that the population studied was also characterized by diversity in terms of age. the most numerous group (49,43%) consisted of people under 30 years of age, as well as those in the 31 and 45 year old age bracket (39,67%). the smallest group of respondents (10,90%) were people aged over 45. to summarize, it should be stated that the average studied start-up was run by a man under 30 years of age. the entity operated in the service sector as a self-employment company. moreover, in most cases the company had its headquarters in małopolskie, mazowieckie and śląskie voivodships, and generated annual income of up to 700 thousand pln. research results in the study carried out, the start-up owners were characterized as well. in majority of cases (72,32%), these entities were run by men. therefore, every fourth (27,68%) entrepreneur was a woman. it is also worth mentioning that the studied sample was also characterized by diversity in terms of age. the most numerous group (49,43%) consisted of people under 30 years of age, as well as those in the 31 and 45 year old age bracket (39,67%). the smallest group of respondents (10,90%) were people aged over 45. while evaluating the individual components of entrepreneurial orientation of startups, the innovativeness of the studied entities was diagnosed in the first place. according to the accepted definition of start-ups, only the companies which offered innovative solution on the market were part of the study. therefore, it was appropriate to carry out an analysis concerning main determinants of innovative activities of start-ups. it should be noted as a preliminary remark that the start-ups most often created product innovations (62,52%), which chiefly consisted in introducing new or modified products, or ways of supplying services, which differed from the ones offered by these entities. moreover one in three businesses indicated process innovations (34,89%) which are most often connected with technological processes of manufacturing individual products using entrepreneurial orientation of startups: research results | 43 modern manufacturing methods, technology or equipment. the smallest number of companies created organizational (12,42%) and marketing (10,05%) innovations. the first of the listed, concern mainly introducing changes in the functioning of a company, i.e. changes in the method of managing it and organizing its work, whereas, the second relate to changes in designing a product, its packaging, promotion or price strategy. the analysis of the main incentives for creating innovations by start-ups provides interesting outcomes. the data obtained indicate that in the group of the studied companies, the incentives related to creating innovations were of various character. the innovations were created chiefly by companies which possessed funding capacity of the work connected with creating new solutions (77,82%) and also had access to research infrastructure (61,28%). what is more, the willingness to create products of high quality (61,13%) as well as employment of qualified staff (47,11%) were also important drivers. considering subsequent determinants it should be noted that every third enterprise created innovations out of the willingness to limit the risks connected with the activity as well as willingness to meet the needs of a client base. among the presented determinants of creating innovations, the entrepreneurs ranked as lowest tax preferences (2,38%) and possibility to use the resources of different enterprises (8,23%). in making further assessment of the level of innovativeness it was verified whether the enterprises are willing to implement innovations in the future i.e. within the next two years. in accordance with the outcomes it should be noted that the majority of them (88,22%) intend to create innovations during the forthcoming period. 11,78% of the respondents were of the opposite view. simultaneously, the respondents who want to implement innovations were asked to determine the type of the intended improvements. the largest number of the studied economic operators (83,02%) intend to take measures connected with creating product innovation. one in three companies intends to create process innovations, while the similar percentage of businesses plan to create marketing (10,05%) and organizational (9,22%) innovations. only 0,25% of the operators do not know what kind of innovations they will create in the future. in further research process another element of the orientation was diagnosed, i.e. proactiveness of an enterprise. in this respect, a diagnosis in the scope of start-ups searching for new business opportunities on the market, permanent personnel training, as well as possessing and utilizing a strategy in the conducted activities was carried out. starting from the assumption that the activity of any company is based on setting and then realizing strategic objectives, a question concerning the company having a mission and strategy was asked to the respondents at the beginning. according to the outcomes obtained it should be stated that 58,23% of companies had a mission and strategy. however, in majority they were not written in the form of a document. therefore, 41,77% of the companies studied declared that they do not have a mission nor strategic objectives. among this group three quarters of the companies do not intend to develop a mission or strategy in the future. in the following stage of the diagnosis, the analysis concerning the identification of new business opportunities and permanent personnel training reflected in the process of locating knowledge was made. in assessing the degree of locating knowledge it should be stated that in majority, the businesses identified the needs of the present condition and gaps in knowledge and technology. most frequently, among the internal sources of acquir44 | jarosław korpysa ing knowledge, the information obtained directly from employees dominated. they also based on the knowledge of the owners (82,32%). the process of evaluating current industrial potential was less important – 30,63% (so called technological audit). in the context of verifying the external sources of knowledge absorption it should be noted that the information obtained directly from clients (55,13%) dominated. moreover, the entrepreneurs acquired knowledge through a study of the condition of their competition, utilizing, as a basic source of information, the participation in fairs, the internet as well as meetings with clients and suppliers (50,68%). the outcome of the process of locating knowledge was, among others, the participation of owners or workers in trainings and courses as well as research projects. on the basis of the results, it has to be concluded that over a half of the companies surveyed declared that owners or workers participated in trainings/courses, one in four entities was involved in implementation of research projects. when assessing another element of entrepreneurial orientation – competitive aggression, the entrepreneurs were asked to specify the factors conditioning the competitive advantage of start-ups. according to the data obtained it may be stated that among relevant factors which condition the competitiveness of the companies studied, one can enumerate: product quality (38,94%), qualified staff (38,69%), flexibility to adjust the offer to the needs of clients (37,82%), and innovativeness (24,47%). carrying out research and development (15,57%) and technological advancement (13,53%) are of moderate significance. however, among the factors of minor importance were company size (35,60%), and the time of existence on the market (32,12%). besides diagnosing the factors conditioning the competitiveness of business, the respondents were asked to give answers to the questions concerning actions for improving the market position. the results are presented in the following table. table 2. competitive aggression specification yes no the company continually strives to improve its position in relation to its competitors 79.23% 20.77% the company strives for rivalry with competitors 89.37% 10.63% the company conducts analysis on the functioning of the competition for diagnosing the sources of competitive advantage 34.51% 65.49% source: own study. according to the information provided, it must be stated that a vast majority of companies strive to improve their market position and constantly competes with competitors. unfortunately, only one in three companies conducts analysis on the functioning of the competition which may be the result of the fact that businesses are in the development stage and thus are more focused on strengthening their own competitive position than assessing the competition. in further research process, willingness of start-ups to take risks was evaluated. at the beginning, the respondents were asked to specify the main sources of financing their business activities. a vast majority of start-ups (91,32%) are financed by own resources, only 5,32% of companies fund their operations with eu funds, while 3,36% of companies with loans and borrowings. as the primary reason for financing their operations by own resources, the entrepreneurs enumerated, above all, difficulties with finding external entrepreneurial orientation of startups: research results | 45 funding in the start-up phase. they are connected with the lack of financial credibility and reluctance of banks to grant a loan or credit for start-ups as well as the absence of eu financing programs supporting start-ups. another reason often given by the entrepreneurs was willingness to limit the risk connected with the necessity of returning the acquired financing in case of the enterprise failure. in analyzing the willingness of start-ups to take risks, it was evaluated to what extent the entrepreneurial characteristic of the owners of the companies studied, i.e. willingness to take risks, influences the functioning of the businesses studied. to determine the relevance of the characteristic studied, a five grade scale of likerat was used. according to the data collected, 63,42% of entrepreneurs claim that this characteristic has a great impact on the functioning of start-ups. one in four respondents (24,89%) stated that it is of significant influence, 5,74% described the influence as moderate, 4,56% as of little importance. only 1,39% of the surveyed claimed that the characteristic is insignificant from the point of view of the business operations. during the research process another element of entrepreneurial orientation i.e. autonomy which is reflected in the ability of companies to independently explore and harness market opportunities was diagnosed. for this purpose, the respondents were asked to determine the extent of independence in their exploration of business opportunities. on the basis of the results obtained it is concluded that 92,34% of companies stated no limits and interventions of external stakeholders in exploration of business opportunities. only 7,66% of start-ups declared the existence of certain limitations, which mainly resulted from franchise and license agreements signed. in the next stage of entrepreneurial orientation analysis of start-ups the entrepreneurs were also asked to evaluate the particular components of entrepreneurial orientation on a scale from 1 to 7 (where 1 meant that the respondent totally disagrees with a statement and 7 meant that he agrees completely). in the research were used a methods of kuratko, montagno, hornsby (1990) and dyduch (2008). the average study outcome was presented in the following table. taking into account the particular elements of entrepreneurial orientation it should be stated that the average results indicate that two elements, i.e. innovativeness and proactiveness, impact most seriously on eo. the remaining components of eo are characterized by moderate degree of impact. in this respect, in assessing the level of innovativeness and proactiveness of companies it should be stated that the owners of start-ups emphasize that the process of exploiting innovative business opportunities, the actual creation and sales of innovations, as well as implementing innovations within the organization are of key importance in the carried out activities. strategic management is also important as well as lifelong learning of the staff and constantly seeking new ideas. however, risk-taking in the activities, rivalry with competitors and using competitive advantages by business entities do not influence the functioning and development of start-ups in a very significant way. at the final stage of the study of entrepreneurial orientation, an evaluation of the influence the particular elements of entrepreneurial orientation i.e. innovation, willingness to take risks, proactiveness, competitive aggression and autonomy have on the functioning effectiveness of the companies studied was carried out. at this point it is important to bear in mind that the effectiveness was studied through the prism of trends in the devel46 | jarosław korpysa opment of the following values: profit of the company, number of clients and number of products and services offered. however, for the identification of stochastic dependency between the elements of entrepreneurial orientation and functioning effectiveness of the companies cramér’s v coefficient and an independence test were used. table 3. the component elements of entrepreneurial orientation of a company the component elements of entrepreneurial orientation scale risk-taking the specific nature of the activity requires taking permanent risk 3.23 management takes risky decisions of uncertain consequences, involving a substantial amount of resources and assets 3.01 innovativeness the company is oriented towards unceasing introduction of new products and services 5.98 within the last three years the company introduced innovations in the offered products and services 6.63 the company is oriented towards harnessing business opportunities 6.29 proactiveness the company has an activity strategy which is based on predicting future market trends 6.38 the company actively seeks new market opportunities 6.97 there is a need and willingness to develop new ideas in the organization 6.27 the company places significant emphasis on lifelong learning of the staff 5.02 competitive aggression the company is constantly striving to improve its market position in relation to its competitors 2.61 the company is striving for rivalry with competitors 2.38 the company is carrying out analyses concerning the functioning of competitors in order to diagnose the sources of the competitive advantage. 3.94 source: own study. considering the innovative activity of start-ups it ought to be stated that for all the studied indicators of functioning effectiveness of the companies, the existence of a strong correlation was diagnosed (cramér’s v coefficient exceeding 0,6). similar results were obtained in case of another component of entrepreneurial orientation, i.e. proactiveness. for all the remaining elements of entrepreneurial orientation i.e. willingness to take risks, competitive aggression and autonomy the existence of a moderate or weak correlation was demonstrated (cramér’s v coefficient below 0,4) in the context of dynamics of profit, number of clients and number of products and services. moreover, it should be noted that, among all the elements of entrepreneurial orientation, innovativeness and proactiveness influence the increase of the effectiveness factors of start-ups to greatest extent. in this respect, it is worth mentioning that innovativeness influences the increase in the number of new products and services most and rise in profit least. however, in case of proactiveness, this element of entrepreneurial orientation has the biggest influence on the rise in profit, however, the smallest on the increase in new clients. it is worth noting that all the elements of entrepreneurial orientation have very limited effects on the decrease of profit, number of clients, or number of new products and services, thereby contributing to ensuring stability and growth of start-ups. in view of the outcomes obtained it should be stated that the companies creating innovations, willing to take risks and harnessing the sources of competitive advantage, such entrepreneurial orientation of startups: research results | 47 as: innovativeness, quality of products, qualified staff, company’s image, more often register an improvement in net profit, number of clients, and number of products and services compared with companies not creating innovations, less willing to take risks and utilizing the sources of competitive advantage to lesser extent. table 4. correlation between the elements of entrepreneurial orientation and performance indicators of start – ups functioning specification decrease constant level increase dynamics of profit in 2015-2017 innovativeness p = 0,000000 v= 0,638921 13,82% 25,22% 60,96% proactiveness p = 0,000000 v = 0,728367 4,73% 31,72% 63,55% willingness to take risks p = 0,000000 v = 0,182911 6,74% 50,11% 43,15% competitive aggression p = 0,000000 v = 0,239521 26,28% 35,88% 37,84% autonomy p = 0,000000 v = 0,196382 23,35% 40,19% 36,48% number of new clients in 2015-2017 innovativeness p = 0,000000 v = 0,673451 5,18% 32,07% 62,75% proactiveness p = 0,000000 v = 0,62593 11,05% 29,63% 59,32% willingness to take risks p = 0,000000 v = 0,237411 23,81% 37,98% 38,21% competitive aggression p = 0,000000 v=0,123721 36,54% 29,54% 33,92% autonomy p = 0,000000 v = 0,196382 24,04% 38,51% 37,45% number of new products and services in 2015-2017 innovativeness p = 0,000000 v = 0,122344 5,37% 8,92% 85,71% proactiveness p = 0,000000 v = 0,112311 0,93% 35,61% 63,46% willingness to take risks p = 0,000000 v = 0,157355 8,34% 39,32% 52,34% competitive aggression p = 0,000000 v = 0,174719 5,24% 42,78% 51,98% autonomy p = 0,000000 v = 0,163212 10,26% 43,21% 46,53% source: own study. conclusions based on the outcomes obtained it should be stated that the particular elements of entrepreneurial orientation condition the functioning and development of polish start-ups. therefore, it was diagnosed that the companies studied create product and process innovations 48 | jarosław korpysa most often, and that their main incentive for innovative activity is to have a possibility of financing the works connected with creating innovations and access to research infrastructure. in addition, it was determined that start-ups constantly explore new business opportunities on the market by means of analyzing needs of clients, analyzing competition or assessing their own intellectual and technological potential. it was also determined that startups harness the sources of competitive advantage which are reflected in the quality of products offered, product innovativeness or flexibility of adapting to the client’s needs. what is more, it was diagnosed that the start-ups are characterized by quite substantial willingness to take risks and independence in exploring and using business opportunities. in the course of research, the analysis of the stochastic relationships between the individual elements of entrepreneurial orientation and functioning effectiveness of polish start-ups was completed. it may be stated that innovative activity of companies and exploring new market opportunities and possibilities by start-ups were important factors conditioning the operations and development of the companies studied. in this regard, the development of innovative start-ups, which may contribute to strengthening the competitiveness of the small and medium-sized enterprises sector and faster transition of polish economy into the economy 4.0 is particularly important. taking into account all the above findings it should be stated that in spite of meeting the requirements of the paper, the subject certainly has not yet been exhausted. in this respect certain limitations of the research carried out resulting, among other things, from evaluating only the opinions of company owners should be underlined. the studies obviously require follow-up including quantitative analyses carried out on a bigger sample. despite this imperfection, the most important elements which influence the activity of startups in poland have been diagnosed. therefore, the results may be useful in creating and developing start-ups in poland. references al mamun, a., kumar, n., ibrahim, m.d., & bin, m.n.h. (2017). validating the measurement of entrepreneurial orientation. economics & sociology, 10(4), 51-66. amin, m. (2015). the effect of entrepreneurship orientation and learning orientation on smes’ performance: an sem-pls approach. journal for international business and entrepreneurship development, 8(3), 215-230. andersén, j. (2017). what about the employees in entrepreneurial firms? a multi-level analysis of the relationship between entrepreneurial orientation, role ambiguity, and social support. international small business journal, 35(8), 969-990. anderson, b.s., covin, j.g., & slevin, d.p. (2009). understanding the relationship between entrepreneurial orientation and strategic learning capability: an empirical investigation. strategic entrepreneurship journal, 3(3), 218-240. apanowicz, j. (2005). metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej: prace doktorskie, prace habilitacyjne. warszawa: difin. blank, s., & dorf, b. (2013). podręcznik startupu. budowa wielkiej firmy krok po kroku. gliwice: helion. bogatyreva, k., beliaeva, t., shirokova, g., & puffer, s.m. (2017). as different as chalk and cheese? the relationship between entrepreneurial orientation and smes’ growth: evidence from russia and finland. journal of east-west business, 23(4), 337-366. entrepreneurial orientation of startups: research results | 49 cavusgil, s.t., & knight, g. (2015). the born global firm: an entrepreneurial and capabilities perspective on early and rapid internationalization. journal of international business studies, 46(1), 3-16. charir, n.a., primyastanto, m., & abidin, z. (2017). effect of marketing knowledge competency and entrepreneurship orientation on marketing capabilities and marketing performance of fishery smes in malang city, east java. ecsofim (economic and social of fisheries and marine), 5 (1), 53-67. covin, j.g., lumpkin, g.t. (2011). entrepreneurial orientation theory and research: reflections on a needed construct. entrepreneurship theory and practice, 35(5), 855-872. dada, o. (2018). a model of entrepreneurial autonomy in franchised outlets: a systematic review of the empirical evidence. international journal of management reviews, 20(2), 206-226. dai, l., maksimov, v., gilbert, b. a., & fernhaber, s.a. (2014). entrepreneurial orientation and international scope: the differential roles of innovativeness, proactiveness, and risk-taking. journal of business venturing, 29(4), 511-524. dyduch, w. (2008). pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej. prace naukowe/akademia ekonomiczna w katowicach, katowice: ue katowice. european commission. (1996). the proposal of the european commission from april 3rd, 1996 concerning the definition of the small and medium enterprises (96/280/ec), eshima, y., & anderson, b.s. (2017). firm growth, adaptive capability, and entrepreneurial orientation. strategic management journal, 38(3), 770-779. fellnhofer, k. (2017). drivers of innovation success in sustainable businesses. journal of cleaner production, 167, 1534-1545. gloss, a., pollack, j.m., & ward, m.k. (2017). a risky shift? an exploration of the measurement equivalence of entrepreneurial attitudes and entrepreneurial orientation across socioeconomic gradients. journal of business venturing insights, 7, 32-37. hayter, c.s. (2016). a trajectory of early-stage spinoff success: the role of knowledge intermediaries within an entrepreneurial university ecosystem. small business economics, 47(3), 633-656. hess, a.m., & rothaermel, f.t. (2011). when are assets complementary? star scientists, strategic alliances, and innovation in the pharmaceutical industry. strategic management journal, 32 (8), 895-909. hung kee, d.m., & rahman, n.a. (2017). analyzing entrepreneurial orientation impact on startup success with support service as moderator: a pls-sem approach. business and economic horizons, 13(2), 128-141. khedhaouria, a., gurău, c., & torrès, o. (2015). creativity, self-efficacy, and small-firm performance: the mediating role of entrepreneurial orientation. small business economics, 44(3), 485-504. kuratko, d.f., montagno, r.v., & hornsby, j.s. (1990). developing an intrapreneurial assessment instrument for an effective corporate entrepreneurial environment. strategic management journal, 11, 49-58. lumpkin, g. t., & dess, g. g. (1996a). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, 21(1), 135-172. lumpkin, g.t., & dess, g.g. (1996b). enriching the entrepreneurial orientation construct-a reply to “entrepreneurial orientation or pioneer advantage”, the academy of management review, 21 (3), 605-607. martens, c.d.p., machado, f.j., martens, m.l., & de freitas, h.m.r. (2018). linking entrepreneurial orientation to project success. international journal of project management, 36(2), 255-266. mthanti, t., & ojah, k. (2017). entrepreneurial orientation (eo): measurement and policy implications of entrepreneurship at the macroeconomic level. research policy, 46(4), 724-739. 50 | jarosław korpysa nadhar, m., tawe, a., & parawansa, d.a. (2017). the effect of work motivation and entrepreneurship orientation on business performance through entrepreneurial commitments of coffee shops in makassar. international review of management and marketing, 7(1), 470-474. nunnally, j. c., & bernstein, i. h. (1967). psychometric theory. new york: mcgraw-hill inc. reiss, e.(2011). the lean startup, crown business. skala, a. (2016). statement on the first research on digital startups in poland. international entrepreneurship| przedsiębiorczość międzynarodowa, 2(2), 191-202. stuetzer, m., audretsch, d.b., obschonka, m., gosling, s.d., rentfrow, p.j., & potter, j. (2018). entrepreneurship culture, knowledge spillovers and the growth of regions. regional studies, 52(5), 608-618. tietz, r. (2013). executive teams in research-based spin-off companies: an empirical analysis of executive team characteristics, strategy, and performance. st. gallen, switzerland: springer. wisseman, j. g. (2005). technostarterzy: dlaczego i jak?. polska agencja rozwoju przedsiębiorczości, warszawa: parp. wójcicki, t. (2012). application of the cawi method for the holistic support of innovation transfer to business practice. problemy eksploatacji, 4, 175-186. yusoff, m.n.h.b., al mamun, a., ibrahim, m.d., & hassan, h. (2018). measuring and comparing functional business skills and knowledge among asnaf community in malaysia. economics & sociology, 11(2), 229-247. entrepreneurial orientation of startups: research results | 51 author jaroslaw korpysa hab. phd prof. us, is employed at the department of microeconomics, faculty of economics and management, szczecin university (poland).korpysa has published articles and delivered a lot of conference presentations about entrepreneurship, spin of companies, inequalities in the labour market and strategic analysis of companies. he was a follower of 7th and 6th fp, human resources and mobility activity, marii curie action at university of vilnius (lithuania), university of st. gallen (switzerland) and iweir, national academy of sciences of ukraine. correspondence to: prof. us, dr hab. jarosław korpysa, faculty of economics and management university of szczecin, mickiewicza 64 str. 71-101 szczecin, poland e:mail: jaroslaw.korpysa@usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-2400-3308 acknowledgements and financial disclosure the project is financed within the framework of the program of the minister of science and higher education under the name “regional excellence initiative” in the years 2019-2022, project number 001/rid/2018/19, the amount of financing pln 10,684,000.00. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-01-01-pp009-1888-bigos 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.01 wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na intensywność eksportu: przypadek startupów międzynarodowych krystian bigos a b s t r a k t cel artykułu: głównym celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań nad startupami międzynarodowymi, z uwzględnieniem znaczenia szybkości internacjonalizacji oraz kapitału zagranicznego w wyjaśnianiu intensywności ich eksportu na przykładzie krajów grupy wyszehradzkiej. metodyka badań: artykuł, oprócz krytycznego przeglądu literatury, opiera się na danych zebranych w ramach badania beeps, które zostało przeprowadzone wśród przedsiębiorstw zlokalizowanych w krajach post-komunistycznych w europie i azji środkowej. po przeprowadzeniu odpowiedniej selekcji wybrano ostatecznie 158 startupów międzynarodowych pochodzących z polski, czech, słowacji i węgier. w badaniu sprawdzono istnienie zależności pomiędzy intensywnością eksportu startupu międzynarodowego a szybkością jego internacjonalizacji. ponadto, zbadano również wpływ kapitału zagranicznego na intensywność eksportu startupu międzynarodowego. wyniki: umiędzynarodowienie startupów przebiega szybko. wyniki badania pokazują, że udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu ma duże znaczenie, gdyż przyczynia się do zwiększenia intensywności jego eksportu. wkład i wartość dodana: artykuł ma na celu wzbogacenie trwającego dyskursu naukowego na temat roli kapitału zagranicznego i szybkości internacjonalizacji w startupach międzynarodowych. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: startup międzynarodowy; międzynarodowe nowe przedsięwzięcia; kapitał zagraniczny; szybkość internacjonalizacji; intensywność eksportu kody jel: f23, l26, m13 artykuł nadesłano: 12 stycznia 2019 artykuł zaakceptowano: 29 marca 2019 sugerowane cytowanie: bigos, k. (2019). wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na intensywność eksportu: przypadek startupów międzynarodowych. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 9-21. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.01 international entrepreneurship review ri e 10 | krystian bigos wprowadzenie jedna z pierwszych prób wyjaśnienia internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw (mśp) została podjęta w połowie lat 70. xx w. i była związana z badaniem szwedzkich naukowców johansona i vahlne (1974). badacze zaprezentowali uppsalski model internacjonalizacji, który należy do grupy modeli etapowych (johanson & vahlne, 1977; johanson & wiedersheim-paul, 1975; wach, 2012). niemniej jednak w literaturze przedmiotu możemy spotkać również inne modele internacjonalizacji, jak choćby modele podejścia strategicznego (bell, crick & young, 2004; hagen, zucchella, cerchiello & de giovanni, 2012) czy modele oparte na wiedzy (mejri & umemoto, 2010). niebagatelny wkład w rozwój teorii internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw wniosła istniejąca od przeszło dwudziestu paru lat szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej, której początki związane są z artykułami m.in. mcdougall (1989) i zahry (1993). wach (2015, 2018) zwraca uwagę na fakt, że przedsiębiorczość międzynarodową należy traktować dychotomicznie, tj. zarówno jako obszar badawczy w zakresie teorii przedsiębiorczości postrzeganej jako autonomiczny obszar badań, jak i jako jedno z podejść badawczych nawiązujących do zagadnień internacjonalizacji w przedsiębiorstwach. zdaniem zahry (2005) w ramach podejścia szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej należy wyodrębnić cztery nurty, które wyjaśniają internacjonalizację przedsiębiorstw: ogólne modele przedsiębiorczości międzynarodowej (etemad, 2004; ruzzier, hisrich & antoncic, 2006; schweizer, vahlne & johanson, 2010), model urodzonych globalistów (knight, madsen & servais, 2004; mcnaughton & bell, 2004), modele przyśpieszonej internacjonalizacji (hashai & almor, 2004; kalinic & forza, 2012) oraz modele międzynarodowych nowych przedsięwzięć (oviatt & mcdougall, 1994). startupy międzynarodowe, znane również pod nazwą międzynarodowych nowych przedsięwzięć, odrywają szczególną rolę w gospodarce światowej. wcześniejsze badania nad startupami międzynarodowymi skupiały się na wyjaśnianiu znaczenia wiedzy i zasobów w ich funkcjonowaniu (maciejewski, 2018). w swoich badaniach naukowcy kładli również nacisk na objaśnianie kwestii wielkości przedsiębiorstwa oraz czasu, w którym powinno ono wchodzić na rynki zagraniczne (duliniec, 2011), gdyż te aspekty nie zostały szczegółowo skomentowane w opracowaniu oviatt i mcdougall (1994). obecnie część badaczy skupia swoją uwagę na tzw. zjawisku „korzyści płynących z uczenia się, jakie daje nowość” (ang. learning advantage of newness), które to oparte jest na założeniu, że startupy międzynarodowe w porównaniu do klasycznych form przedsiębiorstw mają prawdopodobnie większe możliwości w zakresie przyswajania nowych informacji o rynkach zagranicznych, rozpoznawania szans i szybkiego działania na nich (autio, sapienza & almeida, 2000; ciszewska-mlinarič, 2018; zahra, zheng & yu, 2018). szybkość internacjonalizacji jest ważnym zagadnieniem zarówno dla menedżerów wchodzących na międzynarodowe rynki, jak i dla badaczy biznesu międzynarodowego. z menedżerskiego punktu widzenia, przedsiębiorstwa muszą zdecydować, w jakim tempie rozwijać się na arenie międzynarodowej, stąd szybkość ta jest istotnym zagadnieniem w kontekście wyznaczania międzynarodowej strategii i powinna równoważyć zasoby przedsiębiorstw i możliwości międzynarodowe. szybkość internacjonalizacji jest również istotna z punktu widzenia nauki, ponieważ badacze nie udzielili wystarczających odpowiedzi m.in. na temat tego jak zarządzać i mierzyć szybkość internacjonalizacji (chetty, wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 11 johanson, & martín martín, 2014). niestety wciąż brak jest wystarczającej liczby badań nad znaczeniem szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego w wyjaśnianiu intensywności eksportu startupów międzynarodowych, stąd zapełnienie wymienionej luki badawczej stanowi równocześnie cel niniejszego opracowania. artykuł ma następującą strukturę: w pierwszej części dokonano przeglądu literatury przedmiotu skupiając się w głównej mierze na charakterystyce startupów międzynarodowych oraz wpływie szybkości internacjonalizacji i udziału kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej tych przedsięwzięć na intensywność ich eksportu. w drugiej części opracowania przeprowadzono analizę empiryczną z wykorzystaniem regresji liniowej. przegląd literatury od mniej więcej początku lat 90. ubiegłego wieku w badaniach nad internacjonalizacją przedsiębiorstw zaczęto uwzględniać małe i średnie przedsiębiorstwa (mśp). badania te początkowo były oparte na wcześniej znanych teoriach internacjonalizacji (wach, 2012). niebagatelny wkład w rozwój teorii internacjonalizacji wniosła szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej, której założycielami są m.in. mcdougall oraz oviatt. opublikowany przez nich artykuł pt. „toward a theory of international new ventures” (oviatt & mcdougall, 1994) stał się przełomowym (za co z resztą kilka lat później badacze otrzymali nagrodę „decade award winning article”). w artykule tym zdefiniowali oni międzynarodowe nowe przedsięwzięcia (z ang. international new ventures – inv) jako organizacje biznesowe, które od samego początku swojej działalności dążą do uzyskania znaczącej przewagi konkurencyjnej dzięki wykorzystaniu odpowiednich zasobów oraz realizowaniu sprzedaży produkcji w wielu krajach (oviatt & mcdougall, 1994). cechą wyróżniającą te organizacje jest ich międzynarodowe pochodzenie, o czym świadczy m.in. znaczące zaangażowanie zasobów w więcej niż jednym kraju. twórcy zaznaczają, że w modelu inv kładzie się szczególny nacisk na wiek, a nie wielkość przedsiębiorstwa oraz na to, że przedsięwzięcia te zaczynają swoją ekspansję zagraniczną od proaktywnej strategii marketingowej. kontynuatorem koncepcji badaczy oviatt i mcdougall był zahra (1993), który rozszerzył definicję inv o funkcjonujące już na rynku przedsiębiorstwa międzynarodowe. startupy międzynarodowe muszą sprostać trzem rodzajom zobowiązań identyfikowanych jako nowość (1), małość (2) oraz obcość (3), które zarówno pojedynczo, jak i w połączeniu z innymi czynnikami mogą zwiększyć ryzyko potencjalnego niepowodzenia tych przedsięwzięć (turcan, 2013; zahra, 2005). na samym początku swojej działalności startupy międzynarodowe są nieznane opinii publicznej, co z kolei ma wpływ na ich zdolność do pozyskania zasobów oraz zajmowania pozycji w lokalnych i zagranicznych sieciach. niewielkie rozmiary przedsiębiorstwa znacznie ograniczają możliwości pozyskania przez nie zasobów, które są im potrzebne do przetrwania i szybkiej internacjonalizacji (zahra, 2005). w swoich rozważaniach oviatt i mcdougall zaznaczają, że startupy międzynarodowe nie zawsze prowadzą sprzedaży od samego początku, lecz skupiają się na działalności badawczo-rozwojowej mającej na celu opracowanie odpowiedniego międzynarodowego modelu biznesowego przedsięwzięcia (w tym opracowania odpowiedniego produktu lub/i usługi). po zakończeniu wstępnej fazy z powodzeniem angażują swoje zasoby w sprzedaż produktu na wielu rynkach jednocześnie (oviatt & mcdougall, 2005). badania nad startupami międzynarodowymi wydają się być uzasadnione głównie z powodu pogłębiającej się globalizacji. bariery w dostępie do poszczególnych rynków 12 | krystian bigos są zdecydowanie niższe niż jeszcze kilkanaście lat temu. główną przyczyną tego stanu rzeczy jest dynamiczny rozwój technologii (m.in. ecommerce), który z kolei zmniejsza koszt działalności międzynarodowej przedsiębiorstw (knight & cavusgil, 2005). internacjonalizacja startupów następuje szybko i w sposób proaktywny, krótko po rozpoczęciu działalności, co stoi w opozycji do klasycznych teorii procesowych podkreślających znaczenie powolnego procesu umiędzynarodowienia opartego na stabilnych rynku krajowym. ich rozwój odbywa się skokowo, zaś wiedza stanowi bardzo istotny czynnik w przedwstępnej fazie internacjonalizacji (schwens, steinmetz & kabst, 2010). w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, jedną z kluczowych decyzji strategicznych jest wybór odpowiedniego rynku docelowego (zagranicznego) (ellis, 2000; ellis & pecotich, 2001; kumar, stam & joachimsthaler, 1994; papadopoulos, chen & thomas, 2002). wiąże się to z dużym zaangażowaniem zasobów zarówno strategicznych, jak i technicznych, zarządczych oraz finansowych (monferrer, blesa & ripollés, 2012), stąd nierzadko przedsiębiorstwo, ze względu na funkcjonowanie w warunkach występowania ograniczonych zasobów, musi podejmować ryzykowne decyzje w kontekście wyboru rynków docelowych (he & wei, 2011). jest to szczególnie ważne w wypadku przedsiębiorstw, które chcą stać się międzynarodowymi od samego początku swojej działalności. niemniej jednak niewiele wysiłku jak do tej pory włożono w wyjaśnienie kwestii dlaczego i w jaki sposób startupy międzynarodowe decydują się wchodzić na jeden lub więcej rynków zagranicznych (monferrer i in., 2012). przedsiębiorstwa te zauważają postępujące zmiany szybciej od pozostałych podmiotów gospodarczych przez co niezwłocznie dostosowują swoje działania do specyficznych potrzeb każdego rynku. stąd też czynnik ten może odgrywać decydującą rolę w wyjaśnianiu nie tylko sposobu, w jaki startupy międzynarodowe pozyskują biznesowe i instytucjonalne informacje na temat rynków zagranicznych, lecz również w jaki sposób przetwarzają one pozyskaną informację rozwijając nową wiedzę (armario, ruiz &armario, 2008; blesa, ripolles & monferrer, 2010; knight & cavusgil, 2004). nierzadko startupy międzynarodowe borykają się z problemem braku wystarczających zasobów finansowych, stąd muszą uciekać się do zewnętrznych źródeł finansowania, takich jak venture capital, które z roku na rok stają się coraz to bardziej popularne, szczególnie na rynkach krajów grupy wyszehradzkiej (oecd, 2017). zdaniem naukowców z uniwersytetu w stanfordzie startupy finansowane za pomocą venture capital rosną znacznie szybciej niż te, które są finansowane z innych źródeł (davila, foster & gupta, 2003). nierzadko inwestor oferujący finansowanie typu venture capital pełni rolę współzarządczą w startupie wnosząc do przedsiębiorstwa wiedzę i doświadczenie (hellmann & puri, 2002). w krajach grupy wyszehradzkiej startupy międzynarodowe w głównej mierze są finansowane za pośrednictwem kapitału zagranicznego (invest europe, 2017), który z kolei może być źródłem wzrostu intensywności ich eksportu. spowodowane to może być tym, że zagraniczni inwestorzy strategiczni mają motywację do zapewnienia przedsiębiorstwom portfelowym dostępu do ich sieci i zasobów kontraktualnych (filatotchev, hoskisson, buck & wright, 1996; pohl, anderson, claesson & dejankov, 1997). metodyka badawcza wnioskowanie oparto przede wszystkim na danych zebranych w ramach badania beeps (z ang. business environment and enterprise performance survey), które zostało przeprowadzone głównie wśród przedsiębiorstw mających swoją siedzibę w krajach postwpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 13 komunistycznych w europie i azji środkowej. głównym celem wspomnianego badania było pozyskanie informacji od wybranych przedsiębiorstw na temat stanu sektora prywatnego. pytania ankietowe odnosiły się m.in. do kwestii identyfikacji przedsiębiorstwa w sektorze (struktury właścicielskiej), określenia statusu prawnego i ekonomicznego przedsiębiorstw, charakterystyki kadry zarządzającej (np. wykształcenia i doświadczenia zawodowego). badanie beeps zostało przeprowadzone wśród przedsiębiorstw działających na rynku od co najmniej 3 lat oraz zatrudniających co najmniej 5 pracowników. proces ankietowania odbywał się przy wsparciu wielu organizacji biznesowych oraz agencji rządowych odpowiedzialnych za promocję tworzenia miejsc pracy i wzrostu gospodarczego. w badaniu beeps odpowiedzi na pytania były udzielane przez właścicieli przedsiębiorstw bądź managerów wyższego szczebla w rozmowach bezpośrednich (ang. face-to-face interview). próbą objęto przedsiębiorstwa z sektora mśp funkcjonujące w państwach należących do grupy wyszehradzkiej (polska, czechy, słowacja, węgry). początkowo do analizy wybrano 537 przedsiębiorstw. następnie wyeliminowano te podmioty, których dane były niekompletne. za pomocą arkusza kalkulacyjnego obliczono różnicę pomiędzy rokiem założenia działalności gospodarczej a rokiem pierwszej zrealizowanej sprzedaży zagranicznej. w kolejnym kroku wyeliminowano te przedsiębiorstwa, których różnica wynosiła więcej niż 3 lata oraz których sprzedaż zagraniczna stanowiła mniej niż 25% sprzedaży ogółem. jest to zgodne z kryterium zaproponowanym przez jantunen i in. (2008), knight i in. (2004) oraz madsen, rasmussen i servais (2000). tabela 1. statystyki opisowe zmienna opis n śr. odch. st. min max export intensywność eksportu mierzona udziałem eksportu w sprzedaży ogółem 158 0,643 0,255 25 100 age wiek startupu w momencie pierwszej internacjonalizacji 158 0,930 1,273 0 3 fcapital udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu 158 0,168 0,359 0 100 źródło: opracowanie własne. spośród pierwotnej liczebności próby ostatecznie wzięto pod uwagę 158 przedsiębiorstw (tabela 1), z czego z polski pochodziło 33 podmioty (21%), czech – 58 (37%), słowacji – 32 (20%) oraz węgier – 35 (22%). wśród badanej próby mikroprzedsiębiorstwa stanowiły 6,33%, małe przedsiębiorstwa 39,24%, zaś średnie przedsiębiorstwa stanowiły 54,43% (tabela 2). tabela 2. struktura wielkości analizowanych przedsiębiorstw kraj mikro małe średnie razem polska 4 13 16 33 czechy 2 21 35 58 słowacja 3 16 16 35 węgry 1 12 19 32 razem 10 (6,33%) 62 (39,24%) 86 (54,43%) 158 (100%) źródło: opracowanie własne. 14 | krystian bigos następnie w programie statystycznym gretl 2018c utworzono model regresji liniowej, który uwzględnia dwie zmienne niezależne oraz jedną zmienną zależną. ������ = � + �� ∙ �� + �� ∙ �� ��� � + � (1) za zmienną zależną przyjęto intensywność eksportu mierzoną udziałem sprzedaży zagranicznej w sprzedaży ogółem, z kolei za zmienne niezależne przyjęto wiek startupu w momencie pierwszej internacjonalizacji oraz udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu. wychodząc od zdefiniowanej próby badawczej, w pracy testowane będą następujące hipotezy: h1: wiek startupu międzynarodowego wpływa istotnie na intensywności jego eksportu i jest z nim umiarkowanie (negatywnie) skorelowany. h2: udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu jest pozytywnie skorelowany z wiekiem startupu międzynarodowego. h3: udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu wpływa istotnie na intensywność jego eksportu i jest z nim pozytywnie skorelowany. wyniki badań i dyskusja naukowa za pośrednictwem programu do analizy statystycznej gretl (wersja 2018c) skonstruowano model regresji liniowej, gdzie zmienną zależną była intensywność eksportu (mierzona udziałem sprzedaży zagranicznej w całkowitych obrotach przedsiębiorstwa), z kolei zmiennymi niezależnymi były szybkość internacjonalizacji (mierzona wiekiem startupu w momencie pierwszej internacjonalizacji) oraz udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu. w tabeli 3 zaprezentowano wyniki analizy korelacji pomiędzy zmiennymi wykorzystanymi w modelu. na jej podstawie można stwierdzić, że intensywność eksportu jest negatywnie skorelowana z szybkością internacjonalizacji (r = -0,384, p<0,01). w kontekście istnienia zależności pomiędzy intensywnością eksportu i udziałem kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu sytuacja przedstawia się inaczej, tj. oba wskaźniki są pozytywnie ze sobą skorelowane (r=0,195, p<0,01). pomiędzy zmiennymi nie istnieje wysoka korelacja (tj. r>0,7) dzięki czemu możemy je włączyć do oszacowanego modelu regresji. tabela 3. macierz korelacji pomiędzy zmiennymi zmienna export age fcapital export 1.000 – – age -0,384*** 1.000 – fcapital 0,195*** -0,100 1,000 uwagi: ***p<0,01. źródło: obliczenia własne w programie gretl (2018c). współczynnik współliniowości (vif – variance inflation factor) dla zmiennych niezależnych w obu wypadkach wynosi 1.01 (zob. tabela 4), co oznacza, że pomiędzy nimi nie istnieje zjawisko kolinearności. warto w tym miejscu wspomnieć, że wartości vif większe wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 15 od 5 (1/vif < 0.2) mogą wskazywać na problem współliniowości – tzw. rozdęcia wariancji (hair, 2006; hair, risher, sarstedt & ringle, 2019). w następnym kroku oszacowano parametry modelu regresji liniowej, której współczynniki zostały zaprezentowane w tabeli 4. w celu uniknięcia zjawiska heteroskedastyczności w badaniu uwzględniano odporne błędy standardowe dla poszczególnych zmiennych objaśniających. tabela 4. oszacowane parametry modelu regresji liniowej zmienna współczynnik odp. bł. stan. t vif age −0,074*** 0,014 -5,227 1,010 fcapital 0,112** 0,047 2,401 1,010 wyraz wolny 0,693*** 0,027 25,47 liczba obs. 158 f (3,154) 19,409*** r2 0,172 skor. r2 0,162 uwagi: * p<0.1, ** p<0.05, *** p<0.01. źródło: obliczenia własne w programie gretl (2018c). tabela 4 pokazuje, że wartość skorygowanego współczynnika determinacji (r2) wynosi 0,162. oznacza to, że nieco ponad 16 procent całkowitej zmienności intensywności eksportu zostało wyjaśnione w modelu przez szybkość internacjonalizacji oraz udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu. na podstawie oszacowanych parametrów regresji liniowej (tabela 4) można stwierdzić, że wiek startupu międzynarodowego w momencie pierwszej internacjonalizacji wpływa istotnie na na intensywność jego eksportu (p<0.01) oraz jest z nią negatywnie powiązany. wśród startupów, te które później realizują sprzedaż zagraniczną występuje niższa intensywność eksportu (p<0.01), co zdaje się potwierdzać pierwszą hipotezę. wyniki te są zbieżne z badaniami innych naukowców (autio i in., 2000; ciszewska-mlinarič, 2018; filatotchev, stephan & jindra, 2008; zhou, 2007). para badaczy fernández i nieto (2006) wysunęła podobne wnioski co w niniejszym badaniu. skonstruowany przez nich model ekonometryczny potwierdził ich przypuszczenia odnośnie do tego, że decyzja o wejściu na rynki zagraniczne jest pozytywnie powiązana m.in. z wiekiem przedsiębiorstwa oraz obecnością kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej przedsiębiorstwa. udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu międzynarodowego również odgrywa istotną rolę strategiczną w wyjaśnianiu intensywności eksportu tych przedsięwzięć. wzrost udziału kapitału zagranicznego o 1 pkt. procentowy skutkuje wzrostem intensywności eksportu o 0,112 pkt procentowego (p<0.05). wyniki są zbieżne z badaniami przeprowadzonymi przez innych badaczy (abdel-malek, 1974; armario i in., 2008; filatotchev i in., 2008; peng, 2004; sun & hong, 2011; wąsowska, 2017). warto w tym miejscu przytoczyć również wyniki badań filatotchev i in. (2008), którzy to dowiedli, że równie istotnym aspektem wyjaśniającym intensywność eksportu w przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym jest to, że inwestorzy zagraniczni bardzo często sprawują pieczę nad kluczowymi funkcjami zarządczymi w tych przedsiębiorstwach. 16 | krystian bigos podsumowanie przeprowadzone badania potwierdzają dwie spośród trzech postawionych hipotez (zob. tabela 5). pierwsza hipoteza odnosząca się do tego, że wiek startupu międzynarodowego wpływa istotnie na intensywność jego eksportu została zweryfikowana za pośrednictwem regresji liniowej. dodatkowo analiza korelacji wykazała istnienie ujemnej relacji między szybkością internacjonalizacji a intensywnością eksportu startupu międzynarodowego (p<0,01). druga hipoteza dotyczyła istnienia dodatniej korelacji pomiędzy udziałem kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu międzynarodowego a szybkością jego internacjonalizacji. hipoteza została odrzucona, gdyż zauważona relacja miała kierunek ujemny (r=-0,10) i była nieistotna statystycznie, stąd rekomendacją jest dalsze wyjaśnienie tej kwestii w kolejnych badaniach. trzecia hipoteza potwierdziła przypuszczenia, że kapitał zagraniczny w startupie międzynarodowym wpływa istotnie na intensywność jego eksportu (p<0.05), oraz obie zmienne są ze sobą dodatnio skorelowane (p<0.01). tabela 5. weryfikacja hipotez badawczych hipotezy badawcze weryfikacja metoda weryfikacji h1: wiek startupu międzynarodowego wpływa istotnie na intensywność jego eksportu i jest z nim umiarkowanie (negatywnie) skorelowany. potwierdzona analiza korelacji analiza regresji h2: udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu jest pozytywnie skorelowany z wiekiem startupu międzynarodowego. niepotwierdzona analiza korelacji h3: udział kapitału zagranicznego w strukturze właścicielskiej startupu wpływa istotnie na intensywność eksportu i jest z nim pozytywnie skorelowany. potwierdzona analiza korelacji analiza regresji źródło: opracowanie własne jak każde badanie empiryczne, również i to nie jest wolne od swoich ograniczeń. po pierwsze zostało ono oparte na bazie danych beeps, w której znalazły się tylko wybrane przedsiębiorstwa. po drugie, część rekordów odnoszących się do pytań skierowanych do przedsiębiorstw zostały usunięte z powodu braku odpowiedzi (zabieg ten miał na celu wybranie tylko tych przedsiębiorstw, które posiadały kompletne dane). po trzecie, w modelu uwzględniono tylko i wyłącznie dwie zmienne niezależne, stąd warto by było w kolejnych badaniach rozszerzyć model o kolejne zmienne. obecnie brak jest odpowiedniej liczby badań dotyczących intensywności eksportu startupów międzynarodowych. kolejne badania powinny uwzględniać znaczenie kapitału zagranicznego w kształtowaniu polityki eksportowej tych przedsięwzięć. część badaczy twierdzi, że startupy (międzynarodowe) są również finansowane za pośrednictwem kapitału podwyższonego ryzyka (venture capital), dlatego też ciekawym zagadnieniem mogłoby się wydawać przeanalizowanie zależności pomiędzy obecnością zagranicznych funduszy podwyższonego ryzyka (venture capital) w startupach międzynarodowych a intensywnością ich eksportu. zaleca się jednak, aby w dalszym modelowaniu wykorzystywać więcej zmiennych. wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 17 literatura abdel-malek, t. (1974). foreign ownership and export performance. journal of international business studies, 5(2), 1-14. armario, j.m., ruiz, d.m. & armario, e.m. (2008). market orientation and internationalization in small and medium-sized enterprises. journal of small business management, 46(4), 485-511. https://doi.org/10.1111/j.1540-627x.2008.00253.x autio, e., sapienza, h.j. & almeida, j.g. (2000). effects of age at entry, knowledge intensity, and imitability on international growth. academy of management journal, 43(5), 909-924. https://doi.org/10.5465/1556419 bell, j., crick, d. & young, s. (2004). small firm internationalization and business strategy: an exploratory study of ‘knowledge-intensive’ and ‘traditional’ manufacturing firms in the uk. international small business journal, 22(1), 23-56. blesa, a., ripolles, m. & monferrer, d. (2010). marketing capabilities: do they matter in invs? world review of entrepreneurship, management and sustainable development, 6(1/2), 71. https://doi.org/10.1504/wremsd.2010.031639 chetty, s., johanson, m. & martín martín, o. (2014). speed of internationalization: conceptualization, measurement and validation. journal of world business, 49(4), 633-650. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2013.12.014 ciszewska-mlinarič, m. (2018). export intensity, geographic diversification and the role of public support: the evidence from old and new europe smes. entrepreneurial business and economics review, 6(2), 45-69. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060203 davila, a., foster, g. & gupta, m. (2003). venture capital financing and the growth of startup firms. journal of business venturing, 18(6), 689-708. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(02)00127-1 duliniec, e. (2011). early internationalizing firms: discussion of terminology. gospodarka narodowa, 245(1-2), 63-80. https://doi.org/10.33119/gn/101089 ellis, p. (2000). social ties and foreign market entry. journal of international business studies, 31(3), 443-469. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490916 ellis, p. & pecotich, a. (2001). social factors influencing export initiation in small and medium-sized enterprises. journal of marketing research, 38(1), 119-130. https://doi.org/10.1509/jmkr.38.1.119.18825 etemad, h. (2004). international entrepreneurship as a dynamic adaptive system: towards a grounded theory. journal of international entrepreneurship, 2(1-2), 5-59. fernández, z. & nieto, m.j. (2006). impact of ownership on the international involvement of smes. journal of international business studies, 37(3), 340-351. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400196 filatotchev, i., hoskisson, r.e., buck, t. & wright, m. (1996). corporate restructuring in russian privatizations: implications for u.s. investors. california management review, 38(2), 87-105. https://doi.org/10.2307/41165834 filatotchev, i., stephan, j. & jindra, b. (2008). ownership structure, strategic controls and export intensity of foreign-invested firms in transition economies. journal of international business studies, 39(7), 1133-1148. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400404 hagen, b., zucchella, a., cerchiello, p. & de giovanni, n. (2012). international strategy and performance—clustering strategic types of smes. international business review, 21(3), 369-382. hair, j. f. (2006). multivariate data analysis (6th ed.). upper saddle river, n.j.: pearson prentice hall. 18 | krystian bigos hair, j.f., risher, j.j., sarstedt, m. & ringle, c.m. (2019). when to use and how to report the results of pls-sem. european business review, 31(1), 2-24. doi: https://doi.org/10.1108/ebr-11-2018-0203. hashai, n. & almor, t. (2004). gradually internationalizing ‘born global’ firms: an oxymoron? international business review, 13(4), 465-483. he, x. & wei, y. (2011). linking market orientation to international market selection and international performance. international business review, 20(5), 535-546. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2010.10.003 hellmann, t.f. & puri, m. (2002). venture capital and the professionalization of start-up firms: empirical evidence. journal of finance, 57, 169-197. invest europe. (2017). central and eastern europe. private equity statistics. pobrane z: https://www.investeurope.eu/media/727455/invest-europe-cee-activity-report-201705072018.pdf jantunen, a., nummela, n., puumalainen, k. & saarenketo, s. (2008). strategic orientations of born globals—do they really matter? journal of world business, 43(2), 158-170. johanson, j. & vahlne, j.-e. (1974). the internationalization process of the firm. mimeographed working paper, uppsala: department of business administration. johanson, j. & vahlne, j.-e. (1977). the internationalization process of the firm – a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8(1), 23-32. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490676 johanson, j. & wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalization of the firm – four swedish cases. journal of management studies, 12(3), 305-323. https://doi.org/10.1111/j.14676486.1975.tb00514.x kalinic, i. & forza, c. (2012). rapid internationalization of traditional smes: between gradualist models and born globals. international business review, 21(4), 694-707. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2011.08.002 knight, g. a. & cavusgil, s.t. (2004). erratum: innovation, organizational capabilities, and the bornglobal firm. journal of international business studies, 35(4), 334. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400096 knight, g.a. & cavusgil, s.t. (2005). a taxonomy of born-global firms. management international review, 45(3), 15-35. knight, g., madsen, t.k. & servais, p. (2004). an inquiry into born-global firms in europe and the usa. international marketing review, 21(6), 645-665. https://doi.org/10.1108/02651330410568060 kumar, v., stam, a. & joachimsthaler, e.a. (1994). an interactive multicriteria approach to identifying potential foreign markets. journal of international marketing, 2(1), 29-52. maciejewski, m. (2018). international startups as the essence of international entrepreneurship. in: k. wach (ed.), intenationalisation of firms in the perspective of international entrepreneurship (pp. 97-118). warsaw: pwn. madsen, t.k., rasmussen, e. & servais, p. (2000). differences and similarities between born globals and other types of exporters. in: a. yaprak & h. tutek (eds.), globalization, the multinational firm, and emerging economies (pp. 247-265). emerald group publishing limited. mcdougall, p.p. (1989). international versus domestic entrepreneurship: new venture strategic behavior and industry structure. journal of business venturing, 4(6), 387-400. https://doi.org/10.1016/0883-9026(89)90009-8 mcnaughton, r.b. & bell, j. (2004). capital structure and the pace of sme internationalization. in: h. etemad (ed.), international entrepreneurship in small and medium size enterprises. orientation, environment and strategy (pp. 57-71). cheltenham, northampton: edward elgar. wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 19 mejri, k. & umemoto, k. (2010). smalland medium-sized enterprise internationalization: towards the knowledge-based model. journal of international entrepreneurship, 8(2), 156-167. monferrer, d., blesa, a. & ripollés, m. (2012). international market orientation and management capabilities as determinants of the new ventures’ international behaviour. economics research international, 2012(4), 1-14. https://doi.org/10.1155/2012/623685 oecd. (2017). venture capital investments: entrepreneurship at glance 2017. paris: oecd publishing. oviatt, b.m. & mcdougall, p.p. (1994). toward a theory of international new ventures. journal of international business studies, 25(1), 45-64. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490193 oviatt, b.m. & mcdougall, p.p. (2005). toward a theory of international new ventures. journal of international business studies, 36(1), 29-41. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400128 papadopoulos, n., chen, h. & thomas, d.r. (2002). toward a tradeoff model for international market selection. international business review, 11(2), 165-192. https://doi.org/10.1016/s09695931(01)00054-3 peng, m.w. (2004). outside directors and firm performance during institutional transitions. strategic management journal, 25(5), 453-471. https://doi.org/10.1002/smj.390 pohl, g., anderson, r.e., claesson, s. & dejankov, s. (1997). privatization and restructuring in central and eastern europe. washington dc.: world bank. ruzzier, m., hisrich, r.d. & antoncic, b. (2006). sme internationalization research: past, present, and future. journal of small business and enterprise development, 13(4), 476-497. https://doi.org/10.1108/14626000610705705 schweizer, r., vahlne, j.-e. & johanson, j. (2010). internationalization as an entrepreneurial process. journal of international entrepreneurship, 8(4), 343-370. https://doi.org/10.1007/s10843-010-0064-8 schwens, c., steinmetz, h. & kabst, r. (2010). growth and internationalization: renewable energy and new technology-based firms. in: a. gerybadze, u. hommel, h. w. reiners, d. thomaschewski (eds.), innovation and international corporate growth (pp. 113-123). berlin, heidelberg: springer berlin heidelberg. sun, x. & hong, j. (2011). exports, ownership and firm productivity: evidence from china. the world economy, 34(7), 1199-1215. https://doi.org/10.1111/j.1467-9701.2011.01373.x turcan, r. (2013). international new venture legitimation: an exploratory study. administrative sciences, 3(4), 237-265. https://doi.org/10.3390/admsci3040237 wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. wach, k. (2015). entrepreneurial orientation and business internationalisation process: the theoretical foundations of international entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 9-24. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030202 wach, k. (2018). theoretical foundations for international entrepreneurship. in: k. wach (ed..), intenationalisation of firms in the perspective of international entrepreneurship (pp. 63-95). warsaw: pwn. wąsowska, a. (2017). the internationalisation of family firms: the role of the ownership structure and the composition of top management team. entrepreneurial business and economics review, 5(1), 169-185. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050110 zahra, s.a. (1993). a conceptual model of entrepreneurship as firm behavior: a critique and extension. entrepreneurship theory and practice, 17(4), 5-21. https://doi.org/10.1177/104225879301700401 zahra, s.a. (2005). a theory of international new ventures: a decade of research. journal of international business studies, 36(1), 20-28. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400118 20 | krystian bigos zahra, s.a., zheng, c. & yu, j. (2018). learning advantages of newness: a reconceptualization and contingent framework. journal of international entrepreneurship, 23(5), 567. https://doi.org/10.1007/s10843-017-0202-7 zhou, l. (2007). the effects of entrepreneurial proclivity and foreign market knowledge on early internationalization. journal of world business, 42(3), 281-293. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2007.04.009 the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. wpływ szybkości internacjonalizacji i kapitału zagranicznego na… | 21 tytuł i abstrakt w języku angielskim the influence of the speed of internationalisation and foreign capital on the export intensity: the case of international startups the main aim of the article is to present the results of research on international startups, taking into account the importance of the speed of internationalisation and foreign capital in explaining their export intensity based on the results from the visegrad countries. the article, apart from the literature review and its criticism, is based on data collected within the framework of the beeps survey, which was conducted mainly among enterprises located in post-communist countries in europe and central asia. after appropriate selection, 158 international startups from poland, the czech republic, slovakia or hungary were finally selected. the study examined the relationship between the export intensity of the international startup and the speed of its internationalisation. moreover, the influence of foreign capital on the export intensity of international startup was also examined. the internationalisation of startups is very rapid. moreover, the results of the study show that the share of foreign capital in the ownership structure of the startup is very important, as it contributes to increasing its export intensity. the article enriches the ongoing scientific discourse on the role of foreign capital and the speed of internationalisation in international startups. keywords: international startups; international new ventures; foreign capital; speed of internationalisation; export intensity jel codes: f23, l26, m13 autor krystian bigos asystent w katedrze handlu zagranicznego uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. jego zainteresowania koncentrują się wokół przedsiębiorczości międzynarodowej. adres do korespondencji: mgr krystian bigos, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: bigosk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-6030-4119 podziękowania i finansowanie publikacja została sfinansowana/dofinansowana ze środków mnisw przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie na badania dla młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich (nr 165/we-khz/02/2018/m/8165). prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie ie-pm-04-02-08-pp101-piatek 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.08 zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego w krajach unii europejskiej michalina piątek a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest zaprezentowanie wyników analizy dynamiki rozwoju e-commerce w krajach unii europejskiej, a także zestawienie i charakterystyka barier rozwoju transgranicznego handlu elektronicznego. w szczególności skupiono się na identyfikacji zjawisk ograniczających rozwój e-commerce w krajach unii europejskiej. metodyka badań: przeprowadzono przegląd literatury, badań oraz raportów i statystyk. została poddana analizie definicja transgranicznego handlu elektronicznego oraz terminy pokrewne. następnie, na podstawie zebranych danych statystycznych, skupiono się na wolumenie obrotów e-commerce zarówno w unii europejskiej jak i na świecie. w oparciu o literaturę przedmiotu określone zostały zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego w krajach unii europejskiej. wyniki: region azji i pacyfiku okazał się być największym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się regionem e-commerce typu b2c na świecie. w unii europejskiej przodują natomiast wielka brytania oraz kraje skandynawskie. przegląd dostępnych źródeł literaturowych pozwolił na potwierdzenie faktu, iż e-handel krajowy znacznie przeważa nad e-handlem międzynarodowym. w oparciu o zamieszczone dane stwierdzono, że do największych barier rozwoju e-commerce zaliczyć można problem geoblokowania, brak zaufania konsumentów do e-przedsiębiorstw, różne systemy podatków vat, problem płatności za towary i usługi oraz kwestie prawne. działania unii europejskiej na rzecz rozwiązania problemów rozwoju e-commerce, obejmują poprawę regulacji prawnych w omawianej dziedzinie, zwiększenie dostępu do towarów i usług online, redukcję kosztów związanych z realizacją transakcji i administracją. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: e-commerce; e-handel; transgraniczny handel elektroniczny; geoblokowanie; handel elektroniczny; handel internetowy; cross-border e-commerce kody jel: l81, p45 artykuł nadesłano: 29 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano: 19 marca 2018 sugerowane cytowanie: piątek, m. (2018). zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego w krajach unii europejskiej. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 101-118. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.08 102 | michalina piątek wprowadzenie możliwość zawierania transakcji elektronicznych oraz powszechny i tani dostęp do informacji doprowadziły do ukształtowania nowych modeli handlu prowadzonego drogą elektroniczną, nazywanego kolektywnie transgranicznym handlem elektronicznym (cross-border e-commerce1). obserwując ostatnie lata, możemy zauważyć znaczną intensyfikację tego modelu handlu. pomimo faktu, iż już teraz odgrywa istotną rolę dla gospodarki europejskiej, oczekuje się jego dalszego rozwoju. do czynników stanowiących podstawę dynamicznego wzrostu e-handlu można zaliczyć między innymi: rozwój technologiczny, a szczególnie smartfonów i komputerów, cyfryzację, szybkie łącze internetowe, rozwój systemów płatności online, zmiany zachowań konsumentów, liberalizacja handlu. rozwój transgranicznego handlu elektronicznego wiąże się z istotnie ciekawym zjawiskiem jakim jest ekspansja handlu detalicznego (business to customer – b2c), który dotychczas przybierał formę wyłącznie krajową (w opracowaniu skoncentrowano się właśnie na handlu typu b2c). zgodnie z ostatnim raportem opracowanym przez accenture i aliresearch w 2015 roku zrealizowano około 300 miliardów transgranicznych transakcji typu b2c, które stanowiły około 16% wszystkich transakcji b2c na świecie. tylko jedna na siedem transakcji miała charakter transgraniczny, a tylko co czwarty kupujący dokonał zakupów z innego państwa (king, lee, liang, outland, turban, turban, 2018). celem artykułu jest zestawienie oraz charakterystyka podstawowych problemów w obszarze transgranicznego handlu elektronicznego w oparciu o szeroki przegląd dostępnych źródeł literaturowych, raportów i statystyk. w artykule podjęto próbę analizy dynamiki rozwoju handlu elektronicznego (w latach 2014-2016) oraz jego barier rozwoju w krajach unii europejskiej, czyli określenie, jakie czynniki mogą mieć negatywny wpływ na wzrost i dywersyfikację transgranicznej sprzedaży online, a także, jakie bodźce powstrzymują konsumentów przed zakupami. jednocześnie niniejsza praca ma na celu pokazanie, jakie kroki podejmuje unia europejska w celu zredukowania tych barier. pojęcie transgranicznego handu elektronicznego powszechny i dynamiczny rozwój e-commerce został zapoczątkowany w drugiej połowie lat 90. xx w., kiedy to wykorzystanie internetu przybrało funkcję informacyjną, transakcyjną, dystrybucyjną czy marketingową. zwykle omawiane zjawisko było wykorzystywane ze względów praktycznych (np. biznesowych, regulacyjnych, statystycznych) (talar, 2017). procesy gospodarcze przybierające elektroniczną postać są mocno powiązane z takimi terminami jak gospodarka elektroniczna, biznes elektroniczny, cyfrowa gospodarka, czy też handel elektroniczny (electronic commerce, e-commerce), niemniej jednak każde z pojęć ma nieco odmienne znaczenie (dutko, 2016, s.27). e-commerce jest elektroniczną platformą kierowania biznesem, która umożliwia łączność pomiędzy stronami realizującymi procesy gospodarcze (niedźwiedziński, 2004, s.7). następuje wówczas tworzenie oraz wymiana cyfrowej informacji handlowej, której głównym celem jest zawarcie transakcji handlowej. kontrahenci do ułatwienia współpracy mają 1 pojęcia transgraniczny handel elektroniczny i cross-border e-commerce są uważane jako synonimy i wymiennie stosowane w artykule. również termin handel elektroniczny jest zamiennie stosowany z pojęciami e-commerce, e-handel oraz handel online. zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 103 do dyspozycji różne urządzenia komunikacyjne, takie jak: komputer, telewizja, telefon stacjonarny i komórkowy, faks, czy radio. handel internetowy jest najczęściej spotykaną metodą handlu elektronicznego, gdzie zachodzą porozumienia handlowe pomiędzy sprzedającym a kupującym. innymi słowy handel elektroniczny (e-commerce; e-handel) to wszelkie wymiany dóbr i usług pomiędzy organizacją, a dowolną stroną, która w tej wymianie współuczestniczy z zastosowaniem środków elektronicznych (chmielarz, 2007, s.17). ten rodzaj handlu obejmuje zabiegi przetwarzania oraz przesyłania danych, które wykorzystywane są w gospodarce. należą do nich między innymi: kierowanie biznesem, kontakt z kontrahentem, handel i promocja, a także dokonywanie zobowiązań finansowych. z kolei innym pojęciem jest biznes elektroniczny (e-business; e-biznes), który również można postrzegać wielopłaszczyznowo. niektórzy twierdzą, że powyższe terminy są homogeniczne i można je stosować zamiennie, inni z kolei uważają iż hasło e-biznes jest pojęciem głębszym i szerszym niż e-handel. nie można się jednak zgodzić z pierwszym stwierdzeniem o jednolitości tych terminów, ponieważ „tak jak tradycyjny handel jest częścią biznesu, tak handel elektroniczny jest częścią biznesu elektronicznego” (gregor, stawiszyński, 2002, s.77). e-biznes opiera się na prowadzeniu działalności online, używając do tego internetowych technologii oraz systemów informatycznych. zawiera w sobie e-handel, wywiad biznesowy oraz możliwości technologiczne do samodzielnej obsługi większości zarządzanych działań biznesowych (chaffey, 2016). klasyfikując handel elektroniczny od strony podmiotowej, czyli pod względem podmiotów w nim uczestniczących możemy wyróżnić handel (niedźwiedziński, 2004): − b2b (business to business) – dotyczy wymiany handlowej między przedsiębiorstwami; − b2c (business to customer) – termin odnosi się do transakcji realizowanych drogą elektroniczną pomiędzy przedsiębiorstwem a klientem np. sklepy internetowe; − c2b (customer to business) – występuje, gdy indywidualny konsument oferuje dany produkt firmie, która za niego płaci; − c2c (customer to customer) – dotyczy relacji pomiędzy konsumentami. dobrym przykładem tutaj jest indywidualna aukcja internetowa. pod względem metod relacji do łańcucha dostaw w sieci wyodrębnia się następujące rodzaje handlu elektronicznego: − bezpośredni handel elektroniczny (direct e-commerce) – cały przebieg transakcji, od chwili złożenia zamówienia handlowego, aż do etapu zrealizowania płatności oraz doręczenia towarów, odbywa się tylko poprzez sieć (np. software). dotyczy on usług i towarów niematerialnych; − pośredni handel elektroniczny (indirect e-commerce) – za pomocą sieci odbywają się tylko takie czynności jak wyszukiwanie towarów, nowych kontrahentów, składanie zamówień czy realizacja płatności. natomiast proces dostawy określonego towaru lub usługi do klienta przebiega drogą tradycyjną np. poczta, kurierzy). ten rodzaj nigdy nie zostanie wyeliminowany, ponieważ dotyczy wymiany wszelkich dóbr materialnych; − hybrydowy handel elektroniczny (hybrid e-commerce) – w tym przypadku formy elektroniczne są czasowo zastępowane formami tradycyjnymi. nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja handlu elektronicznego. jednakże należałoby przyjrzeć się definicjom handlu elektronicznego proponowanym przez organiza104 | michalina piątek cje międzynarodowe. jedna z pierwszych została przedstawiona przez światową organizację handlu (wto) w 1998 roku, która określa e-commerce jako produkcję, dystrybucje, marketing, sprzedaż lub dostawę towarów usług drogą elektroniczną (oecd,wto, 2017, s. 58) . pomimo iż nie została ona uznana za powszechnie obowiązującą jest wciąż stosowana przez wto. organizacja współpracy gospodarczej i rozwoju (oecd) podjęła próbę zdefiniowania handlu elektronicznego w 1997 roku według której są to „wszelkie formy transakcji związanych z komercyjnym wykorzystaniem, z uwzględnieniem indywidualnych, jak też instytucjonalnych podmiotów, które bazują na cyfrowym przetwarzaniu i transmisji danych” (brzozowska-woś, 2014, s.6). zjawisko zostało również zdefiniowane przez światową izbę celną (wco) w dokumencie „handel elektroniczny a cło” jako „sposób prowadzenia działalności gospodarczej przy użyciu technologii telekomunikacyjnej i komputerowej dla wymiany danych między niezależnymi systemami informacji komputerowej w zakresie zawierania transakcji biznesowych” (wawszczyk, 2003, s.18). handel elektroniczny można określić również jako metodę prowadzenia biznesu w wirtualnej przestrzeni informatycznej (de kare-silver, 2002, s. 80). do pełnego wyjaśnienia definicji, której poświęcony jest ten podrozdział, należałoby jeszcze sprecyzować termin „transgraniczny”. pojęciem tym określa się działalności występujące na przylegających do granicy terenach sąsiednich dwóch państw lub regionów. zatem transgraniczny handel (cbtcrossborder trade) rozumie się jako wymianę (kupno lub sprzedaż) towarów i usług pomiędzy dwoma krajami. jednakże definiując handel jako międzynarodowy, można go postrzegać w szerszym ujęciu, występującym pomiędzy kilkoma krajami. nie mniej jednak oba pojęcia są często zamiennie stosowane.(dobosz, 2012). zgodnie z kompletną definicją, o transgranicznym handlu elektronicznym (cross-border e-commerce) możemy nadmieniać, w sytuacji gdy klient kupuje dobra lub usługi drogą internetową od przedsiębiorcy zlokalizowanego w innym państwie oraz podlegającego innej jurysdykcji (pluta-zaremba, 2017, s. 86). wolumen obrotów handlu elektronicznego na świecie w latach 2014-2016 współcześnie handel elektroniczny jest jednym z ważniejszych obszarów gospodarki. wartość globalnego e-handlu w roku 2016 wynosiła około 1,92 bln dolarów, czyli około 8,7% ogólnej wartości sprzedaży detalicznej (22,05 bln dolarów). w zestawieniu z rokiem 2015 zwiększyła się ona o 23%, podczas kiedy sprzedaż detaliczna ogółem wzrosła jedynie o 6%. zgodnie z e-commerce foundation (2017) (ecommerce foundation, 2017) udział handlu elektronicznego w światowej sprzedaży detalicznej ogółem wzrósł o 12% pomiędzy rokiem 2015, a 2016. w tym okresie rynek e-handlu b2c w chinach i indiach dynamicznie się rozwijały. rynek chiński zwiększył się o 27%, a indyjski wzrósł o 75%. w 2016 w chinach roczny obrót e-commerce b2c osiągnął 975 miliardów usd, co odpowiada łącznemu rozmiarowi rynku w stanach zjednoczonych (eria, 2017). według prognozy analityków do 2020 roku globalna sprzedaż detaliczna online wzrośnie do 4,058 bln dolarów, co będzie stanowiło 14,6% wartości detalicznej sprzedaży ogółem (27,73 bln dolarów). największy wzrost najprawdopodobniej osiągnie rynek chiński (emarketer, 2016). dla potwierdzenia autentyczności tej prognozy, wystarczy zaobserwować dynamiczny rozwój takich portali jak na przykład aliexpress, czy alibaba (chińskie sklepy internetowe). dotychczas to właśnie chińskie sklepy online są postrzegane za największe na świecie (eria, 2017). zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 105 w poprzednich latach (2007-2014) mogliśmy zaobserwować dwukrotny wzrost obrotów e-commerce. zjawisko miało miejsce równolegle ze światowym kryzysem gospodarczym, jednakże nie miało to znacznego wpływu na omawiany handel, ponieważ ten przez cały okres dynamicznie się rozwijał (bartczak, 2016, s. 67). w 2015 roku liczba ludności na świecie wynosiła około 7,3 mld.. wśród tej populacji około 1,4 mld osób co najmniej raz dokonało zakupu internetowego. w tym samym roku, łącznie wydali oni 2 272,7 miliardów dolarów, co oznacza, że jeden e-konsument średnio przeznaczył 1 582 dolarów na zakupy online. na podstawie tabeli 1 możemy zaobserwować intensyfikację handlu elektronicznego b2c pomiędzy rokiem 2014, a 2015 w poszczególnych regionach na świecie. tabela 1. obroty e-commerce na świecie w przekroju regionów w latach 2014-2015 (w miliardach dolarów) region 2014 2015 udział procentowy w 2015 (%) stopa wzrostu (w %)* świat 1 895,3 2 272,7 100,0 19,9 azja i pacyfik 822,8 1 056,8 46,6 28,4 ameryka północna 572,5 644,0 28,4 12,5 europa 446,0 505,1 22,3 13,3 ameryka łacińska 25,8 33,0 1,5 28,0 mena2 21,7 25,8 1,2 18,6 uwagi: * stopa wzrostu oparta na walutach krajowych źródło: ecommerce fundation. (2016). nie podlega wątpliwości fakt, iż zarówno w 2014, jaki i w 2015 roku region azji i pacyfiku był największym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się regionem e-commerce typu b2c na świecie. jego udział w światowych obrotach e-commerce wyniósł 46,6%, a pomiędzy 2014r., a 2015r. obroty regionu wzrosły o ponad 28%. w obszarze azji i pacyfiku, za najbardziej rozwinięty rynek e-commerce możemy uznać chiny, co potwierdza również rysunek 1. w 2015 roku obroty e-commerce b2c w chinach wynosiły 766,5mld dolarów. pomimo iż prawie połowa mieszkańców (49%) nie ma dostępu do internetu. jednakże, odsetek użytkowników internetu wśród ludzi w wieku 60 lat i starszych, podwoił się od 2013 roku. w pierwszej dziesiątce, wśród krajów azjatyckich znalazły się także takie kraje jak: japonia, korea południowa, indie. chiny zwiększyły swoją przewagę w handlu elektronicznym b2c nad stanami zjednoczonymi w 2015 roku. zgodnie z analizą 142 krajów, przeprowadzoną przez euromonitor, w poprzednich latach to właśnie usa było pionierem rynku sprzedaży detalicznej online. wśród krajów europejskich to wielka brytania uplasowała się najwyżej ( na trzecim miejscu) w globalnym rankingu internetowej sprzedaży detalicznej w 2012 roku. kolejnymi liderami z naszego kontynentu okazały się być niemcy, francja, holandia czy finlandia (cushman&wakefield research publication, 2013,). krajowy handel nadal znacznie dominuje nad transgranicznym, co potęguje fakt, iż w 2013r. udział transgranicznego handlu w całkowitym e-commerce stanowił 12,5%, a w 2016 roku było to 16,9% (statista, 2016). 2 mena (middle east and north africa) – region bliskiego wschodu i afryki północnej 106 | michalina piątek rysunek 1. kraje o największych obrotach handlu elektronicznego b2c na świecie w 2015r. (w miliardach dolarów) źródło: ecommerce fundation. (2016). europejski rynek e-commerce transgraniczny handel elektroniczny w krajach unii europejskiej wciąż rozkwita. odsetek kupujących online z zagranicy rośnie na każdym rynku, z roku na rok. najczęściej takich zakupów dokonują mieszkańcy krajów skandynawskich, następnie brytyjczycy i belgowie. największy wzrost w 2016 roku, w porównaniu z rokiem 2015 zarejestrowano w polsce, aż o 12 punktów procentowych. w belgii i hiszpanii liczba kupujących również wzrosła, odpowiednio o 8 i 7 punktów procentowych (postnord, 2016, s.16). aby wyobrazić sobie jak kształtowała się wielkość sprzedaży e-commerce w krajach unii europejskiej, w poszczególnych latach należy spojrzeć na poniższy rysunek. rysunek 2 prezentuje statystyki dla krajów unii europejskiej, jednakże do analizy została włączona również norwegia, aby pokazać, jak obroty e-handlu przedsiębiorstw z krajów skandynawskich przeważają nad pozostałymi krajami ue. norwegia, szwecja, finlandia i dania we wszystkich latach osiągnęły w rankingu jedne z wyższych pozycji. w 2016 roku przychody ze sprzedaży online przekroczyły 20% (eurostat niestety nie dostarcza informacji na temat osiągnięć finlandii w 2016r., jednakże patrząc na poprzednie lata i inne statystyki można przypuszczać, że tam obroty również wzrosły powyżej 20%). w latach 2006 i 2011 wielkość sprzedaży online w relacji do całkowitej sprzedaży przedsiębiorstw z irlandii była taka sama jak w wielkiej brytanii czy danii. jednakże nastąpił ogromny wzrost w 2016 roku (aż do poziomu 35%). rysunek 2 przedstawia obroty e-commerce mierzonych w jednostce pieniężnej (mln euro). w 2014 roku najwyższe obroty miały wielka brytania (127 mld euro), niemcy (71mld euro) i francja (56 mld euro). tym samym posiadały one odpowiednio 30.0%, 16.8%, 13.4%, udziału w europejskim rynku e-commerce. natomiast razem, te trzy kraje liczą około 60% udziału w europejskim rynku e-commerce, a ogólnie pierwsze 12 krajów stanowią, prawie aż 90%. powyższy wykres doskonale obrazuje przewagę wielkiej brytanii nad pozostałymi krajami ue – udział e-handlu w pkb w tym kraju to 6.12% (ecommerce fundation, 2015). 766,5 595,1 174,2 114,4 71,9 66,2 64,8 35,7 25,5 22,8 0 150 300 450 600 750 900 zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 107 rysunek 2. wielkość sprzedaży e-commerce w krajach ue i norwegii w latach 2014, 2015, 2016 (przychody przedsiębiorstw ze sprzedaży za pośrednictwem sieci elektronicznych jako procent od całkowitego obrotu, w %) źródło: eurostat (2018) value of e-commerce sales. rysunek 3. obroty e-commerce w krajach ue w 2014 r. (w milionach euro) źródło: ecommerce foundation. (2015). pomimo intensywnego ożywienia e-commerce, wciąż istnieje znaczna przewaga zakupów krajowych nad transgranicznymi, szczególnie w krajach o największej wielkości obrotów (holandia, wielka brytania, dania, niemcy itd.). czynnikami determinującymi powyższą tezę mogą być: większe poczucie bezpieczeństwa konsumentów, brak bariery językowej, niższe koszty dostawy oraz jej krótszy czas, bezkonfliktowy zwrot towaru itd. (think paga, 2015). jednakże w krajach takich jak malta, luksemburg, czy irlandia, gdzie rynki internetowe są stosunkowo niewielkie, powyższa teza nie ma zastosowania. w 2014 roku około jedna piąta sprzedaży ( 19,8%) została dokonana drogą elektroniczną, podczas gdy pozostała część (80,2%) w sklepach tradycyjnych (rysunek 4). 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 w ie lk a b ry ta n ia n ie m cy f ra n cj a r o sj a h is zp a n ia h o la n d ia w ło ch y s zw a jc a ri a a u st ri a n o rw e g ia d a n ia s zw e cj a t u rc ja f in la n d ia p o ls k a ir la n d ia b e lg ia g re cj a p o rt u g a li a c ze ch y u k ra in a r u m u n ia w ę g ry lu xe m b u rg li tw a s ło w a cj a c h o rw a cj a b u łg a ri a is la n d ia 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 w ie lk a b ry ta n ia n ie m cy f ra n cj a r o sj a h is zp a n ia h o la n d ia w ło ch y s zw a jc a ri a a u st ri a n o rw e g ia d a n ia s zw e cj a t u rc ja f in la n d ia p o ls k a ir la n d ia b e lg ia g re cj a p o rt u g a li a c ze ch y u k ra in a r u m u n ia w ę g ry lu xe m b u rg li tw a s ło w a cj a c h o rw a cj a b u łg a ri a is la n d ia 108 | michalina piątek rysunek 4. sposoby dokonywania zakupów w wybranych krajach europejskich w 2014r. (udział w wartości sprzedaży, w %) źródło: ecommerce foundation. (2015). spośród przedstawionych na wykresie krajów największy udział sprzedaży online osiągnięto w republice czeskiej, prawie 40% transakcji dokonano tam drogą internetową. słowacja i wielka brytania również uplasowały się analogicznie, z wynikami odpowiednio 29,3% i 28%. najmniejsze zaufanie do zakupów online odnotowano w portugalii (3,6%) oraz we włoszech (8,2%). problem geoblokowania geoblokowanie jest to proces ograniczania konsumentom dostępu do towarów oraz usług ze względu na to, z jakiego kraju dokonują zakupy. zazwyczaj na takie utrudnienia napotykają się konsumenci chcący kupić towar lub usługę drogą internetową u zagranicznego dostawcy. zjawisko to przybiera różne formy. taka dyskryminacja często polega na przekierowaniu użytkownika na lokalne strony producenta, gdzie wybór towaru jest niemożliwy lub ograniczony, lub towary są sprzedawane po wyższych cenach. zdarza się również, że dany sklep internetowy nie akceptuje kart płatniczych wydanych w innym kraju. doskonałym przykładem była polityka paryskiego disneylandu, który to dyskryminował niektóre państwa, unijne żądając od nich wyższych cen za bilet wstępu w stosunku do pozostałych. w taki sposób włosi czy niemcy chcąc zakupić bilet internetowo musieli zapłacić za niego nawet o 15% więcej niż np. belgowie. dopiero w kwietniu 2016 roku, po interwenci komisji europejskiej disneyland zrezygnował ze stosowania tej praktyki. według raportu polityka insight, aż 48% polaków doświadczyło odmowy dostarczenia towaru z zagranicznego e-sklepu, a co piąty spotkał się z brakiem możliwości zapłaty polską kartą płatniczą (polityka insight, 2016, s.6). problem ten najczęściej jest zauważalny w krajach które dołączyły do ue po 2004 roku. jednocześnie również dokładnie te same kraje najczęściej dyskryminują zagranicznych e-konsumentów. w polsce zjawisko to jest praktykowane aż przez 89% e-sprzedawców. e-przedsiębiorcy, którzy blokują geograficznie zagranicznych konsumentów, zwykle boją się wysokich kosztów wysyłki towarów, a także 39,5 29,3 28 26 25,4 24,4 23,4 21,5 19,1 18,9 18,7 15,7 11,8 8,8 8,2 3,6 0% 20% 40% 60% 80% 100% handel tradycyjny handel internetowy zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 109 odmiennych procedur i stawek vat. w część krajów nadal obowiązują różne zasady konsumenckie co dla przedsiębiorstw, zwłaszcza tych małych i średnich stanowi znaczną barierę w obsłudze zagranicznych rynków. statystyki z 2015r. dowodzą, że tylko około 37% e-sklepów umożliwiało odwiedzającym ich stronę, potencjalnym nabywcom z innych krajów członkowskich ue, faktyczne zakupienie ich produktów (european commission, 2016). wedle prawa e-sprzedawca nie ma obowiązku godzić się na sprzedaż i wysyłkę towaru do kraju nabywcy (zwłaszcza w sytuacji wysokich kosztów związanych z dostawą), ale także nie powinien on w żaden sposób dyskryminować konsumentów. w tym celu musi on umieścić stosowną informację na swojej stronie o ewentualnych utrudnieniach lub ograniczeniach w dostawie towarów, stosownie do dyrektywy w sprawie praw konsumentów, zagwarantować jednolite warunki dostawy w stosunku do krajowych (np. umożliwić doręczenie paczki pod adres wyznaczony przez nabywcę w danym kraju itp.). w odniesieniu do płatności, e-przedsiębiorcy nie są zobligowani do uznania żadnych specjalnych środków płatności, lecz zgodnie z inicjatywą dotyczącą blokowania geograficznego nie powinni oni zmieniać warunków dokonywania płatności przez inną narodowość klienta, czy jego miejsce pobytu, albo miejsce siedziby firmy w sytuacjach, gdy sprzedawca ma prawo sprawdzić pełną wiarygodność klienta, a płatności realizowane są w uznawanej walucie przez sprzedawcę. e-przedsiębiorcy mają także obowiązek zaakceptować instrument płatniczy (np. kartę kredytową) wydany w innym kraju niż ich, jeśli nie odrzucają tegoż instrumentu wydawanego klientom w swoim kraju. według ekspertów, gdyby jednolity rynek cyfrowy działał modelowo to do unii europejskiej mogłoby wpłynąć nawet 415mld euro rocznie. dlatego też komisja europejska zapowiedziała walkę z omawianym zjawiskiem poprzez przyjęcie regulacji prawnych dotyczących geoblokowania, które wejdą w życie najprawdopodobniej jeszcze w 2018 roku. wówczas, każdy europejski konsument będzie mógł robić zakupy w zagranicznych e-sklepach, niezależnie od miejsca pobytu i zamieszkania. zaufanie konsumentów wśród najważniejszych czynników hamujących rozwój handlu elektronicznego można wyróżnić brak zaufania konsumentów do e-przedsiębiorstw. termin zaufanie miał swój początek w literaturze przedmiotu w xx wieku, jednakże dotychczas nie opracowano powszechnie uznawanej definicji. zaufanie jest fundamentalnym czynnikiem wszelkich transakcji (kozłowska, 2017). wiąże się on z relacjami, intensyfikuje jakość oraz ilość transakcji biznesowych oraz społecznych interakcji. podmiotami tych relacji są konsumenci utożsamiani z ufającymi oraz sprzedawcy będący jednostkami zaufania (powiernikami) (rudzewicz, 2009). dużą nieufność wśród nabywców budzą często nowoczesne technologie. w naszym przypadku nabywcy muszą przezwyciężyć opory psychiczne, gdyż kupując online nie ma możliwości fizycznie zapoznać się z produktem. potencjalni konsumenci mogą tylko zobaczyć produkt na zdjęciu i jedynie zaufać sprzedawcy, co zwykle wywołuje poczucie dużej niepewności oraz ryzyka (suchocki, wasiluk, 2012, s. 116). według w. chmielarza (2007, s.296) bariery zaufania są rezultatem niedostatecznej wiedzy o nowoczesnych technologiach takich jak e-commerce, czy internet. wnikają one także ze strachu, jaki wywołuje konieczność podania przy transakcji kupna-sprzedaży różnych danych osobowych konsumenta. m. niedźwiedziński (2004, s.26) twierdzi natomiast, że obawy konsumen110 | michalina piątek tów następują w wyniku przyzwyczajenia nabywców do tradycyjnych, papierowych form dokumentów oraz niemożności przestawienia się na „elektroniczną mentalność”. kolejnym, bardzo ważnym czynnikiem wywołującym brak zaufania konsumentów jest rosnąca cyberprzestępczość. na nieufność nabywców rzutują przede wszystkim przestępstwa mające na nich bezpośrednie oddziaływanie (np. brak doręczenia towaru, wykorzystanie danych osobowych), ale także te cyberprzestępstwa, które nie wpływają bezpośrednio na konsumenta (np. świadczenie e-handlu, nie mając przy tym zarejestrowanej działalności gospodarczej). wpływ także wywierają nielegalne działania niedotyczące handlu elektronicznego, np. szkodliwe włamania hakerów na serwisy internetowe, serwery, skrzynkę pocztową itd. (wasiluk, suchocki, 2012). jako kolejny czynnik można wymienić niedostateczne rozwiązania informatyczne i techniczne. e-sprzedawcy, którzy nie dbają o przejrzystość swoich stron, odstraszają tylko potencjalnych konsumentów. umieszczanie danych o sprzedawcy w mało widocznym miejscu, brak opisów lub zdjęć produktów, brak darmowych próbek (w przypadku sprzedaży książki, jej kilku stron początkowych), brak informacji o aktualnej dostępności produktu, przeterminowanie wiadomości na temat przedsiębiorstwa – wszystkie te czynniki negatywnie oddziaływają na zaufanie potencjalnego nabywcy. według badań przeprowadzonych przez a. wasiluk i a. suchockiego, struktura barier wynikająca z problemu zaufania e-konsumentów kształtuje się następująco (rysunek 5): rysunek 5. struktura barier związanych z zaufaniem konsumentów (opinia konsumentów w %) źródło: wasiluk, a., suchocki, a. (2012). okazuje się, że kupujący częściej niepokoją się, że zostaną oszukani w wyniku niedostarczenia przesyłki (67%) lub kradzieży pieniędzy (59%) niż w wyniku obsługi zwrotów i reklamacji towarów (26%). przyczyny ukształtowania powyższych wyników można się doszukiwać w cyberprzestępczości. zgodnie ze statystykami policyjnymi w 2016 roku odnotowano 25 824 przestępstw internetowych. często w mediach poruszany jest ten temat, co szczególnie zniechęca ludzi do kupowania online. należy także zwrócić uwagę na niepewność związaną z czasem trwania transakcji (49%). problem ten jest rezultatem innej bariery 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% nie ma takich barier obawy związane z obsługą posprzedażową strach powiązany z zbyt małą wiedzą na temat e-handlu niepokój związany z brakiem kontaktu fizycznego ze sprzedawcą lub z produktem niepewność związana z czasem trwania transakcji obawy dotyczące płatności obawy związane z dostarczeniem przesyłki zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 111 powiązanej z kwestiami logistycznymi. zwykle nie jest on zależny od sprzedawcy, a od podmiotów trzecich takich jak kurierzy czy operatorzy pocztowi (suchocki, wasiluk, 2012). zaufanie w ramach e-commerce jest zależne również od formy i struktury strony internetowej, która powinna być czytelna i zrozumiała dla odbiorcy. znaczenie posiada również umieszczenie informacji o przedsiębiorstwie oraz jego historii. treść zamieszczona na stronie powinna być aktualna, jasna i poprawna językowo, ponieważ tego oczekują konsumenci (bart, shankar, sultan, urban, 2005). skuteczną metodą do częściowego rozwiązania problemu związanego z nieufnością konsumentów w internecie są działania, które umożliwiają powiększenie wiarygodności esklepów, a także wpływające na pozytywną opinię o nich wśród nabywców. dlatego w ostatnim czasie bardzo popularne stały się programy lojalnościowe. z powodu promowania określonych akcji i aktywności ich użytkowników, programy te potęgują zaangażowanie konsumentów oraz generują powiększone zyski. problem braku zaufania wiąże się także z innymi barierami, między innymi niepewnością wynikającą z głównych praw, jakie posiada konsument na podstawie zawieranej umowy. wnioski komisji europejskiej (z grudnia 2015r.) w sprawie dostarczania treści cyfrowych oraz sprzedaży towarów internetowo i innych rodzajów sprzedaży na odległość (european commission, 2015), mówią, że nabywcy będą mieli zestaw ujednoliconych i jasnych praw obowiązujących w unii europejskiej, zatem wzrośnie ich zaufanie do transgranicznych zakupów online (komisja europejska, 2016). inne bariery rozwoju e-commerce szczególne wyzwania związane z maksymalizacją korzyści płynących z handlu elektronicznego obejmują: niewiarygodne i kosztowne źródła dostawy, ograniczone umiejętności dotyczące użytkowania e-commerce, niepełne lub niejednolite regulacje prawne i podatkowe pomiędzy państwami, ograniczoną lub niedostateczną infrastrukturę transportową i logistyczną, brak dostępu do internetu itd.(wto, oecd, 2017). na poniższym rysunku przedstawiono prezentowane przez eurostat wyniki badań z 2017 roku w zakresie sprzedaży internetowej pomiędzy krajami członkowskimi unii europejskiej (rysunek6). zgodnie z powyższymi statystykami dominująca część (59%) e-przedsiębiorców handlujących towarami na obszarze unii europejskiej nie doświadczyło żadnych problemów. jednakże 38% badanych napotkało przynajmniej jeden w wspomnianych powyżej problemów. jak wynika z ankiety (eurostat, 2017), najczęściej pojawia się problem związany z kosztem dostawy (27%). jest to jeden z ważniejszych czynników wpływających w istotny sposób na rozwój e-commerce oraz na decyzję konsumenta w zakupach transgranicznych. konsumentów zniechęca koszt międzynarodowej dostawy, który często jest kilkukrotnie wyższy w stosunku do krajowego (w wielu przypadkach wyższy koszt dostawy pochłania oszczędności z tytułu niższej ceny produktu z zagranicznego e-sklepu). rozwiązaniem problemu może być, coraz częściej stosowana przez e-sprzedawców optymalna strategia oferująca możliwość darmowej dostawy po przekroczeniu określonej wartości zakupów. kolejną fundamentalną kwestią jest czas realizacji dostawy. w ramach transgranicznego e-commerce realizacja dostawy w jak najszybszym czasie jest nieco trudniejsza, ze względu na dystans pomiędzy sprzedającym, a kupującym. niestety w większości będzie on wyższy niż w krajowym handlu (kawa, 2017). co więcej, przesyłki transgraniczne wiążą się z dodatkowymi, obligatoryjnymi operacjami tj. oclenie, opodatkowanie, co również wydłuża czas dostawy. 112 | michalina piątek rysunek 6. problemy napotkane podczas sprzedaży internetowej do innych krajów ue w 2016r. (jako procent przedsiębiorstw prowadzących sprzedaż internetową do innych krajów ue) źródło: eurostat. (2017). problematyka systemów vat, różniących się pomiędzy państwami jest jedną z barier ograniczających rozwój transgranicznego handlu zarówno tradycyjnego jak i elektronicznego. w styczniu 2015 roku pojawiły się nowe regulacje w zakresie miejsca dostawy, zgodnie z którymi podatek vat (dotyczący usług elektronicznych i telekomunikacyjnych) będzie pobierany na terenie kraju odbiorcy, a nie dostawcy. będzie on naliczany zgodnie ze stawkami obowiązującymi w państwie odbiorcy, jednakże sprzedający będzie go odprowadzał w swoim krajowym urzędzie skarbowym – w ten sposób uniknie obowiązku rejestracji w każdym z krajów konsumentów z ue. kolejnym dużym problemem dla rozwoju rynku e-commerce jest sposób dokonywania płatności za zamówione produkty. najczęściej realizowaną metodą jest płacenie za pomocą kart płatniczych, jednakże jest to związane z ponoszeniem niemałych kosztów w formie wynagrodzenia dla operatora kart. przy dokonywaniu transakcji krajowych bardzo często stosowane są metody płatności w postaci systemów rozliczeniowych np. e-pay lub w postaci tradycyjnych przelewów bankowych, które wykonuje się przed dostawą (przedpłata) lub po (na podstawie faktury albo rachunku). jednakże w przypadku międzynarodowych transakcji zawsze uwzględniane są wyższe koszty związane z realizacją wysyłki, co wpływa na finalną cenę, jaką konsument z innego kraju musi zapłacić, zatem zakup z innego kraju, często kosztuje nabywcę więcej niż zakup krajowy (śledziewska, pugacewicz, sobolewski, gyodi, inni, 2016). w krajach unii europejskiej nie wprowadzono do tej pory jednolitego prawa umów, pomimo że jest to czynnik często wskazywany jako największe utrudnienie w handlu transgranicznym. w wewnętrznych prawach krajów członkowskich znajdują się regulacje prawa umów, jednakże znacznie się od siebie różnią między państwami pod względem obowiązków stron umów sprzedaży lub umów o świadczeniu usług. zatem konsumenci decydujący się na zakupy od zagranicznych sprzedawców powinni brać pod uwagę odmienny system prawny istniejący w danym kraju. także sprzedawcy i usługodawcy są narażeni na ryzyko 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% żaden z wymienionych problemów przynajmniej jeden z wymienionych problemów wysokie koszty dostawy lub zwrotu towaru brak znajomości języków obcych związane z rozstrzyganiem sporów i reklamacji dostosowanie etykiet produktów ograniczenia od partnerów biznesowych zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 113 wysyłając swoje towary czy usługi do innych krajów. szczególnie jest to ważne dla obrotu b2c, gdzie w wymianie transgranicznej z zasady obowiązuje prawo istniejące w państwie konsumenta (łapiński, peterlik, wyżnikiewicz, 2012, s.46). przykładowo, według prawa niemieckiego własność zakupionego dobra przechodzi na nabywcę w momencie jego wydania, podczas gdy polskie prawo stanowi, że własność zostaje przenoszona już z chwilą zawarcia tej umowy. ma to duże znaczenie szczególnie, gdy mówimy o odpowiedzialności stron, np. w przypadku, gdy dobro zostanie utracone podczas drogi od sprzedawcy do nabywcy (suchocki, wasiluk, 2012, s. 116). regulacje prawa europejskiego nie określają przepisów proceduralnych przy dochodzeniu roszczeń, co stanowi kolejną barierę w rozwoju e-commerce. europejskie regulacje w transgranicznym handlu, proponują tylko ograniczone instrumenty w celu ułatwienia dochodzenia roszczeń w ramach e-handlu najczęściej ukierunkowane na ochronę korzyści konsumentów (zelek, 2012). dlatego e-sprzedawca, wysyłając swoje produkty lub usługi do europejskich krajów, powinien mieć na uwadze ewentualną konieczność dochodzenia roszczeń według przepisów krajowych odbiorcy. w poszczególnych krajach ue istnieje różnorodny proces sądownictwa np. pod względem opłat czy warunków dostępu do sądów. sytuacja ta oddziałuje na koszty związane z dochodzeniem roszczeń, które różnią się między państwami członkowskimi. jednakże konsument ma możliwość pozwać sprzedawcę zarówno do sądu swojego kraju, ale także przed sąd kraju dostawcy. mimo globalnego rozwoju technologicznego, nadal duży odsetek społeczeństwa nie ma dostępu do internetu, co stanowi kolejną barierę rozwoju dla e-handlu. warto przyjrzeć się tabeli 4, by zobaczyć jak w 2015 roku kształtował się procentowo dostęp do internetu w poszczególnych regionach świata. tabela 2. dostęp do internetu wg. regionów (%) oraz wielkość populacji online (mln) w 2015r. region dostęp do internetu (%) populacja online ogółem 45 2520,4 ameryka północna 78 297,9 europa 75 515,8 ameryka łacińska 56 220,8 azja i pacyfik 39 1223,2 mena3 38 147,9 inne 21 114,8 źródło: ecommerce fundation. (2016). okazuje się, że największy odsetek osób z danego regionu, posiadających dostęp do internetu jest z ameryki północnej (78%) oraz europy (75%). jednakże należy zwrócić uwagę szczególnie na region azjatycki, gdzie w ostatnich latach odnotowano najwyższe w stosunku do reszty świata obroty e-commerce, pomimo że dostęp do internetu w tym obszarze posiada jedynie 39% społeczeństwa. jednakże fakt ten, w tym przypadku można racjonalizować pokaźną populacją występującą w tym regionie (spośród której 1223,3 mln jest aktywna online). mimo że z roku na rok coraz więcej ludzi ma dostęp do internetu, to nadal patrząc w skali globalnej jest to tylko 45% całego społeczeństwa (stan na 2015r.), co potęguje fakt, że jest to duża bariera rozwijania rynku e-commerce. 3 mena (middle east and north africa) – region bliskiego wschodu i afryki północnej 114 | michalina piątek warto zwrócić uwagę, na to jak sytuacja dostępu do internetu kształtowała się w krajach członkowskich ue w latach 2014-2016 (rysunek 5). rysunek 7. odsetek gospodarstw domowych z dostępem do internetu w domu, w krajach unii europejskiej (oraz norwegii) w 2014r., 2015r. i 2016r. (% osób badanych w wieku 16-74) źródło: eurostat (2017). liczba gospodarstw domowych z dostępem do internetu w ostatnich latach przyjęła tendencję wzrostową. na czele krajów europejskich z największym dostępem widnieje holandia, luksemburg, norwegia oraz dania. znaczącą poprawę możemy zaobserwować w czechach, gdzie jeszcze w 2007r. odsetek badanych osób wynosił 35% (eurostat, 2017), a w 2016r. już 82%. podobnie sytuacja kształtowała się w grecji. jednakże w państwach takich jak bułgaria, rumunia, grecja, portugalia, nadal odnotowuje się niski poziom dostępu do internetu, pomimo, że na dzień dzisiejszy we wszystkich krajach członkowskich ue odsetek ten kształtuje się na poziomie wyższym niż 60%. istnieją również społeczeństwa wykluczone cyfrowo, gdyż ze względu na charakter miejsca zamieszkania (brak zasięgu) nie posiadają możliwości podłączenia się do internetu. w związku tym, możliwość rozwoju przedsiębiorstw w zakresie e-handlu jest tylko w miejscach zurbanizowanych, posiadających nowoczesną technologię, co jest sprzeczne z koncepcją rozwoju społeczeństwa informacyjnego, gdyż nie ma równości w dostępie do internetu między społeczeństwami. stanowi to bardzo dużą barierę rozwoju e-commerce od strony przedsiębiorców, ale też konsumentów. podsumowanie handel elektroniczny jest obecnie niezwykle dynamicznie rozwijającym się sektorem gospodarki zarówno na świecie, w unii europejskiej jak i w polsce. doskonałym dowodem są na to dane statystyczne, które ukazują na przestrzeni kilku lat znaczny wzrost obrotów ecommerce, wzrost liczby e-sklepów, a także wzrost liczby osób kupujących online za granicą. przyczyniła się do tego globalizacja oraz internacjonalizacja przedsiębiorstw, a także większa skłonność do przezwyciężania barier w handlu zagranicznym. pomimo szybkiego rozwoju tego obszaru handlu istnieje jednak szereg różnych czynników i barier utrudniających przedsiębiorstwom rozwój lub prowadzenie działalności 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 h o la n d ia lu xe m b u rg n o rw e g ia d a n ia f in la n d ia s zw e cj a w ie lk a b ry ta n ia n ie m cy b e lg ia f ra n cj a e st o n ia ir la n d ia a u st ri a m a lt a c ze ch y s ło w a cj a s ło w e n ia p o ls k a h is zp a n ia w ę g ry w ło ch y ło tw a c y p r c h o rw a cj a li tw a g re cj a p o rt u g a li a r u m u n ia b u łg a ri a 2014 2015 2016 zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 115 nastawionej na sprzedaż internetową. powyższa analiza wskazuje, że do najważniejszych barier w wymiarze międzynarodowym, można zaliczyć: problem z dostępem do internetu na niektórych obszarach, kwestie prawne takie jak przepisy pocztowe, prawo umów, różniące się systemy podatków vat, wysokie koszty realizacji dostawy, a także brak zaufania potencjalnych konsumentów do tego typu transakcji, czy nawet problem geoblokowania – czyli dyskryminowania konsumentów ze względu na niewygodne do realizacji zamówienia, ich miejsce zamieszkania. jednym z czynników, który może wpłynąć na intensyfikację e-commerce w polsce jest wprowadzony w 2018 roku zakaz handlu w niedzielę. nowa ustawa otwiera dla branży handlu elektronicznego nowe możliwości. obecne sklepy internetowe mogą zyskać nowych klientów, którzy dotychczas dokonywali zakupów w galeriach handlowych podczas weekendu, natomiast dla tradycyjnych sklepów nowa regulacja prawna może okazać się motywacją do uruchomienia nowego kanału sprzedaży. skutecznym narzędziem eliminacji barier w transgranicznym handlu elektronicznym (takich jak: czas i koszt dostawy, regulacje prawne i podatkowe w poszczególnych krajach, komunikacja w językach obcych, gwarancja dostarczenia produktu, obsługa zwrotów) może być skorzystanie przez sprzedawców detalicznych z elektronicznych platform, takich jak: amazon, czy ebay. e-sprzedawca ma możliwość uzyskania pomocy w tłumaczeniu ofert, porady prawnej, a co więcej platformy proponują różne formy płatności w różnych walutach. amazon oferuje możliwość sprzedaży dóbr, a ponadto świadczy usługi logistyczne (przyjęcie towarów do magazynu, składowanie, przyjęcie zamówienia, pakowanie, realizacja wysyłki, a także zwroty). jednakże jest to uwarunkowane dodatkowym kosztem, który nie każdy e-sprzedawca akceptuje. ponadto część z nich preferuje handel bez pośrednictwa, uniezależniając się od innych podmiotów. niemniej jednak to właśnie firmy korzystające z własnych stron internetowych są bardziej narażone na bariery finansowe, rynkowe i informacyjne, niż w przypadku korzystania z dużych platform. unia europejska również czyni wszelkie starania, aby przezwyciężać powyżej wymienione bariery rozwoju e-commerce pomiędzy krajami członkowskimi. działania te są między innymi nastawione na: − wzrost zaufania konsumentów oraz przedsiębiorców, poprzez zapewnienie bardziej przejrzystych przepisów prawnych związanych z realizacją transakcji i ochroną konsumenta oraz poprzez regulację kwestii dotyczących środków płatności; − zwiększenie dostępu do towarów i usług online, w celu ograniczenia blokowania geograficznego potencjalnych konsumentów; − redukcję kosztów związanych z realizacją transakcji i administracją, dzięki realizacji propozycji komisji europejskiej w zakresie ujednolicenia praw konsumentów w obszarze omawianego handlu oraz rozwiązania problemu z różniącymi się systemami podatków vat pomiędzy krajami członkowskimi. wydaje się, iż niektóre bariery na przestrzeni lat będą miały coraz mniejsze znaczenie, na przykład kwestia zaufania konsumentów – ponieważ przewidywany wzrost ehandlu narodzi u potencjalnych konsumentach przekonanie o jego łatwości, szybkości i bezpieczeństwie, co przełoży się na dokonywanie większych zakupów online. można jednak przypuszczać, iż tradycyjny handel zachowa w najbliższych latach swą dominującą pozycję jako forma transgranicznych przepływów towarowych zarówno w unii europejskiej, jak i w skali całego świata. 116 | michalina piątek literatura bart, y., shankar, v., sultan, f., urban, g. (20005). are the drivers and role of online trust the same for all web sites and consumers? a large-scale exploratory empirical study. journal of marketing, nr 69, s. 133-152. bartczak, k. (2016). bariery rozwojowe handlu elektronicznego. wrocław: exante. brzozowska-woś, a. (2014). kierunki rozwoju handlu elektronicznego, przedsiębiorstwo we współczesnej gospodarce – teoria i praktyka, nr 1, s. 5-15. chaffey, d. (2016). digital business i e-commerce management. strategia, realizacja, praktyka. warszawa: pwn. chmielarz, w. (2007). systemy biznesu elektronicznego. warszawa: difin. cushman&wakefield research publication. (2013). global perspective on retail: online retailing. dobosz, k. (2012). handel elektroniczny. warszawa: wydawnictwo pjwstk. dutko, m. (2016). biblia e-biznesu 2. nowy testament. gliwice: helion. ecommerce foundation. (2015). european b2c e-commerce report 2015. pozyskano z https://www.ecommerce-europe.eu/app/uploads/2016/08/european-b2c-e-commerce-report-2015-light-20150615.pdf-1.pdf ecommerce foundation. (2016). global b2c e-commerce report 2016. pozyskano z https://www.ecommercewiki.org/wikis/www.ecommercewiki.org/images/5/56/global_b2c_ecommerce_report_2016.pdf ecommerce foundation. (2017). the european ecommerce report 2017. pozyskano z: https://ecommercenews.eu/ecommerce-europe-e602-billion-2017/ economic research institute for asean and east asia (eria). (2017). developing asia in the era of cross-border e-commerce. eria discussion paper serie, 2017-11. emarketer, (2016). worldwide retail ecommerce sales will reach $1.915 trillion this year. pobrane z: https://www.emarketer.com/article/worldwide-retail-ecommerce-sales-will-reach-1915trillion-this-year/1014369 european commission. (2016). mystery shopping survey on territorial restrictions and geo-blocking in the european digital single market. pozyskano z http://ec.europa.eu/consumers/consumer_evidence/market_studies/docs/geoblocking-exec-summary_en.pdf eurostat. (2017). difficulties experienced when selling to other eu countries, eu-28, 2016. pozyskano z: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/e-commerce_statistics gregor, b., stawiszyński, m. (2002). e-commerce. bydgoszcz-łódź: oficyna wydawnicza branta. https://www.postnord.com/globalassets/global/english/document/publications/2017/e-commerce-in-the-nordics-2017.pdf kare-silver, m. (2002). e-szok rewolucja elektroniczna w handlu. warszawa: pwe. kawa, a. (2017). transgraniczny handel elektroniczny jako wyzwanie dla e-detalistów, przedsiębiorczość i zarządzanie, tom xviii, zeszyt 8, wydawnictwo san. king, d., lee, j.k., liang, t.p., outland, j., turban, d.c., turban, e. (2018). electronic commerce 2018, a managerial and social networks perspective. ninth edition. springer texts in business and economics. komisja europejska (2016). komunikat komisji europejskiej do parlamentu europejskiego, rady, europejskiego komitetu ekonomiczno-społecznego i komitetu regionów, kompleksowe podejście zjawiska hamujące rozwój transgranicznego handlu elektronicznego… | 117 na rzecz ożywienia transgranicznego handlu elektronicznego z korzyścią dla europejskich obywateli i przedsiębiorstw. bruksela. pozyskano z https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/pl/1-2016-320-pl-f1-1.pdf kozłowska, j. (2017). budowanie zaufania w handlu elektronicznym poprzez kreowanie pozytywnych doświadczeń zakupowych. świat marketingu. łapiński, k., peterlik, m., wyżnikiewicz, b. (2012). działalność transgraniczna polskich sklepów internetowych. warszawa: instytut badań nad gospodarką rynkową. niedźwiedziński, m. (2004). globalny handel elektroniczny. warszawa: pwe. pluta-zaremba, a. (2017). rozwój usług logistycznych implikowany dynamicznym wzrostem rynku ecommerce studia ekonomiczne. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, nr 321, 2017. polityka insight. (2016). geoblokowanie czyli problemy polaków z zakupami w sieci. pozyskano z https://www.politykainsight.pl/multimedia/_resource/res/20120113 rudzewicz, a. (2009). zaufanie – przegląd koncepcji. kontrowersje wokół marketingu w polsce. niepewność i zaufanie a zachowania nabywców, s.421-430. statista. (2017). domestic and cross-border b2c e-commerce sales in europe from 2013 to 2018. pozyskano z: https://www.statista.com/statistics/292928/domestic-and-cross-border-b2c-ecommerce-sales-europe/ śledziewska, k., pugacewicz, a., sobolewski, m., gyodi, k., inni (2016). analiza mechanizmu geoblokowania w kontekście różnicowania cen w unii europejskiej w transgranicznym handlu elektronicznym. perspektywa polski. talar, s. (2017). cross-border e-commerce – problemy identyfikacji i pomiaru. współczesna gospodarka, nr 3, 2017, tom 8, s. 13-27. think paga. (2015). e-commerce: jak sprostać wyzwaniom dynamicznego rozwoju i stać się dominującym graczem? akademia analiz i mediów. pozyskano z http://paga.org.pl/thinkpaga/raporty/e-commerce-jak-sprostac-wyzwaniom-dynamicznego-roz wasiluk, a., suchocki, a. (2012). zaufanie jako bariera rozwoju przedsiębiorstw handlu elektronicznego. economy and management. wawszczyk, a. (2003). e-gospodarka. poradnik przedsiębiorcy. warszawa: polska agencja rozwoju przedsiębiorczości. wto, oecd. (2017). aid for trade at a glance 2017. promoting trade. inclusiveness and connectivity for sustainable development. zelek, m. (2012). sprzedaż przez internet aspekty prawne. warszawa: difin. 118 | michalina piątek tytuł i abstrakt po angielsku barriers to the growth of cross-border e-commerce in european union countries in this article, the author essayed to evaluate the level of development of cross-border e-commerce in european union countries and the barriers of this development. at the beginning of the article was defined the definition of cross-border electronic commerce and related terms. afterwards the author focused on the volume of e-commerce turnover in both european union and the word. asia-pacific region was turned out to be the largest and dynamically growing b2c ecommerce region into the world. however, in european union the largest economy is united kingdom but also scandinavian countries. in the article also stated that domestic e-commerce still significantly outweighs international e-commerce. the exception is only small countries like cyprus, malta or luxembourg. however, the main purpose of this article is to define the biggest barriers for e-entrepreneurs which hinder the growth of their e-businesses. based on the data provided, concluded that to the main barriers could be included: problem of geoblocking, lack of consumer’s confidence to e-businesses, various tax systems, the problem of payment for goods and services and legal issues. in spite of all, the european union is constantly trying to solve existing problems to improve the development of e-commerce. its activities include improvement of legal regulations in the discussed field, increasing access to online goods and services, reduction of transaction and administration costs. keywords: e-commerce, cross-border e-commerce, cross-border electronic commerce, geoblocking jel codes: l81, p45 autor michalina piątek autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: michalina piątek ,uniwersytet ekonomiczny w krakowie, wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: michallina.ptk@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką dr elżbiety bombińskiej z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie ie-pm-04-02-04-pp055-lane 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.04 dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation: a case study of working in innovation stanford style in remote rural nicaragua paul m. lane a b s t r a k t objective: since 2004, the author has worked in the cities of the pacific coast of nicaragua in innovation and entrepreneurship. the message is innovation and the stanford d school design thinking model. in 2016, an invitation was received to work in the autonomous region of the northern caribbean coast. this would be an opportunity to try the methodologies at the base of the economic pyramid in a remote rural location. research design & methods: this is a case study, taking the innovation work started in the united states and continued in universities in nicaragua to a very rural area with the guidance and support of unicam. unicam is the universidad en el campo, or, the university of the country, an innovation in education. the goal is to take university-level education to the rural communities. the town is at the entrance to the raan, the developing northern caribbean coast of nicaragua. the challenges were many in this rural community! who would attend? where would it be held? what would be a relevant theme for this community? what activities would help participants through a workshop on innovation? findings: the results showed that in this case study, you could take the theory and methodology directly to a rural population who did not have the advantages of a world-class education. they used the methodology of design thinking effectively. contribution & value added: the contribution here is opening the minds of the academic community that perhaps the goal should be to take applied education to the students wherever, and not expect the students to come to the cloistered halls of academia. article type: case study keywords: innovation; design thinking; unicam; rural sustainable development, inclusion jel codes: l26 article received: 17 july 2018 article accepted: 15 october 2018 suggested citation: lane, p.m. (2018). dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation: a case study of working in innovation stan-ford style in remote rural nicaragua. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 55-68. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.05 56 | paul m. lane introduction there are two major parts to the introduction. first is the introduction to unicam which is an innovation that could answer many of the challenges to provide access for rural peoples and possibly indigenous, african descendent and minorities in latin america, the caribbean, and around the world who do not have access to the urban universities. second is the development of a culture of innovation and entrepreneurship for the students of unicam in mulukuku, nicaragua. this paper is a case history presented after the author attended three international conferences full of theory and calls for developing agendas, but few words about action, or how do you do it. how do you take innovation and entrepreneurship to more remote locations? how do we become more inclusive? the aim of this article is to show an application method through a case history. first, there is the application of design thinking in the innovation workshop. second, there is the application of the universidad en el campo idea that has been nourished by unan managua. what is unicam: a dream for innovation and entrepreneurship? unicam has been the vision of the rectora ramona rodriquez perez of unan-managua. as a dean and as the vice rector general, she has tried to carry out the idea of education for all in the country. one of the areas under attention for education has been the rural zones. the idea of taking faculty to the rural areas for classes was born. the program exists under the vice rector for teaching, who has overseen the implementation by the national coordinator. in 2010, the european union committed funds to develop and expand this program in four countries in latin america: nicaragua, mexico, columbia, and bolivia (ministry of education columbia, 2010). the program in columbia was launched with much fanfare but seems to have disappeared. the author did not find support that bolivia launched its program. there was to be a program in mexico, but no literature was found. however, just before the hurricane, puerto rico was launching a program in 2017. thus, nicaragua, with multiple programs under unan managua, would seem to be a leader in this innovative form of education, universidad en el campo. in 2017, there were extensive unicam programs from three of the campuses of unan-managua: in chontales, in esteli, and in matagalpa. in chontales, to the east of lake managua, there were two programs, in muelle de los bueyes and in the rio san juan. in estelí, unicam extends to the north with two programs, the first of which was in miraflor and the second of which is in san juan de limay. in matagalpa, unicam extends to the east with three programs in tuma la dahlia, rio blanco, and mulukuku. mulukuku is across the border into the raan (the name for the autonomous region of the caribbean coast). unicam is the university reaching out to serve the very underserved. it is an example of university innovation at unan-managua that is really affecting lives. this program provides opportunities including the workshop subject of this paper to people living in remote rural areas. increasing inclusion and access to all for postsecondary education is called for in the educational community. it is part of the unesco 2030 objectives and was called for in the third regional conference on post-secondary education in latin america and the caribbean (hooker, 2018). this program not only reaches a market that is not included in most university programs, it has an innovative funding model including both the university and local community sources. for example, in mulukuku, the author understands that the dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 57 funding came from the university, the mayor’s office, and from the large and successful maria luisa ortiz cooperative in mulukuku. a dream has become a reality. developing an entrepreneurial orientation one of the core programs of the unicam program is rural sustainable development (desarrollo rural sostenible del unicam). this program encourages both innovation and entrepreneurship in a sustainable context. in may 2017, the author and team were honoured to visit a class in the rural school where muscular fathers and pregnant mothers squeezed behind small school desks to learn. they spoke eloquently of their program, their individual farm projects, and their professors from unan-managua farem estelí. after the talks by faculty and students, the class sang to us of the mother earth and the need to protect her with sustainable programs. they packed us into trucks and took us to four locations to see the individual projects that students had and were developing. these are not huge innovations or born global ideas. these are innovations for a parched land to allow families to make a living. the projects varied starting as simple as using worms to make better fertilizer for a worn-out soil. a second student was trying to figure out in nicaragua how to fatten chickens and pigs at a profit. in a country with chickens running loose in the patio or yard, you must pay attention to cost. he was experimenting and having some success at developing a tiny agri-business to compete with yard chickens and that which is now appearing from global retail chains. there were experimental water systems, pipes running through treetops to keep the water pressure up to water a garden or animals below. there was a brother and sister team using gray water from the house to increase the garden and then making jam and other things from the increased produce. in nicaragua, as is true worldwide, much of the food is lost in the food chain from farm to table so the jam provided for better transport. the rural sustainable development program is clearly sparking interest from young farmers in innovation and in entrepreneurship on a small business level. it is worth noting that in the simple examples that were shown that day they touched on four areas of the 2030 objectives: #2 zero hunger and the security of the food supply, #6 water and sanitation, # 12 responsible consumption and production, and #15 life on land. unicam is not only innovative, it is a program of inclusion. it is opening access to those marginalized by their rural or distant locations from the university centers. a farmer or a small business person cannot leave their livelihood to go to a university center. how does the university expand unicam rapidly to serve more and more of the underserved population? how do they reach indigenous populations and those of african descent that are often underserved globally and particularly in nicaragua (hooker, 2018)? 58 | paul m. lane figure 1. unesco 2030 sustainable development goals the goals are used to select themes for innovation workshops as in mulukuku november 2017 source: https://en.unesco.org/sdgs dreaming mulukuku was the first innovation program exclusively for unicam. a week after the program, the visionary rectora msc. ramona rodríguez pérez (2017) was there for a graduation ceremony. her words are paraphrased in english here: “unicam is an emblematic program that promotes rural development; today we see that the synergy between the university, the local government, producers and families is giving important results. there is great potential in these young people, who have already demonstrated this in innovation and entrepreneurship fairs, for which we must continue to support their enthusiasm, which will also guarantee a better quality of life for the population.” the dream is developed by the unicam supportive administrators, by the university, unan-managua, and by the local communities. it is a dream of empowerment using innovation and entrepreneurship. it is unan-managua, showing many in the academic community one of many possible paths to make a dream a reality. it is the individual faculty who leave their classrooms and the comfort of their known classrooms and homes to do something innovative. it is, in many ways, educational entrepreneurship. converting dreams to reality takes work and an entrepreneurial spirit. at three recent conferences (congreso universida 2018 de habana, february 2018; globe conference on business and economics in sarasota, june 2018; and cres 2018 in cordoba, argentina (see hooker, 2018.)), the author heard people ask, “how do we do these dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 59 things?” at the request of the rector of unan-managua, work started in 2016. in a dinner meeting in havana, cuba, claudia mendoza, the coordinator of unicam, had talked about running an innovation program out of matagalpa. in a meeting in august 2017, in managua, it was decided that this would be mulukuku. this seemed to be well-timed to fit with the first graduating class in mulukuku, as well as the mayor’s office announcing that the university was going to have even more of a presence in the community. effectively, the idea took 18 months to bring the workshop to life for the two days. it took people pushing to make it happen and believing that the results would be worth the work. many involved were not paid, or were underpaid, but the results would generate even more innovative and entrepreneurial thinking. mulukuku has a relatively short history. it formed with about five families in the middle of the contra wars in nicaragua. it was a military training base until the wars were over in 1990. the little town 230 kilometres from managua on the tuma river took off, and in the last 28 years, has grown to a large community of approximately 30,000 people. the basic economic activity is cattle largely for meat and milk. designing why take stanford design thinking to mulukuku? you might ask why take stanford design thinking model to mulukuku? over the years, the author and team have learned that this model is flexible and powerful. it can be applied in all kinds of situations with all kinds of people. in mulukuku, it was only the generic groups that we knew, farmers, members of the mayor’s office, cooperative members, small business people and entrepreneurs. the head of unicam for the area had selected water but in the beginning, their problems with water were not known. it has been our practice to let the host decide on the themes, either by developing in a workshop, which takes at least at least a day, or by the selection of a host administrator as in this case with unicam. figure 2. the stanford model of design thinking the model used in the innovation workshops such as the one offered in mulukuku, november, 2017 source: model depicted can be found at: http://www.anchorandleap.com/ideas/2015/2/11/intelligent-bydesign-a-design-thinking-approach-to-storytelling 60 | paul m. lane the way the model works is iterative. to help in the process of the empathy stage, there was a video available that had been made the previous year, as well as some important facts and figures on the issues of water in nicaragua. the author has more than a decade working in nicaragua in various issues including water. additionally, the author and his co-facilitator had toured looking at water issues. thus, there was some logical basis to start the empathy process. empathy is a very important part of the design school thinking and something that entrepreneurs in their rush to make something happen often assume away. doing preparation the authors worked hard with coordinator of the matagalpa unicam program to arrange a program that would be viable in the two days set aside. in fact, the author and colleagues had offered a program in bilwi, nicaragua for another university and for faculty, so there was a basis for development, but there was also a need to change the focus from how to use in teaching to how to use in the lives of the participants. one of the challenges was the lack of direct experience in mulukuku and the strong ethic of not telling people what to think or do but rather showing them a way of tackling problems. the methodology is what is today called design thinking. it was expected that the meeting would be held in a traditional room in mulukuku. that was not to happen as the room we started to organize in mulukuku suddenly became unavailable. the next stop was a very generous evangelical church that had a large cement structure available. the generous offer was wonderful, but the room was marginal. there was little electricity and the music from the church service was loud with voice and instruments. our local guide, student, and host, daniello, offered for us to have a coffee at his house while a space was found. he and his family had a mediumsized palm thatched commodore (small restaurant) behind their houses and that is where we went for coffee. the authors and the mentors from unan-managua really liked this space and asked if it could be used for the two-day program. the decision was made and everyone set about how to make a palm-thatched eatery work as a workshop space. there were a few challenges: 1. no walls on which to hang ideas; 2. tables were small café type, horizontal cuts of tropical tree about two feet in diameter; 3. there were not sufficient wooden chairs (matched the tables); 4. there was no evident front in the “l” shaped small restaurant; 5. no projection, screen, etc.; 6. no sound system; 7. one bathroom. there were great opportunities: 1. daniello’s family all jumped into help; 2. the great team from unan managua who proved unusually flexible; 3. neighbors, friends, and family, who made things appear; 4. ambiance that was very mulukuku; dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 61 5. cool shade of the soaring palm thatch; 6. light breezes without the noise of air conditioning; 7. location in a neighborhood which was great for investigation or research; 8. good nicaraguan coffee. it was an amazing couple of hours in which everyone pulled together to turn the commodore into a workshop center. creativity ruled as soon there was a sheet for projection, a projector, a sound system, chairs appeared apparently from all over the neighborhood, were washed, dried, and placed, a few bigger tables were found, a clothesline was installed for hanging ideas, etc. in general, all was possible as the evening approached on november 23rd, 2017. making it happen is the important part of the process for these small business people, government functionaries, and the farmers. these people do not need a lot of theory; they need results. they need to learn how to do things that will make a difference. therefore, the selection of the mentoring team was important. the “doing” is often a very hard thing for academics. the team this was an experienced team. team members had been mentors at previous workshops. this helps with the understanding of the process. most importantly, several were unicam staff people who really understood their clientele, the participants. having as much understanding and empathy as possible in the process and surrounding turns out to be important in trying to develop innovation in more remote locations. the participants there were three main groups of people: − the mayor’s office (the mayor is a supporter; the staff need to be prepared for change); − students (farmers, small business people, and students of the unicam sustainable development program); − members of the maria luisa ortiz cooperative (see: http://www.peacehost.net/ mulukuku/index.html). innovation orientation the workshop program as designed (appendix a) followed the stanford design thinking model (as depicted in berman, 2015). the program started with the empathy stage and exploring the problem. fortunately, there were four major sources of material: a slide show prepared for a unan innovation workshop six months before; an urban video demonstrating the problem; and a rural video showing the problem that was also less than six months old. finally, it turned out that all the participants in mulukuku had a problem with water in one form or another. there is biological contamination due to the lack of sanitation and there is chemical contamination from being a military base. additionally, there is naturally-occurring problems like arsenic. there are also problems of the amount of water available in some neighborhoods in this rapidly-growing community. 62 | paul m. lane in the first morning, these four sources were used to brainstorm problems with water. this is where the participants begin to learn about defining. you can think about defining as a funnel, with all the types of problems that can be faced with water at the top. there are many, and the hard work is trying to narrow them down to end up with a few. definfing the problem defining is often hard work in innovation and in entrepreneurship. the entrepreneur wants to think that they have an idea for everyone, and the innovator seems to do the same, assuming all people are like the innovator and experience the world in the same way. this is not the case. one of the things that the leaders tried hard to do in mulukuku was to get the participants to focus on the doable. can you define the problem small enough that you can do something about it? can you define it to the point where you can see a solution that will make a difference for one person, or one household? this was actually very hard work. this comes from working with large international companies in innovation. managers have repeatedly emphasized to the author to make it small: define it for a location, a person, a farm, a house, etc. if a household has three water sources during the year (the river, the roof, and a neighborhood well), are they all contaminated in the same way? can one filter handle all the types of contamination? it is possible that the river has chemical contamination and possibly heavy metals like arsenic. it is probable that the well has biological contaminants due to the lack of water sewage or sanitation systems in most homes in nicaragua. the roof will offer other challenges if it is thatched, or clay, etc. most nicaraguans burn their trash including things like toilet paper, plastics, etc. the smoke from these fires can leave deposits of all sorts on the roof, as can birds and other animals that live in the trees. the result is another mixture of contaminants. defining a filter for one house may not be a small enough problem. it may be important to look at just water from the well, the river, or the roof. as part of the empathy and defining steps, it is important to go out into the community and get other opinions. this is often very hard to do for those with an entrepreneurial mindset as they think they have found the answer. it often comes as a surprise when they are forced in process to go to the community that people want different things. to get the solvable problems, every person was asked to select three problems. then, each team of five was asked to select the top three from the 15 ideas the members of the team presented. teams were then asked to prepare a clear definition of their top three problems and a short survey to ask people in the surrounding neighbourhoods what is the most important of their ideas. doing empathy research every team was assigned an area in the surrounding neighbourhoods to talk with the neighbours to ask them questions about how they saw the problem, and, if possible, to get pictorial evidence of the problem or problems. the entrepreneur tends to want to focus on their solution at this point and finds it hard to step back and look, listen, and attempt to understand the problem as defined by others. dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 63 the teams went out to the community after lunch and got many results. one of the results was faculty who came back emotionally distraught by what they had seen. in most countries, faculty sit in a relatively protected world. when they go out with teams working with a program as innovative as unicam they may be forced to confront realities of their country that they have not looked at before. the results, as usual, were very interesting. people do not see the same problems in the same perspective. with the new information, teams had to further define their problems, usually, smaller and smaller. this is preparation for the first ideation on solutions. all that has gone before is hard for those with an entrepreneurial mindset, as they would often like to simply think of an idea and build a company. ideating and developing an idea given a narrowly-defined problem, it was possible to start ideating on possible solutions. the method used, which generates many ideas, is called “corners” (lindgren & samii, 2018). this method generates many ideas rapidly and there were quickly 384 ideas for solutions hung on papers attached to strings between the posts holding the palm-thatched roof in the air. the team with the least had 25 and the team with the most had 57 ideas to look at after about ten minutes. this is a process of broadening the possible solutions again and then the team is asked to narrow them down to what they think are the best potential solutions. entrepreneurs often fight this process as they think when they have thought of an idea it should work and they do not want to work though empathy, definition, and ideation into development. next, we did a second ideation with post-it notes hoping to get more refined ideas from each team. in both the corners and post-it process, they were asked to choose their top three so that at the end of the day there was a very limited set of potential solutions. after the closure and a great dinner on a farm in mulukuku, the co-facilitators retreated to a terrace area to look at what the teams had produced. they had started strong but ended the day by choosing ideas that implied it was someone else’s responsibility to take care of the problems of water: the mayor’s office, the national government, the regional government, the universities, etc. this is not what was hoped for in terms of some innovative thinking and an innovative product solution. this would not be entrepreneurial. this is a common problem when running innovation programs in that the participants do not get the idea at first that they can change their own lives by taking charge of something. they seem to feel that others should solve their problems. entrepreneurs are much more willing to make change and solve a problem the way that they see it, but are often not as willing to look at the problem as the people experiencing it see it. prototyping and innovating the second morning, the teams were started off with a task to build a model out of some simple material provided off of one of their ideas. in the process of constructing things, their ideas seemed to change; they seemed to feel empowered and quickly changed focus to what could they do. on the second day, there were two prototyping sessions. the first, with the simplest materials available, used plastic bottles, string, and some 64 | paul m. lane colored paper. these very simple prototypes were shared with the entire group. this prototyping exercise often helps participants to see the world differently. prototyping also leads the participants to think about how something works: what is involved in developing or making something. in mulukuku, the projects prototyped led to thinking about neighbourhood water collection devices to assure quantity of water to the group of homes. another project used piping of bamboo to bring the potable water from in the mountains to the neighbourhood. there were also windmill pumps, filters of various kinds, water storage devices, and an interesting idea to develop a mulukuku brand of water. this mulukuku brand of water would sell clean water in bottles and use the profits to distribute water at greatly-reduced prices to those who have need in the community. in each case, the prototype helped to develop and define the idea or the innovation in some cases. testing an innovation in mulukuku, there was not much time in the two days to go back to the community with models for the testing phase of design thinking, but there was some input from the community and some was collected by sharing with community members who were participants but working on different projects or different neighbourhoods. conclusion this case study of an innovation program for unicam at unan-managua provides the opportunity to see the use of design thinking in a situation very different from an academic setting. it provides a background on a very innovative program of unanmanagua, unicam. it provides the chance to see how well an innovation program works amongst people who do not have much in the way of formal education but have great needs. it provides the chance to see that the process can be run relatively quickly and effectively. it is always better to have more time to do a more detailed work in testing and more iterations of ideas hoping to come up with some truly beneficial innovations. there are many limitations to this case study. first, it is a case study of a unique opportunity that the author had to work with innovation and design thinking in mulukuku. there is no reason to believe that this can or can’t be replicated until it has been taken to many places. there are several factors that could be missing in any attempt at replication: 1. unicam thrives in nicaragua, but that may be the only country; 2. getting the mixture of students and community members may not be easily duplicated; 3. having the trained staff working with the facilitators may not be possible in other locations; 4. the charming palm-thatched location probably added an ambience that may not be easily duplicated; 5. the proximity to the community may not always be as easy or as deep as it was. it is the intent of the author and the other facilitator to do more programs like this. given the 2018 disturbances in nicaragua, this may not be possible for some time in nicaragua. dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 65 the last few words for this paper are written in cordoba, argentina, at the great celebration of the 100 years of autonomous universities. there have been many excellent discussions of what should be in the future. the dreams are big, but the making the vision or the dream real by application is much harder and something that academics are not used to taking responsibility for doing. if education is to be inclusive, academics may have to be willing to take education to the people as in the case of unicam of unanmanagua. if education is to include innovation, then academics may have to get out and work in workshops with those who are different from themselves. internationally, academics will have to learn to work within the cultures they are looking at instead of lecturing to those from the culture to change to be like academics, or what is expected of our regular students. academics may struggle with how to help people to think differently without telling them what to do. academics must remember that the people that we get to work with, as in the case of unicam, are smart people seeking to understand. the challenge is that they may not have the same kinds of smarts as successful academics. as academics at the beginning of the twenty-first century, we have amazing opportunities to use to learn and share with all kinds of people. perhaps we should do more design thinking about what education might look like in 2030! will it be traditional or innovative and entrepreneurial? will it be inclusive of those with different backgrounds, different knowledge bases, and different abilities? will it be local or international? there should be further case studies taking the methodologies of thinking and learning to those who may not have been able to participate before. are great minds going to waste in rural areas for lack of a system to engage them in educational programs? references beckmann, w. (2017). mulukuku agii workshop. live performance in mulukuku , november 24-25, nicaragua. berman, a. (2015). intelligent by design: a design thinking approach to storytelling. retrieved july 31, 2018, from http://www.anchorandleap.com/ideas/2015/2/11/intelligent-by-design-adesign-thinking-approach-to-storytelling congreso universida 2018 (2018). the 11th international congress on post-secondary education, habana cuba, feb 12-16, 2018. retrieved june 14, 2018 from http://www.congresouniversidad.cu/ drahun, g. (2017). design thinking diagrams. in slideshare. retrieved june 9, 2018, from https://www.slideshare.net/hienadz.drahun/design-thinking-diagrams. globe. (2018). global conference on business and economics. retrieved june 14, 2018, from http://globeconference.org/ gómez, s. e. (2017). creating the innovative university in nicaragua. revista nicaragüense de antropología. departamento de antropología. universidad nacional autónoma de nicaragua, unan-managua. rettieved from http://revistashumanidadescj.unan.edu.ni/ index.php/raices/article/view/221 greblikaite, j., sroka, w., & gerulaitiene, n. (2016). involving young people in polish and lithuanian social enterprises by fostering entrepreneurial skills and abilities as entrepreneurial opportunity at university. entrepreneurial business and economics review, 4(3), 131-152. doi: https://doi.org/10.15678/eber.2016.040310 66 | paul m. lane hooker, a.b. (2018). cres2018, conferencia regional de educación superior de américa latina y el caribe córdova, 2018. córdoba, argentina. retrieved june 14, 2018, from cres2018@unesco.org.ve laguna, j. (2016). desarrollando competencias en el modelo escuela nueva. programa universidad en el campo, unan-managua, nicaragua, revista científica de farem-estelí. medio ambiente, tecnología y desarrollo humano. nº 19 | año 5 | julio-septiembre. lane, p. (2016a). creating the environment for innovation and entrepreneurship. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 2(2), 53-66. retrieved from https://pm.uek.krakow.pl/article/view/1114 lane, p. (2016b). a pedagogy of interdisciplinary innovation. inted 2016 conference proceedings: 10th international technology, education and development conference, valencia, spain: iated academy, 4692-4698. doi: 10.21125/inted.2016 lane, p. (2017a). empathy the first step in design thinking. iceri2017 proceedings 10th international conference of education, research and innovation seville, spain: iated academy, 4956-4962. lane, p. (2017b). five pieces of trash. journal of modern education review, 1(12), 833-840. lindgren, l., & samii, l. (2018). marketing management association's 2018 annual spring conference proceedings – putting the pieces together: top educators best practices new technology = relevant outcomes, 148-149. maria luisa ortiz cooperative, mulukuku, nicaragua. retrieved june 14, 2018 from http://www.peacehost.net/mulukuku/index.html ministry of education collumbia. (2010). universidad en el campo, proyecto de la u. de caldas para latinoamérica, martes, 02 de noviembre de 2010. retrieved july 14, 2018 from https://www.mineducacion.gov.co/cvn/1665/w3-article-253134.html programa unicam presenta signifcativos avances ante el consejo universitaria. retrieved september 6, 2018 from http://www.unan.edu.ni/?s=unicam rodriguez, r. p. (2017). rectoras’ graduation talk, mulukuku, nicaragua, december 2017. retrieved march 1, 2018 from http://www.unan.edu.ni/index.php/relevante/unan-managuagradua-primeros-profesionales-del-programa-unicam-mulukuku/ sarkar, a., & perényi, á. (2017). education agents as competitiveness enhancers of australian universities by internationalisation facilitation. entrepreneurial business and economics review, 5(4), 61-89. doi: https://doi.org/10.15678/eber.2017.050403 unicam-sinacam proyectos (producer) unicam programa de extensión y formación universitaria unan-managua. retrieved march 1, 2018 from https://www.youtube.com/watch?v=4oussaocujk unesco (2018). unesco and sustainable development goals. retrieved june 14, 2018, from https://en.unesco.org/sdgs universidad nacional autonoma de nicaragua, managua. (n.d.). universidad en el campo. retrieved july 14, 2018, from http://www.farem.unan.edu.ni/?page_id=2701 dreaming, designing, doing, developing, and innovation orientation… | 67 appendix a: program for mulukuku; beckmann, waltraud 2017 68 | paul m. lane author paul m. lane professor at grand valley state university. ph.d. in marketing, finance, management, economics from michigan state university. he is co-director of the applied global innovation initiative, and currently leads classes in innovation, sustainability, and base of the pyramid economics in the brooks college of interdisciplinary studies, honors college and for the seidman college of business. dr. lane facilitates classes in undergraduate and graduate marketing for the seidman college of business. for the last decade dr. lane has worked closely with dr. farris of the engineering college developing interdisciplinary courses using various technologies, in this country and abroad. dr. lane is an entrepreneur who recently completed 20 years of service on the board of the bank he helped found, completed his teaching the entrepreneurship program he helped develop. he was one of a trio of faculty who developed the ecommerce program for seidman college of business. a former department chair, former holder of the e. seidman chair for his innovative work, and two time recipient of the seidman outstanding service award, dr. lane embraces the future and the opportunities provided with technology to transform the future of education and opportunities for those who are at the base of the pyramid. correspondence to: paul m. lane, grand valley state university/unan managua, e-mail: lanepa@gvsu.edu acknowledgements and financial disclosure waltraud beckmann has been a long-time partner in the innovation work in nicaragua and she was a key player in the workshop described in this paper. cherilyn denomme has worked untold hours to edit the many papers and articles that go out every year. without her assistance, the level of the papers would be greatly reduced. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland #ier-05-03-01-pp007-1930-appiah 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.01 foreign investment and growth: a case of selected african economies michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor a b s t r a c t objective: the purpose of the study is to indicate how foreign investment impact on economic growth in some selected african economies. research design & methods: the study employed the panel ardl (pmg) technique to estimate the impact of foreign investment proxy as fdi net inflows on growth measured as gdp per capita. findings: the results of panel ardl indicate that foreign investment has a positive impact on economic growth as well as a positive sign of trade openness, inflation, and labor. the study stresses that for increasing economic growth there is a need to seek more foreign investments, increase trade openness and inflation at the same time improve upon employment conditions in selected african developing countries. contribution & value added: the novelty of this research is in presenting and emphasizing the significance of fdi in some selected african countries on economic growth. article type: research paper keywords: foreign investment; emerging economies; economic growth; ardl; panel data jel codes: f63, f35, c23 article received: 2 september 2019 article accepted:1 december 2019 suggested citation: appiah, m., li, f., frowne, d.i., & donkor, d.t. (2019). foreign investment and growth: a case of selected african economies. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 7-18. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.01 introduction the influence of foreign investment (fi) on growth is an area with enough investigations by many researchers around the world. most of these researches center on developed countries whiles with fewer concerns on african nations. foreign investment assumes a critical role in the improvement of the economy at large. the purpose of the study is to indicate how foreign investment impact on economic growth in some selected african economies. the study employed the panel ardl (pmg) technique to estimate the impact international entrepreneurship review ri e 8 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor of foreign investment proxy as fdi net inflows. growth measured as gdp per capita. foreign investment is explain to take overflow effects among all divisions within the economy of the host nation such as export of goods and service increment, importing advanced technology, implementing new advanced product developments, reducing the unemployment rate by the creation of employment and increasing the financial and funds of local investors. the overflow effects could be a lot higher in a specific business setting, for example, enhanced development stock, abnormal state of human development and financial sector development (azman-saini, law, & ahmad, 2010; herzer & klasen, 2008). foreign investment inflows in africa have been lower measuring it with that of other regions of the world, although in recent years there was increment it is still the lowest worldwide. drawing more fdi inflows into the region demands improvement in the business setting such as human capital development and infrastructural development to have competitive returns from the fi overflow effects (gohou & soumaré, 2012; yamin & sinkovics, 2009). the business atmosphere in african nations is insufficient, since the infrastructure, development stock, and human capital is low, making a comparison to other regions of the world. recently, reports demonstrate 27% of african populace can access the internet, 22% of african populace are using mobile devices, transportation costs in africa are the highest in the world and access to electrical power in africa is of the lowest (oecd, 2015). it is more significant to examine the entire effects of foreign investment on growth. most studies are less focused in african countries (almfraji, almsafir, & yao, 2014; sbia, shahbaz, & hamdi, 2014). studies of this nature in africa are on the low. it has become necessary to bridge the distance within africa by supporting policymakers in decision making as well as the introduction of an efficient policy in the growth situations. economic growth and development can be influence by structural factors, such as foreign direct investment and trade openness; stability factors, such as inflation, and labor. the study examines the importance of these variables in affecting economic growth and development using yearly data from 1995 to 2015 and panel ardl methodology. this study is organized in the following. section 2 talks about the literature review and theory development, with section 3 outlining the materials and methods used. section 4 gives and discusses the findings, gives details about various checks whiles comparing the results with other studies. finally, section 5 deals with the conclusion. literature review and theory development the hypothetical connection between foreign investment and growth mostly traced back to growth and dependency theories. growth theories propose that foreign investment advances growth insisting that capital investment plays a role (adams, 2009). the growth theories, however, stressed the transfer of technology through foreign investment. in light of the fact that developing nations need necessary infrastructure, for example, education, financial markets including political stability. (adams, 2009; bengoa & sanchez-robles, 2003) separated from technology exchange, fdi additionally goes with its hierarchical and administrative abilities, marketing knowledge and market access through networks worldwide (adams, 2009; balasubramanyam, salisu, & sapsford, 1996). arslan, tarba, and larimo (2015) have contended that foreign investment plays a two-way work by adding up to capital requirements and expanding all-out total factor productivity. foreign investment and growth: a case of selected african economies | 9 interestingly, the dependency theories propose that over-reliance on foreign investment inflows is estimated to give negative effects on growth and income dissemination in light of the fact that fdi creates monopolies in the industrial sector, which in turn leads to underutilization of residential assets (adams, 2009; svilokos, vojinić, & šuman tolić, 2019). this infers foreigners control the economy and as opposed to growing naturally; it develops in a disarticulated manner (browett, 1985). thusly, the multiplier effect is feeble and prompts dormant growth in emerging nations (adams, 2009). based on these theories, numerous exact investigations have been completed to look at the connection between fdi and economic growth, inter alia by (borensztein, de gregorio, & lee, 1998; campos & kinoshita, 2002; laura, areendam, sebnem, & sayek, 2004). for instance, zhang (2001) detailed that foreign investment stimulates growth in nations where there are low levels of infrastructural development. balasubramanyam et al. (1996) presumed that the upgrading impacts of fdi are more grounded in nations where the labor force is educated and encouraging the exportation instead of importation. campos and kinoshita (2002) stated that foreign investment in the form of technology transfer has a positive sign of growth. likewise, sokhanvar (2019) guarantee that small scale level of foreign investment can impact on growth and be treated without doubt, as the greater part in this study try not to control concurrences predisposition among nations. a few investigations discover the insignificant nature of foreign investment in growth, for instance, akinlo (2004) who finds out that there is no significance between fdi and growth in nigeria. again ayanwale (2007) also confirms the insignificant nature of fdi on the growth of the nigerian economy. hermes and lensink (2003) inferred foreign investment applies a critical adverse impact on the host nation. comparative outcomes by fry (1993) who find out that fdi does not exert any significant effects on growth. finally, sylwester (2005) talked about the insignificant position and relationship between fdi and economic growth. taking into consideration the direction of causality, basu, chakraborty, and reagle (2003) contends that the evacuation of credit and liquidity problems had supported foreign investment in the latin american nations. nair-reichert and weinhold (2001) contend that the causality direction relies upon beneficiary nations. de mello jr (1997) contends that the impact of foreign investment on growth is exceedingly varied crosswise over nations has and these variations are increasingly articulated for mostly open economies. hence, there is a requirement for the host nation on foreign investment inflows. 10 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor figure 1. fdi inflows to study countries source: authors computations from wdi data base. (wdi, 2018). figure 2. fdi inflows to africa billion usd source: authors computations from wdi data base. (wdi, 2018) material and methods a panel data for five african countries was engaged in this study, which is taking from the world bank development indicators from the period 1995 to 2015. the selected countries for this investigation are ghana, ethiopia, cote d’voire, senegal and tanzania based on a report by www.africa.com stating them as the fastest growing economy in africa. the variables used for this study will include gdppc, which is gross domestic product per capita as the dependent variable. trade openness (open) as a proportion of export and import of gross domestic product per capita, fdi as foreign direct investment, inflation which is proxies as the consumer price index and lab as total labor force all as explanatory variables. 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 côte d'ivoire ethiopia ghana senegal tanzania 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 foreign investment and growth: a case of selected african economies | 11 table 1. variable description variables unit/proxy source gross domestic product per capita (gdppc) current usd world development indicators trade openness (open) current usd world development indicators foreign direct investment (fdi) bop current usd world development indicators inflation (inf) percentage/consumer price index world development indicators labor (lab) thousand world development indicators source: authors computations from wdi data base. (wdi, 2018). empirical model following the contribution of solow (1956) in explaining growth theories, most writers identify growth-modelling variables for estimation. the accompanying variables utilized in this study include trade openness, labor, foreign direct investment, human capital, and exchange rate among others (barro, 1995; obadan, 2008). the growth model in this investigation is: ������� = �� + �₁ ����� + �₂����� + �₃����� + �₄����� + ԑ� (1) where ����� is the real ���, ��� is trade openness, ��� is foreign direct investment, the ��� is inflation and ��� indicates total labor force, ԑ� represents error term, �₁-�₄ are the factors to be assessed, � speaks of the country whiles � infers to a time period. equation (1) states that the explanatory variables, which are trade openness (open), foreign, direct investment (���), inflation (���) and total labor force (���) influence ��� per capita. panel unit root test levin, lin, and chu (llc) approach to estimating unit root test was used in checking the stationarity of the variables. the lag selection criterion is according to the schwarz information criterion (sic). the unit root is estimated at both levels on a constant and at 1st difference constant. arld test for cointegration this study will employ ardl estimation, which is a cointegration method by pesaran and shin (1996), to examine the lagged values. theoretical and empirical research focuses on the long-run relationship within the economy. pesaran and shin (1996) studied the procedure of ardl models for the estimation of long-term connections with variables integrated at i (0) order. the analysis becomes a little complex when the variables are at different-stationary or integrated of order 1 (i (1)). the cointegration procedure for this study is more about the examination of the long-run relationship between i (1) variables. subsequently, a greater number of different estimates and hypotheses testing is dependent on this and precisely it is adopted for the investigation of i (1) variables (pesaran & shin, 1996). considering the study of pesaran and shin (1996), the ardl (p;q) model will be used as the main equation: �� = ��� + � + ���� + �� � + �! ��� + �" # + �$ #��� + %� (2) where �� = ∆�� + ����, � = ∆ � + ���, #� = ∆#� + #��� and %� is error term, ���, are the short run and the long-run coefficients of the model, respectively, and δ is the 1st difference operator. ()�* denotes time, the lag selection criterion is based on the 12 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor aic (akaike information criterion) with x and y as the vectors for the cointegration test. the long run and the short-run coefficient are estimated with much emphasis placed on the length, which talks about the main objective of the study, foreign investment and growth in emerging economies. findings the variables for study are estimated for unit roots in level intercept and 1st difference intercept as well. the lag selection criterion is according to the schwarz information criterion sic. table 2 indicates the results unit root results. the findings from the test show that gdppc, open, inflation, and labor are stationary at a level signifying that these variables are i (0) with the exception of foreign direct investment. in addition, after estimating the test at 1st difference all the variables both the dependent and independent variables became non-stationary meaning the null hypothesis of unit root is rejected after the 1st difference estimation thus the variables are corrected at the order (1). table 2. panel unit root results unit root level intercept 1st difference intercept variables t. statistics prob t. statistics prob gdppc 2.31096 0.9896 -3.41859 0.0003*** open 2.28593 0.9889 -3.41375 0.0003*** fdi -2.03737 0.0208** -9.90427 0.0000*** inf 5.01894 1.0000 -0.61306 0.2699 lab 6.10720 1.0000 -5.18347 0.0000*** note: 1. levin, lin & chu t*. (***), (**) and (*) indicate statistical significance at 1%, 5% and 10% respectively. source: own study. table 3 gives the overall reports on the estimation results from equation 1 indicating the contribution of foreign direct investment on economic growth in africa. gdppc was used as a dependent variable in the equation with trade openness, foreign direct investment, inflation, and total labor force as the explanatory variables. panel ardl method was used to determine the long and short-run impact of the explanatory variables on the dependent variables, the selected ardl model for this investigation is ardl (1, 1, 1, 1, 1), with akaike info criterion used as a lag selection criterion. the model estimated to come out with a log-likelihood of 137.7832 and a standard deviation as 0.126701. in the long-run estimation, all the explanatory variables have a positive impact and contribution to the dependent variable. it is noted that there is a strong relationship between trade openness and economic growth with a coefficient of 1.097811 and a probability of 0.0000 indicating that trade openness is significant at a significant level of 1%. (appiah, frowne, & frowne, 2019) evidence this in a study. barro and sala-i-martin (1995) also confirmed that there is a positive relationship between trade openness and economic in his book. again, it asserted the positive significant effects of trade openness on economic growth. trade openness stimulates the allocation of resources efficiently through relative advantage, allows the transfer of knowledge and technical progress, and promotes competitions in both international and domestic markets (chang, kaltani, & loayza, 2009). the results did not agree with a study by durham (2004) who researched and failed to confirm a positive relationship between trade openness and growth. foreign investment and growth: a case of selected african economies | 13 table 3. ardl results (selected model: ardl (1, 1, 1, 1, 1)) long run results variable coefficient std. error t-statistic prob.* log (open) 1.097811 0.104336 10.52190 0.0000*** log (fdi) 0.101374 0.030687 -3.303538 0.0015*** log (inf) 0.367305 0.106134 3.460773 0.0009*** log (lab) -1.927860 0.344986 -5.588234 0.0000*** short run results dlog (open) 0.159927 0.120286 1.329562 0.1879 dlog (fdi) 0.030842 0.028587 1.078887 0.2843 dlog (inf) -0.005499 0.002444 -2.249686 0.0276** dlog (lab) -0.059486 0.560378 -0.106154 0.9158 c 3.888296 0.911158 4.267422 0.0001 model fitness results mean dependent var 0.055289 s.d. dependent var 0.126701 s.e. of regression 0.087778 akaike info criterion -1.976823 sum squared resid 0.547052 schwarz criterion -1.117445 log-likelihood 137.7832 hannan-quinn criteria. -1.628586 note: (***), (**) and (*) indicate statistical significance at 1%, 5% and 10% respectively. source: own study. from the results stated above, it’s seen that in the long run there is a significant contribution of foreign direct investment on economic growth. based on the prob value of 0.0015 stating it is significant at a level of 1%, meaning when more and more of technology transfer and the use of modern equipment and machinery are employed in developing countries it results in increase in economic growth in africa. this is proved by a study conducted by borensztein et al. (1998) stating the positive significant contribution of foreign direct investment on economic growth. again, su and liu (2016) proved that there is indeed a positive sign of foreign direct investment on economic growth in their study. evidenced by sunde (2017) in his study showed that there is a direct relationship between economic growth and foreign direct investment. in africa, a major determinant of macroeconomics has been inflation, since the rate of inflation is very high in most african countries. the results stated that, in the long-run inflation affects economic growth. it can be explained that a percentage increase will result in increase in economic growth. this means that inflation is a serious determinant of economic growth in africa; cost of production is relatively high when there is high rate of inflation leading to low economic growth but a minimal or lower rate of inflation will intend increase economic growth as recorded in the results above. barro and sala-i-martin (1995) who researched on inflation and economic growth, jones and manuelli (1995) evidenced this result to prove that inflation affects economic growth positively at the time he investigated about growth and the effects of inflation. labor force plays a very vital role in the economic growth of most african countries. in the results above, there is a positive sign of labor on economic growth, it is evidenced that labor is significant at a significant level of 1% stating that there was a significant effect of labor on economic growth in africa from 1995 to 2015. this is proved by a study 14 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor conducted by khan (2007) who proved that the employment elasticity of gdp growth in emerging countries to be positive at the worldwide level, again ajilore and yinusa (2011) studied that total employment has grown between 0.3 and 0.38 for every 1% additional increase of gdp growth. in the same vein, it can be noted in the above results that, none of the explanatory variables with the exception of inflation is a short-term measure and determinant for economic growth. all the variables are insignificant at all levels being it 10%, 5%, and 1%. for a quick measure of economic growth, inflation is a very important factor in the short run, thus the rate of inflation should be decreased to reduce the cost of production of goods and services. conclusions the contributory role of foreign investment in growth in africa in recent years has received much consideration by researchers and policymakers. studies on this area available are not clear. in most recent studies, foreign direct investment has emerged as a determining the factor of economic growth. in light of this fact, the current study is an attempt to investigate the contributions of foreign investment on economic growth in developing economies of africa. this study uses yearly panel data for the period 1995-2015 for 5 developing economies of africa. the results of panel ardl (pmg) indicate that foreign investment has a positive impact on economic growth as well as a positive sign of trade openness, inflation, and labor. the study stresses that for increasing economic growth there is a need to seek more foreign investments, increase trade openness and inflation at the same time improve upon employment conditions in selected african developing countries. foreign investment helps in the growth and development of the economy. it is therefore recommended that as far as a foreign investment only does not improve the economy it also help to improve the standard of living for individuals of host countries. it is therefore appropriate for governments and administrations to set up policies to induce foreign investment inflow. governments and administrations can introduce tax-free holidays for investors etc. again, improve human life can be a good source of growth of the economy as to governments providing social amenities like good roads, the provision of good and quality health care to individuals. the introduction of policies like health insurance, subsidization of tuition fees will help in the improvement and development of the human capital. most african countries are faced with the issue of inflation, governments and administrations can put up strategies to reduce the rate of inflation. governments can encourage the patronage of locally produced goods and services to reduce the importations, which in turn will help reduce the rate of inflation. there are some limiting factors hindering the study. this study only dealt with a few african countries and not all emerging countries on the african continent. again, there was a problem with data availability and that led to the limitation of data from 1995-2015. the selection of factors and variables differ from other research studies and became a limitation since there was no data available for such variables. lack of funds for the purchase of data other than what is available from international organizations was another limiting factor. finally, some recommendations are not applicable to some developing african countries because of different economic situations and climatic conditions. we encourage further work in this range to better the findings. the data as it expanded back to 2015, anticipating utilize long time-series data. maybe the study countries foreign investment and growth: a case of selected african economies | 15 do not talk for the complete squib saharan africa region. at last, we consider the potential for foreign investment to have countrywide impacts, but macro provision may emerge at regional (i.e. provincial levels) indeed, in the event that they are not countrywide. these limitations warrant proceeding study of this issue. references adams, s. (2009). foreign direct investment, domestic investment, and economic growth in sub-saharan africa. journal of policy modeling, 31(6), 939-949. https://doi.org/10.1016/j.jpolmod.2009.03.003 ajilore, t., & yinusa, o. (2011). an analysis of employment intensity of sectoral output growth in botswana. southern african business review, 15(2). akinlo, e. (2004). foreign direct investment and growth in nigeria: an empirical investigation. journal of policy modeling, 26(5), 627-639. https://doi.org/10.1016/j.jpolmod.2004.04.011 almfraji, m. a., almsafir, m. k., & yao, l. (2014). economic growth and foreign direct investment inflows: the case of qatar. procedia-social behavioral sciences, 109, 1040-1045. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2013.12.586 appiah, m., frowne, d. i., & frowne, a. i. (2019). corruption and its effects on sustainable economic performance. international journal of business policy & governance, 6(2), 12-24. http://dx.doi.org/10.19085/journal.sijbpg060201 arslan, a., tarba, s., & larimo, j. (2015). fdi entry strategies and the impacts of economic freedom distance: evidence from nordic fdis in transitional periphery of cis and see. international business review, 24(6), 997-1008. http://dx.doi.org/10.1016/ j.ibusrev.2015.03.004 ayanwale, a.b. (2007). fdi and economic growth: evidence from nigeria. aerc research paper, 165. retrieved from http://www. africaportal.org. azman-saini, w.n.w., law, s.h., & ahmad, a. h. (2010). fdi and economic growth: new evidence on the role of financial markets. economics letters, 107(2), 211-213. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2010.01.027 balasubramanyam, v.n., salisu, m., & sapsford, d. (1996). foreign direct investment and growth in ep and is countries. the economic journal, 106(434), 92-105. https://doi.org/10.2307/2234933 barro, r. j. (1995). inflation and economic growth. nber working paper, 5326. http://www.nber.org https://doi.org/10.3386/w5326 barro, r., & sala-i-martin, x. (1995). economic growth, advanced series in economics. london: mcgraw-hill press. basu, p., chakraborty, c., & reagle, d. (2003). liberalization, fdi, and growth in developing countries: a panel cointegration approach. economic inquiry, 41(3), 510-516. https://doi.org/10.1093/ei/cbg024 bengoa, m., & sanchez-robles, b. (2003). foreign direct investment, economic freedom and growth: new evidence from latin america. european journal of political economy, 19(3), 529-545. https://doi.org/10.2139/ssrn.353940 borensztein, e., de gregorio, j., & lee, j.-w. (1998). how does foreign direct investment affect economic growth? journal of international economics, 45(1), 115-135. https://doi.org/10.1016/s0022-1996(97)00033-0 browett, j. (1985). the newly industrializing countries and radical theories of development. world development, 13(7), 789-803. https://doi.org/10.1016/0305-750x(85)90108-1 16 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor campos, n., & kinoshita, y. (2002). foreign direct investment as technology transferred: some panel evidence from the transition economies. the manchester school, 70(3), 398-419. https://doi.org/10.1111/1467-9957.00309 chang, r., kaltani, l., & loayza, n. (2009). openness can be good for growth: the role of policy complementarities. journal of development economics, 90(1), 33-49. de mello jr, l. (1997). foreign direct investment in developing countries and growth: a selective survey. the journal of development studies, 34(1), 1-34. https://doi.org/10.1080/00220389708422501 durham, b. (2004). absorptive capacity and the effects of foreign direct investment and equity foreign portfolio investment on economic growth. european economic review, 48(2), 285-306. https://doi.org/10.1016/s0014-2921(02)00264-7 fry, m. (1993). foreign direct investment in a macroeconomic framework: finance, efficiency, incentives, and distortions. working paper 1141. world bank, international economics department, washington, d.c. gohou, g., & soumaré, i. (2012). does foreign direct investment reduce poverty in africa and are there regional differences? world development, 40(1), 75-95. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2011.05.014 hermes, n., & lensink, r. (2003). foreign direct investment, financial development and economic growth. the journal of development studies, 40(1), 142-163. https://doi.org/10.1080/00220380412331293707 herzer, d., & klasen, s. (2008). in search of fdi-led growth in developing countries: the way forward. economic modelling, 25(5), 793-810. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2007.11.005 jones, l., & manuelli, r. (1995). growth and the effects of inflation. journal of economic dynamics control, 19(8), 1405-1428. https://doi.org/10.1016/0165-1889(94)00835-6 khan, a.r. (2007). growth, employment and poverty: an analysis of the vital nexus based on some recent undp and ilo/sida studies. desa working paper, 49. retrieved from http://www.un.org/esa/desa/papers laura, a., areendam, c., sebnem, k., & sayek, s. (2004). fdi and economic growth: the role of local financial markets. journal of international economics 64 (1), 89–112. https://doi.org/10.1016/s0022-1996(03)00081-3 nair-reichert, u., & weinhold, d. (2001). causality tests for cross-country panels: a new look at fdi and economic growth in developing countries. oxford bulletin of economics statistics, 63(2), 153-171. https://doi.org/10.1111/1468-0084.00214 obadan, m. (2008). contemporary issues in global trade and finance and their implications. journal of economic management, 6 (1). oecd publications centre. (2015). african economic outlook 2015: regional development and spatial inclusion. pesaran, m.h., & shin, y. (1996). cointegration and speed of convergence to equilibrium. journal of econometrics, 71(1-2), 117-143. sbia, r., shahbaz, m., & hamdi, h. (2014). a contribution of foreign direct investment, clean energy, trade openness, carbon emissions and economic growth to energy demand in uae. economic modelling, 36, 191-197. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2013.09.047 sokhanvar, a. (2019). does foreign direct investment accelerate tourism and economic growth within europe? tourism management perspectives, 29, 86-96. https://doi.org/10.1016/j.tmp.2018.10.005 foreign investment and growth: a case of selected african economies | 17 solow, r. m. (1956). a contribution to the theory of economic growth. the quarterly journal of economics, 70(1), 65-94. https://doi.org/10.2307/1884513 su, y., & liu, z. (2016). the impact of foreign direct investment and human capital on economic growth: evidence from chinese cities. china economic review, 37, 97-109. https://doi.org/10.1016/j.chieco.2015.12.007 sunde, t. (2017). foreign direct investment, exports and economic growth: adrl and causality analysis for south africa. research in international business finance, 41, 434-444. https://doi.org/10.1016/j.ribaf.2017.04.035 svilokos, t., vojinić, p., & šuman tolić, m. (2019). the role of the financial sector in the process of industrialisation in central and eastern european countries. economic research-ekonomska istraživanja, 32(1), 384-402. sylwester, k. (2005). foreign direct investment, growth and income inequality in less developed countries. international review of applied economics, 19(3), 289-300. https://doi.org/10.1080/02692170500119748 world bank data base. (2018). world bank development indicators. retrieved from https://data.worldbank.org/ yamin, m., & sinkovics, r. (2009). infrastructure or foreign direct investment?: an examination of the implications of mne strategy for economic development. journal of world business, 44(2), 144-157. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2008.05.004 zhang, k. h. (2001). how does foreign direct investment affect economic growth in china? economics of transition, 9(3), 679-693. https://doi.org/10.1111/1468-0351.00095 the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 18 | michael appiah, fanglin li, doreen idan frowne, daniel tetteh donkor authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. michael appiah phd student at the school of finance & economics, jiangsu university, china with research interests in economic growth & development, sustainable growth & management etc. he is also the director of dorstell consult ltd, ghana. correspondence to: michael appiah, school of finance & economics, jiangsu university, china, e-mail: appiahjunior@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0001-9314-4908 fanglin li associate professor and a doctoral supervisor at the school of finance & economics, jiangsu university, china with research interests in environmental and economic statistics, sustainable development assessment and environment policy and ecological management. correspondence to: prof. fanglin li, school of finance & economics, jiangsu university, china, e-mail: 656575905@qq.com doreen idan frowne student at the koforidua technical university in the faculty of business and management studies. miss idan frowne has been an industrial player with 3 years of working experience as both a management assistant and an administrative secretary. correspondence to: doreen idan frowne, faculty of business, koforidua technical university, ghana, e-mail: doridan2010@yahoo.com daniel tetteh donkor bachelor of commerce (bcom) from the university of cape coast, ghana. he is currently an accountant with seven (7) years’ experience in accounting & finance in the educational sector in ghana. correspondence to: daniel tetteh donkor, school of business, university of cape coast, ghana, e-mail: kobbytwelve@gmail.com acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank three anonymous reviewers whose comments helped to significantly improve the quality of this publication copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland aib18-27-wąsowicz-zaborek elżbieta-pp421 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. influence of national culture on website characteristics in international business elżbieta wąsowicz-zaborek warsaw school of economics, poland, ewasowi@sgh.waw.pl abstract cultural diversity is an important factor influencing the effectiveness of communication tools, including websites, on international markets. the aim of the article is to make an inventory of the current scholarly knowledge on cultural differences and what they recommend for adapting websites to different cultural factors on foreign markets. the review of the literature presented in the article indicates a variety of approaches by different authors and varying scopes of their work. this article proffers its own guidelines for website design, which, in contrast to previous studies, usually focused on selected areas, offers a comprehensive view dedicated to cultural clusters identified within the framework of the globe project. a broad overview of models of cultural dimensions, presented in the first part of the article, was the starting point for classifying existing studies on adapting websites to cultural factors. it also informed a description of differences in the behavior, preferences and attitudes of consumers residing in different parts of the world, which may affect their actions on the internet. keywords: cross-cultural differences; national cultures dimensions; websites design; cultural adaptation of websites jel codes: m16, m31 422 | elżbieta wąsowicz-zaborek introduction ongoing internationalization and globalization of the economy affect the growth of international expansion of enterprises. the presence on the international market, often in several countries, forces constant observation of the economic, political, legal, technological, demographical and socio-cultural factors in the countries of expansion. different conditions in the environment frequently propel firms to employ diversified tactics to create and manufacture new products, as well as organize sales and communicate with the market. a term that is associated with internationalization of companies is "distance". it is interpreted not only as a geo-distance, but also more broadly in terms of factors differentiating the home market from expansion markets. one classification of the distance dimensions was carried out by ghemawat in its cage model (ghemawat, 2001). the name of model is an acronym of the english words that refer to the dimensions of distance: cultural, administrative, geographic, economic. the research on distance as well as attempts at its modeling and measuring was also conducted by johanson and vahlne (1977), barkema et al. (1996), dow and karunaratana (2006), brewer (2007), palmero et al.(2013), zhang (2014), przybylska (2016), niedzielska (2014 a, b), daszkiewicz (2016), danik (2014) and rozkwitalska (2011). technological progress, in particular in communication and transport, combined with the liberalization of economies and political and administrative integration, has a significant impact on reducing gaps between countries. friedman sees the sources of distance minimization in the development of the internet, changes in the configuration of value chains (outsourcing, offshoring, supply-chaining) and new forms of workflow management (friedman 2006). it would seem that enterprises, when making decisions on expansion into foreign markets, often choose those with the smallest distance, which means that they are economically, administratively and culturally similar and geographically close. it should be stressed that in making decisions about internationalization, it is not so much the geographical distance that matters as the mental distance. the level of perceived differences results from uncertainty, ignorance and lack of experience on foreign markets, not from the actual situation. the research on mental distance was conducted by sousa and bradley (2005), niedzielska (2014b), and wąsowska, et al. (2016). out of all dimensions of distance in the cage model, the cultural one is the greatest challenge for doing business internationally. in the case of administrative, geographical and economic distance, the ease of acquiring knowledge is much greater. cultural factors and differences are much more difficult to observed and the process of recognizing and understanding them is longer. the socio-cultural environment has a very broad impact on the activities of companies. this applies to industries offering goods on both the consumer and institutional markets. these factors have a significant influence on buying behavior and should be considered in selection and development of marketing tools (duliniec 2007). conducting international business using modern internet technologies also requires consideration of the variability of the cultural environment. despite the fact that the internet is treated as a global medium, its users differ in social and cultural terms depending on continents, countries, regions and often even within the same countries. the use of strategies based on the standardization of activities in the belief of cultural prox5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 423 imity and lack of distance, can lead to adverse effects. this lack of cultural sensitivity can also lead to an inappropriate implementation of internet tools. the concept of culture international research has consequently suggested that culture is reflected in marketing communications (e.g., tse, belk and zhou, 1989, albers-miller and gelb, 1996, house et al., 2004, dudziak, 2012). moreover, the more a marketing message is adapted to the local culture, the more effective it will be. (luna, peracchio and de juan, 2002; singh, zhao, hu, 2003; baack and singh, 2007). culture is an interdisciplinary concept, analyzed by representatives of many disciplines of science, including philosophy, archaeology, anthropology, ethnography, sociology, psychology, cultural studies, history, economy and management (cf. włodarczyk 2003 and hańderek 2015). since hofstede’s first study on the relationship between national and organizational culture in the 1960s, the interest in this topic has stayed high (danik and duliniec 2014). according to a. kroeber (1989), culture is "a customary way of acting, feeling and thinking chosen by society from an infinite number and variety of possible ways of being". hofstede defines culture as "the collective programming of minds that distinguishes members of one group or category from members of another group or category" (hofstede 2007, p. 17). when it comes to communicating culture, he uses the onion analogy, where its component layers are (from the middle out): − values invisible at first glance, often hidden determine behavior and decisions, − rituals activities perceived by the community as necessary in official and private situations, such as meals, greetings, celebrations, religious ceremonies, − heroes characters, mythical, historical and present, important for the community, − symbols words, gestures, images, objects, colors can be unique and only understandable to members of a given community/population, but also common to a wider group, even to the whole of humanity. external layers (rituals, heroes and symbols) are interpreted in the same way and are known to members of the community. although they are visible to the outside observer, they may not be understood by him (hofstede, 2000, pp. 43-44). institutional components of culture include social and religious structures, intellectual and artistic expressions and political life (duliniec 2007). many academics have been involved in investigating national cultures and determining their dimensions. a summary of what the author considers the most influential theories is presented in table 1. the theories listed in the table are based on the belief that there are differences between national cultures. both in the literature (friedman, 2006) and in everyday opinions, one can notice more and more frequent voices about the ongoing unification of cultures and the disappearance of contrasts. in many places around the world it is possible to observe how some cultural patterns spread out, norms and preferences permeate each other, and behavior becomes more universal. this phenomenon is called cultural diffusion. this is due to a strong spread of a given culture and its elements being taken over by others. diffusion is driven by factors such as globalization, access to international and global media, spread of fashion (mu424 | elżbieta wąsowicz-zaborek sic, pop culture, art, clothing), development of international tourism and a growing knowledge of english (krawuczka, 2014; duliniec, 2007). apart from diffusion, the phenomenon of convergence may also influence the unification of cultures. it consists in the development of similar cultural patterns as a result of similar conditions, e.g. climatic, geographical or even legal. for example, common environmental regulations imposed in the european union countries may have an impact on shaping similar environmental behaviors and attitudes. table 1. cultural dimentions models no. author cultural dimentions 1. hall (1959) context (high / low) attitude to time (monochronism / polychronism) personal / social, public space 2. kluckhohn i strodtbeck (1961) attitude to the environment, attitude to time, the essence of human nature, attitude to action, stressing responsibility, understanding of space 3. hofstede, bond (1983; 1988) power distance (large / small) collectivism individualism masculinity femininity uncertainty avoidance (strong / weak) orientation (long / short-term) 4. gesteland (2000) deal-focused relationship-focused hierarchical (formal) – egalitarian (informal) time and scheduling expressive reserved 5. trompenaars, hampden-turner (2002) universalism particularism individualism communitarianism specific diffuse reserved emotional achievement ascription sequential time synchronous time internal direction external direction 6. project globe (house, hanges, javidan, dorfman i gupta, 2004) (hofstede, dimensionalizing cultures: the hofstede model in context, 2011)(2004) power distance uncertainty avoidance humane orientation collectivism i: (institutional) collectivism ii: (in-group) assertiveness gender egalitarianism results (or task) orientation future orientation: performance orientation 7. varner, beamer, (2010) way of thinking and organizing knowledge attitude to human activity and results perception of the universe place and role of an individual in society way of organizing the society source: adapted from danik, duliniec (2014), hills (2002), simpson (2012). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 425 duliniec (2007) notes that, from the perspective of an international enterprise, cultural factors, in contrast to economic and technological ones, have been the slowest to unify. ethnocentrism (belief in the superiority of one's own culture, one's own products, one's own experiences) and nationalism may be limiting factors in the process of cultural unification. religious considerations also continue to have a very strong impact. bartosikpurgat (2011) notes that the homogenization of culture takes place only in superficial layers, but deeper values of a national culture remain largely unchanged.. concepts of cultural dimensions the concepts presented in table 2 allow for operationalization and better understanding of the nature of differences in national cultures and classification of countries into categories according to the dimensions of cultures. the indicated taxonomies do not constitute separate sets, but often overlap, permeate and supplement each other. therefore, researchers usually choose to work with only one of the classifications or combine noncontradictory elements from distinct taxonomies into their own system. the most widely recognized and used in research is the classification by hofstede. in google scholar, the keyword "hofstede dimensions" gives about 100,000 entries. various forms of the concept of cultural dimensions have been employed in research on cultural differences affecting the use of media and internet tools, which will be discussed in section 4. each model of cultural dimensions from table 1 is briefly presented next. cultural dimensions – hall hall (1978), analyzing the approach to time, introduced the concept of monochronicity to describe the cultures whose members are characterized by linearity. at any given moment, they focus only on one task and only after its completion they move on to the next one. such an approach is often represented by residents of northern countries, e.g. scandinavians. in contrast, there is a tendency for polychthronism, or performing many tasks simultaneously and to switch smoothly between them, often without completing the current task (e.g. spain and italy). hall also dealt with the issue of space by defining distances (spaces) which are accepted in different situations. in some countries, smaller physical distances are often accepted (e.g. japan, india), while in others people need more physical space to feel comfortable (us, western europe). this is reflected in gestures of greeting, tendency to hug and cuddle, but also in the need to have larger houses, cars, offices, etc. these differences may be caused by demographic factors, e.g. population size and generally available living space. the need for greater distance is also related to a tendency to establish boundaries of one's own territory and a greater concern for property and security. in countries with lower territoriality (i.e. lower need for space), due to smaller attachment to property, the feeling of threat from theft is lower. this may be driven by historical facts in countries with a higher territoriality index, wars have often been fought in the past, often changing state borders. based on many distinct cultural dimensions or factors hall (1959) developed what could be considered the meta-dimension of context. accordingly, he divided national cultures into high and low context groups. 426 | elżbieta wąsowicz-zaborek table 2. high and low-context cultures cultural factors/ dimensions low-context cultures high-context cultures essential values and attitudes independence and a sense of influence on one's own fate, openness over conflicts, egalitarianism, challenge towards power, social position and status are very important, hierarchy and respect for authorities and superiors, harmony and consensus, different gender roles negotiations, discussions and business practices focus on quick and efficient handling of matters, social connections of little importance, achievements are rewarded and mistakes are tolerated, rivalry is accepted long-lasting, celebrated negotiations, parties need to get to know each other, high value of personal contacts, seniority and experience is rewarded, competition is not appreciated, responsibility for mistakes is assumed communication messages are clear, precise and unambiguous, usually leaving little margin for interpretation messages are full of ambiguities; the form of expression is courteous, but cautious, the main massage is usually hidden approach to time linearity: one thing at a time, important punctuality “there is time for everything”, low punctuality and high flexibility approach to cooperation preference to work individually, individualizm preference to cooperate, collectivism meals meals are eaten quickly and eating is often considered a necessity. meals are a social event and an opportunity to get to know each other better. meeting people and business partners relationships are established quickly, they are superficial but to-thepoint, less formalization ritualization of interpersonal relations, getting to know one's business partner takes a long time, but it is much deeper, though formalized close familiarity with a partner facilitates cooperation, many issues become obvious and don’t need explanations arrangements and agreements binding contracts and agreements are made in writing, oral agreements are usually not sufficient agreements are oral rather than written, and a written contract does not necessarily mean that negotiations are closed and that there is a willingness to implement the negotiated arrangement. personal space usually longer distance from other people, informal handshakes, short distance to others, touching, hugging, bowing, handshaking and hugging, attitude towards the environment insignificant environment and context, ignoring non-verbal behavior. importance attached to environment, context of the situation, allusions or veiled messages, and gestures attitude towards age youth is valued respect for the elderly countries usa, western europe, northern europe japan, china, arab countries source: own elaborationa based on hall (1978), hall (1959), simpson (2012); duliniec (2007). cultural dimentions – kulckhohn and strodtbeck one of cultural dimensions investigated by kulckhohn and strodtbeck is the attitude towards the environment. in some societies (e.g. cultures originating from judeo5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 427 christianism) there is a belief that man dominates over nature and all his activities aim at its ordering. the opposite attitude is typical for the peoples of the far east, who give the superior role to nature and destiny. human life is to a large extent subordinate to external factors and one can have little influence on one's fate. a middle-of-the-road attitude shows a desire for harmony with nature (scandinavian countries). unlike hall, who distinguished between polychronicity and monochronicity, kluckhohn and strodtheck tend to focus on the past, present or future. these attitudes are best illustrated by the planning approach and the tendency to punctuality and scheduling. in western cultures (concentration on the present or future) a lot of attention is usually paid to time and punctuality. the future is not known, so you can influence it. the representatives of societies that are focused on the past are inhabitants of central africa, where decisions are made with consideration of previous experiences, often those of others, which are part of tradition. the approach to human nature has identified cultures in which people are assumed to be bad and dishonest, and those in which people are considered good and sincere. in the first case, the tendency for autocratic governance prevails. the second is dominated by a more democratic approach. one can also distinguish mixed cultures, where it is assumed that people can be both good and bad and they can change their attitudes under the influence of other people or situations. the criterion concerning the attitude to action allowed to distinguish cultures focused on action, existence and development (hills, 2002). communities focused on action and achievements find external motivation in their surroundings, its members are willing to work hard to achieve their goals and expect an appreciation of others (anglo-saxon cultures). for groups focused on existence, it is most important to realize one's own pleasures. the opinion of others is of little importance, a hedonistic attitude prevails (latin america, some african countries). many actions are taken under the influence of emotions. the focus on development and control is manifested in a particular focus on pragmatism and rational action. the main motive is personal development and self-fulfillment. in social relations, attitude to responsibility manifests itself as a hierarchical, collectivist or individualistic approach. hierarchical cultures (e.g. france) are characterized by an importance attributed to a place and position in society, group or community. decisions should be taken by those at the top of the hierarchy. in a collective approach, the most important thing is cooperation and harmony within the group. all members of the group shall be involved in decision-making. collectivism is a common attitude in developing countries such as guatemala, colombia, pakistan and ecuador. individualistic cultures (e.g. anglo-saxon, scandinavian) are characterized by the belief in the importance of the individual, whose traits and achievements are the most important. cultural dimensions – hofstede hofstede conducting a behavior study at the ibm corporation initially identified four dimensions of culture (hofstede, 1983): − individualism collectivism − power distance − uncertainty avoidance − masculinity femininity 428 | elżbieta wąsowicz-zaborek as a result of further research (hofstede and bond, 1988), another dimension was added: long-term orientation short-term orientation. hofstede states that in individualistic societies, individuals are given great freedom to decide about themselves, but at the same time they should take care of their needs by themselves. the ties between individuals are relatively loose. in individualistic cultures, management by objectives is effective. the employee is left with the freedom choosing the way of attaining the objective, as well as the freedom to divide time between work and rest, and the result is measured in relation to the achieved outcome. individualistic cultures can be found in the usa, scandinavian countries, the netherlands, but also in italy. in collectivist countries, the ability to cooperate and collaborate in a group is considered most desirable. collectivist cultures are represented by latin america, korea, thailand, malaysia, china, central and eastern european countries, portugal and greece. power distance is interpreted by hofstede (2000) as the extent to which less powerful members of a culture accept inequality and hierarchy in society and organizations. one external manifestation of a high level of power distance is respect shown to supervisors and those performing higher-level functions, as well as the importance attached to univeristy degrees, titles and positions. examples of countries classified as long power distance cultures are malaysia, slovakia, guatemala, panama, the philippines, russia, arab countries, india, china, and poland. countries with a short power distance include new zealand, australia, scandinavia and israel. uncertainty avoidance should not be confused with risk avoidance (hofstede, 2011), uncertainty is vague and defies calculation, while risk is quantifiable and, thus, can be considered more consciously. in hofstede’s framework, uncertainty avoidance is defined as a society’s tolerance for ambiguity; when uncertainty avoidance is high, a culture relies heavily on stiff codes of behavior, laws and guidelines. scoring high on this dimension are greece, portugal, guatemala, uruguay, belgium, russia, poland and japan. countries such as singapore, jamaica, denmark, sweden, hong kong, vietnam, china, ireland and the uk have low uncertainty avoidance indices. the dimension of masculinity and femininity in national cultures is related to the division of societies into those where a clear distinction is identified and adopted between gender roles and those where both women and men can perform the same roles. in highly male-dominated cultures, communities are characterized by high competition, assertiveness, materialism, striving for power and ambition (ireland, great britain, south africa, the usa, australia, slovakia, hungary, austria, italy, germany, poland, japan, china, the philippines). in female-dominated cultures, there is a tendency to equalize the roles of both genders. both women and men can perform similar professional and social functions (sweden, norway, denmark, portugal, spain, france, latvia, slovenia, lithuania, estonia, thailand, south korea, vietnam) (hofstede, 2011). shortand long-term orientation indicate differences in perceptions of the future and in the way of defining personal goals and benefits in future periods. in cultures with a long-term orientation, planning, adaptation and prevention are very important characteristics. they are manifested, among other things, in savings, rational resource management, but also in persistence, systematism and pragmatism (japan, south korea, china, ukraine, germany, estonia, belgium, lithuania, russia). cultures focused on the present and the past attach importance to tradition, patriotism and tend to be more 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 429 fundamentalist. rapid results and gratifications are expected (ghana, egypt, nigeria, colombia, iran, morocco, zimbabwe, venezuela, georgia, finland, israel and poland). cultural dimensions – gesteland analysis of gesteland's cultural dimensions brings to mind many associations with the previously discussed high and low-context cultures. for example, partner cultures, just like high context cultures, are relationship-oriented. great importance is attached to the way that relations are maintained. in contrast, pro-transactional cultures are oriented at achieving predefined goals. in negotiations, representatives of this type of culture in order to maximize their outcome can behave in that way that may be perceived as cold, self-confident or even aggressive. in non-ceremonial cultures, hierarchy, conventions and rituals are of little importance. in contrast, casual behavior and lack of respect for hierarchies can be considered insulting in ceremonial cultures. expressiveness and restraint can describe both verbal and non-verbal ways of communication. restrained cultures are characterized by a greater distance, avoidance of eye contact, sparse gesticulation and usually a quieter way of speaking. the expressiveness often found in southern countries is manifested in a loud, sometimes even noisy way of talking, with emphatic gesticulation and very intense facial expressions. cultural dimensions trompenaars, hampden-turner trompenaars and hampden-turner conducted questionnaire surveys with managers in the uk, france, germany, the netherlands, sweden, the united states and japan. they analyzed cultures using a seven-part model of dimensions of cultures (trompenaars and hampden-turner, 2002) (see tab. 2). many dimensions that they used mirror earlier research and models, such as individualism-collectivism, sequencing-synchronism (cf. polychronism monochronism). the interpretation of internal and external control is similar to that of the kluckhohnstrodtbeck model. in internal-control cultures, the prevailing belief is that the human being decides his/her own fate, and the environment although important does not exert a decisive influence on the actions of the individual. in external-control cultures everything depends on the environment, force majeure, and surroundings. equality and hierarchy are dimensions close to power distance levels described in the hofstede framework (simson, 2012). in cultures with a high level of universalism, people attach great importance to rights, principles, values and responsibilities. relationship development is also subordinated to this. cultures with high degrees of particularism demonstrate the belief that circumstances and relationships dictate the rules of behavior. attitudes, views and actions may be changed according to the circumstances and needs of the current situation. in societies that are individualized, people separate work and personal life. relations are considered to have little impact on work performance, and although they should be good, their absence does not constitute an obstacle to cooperation. cultures with a holistic approach see an overlap between work and personal life. they believe that good relationships are essential to achieve business goals and that relationships with others will be the same, whether at work or in social situations. hence, people spend their time with coworkers and customers outside working hours (trompenaars and hanodeb-turner, 1997). 430 | elżbieta wąsowicz-zaborek achievement-aspiration dimension is similar to the one defined in the kluckhohn and strodtbeck concepts as an attitude to action. achievement societies believe that you are what you are doing, and that is a source of self-esteem. these cultures value productivity first and foremost. everybody, no matter who they are, can achieve success. where an aspiration orientation dominates, people believe that an individual should be valued for who he or she is. status, title and position are important, and societal roles determine behavior. cultural dimensions project globe the globe project is a study that extended hofstede's cultural dimensions to the following nine categories (mayfield and mayfield, 2012), (komor, 2011), (minkov and blagoev, 2012) (minkov and blagoev, 2012): − gender egalitarianism to what extent gender equality is supported − assertiveness a way of articulating needs and opinions, both in relations with individuals and in relation to society; the degree of being confrontational; − power distance interpreted similarly to the hofstede model; − uncertainty avoidance ways of avoiding uncertainty regulations, procedures, directives, formal structures, etc.; − group collectivism loyalty to a family and friends and an employer or a direct superior, mutual support in need; − institutional collectivism or subordination to societal institutions (in which the government can potentially offer economic incentives, social support), assessment of the division of common resources, − humane orientation the extent to which the state awards individuals for altruistic behavior, − results (or task) orientation the degree to which society values the efforts and results of an individual’s work. − future orientation focus on planning, creating scenarios for the future, today's activities subordinated to the future. the globe researchers focused on cultural differences, but disregarding administrative boundaries and country borders. they examined, inter alia, regional and transnational diversity. in some countries they have identified several sub-cultures, e.g. in germany they found dissimilarities between east and west germany, in south africa they distinguished between white and indigenous societies, in switzerland they identified french-speaking and german-speaking communities (komor, 2011). most of the classification schemes reviewed in this manuscript centered on the concept of differences between national cultures. the assumptions of the globe project enhanced that approach by searching for similarities. multinational corporations and multinational entrepreneurs may find it less risky and more cost-effective to extend their activities to more similar cultures than those that are clearly different (gupta et al., 2002). based on a study carried out in 61 countries and taking into account factors such as common language, geographical location, religion and historical background, the globe researchers created the list of 10 cultural clusters (gupta et al., 2002). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 431 table 3. cultural clusters in project globe cluster countries anglo cultures england, australia, south africa (white sample), canada, new zeland, irland, usa latin europe israel, italy, portugal, spain, france, switzerland (french speaking) nordic europe finland, sweden, denmark germanic europe austria, switzerland, the nedherlands, germany eastern europe hungary, russia, kazakhstan, albania, poland, greece, slovenia latin america costa rica, venezuela, ecuador, mexico, el salvador, colombia, guatemala, bolivia, brazil, argentina sub-sahara africa namibia, zambia, zimbabwe, south africa (black sample), nigeria arab cultures qatar, marocco, turkey, egypt, kuwait southtern asia india, indonesia, philippines, malaysia, thailand, iran confucian asia taiwan, singapore, hong kong, south korea, china, japan source: (gupta et al., 2002). cultural dimensions varner, beamer varner and beamer (2010) believe that to understand outer layers of culture, it is necessary to analyze deeper layers that define them. in their research, they distinguished 5 dimensions of culture (simpson, 2012): − the way of thinking and organizing knowledge where knowledge comes from (science and theory or the inside of a person), how it is acquired, the linear way of thinking (causation) or the conviction of dualism of all phenomena and elements that complement each other; − attitude to human activity and achievement of results assumptions similar to the dimension of relation to action, environment and time in the kluckhohn and f. strodtbeck models and to uncertainty avoidance in the hofstede model; − perception of the universe – man’s place in the universe, the meaning of god or a higher being, perception of time and its measurement, approach to change (as a positive or negative element), attitude to nature, perceiving death as the end or beginning of life; − place and role of the individual in society – prioritizing the individual or the group, attitude to age, attitude to gender differences, attitude to obligations; − the way of organizing the society the nature and time of connecting the individual with the group, building relationships within the group, showing emotions or restraint, formal and informal behavior in the group, relationship between work and life, designing organizational structures (vertically or horizontally), access to power and people with a high social status, arousing feelings of guilt and shame or striving to preserve the face. impact of cultural factors on consumer behavior on the internet and designing web-pages consumer behavior in the internet is a common topic in economic science and management research. cheung et al. (2005) reviewed the theory and results of empirical research published between 1994 and 2002. they collated 355 articles which were published in scientific journals. increasing globalization, competition and the development of internet technologies prompts a growing interest in the issue of online behavior. the 432 | elżbieta wąsowicz-zaborek keyword "consumer behavior on the internet" in google scholar for the years 2002-2017 gives about 1,210,000 results (01.2018). one of the issues often discussed is the geographical diversity of online shopping. according to the latest data, the average annual number of online purchases per person in 2017 in different regions of the world was: (the truth about online consumers. 2017 global online consumer report, 2017): − 19 north america; − 9,2 latin america; − 18,4 western europe; − 11,9 eastern europe and russia; − 16,1 australia and new zealand; − 11 africa and the middle east; − 22,1 – asia. as the above list shows, most purchases are made via the internet by residents of asia, and the least by those of latin america. many times, the electronic channel is used to purchase goods from foreign countries. 50% of purchases made online in african countries in 2017 concerned foreign goods. the lowest level, i.e. 14%, was observed in north america. european countries are very diversified in this aspect. in western europe, the rate was 15%, while in eastern europe (including russia) it was 43%. in other regions, foreign purchases made up 44% of the total purchases of latin american, 21% asian, 25% australian and new zealand internet users (the truth about online consumers. 2017 global online consumer report, 2017). the reasons for the high percentage of foreign goods can be associated with seeking of unique or specialized products unavailable or too expensive on the local market. on the other hand, low percentages may be the result of legal barriers to the purchase of foreign goods or high costs of delivery (transport, customs fees, etc.). the inclination to buy a good from an electronic channel is influenced by many factors, such as the type of product (e.g. basic necessities, luxury products, etc.), customers’ familiarity with the product, previous consumer experience, brand perception, etc. factors not directly related to the product itself include price (which can be increased by additional costs of delivery or insurance), lead time, convenience, comparability of options, additional information (seller advice, other users' recommendations), return and complaint policy, payment method and transaction security. there are studies whose authors explored the differences in intercultural consumer behavior and attitudes in terms of online activities (cf. lynch and beck, 2001; luna, peracchio and de juan, 2002; cheol and jun, 2003; baack and singh, 2007). cross-cultural differences include reasons given by consumers from different regions of the world for making online purchases. (see figure 1). it seems that in regions where most countries are classified as high context, propartner and collectivist cultures (such as asia), people pay more attention to recommendations on the internet. brands are most important in countries with a high uncertainty avoidance rate (latin america). countries with high rates of pro-transactionality and individualism are markets where product characteristics play an important role. consumers prefer to use and do their shopping on sites specifically designed for their location and local language (singh and pereira, 2005). country-specific online content en5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 433 hances the usability, coverage and interactivity of a site, leading to higher purchasing intentions (luna, peracchio and de juan, 2002; junglas and watson 2004; singh et al. 2006). figure 1. factors affecting online shopping by regions source: adapted from (the truth about online consumers. 2017 global online consumer report, 2017). cultural factors are identified as one of valid considerations when creating international websites (steenkamp and geyskens, 2006; sia et al, 2009). models of cultural dimensions have been used by many researchers to analyze the impact of cultures on the creation of websites. the most commonly used models are those by hofstede and hall. the literature also contains research based on the frameworks of gesteland, trompenaars and hampden-turner, and the globe project. the author of this paper has not identified any research based explicitely on kluckhohn and strodtbeck’s model, as well as varner and beamer’s. these concepts are mentioned only in literature studies and pointed out as alternative approaches and operationalizations. table 4. research on impact of cultural differences on website design no. cultural dimention model authors topic of the study 1. hall (würtz, 2006) mcdonalds' websites analysis in the context of communication in high and the low-context cultures 2. hofstede (fletcher, 2006) cultural sensitivity is a key factor in communication and should be taken into account in web design; analysis of the website of an australian university in chinese, thai, vietnamese, japanese, indonesian, spanish and portuguese. 434 | elżbieta wąsowicz-zaborek (gong, stump i li, 2014) the role and impact of national culture on the use of social networking sites in different countries, while controlling for socio-economic factors, in particular willingness to work online, educational levels and mobile penetration. the study was based on secondary data from 36 countries. (gorman, 2006) analysis of the congruence of web sites with swedish and japanese cultural profiles. demonstration of the utility of the hofstede model for a more effective website design. (robbins, charlotte i stylianou, 2010) analysis of changes in the approach to website design between 1998 and 2008 concerning cultural diversity. (kim i kuljis, 2010) comparison of south korean and british charities’ websites. identification of differences in the design of the websites regarding multimedia usage preferences and the ability of users to enter data. 3. gesteland (zhu, 2016) comparison of american and chinese corporate websites in terms of content, graphics, layout. guidelines for web designers. 4. trompenaars, hampdenturner (fletcher, 2006) cultural sensitivity is a key factor in communication and should be taken into account if a website is to be an effective tool in intercultural communication. analysis of an australian university website in chinese, thai, vietnamese, japanese, indonesian, spanish and portuguese. 5. projekt globe (cyr, 2008) a study conducted in canada, the united states, india, germany, japan, mexico, chile and china. elements of the website (information, content, navigation, aesthetic layer) were analyzed, as well as elements influencing perception of transaction security and trust in websites. 6. hall and hofstede (zhao, massey, murphy i fang, 2003) analysis of american and chinese websites for cultural differences. classification of the websites into neutral, culture-specific and mixed. (kralisch, eisend i berendt, 2005) impact of cultural dimensions long-term orientation, avoidance of uncertainty and monoand polychronizm on users' behavior. behavioral data were collected by retrieving navigation steps records in the logbook of the server of a large and multilingual website with visitors from many countries. (calabrese, capece, corbo, ghiron i mauricci, 2012) using the models by hall and hofstede, the study determined guidelines for website design in scandinavian countries and malaysia. source: own elaboration. to be effective in targeting consumers in different cultural segments, websites should be tailored to specific cultural aspects (not only language) of each location. localized sites often relate in their appearance, content, layout and navigation to the cultural layers indicated by hofstede (symbols, rituals, heroes and values discussed in more detail in section 3) (würtz, 2006; fletcher, 2006; perea, monsuwé et al., 2004; cyr, 2008). table 5. recommendations and guidelines for developing websites adapted to cultural clusters cluster language content menu and navigation engagement and time layout and visual layers dialog and cooperation anglo cultures english topics and themes reflecting individualism and selffulfillment, material values social class is important, desire for belonging to an exclusive group web sites for selected few and not for all pragmatism: content should be useful above all information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure fluid navigation and access to information is important, helpful tools search boxes, the website should load quickly and provide smooth transition. one well-ordered page to be displayed at one time. images are important, but they should have practical purpose networking and exchange of opinions is not the most important; tools to present one's own achievements are more pertinent. latin europe national languages topics and themes reflecting individualism and selffulfillment, material values, also, content acknowledging appreciation for family values and being part of the local society. content related to national identity evoking feelings and emotions freedom of navigation allowing to move easily between different parts of the webpage in a nonlinear fashion links to different parts of the website the time factor is less important; it is possible to use graphical elements requiring longer loading times many pop-up windows and additional entertaining and functional elements visuals are very important warm colors preferable comment and discussion opportunities, possibilities of networking with like-minded individuals. ease of contributing and sharing own content. nordic europe national languages, english topics and themes reflecting individualism and selffulfillment, material values content addressing major social issues, gender equality information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure fluid navigation and access to information is important, helpful tools search boxes, the website should load quickly and provide smooth transition. one well-ordered page to be displayed at one time. austere elegance, visuals are very important, but they should be used sparingly networking and exchange of opinions is not the most important; tools to present one's own achievements are more pertinent. germanic europe german, national languages topics and themes reflecting individualism and self-fulfillment, material values precise and specific information information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure fluid navigation and access to information is important, helpful tools search boxes, the website should load quickly and provide smooth transition. one well-ordered page to be displayed at one time. the information layer is more important than the visual one, however, this does not mean that it should be neglected networking and exchange of opinions is not the most important; tools to present one's own achievements are more pertinent. eastern europe national languages topics and themes reflecting individualism and self-fulfillment, material values, also, content acknowledging appreciation for family values and being part of the local society information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure fluid navigation and access to information is important, helpful tools search boxes, the website should load quickly and provide smooth transition. one well-ordered page to be displayed at one time. visual and information layers are equally relevant tools for dialogue as well as for demonstrating achievements latin america spanish topics and themes indicating appreciation for family values and being part of the local society evoking feelings and emotions freedom of navigation allowing to move easily between different parts of the webpage in a nonlinear fashion links to different parts of the website the time factor is less important; it is possible to use graphical elements requiring longer loading times many pop-up windows and additional entertaining and functional elements warm colors many graphics and pictures comment and discussion opportunities, possibilities of networking with like-minded individuals arab cultures arabic, english topics and themes indicating appreciation for family values and being part of the local society. references to tradition material values. content that only loosely relates to the main subject of the website, but provides entertainment and engages the recipient (e.g. games, funny applications) information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure differentiated approach to time, quick access to information is important, but loading of some attractive graphical elements can last longer. many pop-up windows and additional entertaining and functional elements highly colorful visual layer very important photos and images can not only support content, but also be the content comment and discussion opportunities, possibilities of networking with like-minded individuals southtern asia national languages, english topics and themes indicating appreciation for family values and being part of the local society possible religious motives information set up in a linear order links indicating a clear hierarchical structure the time factor is less important; it is possible to use graphical elements requiring longer loading times many pop-up windows and additional entertaining and functional elements wide range of colors recommended comment and discussion opportunities, possibilities of networking with like-minded individuals confucian asia national languages topics and themes indicating appreciation for family values and being part of the local society. respect for tradition, use of authority figures due to a more holistic approach, the content can be very comprehensive and can cover a wide range of topics around the main subject freedom of navigation allowing to move easily between different parts of the webpage in a nonlinear fashion links to different parts of the website the time factor is less important; it is possible to use graphical elements requiring longer loading times many pop-up windows and additional entertaining and functional elements icons, pictures referring to asian heritage, stylized shapes. comment and discussion opportunities, possibilities of networking with like-minded individuals source: own elaboration based on the literature review 438 | elżbieta wąsowicz-zaborek culturally adjusted websites can influence the usability of a website, inducing more positive attitudes towards the website and ultimately increase the willingness of consumers to make purchases. on the other hand, a fall in usability caused by cultural incompatibility may have a negative impact on purchase intents (singh, fassot, chao, hoffman, 2006, luna, perraccio, de juan, 2002). on the basis of the preceding literature review and own observations, the author assigned to cultural clusters of countries recommendations and guidelines, which can be useful in the process of developing websites. it should be stressed that the list is a simplification and can not account for all local differences that may occur between countries classified into the same clusters. it is clear that representatives of different cultures exhibit different perceptions of websites and their various design aspects. the above table refers only to what the author views as key considerations in localizing websites. a very important element of a website, apart from content and navigation, is its aesthetics and visual appeal, especially colors and symbols. in this context, it is important to be mindful of signs and images that are negatively perceived in some cultures, such as the number 4 associated with bad luck in china, which is neutral in european countries. another example is the swastika perceived as a symbol of nazism in the west but in asia it tends to be associated with happiness and prosperity. conclusions in the paper, cultural factors were reviewed as one of key elements of the environment of an enterprise operating on international markets. the extant literature indicates that cultural differences have a significant impact on the way consumers use websites. it should be stressed that the 21st century is a time of turbulent developments and rapid technological progress. this has a critical bearing on the availability of goods and services, but also on access to information. reduction of barriers to travel between countries and continents significantly affects perception and experience of different cultures. it increases openness and mutual understanding of existing differences, both in terms of private life and business activity. the internet, treated as one of important drivers of globalization, is also not free from cultural diversity. being aware of this, entrepreneurs and managers who use internet tools on international markets should choose between localization and standardization of their web presence, carefully weighting up costs and benefits of both approaches on a case-by-case basis. they should factor in the specificity of their product, disposable resources, attributes of the consumer groups and knowledge about cultural dimensions in the target country. the guidelines for designing websites presented in the article have been developed through analysis of available secondary data, such as published research reports and scholarly papers. further steps in the research process could involve empirical verification of the findings as well as extending and deepening of described cultural models. references albers-miller, n., & gelb, b. (1996). business advertising appeals as a mirror of cultural dimensions: a study of eleven countries. journal of advertising 25(4), pp. 57-70. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 439 baack, d., & singh, n. (2007). culture and web communications. journal of business research 60(3), pp. 181-188. barkema, h., bell, j., & pennings, j. (1996). foreign entry, cultural barriers and learning. strategic management journal 17(2). bartosik-purgat, m. (2011). kutlurowe uwarunkowania zachowań konsumentów na przykładzie młodzych europejczyków. poznań: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu. brewer, p. (2007). psychic discance and australian export market selection. australian journal of management, vol. 32, pp. 73-94. calabrese, a., capece, g., corbo, m., ghiron, n., & mauricci, m. (2012). cross-cultural strategies for web design. world academy of science, engineerign adn technology international journal of humanities adn social sciences 6(11), pp. 78-83. cermak, r., & smutny, z. (2018). a framework for cultural location of websites and for improving their commercial utilization. in s. sarma, global observations of the influenece of culture on consumer buying behaviour (pp. 206-232). hershey: igi global. cheol, p., & jun, j.-k. (2003). a cross-cultural comparison of internet buying behaviour. effects of internet usage, perceived risks, and innovativeness. international marketing review 20(5), pp. 534-553. cheung, c., chan, g., & limayem, m. (2005 vol. 3 issue 4). a critical review of ofline consumer behaviour: empirical research. journal of electronic commerce in organizations, pp. 1-19. cyr, d. (2008). website design, trust and culture: an eight country investigation', . sighci 2008 proceedings 11. danik, l. (2014). dystans kulturowy we współpracy polskich przedsiębiorstw z partnerami z niemiec i chin. marketing i rynek nr 7 cd-rom, pp. 35-48. danik, l., & duliniec, e. (2014 2(270)). różnice kulturowe amiędzynarodowa współpraca przedsiębiorstw. gospodarka narodowa, pp. s. 125-152. daszkiewicz, n. (2016). terytorialny zakres internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw: wyniki ankietyzacji. prace komisji geografii przemysłu polskiego towarzystwa geograficznego 3(1), pp. 21-29. dow, d., & karunaratana, a. (2006). developong a multidimensional instrument to measure psychic distance stimuli. journal of international business studies, 37(5), pp. pp. 578-602. dudziak, a. (2012). komunikacja interkulturowa w biznesie międzynarodowym. przegląd politologiczny (1), pp. 93-106. duliniec, e. (2007). marketing międzynarodowy. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. fletcher, r. (2006). the impact of culture on web site content, design, and structure. an international and a multicultural perspective. journal of communication management 10(3), pp. 259-273. friedman, t. (2006). świat jest płaski. krótka historia xxi wieku. poznań: dom wydawniczy rebis. gesteland, r. (2000). różnice kulturowe a zachowania w biznesie. warszawa: wyd. naukowe pwn. ghemawat, p. (2001, 9). distance still matters. harvard business review, 79, pp. pp. 137–147. gong, w., stump, r., & li, z. (2014). global use and access of social networking web sites: a national culture perspective. journal of reascherch in interactive marketing 8(1), pp. 37-55. gorman, g. (2006). of orrefors and noritake: or, has geert hofstede something to say about web site design? online information review 30(4), pp. 337-340. gupta, v., hanges, p., & dorfman, p. (2002). culgural clasters: metodology and findings. journal of world busieness 37(1), pp. 11-15. hall, e. (1959). the silent language. garden city, n.y.: doubleday. 440 | elżbieta wąsowicz-zaborek hall, e. (1978). ukryty wymiar. warszawa: państwowy instytut wydawczniczy. hańderek, j. (2015). pojęcia i definicje kultury. filozofia kultury, pp. s. 23-42. hills, m. (2002). klockhohn and strodtbeck's values orientation theory. online readings in psychology and culture. 4(4), pp. 1-14. hofstede, g. (1983, fall). the cultural relativity of organizational practices and theories. journal of international busines studies. hofstede, g. (2000). kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. warszawa: pwe. hofstede, g. (2011). dimensionalizing cultures: the hofstede model in context. retrieved from online readings in psychology and culture, 2(1): https://doi.org/10.9707/2307-0919.1014 hofstede, g., & bond, m. (1988). the confucius connection: from cultural roots to economic growth. organizational dynamics vol. 16, issue 4. hofstede, g., & hofstede, g. (2007). kultury i organizacje. warszawa: pwe. house, r., hages, p., javidan, m., dorfman, p., & gupta, v. (2004). culture, leadership and organizations. the globe study of 62 societies. thousand oaks, london, new delhi: sage publiction. house, r., hanges, p., javidan, m., dorfman, p., & gupta, v. (2004). culture, leadership, and organizations: the globe study of 62 societies. sage publications, inc; 1 edition (aprlil 29, 2004). johanson, j., & vahlne, j. (1977). the internationalization process of the firm a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international buziness studies vol. 8, no. 1, pp. 23-32. junglas, i., & watson, r. (2004). national culture and electronic commerce. e-service journal 3(2), pp. 3-34. kim, i., & kuljis, j. (2010). manifestations of culture in website design. journal of computing and information technology 18(2), pp. 125-132. kluckhohn, f., & strodtbeck, f. (1961). variations in value orientations. evaston: il:row, peterson. komor, m. (2011). model międzykulturowy globe. handel wewnętrzny (1), pp. 11-17. kralisch, a., eisend, m., & berendt, b. (2005). the impact of culture on website navigation behaviour. hci-international conference on human-computer interaction, vol. 11. krawuczka, a. (2014). uwarunkowania kulturowe w marketingu międzynarodowym. przegląd nauk stosowanych. aspekt kulturowy międzynarodowego biznesu (3), pp. 19-29. luna, d., peracchio, l., & de juan, m. (2002). cross-cultural and cognitive aspects of web site navigation. journal of the academy of marketing science 30(4), pp. 397-410. lynch, p., & beck, j. (2001). profiles of internet buyers in 20 countries: evidence for region-specific strategies. journal of international business studies 32(4), pp. 725-748. mayfield , j., & mayfield, m. (2012). national culture and infrastructure development. a comparison among forur cultural typologies. an inernational business journal, 22(5), pp. 369-410. minkov, m., & blagoev, v. (2012). what do project globe's cultural dimensions reflect? an empirical perspective. asia pacific business review 18(1), pp. 27-43. niedzielska, a. (2014 (7)). dystans psychiczny w procesie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstwwyniki badań jakościowych. marketing i rynek, pp. 146-157. niedzielska, a. (2014). budowa narzędzi badawczych do pomiaru dystansu psychicznego w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wroclawiu, 337, pp. p183-192. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 441 palmero, a., durán jerrera, j., de la fuente sabaté, j., & manuel, j. (2013). the role of psychic distance stimuli on the east-west fdi loction structure in the eu. evidence from spanish mnes. journal for east european management studies 18(1), pp. 36-65. perea y monsuwé, t., dellaert, b., & de ruyter, k. (2004). what drives customers to shop online? a lierature review. international journal of service industy management 15(1), pp. 102-121. przybylska, k. (2016). dystans kulturowy jako determinanta wyboru kraju lokalizacji polskich inwestycji bezpośrednich. studia i prace wneiz, 44(44), pp. pp. 281-302. robbins, s., charlotte, u., & stylianou, a. (2010). a longitudinal study of cultural differences in global corporate web sites. journal of international business and cultural studies 3, pp. 1-18. robinson, l. (2009). a taste for the necessary. a bourdieuian approach to digital inequality. information, communication and society 12(4), p. 488. rozkwitalska, m. (2011). bariery w zarządzaniu międzykulturowym. perspektywa filii zagranicznych korporacji transnarodowych. warszawa. sia, c., lim, k., leung, k., lee, m., huang, w., & benbasat, i. (2009). web strategies to promote internet shopping: is cultural-customization needed? mis quarterly 33(3), pp. 491-512. simpson, d. (2012). modele analizowania różnorodności kulturowej w biznesie międzynarodowym. wyzwania gospodarki globalnej. prace i materialy instytutu handlu zagranicznego uniwersytetu gdańskiego (31), pp. 585-606. singh, n. (2002). analysing cultural sensitivity of websites. a normative framework. journal of practical global business 1(2), pp. 32-53. singh, n., & pereira, a. (2005). the culturally customized web site. customizing web sites for the global marketplace. routledge. singh, n., fassot, g., zhao, g., & boughton, h. (2006). cross-cultural analysis of german, chinese and indian customers' perception of web site adaptation. journal of consumer behaviour 5(1), pp. 56-68. singh, n., fassott, g., chao, m., & hoffmann, j. (2006). understanding international web site usage: a cross-national study of german, brazilian, and taiwanese online consumers. international marketing review 23(1), pp. 83-97. singh, n., zhao, h., & hu, x. (2003). cultural adaptation on the web: a study of american companies 'domestic and chinese websites'. journal of global information management 11(3), pp. 63-80. sousa, c., & bradley, f. (2005). global markets: does psychic distance matter? journal of strategic marketing 13(1). steenkamp, j., & geyskens, i. (2006). how country characteristics affect the perceived value of web sites. journal of marketing 70(3), pp. 136-150. (2017). the truth about online consumers. 2017 global online consumer report. kpmg international cooperative. trompenaars, f., & hampden-turner, c. (2002). siedem wymiarów kultury. kraków: oficyna ekonomiczna. trompenaars, f., & hanodeb-turner, c. (1997). riding the waves of culture: understanding cultural diversity in business, second edition. london & santa rosa: nicholas brealey publishing limited. tse, d., belk, r., & zhou, n. (1989). becoming a consumer society: a longitudinal and crosscultural content analysis of print ads from hong kong, the people's republic of china, and taiwan. journal of customer research 15(4), pp. 457-472. 442 | elżbieta wąsowicz-zaborek varner, i., & beamer, l. (2010). intercultural communication in the global workplace. new yourk: mcgraw-hill. włodarczyk, e. (2003). kultura. in encyklopedia pedagogiczna xxi wieku, tom ii red. nauk. pilch j. (pp. 950-962). wydawnictwo akademickie żak. wąsowska, a., ciszewska-mlinarič, m., & obłoj, k. (2016). virtuous and vicious learning cycles in the internationalisation of emerging market firms. european journal of international management, vol. 10, no. 1, pp. 105-125. würtz, e. (2006). intercultural comminication on website: a cross-cultural analysis of web sites from high-context cultures and low-context cultures. journal of computer-mediated communication 11, pp. 274-299. zhang, j. (2014). the psychic distance of the enterprise internationalization the psychic distance of the enterprise internationalization. whiceb 2014 proceedings. 47. http://aisel.aisnet.org/whiceb2014/47 this. zhao, w., massey, b., murphy, j., & fang, l. (2003). cultural dimensions of website design and content. prometheus, pp. 74-84. zhu, p. (2016). impact of business cultural values on web homepage design that may hinder international business. journal of technical writting and communication 46(1), pp. 105-124. s u g g e s t e d c i t a t i o n : wąsowicz-zaborek, e. (2018). influence of national culture on website characteristics in international business. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). 03-dworak s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : dworak, j. (2016). diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości w szkołach wyższych o profilu ekonomicznym. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 3949. diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości w szkołach wyższych o profilu ekonomicznym janusz dworak wyższa szkoła bankowa w gdańsku wydział finansów i zarządzania katedra marketingu aleja grunwaldzka 238a, 80-266 gdańsk e-mail: dworakjanusz@wp.pl streszczenie: niniejsze rozważania wpisują się w nurt propagowania zachowań przedsiębiorczych wśród studentów i koncentrują swoją uwagę na zaprezentowaniu nowego przedmiotu kształcenia „diagnostyka marketingowa”. jest on bezpośrednio związany z diagnozowaniem pojawiających się szans na rozwój oraz symptomów zagrożeń dalszego wzrostu podmiotu gospodarującego. nowe spojrzenie na badania marketingowe pozwoli studentom lepiej rozeznać się w lokalnych, regionalnych czy nawet międzynarodowych rynkach. ponadto umożliwi im zakładanie własnych firm doradczych. mogą one świadczyć usługi, związane z diagnozowaniem sytuacji społecznej i gospodarczej w kontekście podnoszenia efektywności działań marketingowych w dużych i małych przedsiębiorstwach. słowa kluczowe: diagnostyka marketingowa; audyt; przedsiębiorczość; informacje klasyfikacja jel: l26, i21, m31 1. wprowadzenie diagnostyka jest określana najczęściej jako „rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości” (ziemski, 1973, s. 17). koncentruje się głównie na ocenie wpływu procesów endogenicznych i egzogenicznych na badany obiekt oraz opiera się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytania typu: − co spowodowało zaistnienie niekorzystnej sytuacji „a”? − jakie środki zaradcze należy podjąć celem zniwelowania działania sytuacji „a”? − co należy zrobić, aby nie dopuścić do ponownego wystąpienia sytuacji „a”? 40 janusz dworak diagnostyka, dzięki użyciu specyficznych narzędzi, jest prowadzona najczęściej w celu lokalizacji miejsc, w których pojawiają się odchylenia zakłócające normalną pracę badanego obiektu. jej głównym zadaniem jest wykrywanie zmian powstałych podczas eksploatacji obiektu i wybór metody zapewniającej dostosowanie odbiegających od normy parametrów, do obowiązujących standardów. „umiejętności techniczne, diagnostyczne i decyzyjne są szczególnie ważne wtedy, gdy uprawia się zarządzanie pojmowane jako wiedza” (griffin, 1996, s. 24). wiedzę z tego zakresu, można wykorzystać zarówno do identyfikowania czynników wpływających destruktywnie, jak i konstruktywnie na badany obiekt. celem diagnostyki jest „określenie aktualnego poziomu funkcjonowania jednostki i natury jej problemu oraz wskazanie jego przyczyn i konsekwencji, weryfikowanie hipotez odnośnie do istoty problemu, jego uwarunkowań, prognozowanie zachowania, tworzenie planu interwencji oraz monitorowanie postępów i ocena efektów interwencji” (paluchowski, 2007, s. 12). diagnostyka wskazuje na dwa podstawowe kierunki działania. pierwszy odnosi się do wiedzy w zakresie poszukiwania symptomów zdarzeń, jakie mogą wystąpić w przyszłości, a drugi wskazuje na wagę kompetencji w zakresie interpretacji uzyskanych danych, jaką powinna posiadać osoba prowadząca badania (w tym przypadku można ją nazwać diagnostą). wynikiem badań diagnostycznych jest diagnoza, dzięki której podejmowane są decyzje związane z uruchomieniem określonych wcześniej procedur, które zalecają, jakiego typu działania należy przedsięwziąć, aby niepożądany stan zmienić, złagodzić lub zlikwidować. przyjmując, że „badania marketingowe są praktycznie działalnością wszechobecną,” (churchill, 2002, s. 38), niniejszy artykuł jest bezpośrednio związany z problemem ustrukturyzowania ich pod nazwą „diagnostyka marketingowa.” natomiast pośrednio dotyczy kształtowania postaw przedsiębiorczych, traktowanych jako element procesu dydaktycznego wydziałów zarządzania szkół o profilu ekonomicznym (dworak, 2014). celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań i rozważań autora zmierzających do zweryfikowana hipotezy zakładającej, że kształcenie w zakresie diagnostyki marketingowej jest sposobem na formowanie postaw przedsiębiorczych wśród studentów. 2. badania fokusowe nad przedsiębiorczością studentów badania związane z przeciwdziałaniem bezrobociu absolwentów zostały oparte na wywiadach pogłębionych standaryzowanych (kaczmarczyk, 1995, s. 255). prowadzone w formie fokusów, gdzie tematem przewodnim był problem dostosowania kształcenia studentów do rynku pracy. „celem tego etapu było wydobycie esencji rozmowy, wyłuskanie najważniejszych obszarów semantycznych z wypowiedzi osoby badanej, przy czym niekoniecznie i nie tylko tych, które mają ścisłe odniesienia do problematyki badawczej” (kruchowska, 2010, s. 135). dobór próby do badań nie był losowy, lecz został podporządkowany „celom badań, to znaczy poznaniu i zrozumieniu problemu” (maison, 2007, s. 10). grupy fokusowe składały diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości … 41 się ze studentów wydziału zarządzania, w jednej z uczelni na terenie województwa pomorskiego. badania przeprowadzono w kwietniu 2015 r. brało w nich udział ok. 100 osób. wyniki badań jednoznacznie wskazywały, że rozumiana do tej pory przedsiębiorczość, jako tworzenie własnych firm w obecnych uwarunkowaniach ekonomiczno-prawnych, jest dla 85% badanych nie do zaakceptowania. przyczyn tego stanu uczestnicy badań fokusowych upatrywali: w procesach standaryzacji, globalizacji i integracji (60%); w braku doświadczenia zawodowego (57%); braku zdolności kredytowej (35%); oraz ryzyku, jakie niesie ze sobą wejście na rynek małych firm (75%). nowy model kształcenia przedsiębiorczości według badanych powinien koncentrować się wokół wąskich specjalności umożliwiających współpracę z wieloma przedsiębiorstwami, głównie na zasadzie outsourcingu (85%). uczestnicy badań fokusowych, jako przykład działań małych firm podawali: biura rachunkowe, agencje reklamowe, kancelarie prawnicze itp. druga część badań obejmowała formę burzy mózgów nad diagnostyką marketingową traktowaną jako nowy kierunek kształcenia. swobodne wypowiedzi sugerowały, że kształcenie w tej dziedzinie należy oprzeć na: praktykach w przedsiębiorstwach, umiejętności diagnozowania procesów endogenicznych i egzogenicznych oraz wiedzy teoretycznej pozyskiwanej ze specjalistycznych publikacji. ten pomysł stał się przedmiotem dalszych dociekań, gdzie myślą przewodnią był audyt marketingowy. dalsze badania fokusowe oparte zostały na propozycjach kotlera (1999, s. 255) i dotyczyły audytu. zauważono bowiem, że działania związane z diagnostyką marketingową powinny skupiać się przede wszystkim na umiejętności wykonywania audytu najważniejszych sfer aktywności przedsiębiorstwa i jego otoczenia. są nimi: 1. audyt czynników egzogenicznych, w którym sukcesy rynkowe są uzależnione przede wszystkim od decyzji rządu realizującego długookresową politykę ekonomiczną kreowania wzrostu gospodarczego. ten rodzaj audytu, może zostać sporządzony na podstawie doświadczania i logicznego rozumowania, a czasem nawet intuicji diagnosty. jego zadanie będzie koncentrowało się wokół poszukiwania odpowiedzi na pytania typu: − jakie będą skutki wprowadzanych zmian gospodarczych i politycznych w kraju? − czy inicjowane zmiany przyczynią się do rozwoju przedsiębiorstwa? − jak zapobiec pojawiającym się problemom wynikającym z wprowadzanych zmian? − jak jednostki samorządu terytorialnego mogą wspomóc rozwój przedsiębiorstwa? − jak zmiany mogłyby wpłynąć na realizację planów sprzedaży? odpowiedzi pozwolą na wyodrębnienie i zbadanie procesów społecznych, gospodarczych, politycznych, demograficznych i kulturowych mających wpływ na rozwój podmiotu gospodarującego w określonym środowisku. 42 janusz dworak 2. audyt czynników endogenicznych może przyjąć formę oceny: − pracy menedżerów, czyli korzyści odnoszonych przez podmioty gospodarujące w wyniku podejmowanych decyzji. tu analiza będzie skupiona na zagadnieniach związanych z redukowaniem błędów uniemożliwiających wzrost różnych form kapitału przedsiębiorstwa: o materialnego, o społecznego, o relacyjnego, o intelektualnego. − sprawności funkcjonowania struktur administracyjnych. taka ocena może być dokonana po udzieleniu odpowiedzi na przedstawione niżej pytania: o czy opracowane są procedury postępowania w poszczególnych sytuacjach? o czy wszystkie sprawy i formalności załatwiane są według procedur? o czy są sprawy niezałatwiane z powodu zaniedbań pracowników? o jakie usprawnienia należy wprowadzić celem poprawy efektywności pracy? o jakiego rodzaju relacji oczekują interesariusze? o jak przebiega rekrutacja do pracy? o jakie są koszty funkcjonowania administracji i jak można je obniżyć? − współpracy z dostawcami. oceny tej można dokonać poprzez pytania: o czy asortyment dostarczanych towarów odbywa się zgodnie z harmonogramem? o co należałoby zmienić, aby usprawnić logistykę w przedsiębiorstwie? o czy kontrahenci są zadowoleni ze współpracy? o jakie są koszty nowych relacji z kontrahentami i jak można je obniżyć? − realizacji strategii. tu istotnych informacji mogą dostarczyć odpowiedzi na pytania: o czy cele strategiczne zostały zrealizowane? o na ile kierunki rozwoju zaproponowane w strategii przekładają się na zyski? o na ile załoga zaangażowała się w realizację celów strategicznych? − organizacji marketingu. skuteczności działań marketingowych można poddać pod osąd za pomocą pytań: diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości … 43 o jakie atuty można wykorzystać w procesie kreowania jego wizerunku? o czy kampanie promocyjne przyczyniają się do zwiększania zysków? o na ile skuteczne były dotychczasowe działania marketingowe? o jaki wpływ na nabywców wywierają działania marketingowe? o w wyniku jakich działań marketingowych pojawili się nowi klienci? − sytuacji ekonomicznej podmiotu gospodarującego. odpowiedzi na poniższe pytania mogą być, też użyteczne przy projektowaniu bądź usprawnianiu dalszych działań: o co zrobiono do tej pory celem poprawy wskaźników ekonomicznych firmy? o jakich informacji oczekują członkowie załogi? o jakie bariery społeczne, ekonomiczne, ekologiczne utrudniają realizację zadań? o czy struktura organizacyjna gwarantuje realizację zadań? o jakie zmiany należałoby wprowadzić, aby usprawnić proces produkcji? o czy powinno się poszerzać, redukować, zwiększać rozmiary produkcji? o co należy zrobić w celu lepszego wykorzystania posiadanych zasobów? o jak zainicjować działania korzystne dla rozwoju? − inwestycji. to pytania stawiane interesariuszom, których celem jest wytyczanie kierunków polityki proinwestycyjnej podmiotu gospodarującego: o jakie czynniki ekonomiczne i społeczne wpłynęły na realizację inwestycji? o jakie bariery zniechęcają do inwestowania? o jakiego rodzaju informacje ułatwiłyby podjęcie decyzji o realizacji inwestycji? o jakiej pomocy oczekują inwestorzy ze strony władz samorządowych? − funkcjonowania instytucji samorządowych. od sprawności ich działań zależy w dużej mierze sukces przedsiębiorstwa. poniżej zaproponowano pytania oceniające wpływ samorządów na rozwój: o czy relacje na osi przedsiębiorstwo instytucje samorządowe sprzyjają rozwojowi? o w jaki sposób należy kształtować relacje z władzami samorządowymi? o czy możliwy jest lobbing? 44 janusz dworak − innych czynników rozwoju. na rozwój podmiotu gospodarującego ma wpływ wiele czynników specyficznych, których nie należy lekceważyć. pomysłów do kreowania rozwoju mogą dostarczyć odpowiedzi na poniższe pytanie: w jaki sposób pobudzać rozwój podmiotu gospodarującego wykorzystując: o położenie (np. nadgraniczne, nadmorskie); o unikatowe warunki przyrodniczo-krajobrazowe; o historię i tradycję; o kulturę i sztukę; o procesy integracyjne; o globalizację; o instytucje pozarządowe? obiektywnie i rzetelnie opracowany audyt może stanowić bazę do skutecznego diagnozowania podmiotów gospodarujących, co sprowadza się do wytyczenia kierunków reagowania na zmiany w otoczeniu oraz podnoszenia jakości i kultury pracy. uzyskane w ten sposób informacje powinny umożliwić studentom opracowywanie diagnozy stanu sytuacji podmiotu gospodarującego w dziedzinach, takich jak: − makro-środowisko (demografia, gospodarka, polityka, kultura, ekologia), − mikro-środowisko (produktywność, rentowność, efektywność), − rynek (nabywców, dystrybutorów i dealerów, dostawców, firm pomocniczych), − strategia (cel marketingowy, plany operacyjne, biznesplan), − działania marketingowe (marketing mix). warto w tym miejscu podkreślić znaczenie specjalistycznej wiedzy diagnostycznej, wyartykułowane przez respondentów podczas badań. zauważono, że uzyskane dane wymagają krytycznej oceny ze strony specjalisty, ponieważ istnieje ryzyko, iż praktyk będzie postrzegał wielkość podaży i popytu tylko poprzez pryzmat własnej firmy, zaś naukowiec przez teorie powstałe jako pewne uogólnienie zbadanych przypadków. respondenci mieli również świadomość wagi problemu, z którym musi zmierzyć się diagnosta marketingowy. będzie wiązał się on z rozwojem cywilizacyjnym, powodującym przekształcanie dotychczasowych struktur rynku w organizacje hybrydowe, co zmusza do poszukiwania nowych metod diagnozowania rynku i podmiotów na nim funkcjonujących. podczas badań fokusowych studenci zaproponowali, aby główną umiejętnością diagnosty marketingowego było przekształcanie danych z badań socjologicznych, narracyjnych, socjometrycznych, psychologicznych w informację niezbędną do podejmowania decyzji. związana byłaby ona z wielkością i strukturą produkcji lub sposobem kształtowania przekazu reklamowego. respondenci byli świadomi tego, że informacja, będąca najważniejszym składnikiem każdego systemu, odpowiada za sukces rynkowy każdego przedsiębiorstwa. diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości … 45 3. istota diagnostyki marketingowej na podstawie badań fokusowych i dostępnej wiedzy o diagnostyce zauważono, że celem diagnostyki marketingowej jest rozpoznawanie pojawiających się symptomów, zarówno okazji zwiększania wielkości produkcji, jak i zagrożeń utraty określonej pozycji rynkowej. bazując na stwierdzeniu, że „dobrym punktem wyjścia do zrozumienia zjawisk społecznych, może być konstruowanie tak zwanych definicji analitycznych pewnych ważnych społecznych pojęć” (nowak, 2007, s. 91), autor zdefiniował diagnostykę marketingową jako badanie określonego wycinka rynku, dzięki któremu można podjąć działania zmierzające do osiągnięcia stanu umożliwiającego dalsze i lepsze funkcjonowanie podmiotu gospodarującego. przedmiotem badań w tym przypadku są przedsiębiorstwa, a działania badawcze z nimi związane można opatrzyć przymiotnikiem „marketingowy”. przykładowo: − diagnostyka marketingowa, jako wiedza, będzie obejmowała sposoby wykorzystania zasobów podmiotów gospodarujących poprzez kontrolę stanu i lokalizację źródeł niepowodzeń, − diagnozowanie marketingowe to proces, który związany będzie ze sposobami rozpoznawania dysfunkcji na podstawie badań, − diagnoza marketingowa to swego rodzaju raport dotyczący pozycji badanego obiektu w otoczeniu konkurencyjnym i relacji między nim a jego interesariuszami, − diagnosta marketingowy to specjalista od diagnozowania rynku. proces diagnozowania wymaga skupienia uwagi na niezauważonych, nieprzewidzianych i niezaplanowanych zjawiskach, które wystąpiły zarówno w samym podmiocie gospodarującym, jak i w jego otoczeniu. analiza okoliczności, które przyczyniły się do zmniejszenia popytu, będzie podstawą badania korzystnych i niekorzystnych zjawisk, które doprowadziły obiekt zarówno do wzrostu, jak i spadku zysku. metody diagnostyki marketingowej będą koncentrowały się głównie na ocenie wcześniej podjętych decyzji, które doprowadziły do zwiększania lub ograniczania zbytu na wytwarzane dobra. nie zawsze będą mogły opierać się na dotychczasowej wiedzy, ponieważ wraz z postępem cywilizacyjnym, stare sposoby osiągania sukcesu niejednokrotnie zawodzą. skuteczna identyfikacja źródeł zysków i strat, będzie zależała od stosowania nowych procedur i reguł diagnostycznych. w procesie diagnozowania obiektów ważnym staje się także wybór atrybucji. atrybucja wewnętrzna będzie związana z szukaniem przyczyn wystąpienia niekorzystnego zdarzenia „a” spowodowanym nieprawidłowym funkcjonowaniem badanego obiektu, natomiast atrybucja zewnętrzna skupiać będzie swoją uwagę na poszukiwaniu ich w jego otoczeniu. diagnostyka marketingowa może przyczyniać się do kształtowania umiejętności w rozpoznaniu bieżącej sytuacji i identyfikacji obszarów problemowych zarówno dla dużych podmiotów gospodarujących, jak i małych przedsiębiorstw. w pierwszym przypadku absolwenci zatrudniani byliby na umowę o pracę, w dru46 janusz dworak gim świadczyliby usługi innym, jako wyspecjalizowane firmy doradcze. diagnostyk marketingowy, powinien wziąć pod uwagę fakt, że nowa wiedza pojawia się każdego dnia. niezależnie od naszych osobistych poszukiwań, korzystamy z nowych odkryć i wyjaśnień, będących dziełem innych ludzi, a „nauka czyni pojęcia przyczynowości i prawdopodobieństwa bardziej jednoznacznymi oraz dostarcza technik pozwalających radzić sobie z nimi w sposób bardziej rygorystyczny, niż czyni to, na co dzień zwykły człowiek” (babbie, 2004, s. 22). to dzięki precyzyjnie wyartykułowanej informacji w przyszłości absolwenci będą mogli zaproponować działania naprawcze związane z podnoszeniem konkurencyjności podmiotu gospodarującego. „marketingowa koncepcja źródeł przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa zakłada, że tym, co decyduje o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa jest marketing” (pierścionek, 2003, s. 206). w podmiotach gospodarujących diagnozowana informacja dotyczyć będzie przede wszystkim struktury kapitału materialnego. można ją określać przymiotnikiem strukturalna, ponieważ opisuje realnie istniejący majątek, będący dziedzictwem procesów technologicznych i pracy całej załogi. natomiast do informacji, która dotyczy kapitału społecznego i intelektualnego można dodać przymiotnik „jakościowa”, ponieważ związana jest z kształtowaniem relacji podmiotu gospodarującego z interesariuszami. z dalszych badań wynika, że szczególnie ważnym staje się przekazanie studentom umiejętności łączenia informacji strukturalnej z jakościową. będzie ona bowiem związana z planowaniem sprzedaży, zatrudnienia, sposobów zaopatrzenia i tworzeniem koncepcji promocji. „stosunki towarzyszące procesom materialnorzeczowym tworzą regulacyjną sferę gospodarowania. treścią tej sfery są procesy informacyjno-decyzyjne, niemające materialnego charakteru” (wrzosek, 2002, s. 17). reasumując, po uwzględnieniu wyników badań, kształcenie na specjalności „diagnostyka marketingowa”, będzie sprowadzało się do opracowania koncepcji rozwoju podmiotu gospodarującego polegającego na: − optymalizowaniu procesów produkcji, − rozpoznawaniu relacji przyczyniających się do rozwoju firmy, − przygotowaniu wariantów reagowania na zjawiska kryzysowe, − wykorzystaniu z zyskiem „martwych” zasobów przedsiębiorstwa i jego otoczenia, − kreowaniu pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa w otoczeniu konkurencyjnym, − analizie czasu dostosowania asortymentu produktów do potrzeb klientów, − ekstrapolacji trendów występujących w gospodarce, − monitorowaniu zachodzących zdarzeń i procesów w otoczeniu, − konfrontacji własnych przygotowań do nadchodzących zmian cywilizacyjnych, − analizowaniu trafności podjętych decyzji w poprzednich okresach, diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości … 47 − udzieleniu odpowiedzi na pytanie jak zmieni się pozycja podmiotu gospodarującego w otoczeniu konkurencyjnym po wprowadzeniu planowanych zmian? − tworzeniu informacji o intencjach nabywców (młynarski, 1979, s. 140), − realizacji akcji promocyjnych zgodnych z oczekiwaniami lokalnych społeczności, − analizowaniu przyczyn niepowodzeń, − ustalaniu przyczyn konfliktów i sposobów ich eliminowania, − zmianie wizerunku. wymienione koncepcje są składnikami zarządzania strategicznego, które „charakteryzuje się integracją różnorodnych podejść i teorii zarówno tych klastycznych, jak i nowych rozwiązań, których rodowód związany jest z organizacją i zarządzaniem, informatyką, komunikacją społeczną” (stabryła, 2007, s. 25). tak rozumiana diagnostyka pełni także funkcję ewaluacji wykorzystania posiadanych zasobów (rymaniak, 2015, s. 187-200). 4. podsumowanie w nowych warunkach cywilizacyjnych powinno dążyć się do opracowania zarówno adekwatnych metod oceny sytuacji rynkowej, jak również procedur wychodzenia z kryzysu czy też osiągania przewagi konkurencyjnej przez podmioty gospodarujące. diagnostyka marketingowa dotyczyć będzie stanu rynku oraz poszczególnych podmiotów na nim funkcjonujących. istotą badań diagnostycznych będzie rozpoznawanie bieżącej sytuacji na podstawie wiedzy, doświadczenia, badań marketingowych i intuicji bez potrzeby uciekania się do eksperymentów. ze względu na koszty tradycyjnych badań, diagnosta nie powinien opierać swojego działania na postępowaniu iteracyjnym, polegającym na dochodzeniu do właściwych rozwiązań metodą prób i błędów, lecz na analizach wyników badań ilościowych i jakościowych związanych z meritum problemu. „społeczeństwo wiedzy” to nazwa okresu, w którym żyjemy. najczęściej wiedza przyczynia się do zwiększania zysków w przedsiębiorstwie i decyduje o zajmowanym miejscu pracownika w strukturze organizacyjnej. studia z zakresu diagnostyki marketingowej, miałyby za zadanie dostarczyć takiej wiedzy studentom, aby przygotować ich do prac analitycznych i koncepcyjnych, których celem będzie podejmowanie trafnych decyzji umożliwiających rozwój podmiotom gospodarującym. „ostatecznym etapem badań marketingowych jest wykorzystanie w podejmowaniu konkretnych decyzji” (walesiak, 1996, s. 18). absolwenci wyższych szkół ekonomicznych nie mogą być jedynie „magazynem wiedzy” nabytej w trakcie studiowania. muszą opanować metody jej przetwarzania, sortowania, aktualizowania, po to, aby w sytuacji kryzysowej wskazać optymalne sposoby rozwiązania problemów. w diagnostyce marketingowej informacja stanowi głównie zbiór wiadomości o faktach, zdarzeniach i cechach rynku. z tego powodu, powinna być traktowana jako szczególnego rodzaju zasób, którego 48 janusz dworak pełne wykorzystanie sprowadza się do osiągania przewagi konkurencyjnej. umiejętności diagnozowania marketingowego mogą być w przyszłości bardzo cenione na rynku pracy zarówno, gdy absolwent będzie zatrudniony w oparciu o umowę o pracę, jak i przy tworzeniu własnych firm świadczących usługi innym podmiotom gospodarczym. diagnosta marketingowy to nie tylko specjalista od projektowania i interpretowania badań rynkowych, lecz także ekspert potrafiący wykorzystać z zyskiem niezagospodarowane zasoby badanego obiektu. przedstawione wyniki badań i rozważania dotyczące programu kształcenia ekonomistów na wydziałach zarządzania, na których należałoby wprowadzić przedmiot lub nawet zorganizować cały kierunek pod nazwą „diagnostyka marketingowa”, upoważniają do stwierdzenia, że postawiona we wprowadzeniu hipoteza została zweryfikowana pozytywnie. autor uważa, że diagnostyka marketingowa jest rozwinięciem myśli „największy rozwój sił produkcyjnych pracy i przeważna część umiejętności, sprawności i znawstwa, z jakim kieruje się pracą lub jakie się w pracę wkłada, są, jak się wydaje, rezultatem podziału pracy.” (smith, 2007, s. 9). literatura babbie, e. (2004). badania społeczne w praktyce. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. churchill, g.a. (2002). badania marketingowe. podstawy metodologiczne. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. dworak, j. (2014). praktyczne aspekty kształcenia przedsiębiorczości w szkole wyższej. horyzonty wychowania, 13(25), 341-362. griffin, r.w. (1996). podstawy zarządzania organizacjami. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. kaczmarczyk, s. (1995). badania marketingowe, metody i techniki. warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. kotler, ph. (1999). kotler o marketingu. jak kreować i opanowywać rynki. kraków: wydawnictwo profesjonalnej szkoły biznesu. kruchowska, e. (2010). metoda wielostopniowa analizy interpretacji hermeneutycznej materiału empirycznego. w: m. straś-romanowska, b. bartosz, m. żurko (red.), badania narracyjne w psychologii. warszawa: wydawnictwo psychologii i kultury eneteia. maison, d. (2007). jakościowe metody badań marketingowych. w: d. maison, a. nogabogomilski (red.), badania marketingowe. od teorii do praktyki. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. młynarski, s. (1979). elementy teorii systemów i cybernetyki. warszawa: pwe. nowak, s. (2007). metodologia badań społecznych, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. paluchowski, w.j. (2007). diagnoza psychologiczna. proces narzędzia-standardy. warszawa: wydawnictwa akademickie i profesjonalne. pierścionek, z. (2003). strategie konkurencyjności i rozwoju przedsiębiorstwa. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. diagnostyka marketingowa elementem kształcenia przedsiębiorczości … 49 rymaniak, j. (2015). resources as the basis of entrepreneurship a new concept of business management. w: t. kusio, m. makowiec (red.), entrepreneurship management. functioning and development of an organization. cracow: university of economics. smith, a. (2007). badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. tom 1, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn, stabryła, a. (2007). zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. walesiak, m. (1996). metoda analizy danych marketingowych. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. wrzosek, w. (2002). funkcjonowanie rynku. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. ziemski, s. (1973). problemy dobrej diagnozy. warszawa: wiedza powszechna. marketing diagnostics as an element of entrepreneurship education within economic fields of studies in higher education abstract: this article is situated within a trend of promoting entrepreneurship among students of higher education institutions of economic profile. for this purpose a new concept has been developed: diagnostics of marketing. this field of studies is associated with the use of quantitative and qualitative methods of detecting both the potential sale of goods and services, as well as the symptoms of the risks of further development of the company. a new look at marketing research may enable students a better understanding of local, regional, and even international markets. it may also help them establish their own companies providing services related to diagnosing social and economic situation, in the context of improving the efficiency of marketing departments in large and small enterprises. keywords: diagnostics marketing; auditing; entrepreneurship; information jel codes: l26, i21, m31 ie-pm-04-02-07-pp089-pietras 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.07 znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług w latach 2010-2015 klaudia pietras a b s t r a k t cel artykułu: w artykule podjęto próbę oceny obecnego stopnia rozwoju sektora usługowego w polsce oraz wpływu, jaki wywiera on na gospodarkę polski. celem artykułu jest identyfikacja stopnia zależności polski od bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w szczególności od inwestycji napływających do sektora usług. metodyka badań: badania zostały oparte na przeglądzie literatury oraz analizie statystycznej. przedmiotem analizy była gospodarka polski pod względem wybranych mierników gospodarki na przestrzeni lat 2010-2015. wyniki: sektor usługowy jest znaczącym sektorem w polskiej gospodarce, a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tego sektora rokrocznie wzrastał w badanym okresie. w konsekwencji, niektóre sekcje usługowe w polsce są niemalże całkowicie zdominowane przez zagraniczne przedsiębiorstwa. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: zagraniczne inwestycje bezpośrednie; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polskim sektorze usług; polski sektor usług; znaczenie usług w polsce; udział sektora usług w gospodarce polskiej kody jel: e22, f21, n70 artykuł nadesłano:20 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano:26 maja 2018 sugerowane cytowanie: pietras, k. (2018). znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług w latach 2010-2015. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 89-100. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.07 wprowadzenie jedną z charakterystycznych zmian obserwowanych na początku xxi w. w strukturze gospodarki polskiej jest znaczący rozwój sektora usług. wynika on m.in. z rozwoju gospodarczego i wzrostu zamożności polskiego społeczeństwa, który stymuluje wzrost popytu na usługi o wysokiej jakości. wzrost znaczenia sektora usług w ostatnich latach doprowadził do zainteresowania polskim rynkiem usługowym przedsiębiorców zagranicznych lokujących na terenie polski 90 | klaudia pietras swój kapitał w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. w ostatnich latach to właśnie sektor usług przyciąga najwięcej kapitału zagranicznego. napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich (zib) do polskiego sektora usługowego ma istotne i zróżnicowane konsekwencje dla jego funkcjonowania. w pracy przedstawiono analizę jednego z tych skutków w postaci rozwoju sektora usługowego polski. rozwój sektora usług determinowany jest przez wiele czynników o zróżnicowanym charakterze, w tym technologicznych, instytucjonalnych, organizacyjnych, jak i społecznych. część z nich związana jest z rozwojem całego tego sektora, inne stanowią specyficzne determinanty, charakterystyczne tylko dla wybranych rodzajów usług, np. usług biznesowych czy opartych na wiedzy. sektor usług wpływa na strukturę społeczno-gospodarczą kraju, przyczynia się bezpośrednio do rozwoju gospodarki, stanowi zasadniczy składnik pkb, a pośrednio oddziałuje na zwiększenie produktywności i rozwój pozostałych sektorów. w artykule została podjęta próba oceny znaczenia podmiotów zagranicznych w obserwowanym w latach 2010-2015 wzroście dynamiki wymiany usług w polsce. determinanty rozwoju usług w gospodarce światowej proces serwicyzacji wyraża się zarówno ciągłym wzrostem udziału usług, przy jednoczesnym spadku znaczenia przemysłu oraz rolnictwa, jak również rozszerzaniem funkcji usługowych w pozostałych dwóch sektorach. proces ten prowadzi nie tylko do zmiany udziału wielkości zatrudnienia w poszczególnych sektorach czy zmiany wytwarzanej wartości dodanej, ale przede wszystkim przyczynia się do zmiany warunków wykonywania pracy, wymaganych kwalifikacji i umiejętności na poszczególnych stanowiskach. szybki rozwój sektora usługowego jest uważany za jedną z najważniejszych zmian, które obserwowane są w strukturze gospodarczej krajów wysokorozwiniętych. znaczny wzrost sektora usług w ostatnich latach wynika między innymi z przesłanek takich jak znaczny wzrost zamożności społeczeństwa, zwiększenie potrzeb konsumentów, coraz większe znaczenie kapitału ludzkiego, szybki rozwój transportu oraz systemu informacyjnego, a także zachodzące w gospodarce zmiany technologiczne (hybel, 2008, s. 5). znacząca w ostatnich latach ekspansja sektora usług spowodowała znaczny wzrost zainteresowania badaniami tej sfery aktywności gospodarczej. wśród prowadzonych badań oraz rozważań teoretycznych, ważne miejsce zajmuje próba wyjaśnienia determinantów rozwoju sektora usług, jednak ze względu na złożoność oraz sieć zależności występujących pomiędzy poszczególnymi czynnikami, wciąż brak jest zgodności, co do przyczyn jego rozwoju (skórska, 2012, s. 43-48). w jednej z podstawowych koncepcji wskazuje się na trójsektorowy układ gospodarki (rolnictwo, przemysł, usługi) oraz zmiany w strukturach popytu. koncepcja ta zakłada, że wraz ze wzrostem dochodów zarówno konsumpcja jak i udział wydatków na usługi rośnie szybciej niż pozostałe dobra, co bezpośrednio wiąże się z dużą elastycznością dochodową popytu na usługi w porównaniu z dobrami materialnymi (clark, 1951; fisher, 1939, s. 24-28). powiązane z rozwojem procesu outsourcingu i offshoringu usług, zmiany w podziale pracy pomiędzy sektorami stanowią dodatkowe wyjaśnienie przyczyn rozwoju sektora usług (parinello, 2004, 381-400). globalizacja, poprzez wzrost liberalizacji i integracji rynków międzynarodowych, przyczynia się do relokacji pracy w skali światowej, a co za znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług… | 91 tym idzie do wzrostu znaczenia wiedzy. z kolei dematerializacja pracy oraz duże znaczenie wiedzy stwarzają warunki dla rozwoju usług wiedzo-chłonnych (karaszewski, 2007, s. 29, świerkocki, 2011, s.24). rozwój technologii informacyjnokomunikacyjnych (ict) ma istotny wpływ na wzrost udziału usług w międzynarodowej wymianie. za sprawą nowych form komunikacji i ścieżek dystrybucji usług powiększa się rynek zbytu, a dzięki platformom handlu elektronicznego umożliwiona zostaje skuteczna kooperacja pomiędzy centralami a oddziałami międzynarodowych koncernów rozmieszczonych na całym świecie. co więcej, rozwój ict umożliwił również rozwój usług elektronicznych, które niewątpliwie są najważniejszą innowacją w zakresie form świadczenia usług (np. e-commerce, e-learning, e-banking). wymieniając czynniki determinujące rozwój usług w gospodarce światowej, należy też odnieść się do czynników demograficznych, ze szczególnym naciskiem na proces starzenia się społeczeństwa oraz znaczenie indywidualnych potrzeb, które są bezpośrednim wynikiem wzrostu zamożności społeczeństwa. starzenie się populacji wpływa na wzrost popytu na specyficzne usługi, takie jak usługi z zakresu ochrony zdrowia, rehabilitacyjne, usługi bytowe czy też z zakresu wypoczynku i turystyki, zaś wyższe dochody gospodarstw domowych zdecydowanie przyczyniają się do wzrostu znaczenia usług kulturalnych, kosmetycznych, fryzjerskich lub edukacyjnych (skórska, 2013, s. 11-53). do rozwoju sektora usług w polsce znacznie przyczyniły się przemiany systemowe i urynkowienie gospodarki, a także wejście do unii europejskiej (hybel,2008, s. 5). w latach 90. xx wieku w polsce dominowały bezpośrednie inwestycje zagraniczne napływające głównie do sektora przemysłowego, gdyż sektor ten gwarantował zagranicznym inwestorom łatwe i szybkie zyski (stawicka, 2007, s. 94). dopiero w xxi wieku znacznie wzrosło zainteresowanie inwestorów sektorem usług, dynamiczny rozwój tego sektora prowadzi do coraz większego udziału w wartości dodanej brutto pkb polski (tabela 1). tabela 1. wartość dodana w sektorze usług w polsce w latach 2010-2015 (w cenach bieżących) rok wartość dodana brutto ogółem wartość dodana sektora usług udział sektora usług (w %) dynamika wartości dodanej sektora usług 2010 rok =100 w mln zł 2010 1 271 475 810 666 63,8 100,0 2011 1 376 956 862 871 62,7 106,4 2012 1 443 624 912 985 63,2 112,6 2013 1 470 864 946 350 64,3 116,7 2014 1 524 940 971 580 63,7 119,8 2015 1 595 276 1 006 904 63,1 124,2 źródło: obliczenia własne na podstawie gus (2016). w analizowanym okresie lat 2010-2015 wartość dodana brutto zarówno w całej gospodarce jak i w sektorze usług wzrosła o około 25%, zaś udział sektora usług w wartości dodanej podlegał w ciągu analizowanego okresu niewielkim wahaniom, ostatecznie zmniejszając się z 63,8% do 63,1 %. bardzo duży udział usług w ogólnych nakładach inwestycyjnych świadczy o znaczącej roli i miejscu usług w polskiej gospodarce w latach 2010-2015 (tabela 2). pomimo, że udział 92 | klaudia pietras usług w inwestycjach ogółem w analizowanym okresie wykazywał tendencję spadkową, dynamika wciąż pozostała na stosunkowo wysokim poziomie (tab. 2). tabela 2. wartość nakładów inwestycyjnych w sektorze usług w polsce w latach 2010-2015 rok nakłady inwestycyjne ogółem (w mln zł) nakłady inwestycyjne w sektorze usług (w mln zł) udział sektora usług (%) dynamika inwestycji w sektorze usług 2010 rok =100 2010 217 287 136 741 62,9 100,0 2011 243 346 152 671 62,7 111,6 2012 237 627 148 689 62,6 108,7 2013 231 155 138 611 60,0 101,4 2014 257 006 145 698 56,7 106,6 2015 271 839 152 404 56,1 111,5 źródło: obliczenia własne na podstawie: gus, 2016, s. 669. polski sektor usług jako miejsce lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich atrakcyjność inwestycyjna polski wiele zagranicznych firm uznaje polskę za bardzo atrakcyjne miejsce do inwestowania. wymienia się kilka podstawowych atutów, dzięki którym polska posiada przewagę w konkurowaniu o pozyskiwanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, przede wszystkim wśród innych krajów europy środkowo-wschodniej. są to m.in. dobra lokalizacja w europie centralnej (trasa europejskich korytarzy transportowych), szybsze niż w wielu innych krajach unii europejskiej tempo rozwoju gospodarczego, członkostwo polski w unii europejskiej i związane z tym dotacje przeznaczone na wspieranie rozwoju kraju, stosunkowo duży rynek zbytu, duża dynamika wzrostu pkb oraz wysokiej jakości, stosunkowo tani kapitał ludzki (kuczewska, 2012, s. 33; budner, 2000, s.22; kłysik-uryszek, 2010, s. 71; rynarzewski, truskolaski, 2010, s. 74). mając na uwadze duże potrzeby inwestycyjne, ale przy tym niską stopę inwestycji i niską stopę oszczędności, polska potrzebuje zib, z którymi wiążą się liczne korzyści, wzmacniające potencjał krajowej gospodarki. polska gospodarka jako jedyna w ue uniknęła recesji w czasie globalnego kryzysu finansowego, a w latach 2008-2016 pkb polski wzrósł o 32,4%, co było trzecim najlepszym wynikiem w ue. w ostatnich latach liczba nowych projektów zib ulokowanych w polsce oraz planowana w ich ramach liczba nowych miejsc pracy nieprzerwanie rośnie (ey, 2017). w 2016 r. inwestorzy zagraniczni ogłosili zamiar zrealizowania 256 projektów w kraju (+21% r/r), co dało polsce 5 miejsce wśród krajów europejskich – najwyższe od 2008 r. co więcej, polska jest drugim krajem w europie pod względem liczby miejsc pracy tworzonych w ramach zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ey, 2017). kapitał napływający do polski wraz z zib lokuje się głównie w trzech sektorach: przemysłowym, finansów i usług biznesowych oraz transportu i komunikacji. na arenie międzynarodowej polska zyskała bardzo duże znaczenie jako miejsce lokowania usług wspólnych, takich jak it lub księgowość. do głównych ryzyk wskazywanych przez inwestorów lokujących kapitał w polsce, według badań przeprowadzonych przez ey, zaliczyć można niestabilne otoczenie polityczne, znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług… | 93 społeczne i gospodarcze (59% ankietowanych firm działających w polsce), nieprzewidywalne otoczenie regulacyjne (34%) oraz restrykcyjne podejście władz podatkowych (32%). ankietowani wskazywali również na nieprzejrzyste zasady oraz niekonkurencyjny system zachęt rządowych (28%) a także na korupcję (17%) (ey, 2017). wśród silnych stron polskiej gospodarki często wymieniane są cechy rynku pracy. zdaniem ponad 70% respondentów, w polsce poziom umiejętności pracowników, potencjał do wzrostu produktywności oraz koszty pracy są umiarkowanie lub bardzo atrakcyjne względem innych krajów europejskich. jako silne strony gospodarki wymienia się także często transport i infrastrukturę logistyczną, rynek krajowy oraz infrastrukturę telekomunikacyjną. odpowiednie wykształcenie i umiejętności posiadane przez pracowników są wymieniane przez inwestorów obecnych w europie jako kluczowe czynniki wpływające na ich decyzję o miejscu alokacji kapitału (ey, 2017). według badań przeprowadzonych przez ey sektor usług będzie głównym motorem napędowym polskiej gospodarki w najbliższych latach. zdaniem inwestorów planujących inwestycje, wzrost gospodarczy w polsce w najbliższych latach będą napędzać profesjonalne usługi, w tym usługi it, bpo, usługi wspólne oraz logistyka. wielkość, struktura i napływ zib do polski oraz znaczenie sektora usług według danych nbp w 2015 roku wartość zib w polsce wyniosła ogółem 50 784 mln pln, jednak najwyższą wartością napływu zib w analizowanym okresie charakteryzował się rok 2011, w którym napływ ten osiągnął 61 104 mln pln (rysunek 1). rysunek 1. wartość rocznych napływów zib ogółem do polski w latach 2010-2015 (w mln zł) źródło: nbp (2011; 2012; 2013; 2014; 2015; 2016). największy udział usług w ogólnym napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych zanotowano w 2015 roku. z kwoty 50 784,2 mln pln napływu zib ogółem, na sektor usług przypadło niemal 73% (36 907,3 mln pln). była to wartość dwukrotnie większa w porównaniu z rokiem 2012, gdzie udział usług stanowił zaledwie 36% (7 105,7 mln pln). ogólna wartość napływu zib w 2012 roku była mniejsza ponad dwukrotnie w porównaniu z 2015 rokiem. znaczny napływ zib do sekcji usługowych niejako rekompensował odpływy zib w pozostałych sekcjach. 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 94 | klaudia pietras tabela 3. napływ zib do polski w latach 2010-2015 ze szczególnym uwzględnieniem napływu do sektora usług rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 usługi (łącznie) mln pln 30 239,6 25 509,7 7 105,7 15 041,2 28 938,8 36 907,3 udział w napływie zib ogółem 72,3 42,0 36,0 174,0 64,3 72,7 źródło: opracowanie własne na podstawi: nbp (2011; 2012; 2013; 2014; 2015; 2016). największy udział usług w ogólnym napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych zanotowano w 2015 roku. z kwoty 50 784,2 mln pln napływu biz ogółem, na sektor usług przypadło niemal ¾ całości – 73% (36 907,3 mln pln). znaczny napływ biz do sekcji usługowych niejako rekompensował odpływy biz w pozostałych sekcjach. pozycja podmiotów zagranicznych w polskim sektorze usług obecność inwestorów zagranicznych na danym obszarze tworzy dwa rodzaje efektów: bezpośrednie oraz pośrednie. pierwsze z nich, bezpośrednie, dotyczą ogółu procesów, które zachodzą wewnątrz przedsiębiorstw z udziałem obcego kapitału, i powstają w wyniku przekazywania zasobów finansowych, know-how, rozwiązań technologicznych, a także wiedzy ekonomicznoorganizacyjnej między firmą macierzystą i jej filiami w regionie. efekty pośrednie występują natomiast w konsekwencji wpływu podmiotów zagranicznych na otoczenie zewnętrzne, w którym funkcjonuje reszta podmiotów gospodarczych oraz lokalna społeczność. ich charakter jest dodatkowy i powstaje m.in. podczas budowania i pogłębiania relacji między zagranicznych inwestorem a lokalnymi dostawcami, odbiorcami czy też kooperantami, a także poprzez ekonomiczne i pozaekonomiczne kontakty z lokalnymi instytucjami i innymi ośrodkami działającymi w regionie. oba te efekty mogą powodować zmiany zarówno w sferze gospodarczej, jak i kulturowej, społecznej oraz środowiskowej w danym układzie lokalnym. jednak wciąż zasadniczą płaszczyznę badawczą oraz główne kryterium oceny wpływu i znaczenia zagranicznego kapitału dla rozwoju otoczenia stanowią efekty ekonomiczne, które przede wszystkim występują w zakresie możliwości inwestycyjnych oraz zasobów kapitałowych, rozwoju zdolności technologicznych oraz efektywności gospodarczej, międzynarodowej integracji ekonomicznej oraz handlu zagranicznego, czy sytuacji na rynku pracy. w 2015 roku na 41 818 przedsiębiorstw usługowych ogółem w polsce, ponad 41% z nich wykazywało udział kapitału zagranicznego. liczba przedsiębiorstw usługowych z udziałem kapitału zagranicznego w 2015 roku zwiększyła się w porównaniu do 2010 roku o około 15% (o 2 532 firm). analizując strukturę podmiotów usługowych z kapitałem zagranicznym według kryterium wielkości zatrudnienia (rysunek 2) wyraźnie widać dominację podmiotów małych, tzn. podmiotów zatrudniających do 9 osób. liczba tych przedsiębiorstw na przestrzeni lat 20102015 odnotowała tendencję wzrostową i wyniosła według danych gus 12 397 w 2015 roku. znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług… | 95 rysunek 2. struktura podmiotów usługowych z kapitałem zagranicznym wg kryterium liczby zatrudnionych w latach 2010-2015 źródło: gus (2016, s. 5). analizując liczbę zatrudnianych pracowników od 2010 roku nastąpił wzrost zatrudnienia w sektorze usług z kapitałem zagranicznym o prawie 204 tys., a w porównaniu z rokiem 2014 o ponad 40 tys. można, więc wysunąć wniosek, że zagraniczne inwestycje bezpośrednie do tego sektora pozytywnie wpływają na rynek pracy. tabela 4. udział osób pracujących w przedsiębiorstwach usługowych z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie zatrudnionych w usługach w polsce 2010-2015 rok pracujący ogółem w przedsiębiorstwach usługowych w polsce pracujący w przedsiębiorstwach usługowych z kapitałem zagranicznym udział osób pracujących w przedsiębiorstwach usługowych z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie zatrudnionych w usługach (%) 2010 7 627 750 703 650 9,2 2011 7 723 564 726 717 9,4 2012 7 751 124 740 502 9,6 2013 7 872 594 787 259 10,0 2014 8 096 647 866 635 10,7 2015 8 285 155 907 531 11,0 źródło: obliczenia własne na podstawie swaid (2010-2015). w tabeli 4 przedstawiono procentowy udział osób pracujących w przedsiębiorstwach usługowych z kapitałem zagranicznych w ogólnej liczbie zatrudnionych w usługach. jak widać, udział ten wzrastał w każdym roku, z początkowego poziomu 9,2% w 2010 roku do 11% w 2015. od początku analizowanego okresu liczba osób pracujących w przedsiębiorstwach usługowych z kapitałem zagranicznym wzrosła o około 22% i w 2015 roku wynosiła 866 635 osób, podczas gdy liczba pracujących ogółem w przedsiębiorstwach usługowych w polsce wzrosła w tym okresie zaledwie o niecałe 6%. inwestorzy zagraniczni w wybranych sektorach usługowych rosnący napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do polski sprawił, że kapitał zagraniczny wręcz tworzy niektóre sektory w kraju. wiodący udział kapitału zagranicznego 0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 podmioty o liczbie pracujących powyżej 249 podmioty o liczbie pracujących od 50 do 249 osób podmioty o liczbie pracujących od 10 do 49 osób 96 | klaudia pietras szczególnie widoczny jest w sektorze usług, i koncentruje się często na kilku branżach. niektóre z tych branż, jak branża bpo (business process offshoring) oraz sektor bankowy, zostaną omówione poniżej, gdyż cechują się one znacznym udziałem obcego kapitału. inwestorzy zagraniczni w branży bpo polska ma dużą szansę osiągnąć pozycję światowego lidera w branży bpo. wzmocnienie się kraju w gronie krajów głównych lokalizacji usług dla biznesu jest możliwe, ponieważ inwestorzy uznali go za stabilne oraz sprawdzone miejsce prowadzenia działalności. polska trwale wpisała się w sieć transgranicznych powiązań zagranicznych korporacji świadczących usługi dla biznesu. według rankingu hackett group, pod względem zatrudnienia w sektorze usług dla biznesu, polska zajmuje pierwsze miejsce w europie oraz trzecie na świecie. zagranicznych inwestorów do kraju przyciągają konkurencyjne koszty pracy, wsparcie na poziomie rządowym i lokalnym oraz dostępność wykwalifikowanej kadry. dzięki tym czynnikom polska skutecznie konkuruje o nowe inwestycje zagraniczne m.in., z rumunią i czechami oraz z krajami bałtyckimi (msp, 2012). sektor usług dla biznesu i centra usług wspólnych ssc (shared services centers) rozwijają się bardzo dynamicznie. według danych branżowego stowarzyszenia absl (association of business service leaders) zrzeszającego około 170 globalnych inwestorów, w połowie 2015 roku w polsce działało już aż 936 centrów usług wspólnych (w tym w tym 676 centrów zagranicznych), które zatrudniały łącznie około 212 tys. osób (w tym 177 tys. osób w centrach zagranicznych (absl, 2016). jak więc widać z powyższych danych centra zagraniczne bpo w polsce stanowią 72,2% centrów usług wspólnych ogółem oraz zatrudniają 83,5% pracowników pracujących w ssc ogółem. z prognoz do 2020 roku wynika, że zatrudnienie w sektorze znajdzie 300 tys. pracowników. od 2013 roku zagraniczne firmy wygenerowały aż 77 tys. nowych miejsc pracy, co świadczy o średniorocznym wzroście w tym okresie wynoszącym 21%. według szacunków w 2017 roku w zagranicznych centrach usług w polsce zatrudnionych było ponad 200 tys. osób. ssc zlokalizowane w polsce przeciętnie zatrudniają 261 osób, czyli prawie dwukrotnie więcej niż polskie centra usługowe (średnia to 136 osób) i wartość ta rośnie z roku na rok (absl, 2016). centra zagraniczne odpowiadają za większość zatrudnienia w prawie wszystkich głównych miastach polski, w których zlokalizowane są ośrodki usług biznesowych. wyjątkami są lublin oraz rzeszów, gdzie za większość zatrudnienia odpowiadają centra krajowe. największy udział miejsc pracy, które wygenerowane zostały przez zagraniczne centra usług biznesowych posiadają: kraków (91% zatrudnionych w zagranicznych centrach), wrocław oraz warszawa (absl, 2016). struktura własnościowa sektora bankowego (nbp, 2016) w 2015 roku znaczna większość banków działających w polsce kontrolowana była przez zagraniczne podmioty. po części był to wynik prywatyzacji na dużą skalę z lat 90., ale również przyczyniła się do tego gra rynkowa, w której słabsze polskie firmy działające w tym sektorze, przejmowane były przez znacznie silniejszą konkurencję. jak wynika z analizy komisji nadzoru finansowego, w „starych” krajach unii europejskiej średni udział kapitału zagranicznego w aktywach w sektorze bankowym wynosił około 30%, natomiast w przypadku polski udział ten przekraczał 60%. znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług… | 97 w 2015 roku inwestorzy zagraniczni posiadali 60,4% udziału w sektorze bankowym w polsce. poziom ten może wydawać się nieco niepokojący, jednak warto zaznaczyć, że od 2008 roku tendencja udziału inwestorów zagranicznych w tym sektorze jest spadkowa. w 2008 roku niemal 3/4 udziałów przypadało na kapitał zagraniczny (72,3%). był to najwyższy udział takiego kapitału w polsce od początku przemian ustrojowych. następnie każdego roku udział ten malał i na przestrzeni 7 lat, od 2008 do 2015 roku, obniżył się o prawie 12 p.p. widoczny jest zatem proces repolonizacji sektora bankowego. analizując strukturę własnościową banków z dominującym kapitałem obcym można stwierdzić, że sektor ten jest w przeważającej części zdominowany przez grupy kapitałowe z zachodniej europy. inwestycje w polsce prowadzą zagraniczne grupy kapitałowe z: − francji (bgż bnp paribas, eurobank czy też credit agricole, gdzie udział francuskiej spółki crédit agricole wynosi 100%); − niemiec (mbank – 69,49% należy do niemieckiej grupy kapitałowej commerzbank, oraz deutsche bank, toyota bank oraz volkswagen bank, w których niemieckie grupy kapitałowe mają 100% udział); − hiszpanii (bz wbk – 69,41% należy do banco santander s.a. z hiszpanii), − portugalii (bank millenium – 50,10% udziału portugalskiej spółki), − holandii (ing bank śląski – grupa kapitałowa ing 75%), − usa (city handlowy – amerykańska grupa kapitałowa 75%), − austrii (raiffeisen bank w którym raiffeisen bank international ag posiada 100%), − włoch (włoska spółka posiada największy udział w bank pekao sa); − oraz wielkiej brytanii (fm bank – bank smart 100% udziału angielskiej grupy kapitałowej). banki zagraniczne w polsce są obecne głównie za pośrednictwem tzw. banków zależnych, czyli filii. banki, które posiadają większościowy udział kapitału zagranicznego, należą do największych i najbardziej rozpoznawalnych w sektorze i najczęściej prowadzą uniwersalną działalność. aż siedem z nich jest w dziesiątce największych banków w kraju pod względem wartości aktywów (nbp, 2016). podsumowanie celem podejmowania zib są potencjalne zyski z placówek powstałych w różnych krajach. napływ bezpośrednich inwestycji do kraju przyjmującego oddziałuje dwojako na kraj przyjmujący – zarówno negatywnie, jak i pozytywnie, dlatego też trudno jednoznacznie ocenić skutki tych napływów. poza oddziaływaniem na różne sfery gospodarki, takie jak zmiany poziomu pkb, tworzenie nowych miejsc pracy czy też transfer nowych technologii, zib w dużym stopniu oddziałują również na wymianę handlową z zagranicą kraju goszczącego. przepływy kapitału produkcyjnego oraz przepływy towarów mogą być przy tym względem siebie komplementarne lub substytucyjne, czego dowodzą teorie ekonomiczne, takie jak np. model uppsalski, teoria gier czy też eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej. sektor usług odgrywa kluczową rolę w gospodarce polski, czemu znacząco sprzyja napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do tego sektora. ten rosnący napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski sprawił, że w takich sektorach jak bpo czy też sektor bankowy podmioty zagraniczne posiadają dominującą pozycję. w wyniku napływu 98 | klaudia pietras kapitału zagranicznego do sektora usługowego w polskiej gospodarce obserwuje się również wzrost znaczenia usług branży it, bpo czy też usług wspólnych oraz logistyki. polskie przedsiębiorstwa chcąc skutecznie rywalizować na rynku muszą podjąć działania zmierzające do poprawy ich konkurencyjności względem podmiotów zagranicznych. w sektorze bankowym działania zmierzające do wzrostu udziału polskiego kapitału w sektorze są inicjowane także przez politykę rządu. należy pamiętać jednakże, że niektóre z inwestycji zagranicznych ulokowane w polsce a obejmujące swoim zasięgiem działalności globalny rynek mogą w przyszłości zostać relatywnie łatwo przeniesione do krajów o bardziej sprzyjających warunkach prowadzenia działalności gospodarczej, w tym przede wszystkim tańszej sile roboczej (azja, europa wschodnia). dlatego z jednej strony należy podejmować działania na rzecz dalszej poprawy klimatu inwestycyjnego w polsce, a z drugiej dążyć do zrównoważonego rozwoju gospodarki polski i wsparcia rozwoju polskich przedsiębiorstw, celem uniknięcia uzależnienia od kapitału zagranicznego. literatura absl (2016). pobrano z: http://absl.pl/wp-content/uploads/2016/10/raport_absl_2016_pl.pdf bombińska e. (2010). teorytyczne zależności między bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi a eksportem i jego konkurencyjnością. w: m. maciejewski, s. wydymus (red.).bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik konkurencyjności handlu zagranicznego. kraków: fundacja uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. budner, w., (2000).lokalizacja przedsiębiorstw. aspekty ekonomiczno-przestrzenne i środowiskowe. poznań: akademia ekonomiczna w poznaniu. clark, c. (1951). the conditions of economic progress. london: mac millan. za: skórska, a., (2016). determinanty i perspektywy rozwoju sektora usług w polsce – zmiany wewnątrzsektorowe, prace komisji geografii przemysłu polskiego towarzystwa geograficznego, 30(4). ey (2017). poland atractiveness survey, may 2017, pobrano z: http://www.ey.com/publication/vwluassets/ey_attractiveness_survey_poland_2017/$file/ey-attractiveness-survey-poland-2017.pdf fisher, a., (1939). production, primary, secondary and tertiary. the economist records, 28, s. 24-28, za: skórska, a., (2016). determinanty i perspektywy rozwoju sektora usług w polsce – zmiany wewnątrzsektorowe, prace komisji geografii przemysłu polskiego towarzystwa geograficznego, 30(4). gus, podmioty gospodarcze według rodzajów i miejsc prowadzenia działalności w 2015 roku, warszawa 2016, s. 5. gus, roczne wskaźniki makroekonomiczne iii, rachunek narodowy 2015, warszawa 2016 gus, rocznik statystyczny rzeczpospolitej polskiej 2016, warszawa 2017. hybel, j. (2008).tendencje w rozwoju sektora usług w polsce w latach 2000-2006, zeszyty naukowe katedra ekonomii i polityki gospodarczej sggw, nr 71. jaworek, m., karaszewski w., siemińska e. (2007). bezpośrednie inwestycje zagraniczne i ich oddziaływanie na gospodarkę regionu przyjmującego. w: karaszewski, w. (red.).bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. toruń: wydawnictwo uniwersytetu mikołaja kopernika. kłysik-uryszek, a., (2010). bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. warszawa: cedewu.pl znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polskim sektorze usług… | 99 kłysik-uryszek, a. (2011). gospodarcze efekty napływu bezpośrednich inwestycji gospodarczych do regionu. w: j. świerkocki (red.).rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych i przyszłego profilu gospodarczego województwa łódzkiego. łódź: łódzkie towarzystwo naukowe, s. 15-29. nbp (2017). pobrano z: https://www.nbp.pl/systemfinansowy/rozwoj2015.pdf nbp (2016). cykliczne materiały analityczne, bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polsce, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html nowara, w., (2010). źródła uwarunkowania szoków technologicznych – bezpośrednie inwestycje zagraniczne. w: t. rynarzewski, sz. truskolaski(red.).skutki zagranicznych szoków technologicznych dla polskiej gospodarki. warszawa: pwe. msp (2017). pobrano z: https://www.msp.gov.pl/pl/przeksztalcenia/serwis-gospodarczy/wiadomosci-gospodarcze/23178,dynamiczny-rozwoj-sektora-uslug-biznesowych-w-polsce-i-perspektywy-jego-kontynua.html?search=5804 oecd international direct investment statistic (2016): https://data.oecd.org/fdi/fdi-stocks.htm parinello, s., (2004). the service economy revisited. structual change and economic dynamics, 15, 381-400. skórska, a., (2012). wiedzochłonne usługi biznesowe w polsce i innych krajach unii europejskiej, katowice: uniwersytet ekonomiczny w katowicach, s. 43-48. skórska, a., (2013). uwarunkowania rozwoju sektora usług. w: d. kotlorz (red.) serwicyzacja polskiej gospodarki – przemiany wewnątrzsektorowe. katowice: uniwersytet ekonomiczny w katowicach. stawicka, m., (2007). atrakcyjność inwestycyjna polski. warszawa: cedewu 100 | klaudia pietras tytuł i abstrakt po angielsku foreign direct investment in service sector in poland in the years 2010-2015 in this article the author essayed to evaluate the current level of service sector development in poland. the work concerns to what degree pkb growth in poland depends on foreign direct investment flows, especially flows to service sector area. to that end the author analysed polish economy in terms of the selected indicators over the years 2010-2015 based on the reference book and the source literature. in the beginning the author presents a theoretical aspect of the foreign direct investment and its impact on poland economy. then she analyses the indicators defining the current level of fdi flows in poland. in the next part of the work she focuses on the essential fast growth of services sector in poland and prospects of its continuation. the author came to a conclusion that the service sector is the largest component of poland’s economy. moreover, fdi flows, especially in service sector area, led to domination of foreign investors in few services sectors in poland, such as bpo and banking industry. keywords: foreign direct investment in poland; foreign direct investment in polands‘ service sector; service sector in poland, importance of services in poland; market share of services in poland’s economy jel codes: e22, f21, n70 autor klaudia pietras autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: klaudia pietras, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: kaszubamalgorzata4@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką dr elżbiety bombińskiej z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia, jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autorka dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie aib18-16-kopyciński piotr-pp257 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. city lab as a platform for implementing urban innovation. the role of companies piotr kopyciński cracow university of economics, poland, piotr.kopycinski@uek.krakow.pl abstract this article has two aims. the first one is to show city lab as a specific innovation management platform in urban areas, whereas the other is to present the reasons why companies should get involved in it. the article begins by showing how the perception of innovation evolved from a strictly technological notion to an approach associated with satisfying social needs (social and urban innovation). next, the understanding of city lab will be presented, taking into account the well-known living lab concept. subsequently, based on the quadruple helix concept, city lab actors will be discussed (public authorities, enterprises, city users, scientific units and intermediaries), as well as their roles, against the background of public-private-people partnerships (4p). considering these observations, similarities and differences between living lab and city lab will be identified. by way of conclusion, the article offers a handful of reasons why companies, especially multinational ones, should get involved in city lab initiatives. keywords: city lab, living lab, innovation, multinational companies, social innovation, urban innovation jel codes: 031, l26 258 | piotr kopyciński introduction the issue of living labs is widely known in the literature. this article starts with a comparison of the concept with that of the city lab and moves on to the participation of companies in this kind of initiatives. in this case, company is not the most important actor but a participant. a discussion of the reasons why and in what way companies should become involved in the city lab will constitute the main part of the article.1 evolution of the understanding of innovation in recent years, the notion of innovation has come to be interpreted in the following terms. it is no longer viewed as reflective only of technological change past (kopyciński 2017). nowadays, besides those listed in the oslo manual (oecd 2005, p. 18, based on schumpeter 1911), namely product, process, organizational and marketing innovation, they also include social innovation (e.g. murray, caulier-grice, mulgan 2010, bepa 2011, oecd 2012, mulgan 2012). in this article the author wishes to invoke social innovation theory. one of the first people who noticed the importance of social innovation for development was w. f. ogburn, who identified a cultural lag associated with the failure to adapt cultural changes to technical ones (ogburn 1966). in this approach, social innovations will contribute to the fulfilment of such a lag. according to the definition of social innovations adopted in the tepsi project, “social innovations are new solutions (products, services, models, markets, processes etc.) that simultaneously meet a social need (more effectively than existing solutions) and lead to new or improved capabilities and relationships and better use of assets and resources. in other words, social innovations are both good for society and enhance society’s capacity to act” (the young foundation 2012, p. 18). in this approach, social innovations are characterized by the following features: cross-sectorality, open and collaborative approach, grassroots and bottom-up activities, pro-sumption and co-production, mutualism, creation of new roles and relationships, better use of assets and resources, developing assets and capabilities (the young foundation 2012, p. 21). regardless of the definition adopted, when compared with other classifications of innovations, social innovations are meant to meet the needs of the largest group of users, whereas the actual kind of innovation implemented (technological / non-technological) becomes of secondary importance. but the evolution in the understanding of innovation is not only about perceiving them in social terms. innovation is also being associated with a broad spectrum of actors (open innovation, see chesbrough, vanhaverbeke, west 2006) or even with future users in developing solutions that meet their expectations (user innovation, democratizing innovation, see e. von hippel; living labs ‒ see world bank 2014; collaborative innovation – see j. torfing 2016). in this context, two different approaches to classifying innovations can be identified (see figure 1). in the first one, the kind of solution is paramount (usually in an enterprise or for its benefit), and the other emphasizes the importance of collectivity at various stages of the innovation process (creation, testing, 1 in this article the author will use the term ‘city users’ instead of ‘city dwellers.’ the former concept is broader and encompasses both long-term and temporary residents as well as visitors, irrespective of the purpose of their stay in the city (e.g. commuters, tourists). in other words, city users care primarily about city infrastructure. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 259 implementation, monitoring). in the latter case, the innovation process does not necessarily have to be enterprise-related (e.g. changes introduced in a city as part of the city lab, which will be discussed later in the article). it should be emphasized that these two orders are not mutually exclusive, e.g. the solution created in the open innovation formula can be classified as one of the types of innovations in the oecd classification. the evolution of the understanding of innovation can be analysed from a purely technological point of view, or as a social phenomenon, where meaning takes on such qualities as co-operation, co-creation, mutual learning, or co-sharing. such processes occur in varying degrees, but the author of this article would like to focus on urban areas. this article focuses on a specific type of social innovation ‒ urban innovation created in order to meet the needs of the largest possible group of city users.1 urban innovation can considered as a specific type of social innovation dedicated to the city area, the aim of which is to fulfil the expectations of city users. this way of thinking is reflected in the concept of smart city, where technological innovation is one of the tools (but by no means the only one) for social, environmental and cultural development of cities (more about smart city concept, see e.g. deakin 2015). the term ‘smart city,’ meaning, among others, cooperation of various actors, is associated with the notion of ‘city lab’ to be discussed further in this article. understanding the concepts of ‘living lab’ and ‘city lab’ living lab one of the approaches to engaging users in designing new solutions is called living lab. it was first proposed by w. mitchell, who understood it as a way of actively involving the city residents in planning the development of their city (mitchell 2005). this concept can be understood broadly, not only in terms of city management, but also in terms of innovative processes in enterprises. living labs can be understood as a platform for implementing the open innovation concept (paskaleva 2015, p. 119). in this sense nyström et al. (2014, p. 483) claim that the living lab is a network of open innovation characterized by openness and user involvement. in this way, ideas for the development and implementation of innovative enterprise solutions are derived from the external environment. these processes occur in real-life environments, not in closed research laboratories (almirall 2009). nyström et al. (2014, p. 484) justify the networked nature of living lab by the voluntary cooperation of entities having similar roles. users are particularly important, being both the subject and the object in innovative processes, and acting as cocreators, testers and co-producers (ballon, pierson, & delaere, 2005). the objective and subjective definition was proposed by m. westerlund and s. leminen (2011, p. 20), who observed that living labs “... are physical regions or virtual realities where stakeholders form public-private-people partnerships (4ps) of firms, public agencies, universities, institutes, and users all collaborating for creation, prototyping, validating, and testing of new technologies, services, products and systems in real-life contexts.” the main players in the innovation process are the users, who are not only the source of information, but also the testers, developers and designers of innovation (nyström et al., 2014, p. 483). 260 | piotr kopyciński 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 261 considering the above, we can say that a living lab is a voluntary cooperation network involving various entities ‒ enterprises, research units, public entities, and users, the last ones being the most important. they participate in the design, development and implementation of innovative solutions based on everyday life experiences. such activities can be classified as open innovations. city lab the concept of living lab appears to describe well the phenomenon of open innovation from the company perspective. however, it does not fully reflect the process of social (urban) innovation. in the latter case, the same actors are involved as in the living lab, but they have different roles. in the case of solving urban problems, they have a public purpose; the city decision makers (not the company management) are the primary decision-makers, with the participation of city users, companies, and research units. there is no single term for distinguishing the phrase that means solving urban problems from this reflecting the business ones. the terms ‘urban living lab,’ ‘urban lab,’ or ‘city lab’ (see e.g. scholl and kemp 2016, voytenko palgan et al. 2016 or urb@exp project: http://www.urbanexp.eu accessed august 2017) may have slightly different meanings. in this paper the author will use the term ‘city lab’ to emphasize the particular role of public authorities (cf. scholl and kemp 2016, p. 90). the urban lab can be understood as ‘... projects in which local authorities and other stakeholders want to learn about and be involved in new ways of dealing with urban challenges such as the development of a polluted site and inflexible regulations” (urb@exp project: http: //www.urbanexp.eu, accessed august 2017). as is the case with living labs, these are real-life applications of open innovation, where the importance of experimentation involving users, co-design and learning is underscored (urb@exp project: http: //www.urbanexp.eu, accessed august 2017). it is therefore a specific type of lab, where the activities are initiated and participated in by city authorities. the activities are characterised by experimentation and user involvement (scholl and kemp 2016, p. 89). the attention to the occurrence of similar wording should be paid. under the auspices of the european commission joint programming initiative on urban europe (jpi urban europe), an urban city lab was defined as “a forum for innovation, applied to the development of new products, systems, services, and processes, employing working methods to integrate people into the entire development process as users and cocreators, to explore, examine, experiment, test and evaluate new ideas, scenarios, processes, systems, concepts and creative solutions in complex and real contexts” (jpi urban europe 2013). the development of the concept of urban living lab can be inferred from emphasizing the importance of a public purpose and the role of public authorities (e.g. juujärvi and pesso 2013). a proposal to delimit the notions of city living lab and city lab was also put forward. although both concepts belong to “the big lab family” (scholl et al. 2017, p. 11), scholl and kemp (2016, p. 90) call the city lab a special type of urban city lab, with a focus on developing ideas, and using urban development vision and experimentation as a new form of urban planning. city lab is different from the urban city lab for the following reasons (scholl and kemp 2016, p. 90): 1. its purpose is not only to improve products and services, but also to make changes to the planning processes. 262 | piotr kopyciński 2. it operates with a significant involvement of municipal authorities. 3. less emphasis is placed on technological solutions and scientific expertise. at the same time, living labs are a major inspiration for city labs, focusing on usercentred innovation and engaging users in the functioning of the city (scholl and kemp 2016, p. 90). scholl and kemp (2016, pp. 99-100) mention the following features of city labs: 1. hybrid organizational forms from the frontier of local administration and society, and “shared ownership of a city lab by the municipality and other stakeholders.” this formula allows to partially bypass the bureaucratic logic of the functioning of local authorities, which is essential for the emergence of innovative solutions. it integrates various urban environments around public authorities, academics, entrepreneurs and residents. 2. place of experimentation with new forms of governance ‒ inspiration for public authorities to change the processes of city management. 3. multi-stakeholder settings with the specific role of local authorities. this arrangement responds to increasingly complex urban challenges, which the local administration is unable to resolve on its own. 4. using co-creation when looking for new solutions (experimenting). local authorities usually do not engage in these experiments, but provide (and modify in the learning process) procedures which may make it easier for experiments to be successfully implemented in the city. 5. solve complex problems in a multi-disciplinary way, using the knowledge of many disciplines. in further discussion, the term ‘city lab’ (see: scholl and kemp (2016)) will be used to denote a set of actions initiated by public authorities, aimed at long-term urban planning (public purpose). they are implemented in the form of open innovation, through experimentation in real-life context of different entities (primarily city users), where the city authorities play a special role. this approach will be further developed in next sections, beginning with one of the concepts of co-operation between actors involved in public affairs management, known as 4p. beforehand, however, in order to better understand the city lab as a concept, two case studies will be presented. city lab – case studies recreation and leisure area in krakow the authorities of krakow, in the wake of the 2007/08 crisis, sold part of the city centre’s green area with the permission to construct an office building. after several years, the development went ahead, which triggered a strong negative reaction of the city residents. in order to make up for it, the developer proposed to design a green belt and rest area between the busy street and office building, with the option to include other areas in the project (a total of approx. 5 hectares). previously, it was a very unfriendly area for the residents, performing mainly a transit function, separated by acoustic screens and to small to spend the free time. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 263 the project began in 2015. it proved to be the first one in the city, which involved extensive consultations and workshops with the participation of residents, the representatives of the developer, architectural companies, city authorities, non-governmental organizations, as well as planners, and academics. in the first stage, residents could submit their ideas with the help and cooperation of other participants in terms of design. these ideas were evaluated by a danish urban planner and architect jan gehl. later, residents voted on the best project, which is currently being implemented. as of june 2018, one part was completed (in the vicinity of the new office building), and further work is planned as part of later investments in this area. malmö innovation arena ‒ climathon malmö innovation arena has been operating in the city for several years. originally, it focused on civil servants from various municipal departments, companies and researchers who supported sustainable city development. now it also involves ngos and city residents, concentrating generally on housing shortage. it aims to support fast and sustainable construction processes in the city. a sample attempt to involve residents and representatives of ngos in the platform’s work is climathon, a 24-hour event, where participants jointly engaged in addressing issues related to the management of storm water and ways of organizing temporary use of vacant shops. climathon was organised by various city departments and housing companies in collaboration with the arena team. the winning proposal received support from a business developer, so it could be further developed and prototyped. climathon was open to everyone, but mainly students took part ‒ it failed to attract older people. arena team have also tried to invite ngos, but this cannot be called a success, because it was difficult to communicate and understand different expectation (scholl et al., 2017, pp. 64-65). public-private-people partnership („4p”) emphasizing the importance of users in urban management processes is reflected in the concepts of partnerships which share certain tasks. one approach to city management involves the use of the public-private-people partnership concept (4p), which assumes that for different ways of collaborating and sharing public and private actors in the creation of products, services or policies (public-private partnerships), also members or non-affiliated users ("people") are included. this is intended “to increase transparency and democratic accountability, and more effectively to include citizen knowledge and to create environments and services that better respond to citizen needs” (perjo et al., 2016, p. 2). as paskaleva points out (2014, p. 118), 4p means engaging citizens in all aspects of the design and delivery of public services, where both citizens and public authorities are responsible for these processes. in this way the residents become co-producers and cocreators of new services (cahn 2001). from the perspective of the city, public-private-people partnerships consist of the following entities (perjo et al., 2016, pp. 4-10): − the public sector: o politicians (including city mayors) decide on the relationships with the private sector and residents; 264 | piotr kopyciński o civil servants, including planners of various levels, carry out public-related tasks related to the city’s development. − the private sector (financiers, developers, architects, consultants, small and medium enterprises, commercial actors etc.); − the people sector (individuals and formal and non-formal associations, e.g. ngos, urban movements). in such an arrangement, the actors’ roles are as follows (malkki, norvasuo & hirvonen 2016, quoted after perjo 2016): − public: steering urban development by providing resources and long-term development framework; − private: providing appropriate services and income (in the form of taxes) to the city; − people: social groups mobilize citizens for the actions of the city / influence the development of the city. public authorities have a limited impact on market processes, where private and people are involved, the private sector cannot control a representative democracy, and people have no influence on the relations between the public and the private sector. the 4p approach is part of a broader quadruple helix concept that addresses the cooperation needed to implement innovative solutions, where the importance of civil society is highlighted (carayannis, campbell 2009). just as the 4p approach developed from public-private partnership, the quadruple helix is a modified concept first framed by h. etzkowitz and l. leydesdorff (2000), who, in order to emphasize the importance of tripartite cooperation between universities, businesses and public authorities in innovation, proposed the concept of triple helix. both the 4p concept and the quadruple helix can provide the basis for reflection on actors and their roles within a specific type of public-private-people partnership, which is undoubtedly the city lab. city lab ‒ actors and their roles the literature on living labs abounds in reflections on a variety of actors and their roles (e.g. cosgrave et al., 2013, leminen 2013, leminen and westerlund 2017, nyström et al. 2014). nyström et al. (2014) detail the different approaches to shaping and determining the specific roles in a network, such as a living lab. they have come up with four different approaches to role theory, one of which (structuralist) assumes that actors have pre-assigned roles in the network and the other three (symbolic interactionist, resource-based and action-based) assume their different levels of flexibility. the quoted authors advocate for this second group of approaches, assuming that roles in the living lab can be variable and are based on negotiations between actors in the network (nyström et al., 2014, p. 485). one actor can perform multiple roles at the same time, and they may vary depending on the context and the purpose for which the network functions. following this lead, the authors identified 17 potential roles in the living lab, of which 10 were completely new and 7 were derived from reflections on the innovation network (e.g. heikkenen et al. 2007). as we can see from the above, the issue of determining roles in a living lab is well known and widely discussed. the same cannot be said about the city lab, which, as we 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 265 know from earlier discussions in this article, is a new concept, which is in the phase of operationalization and conceptualization. we know the types of actors participating in the city lab, but no longer have pre-assigned roles. assuming that the city lab is considered a network of open innovation, when describing the roles of its actors, we can use the findings of research on innovation networks and the living lab concept. taking into account the previous considerations, the author would like to differentiate the living lab from the city lab, taking into account the roles of the actors involved. next, the author will indicate the reasons why companies should engage in the operation of city lab platforms, although the importance of companies in these structures is not as crucial as is the case with the living lab. for this purpose: 1. reminds the actors involved in city lab activities. 2. shows the tasks of these actors. 3. indicates the premises for the involvement of companies in the city lab (next section). as discussed above (4p, living lab, city lab), participants in city labs include the following (nyström et al. 2014, perjo et al. 2016; scholl and kemp 2016; westerlund and leminen, 2011): 1. public authorities (politicians and civil servants). 2. enterprises (they vary in terms of size and type, depending on the task being addressed within the city lab; perjo et al. (2016) focus on actors participating in urban development planning processes, who may include small and medium enterprises, financiers, developers, architects, consultants, and different commercial actors). 3. users/city residents (individuals or affiliated in formal and informal organizations, e.g. ngos, urban movements). 4. research units. these groups of actors are also consistent with the quadruple helix concept (carayannis & campbell, 2009), where stakeholders are involved in the development of new solutions. in line with the working regions concept (clark 2013), intermediaries (e.g. public agencies) also constitute important actors. the author of this article agrees with clark’s suggestion of the importance of intermediaries. this classification identifies the actors involved in the preparation, implementation, and monitoring of activities designated under the innovation policy (see kopyciński 2017). the actors involved in the city lab therefore include: 1. public authorities. 2. enterprises. 3. city users. 4. scientific units. 5. intermediaries. the basic tasks of these entities in the city lab are the following: 1. public authorities: a) steering urban development: providing resources and long-term development framework (malkki, norvasuo & hirvonen 2016) with the possibility of veto power (scholl and kemp 2016); b) initiator and primary decision maker, whose mission is to guard the achievement of the intended public purpose ‒ to address the city’s important prob266 | piotr kopyciński lems in a different form than rigid bureaucratic urban development planning, seeking inspiration from everyday life; c) co-ordinator of activities, both inside the unit (e.g. between the individual cells of the city office) and between different public entities, as well as different levels of authority, e.g. city, districts, regional and national authorities; d) a provider of procedures to implement the results of the experiment in the city; e) a participant in the process, but moderately engaged in experimenting. 2. enterprises: a) they do not solve their own problems (as is the case in the living lab), but participate in an experiment; b) solving technology problems is less important than in the living lab; c) co-operation in the development of a compromise (e.g. in the field of lowcarbon economy) and its adherence to sustainable urban development (e.g. limitation of housing volume, noise, pollution emissions, co-creation and cofinancing of common space conversion, etc.); d) the need to reconcile often conflicting interests (e.g. architects who care about the quality of spatial development; developers intent on building and selling as many apartments as possible at the highest price; local shopkeepers opposed the location of large chain stores in city centres and big businesses; the largest space for cafeterias vs. pedestrians, cyclists and drivers); e) diverse tasks due to the various actors of this sector. it is difficult to draw unambiguous conclusions based on the recently created concept and the presentation of two case studies. taking into account the scarce knowledge and limited literature on the subject, it seems reasonable to indicate the following three main, non-exclusive roles of companies in a city lab: − initiators of the city lab (although companies could be forced/encouraged by city residents and the authorities acting on their behalf); − contributor to the development/implementation of a city lab project (depending on the financial capacity, it may be related to introduce previously unknown trends or engaging world-class experts); − joint decision maker (with other participants) on the selection of the best project (however, it should be remembered that if the company also acts as a contributor, its impact on the choice of the solution to be adopted can be really significant). 3. users: a) key active participants in the city lab process through experimentation, codesign, learning in real life context; b) their task is much broader than that of living lab as it involves not only the improvement of goods (short-term perspective), but also the involvement in complex planning processes of the city (long-term perspective). 4. research units: a) less emphasis on research experience than a living lab; 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 267 b) assistance in planning processes (e.g. participation of urbanists, planners and students in the design of public spaces, or the creation of traffic control systems that reduce the number of cars entering the city). 5. intermediaries: a) various tasks, depending on the type of intermediary (e.g. public agencies: performance of tasks commissioned by the city authorities). based on the above considerations and using j. benson’s proposal to assign the network actors to one of the five groups (benson 1983), the following relationships can be envisaged (table 1). table 1. living lab vs. city lab ‒ characteristics characteristics living lab city lab coordinator enterprise city authorities managing entity depending on the task ‒ the entity from quadruple helix + intermediaries depending on the task ‒ the entity from quadruple helix + intermediaries provider group users of goods city users support group research institutions, public authorities, intermediaries research institutions, enterprises, intermediaries recipient direct: company intermediate: good users direct: city authorities intermediate: city users main actor function company-profit maximization/loss minimization city authorities ‒ controlling the process of long-term urban development planning within the city lab lab functions private (realizing the purpose of the enterprise, using the knowledge of users of goods) social (realization of the social goal ‒ improving the quality of life of city users) type of resources used private, social public, private, social basic tools communication between participants communication among participants with certain limitations resulting from the need to maintain the criterion of legality and reality a measure of success launching a solution (good) on marked, worked out by consensus improving the quality of life of city users through the implementation of a solution, which has been worked out by consensus and is legal source: own study. the city lab significantly differs from the living lab. in this first case, the coordinator of the activity is the company, whereas in the other one it is the city authorities. solution providers are respectively the users of goods and city users. in both cases, apart from the users, public authorities and businesses, there are still research and intermediary bodies involved. depending on the kind of task, one of those entities may assume the managing role. in the living lab, we use private resources for businesses and goods users as well as social resources of groups working to solve the problem, while in the city lab, in addition to these two types, the resources of public authorities are involved. living labs are part of the involved companies’ economic goals: profit maximization / minimization of losses (i.e. private goal), while the city lab contributes to long-term urban development plan268 | piotr kopyciński ning (social goals). in the living lab, private resources are used for businesses. the users of goods use social resources in order to solve a problem, while in the city lab, apart from these two types, the resources of public authorities are involved. in both cases communication tools are used to solve the problem, except that in the city lab they are limited due to the need to meet the requirement of legality and workability. the success of the living lab leads to the introduction of a mutually agreed solution to the market, while the city lab is meant to improve the quality of life of city users. provision should be made for the above distinction to be made in extreme cases. for example, a living lab may aim to achieve a social goal unrelated to the egoistic expectations of the company, which may contribute to the improvement of the quality of life. this statement has been shown to highlight the differences in the model situation, with which, in the ideal form, we are dealing relatively rarely. should companies actively participate in city lab platforms? cooperation between companies and other entities is widely discussed in the literature, and due to the constraints of space, it will only be mentioned in passing. apart from the subject of 4p, which was already discussed, in this context, the stakeholder theory and corporate social responsibility (csr) should be referenced as well. the stakeholder theory assumes that an enterprise, apart from striving to increase its revenues, should also include ethical and axiological considerations in its operation. as such, it is related to the concept of ‘business social involvement’ (freeman 1983, p. 90). in recent years, i. mitroff (1983) and r.e. freeman and d. l. reed simultaneously embarked on a discussion of this trend. so far, there are strong controversies as to how stakeholders can be understood (see: miles 2011 and 2012). for example, r.e. freeman (1984, p. 46) understands them as “any group or individual who can affect or is affected by the achievement of the organisation’s objectives.” the stakeholders include customers, suppliers and employees (economic power), government and interest groups (political power) (freeman 1983, pp. 93‒94), as well as local, regional and national communities, banks and shareholders (gamble and kelly 2001) and citizens (crane et al. 2004). the issue of stakeholders is more broadly addressed by csr. the last one can be seen as a kind of interference in a company’s business model by way of introducing a certain self-regulatory mechanism to ensure that the company conducts its business in accordance with the law, ethical standards as well as national and international standards (rasche et al. 2017). the emphasis on being more socially responsible is related to, among others, the ethical and environmental problems highlighted by globalization processes, including the pressure to apply appropriate standards in the foreign investments recipient countries (miles 2012, p. 292). based on synthetically presented stakeholders theory as well as the csr concept, it should be said that due to the already quoted ‘business social involvement,’ there are serious arguments in favour of companies’ engagement in business-related activities, such as city labs. of course, such involvement applies to all companies, regardless of their size or country of origin, but it is worth emphasizing the special importance of this kind of activity for multinational corporations (mcns), not only due to the significant loss of social trust after the 2007‒2008 crisis (burson-marsteller 2011), but also the will to build their positive image in local communities. prominent examples include the visegrad 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 269 countries, whose largest cities (i.e. bratislava, brno, budapest, krakow, prague, warsaw) are viewed as prime targets for investment in the business services sector (tholons services globalization city index, 2017), which is a significant employer in these locations. in view of the above, it appears reasonable to ask why companies, especially mncs, should participate in the city labs, since, unlike the living labs, they are not the main actors and do not address their specific operating problems. the following answers may be suggested: 1. building company image as part of corporate social responsibility (csr). such undertakings as those in the case studies reviewed above, i.e. co-creation of a green area, or co-financing of a climathon winning project directly fits in with such a company policy. 2. building a positive company image and trust in relationships with city users and local authorities. in the long run, it allows to undermine critical thinking about mncs, which can easily relocate, and cities as their servants, preparing infrastructure for their activities within smart cities (amin et al. 2000, hollands 2008, shiller 1999). thus, companies become equal partners in city development, alongside its users, public authorities, and research institutions. 3. rebuilding of trust in international companies and their directors, which, as bursonmarsteller’s study shows, after the 2007‒08 crisis, fell in europe by several dozen percent (burson-marsteller 2011). 4. particular interest of the company related to its activity/development. for example, in the field of spatial planning, it is easier for city authorities to issue construction permits, when its scope and nature has been previously agreed between the residents and the developer. 5. signing up for sustainable development goals (sdgs) of the 2030 agenda for sustainable development (goal 11: make cities inclusive, safe, resilient and sustainable). it assumes joint solving of current problems of the city, such as overpopulation, deterioration of infrastructure, lack of funds to provide basic services, and shortage of housing (united nation homepage: http://www.un.org/sustainabledevelopment; accessed march 2018). 6. as it stands in case studies, companies could be important actors of the city lab, playing the roles of initiators, contributors or joint decision makers. conclusions this article discusses a fairly new topic of the city lab, pointing out the distinctive features of the living lab concept, which has been present in the literature for a long time. city labs pursue long-term public goals, which include not only improving the goods, but also broadening the planning base of the city development process. it seems fair to say that city labs reflect interest in the role of the state in implementing innovation in urban areas. the importance of public authorities (in this case, the city authorities: politicians and officials) is often insufficiently mentioned in the discussion on socio-economic development. as part of such efforts, city authorities may demonstrate flexibility in solving certain problems free of their rigid bureaucratic corset. at the same time, they take care of workability and legitimacy of solutions developed by the various actors (mainly city users), which increase the likelihood of their implementation. therefore, the city lab can be understood 270 | piotr kopyciński as a group of actions initiated by public authorities, aimed at long-term planning of city development (public purpose). they are implemented in the form of open innovation, by experimentation in the real-life context of various entities (primarily city users), where the city authorities (politicians and officials) are particularly concerned, which provide flexible procedures, going beyond the administrative corset. the authorities oversee the reality and legality of the solutions. in this perspective, the city lab can be considered as a kind of platform for implementing a specific type of social innovation ‒ urban innovation, which is created to meet the needs of the city users. city lab, through the significant involvement of the city authorities, eliminates the risks associated with the emergence of innovations present using similar platforms, such as living labs, which include impracticality of the proposed solutions, cancelations due to lack of legal basis or shortage of financial resources. this is due to the fact that the city authorities watch over the emergence of innovation, guarding its workability and legality. of course, such supervision entails the risk of preventing other city lab actors from submitting their ideas, e.g. during brainstorming, which would not happen under a freer formula. however, due to the roles of public authorities reviewed above, the implementation opportunities increase. at the same time, the city lab preserves the positive aspects of living lab, such as creativity or multisectorality. however, the command centre is changing: from the company (living lab) to the city authorities (city lab). sometimes the concept of living lab is applied to different undertakings that those presented in the article, namely to projects which, according to the terminology adopted here, should be considered as a city lab. it is therefore reasonable to keep the two separate, bearing in mind their coordinators, functions and other criteria presented in this article. companies are not the most important city lab actors, so why should they become involved in this kind of platform (the second objective of this article)? first of all, in order to win the citizens’ trust (or rebuild such trust, betrayed after the 2007‒2008 crisis), which may be an important element of a wider csr policy. in this perspective, companies are becoming one of the actors in building a smart city, participating in the development of urban areas rather than just a customer expecting the city authorities to create the right business infrastructure. employees, including the managers of such companies, usually live in the city where they work, and spend their free time there; hence they should be interested in ensuring the best possible conditions for themselves and others. therefore, companies have an important role to initiate, co-finance and co-decide on the development of the city using city lab platforms. recommendations for future research the author of the article is aware that the topic of city lab is fairly new and not extensively addressed by the literature. for this analysis, the author had a limited number of articles and case studies. therefore, the conclusions drawn must be approached with caution. in order to make the basis for inference more grounded, it seems reasonable to suggest potential areas of interest to anyone interested in broadening their knowledge about the city lab. these areas are: 1. operationalization of functions, resources and tools of city lab actors. the same applies to urban innovation ‒ this concept requires further in-depth research into the actors, their roles, resources used, and the management methods used. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 271 2. from the company point of view: a) analysis of a larger number of case studies allowing for the clarification of the conclusions presented in this article and perhaps indication of new roles of enterprises in city lab. b) how the involvement of companies in city lab activities affects the perception of those firms by city users. c) comparison of city labs functioning in different countries (e.g. central europe) in terms of capturing the differences in the enterprises’ tasks. references almirall, e. (2009) understanding innovation as a collaborative, co-evolutionary process. doctoral thesis, esade – escuela superior de administracion y direccion de emperas. amin, a., massey, d., thrift, n. (2000), cities for the many not the few. bristol: policy press. ballon, p., pierson, j., delaere, s. (2005) test and experimentation platforms for broadband innovation: examining european practice. brussels studies on media, information and telecommunication (smit) interdisciplinary institute for broadband technology (ibbt) belgium. benson, j. k. (1983) ‘a framework for policy analysis’, in rogers d., whetten d. (eds), interorganisational coordination: theory, research & implementation, iowa state university press, iowa. bepa (2011) empowering people, driving change. social innovation in the european union. publications office of the european union luxembourg. burson-marsteller (2011), trust & purpose, brussels cahn, e. s. (2001) no more throwaway people: the co-production imperative, essential books, washington dc. carayannis, e.g., campbell d.f.j. (2009) ‘”mode 3” and “quadruple helix”: toward a 21st century fractal innovation ecosystem’, international journal of technology management, vol. 46, nos 3/4, pp. 201–234. chesbrough, h., vanhaverbeke, w., west, j. (2006) open innovation: researching a new paradigm. oxford university press, oxford. clark, j. (2013) working regions: reconnecting innovation and production in the knowledge economy, routledge, london/new york. cosgrave, e., arbuthnot, k., tryfonas, t., (2013) ‘living labs, innovation districts and information market places: a systems approach for smart cities’, procedia computer science, vol. 16 (2013), pp. 668 – 677. crane, a., matten, d., moon j. (2004) ‘stakeholders as citizens? rethinking rights, participation, and democracy’, journal of business ethics, vol. 53, no. 1/2, building ethical institutions for business: sixteenth annual conference of the european business ethics network (eben) (aug., 2004), pp. 107-122. deakin, m. (2015) ‘from intelligent to smart cities’, in deakin, m., smart cities. governing, modelling and analising the transition, routledge, oxfordshire. 272 | piotr kopyciński etzkowitz, h., leydesdorff, l. (2000) ‘the dynamics of innovation: from national systems and “mode 2” to a triple helix of university-industry-government relations. research policy, vol. 29, pp. 109–123. freeman, r., leed. d. e. (1983) ‘stockholders and stakeholders: a new perspective on corporate governance’ edward california management review, spring 1983, abi/inform global. freeman, r. e. (1984), strategic management: a stakeholder approach, boston, ma: pitman. heikkinen, m. t., mainela, t., still, j., & tähtinen, j. (2007) ‘roles for managing in mobile service development nets’, industrial marketing management, 36 (7), pp. 909–925. von hippel, e. (2005) democratizing innovation, the mit press, cambridge, ma/london. hollands, r. (2008), will the real smart city please stand up?, city: analysis of urban trends, culture, policy, action 12:3, 2008. gamble a., kelly g. (2001), ‘shareholder value and the stakeholder debate in the uk’, corporate governance, vol. 9, no. 2, pp. 110-11. jpi urban europe (2013) urban europe: creating attractive, sustainable and economically viable urban areas. joint call for proposals 2013, jpi urban europe. juujärvi, s., pesso, k. (2013) ‘actor roles in an urban living lab: what can we learn from suurpelto, finland?’, technology innovation management review, november 2013, pp. 22–27. kopyciński p. (2017), the neo-weberian approach in innovation policy, (in:) mazur s., kopyciński p. (ed.), public policy and the neo-weberian state, abingdon, oxon; new york, ny: routledge. leminen, s. (2013) ‘coordination and participation in living lab networks’, technology innovation management review, november 2013, pp. 5-14. leminen, s., westerlund, m. (2017) ‘categorization of innovation tools in living labs’, technology innovation management review, january 2017, volume 7, issue 1, pp. 15-25. miles, s. (2011) ‘stakeholder definitions: profusion and confusion’, eiasm 1st interdisciplinary conference on stakeholder, resources and value creation, iese business school, university of navarra, barcelona. miles, s. (2012). ‘stakeholders: essentially contested or just confused?’, journal of business ethics. 108 (3): 285–298. mitchell, w. (2005), placing words: symbols, space, and the city, mit press, cambridge, ma. mitroff, i. (1983), stakeholders of the organizational mind, san francisco, ca: josseybass, 1983. mulgan, g. (2012), social innovation theories: can theory catch up with practice, welfare and civil society. murray, r., caulier-grice, j., mulgan, g. (2010). the open book of social innovation. nesta, uk. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 273 nyström, a. g., leminen, s., westerlund, m., kortelainen, m. (2014) ‘actor roles and role patterns influencing innovation in living labs’, industrial marketing management 43 (2014), pp. 483–495. oecd/eurostat (2005). oslo manual: guidelines for collecting and interpreting innovation data, 3rd edition. oecd publishing, paris. oecd (2011), oecd guidelines for multinational enterprises, oecd publishing. ogburn, w. f. (1966) social change: with respect to cultural and original nature, oxford england: delta books. paskaleva, k. (2015) ‘e-governance as an enabler of the smart city, in deakin, m. (ed.), smart cities. governing, modelling and analising the transition, routledge, oxfordshire. perjo, l., fredricsson, ch., costa, s. o. (2016) public-private-people partnership in urban planning, baltic urban city lab. rasche, a., morsing, m.; moon, j. (2017) corporate social responsibility: strategy, communication, governance. camebridge university press. scholl, ch., kemp r. (2016) ‘city labs as vehicles for innovation in urban planning processes’, urban planning 2016,volume 1, issue 4, pp. 89–102. shiller, d. (1999), digital capitalism: networking the global market system. massachusetts: mit. scholl, ch., eriksen, m. a., baerten. n., clark, e., drage, t., essebo, m., hoeflehner, t., de kraker, j., rijkens-klomp, n., seravalli, a., wachtmeister, a., wlasak p., (eds.), (2017). guidelines for urban labs, urb@exp project 2014-2017, jpi urban europe. schumpeter, j.a., (1911) (2008), the theory of economic development: an inquiry into profits, capital, credit, interest and the business cycle, translated from the german by redvers opie, new brunswick (u.s.a) and london (u.k.): transaction publishers. the young foundation (2012) social innovation overview: a deliverable of the project: the theoretical, empirical and policy foundations for building social innovation in europe (tepsie), european commission – 7th framework programme, brussels: european commission, dg research. tholons (2017) tholons services globalization index 2017: http://www.tholons.com/ tholonstop100/tholonstop100-2017v.7.pdf (accessed june 2018). torfing, j. (2016) collaborative innovation in the public sector, georgetown university press, washington dc. united nation, sustainable development goals, http://www.un.org/sustainabledeve lopment (accessed march 2018). urb@exp project. [online] http://www.urbanexp.eu (accessed august 2017). voytenko, y., mccormick, k., evans, j., schwila, g. (2016) ‘urban living labs for sustainability and low carbon cities in europe: towards a research agenda’, journal of cleaner production, vol. 123, 45–54. westerlund, m., leminen, s. (2011) ‘managing the challenges of becoming an open innovation company: experiences from living labs’, technology innovation management review, october 2011, pp. 19–25. 274 | piotr kopyciński world bank & european network of living labs (2014) citizen-driven innovation: a guidebook for city mayors and public administrators. world bank & european network of living labs, brussels. s u g g e s t e d c i t a t i o n : kopyciński, p. (2018). city lab as a platform for implementing urban innovation. the role of companies. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the publication was financed from the resources allocated to the faculty of public economy and administration, cracow university of economics, under the grant for the maintenance of the research potential. aib18-04-łukasz bryl-pp069 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. knowledge-intensive exports of cee and developed nations – driven by foreign or domestic capital? łukasz bryl poznań university of economics and business, poland, lukasz.bryl@ue.poznan.pl abstract knowledge-based economy became the prevailing paradigm of the nations’ development and thus their competitive advantage foundations. important role in the international recognition of country development is the growth of knowledge-intensive exports. studies show that in the most developed nations high-tech exports plays crucial and rising role. as a result developing nations should maximize their efforts to increase exports of the knowledge-intensive products to follow the pattern of developed countries. however, growth of high-tech exports is often driven not by domestic resources but by foreign capital. the aim of the article is twofold. first, to present the growth of high-tech exports in cee countries in comparison to developed countries. second, to analyze what is the involvement of foreign capital in high-tech exports with the sub-industry breakdown. to perform a study research sample consisting of total 14 nations was formed. analysis referred to the 2007-2015 years. data derived from the eurostat database (nace rev. 2 as high-tech industry classification). keywords: knowledge-intensive exports, high-tech, foreign capital, knowledgebased economy, cee nations jel codes: f18, o14 70 | łukasz bryl introduction knowledge-based economy became the dominant paradigm in the theory of economic development that emerged in the 1980s (harris, 2001). moreover, since the early 1990s, there is observed a strong orientation on the economic development which is based on innovation and high-technology, both in developed and developing economies. according to oecd (1996), knowledge-based economies are economies which are directly based on production, distribution and use of knowledge and information, with an important role given to information, technology and learning in economic performance. in comparison to traditional industries, high-tech industries require better employee skills, higher education, higher r&d investment and more intensive knowledge and technology. researches (dorfman, 1983; huggins, 2004) suggest that the development of high-tech industries contributes to the promotion of the regional and national economic prosperity. knowledge-based economy is product of economic globalization, market competition and increase in the flows of information. major capital of organizations are not only equipment, material and physical assets, but it is also (or first of all) knowledge (jafari, akhavan, & akhtari). according to landvall (2000), in the knowledge-based economy the main attention would be driven to creating knowledge, new products and services and to use human intellectual capacity to create new ideas (mortazavi & bahrami, 2012). as powell and snellman (2004) state, the products and services of a knowledge-based economy are based on knowledge-intensive activities that consequently lead to the development of technology and science, as well as its rapid obsolescence (known as the process of shortening the product life-cycle). therefore the key component of the knowledge-based economy is a greater dependency on intellectual abilities than on physical inputs or natural resources. as stiglitz (1999) states knowledge and information are the main productions of today’s economy. in these circumstances, growth based on knowledge-intensive industries, fostered by investments in a broad range of knowledge-based capital, is crucial to increase long-term living standards (oecd, 2013). as a result driving forces, such as increase in the knowledge intensity of national economy, make it inevitable to move towards knowledge based economy (houghton & sheehan, 2000). specifically, adopting the crucial role of knowledge-intensive industries as the base for growth of knowledge-based economy has resulted in increased public policy attention for science, technology and innovation (smith, 2002). similarly states clarke (2001) who argues that notion and further analyses of knowledge-based economy have become a vital subject in the discussion concerning nations’ economic development and public policy. one of the international recognition of a nation shift towards knowledge-based economy are the increasing values of high-tech exports1. as the country abilities to produce and find customers abroad grow up, macroeconomic technology indices should reflect that positive trend. there may be several reasons for that: modernization, fdi inflow, increase of r&d expenditures, favorable law enhancing innovativeness or general public policy frameworks aimed at boosting country technological level. empirical data indicate that the growth of exports of high-technology products significantly surpasses 1 in this paper author associates the term of high-tech exports with knowledge-intensive exports and will use these two notions in the article interchangeably. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 71 the average growth of trade in recent years. as a result share of high-tech products in total exports and trade grows (minska-struzik & nowara, 2009). however, important question arise: to which extent rising high-tech performance in exports is attributed to national or foreign entities? the aim of the paper is twofold. first, to state, if in cee nations high-tech exports with the sub-categories division is performed mostly by domestic or foreign enterprises. second attempt was to compare the ratios of foreign capital involvement in cee and developed nations. the research method adopted for this study are: comparative analysis and tools of descriptive statistics. the structure of this paper is the following: section 1 is introduction, section 2 provides the literature review and data on the role of high-tech exports in domestic economy. section 3 sets out the methodology used in the study. section 4 outlines the results which is followed by section 5 pointing to conclusions and limitations of the study, along with the future lines of research. literature review gripsrud (1990) described export intention as the motivation, attitude, beliefs, and expectancy about export contribution to the enterprise growth. nowadays, in most countries a common objective is to find ways to increase exports. this can be achieved by encouraging exporting firms to export more or by inducing non-exporters to start international sales. firms involvement in export activities not only increases the performance of growth-oriented domestic firms engaging in export but also the economic performance of a country (julian & ali, 2009). thus the growth of a nation’s exports has positive effects on individual firms as well as on the development of the entire economy (julian & o’cass, 2004). exporting is of crucial economic importance to nations and their firms highly involved in international sales, as exports improve profitability, capacity utilization, trade balances and increase employment (ahmed, julian, baalbaki, & hadidian, 2006). according to terpstra and sarathy (1994) exporting can help individual firms to achieve a competitive advantage, improve their financial position, increase capacity utilization and raise technological level. additionally, sullivan and bauerschmidt (1990) defined other motives for exports that are: capability to easily modify products for external markets, increasing competition in the domestic market, new information about sales opportunities in foreign markets, adverse domestic market rules, opportunity to decrease the power of domestic customers, management expertise and providing a hedge against an economic slowdown. moreover increase in international marketing experience (which is an inevitable part of international sales) could improve domestic competitiveness, possibility to extend the domestic product life cycle, export incentives offered by home country, opportunity to reduce unutilized inventories, short-term profits, chances to use obsolete equipment outside the country (according to posner imitation lag theory), reduction of tariffs abroad, availability of profitable logistics (to ship products to foreign markets more effectively), decline in the value of currency relative to foreign markets (thus increasing the turnover in domestic currency), eased export regulations in foreign countries and the receipt of unsolicited orders from foreign customers. growing globalization of the world economy and the widespread approach that increased exports positively impact society has stimu72 | łukasz bryl lated research in this area. as domestic economies are under the strong influence of global changes and technological progress, attention has been put to the analyses stressing the importance of boosting exports of knowledge-intensive goods and services. according to minska-struzik (2012) exports stimulates the process of technology diffusion and increases the productivity growth because of the learning by exporting effect. great values and shares in total exports of high-technology reflect from one hand the shift to the knowledge-based economy (as a contemporary development paradigm) and technological progress in the entire economy, and from the other hand enable to achieve competitive advantage of a nation. development of knowledge-based economy and increasing hightech exports should be crucial for cee countries which after the years of successful transformation, as a next step in the process of catching-up developed nations should target their efforts at fostering high-technology firms and industries. as ratajczak-mrozek (2008) suggests knowledge-based enterprises are perceived as main factors of the economy growth and development. the isic rev. 3 oecd (2011) standard states that high-tech industries include five industries: pharmaceuticals, aircraft and spacecraft, electronic and telecommunication equipment, computers and office equipment, medical equipment and meters2. in the table 1 there have been presented absolute values of high-tech exports in cee countries during the years: 2007-2015. table 1. high-tech exports in cee nations (mln eur, 2007-2015) nation 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ∆% bulgaria : : : : : 794 : 869 1 069 34,6% czech republic 12 628 14 115 12 331 16 123 19 193 19 665 18 431 20 168 22 030 74,5% estonia 628 638 450 912 1 780 1 769 1 835 1 968 1 795 185,8% croatia 585 640 570 619 559 691 750 686 824 40,9% latvia 280 319 294 344 633 706 876 1 057 1 065 280,4% lithuania 918 1 048 689 945 1 136 1 333 1 435 1 596 1 730 88,5% hungary 14 857 14 928 13 235 15 668 16 861 13 959 13 205 12 088 13 511 -9,1% poland 3 108 4 950 5 585 7 289 6 963 8 594 10 274 13 122 15 250 390,7% romania 1 035 1 819 2 389 3 670 3 992 2 838 2 766 3 376 4 000 286,5% slovenia 1 015 1 205 1 033 1 167 1 322 1 303 1 405 1 449 1 695 67,0% slovakia 2 133 2 516 2 358 3 216 3 779 5 164 6 230 6 436 6 647 211,6% total 37 187 42 178 38 934 49 953 56 218 56 816 57 207 62 815 69 616 source: own calculations based on eurostat. in 2015 (latest data available) the largest high-tech exports among cee countries were observed in: czech republic (22 bln eur) and poland (15,3 bln eur) followed by hungary (13,5 bln eur), while the smallest values were found in croatia (0,8 bln eur), latvia and bulgaria (both 1,1 bln eur). except hungary all cee nations reported growth of high-tech exports during the studied nine years with the greatest values recorded by poland (391%), latvia (281%) and slovakia (212%). among the largest high-tech exporters in cee there can be also observed its different share in total exports (table 2). 2 this approach has been proposed by hatzichronoglou (1997) and is based both on direct r&d intensity and r&d embodied in intermediate and investment goods. subsequently some revisions to the initial concept have been undertaken (see: oecd (2011)). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 73 table 2. share of high-tech exports in total exports in cee nations (%, 2007-2015) nation 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ∆pp bulgaria : : : : : 3,8 : 3,9 4,6 0,8 czech republic 14,1 14,1 15,2 16,1 16,4 16,1 15,1 15,3 15,4 1,3 estonia 7,8 7,5 6,9 10,4 14,8 14,1 14,9 16,3 15,4 7,6 croatia 6,5 6,7 7,6 7,0 5,8 7,2 7,9 6,6 7,1 0,6 latvia 4,6 4,6 5,3 4,8 6,7 6,4 8,0 9,7 9,8 5,2 lithuania 7,3 6,5 5,8 6,0 5,6 5,8 5,8 6,6 7,5 0,2 hungary 21,3 20,2 22,2 21,8 20,9 17,3 16,3 14,5 15,2 -6,1 poland 3,0 4,3 5,7 6,0 5,1 6,0 6,7 7,9 8,5 5,5 romania 3,5 5,4 8,2 9,8 8,8 6,3 5,6 6,4 7,3 3,8 slovenia 4,6 5,2 5,5 5,3 5,3 5,2 5,5 5,4 5,9 1,3 slovakia 5,0 5,2 5,9 6,6 6,6 8,2 9,6 9,9 9,8 4,8 mean 7,8 8,0 8,8 9,4 9,6 8,8 9,5 9,3 9,7 source: own calculations based on eurostat. in 2015 greatest shares of high-tech exports in total exports were found in the case of greatest (czech republic, hungary) and one of the smallest (estonia) high-tech exporters. in contrary exports of bulgaria and slovenia are at least high-tech oriented nations among cee countries what is suggested by low absolute (less than 1,7 bln eur) and relative (less than 6% share in total exports) values of high-tech exports. in addition dynamics of changes of both values belonged to the lowest in the analyzed group of countries. there should be stated that cee nations are perceived as developing countries, however there seems to be important to compare their results with the developed nations. in table 3 there has been presented growth of high-tech exports in developed nations during the same analyzed period. among the developed nations in 2015 germany (177 bln eur), netherlands (102 bln eur) and france (98,5 bln eur) were the largest high-tech exporters. in most developed nations there was observed increase in the absolute value of high-tech exports, however the frequency was smaller than in cee nations3. comparing the cee high-tech exports it should be stated that its total value (69 bln eur) accounts for almost half of germany high-tech exports and equals to the respective value in united kingdom. however, from the studied group of developed nations there were countries with lower high-tech exports than greatest high-tech exporters from cee regions (czech republic and poland). these were: greece (1,2 bln eur), portugal (1,9 bln eur), luxembourg (3,1 bln eur), finland (3,8 bln eur), denmark (9,2 bln eur) and spain (13,9 bln eur). in these countries high-tech exports play relatively smaller role what is shown in the table 4. low absolute values of high-tech exports were reflected in the low shares of hightech exports in total exports and were smallest in south europe countries: greece (4,6%), portugal (3,8%), spain (5,4%) and finland (7,0%). there was also observed a relatively more frequent decline of the share of high-tech exports in developed nations (6 – denmark, ireland, luxembourg, portugal, finland and united kingdom) than in cee countries (1 hungary). 3 in developed nations 3 countries (out of 16) reported decline, while in cee nations only 1. 74 | łukasz bryl table 3. high-tech exports in developed nations (mln eur, 2007-2015) nation 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ∆% belgium 20 839 21 801 23 362 25 840 26 256 29 724 30 740 34 725 36 966 24,4% denmark 8 786 8 515 8 315 6 762 7 442 7 748 7 723 8 238 9 161 4,3% germany 125 210 122 304 112 641 133 195 142 503 155 222 155 251 160 429 176 963 41,3% ireland 22 820 20 756 18 351 16 642 18 296 18 807 18 368 19 567 26 617 16,6% greece 847 1 061 979 975 1 007 885 715 1 002 1 195 41,1% spain 7 832 7 966 7 793 9 119 10 583 11 447 13 025 12 606 13 683 74,7% france 68 061 73 621 68 681 80 611 80 010 88 614 89 223 90 637 98 446 44,6% italy 21 890 21 936 19 849 22 091 24 224 24 800 25 929 26 759 28 442 29,9% luxembourg 5 507 6 220 6 413 4 354 3 863 3 974 3 037 2 818 3 063 -44,4% portugal 2 615 2 467 1 159 1 130 1 314 1 492 1 609 1 739 1 885 -27,9% netherlands 73 455 70 089 65 621 80 538 82 324 95 779 89 559 94 330 102 168 39,1% austria 13 266 13 358 11 509 13 620 14 272 16 594 18 786 19 270 19 507 47,0% finland 11 508 11 365 6 250 5 241 4 538 4 165 3 464 3 731 3 786 -67,1% sweden 16 360 16 463 13 730 17 322 18 533 17 236 16 463 16 004 17 072 4,4% united kingdom 54 179 49 585 48 511 55 481 59 703 64 106 62 941 59 377 69 322 27,9% total 453 175 447 507 413 164 472 921 494 868 540 593 536 833 551 232 608 276 source: own calculations based on eurostat. table 4. share of high-tech exports in total exports in developed nations (%, 2007-2015) nation 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ∆pp belgium 6,6 6,8 8,8 8,4 7,7 8,6 8,7 9,8 10,3 3,7 denmark 11,7 10,7 12,3 9,3 9,3 9,4 9,3 9,9 10,7 -1,0 germany 13,0 12,4 14,0 14,0 13,5 14,2 14,3 14,3 14,8 1,8 ireland 25,7 24,3 22,1 18,9 20,3 20,7 20,9 21,3 24,0 -1,7 greece 4,4 5,0 5,5 4,6 4,1 3,2 2,6 3,7 4,6 0,2 spain 4,2 4,2 4,8 4,8 4,8 5,0 5,4 5,2 5,4 1,2 france 16,7 17,6 19,7 20,4 18,7 20,0 20,4 20,7 21,6 4,9 italy 6,0 5,9 6,8 6,5 6,4 6,4 6,6 6,7 6,9 0,9 luxembourg 32,9 35,6 41,9 30,7 25,8 27,1 21,9 19,5 19,7 -13,2 portugal 6,8 6,3 3,7 3,0 3,1 3,3 3,4 3,6 3,8 -3,0 netherlands 18,3 16,2 18,4 18,6 17,2 18,8 17,7 18,6 20,0 1,7 austria 11,1 10,8 11,7 11,8 11,2 12,8 14,2 14,4 14,2 3,1 finland 17,5 17,3 13,9 10,0 8,0 7,3 6,2 6,7 7,0 -10,5 sweden 13,3 13,2 14,6 14,5 13,8 12,8 13,0 12,9 13,5 0,2 united kingdom 16,8 15,4 19,0 17,7 16,4 17,4 15,5 15,6 16,7 -0,1 mean 13,7 13,4 14,5 12,9 12,0 12,5 12,0 12,2 12,9 source: own calculations based on eurostat. to sum up developed leaders in high-tech exports outperform significantly cee countries in terms of absolute values, however not all developed nations report greater high-tech exports than cee leaders. moreover, high-tech exports orientation (perceived as a share) is on average greater in developed nations than in cee countries. however, cee nations report on average much higher growth of the high-tech exports than developed nations (table 5). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 75 table 5. largest growths of high-tech exports in cee and developed nations (%, 2007-2015) cee developed nations poland 390,7% spain 74,7% romania 286,5% austria 47,0% latvia 280,4% france 44,6% slovakia 211,6% germany 41,3% estonia 185,8% greece 41,1% source: own calculations based on eurostat. much greater high-tech exports growths in cee nations derive partially from the low base effect. largest high-tech exports in 2007 (initial study year) in the group of cee nations with greatest growth amounted to 3,1 bln eur, while in the developed nations sample there were only two countries with lower absolute value of high-tech exports (portugal and greece). in fact, greece recorded one of the largest growth of high-tech exports what contributes to above conclusion. analysis conducted above points out also two important aspects. first, development of knowledge-based economy is observed and reflected in the structure of exports (as emerge and rising share of high-tech products in total exports). second, developing nations are gradually increasing their position in the international labor division in the knowledge-intensive industries what is a positive phenomenon. however, above presented macroeconomic data do not provide full picture related to the performance of the domestic economy development. important aspect is the level of utilization of national capabilities while performing internationally. thus the questions that should be asked are following: q1: is the high-tech exports driven by domestic or foreign entities? q2: which subcategories of high-tech exports are mostly dependent on foreign capital? q3: is the dependency on foreign capital greater in cee or developed nations? answers to above questions will help to understand better the phenomenon of the growth of high-tech industries and exports in nations, especially to which extent are the changes in fact driven by foreign resources. such analysis will help to understand better the role of national capabilities in the process of development of high-tech exports. research methods sample selection study consisted of two groups of nations: central and eastern europe countries and european developed nations. both samples encompassed only chosen countries what derived from the fact that data on domestic and foreign capital involvement in high-tech exports were limited. as a result five cee nations have been included in the study (czech republic, lithuania, poland, romania and slovenia). in contrary second group was formed by nine developed nations (austria, belgium, finland, germany, netherlands, norway, portugal, spain and united kingdom). 76 | łukasz bryl methods, sources of data and time extent in both groups of countries knowledge-intensive exports have been determined according to the oecd methodology for classifying high-technology. data concerning domestic and foreign capital involvement in exports have been gathered with the help of eurostat database. eurostat adopted oecd technology classification (transforming it to nace rev. 2), however naming high-technology industries differently. as a result following industries from the eurostat database have been identified as high-tech: − manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations, − manufacture of computer, electronic and optical products, − manufacture of other transport equipment, − information and technology. analysis referred to the total exports (including intraand extra-eu exports) of goods only. note that services (knowledge-intensive business services) were not the subject of this study. all sectors have been analyzed in terms of foreign and domestic capital involvement in each country. study was conducted for the latest year available – 2015. foreign enterprise has been defined according to the approach of data provider4. unfortunately, in the eurostat database there were some data classified as unknown which referred to the quantity and value of high-tech exporters. in some cases the quantity and/or value described as unknown was so large (sometimes even 90% of total high-tech exports) that some nations had to be excluded from the study in order not to provide incorrect results5. results study was conducted in two steps. in the first step there have been determined the total number of high-tech exporting enterprises with the industry and country breakdown. second step consisted of the analysis of the value of high-tech exports in both studied groups. analysis has been conducted in four industries classified as high knowledgeintensive. table 6 presents the results of domestic and foreign enterprises in the basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations industry. in 2015 in cee nations the greatest number of high-tech exporting enterprises was observed in poland – 111, out of which 83 were domestic and only 28 foreign ones what implies that in terms of quantity of enterprise, the involvement of foreign capital in polish high-tech exports amounted to 25,2%. on average cee nations reported 32,8% share of foreign capital in high-tech exports. in contrary, developed nations reported on average higher involvement of foreign capital (46,8%), however studied sample was in this case much more diversified (netherlands was in fact the country with greatest share of foreign enterprises in high-tech exports – 92,9%). in contrary, the absolute values of high-tech exports have been shown in table 7. 4 eurostat defines foreign control as follows: “foreign control shall mean that the controlling institutional unit is resident in a different country from the one where the institutional unit over which it has control is resident.” 5 exclusion criterion utilized in the study was the share of the unknown position in total exports exceeding 5%. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 77 table 6. manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations (quantity, 2015) country number of enterprises domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 32,8% czech republic 42 22 20 47,6% lithuania 10 7 3 30,0% romania 53 38 15 28,3% poland 111 83 28 25,2% slovenia developed nations (mean) 46,8% belgium germany spain 244 180 64 26,2% netherlands 112 8 104 92,9% austria 60 40 20 33,3% portugal united kingdom norway 23 15 8 34,8% finland source: own calculations based on eurostat. table 7. manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations (value thd eur, 2015) country total exports domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 82,4% czech republic 921 483 138 959 782 524 84,9% lithuania 41 487 4 439 37 047 89,3% romania 378 341 140 419 237 921 62,9% poland 1 514 891 111 514 1 403 376 92,6% slovenia developed nations (mean) 74,2% belgium 11 535 761 1 635 178 9 708 227 84,2% germany 37 350 181 18 756 277 18 166 139 48,6% spain 6 085 212 1 841 643 4 243 568 69,7% netherlands 6 272 926 65 377 6 207 549 99,0% austria 4 448 356 1 002 321 3 446 034 77,5% portugal 587 323 172 879 390 936 66,6% united kingdom 13 734 091 6 483 729 6 898 997 50,2% norway 1 407 094 30 128 1 376 965 97,9% finland source: own calculations based on eurostat. as stated before cee nations in terms of quantity of foreign firms reported a relatively low dependency of foreign capital in the exports of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations, however in terms of absolute value, the average involvement of foreign enterprises amounted to 82,4% with the greatest values attributed to 78 | łukasz bryl poland (92,6%) and czech republic (84,9%) what in fact provides opposite results. in developed nations foreign capital ratio is also greater in terms of values than in terms of quantity but lower than in cee nations. to sum up, export of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations both in cee and developed nations is strongly dependent upon foreign capital. second industry analyzed among the high-tech exports was manufacture of computer, electronic and optical products (table 8). table 8. manufacture of computer, electronic and optical products (quantity, 2015) country number of enterprises domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 23,9% czech republic 269 167 102 37,9% lithuania 80 71 9 11,3% romania 194 108 86 44,3% poland 882 786 96 10,9% slovenia 168 143 25 14,9% developed nations (mean) 28,3% belgium germany spain 799 753 46 5,8% netherlands 605 48 557 92,1% austria 358 299 59 16,5% portugal united kingdom norway 163 135 28 17,2% finland 289 260 29 10,0% source: own calculations based on eurostat. in the manufacture of computer, electronic and optical products there were much more enterprises both in cee and developed nations in comparison to the manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations. the largest quantity was observed in terms of poland (882), what is interesting among all nations with available data that was the greatest number. second country with the largest number of enterprises was spain (799). both in cee and developed nations (with the exception of netherlands) domestic enterprises were prevailing. mean quantity of foreign entities amounted to 23,9% in cee countries and 28,3% in developed nations, however similarly to the manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations netherlands was the country with the exceptional high involvement of foreign capital. analysis of the computer, electronic and optical products exports in terms of values has been presented in the table 9. absolute values of the computer, electronic and optical products exports suggest that the involvement of foreign capital is much larger than simple analysis based on the quantity. in cee countries mean value amounted to 72,1% while in developed nations – 51,5% what on average is lower than in the case of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations, however some nations recorded very high dependency on foreign capital, which were czech republic (91,3%), romania (90,6%), poland (88,5%) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 79 and portugal (85,9%). what is interesting, lithuania was the country with the lowest share (17,8%) of foreign capital in the exports of computer, electronic and optical products what was lower than the lowest value in developed nations (spain – 28,4%). great britain, largest exporter among the two studied group recorded a 66,7% of foreign capital involvement in the exports of the analyzed category. third analyzed high-tech industry was exports of other transport equipment (table 10). table 9. manufacture of computer, electronic and optical products (value thd eur, 2015) country total exports domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 72,1% czech republic 4 373 087 382 287 3 990 800 91,3% lithuania 217 834 179 158 38 675 17,8% romania 1 450 060 136 035 1 314 025 90,6% poland 5 809 180 670 187 5 138 993 88,5% slovenia developed nations (mean) 51,5% belgium germany spain 1 446 606 1 035 811 410 795 28,4% netherlands 7 778 403 2 653 274 5 125 129 65,9% austria 3 581 976 2 108 214 1 473 762 41,1% portugal 888 756 115 327 763 785 85,9% united kingdom 1 446 606 1 035 811 410 795 66,7% norway 7 778 403 2 653 274 5 125 129 33,3% finland 3 581 976 2 108 214 1 473 762 39,5% source: own calculations based on eurostat. table 10. manufacture of other transport equipment (quantity, 2015) country number of enterprises domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 24,2% czech republic 116 86 30 25,9% lithuania 24 18 6 25,0% romania 67 35 32 47,8% poland 455 393 62 13,6% slovenia 51 46 5 9,8% developed nations (mean) 27,4% belgium germany spain 278 250 28 10,1% netherlands 313 37 276 88,2% austria 58 51 7 12,1% portugal united kingdom norway 174 150 24 13,8% finland 86 70 11 12,8% source: own calculations based on eurostat. 80 | łukasz bryl the country with the most numerous exporting enterprises in the manufacture of other equipment in both groups was found in poland (455), out of which majority were domestic firms (foreign capital involvement – 13,6%). similar ratios were observed in developed nations: spain (10,1%), austria (12,1%), norway (13,8%) and finland. on average there were observed similar values of foreign capital involvement in cee and developed countries, however in romania and netherlands ratios were significantly above average (47,8% and 88,2% respectively). data on the exports of other transport equipment in terms of value have been presented in the table 11. table 11. manufacture of other transport equipment (value thd eur, 2015) country total exports domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 57,1% czech republic 1 484 543 756 659 727 884 49,0% lithuania 110 186 99 321 10 866 9,9% romania 1 367 224 134 325 1 232 899 90,2% poland 3 267 617 672 330 2 595 287 79,4% slovenia developed nations (mean) 50,2% belgium germany 50 810 744 7 428 993 42 310 883 83,3% spain 5 980 138 1 882 201 4 097 937 68,5% netherlands 4 048 585 2 735 915 1 312 670 32,4% austria 1 177 738 859 124 318 614 27,1% portugal 223 005 84 579 115 066 51,6% united kingdom 29 352 181 16 354 626 12 153 281 41,4% norway 2 095 598 1 115 434 980 164 46,8% finland source: own calculations based on eurostat. two largest exporters of other transport equipment, germany and united kingdom reported an observable difference in the ratio on foreign capital dependency (83,3% in germany, 41,4% in united kingdom). in cee countries, poland as the largest exporter of other transport equipment reported high dependency on foreign capital (79,4%), however the highest involvement of foreign capital among two groups of nations was observed in the case of romania (90,2%), what was greater than the highest ratio in developed nations (germany). what is interesting, as shown in the previous tables, netherlands was the country with high foreign capital dependency in the high-tech exports, however in the case of the other transport equipment, this ratio was surprisingly low (32,4%). last analyzed industry was information and communication (table 11). the country with the greatest number of the exporting enterprises in the information and communication industry was netherlands among which vast majority were foreign ones (96,6%). such high dependency on foreign capital was not observed in any of the analyzed nations, neither in cee nor developed countries. romania was the second-largest nation in terms of the quantity of foreign owned firms, however with the much lower ratio (31,3%). on average developed nations were more foreign capital dependent than cee countries (29,9% vs. 19,1%), however due to the previously men5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 81 tioned outstanding high ratios in netherlands. analysis of the values of the information and communication exports was conducted in table 12. table 11. information and communication (quantity, 2015) country number of enterprises domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 19,1% czech republic 300 219 81 27,0% lithuania romania 511 351 160 31,3% poland 2 328 2 127 201 8,6% slovenia 1 000 906 94 9,4% developed nations (mean) 29,9% belgium germany spain 4 871 4 569 302 6,2% netherlands 5 687 196 5 491 96,6% austria 2 050 1 874 176 8,6% portugal united kingdom norway 652 508 144 22,1% finland 521 433 83 15,9% source: own calculations based on eurostat. table 12. information and communication (value thd eur, 2015) country total exports domestic owners foreign owners % foreign capital cee (mean) 35,8% czech republic 152 834 122 001 30 833 20,2% lithuania 39 382 18 855 20 527 52,1% romania 63 483 27 805 35 678 56,2% poland 412 943 229 188 183 755 44,5% slovenia 147 748 138 769 8 980 6,1% developed nations (mean) 46,5% belgium germany spain 766 054 691 974 74 080 9,7% netherlands 3 429 630 672 280 2 757 350 80,4% austria 338 443 222 591 115 852 34,2% portugal united kingdom norway 169 714 100 780 68 934 40,6% finland 160 067 51 462 108 383 67,7% source: own calculations based on eurostat. in 2015 netherlands was the country with not only greatest absolute values of the information and communication exports (3,4 bln eur), but also with the highest foreign capital ratios (80,4%) what puts netherlands again as the most dependent on foreign 82 | łukasz bryl capital nation in high-tech exports among all analyzed countries. second country with the largest dependency was finland (67,7%) and third romania (56,2%). on average cee countries report lower dependency on foreign capital than developed nations, however the reason behind that score is high ratio in terms of netherlands. above analysis shows that involvement of foreign capital in high-tech exports varies not only in terms of countries but also with regard to sub-category. ratios of the value of high-tech exports driven by domestic and foreign enterprises (value above 1 indicates that exports of high-tech products by domestic firms outperforms the one by foreign companies) in the total studied sample have been shown in the figure 1. figure 1. ratios of high-tech exports driven by domestic and foreign enterprises – country and industry breakdown (value, 2015) notes: position on the horizontal axis derives from the default order. in the case of six nations ratios exceeded the scale. these were: lithuania (4,6 computer, electronic and optical products), austria and lithuania (2,69 and 9, 14 other transport equipment), spain, czech republic and slovenia (9,3, 3,9 and 15,4 information and communication). different quantity of countries in the high-tech sub-categerioes derives from the lack of data. source: own work based on eurostat. high-tech subcategory with prevailing involvement of foreign capital in exports are pharmaceutical products and preparations, followed by computer, electronic and optical products. in these two industries mean ratio of the high-tech exports drive by domestic and foreign capital amounted to 0,35 and 1,14 respectively. in the computer, electronic and optical products industry there was only one country (germany) in which exports of high-tech driven by domestic capital exceeded the one driven by foreign ones. in turn, in the exports of computer, electronic and optical products there were four countries with ratios greater than one. three of them belonged to the group of developed ones. interesting phenomenon has been observed in the last two sub-categories of high-tech exports. although the quantity of countries with prevailing foreign capital in exports was the same (six), mean ratios were significantly different (1,74 vs. 4,47 respectively). moreover, in the 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 83 other transport equipment industry number of developed nations with prevailing domestic capital in exports was four (norway (1,14), united kingdom (1,35), netherlands (2,08), austria (2,7)) and two in terms of cee countries (czech republic (1,04), and lithuania (9,14)), however in the information and communication industry these numbers were the same for developed (norway (1,5), austria (1,9) and spain (9,3)) and cee nations (poland (1,25), czech republic (3,9), slovenia (15,5)). that implies that there are certain high-tech industries which exports are driven not by foreign but domestic resources. conclusions this paper aimed to analyze the growth of knowledge-intensive exports of cee and developed nations from europe and to state what kind of enterprises (domestic or foreign) are prevailing in the high-tech exports. first, it should be concluded that the absolute values of high-tech exports are much greater in developed nations than in cee countries, however some developed nations reported smaller absolute values of high-tech exports than the cee high-tech exports leaders (czech republic, poland and hungary). cee countries on average outperform developed nations in terms of the dynamics of growth of high-tech exports. moreover, in developed nations high-tech exports plays more important role than in cee countries (measured by the share in total exports). second, in terms of the dependency on foreign capital, conducted analysis revealed that in the case of the quantity of the high-tech exporting firms in cee countries only 25% of them are foreign, whereas in the studied developed nations the number is slightly higher – 27%. that may suggest that dependency on average in all analyzed hightechnology sub-categories is low. highest involvement of foreign capital was found in netherlands in the information and communication industry where 96,6% of the firms were foreign, whereas lowest number of foreign entities was observed in spain in the exports of computer, electronic and optical products – 5,8%. however, in the case of the value of the high-tech exports results are significantly different. high-tech exports is on average higher dependent on foreign capital in cee countries than in developed nations (60,0% vs. 55,6%), however within the sub-industry breakdown there were important differences observed. greatest mean dependency was found in the sub-category: basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations, followed by manufacture of computer, electronic and optical products and manufacture of other transport equipment. least dependent exports on foreign capital was information and communication subcategory. this finding was observed both in cee and developed nations. greatest dependency was recorded by netherlands in the sub-category of: basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations, whereas lowest in slovenia. thus it should be concluded that both in cee and developed nations there are more domestic than foreign high-technology exporting entities (with the exception of netherlands), however greater revenues from exports are generated by foreign firms. second tendency is stronger in cee nations than in developed ones (with certain exceptions in information and communication industry). subsequently, that implies that strong growth of high-tech exports of the majority of cee countries is the result of nations openness for foreign capital. in summary, research has contributed to the field of high-tech exports with the subindustrial background and foreign capital involvement. the paper’s findings provide 84 | łukasz bryl country policy makers with the analysis of the current development of exports in hightech industries what may help them to form national frameworks and guidelines for the innovation-based growth. as a limitation, the author points out that the analysis referred only to the certain cee and developed nations what was the result of the lack of data referring to the foreign capital involvement. therefore, the results should be tested in greater number of nations to check their validity and generalization possibilities. especially interesting would be to analyze the influence of foreign capital involvement in hightech exports on its competitiveness and state welfare. references ahmed, z. u., julian, c. c., baalbaki, i., & hadidian, t. v. 2006. firm internationalisation and export incentives from a middle eastern perspective. journal of small business and enterprise development, 13(4): 660-669. clarke, t. 2001. the knowledge-based economy. education + training, 43(4/5): 189-196. julian, c. c, & ali, m. j. 2009. incentives to export for australian export market ventures. journal of small business and enterprise development, 16(3): 418-431. dorfman, n.s. 1983. route 128: the development of a regional high-technology economy. research policy, 12(6): 299-316. eurostat database [http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, retrieved: 20/03/2018] gripsrud, g. 1990. the determinants of export decision and attitudes to distant market: norwegian fishery export to japan. journal of international business studies, 21(3): 469-486. hatzichronoglou, t. 1997. revision of the high-technology sector and product classification. oecd science, technology and industry working papers, 1997/02. harris, r. g. 2001. the knowledge-based economy: intellectual origins and new economic perspectives. international journal of management reviews, 3(1): 21-40. huggins, r. 2004. a tale of two clusters: high-technology industries in cambridge. international journal of networking and virtual organizations, 2(2): 112-132. jafari, m., akhavan, p., & akhtari, m. 2012. knowledge management: a comprehensive overview of the tools and techniques. rasa cultural services institute, tehran. julian, c.c., & o’cass, a. 2004. the antecedents of export marketing performance: an australian perspective. journal of asia pacific marketing, 3(2/3): 99-113. landvall, b. a. 2000. the learning economy: some implication for the knowledge base of health and education system. knowledge management in learning society, oecd press, paris: 125-141. mińska-struzik, e. 2012. konkurencyjność polskiego eksportu produktów wysokiej techniki. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego (ae) we wrocławiu, 267: 95-105. mińska-struzik, e., & nowara, w. 2009. zaawansowanie technologiczne wymiany handlowej krajów unii europejskiej. studia oeconomica posnaniensia poprzedni tytuł : zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego (ae) w poznaniu, 126: 185-199. mortazavi, s. h., & bahrami, m. 2012. integrated approach to entrepreneurship – knowledgebased economy: a conceptual model. procedia social and behavioral sciences. 41: 281-287. oecd 1996. the knowledge-based economy, available at: www.oecd.org/science/scitech/1913021.pdf (accessed april 28, 2018). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 85 oecd 2011. isic rev. 3 technology intensity definition, directorate for science, technology and industry economic analysis and statistics division (retrieved from: https://www.oecd.org/sti/ind/48350231.pdf, accessed april 28, 2018) oecd 2013. raising the returns to innovation: structural policies for a knowledge-based economy, oecd economics department policy notes, 17. powell, w. w., & snellman, k. 2004. the knowledge economy. annual review of sociology, 30: 199-220. ratajczak-mrozek, m. 2009. polski sektor high-tech stan i perspektywy rozwoju na tle krajów unii europejskiej. studia oeconomica posnaniensia poprzedni tytuł : zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego (ae) w poznaniu, 126: 89-99. smith, k. h. 2002. what is the knowledge economy? knowledge intensity and distributed knowledge bases. discussion united nations university, institute for new technologies. stiglitz, j. 1999. public policy for a knowledge economy. remarks at the department for trade and industry and center for economic policy research: 27. sullivan, d., & bauerschmidt, a. 1990. incremental internationalization: a test of johanson and vahlne’s thesis. management international review, 30(1): 9-30. terpstra, v., & sarathy, r. 1994. international marketing, 6th ed., dryden press, forth worth, tx. s u g g e s t e d c i t a t i o n : bryl, ł. (2018). knowledge-intensive exports of cee and developed nations driven by foreign or domestic capital?. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). 86 | łukasz bryl ie-pm-04-02-01-pp009-jarco 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.01 testing and measurement of economic convergence: a review of some recent developments dawid jarco a b s t r a c t objective: this article reviews the empirical findings about the convergence hypothesis obtained in the period 1992-2017. in the first place it investigates the specifications of economic indicators used in testing the convergence effect. further, the paper provides a breakdown of the convergence research development after the financial crisis. research design & methods: the research method is based on critical literature review. hence, this article builds on other author’s surveys, summarizes them and concludes the development. findings: no trend in analysed literature has been seen. the convergence debate is still not settled. with respect to the financial crisis, many authors describe it as having positive effect on convergence. however despite inserting dummy data or splitting the analysis for the preand post-crisis periods, no method to deal with the slowdown was noted. contribution & value added: providing the empirical results in one place, this review is for sure a good starting point for people interested in the convergence process. also some more experienced researchers may find, that the debate is still not settled and the topic is worth further investigation. article type: literature review keywords: literature review; economic growth; financial crisis; beta and sigma convergence; convergence debate jel codes: o47, c21, g01 article received: 9 february 2018 article accepted: 20 june 2018 suggested citation: jarco, d. (2018). testing and measurement of economic convergence: a review of some recent developments. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 9-29. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.01 introduction the convergence discussion can find its origins in the debate between the neoclassical and the endogenous growth theory. whereas the neo-classicists see diminishing returns to capital, the endogenous growth followers seek increasing returns, i. e. in human capital. one try to see which theory is valid, was the introduction of the convergence hypothesis based on the neoclassical growth models. the positive evaluation of the convergence hypothesis 10 | dawid jarco would prove the neoclassical models to be more realistic, than the ones from the endogenous growth theory. the theoretical backgrounds can be found in neoclassical models of economic growth. one of the oldest is the one constructed by ramsey (1928), however the most popular one, from solow, was introduced in 1956 (solow, 1956). based on them barro and sala-i-martin (1992) and romer, mankiw and weil (1992) derive the regressions. the absolute beta convergence hypothesis means, that all countries are going to reach the same steady state (mainly because of the diminishing returns to capital). the poorer countries are going to catch up, or rather converge to the richer ones, which results in their faster growth. further, also the sigma convergence concept was introduced, where the gdp p. c values of countries are tending to reach the same level. in contrary to the beta convergence, the richer countries may grow slower here, or even negatively, to approach the same steady state. hence, the beta convergence is a necessary condition for the sigma convergence. since many authors didn’t find empirical prove for the absolute beta convergence all over the world, also the so-called conditional beta convergence concept was introduced. the conditional beta convergence takes into account differences of steady states between the countries or country groups. this concept refers to the differences in technical progress, investment, or government spending etc. between the countries. thus, these additional variables are hold constant in the specific empirical analyses. some of the authors also used to seek for the convergence in total factor productivity levels, human capital or some other economical indices. they are the minority however. the main goal of this article is to make an overview of the empirical literature that aims at specification of appropriate economic indicators utilized in the problem of testing the converge effect. in addition to the overview about the latest studies, the development in the research after the financial crisis will be examined. the methodology is based on critical literature review, where recent articles were selected, analysed and summed up. the selection of articles was performed under some conditions. only papers with empirical findings for countries or regions were selected. articles without a clear methodology or robust results were declined. furthermore, to see the recent research development, it was tried to find 1-2 appropriate articles for each year of the analysed period. with respect to the databases, well-known economic journals dealing with convergence and economic growth topics were preferred first. the paper describes mainly three different figures, or rather types of convergence, where such was observed. the well-known beta and sigma convergence will be introduced. in addition, we will also describe the convergence of technological progress (tfp) and even some indices. all theories and empirical findings were mainly ordered by the leading methodology used, and further by the starting period of the samples analysis. four main parts of this article were formed. in the first, the leading research methodology was regression or a regression together with a standard deviation. in the second, the papers with focus on standard deviation only were included. the third part deals with the panel approach. finally, the fourth section contains other combinations or rather methods used for testing the convergence hypothesis. as we know, the 2008 financial crisis had a global impact on many countries; there should be also new findings in the research about the convergence theory. because of that, in every article, which was published after the global financial crisis, an additional paragraph was added. we can find there, how the author dealt with the gdp slowdown in his analysis, testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 11 or if he didn’t examine it at all. furthermore, this article should be rather complementary, not substitutional, to the well-known convergence theory review by islam (2003). testing convergence by regression analysis our starting point is the seminal article convergence from barro and sala-i-martin (1992). the authors focus on the beta convergence for us regions, both in absolute and conditional sense. using a regression analysis derived from common neoclassical growth models (ramsey, solow, cass and koopmans) they examine gross state products of various us-states or rather us-territories. moreover, their data set-up contains 22 samples with periods of 10 or 20 years. after the research the authors found evidence on the absolute convergence for the us in the long period, meaning that states with lower initial per capita income levels tended to grow faster, than the richer ones. the speed of convergence was about 2% per year, regardless of holding constant the region and measure of sectoral composition, or not. the second part of the article compares the us-states results with other countries. having analysed 98 countries from 1960 to 1985 the authors found evidence only on conditional convergence after they hold constant the initial school enrolment and the government consumption to gdp ratio. the authors also point out, that a realistic α-level (diminishing returns to capital) is crucial for the outcome. also in the year 1992 a paper called a contribution to the empirics of economic growth was published by three authors, n. gregory mankiw, david romer and david weil (1992). they examined the solow model consistency with empirical data. while the solow model turned out to be consistent and effective, the authors also analysed the data for convergence. using three samples of data from the real national accounts by summers and heston (1988) the authors run a regression based on the solow model. in the first sample 98 countries were used, where oil production was not a dominant industry. the second sample consists of 75 countries, which do not include small ones, where the income is likely to be dominated by specific factors. the last sample includes 22 oecd countries, where the populations are higher than one million. for all calculations the analysed periods were 1960-1985. the unconditional beta convergence was observed only in the oecd sample with an r² value of 46%, the convergence itself had a value of 1.67%. the remained samples didn’t show convergence and r² was lower than 0.03. secondly the authors analysed the conditional convergence including the rate of investment and population growth. for the first sample the convergence speed of 0.6% with r² of 38% were noted, for the second 1.04% with r² of 35% and for the oecd sample 1.73% and 62% respectively. the third table shows an analysis with a measure of human capital – the average percentage of working people in secondary school. this lead to higher convergence rates. first sample with 1.37% and r² of 46%, second with 1.82% and 65% and the final one with 2.03% and 65% respectively. finally, the authors run a regression imposing that some coefficients don’t sum up to zero. having this restriction does not change the last results very much. the convergence rate and r² equalled for the first sample 1.42% and 46%, for the second 1.86% and 44% and for the third 2.06% and 66% respectively. dowrick and delong (2003) argue in their paper about the globalization and its effects on convergence, or rather about the convergence debate. furthermore, there are some 12 | dawid jarco empirical finding about the gdp growth. the authors use penn world tables 5.6a with 109 countries, they split the samples into the years 1960, 1980 and 1998. the countries are also divided into three groups according to the 1960 real ppp gdp level, poor (<usd 1,500), rich (>usd 5,000) and the countries between. an increasing dispersion between the groups was noted throughout the years. the poor countries grew at 2.1%, the richest at 2.7% and the middle-income at 3.2% per year between 1960 and 1980. the paper also deals with a different type of beta convergence. the authors sorted the countries by dummies, if they are open for international trade, or not. reading the charts with the average annual growth rate 1960-1980 and the 1960 gdp level, we can see a divergence among the closed economies and a convergence trend amongst the open ones. nearly the same trend can be seen on a chart analysing the period between 1980-1998. at the end, the authors state that the reason for the inability of poor countries to catch up the rich ones is the poverty trap. furthermore, opening to the world economy makes the growth higher, it doesn’t necessary promote the convergence however. before the huge eastern european union enlargement many articles about central and eastern europe’s economies were published, also with respect to the convergence theory. the paper from martin, valazquez and funck (2001) is one of them. the authors try to analyse the convergence of four less developed eu countries back then, namely spain, portugal, ireland and greece. based on the outcome, they give advices regarding the strategy for cee countries. the paper measures per capita gdp rates at purchase power standards from years 1960 to 2000. greece, portugal and spain converged to the average gdp rate of eu, whereas ireland even outstripped it, reaching around 120% of gdp of the eu in the year 2000. further the paper describes the ratios and reasons for countries’ convergence and analyses ireland’s success. amongst other things ireland managed to pull much higher foreign investment amounts than the remained countries. furthermore, the article also looked at the gdp rates for 10 cee countries from 1991 to 2000 and compared it with the eu average. in average cee countries reached after 20 years of growth around 38% of the eu’s gdp compared to around 36% at the beginning in 1991. to sum up the results, sigma convergence in some countries was noted, in other i. e. bulgaria, was seen. in 1995 the paper from ingo (1995) about the beta convergence and divergence within the european union was published. he uses the same regression equation as barro and sala-i-martin (1992), however bearing in mind that it catches only the average change in periods and is therefore limited in continuous time. as data basis the regio from eurostat is used. it consists not only of 12 member states, but also of 166 regions, whereas the periods are between 1980-1991. the gdp levels are calculated with the purchase power parity. examining the correlation between the gdp p. c. 1975 level and the average annual growth rate of the member states (1975-1991) the absolute beta convergence was confirmed and reached a level of 1.61%. furthermore, the author run another regression, one with holding constant the industry employment and the second without the outliers countries luxembourg and greece. the outcome for the convergence was 1.86% and even 2.73% respectively. splitting the samples into smaller time periods however even divergence during 1980-1991 of -0.5% was found. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 13 for the regression of 166 regions much lower absolute convergence level was noted, namely 0.34%, and the conditional with country dummies 1%. the research on the sigma convergence supports the previous results based on member states. for the 166 regions no clear evidence in sigma convergence was noted. also kaitila (2005) wrote a paper about a conditional convergence. this time the old 15 eu countries and the 8 new cee members were analysed. the author made two samples. first, the ppp adjusted gdp of eu15 in the period from 1960 to 2002 was checked. secondly, the eight cee countries in a shorten period, from 1993 to 2002, were examined. conditional beta convergence was calculated by a pooled mean-group estimation. the described attitudes of this estimator were the allowance of heterogeneity in short run and the homogeneity in longer periods. to be closer to the production function spirit, the gdp levels were divided by the labour force, not as usual by the population. to make the research conditional, variables like investment were controlled. the conditional beta convergence proved to exist both in the eu15 countries and in the 8 cee towards the eu15. in addition, the author confirmed statistically, that the public consumption and high inflation had a negative effect on growth. the openness (measured by exports-to-gdp ratio) was not statistically significant. another paper, which is dealing with the absolute beta convergence, was written by mathur (2005). the author is analysing four different groups of countries, namely 8 east asian, 5 south asian, 15 cis and 16 european union’s. in addition, the examined time was split in four periods, 1961-2001, 1970-2001, 1980-2001 and 1990-2001. for estimating the absolute beta convergence and its speed, a linear and non-linear regressions (least squares) was used. looking at all periods, only eu and east asian countries seemed to have absolute beta convergence. furthermore, the speed of the convergence was increasing throughout the years. while convergence in the eu during first two periods was strong, in 1980-2001 and 1990-2001 there was no statistical evidence found. also no convergence for south asian and cis sample was noted. looking between the country’s groups however, statistical evidence for south asia, east asia and european union after 1980 was seen. the speed of convergence for the four periods is in the range from 0.99%-2.56% per year for the eu countries and between 0.57% and 1.16% four east asia with the eu countries. jahan (2013) checks in his publication whether the sigma and absolute beta convergence exists or not. the author uses data from world bank’s world development indicators for 31 years. the period analysed is 1980-2011. all available countries in the database were used for testing the convergence hypothesis. the enormous size of the sample makes the study different from the ones previously discussed. further, the sample for all countries was split into two parts: one with a gdp per capita and the second with a gdp per person employed calculation. beta convergence was checked with a simple regression, while for the sigma convergence standard deviation was used. no sigma convergence was noted in the whole country sample, both in gdp per capita, as well as per person employed terms. a beta convergence trend was only seen in gdp per person employed terms. in addition, the author divided his sample into more countrygroups. the developed countries, developing, 23 europe and asia, 42 north and sub-sa14 | dawid jarco haran africa and finally 24 latin america and caribbean countries. for the developed countries both sigma and beta convergence were noted. for the developing ones, only beta convergence for gdp per person employed was seen. after examining the remaining groups, beta and sigma convergence occurred only in the 23 european and asian countries. the remaining ones didn’t show any trend. no remarks regarding the financial crisis were found. furthermore, it should be noted, that no signs of statistical significance calculations were found in this paper. at the end of 2003 a paper concerning the eu convergence was published. at the beginning martin and sanz (2003) revive the convergence theory and its debate, later the methodology. based on the regression model from barro and sala-i-martin (1992) they look for the absolute and conditional beta convergence across the eu member states and its regions. the absolute beta convergence for 15 eu members during 1986-1998 reached 3.9%, whereas the conditional one 3.1%. on the other hand, the absolute convergence for 210 eu regions at nuts ii level was around 2.6% and the conditional even 12.2%, the conditional contains a regional dummy however. furthermore, the authors also use various indicators to check the economic cohesion. to review the outcome, the rank index showed that the difference between the richest and poorest region has diminished. the gini index also confirms the smaller inequality dropping from 0.175 in 1986 to 0.151 in 1998. another index used, theil, also supports the reduction of spatial income inequality in the eu back then during the 1986-1998 period. it is however important to note, that when looking on particular countries, some expected higher inequality rate i. e. greece. an article from rapacki and próchniak (2009) was published shortly after the beginning of the global financial crisis. the authors analyse 27 transitional countries (cee & cis) in the period from 1990-2005 for absolute beta convergence, as well as sigma convergence. the main data source is imf (2006). both concepts of convergence are estimated by regression equations, whereas the beta convergence equation is derived from the solow model, and sigma is calculated with the standard deviation of the gdp log. the sample was split into 3 periods, namely 1990-2005, 1993-2005 and 2000-2005. in addition, also 5 splits of the countries were performed. the first group consists of all 27 transition countries, the second 12 cis countries, third 15 csee, 10 cee and the final group of 8 cee countries. to make an overview about the results table 1 and table 2 was formed with beta and sigma convergence respectively. as one may see, the final conclusion is not clear. beta convergence seems to exists in most of the samples, however with a poor statistical significance assuming r² lower than 15% (greyed out cells). the smaller the sample, i. e. for 8 cee countries, the better evidence for absolute beta convergence. although r² is much higher, sigma convergence has similar development to beta. we can see it more often in a smaller sample and in shorter periods, than vice versa. no remarks and other development regarding the global financial crisis was seen. two years later próchniak (2011) wrote an article about the determinants of economic growth. despite the determinants, he also checked for the absolute and conditional convergence. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 15 10 cee countries were subject to the research throughout 1993-2009. five samples were formulated; each sub-period is 3 years long. as leading methodology, correlation and regression analysis were used. the data comes from three bases, world bank, imf, ebrd and heritage foundation. table 1. beta convergence rates for cee and cis countries by rapacki and próchniak (with r² values) period 27 states 12 cis 15 csee 10 cee 8 cee 1990-2005 0.0017 (0.0016) no (0.1257) 0.0385 (0.5749) 0.0090 (0.0366) 0.0371 (0.4164) 1993-2005 0.0084 (0.0383) 0.0048 (0.0130) 0.0454 (0.5629) 0.0201 (0.1389) 0.0509 (0.7404) 2000-2005 0.0139 (0.1215) no (0.0458) 0.0042 (0.0115) 0.0371 (0.3965) 0.0762 (0.6200) source: adopted from rapacki and próchniak (2009, p. 317-318). table 2. sigma convergence rates for cee and cis countries by rapacki and próchniak (with r² values ) period 27 states 12 cis 15 csee 10 cee 8 cee 1990-2005 no (0.2482) no (0.5381) yes (0.7243) no (0.1457) yes (0.4082) 1993-2005 yes (0.1181) no (0.4112) yes (0.5043) yes (0.1156) yes (0.9571) 2000-2005 yes (0.9440) no (0.9933) no (0.0262) yes (0.9935) yes (0.9892) source: adopted from rapacki and próchniak (2009, p. 317-318). after analysing 10 different models, the convergence hypothesis was confirmed in every single of them, despite model no. 10 with the demand formula, which had too low statistical significance. furthermore, among the most important economic growth determinants we could find the investment rate, human capital, financial sector development and some other variables. since the global financial crisis was in the researched period, the author had to deal with it somehow. he took it as an exogenous factor. to “exclude it” as a determinant of economic growth, a dummy variable was constructed. this variable equaled 1 in the years 2008-2009, and 0 in all other periods, where financial crisis didn’t occur. solanko (2003) wrote a paper about the convergence in russian regions using goskomstat data. based on neoclassical growth models a regression was formulated. to see if absolute or conditional convergence exist, correlation between the 1992 income level and the average growth rate in the period 1993-2001 was observed. to examine the sigma convergence, standard deviation was used. after checking the correlation for the sample it turned out, that absolute beta convergence exists and its speed is equal to 3%, but because of the different price/income levels in russia the result has to be take into account carefully. further analysis suggests, that russian regions have different steady states, because of the high heterogeneity of the country. on the other hand, to measure the conditional beta convergence, the author took some regional dummies into account (i. e. geography) and has ran different regressions. all of them 16 | dawid jarco retrieved a negative coefficient of the 1992 income level, confirming the existence of conditional beta convergence. the linear lts regression with the highest r² value of 0.58 had a coefficient even of -0.057 pointing out towards a strong conditional beta convergence. since 1992 to 2001 sigma divergence in 87 russian regions was noted, to be exact the disparity in 2001 was around 3 times higher, then in 1992. the author also ran another calculation, namely excluding four richest regions. the divergence there was as expected smaller, however still 2 times higher in 2001 than in 1992. analysing deeply the disparity within years, one may see that during the ruble-crisis in 1998 it nearly halved. short after the crisis, divergence started to rise again. siljak (2015) wrote an article about the convergence across 28 eu countries. she checked for both types of beta convergence, and for sigma convergence as well. the time period is 1995-2013 – it was also split between 4 sub-periods, namely 1995-2003, 20042013, 2004-2008 and finally the post crisis period 2009-2013. for the sigma convergence the author used not only the well-known standard deviation, but also the min and max values of gdp relative to the average. to calculate the beta coefficient a regression was run. for conditional beta convergence variables like inflation or economic openness were set independent. the coefficient of variation was 42.17 in the year 2013, while 50.22 in the starting period in 1995 – sigma convergence occurred. another interesting development is the minimum to the average gdp ratio. it was equal to 0.3460 in 1995, 0.4168 in 2007 and 0.4761 in 2013. in contrary the maximum to the average gdp ratio was 2.5059, 2.8107 and 2.7117 in 1995, 2007 and 2013 respectively. the absolute beta convergence in all eu states was equal to 2.08% from 1995-2013, the conditional one to 2.34%. in the sub periods the rates varied a little bit, however still occurred. in addition, the conditional beta convergence with extra socio-political variables was calculated and the outcome was 1.91% for the same period. while the variance coefficient was nearly stable before the financial crisis, it decreased from 46.19 in 2007 to 41.75 in 2009. in 2010 it reached 43.09 and started to fall again reaching 42.17 in 2013. the same development can be seen in the min to avg. gdp or max to avg. gdp ratio. this means, that in the short run the financial crisis reduced the income variance, and had a positive effect on the sigma convergence. the beta convergence with respect to the financial crisis was analysed in the period 2004-2008 and reached a value of 1.15%. six eastern europe countries formed according to the author a club of convergence, having a positive growth rate, while many western european economies were affected by the negative growth rate. głodowska (2015) investigates 28 eu members and 276 regions (nuts2) to check for the convergence process. to perform the analysis, the author was using eurostat data from 2000-2013. for beta convergence, głodowska used the methodology derived from barro (1992) and did a regression analysis. the sigma convergence was examined based on the difference between the initial gdp and its average, meaning that standard deviation formula was applied. evidence for absolute beta convergence was found in the eu countries (2000-2013) and the eu regions (2000-2011). the speed was around 3.7% and 2.5% respectively, whereas the statistical significance based on r² was higher (0.7574) in the country sample and lower (0.4482) in the regional one. sigma convergence was also observed in both testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 17 groups. for eu countries the deviation declined from approx. 0.24 in 2000 to 0.15 in 2013; for the eu regions similar from 0.23 in 2000 to 0.16 in 2011. after the year 2008, the gdp level declined in both samples. in the general overview for the eu states the decline was higher in the richer countries. while checking the variance, the process stopped from 2008 onwards resulting in a negative effect of the global financial crisis on sigma convergence. the slowdown of the sigma convergence from 2008 onwards was noted in eu countries and eu regions. dvorokova (2014) presented in her study an impact of the global financial crisis on the real convergence across the eu28 countries. analysed are the years 2001-2013. the data is taken from eurostat and uncstad. for the sigma convergence standard deviation was used, and for the beta we can find a modified baumol (1986) equation. to estimate the beta parameter, the author performed the ols method. absolute beta convergence was found among eu28 countries in the period 2001-2012. looking at the sigma convergence development we can see, that during 2001 and 2007 the income disparities increased. during the financial crisis, in the year 2008, the standard deviation remained nearly on the 2007 level. a year later, the deviation dramatically felled and remained in 2012 nearly on the same small level as in 2009. despite their decrease during the financial crisis time, the income inequalities were higher in 2012 than in 2001. with respect to the global financial crisis, the author is in the opinion, that the reduction of income inequalities is due to a larger decline of gdp in rich countries, and a lower reduction in the catching-up ones. testing convergence by standard deviation this paper deals with the productivity and sigma convergence. inklaar and timmer (2009) researched 29 industries and compared the ppp adjusted input/output amounts using a bilateral törnqvist model. further, the authors defined an index in multifactor productivity. for sigma convergence, standard deviation was used. productivity and income levels were driven from the ggdc and eu klems databases. to check the productivity sigma convergence 1997 benchmark productivity levels were extrapolated to 1970 and 2005 with mfp growth rates. 14 countries were included in this sample. from 1970 till 2005 sigma convergence was noted only in market services. both, manufacturing industry and other goods services (agriculture, mining, utilities and construction) were subject to sigma divergence. in addition, the authors split the industries into 24 detailed ones. in the years 1980-2005 only 13 were subject of sigma convergence, whereas 11 have even higher deviation than in 1980. the important conclusion from this analysis is, that industry perspective plays a huge role in the convergence theory. there was no information with respect to the financial crisis. slaughter (1997) argued in his paper called per capita income convergence and the role of international trade about the role of international trade in economies. in his opinion the country’s trading itself cannot be a proof for per capita income convergence and further research needs to be done. 18 | dawid jarco at the end the author is using open countries from penn world tables to measure the sigma convergence via the standard deviation. on the chart one may see, that sigma convergence did exist from 1970 to approx. 1992, hence by the end the deviation was lower than at the beginning. looking on the details however, there was a strong decrease of the income disparity from 1970 to 1980, and then the deviation soared to reach the level of 1970 already in the year 1988. after this big change, the deviation started to decrease rapidly, to reach finally in 1992 a much lower level then in 1970. furthermore, slaughter also analysed the sigma convergence in denmark, ireland and the united kingdom during the years 1965-1992. the income differences there also decreased, with similar trends to the open economies. dauderstädt (2014) first revives the literature about convergence theory and gives basic information about the development of europe in the 20th century. after that, he analyses the convergence in the eu since 1999 based on economic growth, income distribution and social living standards. mostly standard deviation, graphical illustrations and yearly analysis of the indices/data is used. three groups of eu countries were formulated. 12 richest northwest countries (nw), three poorer southern countries (sth), and 13 eastern countries (est). furthermore, the period is split in 1999-2007 and 2007-2012 because of the financial crisis. in fact, the 13 est countries managed to increase their ppp gdp level from 1999 till 2007 by 73.3% and from 2007 till 2012 by 9.3%. the nw countries managed to increase their gdp levels by 41.0% and 0.5%, while the sth by 52.6% and -7.6% from 1999 till 2007 and from 2007 till 2012 respectively. it shows a convergence process despite the sth countries. the sigma convergence calculated by standard deviation was around 8.2 in 1999, on a higher level in 2007 with 11.2 and a bit lower in 2012 with 10.5, meaning a slight reduction after the financial crisis, however still bigger than in 1999. a convergence trend was also noted with respect to the hourly productivity level. it grew in average by 20% between 1999 and 2007 across the eu27, while even twice as much in some of the est countries (i. e. romania). no convergence in social protection was noted among eu27, the gini coefficient however improved over time. in connection with the financial crisis the author simply split the analysed periods till and after it occurred. some special findings need a remark. the unemployment rate reached the lowest difference between the countries in 2008, but after that it started to increase – divergence was noted. in contrary the productivity development was much stronger in the poorer countries after the crisis, then before. during the crisis a slowdown in gdp levels was noted, but the income convergence started to rise again afterwards in the est countries with respect to the nw. the sth countries did in some cases even worse, than before 2007. testing convergence by panel analysis villarroya (2007) wrote an article about the convergence in latin american countries. the author puts his focus on latin america and human capital. examined are 18 countries during the years 1950-2000. the data used comes from penn world tables, cepal statistics and oxlad. to check whether absolute or conditional convergence takes place, a panel approach with a pool estimate and fixed effects model was used. for the human capital, principal components methodology was used. further, the author calculated the human capital testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 19 variable not only based on primary and secondary schooling rates, the literacy rate, the number of years spend on education but also on some additional variables i. e. mortality, inhabitants per doctor etc. with exception to a small group of richest countries, no unconditional beta convergence was observed in that sample. the sigma convergence in the 7 richest countries sub-sample took place from 1955 to 2000, however for the 12 poorest countries subsample not – the divergence was even higher. after considering the main steady state variables, no significant convergence was seen. the author found signs of conditional convergence however, when he introduced the human capital variable. furthermore, a positive correlation between the convergence process and human capital with investment in physical capital was noted. islam (1995) uses in his paper growth empirics: a panel data approach as already mentioned in the title – panel data. the methodology is based on the paper from mankiw, romer and weil (1992) described previously. however contrary to the previously described regression methods, the panel approach allows to use differences in the aggregate production functions across various countries. after conducting the monte carlo study the author decided to use the least squares with dummy variables and the minimum distance estimators. furthermore, the author uses the same data samples as mrw used, however without indonesia and burkina faso. the firs sample consists then of 96 countries (nonoil), 74 (without small ones) and 22 (oecd). islam also holds constant the population and depreciation growth rate assuming (g+δ) equal to 0.05 for all countries and periods. first, islam performed a regression to check for differences with mrw approach. analysed years are 1960-1985. the results for the conditional beta convergence speed were for the first sample 0.54%, for the second 0.98% and 1.59% for the third one with oecd countries only. islam’s results from the panel approach are nearly the same as in the regression from mrw. furthermore, an analysis in restricted form has been performed, where the investment and population growth were set equal, but opposite in sign. the following results for the convergence rate have been obtained: for the first sample 0.55%, for the second 0.92% and for the third 1.53%. secondly, the author divided the sample into 5 year periods making a pooled regression. the unrestricted results for the convergence speed were 0.48%, 0.74% and 1.61% for the first, second and third country-samples respectively. after the restriction the results of 0.59%, 0.95% and 1.46% didn’t differ too much. thirdly the minimum distance estimation was done. the convergence speed was calculated as 4.34% for the 96 countries sample, 4.17% for the 74 countries, and 6.7% for the 22 oecd sample. we can see, that the rates after allowing for correlated country effects are much higher. fourthly islam ran the lsdv estimation with fixed individual country effects. the convergence speed for the unrestricted calculation was 5.07% for the first sample, 4.62% for the second and 9.66% for the oecd countries. after the restriction the values were 4.67%, 4.58% 9.26% respectively for the three samples. finally, a calculation of with integration of human capital was performed. to do it, islam used a variable called human, introduced by barro and lee (1993), which consists of average schooling years at all levels. to integrate it, a change in the sample had to be done. 20 | dawid jarco so the first one was reduced to 79 countries and the second to 67. the convergence speed can be found in table 3 below. table 3. convergence rates for selected group of countries by islam (with standard errors) category single cross section pooled regression panel estimation 79 non-oil countries 1.11% (0.0038) 0.69% (0.0025) 3.75% (0.0093) 67 countries 1.18% (0.0045) 0.79% (0.0028) 4.44% (0.0102) 22 oecd countries 1.87% (0.0077) 1.62% (0.0055) 9.13% (0.0160) source: own elaboration based on islam (1995, p. 1151). same as before considering the human capital rate, the panel estimation proved to show much higher convergence rates than the regressions showed. contrary to mrw analysis, the rates are smaller, not higher. we should also note the standard errors, not every result is statistically significant. another different approach to measure the convergence, or rather it’s nonstandard type, was provided by liberto, pigliaru and mura (2007), who wrote about the convergence of total factor productivity. the authors test the presence of tfp convergence with a fixed effect panel estimator derived from the article previously described, islam (2003). to check whether the tfp convergence takes places, the gdp per worker for the standard convergence equation was calculated. further, three main estimators were used to see if regional tfp heterogeneity is present: least square with dummy variable, biased-corrected lsdv and the generalized method of moments. the sample includes 19 italian regions in the years 1963-1993. the tfp heterogeneity of italy’s regions was confirmed. also the evidence for technology convergence between 1963-1978 and 1978-1993 was found. there was no convergence in the second period however. the authors assume it is due to the halt of technology diffusion, but also mention that further research would need to be done. the last interesting finding is that human capital is strongly positively correlated with the technology level. according to the authors, this fact confirms the hypothesis from nelson and phelps, where human capital is the highest determinant of technological catch-up. three authors chapsa, tsanana and katrakilidis (2015) researched the conditional beta convergence theory on a sample of 14 eu countries between 1995 and 2013. in addition, the authors also investigated growth/convergence determinants. the sample was split in two groups, the cohesion countries (portugal, ireland, greece, spain) and the remaining eu10. the data was taken from the world bank, international transparency database, heritage foundation and from penn world tables. the panel analysis was performed by using the gmm method. for capturing the validity, the sargan and arellano and bond tests were computed. conditional beta convergence turned out to exist and have a 1% significance level. also an interesting outcome considering the growth determinants appeared: the biggest driving powers for growth (with high statistically significance) were physical capital investments and trade openness. in contrary the government, consumption and inflation are negatively correlated with the economic growth. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 21 the authors mentioned that constructing a dummy variable allows to control for the financial crisis, whereas the gmm method proves to be effective in this case. testing convergence: alternative approach in the middle of 2004 a paper from holmes (2004) about absolute income convergence among latin american countries was published. the author uses penn world tables and filters for sixteen latin american countries which are characterized by competitive markets, however with more and more insights for trade liberalization. the sample was split for three periods. a full period from 1960-2000, the period with the laia operation in 1981-2000 and the last one before the laia agreement in 1960-1989. holmes uses a principal component technique. the tests for convergence was performed by a benchmark deviation from base country income. then it was checked if its largest principal component (lpc) was stationary or not. the approach is different, then the previous regression models and panel methods described. it checks, whether per capita output has a tendency for deviation from the equilibrium in the long run. furthermore, the author also run a traditional, standard ols regression to check the absolute beta convergence. the first ols test didn’t confirm the absolute convergence. the result of the lpc method however, shows the strongest convergence trend among the cacm countries (1960-2000), and a weak in laia (1981-2000). considering all latin american countries, or geographical groupings, didn’t confirm any convergence type. jayanthakumaran and lee (2013) analysed the convergence in growth rate and beta convergence among asian countries using a time-series approach. two country groups were checked. five members of the association of south east asian nations (asean) throughout 1967-2005 and five members of south asian association of regional cooperation (saarc) in the years 1973-2005. two methods were used. first, stochastic convergence was examined. here the authors define this process as shocks to income of a given country in relation to the average income of a countries’ group. as methodology for this type of convergence, following lumpsdaine and papell (1997), stationary unit-root tests were used. to check the null hypothesis, the authors did two structural breaks. secondly, beta convergence is estimated differently, then in the cross-sectional data approach. in this study, the authors didn’t check for the speed of convergence, but how big the initial income of a country is with respect to the average income of countries groups and then the countries growth rate. for 5 asean countries stochastic convergence was noted. in contrast, 5 saarc nations didn’t show any stochastic convergence trend. beta convergence was noted for thailand in the whole period. malaysia, indonesia and philippines converged firstly, however after the asian crisis, the countries started to diverge. in contrary, singapore began its convergence process after the financial crisis. despite the fact, that the article was published in 2013, the analysed period was before the financial crisis. the authors dealt with other crises, i. e. the asian crisis. for the crises periods, the results are interpreted and another period after the crisis was analysed. to sum up the procedure, breaks in the analysed periods were used to deal with the income slowdown problem. begu, spataru and constantin (2014) analyse the effects of the global financial crisis on european union countries. for data eurostat, world bank and unctad were used. the 22 | dawid jarco sample consist of 27 eu member states from 1992-2007, 1995-2012 and 2000-2010 for other indicators than gdp. to investigate the eus member countries gdp levels and convergence, the authors used markov chain method. first, based on the historical data and using the sturgles formula a transition and probability matrix was calculated. after that, the authors could run predictions for 2008 and 2009. they split the countries between 8 groups according to the gdp/capita levels and compared the estimates with the real data. the first outcome showed dramatic differences between the prediction and the real 2008 data, meaning that a financial crisis is very difficult to predict. in 2009 however, the prediction was close to the real gdp data. there was a huge decline in gdp levels, where the amount of countries in the lowest income group doubled. the years 2011 and 2012 were also driven by high prediction differences. further, four indices were analysed. the corruption perception index (cpi), economic freedom index (efi), gross external debt in % of gdp (ged) and foreign direct investments (fdi). while the cpi increased from 2008 to 2009 in the 2 poorer groups of countries, it remained stable in the richer ones, no trend for 2011 and 2012 was noted. the efi showed a decrease in the richer group of countries from 2011 to 2012, while from 2008 till 2009 it remained nearly stable. gross debt increased in every group nearly in the same proportions, no difference between the groups were seen. for fdi no conclusion can be made. no convergence trend was seen. summing up, the authors approach to deal with the financial crisis was to formulate an estimate based on markov chain method, however it is not very accurate. also an interesting paper about the convergence was written by kumo (2011). the paper is different from the previously described, because it examines 14 southern african countries (sadc members without zimbabwe) for beta, sigma convergence and also for the convergence to a common stochastic trend. the methodology is based on sala-i-martin (1995), which means, that the author is using a regression for the beta convergence. for the model, the ols technique was applied. for the sigma convergence, a deviation of the sigma variance between the starting and the end period was used. the data was taken from the imf and the world bank. the timeframe is 1992-2009. also an augmented dickey-fuller unit root test to examine the time series was performed. the beta coefficient turned out to be negative (-0.08) implying beta convergence, however the data was statistically irrelevant (standard error 0.14), concluding that convergence didn’t take place. also no sigma convergence was noted, even divergence occurred. in the next section, conditional beta convergence was checked using panel data with 198 observations based on 11 countries. four variables i. e. saving rate, pop growth, trade and gross fixed capital formation were controlled. nevertheless, for conditional beta convergence no evidence was found. also in the third, final approach, using the root test on 12 countries, no convergence was noted (despite botswana and south africa). by the end, the author didn’t deal with the financial crisis specially. he only noted the growth decreases in 2007/2008 in nearly all economies analysed. although the author didn’t mention anything, the interesting finding is, that standard gdp at ppp deviation in 1992 was 1.2229, in 2007 before the crisis 1.3370 and in 2009 the deviation was even less, namely 1.3016. this would mean, that the financial crisis contributed to sigma convergence, making the income differences between 14 south african countries smaller in 2 years. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 23 brzeski and colombatto (1999) published the article can eastern europe catch up? about some former eastern bloc economies and their plausibility for catching up western europe’s countries. the paper is different than the previous described, because instead of presenting the economic growth in the past, it is trying to show the future development for 2030. considered are 16 western europe countries and 6 from eastern europe. for the later, the authors extrapolated future data for population, capital stock, depreciation, investment trade and technical progress. based on the retrieved data and some others considerations he was able to create three scenarios for the catching up process. in the best one (i. e. with the lowest initial k/y ratio) all eastern europe countries, despite romania, would half their gap to western europe by 2030. in the worst scenario however, none of them could catch up by half western europe. summing up the estimate, it is most likely to convergence for the better-developed countries; this means czech republic, hungary, slovakia, bulgaria then poland and finally romania. although the paper does not check the convergence hypothesis and the authors are also very careful about the results, it is an interesting approach for checking the future scenarios. turganbayev (2017) did a study on regional total factor productivity convergence in kazakhstan. 16 regions between the period 1997-2013 were analysed. he used kazakhstan’s statistical databases for most of the data needed. the methodology is based on the cobb-douglas production function and growth accounting. the author assumes, that capital input is proportional to capital stock level. for calculating the capital stock, a perpetual inventory method is used, whereas the initial capital stock level is estimated by the 1993 book cost of fixed assets. to find the labor input, data on working population was employed. applying a panel unit root test, the convergence process on tfp levels could be done. for the tfp dynamic across the regions, the author used the standard deviation. looking at the standard deviation of tfp overall, the 1993 level was equal to 0.33 and to 0.24 in 2013. hence the tfp converged. further, the author performed three tests. all confirmed tfp convergence in every kazakh-region and in non-oil regions. two of the tests showed divergence across the oil-rich regions. thinking about the financial crisis aspect, while checking the chart with the standard deviation of tfp levels, one may see a huge decrease in 2007 in oil rich regions, a small in all regions, and a slight increase in non-oil regions. this would mean that due to the crisis richer regions converged higher, than the poorer. conclusions while many articles were analysed and the research methods were somehow more innovative throughout years, we can say that the convergence debate is still not settled. to have a better overview about the findings, table 4 with the various methods and results was constructed below. the empirical findings in this article differ between each other. this is mainly due to different samples that are used, not only with respect to countries, but also to the periods. while no one argues, that the absolute beta convergence concept all over the world 24 | dawid jarco is not taking place, we see differences in the observations between some countries’ groups. to sum it up, the more homogenous a country group is, the more likely we can find the conditional, absolute beta and even the sigma convergence hypothesis to be true. we can just think about oecd, eu, us or regions of countries where the convergence can be observed. it is also more likely to find the conditional beta convergence, than the absolute or the sigma. furthermore, the conditional convergence speed turns many times to be faster, than the absolute. in the leading methodology we can find regressions based on the solow model, performed by different methods, mostly ols. we should add however, that before the 21st century most of the reviewed authors used cross sectional data. nowadays a panel approach is more common. moreover, more and more unit root tests are observed now, than before. the sigma convergence, as the name already says, is mainly checked by the standard deviation. another aspect of this article was to find out, how the financial crisis impacted the convergence research development. frankly speaking, the research methods didn’t change very much. many authors just split the analysed periods in preand post-crisis ones, and some of them integrated a “crisis dummy” into the regression. about the effect of the financial crisis on the convergence process, one may note that the crisis was quite often in favour of the beta and sigma convergence. some of the authors argue that it is due to the fact, that the richer countries were stronger hit by the economic slowdown, than the poorer. the research was confronted with some limitations. first of all, the selection of the appropriate papers was not as easy as it seems. the convergence topic is widely discussed, in this paper however we were about to find a good tool for selection. while putting some criteria for filtering, the selection process could still be improved in some way. another imitating aspect is the comparison problem. not even one analysed paper is completely the same as another. while it may happen, that the data sample is similar, the methodology may be different – and vice versa. this is not giving the opportunity to fulfil a simple judgement if the convergence process exists, or not. every single paper dealing with the convergence topic needs therefore to be checked individually. there are also directions, where this research may be continued. after some period of time, the analysis can be performed again to see if a common indicator for testing the convergence is used. the convergence debate is still not settled, but the situation may change after a breakthrough in the economic growth theory – this would be the second appropriate direction for further research. last, but not least, it would be interesting to investigate purely the financial crisis effect on the convergence process. table 4. breakdown of the authors with results and methods used authors sample convergence type and result method used barro & sala-i-martin (1992) us-states 1880-1988, 98 countries beta abs: us beta cond: us and countries regression begu, spataru, & constantin (2014) eu27 indices: no markov chain testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 25 authors sample convergence type and result method used brzeski. & colombatto (1999) 6 cee countries catch up in 2030: all, despite romania estimate chapsa, tsanana, & katrakilidis (2015) eu14 beta cond.: yes regression dauderstädt (2014) eu27 sigma: no/yes indices: yes gdp levels: yes standard deviation/ indices comparison liberto, pigliaru & mura (2007) 19 italian regions tfp: yes between perdios/no in the second period panel estimator dowrick & delong (2003) 109 countries, penn world tables beta abs.: no regression dvorokova (2014) eu27 beta abs.: yes sigma: no regression, standard deviation glodowska (2015) eu27, 276 nuts2 beta abs.: yes 3.7% and 2.5% sigma: yes regression, standard deviation holmes (2004) 16 latin american countries beta abs.: no lpc method: yes (2 samples), no (1 whole sample) regression, lpc approch ingo (1995) 12 eu members 19751991 166 eu regions 19751991 beta abs.: 1.61% member states, 0.34% for regions beta con.: 2.73% member states, 1% for regions sigma: since 1985 for member states, not for regions regression inklaar & timmer (2009) 24 oecd countries sigma productivity: no dominant trend standard deviation islam (1995) 3 samples, nonoil, inter and 22 oecd beta cond: yes panel approach jahan (2013) all world countries and groups beta abs.: yes/no sigma: yes/no regression, standard deviation jayanthakumaran (2013) 5 asean, 5 saarc countries stochastic: yes asean beta abs.: yes/no unit root test kaitila (2005) eu15, 8 cee beta cond.: yes regression (pge) kumo (2011) 14 south african states beta abs.: no beta cond.: no sigma: no regression, standard deviation, unit root test mankiw, romer & weil (1992) 3 samples: nonoil, inter and 22 oecd beta abs: none beta cond: yes regression martin & sanz (2001) 15 eu members beta abs.: yes beta cond: yes regression 26 | dawid jarco authors sample convergence type and result method used martin, valazquez & funck (2001) 4 eu members: portugal, ireland, greece, spain sigma: yes, indicators: yes, not greece regression mathur (2005) 8 east asia, 5 south asia, 15 cis and 16 eu countries beta abs.: only eu (0.99%-2.56%) and east asia (0.57%-1.16%). no convergence in south asia and cis. regression prochniak (2011) 10 cee beta abs.: yes regression rapacki & prochniak (2009) 27 transition countries beta abs.: no/yes sigma: no/yes regression sanz villaroya (2007) 18 latin american countries beta abs.: no beta cond.: no/yes with hum. capital sigma: no (only in 7 rich countries yes) panel approach siljak (2015) eu28 beta abs.: yes beta cond.: yes/no 2009-2013 sigma: yes regression, standard deviation slaughter (1997) open world economies sigma: yes standard deviation solanko (2003) russian regions sigma: no, divergence beta abs.: 3% beta cond.: 5.7% correlation/regression turganbayev (2017) 16 kazakhstan regions sigma tfp: yes/no tfp convergence: yes (divergence for oil-rich regions) unit root test, standard deviation source: own elaborations based on the analysed papers. references barro, r.j., & sala-i-martin, x. (1992). convergence. journal of political economy, 100(2), 223-251. doi: 10.1086/261816. barro, r.j., & lee, j. w. (1993). international comparisons of educational attainment. journal of monetary economics, 32(3), 363-394. baumol, w.j. (1986). productivity growth, convergence, and welfare: what the long-run data show. the american economic review, 1072-1085. begu, l., spataru, s. & constantin, o. (2014). the effect of economic crisis upon convergence and cohesion in the european union. procedia economics and finance, 10, 150157. doi: 10.1016/s2212-5671(14)00288-3. brzeski, a., & colombatto, e. (1999). can eastern europe catch up? post-communist economies, 11(1), 5-25. doi: 10.1080/14631379996020. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 27 chapsa, x., tsanana, e. & katrakilidis, c. (2015). growth and convergence in the eu-15: more evidence from the cohesion countries. procedia economics and finance, 33, 5563. doi: 10.1016/s2212-5671(15)01693-7. dauderstädt, m. (2014). convergence in crisis. european integration in jeopardy. dowrick, s., & delong, j. b. (2003). globalization and convergence. in globalization in historical perspective (pp. 191-226). university of chicago press. dvorokova, k. (2014). sigma versus beta-convergence in eu28 in financial crisis and postcrisis period. mathematical methods in finance and business administration, 11, 88-94. głodowska, a. (2015). beta and sigma convergence within the european union countries and regions. proceedings of the 6th gcrm 2015, 233-245. holmes, m.j. (2004). new evidence on long-run output convergence among latin american countries. journal of apllied economics, 8(2), 299-319. ingo, t.p. (1995). konvergenz und divergenz in der europäischen union: theoretischer überblick, empirische evidenz und wirtschaftspolitische implikationen. kiel working paper, 682. inklaar, r. & timmer, m.p. (2009). produtivity convergence across industries and countries: the importance of theory-based measurement. macroeconomic dynamics, 13(2), 218-240. doi: 10.1017/s1365100509090117. islam, n. (1995). growth empirics: a panel data approach. the quarterly journal of economics, 110(4), 1127-1170. doi: 10.2307/2946651. islam, n. (2003). what have we learnt from the convergence debate? journal of economic surveys, 17(3), 309-362. doi: 10.1111/1467-6419.00197. jahan, s. (2013). does convergence exist? mpra munich personal repec archive, 48836. jayanthakumaran, k. & lee, s. (2013). evidence on the convergence of per capita income: a comparison of founder members of the association of south east asian nations and the south asian association of regional cooperation. pacific economic review, 18(1), 108-121. kaitila, v. (2005). integration and conditional convergence in the enlarged eu area. etla discussion papers, 935. kumo, w.l. (2011). growth and macroeconomic convergence in southern africa. african development bank group working paper, 130. liberto, a.d., pigliaru, f., & mura, r. (2007). how to measure the unobservable: a panel technique for the analysis of tfp convergence. oxford economic papers, 60, 343-368. doi: 10.1093/oep/gpm022. lumsdaine, r.l., & papell, d. h. (1997). multiple trend breaks and the unit-root hypothesis. review of economics and statistics, 79(2), 212-218. mankiw, n.g., romer, d. & weil, d.n. (1992). a contribution to the empirics of economic growth. the quarterly journal of economics, 107(2), 407-437. doi: 10.2307/2118477. martin, c. & sanz, i. (2003). real convergence and european integration: the experience of the less developed eu members. empirica journal of european economics, 30, 205-236. martin, c., velázquez, f.j., funck, b. (2001). european integration and income convergence: lessons for central and eastern european countries. world bank technical papers, 514. 28 | dawid jarco mathur, s.k. (2005). absolute convergence, its speed and economic growth for selected countries for 161-2001. the journal of the korean economy, 6(2), 245-273. próchniak, m. (2011). determinants of economic growth in central and eastern europe: the global crisis perspective. post-communist economies, 23(4), 449-468. doi: 10.1080/14631377.2011.622566. ramsey, f.p. (1928). a mathematical theory of saving. the economic journal, 38(152), 543-559. rapacki, r. & próchniak, m. (2009). real beta and sigma convergence in 27 transition countries, 1990-2005. post-communist economies, 21(3), 307-326. doi: 10.1080/14631370903090616. sala-i-martin, x.x., & barro, r.j. (1995). technological diffusion, convergence, and growth (no. 735). center discussion paper. siljak, d. (2015). real economic convergence in the european union from 1995 to 2013. the business and management review, 6(4), 213-225. slaughter, m.j. (1997). per capita income convergence and the role of international trade. national bureau of economic research working paper, 5897. doi: 10.3386/w5897. solanko, l. (2003). an empirical note on growth and convergence across russian regions. bofit discussion paper, 9. doi: 10.2139/ssrn.1015464. solow, r.m. (1956). a contribution to the theory of economic growth. the quarterly journal of economics, 70(1), 65-94. summers, r., & heston, a. (1988). a new set of international comparisons of real product and price levels estimates for 130 countries, 1950-1985. review of income and wealth, 34(1), 1-25. turganbayev, y. (2017). total factor productivity convergence across the kazakh regions. post-communist economies, 29(2), 182-197. doi: 10.1080/14631377.2016.1267975. villarroya, i.s. (2007). human capital convergence in latin america: 1950-2000. journal of iberian and latin american economic history, 25(1), 87-122. testing and measurement of economic convergence: a review of some… | 29 author dawid jarco bachelor of accounting and controlling (cracow university of economics, poland); master in economics (cracow university of economics, poland); phd student in economics, finance and management (cracow university of economics, poland). professionally working as business unit financial controller in vienna (mondi plc, vienna). his research interests include economic growth and practical business controlling application methods. correspondence to: dawid jarco, schmidgunstgasse 25/1/14, 1110 vienna, austria. schmidgunstgasse 25/1/14, 1110 vienna, austria. e-mail: dawid.jarco@gmail.com acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank prof. mateusz pipień for his comments of the draft version of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland 00-3_wstep wstęp przedsiębiorczość jest wielowymiarowym oraz wieloaspektowym obszarem badawczym, który cechuje multidyscyplinarność (oznaczająca prowadzenie badań w wielu dyscyplinach naukowych odrębnie) i/lub interdyscyplinarność (obejmująca badania co najmniej dwóch dyscyplin naukowych). przedsiębiorczość stanowi przede wszystkim obszar poznawczy zarówno w ekonomii, jak i w naukach o zarządzaniu (wach, 2013). rozpatrywana jest ona w ujęciu lokalnym, regionalnym, jak również międzynarodowym. z uwagi na istotną rolę przedsiębiorczości w rozwoju gospodarczym, aktualne badania nad przedsiębiorczością odnoszą się również do aspektów prawnych, finansowych, socjologicznych, politycznych, technologicznych. przedsiębiorczość jest złożonym zjawiskiem, ponieważ może być rozumiana jako sposób zarządzania, specyficzna lub wyróżniająca cecha (lub zestaw cech) osobowości lub jako funkcja ekonomiczna (wach, 2015). wybór sposobu definiowania przedsiębiorczości jest istotnym etapem badawczym, który determinuje obszar poszukiwania i kształtowania jej źródeł. ogólnie można stwierdzić, że pomimo licznych koncepcji teoretycznych i praktycznych zarówno w ekonomii, jak i w naukach o zarządzaniu zauważa się jednak fragmentaryczność wiedzy naukowej w tym zakresie oraz brak holistycznego podejścia do przedsiębiorczości jako fundamentu rozwoju społeczno-gospodarczego w skali mikro, mezoi makroekonomicznej. celem publikacji jest przedstawienie nie tylko polskich, lecz także międzynarodowych doświadczeń w obszarze przedsiębiorczości, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów metodologicznych oraz kwestii interdyscyplinarnych w odniesieniu do ekonomii i nauk o zarządzaniu, a podkreślić należy, że dorobek polskich badaczy przedsiębiorczości jest pokaźny (wach, 2016). istotnego znaczenia nabiera w tym kontekście także rola badań nad przedsiębiorczością w realizacji wieloaspektowych problemów związanych z różnymi sektorami gospodarki, takimi jak: edukacja, ochrona zdrowia, sport czy też branża hotelarska oraz działalność handlowa. niniejsze opracowanie monograficzne składa się z szesnastu tekstów podzielonych na trzy części, które dotyczą współczesnych wyzwań związanych z szeroko rozumianą przedsiębiorczością. autorami poszczególnych opracowań cząstkowych są przedstawiciele polskich badawczy przedsiębiorczości (kosała, urbaniec & wach, 2016). część pierwsza odnosi się do wybranych aspektów metodologicznych badań nad przedsiębiorczością w ujęciu interdyscyplinarnym i składa się z czterech tekstów. 8 małgorzata kosała, maria urbaniec, agnieszka żur rozdział 1, autorstwa jana antoszkiewicza ze społecznej akademii nauk, przedstawia rozwój metod heurystycznych w polsce na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat, które mają zastosowanie w różnych przedsięwzięciach przedsiębiorczych i przyczyniają się do uzyskiwania większej skuteczności, efektywności i ekonomiczności. rozdział 2, napisany przez piotra nowackiego z chrześcijańskiej służby charytatywnej w warszawie, przedstawia specyfikę organizacji pozarządowych, zwracając jednocześnie uwagę na odpowiedni dobór metod analizy strategicznej, które pozwalają na optymalne określenie potencjału rozwojowego organizacji. rozdział 3, autorstwa janusza dworaka z wyższej szkoły bankowej w gdańsku, wpisuje się w nurt propagowania zachowań przedsiębiorczych wśród studentów poprzez nowe spojrzenie na badania marketingowe, które mogą być wykorzystywane w diagnozowaniu pojawiających się szans na rozwój lub zagrożeń dalszego wzrostu podmiotu gospodarującego. w rozdziale 4 beata jamka podkreśla istotę i znaczenie charakterystyki osobowej, będącej wypadkową uwarunkowań genetycznych oraz świadomych i pozaświadomych oddziaływań otoczenia. w tym celu dokonano krytycznej analizy wniosków z badań empirycznych przeprowadzonych w obszarze neuronauk i na tej podstawie wskazano możliwości stymulowania przedsiębiorczości, zgodnie z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi. część druga, złożona z sześciu rozdziałów, podejmuje problematykę badań nad przedsiębiorczością w ekonomii oraz w naukach o zarządzaniu. rozdział 5, autorstwa henryka bienioka z górnośląskiej wyższej szkoły handlowej w katowicach, przedstawia pojęcia i treści dotyczące przedsiębiorczości osobistej, a szczególnie tezę, że świadome i mądre zarządzenie samym sobą jest źródłem przedsiębiorczości osobistej, a następnie każdej innej przedsiębiorczości. rozdział 6, napisany we współautorstwie przez grzegorza barana z uniwersytetu jagiellońskiego i janusza bąka z politechniki krakowskiej, prezentuje wyniki wstępnych badań konceptualno-teoretycznych zmierzających do zbudowania podstawy teoretycznej dla przyszłych badań empirycznych w zakresie przedsiębiorczości i innowacji. w rozdziale 7, napisanym przez jadwigę kaczmarską-krawczak ze społecznej akademii nauk, podjęto próbę analizy przyczyn, rodzajów, źródeł i barier działalności innowacyjnej przedsiębiorstw sektora mśp na przykładzie regionu łódzkiego. przedmiotem rozdziału 8, autorstwa piotra kasprzaka z politechniki gdańskiej, są kwestie dotyczące podatku vat i jego wpływu na działalność gospodarczą w polsce bazując na wybranych przykładach, które pokazują, że niespójna polityka stosowania stawek podatku vat powoduje, iż przedsiębiorstwa są narażone na nierówną konkurencję w warunkach rynkowych oraz konieczność prowadzenia działalności gospodarczej w oparciu o niejasne i skomplikowane zapisy prawne. w rozdziale 9, napisanym przez wojciecha wyrzykowskiego z politechniki gdańskiej, podjęto próbę oceny, czy konfrontacja wprowadzonego od 1 stycznia 2016 r. rozwiązania dotyczącego rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika wstęp 9 nie będzie w sprzeczności z proponowanymi zapisami, odnoszącymi się do nowo wprowadzanej treści klauzuli omijania prawa podatkowego. w analizie tej wykorzystane zostaną także doświadczenia i sformułowania tych klauzul w prawodawstwie innych krajów. rozdział 10, zamykający część drugą monografii napisany przez hannę sorokę-potrzebną z uniwersytetu szczecińskiego, odnosi się do przyczyn braku prowadzenia działalności eksportowej przez mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa w oparciu o badania przeprowadzone wśród przedsiębiorców województwa zachodniopomorskiego. część trzecia monografii, obejmująca sześć rozdziałów, prezentuje badania nad przedsiębiorczością w wybranych sektorach gospodarki. w rozdziale 11, autorstwa moniki sadowskiej z uniwersytetu w białymstoku, dokonano analizy edukacji w zakresie przedsiębiorczości w polsce, jak również w unii europejskiej, a szczególnie stosowane programy i metody nauczania oraz praktyki kształcenia w zakresie przedsiębiorczości. kolejny rozdział 12, autorstwa małgorzaty dziembały z uniwersytetu ekonomicznego w katowicach oraz doroty czyżewskiej-misztal z uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu, dotyczy charakterystyki oraz identyfikacji barier współpracy sfery nauki z sektorem przedsiębiorstw oraz instrumentów jej wspierania w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. w rozdziale 13, napisanym przez grzegorza głoda z uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, poruszono problematykę przedsiębiorczości w sektorze publicznym oraz zaprezentowano wyniki badań związanych z pomiarem przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia. rozdział 14, autorstwa jacka gancarczyka z uniwersytetu jagiellońskiego, przedstawia koncepcje przedsiębiorczości strategicznej jako determinanty rozwoju organizacji sportowych. autor podkreśla, że dynamicznie rozwijający się rynek sportowy może być jednym z tych obszarów gospodarki, które dają możliwość zbadania, jak przedsiębiorczość strategiczna kształtuje i rozwija organizacje poprzez innowacyjność, proaktywność oraz przewagę konkurencyjną. rozdział 15, napisany we współautorstwie przez martę najdę-janoszkę i ewę wszendybył-skulską z uniwersytetu jagiellońskiego, odnosi się do problemu retencji wiedzy w branży hotelarskiej w związku z rosnącą fluktuacją pracowników. monografię zamyka rozdział 16, autorstwa moniki płaziak i anny ireny szymańskiej z uniwersytetu pedagogicznego w krakowie, który dotyczy uwarunkowań rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty, a szczególnie rozwoju rynku lokalnego w zależności od funkcjonowania na nim małej przedsiębiorczości, wzajemnych interakcji firm i środowiska lokalnego wraz z zaangażowaniem lokalnej społeczności. szeroki zakres przedstawionej tematyki pozwala na ocenę aktualnych problemów w zakresie badań nad przedsiębiorczością oraz przybliża metody działania w celu holistycznego podejścia do przedsiębiorczości. 10 małgorzata kosała, maria urbaniec, agnieszka żur ze względu na interdyscyplinarny i naukowo-badawczy wymiar publikacji może ona być pomocna zarówno w ocenie obecnego stanu rozwoju badań nad przedsiębiorczością, jak również identyfikacji nowoczesnych metod i kierunków rozwoju, łączącego przedsiębiorczość z rozwojem społeczno-gospodarczym. ponadto może stanowić ważne źródło inspiracji do poszukiwania nowych rozwiązań w tej dziedzinie i podejmowania dalszych prac badawczych, nastawionych na rozwiązywanie problemów występujących w rozwoju przedsiębiorczości. oddane do rąk czytelnika opracowanie monograficzne jest efektem projektu realizowanego w ramach programu edukacji ekonomicznej narodowego banku polskiego w latach 2015-2016 przez centrum przedsiębiorczości strategicznej i międzynarodowej oraz katedrę przedsiębiorczości i innowacji uniwersytetu ekonomicznego w krakowie (uek), podobnie jak trzy pozostałe opracowania (wach, 2016; kosała, urbaniec & wach, 2016; kosała, urbaniec & żur, 2016). zespół redakcyjny składa słowa podziękowania wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania publikacji, a w szczególności autorom poszczególnych artykułów oraz recenzentom. małgorzata kosała maria urbaniec agnieszka żur kraków, kwiecień 2016 literatura kosała, m., urbaniec, m., wach, k. (2016). przedmowa. w: m. kosała, m. urbaniec, k. wach (red.), leksykon polskich badaczy przedsiębiorczości (s. 7-11). kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. kosała, m., urbaniec, m., żur, a. (2016). foreword. in: m. kosała, m. urbaniec, a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects. kraków: cracow university of economics. wach, k. (2013). edukacja na rzecz przedsiębiorczości wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjno-gospodarczych. przedsiębiorczość – edukacja, 9, 246-257. wach, k. (2015). przedsiębiorczość jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego: przegląd literatury. przedsiębiorczość edukacja, 11, 24-36. wach, k. (2016). przedmowa. w: k. wach (red.), złota księga polskich katedr przedsiębiorczości (s. 7-9). kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. #ier-05-03-06-pp079-1924-szromnik 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.06 market and marketing within the concept of functioning and development of cultural heritage sites andrzej szromnik a b s t r a c t objective: the article presents the conditions, factors, and stages of development of the market orientation of cultural heritage objects. the author introduced a terminological distinction – the cultural potential of the object and its market potential. the market potential is understood as the ability to generate revenues from commercial activities (products and services). research design & methods: the conceptual nature of the article determined the scope of methods used in diagnosing, analyzing, and synthesizing the phenomena and processes discussed. these were primarily critical literature studies, which usually limited considerations of the market role of cultural heritage objects to the cases of museum institutions and their tourist functions. findings: developing and organizing knowledge about the market concept of the functioning of cultural heritage objects, as well as indicating the main directions in the strategic marketing management of these objects. besides, the paper points out the relationship between the cultural potential and market potential of historic buildings and outlines its significance. contribution & value added: the presented concept of market orientation of cultural heritage objects breaks with the narrow understanding of the market of these objects and its only marginal role in generating development factors. the sustainable development of historic buildings should be focused on a balance between its functional goals (protection and conservation), socio-civilization goals, and economic ones. article type: research paper keywords: cultural heritage; heritage marketing; heritage industry; heritage tourism; marketing of museum; market orientation of culture; economic of culture jel codes: m31, m38, r53, z13, z33 article received: 13 march 2019 article accepted: 22 june 2019 suggested citation: szromnik, a. (2019). market and marketing within the concept of functioning and development of cultural heritage sites. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 5(3), 79-94. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.06 international entrepreneurship review ri e 80 | andrzej szromnik introduction in a market economy, every organization, regardless of its founding statute, enters into various relationships with other entities in horizontal or vertical system structures. the first type of structure mainly includes market relations, reflecting the totality of relationships with suppliers of goods and services, on top of relationships with customers: consumers, users, agents, or co-operators. this applies not only to commercial organizations, but also to many non-profit organizations focused on on-financial, socially useful purposes, not involving economic value creation. many groups of non-profit entities sector, more often called the civil sector, includes a subgroup of quasi-non-profit organizations, which in addition to broadly understood social goals, successfully pursue parallel or secondary objectives by entering in numerous and varied market relationships characteristic for purchase and sales transactions. likewise, independently and on their own account, they make and offer their own products. thus achieved revenues increase the amount of their social power resources necessary for their functioning. this type of institutions includes historic buildings and their complexes, which, due to their importance for the identity of nations and ethnic-regional groups possess valuable, unique and symbolic qualities are referred to as cultural heritage sites. cultural heritage sites in general and using some simplification will be referred to herein as historic buildings, historic property or historic building complexes. although their activities are funded from the budget of the central, departmental, and local government, they supplement their finances with their own revenue streams. this is the result of a creative and rational approach to the overarching and priority social and civilization objectives. it also stems from searching and determining a functional compromise, meaning, a broad understanding of the goals and social mission assigned to cultural heritage sites. the acceptance of the priority and superiority of social goals, in the practice of cultural heritage sites, does not prevent them from an appropriate orientation towards the efficiency of services and the use of held human, tangible, and intangible resources. it is thanks to an extended operational program, thanks to incorporation of new areas of activity, that additional opportunities open up to improve their economic and financial situation. it all comes down to proper interpretation of mission and strategic objectives in the functioning of cultural heritage sites, and in fact is necessary to reorient their management and other staff. the aim of this study is to present and clarify the conditions, possibilities and forms of the market operation concept of historic buildings. the category of “market potential” of an object is introduced, confronted and compared with its cultural potential. on this basis, a simple cycle changes model from cultural potential to the market development potential was worked out. the provided block diagram mapping the marketing steps to reorient the object of cultural heritage is proposed as a general model. the creation and the implementation of value exchange (usability, satisfaction) between the object and its customers (stakeholders) is a basis of the marketing management philosophy. this study presents conceptual and theoretical considerations, explaining a breakthrough moment not only in the functional transformations of historic sites, but also many other institutions of culture. observing the sector market transformations taking place here market and marketing within the concept of functioning and development… | 81 leads to the conclusion that this is a response to the new and wider perception of such places and their role in society as well as economy. the presented generalizations, proposals and conclusions are a voice in the scientific debate about the scope of market relations in culture and in this particular segment thereof: the material, architectural heritage. literature review the mainstream considered herein is related to the marketing perspective of cultural heritage, and therefore, its possibilities and the conditions of applying marketing in the implementation of current and prospective objectives of their activities in a particular social, economic, legal and natural environment. the marketing concept of managing that specific cultural resource as the management of an institution with a unique mission in society derives from the area of cultural economics, the economics of cultural goods also known as the economics of cultural heritage. they assume the perception and treatment of historical sites as entities of the contemporary market of goods and services as entities oriented towards a specified range of profit, revenue generation and excess allowing them to limit the costs of their operation to some extent (barański, 2016; ilczuk, 2012; jung, 2011; kopeć, 2016; throsby, 2010; murzyn-kupisz, 2010; murzyn-kupisz, 2016; towse, 2011). pointing to the desirability of market restructuring of cultural heritage, the need to change their organizational and functional concept, and as a result, reorientation of their program offers, is not a new approach. marketing and appropriate marketing strategies in the business of historic buildings have been discussed by the authors of many scientific publications indicating and specifying details of the marketing way of thinking and acting that would be appropriate to the specific characteristics, position and resources of these entities,. from a chronological perspective, works of thornburg (1986), dominquez (1986), herbert, prentice, and thomas (1989) are noteworthy. in the polish marketing literature, the first papers devoted to marketing in the cultural sector were authored by the wroclaw authors from the then university of economics (now the university of economics), namely, the monographs edited by knecht, styś (1990) and mazurek-łopacińska (1997). the wroclaw stream also includes a book by sobocińska (2015). marketing in relation to the operation and management of cultural institutions was the subject of monographs of many other polish authors, including niemczyk (2007), wróblewski (2012), łodziany-grabowska and wiktor (2014). this group should also include the monographic study of foreign authors (translated into polish) by dragicevic-šečič and stojković (2010). all the listed authors treated the cultural sector narrowly, along with its subject structure, functional features and potential marketing strategies. indeed, they focused on cultural institutions such as theaters, operas, cinemas, concert halls, cultural centers and art galleries. the few cases of reference and practical accounts regarded objects of cultural heritage as market wholes, as an integrated concept of cultural chattel and properties with the corresponding special events, the involved artists and designers (smoleń, 2013). another point of view was adopted in the monograph by parowicz, who considered the marketing of cultural heritage, on the basis of conservation services (parowicz, 2019). sites of cultural heritage – historic buildings, architectural and environmental complexes, and the most valuable historic properties were not previously subject to comprehen82 | andrzej szromnik sive and relevant conceptual considerations or design work discussing their marketing strategies in a systematic and complete manner, together with the relevant instruments and techniques of market stimulation. these objects are usually seen as centers of cultural tourism, and thus their marketing studies analysis focused on tourist services: product concepts, pricing instrument structure, the promotion of these services and the ways of distributing them, and target marketing offers. tourist point of view in the discussion of marketing is visible in studies: chhabra (2010), fullerton, mcgettingan, stephens (2010). a functional approach, proper for examining the activities of historic buildings from the perspective of the leading narrowly understood function is a hallmark of many monographs in the field of marketing cultural heritage sites. their authors examine objects such as museums. in this way their market activities boil down to a supply of paid museum services. without questioning the legitimacy and the need of seeing the museum as a specific “enterprise” or more generally a “market entity” one cannot, however, equal the marketing of cultural heritage sites and museum marketing. this is due to the obvious fact that not every museum is a museum of historic interiors. many of them are located in modern premises that do not meet the criterion of “historicity”. it is the items displayed there for the public are have the historic character and value. despite this limitation, some monographs dedicated to the “museum heritage” and services associated with it are noteworthy kowalczyk (1995), mclean (1997), simm (2006), and also matt (2006); kotler et al. (2008); montemaggi and severino (2007), french and runyard (2011), on top of one by sparr which treats the problems of social responsibility and sustainable functioning of cultural heritage (starr, 2013). a wide perspective on “heritage marketing” is offered by the unique monograph by misiura (2006). on its 280 pages, the author explains and develops a marketing concept of the functioning of the “heritage industry” (heritage industry), discussing, among other issues, the essence of heritage marketing, market segmentation, the marketing mix concept (in relation to the markets of tourist services, and the food and beverage industry), in addition to preparing marketing campaigns. despite the lack of direct reference to the marketing strategies of cultural heritage sites, misiuna’s work deserves high appreciation and recognition for its leadership in this area in the marketing literature. marketing of cultural heritage in many cases is considered as closely connected with place marketing” known in the polish literature as urban and regional marketing, or location marketing. this is evidenced not only by the work of napolitano and de nisco (2017), but also, and perhaps above all, by the third. caribbean international conference on “heritage – tourism and hospitality” (2014), during which govers gave an introductory speech on “the role of heritage in place marketing and branding.” in addition to these published texts, the issue of cultural heritage marketing can be found in teaching-oriented projects. “marketing of heritage sites” was taught, among others, by cenderello (2015) in the framework of the european “lifelong learning program” project, which was a hisa (heritage interpretation for senior audiences) project in italy. it should also be emphasized that the subject matter has been included in a postgraduate studies project under the name of “heritage academy” initiated and successfully implemented in krakow by the international cultural center and the malopolska school of public administration at the cracow university of economics for years. market and marketing within the concept of functioning and development… | 83 material and methods cultural potential and market potential of an object of cultural heritage in above deliberations, historic buildings and their eligibility for the special group of historic sites, cultural heritage was considered according to a definition, due to their high qualities and their importance for future generations. therefore, their artistic, social and civilization-building value was taken into account and evaluated. such a view and classification of these objects can be called passive qualification, because it omits important operating parameters: functionals, which determine the real potential of cultural heritage to generate income streams market. examination of a site from the point of view of its condition, value and importance as a “legacy of former generations” (passive perspective) should be replaced by an assessment of its capacities and opportunities to meet current human needs in terms of learning about the past, gaining knowledge of communities forever lost, and their characteristics, everyday life, habits, skills, preferences, aspirations and other activities. the transition from passive description and the treatment of cultural heritage sites to active characterization, stressing the “dormant” possibilities in the historic site requires an introduction of the concept of “cultural potential”. this term refers to a particular site and determines its active cultural, active, possible operating resource for practical use. the existence of a valuable site is one thing, but its ability to meet the constantly changing human needs, wants and expectations which are not always fully known, is another. this means that it might be the case that the site of high cultural value has a limited or even mediocre cultural potential. qualities and their possession are important, but more so is the social use of the values, and their transformation into a useful resource for development. own external offer offering paid services knowledge of the market – customers knowledge of the competitors orientation on own resources market operation strategy efficiency orientation openness to change priority for clients’ needs and desires partnership network figure 1. historical object on the market (10 functional features) source: own elaboration. examination of the potential of a cultural heritage site requires the broadening of the spectrum of the social value assessment. the aforementioned characterized system of three features, that is, artistic value, historical value and emotional value is therefore proposed to be extended by further two criteria of scientific and technological value. in the first case, the importance and usefulness of the site for science, or in fact, for scientific disciplines and the 84 | andrzej szromnik concrete benefits resulting from this for the scientific cognition, depending on the formulation and claims. the scientific value of a site might me due to its uniqueness, particular nature of its functions, design, technology, materials used or use (fig. 2). figure 2. cultural potential of a cultural heritage object and it’s main ingredients source: own elaboration. an important feature of a cultural heritage site determining its cultural potential is its technological value. it is determined by the condition of the site, the degree of destruction of its elements, the durability and the similarity to the original state. the technical condition may be perfect, corresponding to the original, but also very poor, even completely in ruins. there are, of course, certain relations between the introduced traits, as the technological value affects the historical and artistic ones to some. the potential of a cultural heritage site in its operational, active interpretation influences another, akin characteristic, namely its potential utility. this, in turn, determines the market potential of the site, understood as the ability to generate the expected market flows: operating income due to marketing of its material resources (movable and immovable goods, objects and human resources, durable and non-durable assets). taking into account and ordering all the introduced categories into a logical sequence: cultural potential (initial state), utility potential and market potential, one can determine the final category, that is, the development potential of the institution of a historic building as an independent market entity. thanks to a high market potential, new development opportunities arise. increased revenues are the source of purchases, rents, hires of additional service-making factors, which in turn allow the entity to develop, expand and improve its offer profile and to market specific products. in this way, the cycle of changes in the cultural heritage site has been specified, as a cyclic, repetitive mechanism of interconnection between the potential characteristics of a historical site (fig. 3). market and marketing within the concept of functioning and development… | 85 figure 3. development cycle – changes of cultural heritage object source: own elaboration. in the mechanism of the development of cultural heritage, the relationship between cultural potential and market potential has a key importance. it defines the relationship and the corresponding interactions of the two main characteristics of the site. to explain and clarify the signaled cause-and-effect relationship more precisely one needs to identify the most important particular factors that contribute to the enlargement or reduction of the market potential of a historic site with a particular cultural potential. thus, for each site, eight traits that affect its marketing potential are proposed, wherein a + (plus) indicates a factor contributing to an increase in the capacity, and the (minus) sign, a respectively negative market potential factor. therefore, the following stimulants and destimulants of market potential in historical sites have been adopted: − (+) location relative (to a large city, in a neighborhood, populated areas), − (+) accessibility by transport, − (–) costs of adaptation, building repairs, − (–) operating costs, − (–) scope of conservation, − (–) ownership claims (unspecified legal status), − (+) attractive natural surroundings, − (+) complex social relations (local, regional, national, international). thus compiled list of determinants of the market potential of a historic building is certainly not a closed one. it was deliberately brought down to the principal factors, even if ignoring other factors of organizational, technical, economic (price conditions for making the site available to the public) and marketing nature (fig. 4). two features considered, “culture potential” and “market potential” are in a directly proportional relationship, which is equivalent to the thesis that a high cultural potential of a property and its growth can stimulate the growth of this potential and its further increase. however, it is not always so, which is impacted e.g. by the previously considered factors and circumstances. selection of cultural potential (one dimension of the matrix) with a market potential (second dimension of the matrix) enables four output solutions: four strategic positions of a historic building (each feature has two states, i.e., a high and low status). 86 | andrzej szromnik figure 4. from cultural potential to market potential source: own elaboration. in situation 1: the position can be described as a “golden goose with the golden eggs” (a combination of: large cultural potential and a large market potential). in situation 2: the position can be called a “golden cage” (a combination of large cultural potential and small market potential). in situation 3: the position can be referred to as a “chance of success” (combination: small cultural potential and large market potential). in situation 4: the position is defined as “harsh reality” (a combination of small cultural potential and small market potential). the extracted starting strategic positions of a cultural heritage site will help explain the initial conditions for the concept of functioning of sites with different resources and capabilities. the chances of success for sites of with particularly unfavorable combinations of resources are related to the capabilities of status changes from “low” to “high”, in the case of both considered potential indicators. if increasing of cultural potential of a historic site is limited, or in fact impossible, it is the right direction to improve the situation and prospects of growth by increasingly orienting to the market and increasing the market potential of the historic building (fig. 5). cultural potential and market potential of an object of cultural heritage market opening of historic buildings which boils down to a conscious, deliberate and systematic, and above all, paid, sharing of resources and opportunities to interested individuals and institutions is associated with the gradual changing of the general concept of the facility’s operation. this change does not imply, however, replacing the social and civilization-making market and marketing within the concept of functioning and development… | 87 figure 5. cultural potential vs. market potential of cultural heritage objects – table of strategic positions source: own elaboration. concept with the concept of a commercial orientation. this would be tantamount to a revolutionary change of a complete change of the goals and ways of achieving them, organizational, material, and also mental changes for the entire staff. the new orientation – towards the market – should complement the main one, always leading orientation towards society and civilization. it was this direction, after all, that defines and clarifies the meaning of the protection and preservation of tangible and intangible heritage of past generations for the future. a gradual and moderate, properly balanced marketing of heritage sites, its scope, forms and the specific conditions should, as it is assumed, support and strengthen the culture-making mission of heritage sites. market-oriented functional changes should be recommended as gradual, evolutionary changes, at every assessment of broadly defined results and expenditures, without bringing this relationship only to a simple economic calculation. in practice, this means the preparation and implementation of experimental activities, activities performed “on trial”, allowing for an analysis and evaluation only, to make the necessary adjustments as a new (paid) offer for the stakeholders. the whole of the market changes, which in this place can be called marketing changes, can be organized in chronological order with the appropriate separation of six states. these states reflect the effects of widening and deepening the market profile of a cultural heritage site, i.e., the effects of the adoption of marketing as a site management concept (cf. fig. 6). as an initial state of an aspiring market reorienting entity, an “orientation towards legal resources” has been adopted. it corresponds to a set of record-ordering actions, as a result of which the possible resources will be identified and adopted, primarily for formal reasons, and their marketization to use the market offers proposals for potential 88 | andrzej szromnik clients. the preliminary activities explicitly limit the possible, due to conservation, technical and organizational reasons, whether the site is made available as a whole, or only separated parts of it, or groups of historic items found there (e.g. furnishing, exhibitions, special collections, etc.). the analysis, evaluation and simulations conducted under this stage may eliminate or limit the scope of the market use of the historic building, bringing it to a margin of all activities implemented. figure 6. six phases of market orientation development of a cultural heritage object source: own elaboration. the logical order of market-oriented changes lead to isolating a second, also preparatory step, which was appropriately named “documentary and display orientation”. it involves the development of documentation and information on resources intended for commercial use, and as a result, the creation of historical information resources as an important component of the prospective exhibitions, which is a crucial component in building the attractiveness of the market offer. exposition preparation of periodic or permanent display is the primary direction and a form of sharing historic buildings. the proper market offer comes down to viewing exhibits and interiors in combination with learning about their characteristics, functions, users and makers. the information provided, together with feelings, sensations and evaluations created, make up the market advantages of the exhibition offer. preparation of the historic building and the corresponding expositions to explore does not guarantee a good frequency of visits and a resulting financial profit. to a large extent, this depends on the rightly directed, convincing and attractive promotion of the project. this boils down to a broad, mass and accurate communication of the project to potential stakeholders based on the involvement of popular media. this stage in the gradual commercialization of cultural heritage, according to its essence, is referred to as the promotional orientation stage. dissemination of information to promote a historical site, encouraging visiting, renting or leasing or even purchasing part or all of it is expressed by an appropriate marketing approach to the management of this particular cultural resource in a market economy. market and marketing within the concept of functioning and development… | 89 active, professional market communication does not mean the right marketing orientation of the historic building yet. this stage is reached when the main reference point for the market projects is the potential customer whose needs and desires in terms of knowledge and experiences, sensations and feelings are the basis of the arrangement of the exhibition, the individual rooms and the equipment of the historic building. the marketing concept of cultural heritage site functioning mainly corresponds to mental changes in the staff, including managers and owners of the site. they should recognize and accept the priority of the market – the subordination of the functional concept of the entity to the requirements and expectations of customers and the whole market environment. a proper, full marketing orientation of historical sites as institutional monuments of culture is already the fifth stage of their respective evolutionary change is constituted by the requirements of the modern times, which is a condition for the smooth functioning and development based largely on the use and sharing of resources. the last stage in the procedure of the proposed evolutionary reorientation of cultural heritage sites is a phase of changes, the last stage called “sustainable marketing orientation”. it is an operating concept of historical sites which implies a purposeful compromise, balancing the main operational objectives, which is the appropriate relationship of the three groups of purposes: to protect and conserve, to build civilization and society, and to maintain economic and financial balance. such a balance expresses a correct, appropriate, adequate to the possibilities and expectations of society, distribution of activities and priorities. any deviation from the point (area) signifying the equality of the objectives indicates a preferential dominance of one of these objectives and the associated degradation of the others. in this way, one can identify and group cultural heritage sites, which are clearly oriented towards one of the following functional purposes and those whose activities are close to a compromise in their aspirations, preferences and priorities (fig. 7). figure 7. triangle of balanced functioning of a cultural heritage object (presentation of different variants of the distribution of goals) source: own elaboration. the market orientation of cultural heritage sites corresponds to the concept of a consistent focus on the present and future needs and desires of customers (visitors, participants, tenants, and future owners). it is its characteristic idea for the product offer along with the conditions and terms of making it available to the public. marketing and consequent orientation is also a way of market-oriented thinking of all the staff, accepting the customers and 90 | andrzej szromnik financial revenues flowing from their use as an important source of development throughout the organization. the marketing orientation does not dictate the historic sites what to do in an administrative top-down way. it is the result of searching for new development opportunities, and possibilities to gain important additional benefits in its immediate environment. value replacement as the basis of the marketing concept of cultural heritage sites the marketing way of thinking and entrepreneurial action can be considered in relation to both the business of human activity, and projects of a social nature as opposed to profitoriented. it assumes, however, the existence of relationships of exchange between entities (partners, collaborators, parties in court cases) where each offers a package of marketing values of major importance for each recipient. bi-directional flow of value streams (benefits, utility, satisfaction) connects the sender of value with its recipient. this means that each entity receives a significant value, but also passes some value to the partner of exchange (fig.8). figure 8. basic diagram of marketing value exchange source: own elaboration. media marketing value carriers being exchanged are usually tangible goods and cash. increasingly, however, exchanged values arise from the provision of services to one’s partner, information provided to them and ideas submitted. the most important matter is the right choice of benefits available for a fee, partially payable or free, or such values, goods, services, ideas, information or places that will be highly appreciated by the customers and will bring them maximum satisfaction. organization’s marketing staff track record priorities, expectations and opinions of market operators, in order to propose the most effective and satisfying combinations of the offered securities on their basis. sites of cultural heritage that adopt and adapt a system of marketing thinking and acting shape a set of values appropriate for their own resources, capabilities and operational objectives to be provided to their partners. they are primarily guided by the needs and wants of their partners previously identified. the basic scheme of marketing value exchange involving historic buildings does not, therefore, differ from the general scheme of market exchange. the main value created and made available through the heritage site to its customers and partners is clear and is connected with the activity, utility, and the main services provided by it. the value of the basic service, that is, enabling the customer to get acquainted market and marketing within the concept of functioning and development… | 91 with the presented exhibition, is complemented by accompanying additional services of a different nature, together with a set of historical information. the scope of services results from prior identification of the needs, expectations and interests of the main groups of recipients. thus, the supplied set of intellectual (sensations, impressions, experiences), but also utilitarian values (transportation, food, accommodation, entertainment, training) is exchanged for money (payment) and a number of emotional values such as appreciation, praise, feedback and own assessment. the bi-directional flow of value (benefits) as a condition of the marketing approach, allows them to balance them and compare their importance to consumers. thanks to this specific balance, a subjectively understood resulting surplus or deficit in the values for each of the parties to the transaction of exchange is made possible. in the first case (excess value), it generates corresponding satisfaction and its intensity, and in the second case, absence thereof and the accompanying disappointment and disapproval of the value exchange. to sum up this part of the considerations, it should be stressed that the marketing approach to the operation and development of cultural heritage is based on precise and systematic recognition, creation and anticipation of the needs and desires of customers and partners, which results in acquiring information used for the shaping of market-accepted proposals regarding the main products. conclusions the market orientation of cultural heritage sites, due to external and internal conditions of this process, is a complex and multi-faceted endeavor, and it is also difficult from the organizational, legal and mental point of view. the particular importance of this process and its crucial meaning for the organization had already been indicated in the pioneering work of murzyn-kupisz (2010). treating a cultural heritage site as a modern market entity generates the question of how to “marketize” the functioning of such organizations. it is a question on the nature and purpose of changing the philosophy of historic buildings. defining a universal program of investigation to fully open up the entities in question to the market is not easy, it is not possible to be implemented directly and does not guarantee the final success of the respective project. therefore, intending to even outline and to indicate some degree of generalization of a functional program of restructuring, a model is introduced that is recommendable to many other entities introducing a formula for the market as a strategic priority. the model program of cultural heritage market reorientation provides for the implementation of several pilot and preparatory projects, namely: − a precondition to convince the entire management team of the cultural heritage site to the idea of the market restructuring through discussion, simulation, and providing examples of opportunities and threats in the “new reality”, − transformation program expanding functional priorities that should be disseminated among all groups of employees in the form of direct messages, websites and synthetic written communication, − a detailed scenario for the development of the necessary changes, modifications and operational corrections, as well as their implementation in practice; establishment of a 92 | andrzej szromnik restructuring team composed of representatives of all groups of employees. the proposed measures should have a directional executive power across the facility, − preparation and completion of economic, managerial and marketing training program is recommended in terms of content tailored to the needs and qualifications of employees, − in a situation of educational and management resources’ shortage, it is recommended to seek advice of external specialists – experts and consultants in the field of culture, economics, and marketing services. the implementation of the signalled preparatory program will facilitate the mental and operational change of options to the functioning of the cultural heritage site. in the end, a lack of contradiction between the “traditional” concept and the market concept of the activities will be revealed. the process of market restructuring of historic buildings can be implemented gradually, taking into account the identified stages of development based on the criterion of minimizing the social and financial costs of the necessary reforms. references barański, r. (2016). finansowanie działalności kulturalnej. warszawa: c.h.beck. chhabra, d. (2010). sustainable marketing of cultural and heritage tourism. london-new york: routledge. cenderello, a. (2015). marketing of heritage sites. received from http://www.interpret-europe.net/fileadmin/documents/projects/hisa/hisa_marketing_heritage_sites.pdf in may, 2019 dominguez, v.r. (1986). the marketing of heritage. journal of the american ethnological society, 13 (3), 546-555. dragičevič-šečič, m. & stojkovič, b. (2010). kultura: zarządzanie, animacja, marketing. warszawa: nck. jung, b. (ed.) (2011). ekonomika kultury. od teorii do praktyki. warszawa: nck, instytut adama mickiewicza. french, y., & runyard, s. (2011). marketing and public relations for museums, galleries, cultural and heritage attractions. london-new york: routledge. fullerton, l., mcgettigan, k. & stephens, s. (2010). integrating management and marketing strategies at heritage sites. international journal of culture, tourism and hospitality research, 4(2), 108-117. herbert, d.t., prentice, r.t., & thomas, c.j. (1989). heritage sites: strategies for marketing and development. aldershot, hants: avebury. ilczuk, d. (2012). ekonomika kultury. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. łodziana-grabowska, j., & wiktor, j.w. (eds.) (2014). koncepcje zarządzania i marke-tingu w sferze kultury – projektowanie, implementacja i kontekst skuteczności działań. warszawa: cedewu. knecht, z., & styś a. (eds.) (1990). marketing w działalności instytucji i jednostek upowszechniania kultury. warszawa: wydawnictwo spółdzielcze. kopeć, k.d. (2014). finansowanie kultury w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. kraków: libron. kotler, n.g., kotler, ph., & kotler, w.i. (2008). museum marketing and strategy. desining, missions, building audiences, generating revenue and resources. san francisco: jossey bass. kowalczyk, w. (1995). marketing w muzeum. muzealnictwo, 37, 10-20. matt, g. (2006). muzeum jako przedsiębiorstwo. łatwo i przystępnie o zarządzaniu instytucją kultury. warszawa: fundacja aletheia. market and marketing within the concept of functioning and development… | 93 mazurek-łopacińska, k. (ed.) (1997). kultura w gospodarce rynkowej – problemy adaptacji marketingu. warszawa-wrocław: ae wrocław. mc lean, f. (1997). marketing the museum. london-new york: routledge. misiura, s. (2006). heritage marketing. oxford: elsevier ltd. montemaggi, m., & severino, f. (2007). heritage marketing – la storia dell’ impresa italiana come vantaggio competitive. milano: franco angeli. murzyn-kupisz, m. (2010). barbarzyńca w ogrodzie? dziedzictwo kulturowe widziane z perspektywy ekonomii. zarządzanie publiczne, 13(3), 19-32. murzyn-kupisz m. (2016). instytucje muzealne z perspektywy ekonomii kultury. kraków: universitas. napolitano, m.r., & de nisco, a. (2017). cultural heritage: the missing “link” in the place marketing literature “chain”. place branding and public diplomacy, 13(2), 101-106. niemczyk, a. (2007). marketing w sferze kultury – wybrane problemy. kraków: ae kraków. parowicz, i. (2019). cultural heritage marketing. a relationship marketing approach to conservation services. london: palgreve pivot. parsons, e. (2008). non-profit marketing. new york: sage publications ltd. simm, c. (2006). besucherorientiertes museumsmarketing – hintergmende und finanzierung. saarbrücken: vdm verlag dr. müller. smoleń, t. (2013). marketing w tworzeniu wartości dla klienta na rynku dóbr kultury – na przykładzie oferty muzeum. handel wewnętrzny, t. i, ed. spec., 263-269. sobocińska, m. (2015). uwarunkowania i perspektywy rozwoju orientacji rynkowej w podmiotach sfery kultury. wrocław: ue wrocław. starr, f. (2013). corporate responsibility for cultural heritage: conservation sustainable development and corporate reputation. new york-london. routledge. thorburg, a. (1986). marketing cultural heritage. does it work within europe?. travel & tourism analyst, december, 39-48. throsby, d. (2010). ekonomia i kultura. warszawa: nck. towse, r. (2011). ekonomia kultury. kompendium. warszawa: nck. wróblewski, ł. (2012). strategie marketingowe w instytucjach kultury. warszawa: pwe. 94 | andrzej szromnik author andrzej szromnik full professor at the university of economics in krakow and the state university of technology and economics in jarosław. dr hab. economic sciences in the field of management. areas of scientific, research and teaching interest – place marketing, marketing research, management of retailing, marketing management. lecturer at the academy of heritage – cultural heritage postgraduate program (international center of culture in krakow). correspondence to: prof. andrzej szromnik phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: szromnia@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2494-0753 acknowledgements and financial disclosure the article was financed by the subsidy granted to the cracow university of economics. the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-01-03-pp039-1894-stepien 2019, vol. 5, no. 1 10.15678/ier.2019.0501.03 zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie luksusowej? wyniki jakościowych badań międzynarodowych sprzedawców beata stępień a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest ukazanie przejawów i przyczyn rozbieżności w komunikowaniu zrównoważonego rozwoju (jako komplementarnej kategorii wartości) przez właścicieli marek i sprzedawców w branży mody luksusowej. metodyka badań: zastosowano badania jakościowe w formie utajonych zakupów przeprowadzonych w latach 2017-2018 w czterech miastach: singapurze, dubaju, paryżu i berlinie w sklepach 10 światowych marek mody luksusowej. wyniki: niskie zainteresowanie konsumentów kwestiami zrównoważonego rozwoju, połączone z brakiem nacisku na wdrażanie tej idei w domach mody skutkuje niewielką wiedzą sprzedawców i komunikowaniem zrównoważonego rozwoju jako kategorii wartości. wkład i wartość dodana: znaczenie zrównoważonego rozwoju jako komplementarnej wartości luksusu wzrasta wśród konsumentów pochodzących z europy, stanów zjednoczonych lub kanady, podczas gdy dla odbiorców z dalekiego wschodu wciąż jest kategorią nieistotną w podejmowaniu decyzji zakupowych. nacisk na krzewienie i wdrażanie tej idei jest funkcją zarówno zainteresowania nią ze strony konsumentów, jak i znaczenia, jakie przywiązuje do niej sama marka. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: zrównoważony rozwój; moda luksusowa; utajone zakupy; komunikowanie wartości dla konsumenta; sprzedawcy luksusowej mody kody jel: d11, d12 artykuł nadesłano: 16 stycznia 2019 artykuł zaakceptowano: 22 marca 2019 sugerowane cytowanie: stępień, b. (2019). zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie luksusowej? wyniki jakościowych badań międzynarodowych sprzedawców. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(1), 39-56. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0501.03 international entrepreneurship review ri e 40 | beata stępień wprowadzenie zrównoważony rozwój to idea coraz wyraźniej obecna w niemal we wszystkich sektorach gospodarki. działalność firm na rzecz zrównoważonego rozwoju staje się normą, którą cenią i dostrzegają odbiorcy, traktując takie działania coraz częściej nie tyle jako dodatkowy atut, ale konieczny i wymagany społecznie sposób gospodarowania (caniato, caridi, castelli, & golini, 2012; de brito, driesen, & rayp, 2008; kirsi & lotta, 2011; li, zhao, shi, & li, 2014; seuring & goldbach, 2006; tallontire, rentsendorj, & blowfield, 2001). pojawia się jednak pytanie, na ile ta idea jest już obecna i wdrażana w biznesie, który przez wieki troszczył się przede wszystkim o najwyższą jakość i piękno wytwarzanych dóbr, nie dbając przy tym o humanitarny, czy środowiskowo neutralny sposób pozyskania materiałów, czy też redukcję nakładu pracy potrzebną do wykonania dzieł rzadkich, drogich i przeznaczonych dla nielicznych. mowa tu o luksusie – kategorii dóbr i usług rzadkich, drogich, pięknych i niepotrzebnych, a symbolizujących bogactwo i przynależność do elitarnej grupy społecznej (berry, 1994; chandon, laurent & valette-florence, 2016; kapferer & valette-florence, 2018; stępień, 2019; wong, chung & zaichkowsky, 1999). artykuł stanowi próbę odpowiedzi na to pytanie na przykładzie analizy działalności komunikacyjnej związanej z wdrażaniem idei zrównoważonego rozwoju w branży luksusowej mody. aby sprawdzić, na ile zrównoważony rozwój faktycznie staje się elementem biznesu luksusu (tutaj mody) skonfrontowano publicznie dostępne informacje związane z wdrażaniem idei zrównoważonego rozwoju przez wybrane marki mody luksusowej z wiedzą i komunikowaniem tych działań przez sprzedawców. w celu uzyskania jak najbardziej wiarygodnych danych dotyczących tego, na ile zrównoważony rozwój jest kategorią wartości ważną dla (i przez to widoczną w działalności) domów mody i dla konsumentów, posłużono się metodą utajonych zakupów, przeprowadzonych w sklepach 10 marek na terenie czterech miast: singapuru, dubaju, paryża i berlina. artykuł jest skonstruowany w następujący sposób. rozpoczyna go przedstawienie luksusu, jako dóbr społecznie upragnionych, choć moralnie potępianych i jednocześnie wytwarzanych niezgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju. kolejna część przedstawia informacje na temat deklarowanej przez wybrane marki luksusowej mody działalności związanej ze zrównoważonym rozwojem. następnie omówiono wyniki badań – wywiadów ze sprzedawcami przeprowadzonych w formie utajonych zakupów na temat zrównoważonego rozwoju jako kategorii wartości ważnej (lub nieistotnej) dla samych marek, jak i dla konsumentów. artykuł zakończono konkluzjami i wskazówkami o charakterze aplikacyjnym, związanymi z możliwością poprawy wizerunku biznesu luksusu jako zorientowanego prospołecznie i pro-środowiskowo. przegląd literatury luksus: przedmiot społecznego pragnienia i napiętnowania studia dotyczące luksusu są toczącą się od tysiącleci debatą na temat moralnego wydźwięku konsumowania oraz odbioru i konsekwencji jego publicznej ekspozycji, a bazę osądów stanowią funkcjonujące w danym czasie społeczne kanony moralne i religijne (berry, 1994; cloutier, 2015). napiętnowanie i zdecydowanie mniej liczne próby odczarowania luksusu koncentrowały się na sposobie jego konsumpcji i publicznej ekspozycji. zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 41 w historycznym rysie moralnej oceny luksusu dominują dwa wątki: − napiętnowanie ostentacyjnej konsumpcji niższych klas, nie uprawnionych do tego przywileju z racji miejsca w hierarchii społecznej wyznaczonej przez urodzenie; − religijny nakaz życia w ubóstwie, nie obowiązujący jednak kręgów rządzących, dla których otaczanie się luksusem było legitymizacją potęgi państwa i kościoła. najstarsze ujęcia symboliki społecznej luksusu widoczne są już w pismach klasycznych filozofów. sokrates postrzegał luksus jako konieczność publiczną; końcowy etap i efekt rozwoju społecznego, w którym te dobra służą ogółowi. przeciwstawiał tak pojętemu luksusowi ludzką skłonność do hołdowania przyjemnościom cielesnym, a że te żądze są silniejsze u jednostki niż chęć służenia społeczeństwu przeto luksus, jako dobro prywatne, powinien podlegać limitowaniu i kontroli. platon (w republice, miasto świń) pisze, że gdy nie ma żadnych prawnych ograniczeń dla ludzkich pragnień, miasta przeradzają się w „tryphosa polis”, będąc w ciągłej pogoni za luksusem i zaspokajaniem coraz to nowych, bardziej wyrafinowanych żądz (mckeen, 2004). podobnie arystoteles uważał, że życie w luksusie jest niegodne jednostki, bo nie przyczynia się do pomnażania dobrobytu społeczeństwa (berry, 1994). skala dychotomii pomiędzy głoszonymi poglądami, jak powinni postępować obywatele, a ich faktycznym zachowaniem, uwidoczniały ustawy zakazujące publicznej ekspozycji luksusowych strojów, biżuterii, lektyk, czy zakazy zbiorowego oddawania się uciechom podniebienia i innych zmysłów (braund, 1994; culham, 1982). legislacyjna walka państwa ze społecznym pragnieniem i publiczną ekspozycją luksusu trwała w europie aż do xvii wieku1. regulacje przeciwko zbytkowi miały przeciwdziałać nadmiernym wydatkom stanowiącym zagrożenie dla duszy, odwrócenie od boga i psującym porządek publiczny. luksus, jako miara wielkości i wspaniałości miał pozostać domeną nielicznych, uprzywilejowanych członków społeczeństwa i legitymizować ich wielkość i władzę (mcneil & riello, 2017). wczesny kapitalizm agrarny z xvii i xviii wieku zbiegł się z tym, co berry (1994) nazywa „odmoralizowaniem” luksusu (ss.169-73). intensywne uprzemysłowienie, dynamiczny rozwój handlu połączony z pojawieniem się wczesnych form promocji sprzyjał wzrostowi konsumpcji dóbr luksusowych. coraz szersze grono ludzi miało dostęp do wyrobów upiększających domostwa, a rozwój technologii rzemieślniczych pozwalał na produkcję na masową skalę i obniżenie cen. bernard mandeville, david hume, adam smith2, a później w. sombart (patrz franchetti, 2013; mandeville, 1989; marshall, 2000) dostrzegali użyteczną ekonomicznie stronę luksusu. podkreślali, że dzięki rozwojowi tego biznesu coraz więcej ludzi ma pracę, co przyczynia się do rozwoju ekonomicznego, a samo upowszechnienie luksusu jest wyrazem ogólnego rosnącego dobrobytu społecznego. i choć z rewolucją przemysłową i początkiem kapitalizmu nie zaprzestano debaty o moralnym wydźwięku luksusu, to z pewnością jej ton uległ znacznemu złagodzeniu. 1 dla przykładu, rozporządzenie francuskiego króla filipa ii z 1279 roku zakazywało mieszczanom noszenia futer z popielic i gronostajów, drogich kamieni oraz diademów ze złota i srebra, a ustawa angielska z 1336 roku głosiła, że noszenie ubrań i futer importowanych spoza anglii, irlandii, walii i szkocji dozwolone jest tylko dla członków rodziny królewskiej, wysoko urodzonej szlachty i kleru. włoskie ustawodawstwo z xvi wieku ograniczało konsumpcję zbytkownych tkanin, ubrań, potraw, wyposażenia wnętrz, czy środków transportu. regulacje przewidywały system kar pieniężnych i cielesnych (np. publiczne batożenie) nie tylko dla konsumentów, ale też dla rzemieślników wytwarzających te dobra. 2 a. smith nie był zwolennikiem luksusu, gdyż widział w nim pierwiastek demoralizujący, ale – podobnie jak hume – dostrzegał w nim komponent innowacyjny i napędowy gospodarki. 42 | beata stępień pomimo skłonności klas uprzywilejowanych do otaczania się luksusem z racji urodzenia lub przedsiębiorczości (mowa tu głównie o rzemieślnikach, kupcach i bankierach), w większości społeczeństw przed-nowożytnych sztywna hierarchia społeczna nie wiązała się z drastyczną dychotomią wartości moralnych. kumulacja bogactwa pozwalała wprawdzie uprzywilejowanym na otaczanie się luksusem, ale brakowało aprobaty do epatowania nim. jak wskazuje stearns (2006), aż do xviii wieku w historii ludzkości widać dużą spójność w systemie wartości przed-nowożytnych społeczeństw, wyznaczanych przez obowiązki wobec państwa, ziemi i władcy oraz podporządkowanie życia doczesnego surowym nakazom religijnym. religie zaś jednogłośnie – od chrześcijaństwa, przez islam, buddyzm, hinduizm aż do konfucjanizmu (raczej prądu filozoficznego niż religii) propagowały pokorę, cnotę i umiarkowanie w przejawianiu i zaspokajaniu potrzeb innych niż podstawowe. współczesny moralny wydźwięk luksusu: luksus a społeczna równowaga współcześnie ciężar ocen moralnych dotyczących konsumpcji luksusu przeniósł się na problem nierówności społecznych, wynikających z różnic w akumulacji kapitału. poniżej poruszono jedynie niejednoznaczny związek luksusu ze stosunkowo nowym, choć coraz bardziej powszechnym, globalnym trendem dążenia do zrównoważonego rozwoju gospodarczego (ang. sustainability). według badań nad relacją między luksusem a zrównoważonym rozwojem, te dwa obszary wydają się wzajemnie wykluczać (achabou & dekhili, 2013; hilton, 2004; janssen, vanhamme, lindgreen & lefebvre, 2013; kapferer & michaut-denizeau, 2013; kapferer & valette-florence, 2018; slater, 1997). jest kilka powodów, dla których luksus i zrównoważony rozwój mogą tworzyć oddzielne światy. w zrównoważonym podejściu głównym założeniem jest wykorzystanie zasobów w taki sposób, aby zapewnić maksymalną użyteczność przy minimalnych szkodach dla środowiska oraz dla obecnych i przyszłych pokoleń (voyer & beckham, 2014; yang, han & lee, 2017). z tego punktu widzenia produkcja i konsumpcja towarów luksusowych – w zasadzie niepotrzebna – jest szkodliwa dla środowiska. ograniczone zasoby planety są marnowane na produkcję czegoś, co zaspokaja wysublimowane pragnienia coraz większej, choć wciąż globalnie nielicznej grupy bogatych (dion & borraz, 2017; thach & olsen, 2006; willems et al., 2012). przedstawienie dóbr luksusowych jako niepotrzebnych, a ich konsumpcji jako rzucającej się w oczy, prowadzi jednak do moralnego potępienia takiego zachowania (achabou & dekhili, 2013; atwal & williams, 2009; chevalier & mazzalovo, 2008; janssen, vanhamme, lindgreen & lefebvre, 2013; kapferer & bastien, 2009; kapferer & michaut-denizeau, 2013). epatowanie bogactwem nie koresponduje z postawą dążącą do równoważenia warunków, w jakich ludzie żyją na świecie, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę np. budowanie 5-gwiazdkowych hoteli w krajach o wysokim wskaźniku biedy. samo istnienie luksusu w miejscach, gdzie poziom życia ludności jest niski, eksponuje społeczne kontrasty i zwiększa jego negatywne postrzeganie u tych, którzy są pozbawieni przyzwoitych warunków życia. prowadzi to do kolejnego powodu, dla którego luksus i idea zrównoważonego rozwoju są odrębnymi światami. podczas gdy luksus może powodować napiętnowanie społeczne, to jednak sam zakup i korzystanie z niego wywołuje szereg pozytywnych odczuć i doświadczeń u konsumentów. pragnienie epatowania bogactwem nie musi leżeć u podstaw tej przyjemności. kupując dobra luksusowe, konsumenci chcą cieszyć się ich pięknem, kunsztem i ponadprzeciętną jakością materiałów. sam proces zakupu też ma być przyjemnym zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 43 doświadczeniem. martwienie się o los planety zwyczajnie nie pasuje do zestawu cech tworzących przyjemną aurę (kapferer & michaut-denizeau, 2013). pomimo wspomnianych rozbieżności luksus nie jest zaprzeczeniem idei zrównoważonego rozwoju. po pierwsze, dobra luksusowe są nadal stosunkowo rzadkie i kosztowne (brooke, 2004; kapferer & michaut-denizeau, 2013; tsai, 2005). ich zakup, ze względu na cenę, jest wciąż ograniczony. z tego powodu destrukcyjny wpływ tego sektora na środowisko nie jest tak duży, jak w przypadku produkcji towarów masowych. po drugie, w sektorze luksusu korzystanie z zasobów naturalnych i wytwarzanie dóbr charakteryzuje się większą dbałością o jakość produkcji, a sposób pozyskania rzadkich materiałów do produkcji towarów luksusowych wydaje się być lepiej kontrolowany niż w przypadku firm produkujących dobra masowe, chociażby ze względu na groźbę utraty reputacji marki, jako najistotniejszego waloru marketingowego (de pelsmacker, driesen, & rayp 2003; vermeir & verbeke, 2006). gdyby rzeczywiste działania związane z produkcją wszystkich współczesnych dóbr luksusowych nadal pokrywały się z ich tradycyjnym wizerunkiem, konwergencja modeli zrównoważonego biznesu i luksusu byłaby większa. sam fakt kontroli łańcuchów dostaw nie gwarantuje jednak, że powstałe w ten sposób towary będą przyjazne dla środowiska. wyniki dotychczasowych badań potwierdzają ambiwalentny związek między luksusem a zrównoważonym rozwojem w opiniach konsumentów. luksus, oceniany jako kategoria semantyczna, kojarzy się raczej z niezrównoważonym niż zrównoważonym rozwojem. natomiast już porównanie jakości i sposobów wytwarzania produktów luksusowych z ich masowymi odpowiednikami świadczy na korzyść luksusowego biznesu jako bliższego w swym działaniu idei zrównoważonego rozwoju (janssen, vanhamme, lindgreen & lefebvre, 2013; kapferer & michaut-denizeau, 2013; vermeir i verbeke, 2006). zrównoważony rozwój jako kategoria wartości: strategie komunikacyjne luksusowych domów mody wiele badań pokazuje, że konsumenci cenią sobie korporacyjną odpowiedzialność za zrównoważony rozwój wprzęgniętą w strategie firm. działania zgodne z ideą zrównoważonego rozwoju koncentrują się na zmniejszaniu zanieczyszczenia, świadomym wykorzystaniu zasobów naturalnych, zapewnieniu godnych warunków pracy i dbałości o lokalne społeczności i środowisko (caniato, caridi, castelli, & golini, 2012; de brito, driesen, & rayp, 2008; kirsi & lotta, 2011; li, zhao, shi, & li, 2014; seuring & goldbach, 2006; tallontire, rentsendorj, & blowfield 2001). promowanie i wspieranie zrównoważonego rozwoju nie tylko nabiera znaczenia dla konsumentów, ale stanowi jeden z priorytetów przyjętych przez ue i organizacje międzynarodowe, takie jak oecd, onz, czy wto. według de brito, driesen i rayp (2008) oraz caniato, caridi, castelli i golini, (2009), w biznesie luksusu przesłankami do wdrażania zrównoważonych praktyk są koszty operacyjne, ryzyko, korzyści rynkowe i ograniczenia prawne. przepisy dotyczące produkcji ograniczają emisję dwutlenku węgla, zanieczyszczenia powietrza i wody, co w połączeniu z katastrofalnym ekologicznym wizerunkiem np. przemysłu tekstylnego i mody stanowi zachętę do podejmowania działań przez firmy w tym obszarze. konsekwentna realizacja zrównoważonych praktyk może działać jako atut dla marek, zwłaszcza w porównaniu z firmami, które wciąż niechętnie wprowadzają ten pomysł do swojego modelu biznesowego. 44 | beata stępień z publicznie dostępnych danych wynika, że dwa największe konglomeraty skupiające najbardziej znane globalne marki mody luksusowej – lvmh i kering sa podejmują szereg działań w celu wdrożenia idei zrównoważonego rozwoju w modelach biznesowych wszystkich swoich członków. biznes luksusu dostrzega upowszechniające się trendy konsumenckie i stara się uczynić ideę zrównoważonego rozwoju nową kategorią wartości mając świadomość, że coraz młodsze pokolenia konsumentów są przychylne (przynajmniej w sferze deklaracji) hołdowaniu tej ideologii (patrz np. ramirez, 2019). zdecydowanie skuteczniejsza i bardziej kompleksowa strategia w tym zakresie jest realizowana przez kering, który ogłosił nowy plan działań w ramach trzech filarów strategii 2025. to kolejno troska o wpływ na planetę, współpraca z długoterminowymi dostawcami i rozwój (kering, n.d). firma została uznana za jedną ze stu (47/100) firm najbardziej zaangażowanych w promowanie i wdrażanie idei zrównoważonego rozwoju na świecie i jest jedyną luksusową grupą wymienioną w 2017 roku w indeksie dow jones sustainability index (djsi). lvmh również realizuje ideę zrównoważonego, odpowiedzialnego rozwoju, chociaż zaczął publikować informacje na temat tej działalności znacznie później niż jego główny, choć mniejszy konkurent, kering. w 2012 r. lvmh uruchomił program life (inicjatywa lvmh dla środowiska), aby zwiększyć efektywność środowiskową wszystkich członków grupy. ideą life jest to, że każdy członek lvmh ustanawia swój własny plan działania w zakresie zrównoważonego rozwoju. wśród celów life są: poprawa ekologiczności produktów; zastosowanie najwyższych standardów środowiskowych w 70% łańcuchach dostaw; poprawa tzw. efektywności środowiskowej3 wszystkich obiektów i sklepów o co najmniej 10% oraz zmniejszenie emisji co2 ze zużycia energii o 25% w porównaniu z 2013 r (lvmh, n.d.). intensywność działań, zarówno faktycznych, jak i komunikacyjnych dotyczących wdrażania idei zrównoważonego rozwoju jest jednak zróżnicowana jeśli chodzi o poszczególne marki mody luksusowej. warto przy tym podkreślić, że nie można stawiać znaku równości pomiędzy informowaniem o tym, co się robi w ramach implementacji tej idei w model biznesu danej marki, a faktycznymi działaniami firm. poniżej, w tabeli 1 przedstawiono publicznie dostępne informacje dotyczące działalności wybranych (i badanych później empirycznie, o czym mowa niżej) marek luksusowej mody, należących w dużej mierze do konglomeratów kering i lvmh. z danych przytoczonych w tabeli 1 wynika, że zrównoważony rozwój jest ideą coraz bliższą biznesowi luksusu, który próbuje uczynić (i komunikować) te działania komplementarną wartością luksusu. nawet jeśli zainteresowanie kwestiami zrównoważonego rozwoju wśród luksusowych konsumentów mody wciąż jest raczej wschodzącym niż widocznym trendem, to warto przytoczyć opinię françois-henri pinault (ceo konglomeratu kering), który w jednym ze swoich wywiadów powiedział: „jeśli będziemy czekać, aż konsumenci będą nalegać na zrównoważony rozwój jako warunek zakupu, nic się nie wydarzy, od nas zależy, czy produkty środowiskowe staną się nową normą ” (paton, 2017). 3 efektywność środowiskowa – funkcjonowanie przy mniejszym obciążeniu środowiska zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 45 tabela 1. działania na rzecz zrównoważonego rozwoju luksusowych marek odzieżowych – informacje ze stron internetowych i oficjalnie opublikowanych raportów przynależność do marka / ranking „sustainability”* funkcje zrównoważonego rozwoju w oficjalnej komunikacji w mediach masowych kering: gucci group bottega veneta nie klasyfikowana brak informacji na oficjalnej stronie, promowana jako tzw. cichy luksus, który pokazuje osobowość, a nie logo (brak logo, cecha charakterystyczna marki – plecionka ze skóry, umieszczana w wielu wyrobach w dyskretnych odsłonach). informacje o marce i jej wysiłkach na rzecz zrównoważonego rozwoju odzwierciedlone w raportach kering. bw intensywnie działa w sposób zrównoważony; 100% identyfikowalności użytej skóry, wyjątkowa ostrożność w stosowaniu materiałów we współpracy z dostawcami, eliminacja zagrożeń chemicznych w produkcji itd. rodzina wertheim er chanel najniższy ranking (e, 0/36) żadnych informacji na stronach i w raportach lvmh dior e (5/36) ograniczone informacje na oficjalnej stronie internetowej. dior wdraża pewne środki mające na celu zmniejszenie wpływu na środowisko jego materiałów opakowaniowych, angażuje się w wyrównywanie szans oraz promowanie różnorodności i równości w miejscu pracy (w tym raport dotyczący różnic w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn w 2017 r, the gender pay gap report). kering; gucci group gucci ranking d (12/36). informacje obejmują zobowiązanie gucci do: oszczędzania energii we wszystkich sklepach, biurach, magazynach i łańcuchach dostaw gucci; optymalizacja dystrybucji za pomocą opakowań z certyfikowanych lasów zarządzanych w sposób zrównoważony (ang. fsc); zmniejszenie zużycia wody w całym łańcuchu dostaw; tworzenie materiałów przyjaznych dla środowiska; zrównoważone pozyskiwanie i identyfikowalność materiałów rodzina hermes hermes (ranking e 3/36) hermès dąży do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i wykorzystania energii odnawialnej oraz wdraża środki związane z produkcją odpadów, wykorzystuje przede wszystkim skóry bydlęce i owcze pochodzące wyłącznie z krajów europejskich. lvmh loro piana nie klasyfikowana zrównoważony rozwój jako część filozofii marki. na oficjalnej stronie internetowej można znaleźć informacje na temat pochodzenia surowców i traktowania zwierząt, środowiska i współpracy z lokalnymi rolnikami oraz długoterminowe programy ochrony w celu ochrony zwierząt i ich siedlisk. model organizacji, zarządzania i kontroli dot. m.in. dbałości o środowisko oraz kodeks postępowania dostawcy oficjalnie opublikowane. lvmh luis vuitton d (6/36) zaangażowany w redukcję odpadów, emisję zielonych gazów, redukcję opakowań oraz pełną certyfikację lub recykling. wysiłki dot. zrównoważonego rozwoju widoczne głównie w raportach lvmh, ale nie na oficjalnej stronie internetowej lv. prada group prada e (3/36) brak informacji o szczegółowych działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju. na oficjalnej stronie prada group główne przesłanie dotyczy działań na rzecz tworzenia piękna, wspierania kreatywności i zapewnienia najwyższej jakości. jedyne informacje o działaniach na rzecz zrównoważonego dotyczą stosowania certyfikowanych lub poddanych recyklingowi opakowań. grupa przeznaczyła również około 22 mln eur na wsparcie działań społeczności lokalnych: promuje działania związane ze sztuką i kulturą, inwestuje w wyjątkowe środowisko pracy, rozwijając umiejętności rzemieślnicze wspierające marki prada group. 46 | beata stępień przynależność do marka / ranking „sustainability”* funkcje zrównoważonego rozwoju w oficjalnej komunikacji w mediach masowych kering; gucci group saint laurent nie klasyfikowany brak informacji na oficjalnej stronie internetowej sl, na stronach kering sa informacje o sl dotyczą wprowadzenia kompleksowego programu zmniejszającego wpływ na środowisko sklepów sl (83% do końca 2014 r., z wyłączeniem domów towarowych). marka poprawiła również zużycie energii o prawie 40% wdrażając wymagania leed (ang. leadership in energy and environmental design) w swoich praktykach. kering; gucci group stella mccartney c; 16/36); najwyższy wynik w rankingu luksusowych marek modowych promowanie zrównoważonego rozwoju jako ważnej cechy wizerunku marki, wyraźnie widocznej na oficjalnej stronie: świat zrównoważonego rozwoju stelli. szacunek dla natury, zwierząt, ludzi: produkowane w sposób zrównoważony tkaniny, przejrzyste, starannie połączone i kontrolowane łańcuchy dostaw, marka nie używa skór zwierząt itd. * raport dot. wdrożenia idei zrównoważonego rozwoju w biznesie luksusu (www.rankabrand.com) a – najwyższy, e – najniższy wskaźnik “sustainability” źródło: opracowanie własne na podstawie oficjalnych stron marek, raportów grup kapitałowych oraz informacji o każdej marce w połączeniu z hasłem „sustainability”. komunikowanie wartości zrównoważonego rozwoju w branży luksusowej mody: rola sprzedawców opisane wyżej rozważania pokazują dyskusyjny i niejednoznaczny związek pomiędzy społecznym odbiorem luksusu a jego sprzyjaniem idei zrównoważonego rozwoju. jak wynika z najnowszego raportu, opublikowanego w 2019 r. przez nosto (2019), ponad połowa konsumentów luksusu deklaruje, że kwestie związane z działaniami na rzecz zrównoważonego rozwoju są dla nich ważne w ocenie ogólnej wartości dóbr luksusowych, jakie nabywają. warto jednak pamiętać o znaczącej dysproporcji pomiędzy deklaracjami konsumentów dotyczącymi sprzyjania idei zrównoważonego rozwoju, a ich faktycznymi wyborami (davies, lee & ahonkhai, 2012; vermeir & verbeke 2006). z drugiej strony luksus wciąż nie jest kojarzony z tą ideą, a głównym powodem tego stanu jest opisany wyżej, uwarunkowany historycznie społeczny odbiór moralny. publiczna legitymizacja luksusu, jako kategorii dóbr pożądanych, ale jednak nie „niemoralnych” i przez to przyjaznych ludziom i środowisku wymaga zatem wykreowania takiego pozytywnego znaczenia. rozbieżność między społecznym postrzeganiem luksusu a rosnącym zaangażowaniem właścicieli marek z biznesu luksusu w promowanie idei zrównoważonego rozwoju może być zniwelowana przez skuteczny przekaz takiej aktywności konsumentom. podmiotami, które mogą zmniejszyć tę lukę, są nie tylko właściciele marek, ale też sprzedawcy – istotne ogniwa bezpośrednio komunikujące wartości dotyczące sprzedawanych dóbr potencjalnym odbiorcom. rola sprzedawców w procesie zakupu dóbr luksusowych polega bowiem nie tylko na zapewnieniu komfortu klientowi przy dostarczeniu jak największej ilości pozytywnych wrażeń, ale także informowaniu o filozofii, historii itd. leżącej u podstaw stworzenia danego produktu. pod tym względem rola sprzedawcy sprowadza się do bycia ambasadorem marki dyskretnie komunikującym jej najważniejsze wartości i filozofię (dion & borraz, 2017; thach & olsen, 2006; tynan, mckechnie, & chhuon 2010). charakter informacji jest jednak ściśle uzależniony od postawy konsumenta: charakteru zadawanych pytań oraz chęci poznania historii powstania produktu lub samej marki. zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 47 biorąc powyżej opisane kwestie pod uwagę, założono, co następuje: komunikowanie działań dotyczących zrównoważonego rozwoju przez sprzedawców jest funkcją: − zaangażowania marki w działania dotyczące zrównoważonego rozwoju, − zainteresowania konsumentów kwestiami zrównoważonego rozwoju, a jego poziom jest z kolei zależny od kraju, z którego pochodzą konsumenci luksusu i skali rozpowszechnienia tej ideologii w miejscu ich stałego zamieszkania. poprzez zaangażowanie marki w ideę zrównoważonego rozwoju rozumie się przy tym nie tylko komunikowanie w domenie społecznej o takiej aktywności, ale rzeczywistą realizację tej idei odzwierciedloną np. w przekonaniu i wiedzy sprzedawców na ten temat. metodyka badawcza utajone zakupy przedmiotem badań, prowadzonych w sklepach z luksusową modą na terenie berlina, paryża, dubaju i singapuru była identyfikacja treści i sposobu komunikacji przez sprzedawców znaczenia określonych składników wartości związanych z samym produktem lub procesem tworzenia czy użytkowania dóbr luksusowych określonej marki. przyjęto założenie, że sprzedawcy w sklepach z luksusową modą, otrzymując wynagrodzenie w postaci prowizji od wartości zakupów dokonanych przez konsumentów, będą skłonni do posługiwania się w rozmowach takim zestawem informacji i zachęt które, choć dopasowane do konsumenta, okazują się skuteczne: kończą się zakupami. zbadano, w jakim stopniu sprzedawcy komunikują te składniki wartości luksusu, które odwołują się do etycznej i zrównoważonej produkcji i konsumpcji w porównaniu z innymi jej komponentami: estetycznymi, funkcjonalnymi, społecznymi, czy hedonicznymi. badania przeprowadzono w latach 2017 i 2018 w sklepach z luksusową modą marek przedstawionych w tabeli 2, w której wskazano też lokalizację sklepów. badania przeprowadzono w języku angielskim, francuskim i niemieckim. choć terenem badań były cztery miasta w różnych krajach (singapur, niemcy, francja, zjednoczone emiraty arabskie), to narodowość sprzedawców nie zawsze odpowiadała miejscu, w którym pracowali. największe rozbieżności zanotowano w dubaju i singapurze. rozmówcami byli niemcy, francuzi, tajowie, malezyjczycy, singapurczycy, chińczycy, anglicy i kostarykańczycy. badania miały formę utajonych zakupów -podczas zbierania danych nie ujawniono celu wizyt w sklepach, zrobiono to na końcu i poproszono o zgodę na anonimowe wykorzystanie zebranych informacji. nie zanotowano żadnej odmowy. szczegółowy protokół pytań związanych ze składnikami komponentu wartości dotyczącego zrównoważonego rozwoju opisano niżej, przy okazji omawiania wyników badań, w legendzie tabeli 3. pytania, obok zwykłych próśb o dostarczenie określonych produktów do przymiarki, dotyczyły m.in. pochodzenia materiałów, sposobu ich produkcji i kontroli, charakteru szkoleń sprzedawców, kwestii opakowań, zużycia energii itd. badania przeprowadzono w czterech miastach: dubaju, singapurze, paryżu i berlinie. wybór tych miast nie był przypadkowy. singapur jest jednym z najbardziej rozwiniętych krajów świata, popularnym celem turystów i bazą wielu międzynarodowych korporacji. dubaj to miasto, które chce zaskoczyć świat swoim architektonicznym rozmachem i nagromadzeniem atrakcji. najwyższe budynki, spektakularne parki rozrywki, najwięk48 | beata stępień sze i najnowocześniejsze domy handlowe wpisują się we wszechobecny i publicznie demonstrowany, ostentacyjny luksus. paryż jest kolebką światowego luksusu. produkty znanych i cenionych marek, takich jak hermes, dior, chanel lub ysl (obecnie saint laurent), są tam nadal produkowane. miasto jest uosobieniem najwyższej klasy architektury historycznej, sztuki, łącząc urok miejskiego piękna z nagromadzeniem najbardziej prestiżowych sklepów i restauracji. podobnie jak singapur, dubaj i berlin, paryż jest zamieszkały przez niemal wszystkie narodowości świata. berlin nie może być zaliczany do jednej z europejskich stolic mody luksusowej (takich jak paryż, mediolan czy londyn), ale jest stolicą niemiec; największej gospodarki w unii europejskiej. tabela 2. utajone zakupy – wywiady ze sprzedawcami wybranych marek luksusowej mody w określonych lokalizacjach marka singapur* dubaj** paryż*** berlin**** bottega veneta x x x x chanel x x x x dior x x x x gucci x x x x hermes x x x x loro piana x brak sklepu w dubai mall x brak sklepu lv x x x x prada x x x x saint laurent x x x x stella mccartney x nie zbadano x nie zbadano * orchard rd, marina bay; ** dubai mall; *** galeries lafayette, av. montaigne, champs elysees **** kdw, kurfurstendamm źródło: opracowanie własne. wyniki badań ze względu na liczbę wywiadów (48), w tabeli 3 zbiorczo przedstawiono informacje o składnikach propozycji wartości dóbr związanych ze zrównoważonym rozwojem, najczęściej komunikowanych przez sprzedawców. tabela przedstawia skwantyfikowaną ocenę odpowiedzi sprzedawców z markowych sklepów w taki sposób, aby pokazać poziom szczegółowości i charakteru odpowiedzi w czterech obszarach: (a) działania marki w celu zmniejszenia wpływu sklepów na środowisko, (b) wiedzy na temat pochodzenia i metody pozyskiwania materiałów, (c) wiedzy na temat kontroli i przejrzystości łańcucha dostaw oraz (d) wiedzy na temat kraju produkcji. kwantyfikacja to wynik ilości i stopnia szczegółowości udzielanych przez sprzedawców informacji na temat poszczególnych działań marki w poszczególnych obszarach związanych ze zrównoważonym rozwojem. wyniki wywiadów przeprowadzonych w formie utajonych zakupów świadczą o ogólnie niskiej świadomości sprzedających na temat działań dotyczących zrównoważonego rozwoju podejmowanych przez marki, które sprzedawcy oferują. różnice w świadomości na temat pro-środowiskowych i prospołecznych działań firm objawiają się następująco. sprzedawcy posiadają relatywnie najmniejszą ilość informacji dotyczącą wkładu sklepów w zmniejszenie śladu środowiskowego, dysponując jednocześnie największą wiedzą na temat kraju produkcji sprzedawanych towarów. zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 49 tabela 1. zakres i stopień szczegółowości informacji udzielanych przez sprzedawców luksusowej mody na temat zaangażowania marek w zrównoważony rozwój marka singapur* dubaj** paryż*** berlin**** bottega veneta a – 1 b – 3 c – 4 d – 5 a – 0 b – 1 c – 3 d – 4 a – 1 b – 3 c – 4 d – 5 a – 1 b – 4 c – 4 d – 5 chanel a – 0 b – 2 c – 1 d – 4 a – 0 b – 2 c – 1 d – 3 a – 1 b – 2 c – 3 d – 4 a – 1 b – 2 c – 2 d – 4 dior a – 1 b – 2 c – 2 d – 3 a – 0 b – 2 c – 1 d – 2 a – 1 b – 3 c – 3 d – 4 a – 1 b – 3 c – 2 d – 4 gucci a – 1 b – 2 c – 3 d – 4 a – 0 b – 1 c – 2 d – 3 a – 1 b – 2 c – 3 d – 4 a – 1 b – 2 c – 3 d – 5 hermes a – 0 b – 2 c – 1 d – 4 a – 0 b – 1 c – 0 d – 4 a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 loro piana a – 1 b – 4 c – 5 d – 5 – a – 1 b – 4 c – 5 d – 5 – lv a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 a – 0 b – 1 c – 2 d – 4 a – 1 b – 3 c – 3 d – 5 a – 1 b – 3 c – 3 d – 4 prada a – 0 b – 1 c – 1 d – 3 a – 0 b – 1 c – 1 d – 3 a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 saint laurent a – 0 b – 2 c – 2 d – 4 a – 0 b – 1 c – 2 d – 4 a – 1 b – 2 c – 3 d – 5 a – 1 b – 2 c – 3 d – 4 stella mccartney a – 1 b – 3 c – 3 d – 3 – a – 1 b – 3 c – 3 d – 4 – legenda: a – wiedza na temat zmniejszania śladu środowiskowego przez sklepy: oszczędności na zużyciu energii w sklepach; fsc lub opakowanie z recyklingu; b – wiedza o pochodzeniu materiałów: futro, skóra, bawełna, wełna i stopień ich organicznego charakteru; c – wiedza na temat przejrzystości i zakresu kontroli łańcucha dostaw; dbałość o dobro pracowników i zwierząt; d – wiedza na temat miejsca produkcji odzieży i odzieży; 0 – brak informacji; 1 – bardzo ograniczona; bardzo ogólna informacja; 2 – ograniczona, ogólna informacja; 3 – niektóre, szczegółowe informacje; 4 – szczegółowa, choć nie wyczerpująca wiedza na dany temat; 5 – rozległa wiedza na dany temat lokalizacja sklepów * orchard road, marina bay; ** dubai mall; *** galeries lafayette, avenue montaigne, champs elysées; **** kdw, kurfürstendamm. źródło: opracowanie własne. 50 | beata stępień rysunek 1 ilustruje zróżnicowanie i zakres informacji udzielanych w poszczególnych sklepach dotyczących działań i aktywności marek w obszarze zrównoważonego rozwoju. rysunek 1. skala informacji dotyczących poszczególnych działań w obszarze zrównoważonego rozwoju w sklepach badanych marek źródło: opracowanie własne. wielu sprzedawców przyznało, że pytania o miejsce produkcji są najczęściej zadawane przez konsumentów. w ich opinii zainteresowanie krajem produkcji nie wynika jednak z troski o przejrzystość łańcucha dostaw. podstawą tego zainteresowania jest uzyskanie pewności, że produkt jest autentyczny. jak zauważyła sprzedawczyni w gucci w singapurze, chińscy konsumenci mają podstawy, aby obawiać się o autentyczność towarów, ponieważ wiele podrabianych produktów sprzedawanych jest pod logo gucci w chinach (mozur, 2017). sprzedawcy lv, dior i prada w dubaju również mieli podobne obserwacje. przed badaniem zakładano też, że zainteresowanie konsumentów kwestiami zrównoważonego rozwoju może być większe w przypadku zakupów produktów luksusowych dla dzieci. badania nie potwierdzają tego przypuszczenia. w sklepach hermes w dubaju i singapurze, pomimo wyszukiwania informacji w wewnętrznych bazach danych, nie można było uzyskać odpowiedzi na pytanie o pochodzenie i atesty tekstyliów użytych do produkcji odzieży dziecięcej. w baby dior w singapurze sprzedawczyni przyznała, że jedyną rzeczą, która posiada certyfikat ekologiczny w sklepie jest pluszowa zabawka królika wykonana z prawdziwego futra. jej odpowiedź na pytanie: „dlaczego nie można kupić ubrań z certyfikowanych materiałów ekologicznych w baby dior?” było symptomatyczne: „tkaniny ekologiczne są bardzo kosztowne, nie możemy sobie pozwolić na ich użycie”. porównanie zakresu i stopnia szczegółowości informacji komunikowanych na stronach internetowych marek z tym co komunikowali sprzedawcy podczas utajonych zakupów wskazuje, że jedynie trzy na dziesięć analizowanych marek prowadzą spójną politykę informacyjną dotyczącą zrównoważonego rozwoju w różnych kanałach (np. na oficjalnych 0 1 2 3 4 5 6 ślad środowiskowy materiały transparentność łańcucha kraj pochodzenia zrównoważony rozwój ogółem zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 51 stronach internetowych i w sklepach). są to loro piana, lv i saint laurent, przy czym tylko loro piana rzeczywiście komunikuje swoje zaangażowanie na rzecz zrównoważonego rozwoju, podczas gdy lv i saint laurent są komunikacyjnie konsekwentni jeśli chodzi o ich niewielkie zaangażowanie w tym obszarze. loro piana jest marką, której głównym założeniem jest tworzenie ubrań i akcesoriów przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska i wspieraniu lokalnych społeczności z terytorium pochodzenia materiału. mimo to, odpowiedź na pytanie o pochodzenie futra szynszyli używanego do wykończenia ubrań brzmiała: „nie znam jego pochodzenia, ale nie zabijamy ich sami”. największe rozbieżności pomiędzy tym, co jest komunikowane w przestrzeni internetowej, a wiedzą i tendencją do komunikowania zaangażowania marki w zrównoważony rozwój w sklepach można zaobserwować w trzech markach: bottega veneta, chanel i stella mccartney. podczas gdy w sklepach chanel i bottega veneta sprzedawcy mówią więcej o zaangażowaniu marki w zrównoważony rozwój niż sama marka oficjalnie komunikuje, w przypadku stelli mccartney jest odwrotnie: sprzedawcy niewiele wiedzą na temat konkretnych działań marki w tym obszarze poza przekonaniem, że jest to ważny element tworzenia wartości. w bottega veneta, niezależnie od miasta, sprzedający podkreślali dbałość marki nie tylko o cały proces pozyskiwania materiałów, produkcję i dystrybucję, ale także o staranne szkolenie sprzedawców w tym zakresie. sprzedawca tej marki w singapurze z dumą podkreślał, że częścią jego szkolenia była wizyta we florencji, gdzie miał możliwość szczegółowego poznania, jak duże znaczenie marka przywiązuje do wyboru dostawców, jakości surowców i kontroli produkcji. ze względu na zaangażowanie stelli mccartney w zrównoważony rozwój oczekiwano, że wiedza sprzedawców na temat tego obszaru będzie największa, a odsetek konsumentów pytających o te kwestie najwyższy. jednak tak nie było. na pytanie, ilu klientów jest zainteresowanych różnymi obszarami zrównoważonego rozwoju, sprzedawcy odpowiedzieli, że jest to bardzo mała grupa. średnio jeden na 20 konsumentów pyta o certyfikaty ekologiczne lub pochodzenie materiałów. na prośbę o wyjaśnienie tego braku zainteresowania, sprzedawczyni w singapurze (stella mccartney kids, marina bay) odpowiedziała: „z tego, co obserwuję, konsumenci są głównie zainteresowani projektem, a następnie ceną, a w znacznie mniejszym stopniu wszystkimi pozostałymi kwestiami. niektórzy konsumenci znają markę i jej filozofię i wiedzą, że marka gwarantuje zrównoważone pozyskiwanie materiałów i produkcję ubrań”. ogólnie niską wiedzę na temat zrównoważonego rozwoju wykazali sprzedawcy marek prada, hermes, dior i louis vuitton. w żadnym ze sklepów nie było szczegółowych informacji na temat: pochodzenia materiałów, hodowli zwierząt czy pozyskiwania surowców organicznych. zapytany o zakres kontroli łańcucha dostaw sprzedawca w hermes w dubaju odpowiedział: „oczywiście, że kontrolujemy je ... w określony sposób”. w sklepie prada w singapurze na pytanie, skąd pozyskiwane są pióra dzikiego indyka użytego do uszycia kurtki, sprzedawczyni odpowiedziała, że nie wie, ale prawdopodobnie nie powinno to mieć znaczenia, ponieważ nie ma rozmiaru kurtki, o którą proszę. sprzedawcy nie byli również w stanie odpowiedzieć na pytania o pozyskiwanie skóry używanej do produkcji butów i torebek. 52 | beata stępień niski poziom wiedzy na temat zrównoważonego rozwoju wśród sprzedawców tych marek może wynikać z ich popularności. zgłaszane zapotrzebowanie na te produkty jest w pewnym sensie wytłumaczeniem ignorancji sprzedawców w kwestiach, które wydają się mało interesujące i nieistotne dla ich konsumentów. najmniejszą świadomość/ komunikację działań zrównoważonych firm wykazali sprzedający w dubaju, a największą w paryżu i berlinie. konsumenci ogólnie rzadko zadają pytania, które wskazują na ich zaangażowanie w kwestie ochrony środowiska lub promowanie zrównoważonego rozwoju, ale częściej pojawiają się one w sklepach europejskich niż azjatyckich. sprzedawcy dość jednogłośnie podkreślali, że zainteresowanie kwestiami ekologicznymi, środowiskowymi i materiałowymi jest wyłaniającą się, ale rosnącą tendencją i częściej wyrażają ją mieszkańcy europy, stanów zjednoczonych, kanady i australii. w dubaju największą grupę nabywców stanowią mieszkańcy regionu zatoki perskiej i chin a w singapurze to chińczycy. ci ostatni konsumenci – zgodnie z oświadczeniami sprzedawców – nie są zainteresowani kwestiami zrównoważonego rozwoju. wyższy poziom zainteresowania europejskich konsumentów zrównoważonym rozwojem powoduje również większą wiedzę handlowców w tym zakresie. pytania o pochodzenie materiałów, stopień przejrzystości łańcucha dostaw, a nawet zaangażowanie sklepów w redukcję zużycia energii lub opakowań, nie zaskakują ich i są w stanie odpowiedzieć na nie szczegółowo. podsumowanie rozbieżność między pojęciem luksusu a zrównoważonym rozwojem, choć głęboko, bo historycznie zakorzeniona w opinii publicznej, może zostać zrównoważona poprzez zaangażowanie przedsiębiorstw z tej branży w promowanie idei zrównoważonego rozwoju w ramach całego łańcucha wartości. włączenie idei zrównoważonego rozwoju do strategii firm z branży mody luksusowej jest już faktem, choć niektóre domy mody nadal pozostają w tyle za tym trendem. o podejmowaniu coraz większych wysiłków mających na celu połączenie zrównoważonego rozwoju z filozofią biznesu luksusowej mody świadczą nie tylko informacje na oficjalnych stronach internetowych, czy w upublicznionych raportach, ale także aktywność w tym obszarze potwierdzona przez niezależne organizacje. działalność luksusowych domów mody obejmująca zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko, dobrostan zwierząt i życie ludzi wymaga intensyfikacji działań komunikacyjnych mających na celu złagodzenie wizerunku luksusu jako biznesu promującego nierówności społeczne i wykorzystującego ograniczone zasoby naturalne aby zaspokajać kaprysy małej grupy bogatych ludzi. chociaż intensywna promocja działań prospołecznych przez przedsiębiorstwa może przynieść odwrotny skutek i wzbudzić wątpliwości co do motywów (coombs & holladay, 2002), to należy odróżnić ostentacyjne informowanie od jego braku. podczas gdy kotler i lee (2008) proponują firmom minimalny zakres komunikacji na temat działań dla dobra publicznego sugerując, aby to inni o tym mówili, van de ven, (2008) i davies lee i ahonkhai (2012) udowadniają, że brak komunikacji w tym obszarze naraża przedsiębiorstwa na antyspołeczny wizerunek. sprzedawcy są ważną grupą, która może przyczynić się do krzewienia informacji o rosnącym zaangażowaniu sektora luksusu w zrównoważony rozwój. jednakże ich rola jako ambasadorów marki w promowaniu idei zrównoważonego rozwoju nie jest wystarczająco wykorzystywana. zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 53 zaprezentowane wyniki badań wyraźnie pokazują, że koncepcja zrównoważonego rozwoju wciąż nie jest ważną składową propozycji wartości dóbr luksusowych dla konsumentów, a konsekwencją braku zainteresowania ze strony odbiorców jest niska świadomość sprzedawców w tym zakresie. ograniczone zainteresowanie konsumentów zrównoważonym rozwojem skutkuje ogólnie niewielką wiedzą sprzedawców na temat tych działań i tym samym jej komunikowaniem, nie mówiąc już o promowaniu tej kategorii wartości. z przeprowadzonych badań wynika też, że zainteresowanie zrównoważonym rozwojem jako elementem biznesu wpływającym na decyzje zakupowe jest funkcją rozwoju społeczno – gospodarczego kraju, z którego pochodzą konsumenci. należy się też w tym miejscu zgodzić z opinią françois-henri pinault (ceo kering group), że istotną rolą biznesu luksusu może być propagowanie tej idei wśród bogatej, globalnej grupy odbiorców, bowiem to motywacje leżące u podstaw ich decyzji zakupowych stanowią podstawę do naśladownictwa dla mniej uprzywilejowanych materialnie grup społecznych. aby jednak takie rozprzestrzenianie zrównoważonego rozwoju jako elementu wartości dóbr luksusowych mogło się zakorzenić w umysłach i sercach konsumentów na całym świecie, niezbędne jest uzyskanie spójności pomiędzy strategią komunikacyjną (chodzi tu o sprzedawców) i faktycznie realizowaną. firmy, które już stosują filozofię zrównoważonego rozwoju w swojej strategii, budują przewagę konkurencyjną przyszłości. warto jednak, obok tych niezbędnych wysiłków, położyć nacisk na lepszą edukację sprzedawców omawianym obszarze, aby mogli oni promować nowy, zrównoważony luksus w umiejętny i subtelny sposób. literatura achabou, m.a. & dekhili, s. (2013). luxury and sustainable development: is there a match?. journal of business research, 66(10), 1896-1903. http://doi.org/10.1016/j.jbusres.2013.02.011 atwal, g. & williams, a., (2009). luxury brand marketing – the experience is everything!. journal of brand management, 16(5-6), 338-346. berry, c. (1994). the idea of luxury: a conceptual and historical investigation. cambridge, uk: cambridge university press. braund, d. (1994). the luxuries of athenian democracy. greece & rome, 41(1), 41-48. brooke, s. (2004, january 17). luxuries ain’t what they used to be. now the high street is full of designers labels and glittering prices, does anything count as exclusive. the daily telegraph, s. 4. caniato, f., caridi, m., castelli, c. & golini, r. (2009). a contingency approach for sc strategy in the italian luxury industry: do consolidated models fit?. international journal of production economics, 120(1), 176-189. caniato, f., caridi, m., crippa, l., & moretto, a. (2012). environmental sustainability in fashion supply chains: an exploratory case based research. international journal of production economics, 135, 659-670. chandon, j.l., laurent, g. & valette-florence, p. (2016). pursuing the concept of luxury: introduction to the jbr special issue on “luxury marketing from tradition to innovation.” journal of business research, 69(1). http://doi.org/10.1016/j.jbusres.2015.08.001 chevalier, m. & mazzalovo, g. (2008). luxury brand management: a world of privilege. singapore: wiley. cloutier, d. (2015). the vice of luxury: economic excess in a consumer age. georgetown university press. 54 | beata stępień coombs, w.t. & holladay, s.j. (2002). helping crisis managers protect reputational assets: initial tests of the situational crisis communication theory. management communication quarterly, 16(2), 165-186. culham, p. (1982). the lex oppia, latomus, 41(4), 786-793. davies, i.a., lee, z.i. & ahonkhai, i. (2012). do consumers care about ethical-luxury?. journal of business ethics, 106(1), 37-51. de brito, m., carbone, v. & blanquart, c. (2008). towards a sustainable fashion retail supply chain in europe: organisation and performance. international journal of production economics, 114(2), 534-553. de pelsmacker, p., driesen, l. & rayp g. (2003). are fair trade labels good business? ethics and coffee buying intentions. ghent: working paper ghent university faculty of economics and business administration. dion, d. & borraz, s. (2017). managing status: how luxury brands shape class subjectivities in the service encounter. journal of marketing, 81(5), 67-85. franchetti, c. (2013). a reconsideration of werner sombart’s luxury and capitalism. international review of social sciences and humanities, 5(2), 135-139. hilton, m. (2004). the legacy of luxury: moralities of consumption since the 18th century. journal of consumer culture, 4(1), 101-123. doi: 0.1177/14695405040409060167-4544. janssen, c., vanhamme, j., lindgreen, a. & lefebvre, c. (2013). the catch-22 of responsible luxury: effects of luxury product characteristics on consumers’ perceptions of fit with corporate social responsibility. journal of business ethics, 119(1), 45-57. kapferer, j.-n. & bastien, v. (2009). the specificity of luxury management: turning marketing upside down. journal of brand management, 16(5-6), 311-322. kapferer, j.-n. & michaut-denizeau, a. (2013). is luxury compatible with sustainable development: the consumer viewpoint. journal of brand management, 21(i), 1-22. doi:10.1057/bm.2013.19 kapferer, j.-n. & valette-florence, p. (2018). the impact of brand penetration and awareness on luxury brand desirability: a cross country analysis of the relevance of the rarity principle. journal of business research, 83, 38-50. kering (n.d). pozyskano z http://www.kering.com/en/sustainability (dostęp 13.06.2018). kirsi, n.a. & lotta, h.b. (2011). emerging design strategies in sustainable production and consumption of textiles and clothing. journal of cleaner production, 19, 1876-1883. kotler, p., lee, n. (2008). corporate social responsibility: doing the most good for your company and your cause. john wiley & sons. li, y., zhao, x., shi, d. & li, x. (2014). governance of sustainable supply chains in the fast fashion industry. european management journal, 32(5), 823-836. http://doi.org/10.1016/j.emj.2014.03.001 lvmh (n.d). pozyskano z https://www.lvmh.com/group/lvmh-commitments/environment/ (dostęp 13.06.2018). mandeville, b. (1989). the fable of the bees. londyn uk: penguin. marshall, m. (2000). luxury, economic development, and work motivation: david hume, adam smith, and jr mcculloch. history of political economy, 32(3), 631-648. mckeen, c. (2004). swillsburg city limits (the ‘city of pigs’: republic 370c-372d). the journal for ancient greek political thought, 21(1-2), 70-92. mcneil, p., riello, g. (2017). historia luksusu. warszawa: bellona. zrównoważony rozwój jako nowa kategoria wartości w modzie… | 55 mozur, p. (2017). in fight against fakes, alibaba and owner of gucci go from adversaries to partners. the new york times. pozyskano z https://www.nytimes.com/2017/08/03/business/alibaba-kering-fakes-luxury.html?ref=business (dostęp 13.05.2019). nosto (2019). pozyskano z http://pages.nosto.com/sustainability-in-fashion-survey.html (dostęp 13.05.2019). paton, e. (2017). françois-henri pinault, kering chief, on why green is the new black. new york times. pozyskano z https://www.nytimes.com/2017/01/25/fashion/franois-henri-pinault-kering-sustainability.html ramirez, s. (2019, june 05). desire for sustainable fashion spans all generations. luxurydaily. rankabrand (2018). pozyskano z www.rankabrand.com (dostęp 11.06.2018). seuring, s. & goldbach, m., (2006). managing sustainability performance in the textile chain. w: s. schaltegger i m. wagner (eds.), sustainable performance and business competitiveness (ss. 466 -477). sheffield: greenleaf publishing. slater, s.f. (1997). consumer culture and modernity. oxford: polity press. stearns, p.n. (2006). consumerism in world history: the global transformation of desire. new york: routledge. stępień, b. (2019). wartość luksusu. perspektywa konsumentów i przedsiębiorstw. warszawa: pwe. tallontire, a., rentsendorj, e., & blowfield, m. (2001). ethical consumers and ethical trade: a review of current literature. policy series 12, natural resources institute, kent. thach, e. c., olsen, j. (2006). the role of service quality in influencing brand attachments at winery visitor centers. journal of quality assurance in hospitality & tourism, 7(3), 59-77. tsai, s.p. (2005). impact of personal orientation on luxury-brand purchase value: an international investigation. international journal of market research, 47, 429-454. tynan, c., mckechnie, s. & chhuon, c. (2010). co-creating value for luxury brands. journal of business research, 63(11), 1156-1163. van de ven, b. (2008). an ethical framework for the marketing of corporate social responsibility. journal of business ethics, 82(2), 339-352. vermeir, i. & verbeke w. (2006). sustainable food consumption: exploring the consumer ‘attitude – behavioral intention. journal of agricultural and environmental ethics, 19, 169-194. doi:10.1007/s10806-005-5485-3 voyer, b.g. & beckham, d. (2014). can sustainability be luxurious? a mixed-method investigation of implicit and explicit attitudes towards sustainable luxury consumption. advances in consumer research, 42, 245-250. willems, k., janssens, w., swinnen, g., brengman, m., streukens, s. & vancauteren, m. (2012). from armani to zara: impression formation based on fashion store patronage. journal of business research, 65(10), 1487-1494. wong, a., chung, y. & zaichkowsky, j.l. (1999). understanding luxury brands in hong kong. european advances in consumer research, 4, 310-316. yang, y., han, h. & lee, p. (2017). an exploratory study of the mechanism of sustainable value creation in the luxury fashion industry. sustainability, 9(4), 483. http://doi.org/10.3390/su9040483 56 | beata stępień tytuł i abstrakt w języku angielskim sustainability as a new category of value in luxury fashion? results of qualitative research of international retailers the aim of the article is to show the evidence and causes of discrepancies in communication of sustainable development (as a complementary category of value) by the owners of brands and sellers in the luxury fashion industry. qualitative research in the form of mystery shopping conducted between 2017 and 2018 in four cities: singapore, dubai, paris and berlin in stores of 10 global luxury fashion brands. low consumer interest in sustainable development issues, combined with a lack of emphasis on implementing this idea in fashion houses, results in low awareness of retailers and communication of sustainable development as a category of values. the importance of sustainability as a complementary value of luxury is growing among consumers from europe, the united states or canada, while for the far east it is still an irrelevant category for purchasing decisions. the emphasis on the promotion and the implementation of this idea is a function of both the interest of the consumer and the importance attached to it by the brand itself. keywords: sustainable development; luxury fashion; hidden shopping; communicating value for the consumer; luxury fashion sellers jel codes: d11, d12 autor beata stępień dr hab., prof. uep, katedra zarządzania międzynarodowego, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu; autorka ponad 130 publikacji, o biznesie międzynarodowym, postrzeganiu wartości przez konsumenta i o biznesie luksusu. adres do korespondencji: prof. dr hab. beata stępień, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu, al. niepodległości 10, 61-875 poznań, e-mail: beata.stepien@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0488-1146 podziękowania i finansowanie artykuł jest wynikiem projektu finansowanego przez narodowe centrum nauki dec2013/11/b/hs4/01484. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-03-10-pp145-1900-walaszczyk,mazur 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.10 risk insights vs. competences in managing multicultural teams in poland ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur a b s t r a c t objective: the objective of this study was to obtain in-depth understanding of the concept of necessary competences, which could ensure effective work in multicultural organisations based on different risks, which can occur in practice. research design & methods: the authors made in-depth literature review in order to identify and to understand the possible risks that can occur in multicultural organisations and the behaviours of staff related to the risks identified. afterwards, the authors made interviews with 30 people from multicultural organisations in order to finally present a qualitative analysis, which aimed at identifying and comparing competences, which seem to be necessary in order to work effectively in multicultural organisations. findings: based on the feedback from the target groups, it turned out that the respondents admitted that it is necessary to have specific competences, which could support effective works in the multicultural organisation. contribution & value added: the core input is that the results of the study are not be only the subject of theoretical considerations, but they can be implemented in practice in the form of a dedicated training. article type: research article keywords: multiculturality; cultural risk; cultural competences; intercultural management; cultural awareness of staff jel codes: d22, j24, j61 article received: 11 june 2019 article accepted: 31 july 2019 suggested citation: walaszczyk, l., & mazur, r. (2019). risk insights vs. competences in managing multicultural teams in poland. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 145-162. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.10 introduction in global economy, many enterprises of different size operate in multicultural environments, whether in dealing with clients or within their own workforces. multinational working today necessarily involves establishing collaborative partnerships for the delivery of goods and services, and employees across the eu are increasingly required to international entrepreneurship review ri e 146 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur operate in a way, which demonstrates sensitivity and competence in dealing with people from different cultural backgrounds. nowadays, when the borders are opened, there is a strong need to focus on intercultural dialogue between people, who work together (e.g. angouri & glynos, 2009; besley & peters, 2012; bikmen & sunar, 2013; choi, 2006; lähdesmäki & wagener, 2015; wilk-wos, 2010). developing cultural competences results in an ability to understand, communicate with, and effectively interact with people across cultures, and work with varying cultural beliefs and schedules. however, people from different cultures vary in how, for example, they relate to many aspects. as the example of perceiving the term ‘bad news’ (zahedi, 2011) – people from some asian cultures are reluctant to give managers bad news – while those from other cultures may exaggerate it. teambuilding issues can become more problematic as teams are comprised of people from a mix of these cultural types (lisak & erez, 2015). effective cross-cultural team-building is essential to benefiting from the potential advantages of cultural diversity in the workplace. it is very important to consider the problems, which come from the multiculturality. problems with risk culture are often blamed for organisational difficulties but, until now, there was very little practical advice around on what to do about it. the objective of this study was to obtain in-depth understanding of the concept of necessary competences, which could ensure effective work in multicultural organisations based on different risks, which can occur in practice. the competences are understood in this paper as a set of knowledge, skills and attitudes as this approach is currently dominant in literature. the obtained research results, collected through the performance of the qualitative interviews, will enable to find out, which competences are needed in order to manage the multicultural company in a more effective way. literature review there are a lot of risks in the functioning of the organisation (market, financial, legal, ecological, political), however taking into consideration the possibility of mixing people from different regions in the world, a cultural risk is dominant. people from different cultures present different approaches to work and they can understand many things in a different manner. that is why ‘cultural risk is a journey with no end’, which means that it cannot be compared with the risk process in general. it can be never completed. the success of international staff is assumed by psychological features, which cannot be modified, but they can be strengthened in order to be a strong side when working in intercultural organisation (przytuła, 2011). that is why risk culture requires awareness at all levels of the company (laycock, 2014), both personal and organisational. the state-of-the-art clearly shows that the main problems with the staff in the multicultural organisations are the following: lack of openness, lack of speaking in an understanding way, inability of speaking language of a country, lack of punctuality, different facial expression, etc. (bucker & beerlage, 2017; chmielewska-muciek, 2017; fitzsimmons, 2013; korzilius, yeo & pang, 2017; panagiotis, 2012; przytuła, 2011). companies from all over the world have its branches in poland. some of the polish firms have changed as well – foreign investors become managers and administrative directors. opening the borders made it easy for companies to entrance on new markets, risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 147 especially the european union ones. generally, international corporations charge experienced specialists with assistance at creation and opening of new branches. more and more organisations have contacts with representatives of different countries, societies and religion associations that serve as a sufficient base to launch cooperation. in an increasing number of occupations, a large influx of foreigners (mainly ukrainians) is observed (skoczyńska-prokopowicz, 2018; zubik, 2014). the interest in foreigners is mainly related to building industry, construction and production, but employers are looking for specialists in the it industry as well, because of an insufficient number of candidates on the domestic market. therefore, many risks may occur, mainly resulting from the lack of knowledge of different cultures. the risks related to the management and working in multicultural organisations in poland are presented in table 1. in order to minimise or avoid cultural risks, the organisation must be interculturally competent (brünnemann, 2013; hammer, 2009; jackson, 2015). ideally, the whole organisation should become interculturally competent. however, this of crucial importance to managers and employees in two important respects (1) they need to be interculturally competent to manage intercultural environments effectively and helping employees understand culture better and (2) develop the knowledge, skills and attitudes to operate effectively in an increasingly intercultural workplace (lara &salas-vallina, 2017). organisations have a ‘culture’ of policies, procedures, programmes, and processes, and incorporate certain values, beliefs, assumptions, and customs (zalina, abdullah & ismailc, 2016). organisational cultures largely echo mainstream culture in its sense of time orientation, perception, and use of time. an organisational culture may not naturally lend itself to cultural competence, so that is where skill building comes in. a culturally competent organisation brings together knowledge about different groups of people – and transforms it into standards, policies, and practices that make everything work (lara et al., 2017). there are some key elements that contribute to a system’s ability to become more interculturally competent (alegre & chiva, 2013). in organisations intercultural competence would be characterised by: valuing diversity among staff; self-assessment; institutional cultural knowledge; adapting service delivery to reflect an understanding of diversity; openness and respect for diverse staff; a culturally diverse workforce; consciousness and management of difference; routine monitoring and evaluation of impact of policies and practices on cultural and ethnic groups (davis & cho, 2005; lloyd & hartel, 2010; zimmermann, 2010). the delivery of interculturally competent services cannot be divorced from the question of opening up the institution, as a starting point for staff to develop intercultural competence. 148 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur table 1. risks occurring in multicultural organisations in poland in today’s economy behaviour risk difference of intentions – people have in mind one thing, but they say something, which does not correspond with the first thought. language misunderstandings and lack of clarity in communication (kostrzyńska, 2018) employer’s care for adapting the working conditions to the needs of the others – it must be reflected in knowledge of legal aspects. modern work methods, such as brainstorm, may not be stimulating for representatives of high-context cultures, who do not work in the same way as representatives of low-context cultures. different interpretation of the same situations; individualism vs. collectivism; unintentional offending (kostrzyńska, 2018) lack of education of polish supervisors in managing international teams – supervisors will often over-manage and get bossy. that will rankle the employees and the negative cycle is reinforced. decrease in efficiency, decrease employee morale (rogowski, 2015) differences in management in poland and other countries – for example asian companies are not interested in participating and organising external training, because they all have developed procedures, technology and knowledge about their industry. ethnocentrism, individualism vs. collectivism, creation of subgroups (berłowski, 2014) complaint about bureaucracy and public sector employees’ attitude by foreigners – they are also confronted with incompetence and complicated procedures in a system. decrease in efficiency, decrease employees’ morale, language misunderstandings and lack of clarity in communication (bilicka, paszkowska-rogacz & stawiany-marchwicka, 2006) usual requirement to communicate informally with all the workmates, regardless of their position in global companies having their branch in poland – the poles are not used to it and they prefer rather formal contact with management staff and they are afraid to break this barrier. unintentional offending, the sense of shame, creation of subgroups (wach, 2010) problem with acceptance of existence of different culture or religion in a working place – this prejudice is a result of false perception of so called ‘strangers’, ‘others’, ‘different’. these reactions of distaste, disapproval or hostility are most often the results of ignorance. lack of acquaintance of culture, tradition, religion or language of other nations, communities or groups leads to negative behaviours. creation of subgroups, stereotypes, ethnocentrism (wojtulewski, 2016) different perception of time – monochronic cultures, such as germany and poland value punctuality and keeping to schedules. in polychronic cultures, such as the middle east or latin america, maintaining relationships and socializing is more important than the schedule. differences in concepts of time can pose challenges for multinational companies in poland. project delays, different interpretation of the same situations, ethnocentrism (kosiu, troncy & golzhauser, 2005) implementation of various solutions without taking into account polish specificity by many international organisations having their branches in poland. decrease in efficiency, different interpretation of the same situations, creation of subgroups (gajek, 2009) source: own elaboration. risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 149 material and methods due to the fact that the multicultural organisations are exposed to many risks coming from different cultures, the authors designed the questionnaire (see in annex 1), which aimed at verifying, which competences are needed in order to minimise or even eliminate potential risks. therefore, the main research question was: what competences should be acquainted by the staff from multicultural organisations in order to be more effective in daily work? the questionnaire included eight (8) parts, which were strongly related to the issue of the management and functioning in multicultural environment. the questionnaire was directed to the following target groups (figure 1): − managerial staff from multicultural organisations; − employees working at lower levels in multicultural organisations; − other individual people, who had the contact in the past with multicultural organisations, and who faced the problem of risks coming from the culture diversity. figure 1. target group taking part in the research between 2018 and 2019 source: own elaboration. the questionnaire was directed to thirty (30) representatives of multicultural companies from poland. the authors performed face-to-face interviews with the use of previously prepared questionnaire. all competences were evaluated by using the scale, where ‘4’ means that competences are very important to be achieved, ‘3’ means that competences are important to be achieved, ‘2’ means that competences can be achieved, but they do not seem to be significant, and ‘1’ means that competences are unnecessary to be achieved. all items also included a possibility to choose the answer ‘hard to say’, if an interviewee had a problem in deciding. for data processing, the program ibm spss statistics 22 was used. the data, which were collected in the study achieved an overall norm of between 15 and 60 participants for qualitative interviews within organisational &work studies. in the opinion of marshall, cardon, poddar & fontenot (2013) “this norm indicates that the number of participants likely to be considered sufficient is both more varied and greater than 33% 57% 10% managerial staff in a multicultural organisation employee working at a lower level in a multicultural organisation other individuals 150 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur the 15-30 participants suggested by empirically justified guidance, and all expert opinions reviewed other than adler & adler (2012) who advise between 12 and 60” (p. 34). findings and discussion the questionnaire results show that the majority of interviewees agreed that competences listed in the questionnaire are ‘very important’ and ‘important’. only a few of them answered that those competences are ‘not important’ or ‘unnecessary’. the answer ‘hard to say’ was chosen only a few times. detailed analysis is presented below. figure 2. cross cultural awareness source: own elaboration. the interviewees acknowledged that according to them, the least valuable competence is ‘to get familiar with interesting models of culture, i.e. the iceberg model of culture, hofstede’s cultural dimensions theory, milton bennett’s cultural sensitivity model’. it received 23% of the ‘not important’ and 13% of ‘unnecessary’ answers. this competence had also 27% ‘hard to say’ answers. taking into account different respondents, it turned out that managerial staff agreed that very important or important are the following competences: to recognise the most popular cultures occurring in europe and to distinguish between cultural differences of the society and of the individuals. similarly, employees from lower level also agreed that the most important competence is to know the differences between societies and the individuals as it improved the effectiveness of work between multicultural staff in the organisation. it comes from the fact that the respondents are not interested in scientific aspects of culture. they prefer knowing practical aspects, which can be met in everyday work in the multicultural organisations. it can be observed that the competence ‘to analyse the main differences between own and other cultures’ was assessed as the most important. it can result from the fact that many people identify the own culture with the other ones, not seeing any big differences. therefore, many conflicts or misunderstanding can risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 151 occur. it is confirmed in literature, among others, by chaney (2005), milfont (2012) or gut, wilczewski & gorbaniuk (2017). figure 3. understanding different cultures source: own elaboration. in part 2, the interviewees were obliged to answer, which competences are desirable to better understand other cultures. the vast majority of the respondents recognized that all the competences are important. the highest percentage (70% ‘as very important’ and 30% as ‘important’) were related to the competence ‘to understand why people from different cultures can behave differently’. such responses can show that the respondents relate the competences to practical situations, which can be met in everyday life. employees from lower level highlighted that crucial is to recognise and understand why people from different cultures behave differently. if it is recognised, it is then easier to predict the behaviour of the colleagues from the working organisation. managerial staff underlined that the employees should understand the role of tolerance between people of different cultures. it was the core competence for these respondents as they think that without being tolerance, the atmosphere in the workplace is not good. based on the results in part 2, it can be seen that among the interviewees the most important is to understand the behaviour of culturally different people and understand the role of tolerance in order to improve their work in the organisation. in literature it is confirmed, among others, in the works of serin (2017) or spencer-rodgers, williams & peng (2010). none of the competences was considered as ‘unnecessary’ in this module. in figure 3, the respondents were asked questions about competences that can support understanding and overcoming cultural stereotypes. the most important competence turned out to be ‘to identify possible cultural biases, prejudices and beliefs’ (both for managerial staff and employees from lower level in a multicultural organisation), which obtained 40% as ‘very important’ and 50% as ‘important’ answers. it came from 152 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur the fact that people are very sensitive when comparing different religions or beliefs. unfortunately, it often results from the lack of knowledge on the issue (matusitz, 2012). the least important competence in figure 3 (23% as ‘not important’, 3% as ‘unnecessary’) was related to ‘to define the term cultural stereotypes’. employees from lower level underlined that all competences, which concern the definitions are unnecessary, because it is crucial to be able to do, and not to know. figure 4. stereotypes source: own elaboration. the results clearly indicate that the respondents considered understanding and breaking stereotypes as crucial in improving cooperation in the organisation. the choice of the least important competence may suggest that the majority of respondents know what cultural stereotypes are, and do not need further development of this competence, but rather focus on their impact on cooperation between employees. figure 5. communication source: own elaboration. figure 4 focused on competences that can support to improve multicultural communication. most of the answers (92%) were perceived as answers ‘very important’ and ‘important’ in the entire survey, which allows to conclude that communication was recognized as the most important factor that can improve cooperation between employees and risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 153 minimize risks in multicultural organisations. decisively the employees from lower level stated that the most important is the competence ‘to analyse differences in meanings of one word or sign in different languages’. it is necessary, because the same word can have different meaning in different languages. on the other hand, managerial staff agreed that, apart from differentiating the meaning of words or signs, it is also supportive in work to recognise different communication styles as not all the people have the same style, the same level of speed and the same level of effectiveness. the responses should not be surprising as in the literature many publications (ochieng & price, 2010; otter & emmitt, 2008) indicate the importance of the communication in multicultural environments. what can be worrying, polish respondents did not take into account the importance of differentiating communication styles, which can be crucial in everyday contacts of multicultural teams (gilley, gilley & mcmillan, 2009). figure 6. teamwork and social integration source: own elaboration. in figure 6, the respondents were asked about competences that may improve teamwork and social integration in the multicultural organisation. in the opinion of the respondents – both managerial staff and employees from lower level in multicultural organisation, the crucial competence was ‘to identify the effective ways how to solve problems in multicultural organisation’. solving problems in cultural diversity of the organisation in indeed one of the crucial elements to ensure effectiveness in works (velten & lashley, 2018). the interviewees (especially employees from lower level) identified the competence ‘to define the term adaptation as a key element to work effectively in a multi-cultural organisation’ as the least important competence. similarly to the responses of the respondents in previous parts, they did not focus on theory, but practical aspects. in figure 7, the interviewees had to indicate, which competences, related to leadership and hierarchy, influence the quality of work in the multicultural organisation. almost all of the competences obtained more than 80% of ‘very important’ and ‘important’ answers. only the first competence (‘to analyse how to introduce changes in the organisation’) obtained 27% of ‘very important’ and 47% ‘important’ answers and this answer was mainly given by the managerial staff. according to the respondents, the least important competence was ‘to analyse how to introduce changes in the organisation’. 13% of them indicated this competence 154 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur as ‘not important’, and 10% of them (only employees from lower level) as ‘unnecessary’. it is surprising, because the management change is one of the most important factors in the organisation (kotter, 2011). figure 7. leadership and hierarchy source: own elaboration. figure 8. learning styles source: own elaboration. figure 8 aimed at examining, which competences are important to better recognise learning styles. the most important competence turned out to be ‘to analyse how different learning styles can influence the effectiveness of work in multicultural organisations’ with the score of 33% of ‘very important’ and 27% of ‘important’ answers. as the least important competence – 30% ‘not important’ was indicated ‘to identify different learning styles’. here, it was observed that mainly employees from lower level decided in this way. it clearly shows that the respondents highlighted their own learning risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 155 style, not the styles of the co-employees. it can cause the problem related to the completion of tasks in the time given, to keeping deadlines and also to the achievement of the high quality of the results (la fever, 2010). figure 9. qualities in the working place source: own elaboration. figure 9 focused on the competences that may improve the quality of work in the working place in multicultural organisations. the most valuable competences was ‘to identify and to analyse different other factors as i.e. punctuality, precision, and efficiency, which can ensure good work’ with the score of 53% as ‘very important’ and 37% as ‘important’. this competence was important both managerial staff and employees from lower level in a multicultural organisation. it can show that the respondents take into account such elements like punctuality, precision or efficiency. on the other hand. the interviewees indicated the competence ‘to perceive the role of direct presentation of the work results to other employees (e.g. in the form of oral or ppt presentations) as an important technique in everyday work’ as the least important competence, which can mean that they prefer direct contacts between people, not concentrating on technical issues of working in multicultural organisation. conclusions the need for intercultural competence has become a necessity for the organisations. in the midst of unprecedented demographic changes most countries now have residents, workers and citizens originating from countries all over the world, and to all intents and purposes are multicultural, some to a greater extent than others, but becoming increasingly so. the need to understand the role of culture in intercultural interaction and to be aware of cultural risks in the organisation is growing, and in light of globalisation intercultural competence becomes even more crucial. there is increasing awareness, if not knowledge of cultural difference among staff in different organisations. the effect of the lack of competence can be far reaching. the relationships between employer / employee or employee / employee are affected when there is misunderstanding or lack of 156 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur knowledge about each other’s expectations. there is need to understand why some people from different cultures are reticent and will not ask for help or participate in discussions that involve being critical of employers or employees in the institution, even if it is constructive. a lack in understanding these differences is often one of the major intercultural problems that could arise in business negotiations. this study aimed at identifying competences, which seem to be crucial in order to work more effectively in the multicultural organisations and to get familiar with the diversity coming from the staff representing different cultures. based on conducted study we have found out that for the participants of the interviews it is very important to know different aspects related to culture, which will contribute to the effectiveness of work. taking into account different types of the respondents, it can be stated that managerial staff paid more attention to managerial competences and theoretical aspects. as opposite, employees from lower level focused mainly on competences, which can be used in direct contacts with the colleagues from different cultures. they were not interested in acquiring competences, which are theoretical, but these ones, which can be used in everyday life in working conditions. the article is of not only theoretical, but mainly applicative character, because based on the results it is possible to develop a training for the intercultural staff, which will support them in coping in multicultural environment. however, the study was limited to multicultural organisations from poland, so in such a way they should not be generalised. the next step of the research should be to compare the results with the results from different countries in order to see similarities and differences. references adler, p., & adler, p. (2012). expert voice. in s.e. baker & r. edwards, how many qualitative interviews are enough? (pp. 8-11). national centre for research methods review discussion paper. retrieved from http://eprints.ncrm.ac.uk/2273/ on may 9, 2015. alegre, j., & chiva, r. (2013). linking entrepreneurial orientation and firm performance: the role of organizational learning capability and innovation performance. journal of small business management, 51(4), 491-507. https://doi.org/10.1111/jsbm.12005. angouri, j., & glynos, j. (2009). managing cultural difference and struggle in the context of multinational corporate workplace: solution or symptom? working papers in ideology and discourse analysis, 26, 3-9. berłowski, p. (2014). kultura dużego przyspieszenia w firmie siemens. personel i zarządzanie, 7, 26-29. besley, t., & peters, m.a. (2012). interculturalism, education and dialogue. bern: peter lang. bikmen, n., & sunar, d. (2013). difficult dialogs: majority group members’ willingness to talk about inequality with different minority groups. international journal of intercultural relations, 37(4), 467-476. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2012.11.002 bilicka, d., paszkowska-rogacz, a., & stawiany-marchwicka, m. (2006). european intercultural workplace: poland. retrieved from: http://immi.se/eiw/texts/national_report_poland.pdf on june 10, 2019. brünnemann, k. (2013). the strategic importance of intercultural competency for project managers for the 21st century. working paper series by the university of applied sciences bfi vienna, 79. chaney, l. (2005). intercultural business communication, 4th ed. englewood cliffs, nj: prentice-hall. chmielewska-muciek, d. (2017). diagnosis of communication context in companies. annales universitatis mariae curie-skłodowska, 51(3), 7-15. https://doi.org/10.17951/h.2017.51.3.7 risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 157 choi, j.n. (2006). multilevel and cross-level effects of workplace attitudes and group member relations on interpersonal helping behaviour. human performance, 19(4), 383-402. https://doi.org/10.1207/s15327043hup1904_4 davis, n., & cho, m.o. (2005). intercultural competence for future leaders of educational technology and its evaluation. interactive educational multimedia, 10, 1-22. fitzsimmons, s. (2013). multicultural employees: a framework for understanding how they contribute to organizations. academy of management review, 38, 525-549. doi: 10.5465/amr.2011.0234 gajek, k. (2009). dynamika procesów wielokulturowych w organizacji. studium przypadku. problemy zarządzania, 7, 158-171. gilley, a., gilley, j.w. & mcmillan, h.s. (2009). organizational change: motivation, communication, and leadership effectiveness. performance improvement quarterly, 21(4), 75-94. doi: 10.3763/aedm.2008.0072 gut, a., wilczewski, m., & gorbaniuk, o. (2017). cultural differences, stereotypes and communication needs in intercultural communication in a global multicultural environment. the employees’ perspective. journal of intercultural communication, 43(1), 1-20. hammer, m.r. (2009). the intercultural development inventory: an approach for assessing and building intercultural competence. in m.a. moodian (ed.), contemporary leadership and intercultural competence: exploring the cross-cultural dynamics within organizations (pp. 203-217). thousand oaks, ca: sage. jackson, j. (2015). becoming interculturally competent: theory to practice in international education. international journal of intercultural relations, 48, 91-107. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2015.03.012 korzilius, h., bücker, j.j.l.e., & beerlage, s. (2017). multiculturalism and innovative work behaviour: the mediating role of cultural intelligence. international journal of intercultural relations, 56, 13-24. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2016.11.001 kosiu, k., troncy, c., & gölzhäuser, j. (2005). time perception in france, germany and poland. euro– limes, 1(5), 1-10. kostrzyńska, a. (2018). wielokulturowość w biznesie i organizacji, eksport.pl. retrieved from: https://eksport.pl/2018/02/23/wielokulturowosc-biznesie-organizacji/ on june 10, 2019. kotter, j. (2011). change management vs. change leadership – what’s the difference? retrieved from: www. forbes.com/sites/johnkotter on may 24, 2019. la fever, m. (2010). cross-cultural learning styles. in: clauss-ehler c.s. (eds) encyclopedia of crosscultural psychology,boston, ma: springer, 286-287, doi: 10.1007/978-0-387-71799-9 lahdesmaki, t., & wagener, a. (2015). discourses on governing diversity in europe: critical analysis of the white paper on intercultural dialogue. international journal of intercultural relations, 44, 13-28. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2014.11.002 lara, f.j., palacios-marques, d. & devece, c.a. (2012). how to improve organizational result through knowledge management in knowledge-intensive business services. the service industries journal, 32(12), 1853-1863. lara, f.j., & salas-vallina, a. (2017). managerial competencies, innovation and engagement in smes: the mediating role of organisational learning. journal of business research, 79, 152-160. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.06.002 laycock, d. (2014). religious liberty and the culture wars. university of illinois law review, 3, 839-880. lisak, a., & erez, m. (2015). leadership emergence in multicultural teams: the power of global characteristics. journal of world business, 50(1), 3-14. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2014.01.002 158 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur lloyd, s. & hartel, c. (2010). intercultural competencies for culturally diverse work teams. journal of managerial psychology, 25(8), 845-875. https://doi.org/10.1108/02683941011089125. marshall, b., cardon, p., poddar, a. & fontenot, r. (2013). does sample size matter in qualitative research: a review of qualitative interviews in is research. journal of computer information systems, 54, 11-22. matusitz, j. (2012). relationship between knowledge, stereotyping, and prejudice in interethnic communication. revista de turismo y patrimonio cultural, 10(1), 89-98. https://doi: 10.25145/j.pasos.2012.10.008 milfont, t. l. (2012). cultural differences in environmental engagement. in s.d. clayton (ed.), oxford library of psychology. the oxford handbook of environmental and conservation psychology, 181200. new york: oxford university press. http://dx.doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199733026.013.0011 ocheng, e., & price, a.d.f. (2010). factors influencing effective performance of multi-cultural construction project teams, proceedings 26th annual arcom conference. leeds, uk., 2, 1159-1167. otter, a. & emmitt, s. (2008). design team communication and design task complexity: the preference for dialogues. architectural engineering and design management, 4(2), 121-129. https://doi: 10.3763/aedm.2008.0072 panagiotis, m. (2012). an analysis of the cultural differences between leadership. the case of greece and germany. seminar paper. przytuła, s. (2011). problemy wielokulturowości w korporacjach międzynarodowych. problemy zarządzania, 9(4), 26-42. rogowski, w. (2015). przyczyny upadłości polskich przedsiębiorstw – aspekt teoretyczny. studia i prace. kolegium zarządzania i finansów, 143, 119-154. ryan, l. (2016). the five most common culture problems and their solutions, forbes. retrieved from: https://www.forbes.com/sites/lizryan/2016/08/13/the-five-most-common-cultureproblems-and-their-solutions/#59b4930c9bed on june 10, 2019. serin h. (2017). teaching about respect and tolerance with presentations on cultural values. international journal of social sciences & educational studies, 3(4), 174-176. https://doi.org/10.23918/ijsses.v3i4p174 skoczyńska-prokopowicz, b. (2018). foreign labour migration of ukrainians to poland: statistical research from the perspective of ukrainian studies, zeszyty naukowe politechniki śląskiej, organizacja i zarządzanie, 122, 195-203. https://doi.org/10.29119/1641-3466.2018.122.21 spencer-rodgers, j., williams, m.j., & peng, k. (2010). cultural differences in expectations of change and tolerance for contradiction: a decade of empirical research. personality and social psychology review, 14(3), 296-312. doi: 10.1177/1088868310362982 velten, l. & lashley, c. (2018). the meaning of cultural diversity among staff as it pertains to employee motivation. research in hospitality management, 7(2), 105-113. doi: 10.1080/22243534.2017.1444718 wach, k. (2010). doing business in poland. socio-cultural aspects. retrieved from: https://spu.fem.uniag.sk/elena.horska/ceb/cei_wach_05_doing_business_in_poland.pdf on june 10, 2019. wilk-wos, z. (2010). the role of intercultural dialogue in the eu policy. journal of intercultural management, 2(1), 78-88. wojtulewski, r. (2016) akceptacja inności – spostrzeganie odmienności narodowej studentów z ukrainy wśród studentów uczelni krakowskich. państwo i społeczeństwo, 2016 (xvi), 1, 149-174. risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 159 yeo, s.l., pang, a. (2017). asian multiculturalism in communication: impact of culture in the practice of public relations in singapore. public relations review, 43(1), 112-122. https://doi.org/10.1016/j.pubrev.2016.10.014 zahedi, f. (2011). the challenge of truth telling across cultures: a case study. journal of medical ethics and history of medicine, 4(11), 2-9. zalina, i., abdullah, f., & ismailc, a. (2016). international business competence and small and medium enterprises, procedia – social and behavioral sciences, 224, 393-400, https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.05.402. zimmermann, k. (2010). intercultural competence as a success factor of virtual multicultural teams: a case study on the team effectiveness of global hr teams. jyväskylä: universidade de jyväskylä. zubik, а. (2014). suthasna trudova mihracia ukraintskogo naselenia w polshu. ekonomithna ta socialna geografia. naukovi zapiski, 1, 111. appendix 1 module 1: cross cultural awareness which competences are important to be culturally aware in multicultural organisation? 1 to define the concepts: “culture”, “cultural awareness”, “culture sensitivity” and “culture shock” 2 to recognise the most popular cultures occurring in europe 3 to analyse the main differences between own and other cultures 4 to distinguish between cultural differences of the society and differences of the individuals (case studies) 5 to get familiar with interesting models of culture, i.e. the iceberg model of culture, hofstede’s cultural dimensions theory, milton bennett’s cultural sensitivity model module 2: understanding different cultures which competences are important to understand better different cultures? 1 to understand the role of tolerance between people of different cultures 2 to understand why people from different cultures can behave differently 3 to identify nuances in cultural norms and values 4 to analyse the key cultural drivers and attitudes (i.e. time, space, authority, risk, tasks and relationships) module 3: stereotypes which competences are supportive to understand and break cultural stereotypes? 1 to define the term “cultural stereotypes” 2 to identify the main reasons of the cultural stereotypes 3 to analyse the influence of cultural stereotypes on people working in multicultural organisation and the effectiveness of their work 4 to identify possible cultural biases, prejudices and beliefs 160 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur module 4: communication which competences can help to improve multicultural communication? 1 to recognise different communication styles 2 to identify own style of communication 3 to analyse differences in meanings of one word or sign in different languages module 5: teamwork and social integration which competences may improve teamwork and social integration in multicultural organisation? 1 to define the term “adaptation” as a key element to work effectively in a multi-cultural organisation 2 to identify changes that are needed in multi-cultural teams (i.e. related to the management, responsibilities of employees, organisation of works) 3 to analyse the role of the emotions in multicultural team 4 to identify the effective ways how to solve problems in multicultural organisation module 6: leadership and hierarchy which competences are related to leadership and hierarchy that influence the quality of work in multicultural organisation? 1 to analyse how to introduce changes in the organisation 2 to analyse how to divide responsibilities in the organisation 3 to identify and to analyse artefacts in the multicultural organisation (i.e. behaviours of the employees towards new employees; meetings of employees outside the company aimed at their better integration; other ceremonies and rituals in the organisation) 4 to identify and to analyse basic norms and values in the organisation 5 to analyse different cultures in the organisation, i.e. masculinity or femininity culture 6 to analyse the relations between people in the multicultural organisation module 7: learning styles which competences are important to know better learning styles? 1 to define the term “intercultural learning” 2 to identify different learning styles 3 to identify own learning style 4 to analyse how different learning styles can influence the effectiveness of work in multicultural organisation risk insights vs. competences in managing multicultural team in poland | 161 module 8: qualities in the working place which competences may improve the quality of work in the working place in multicultural organisation? 1 to define the term “assertiveness” as important characteristic at the workplace 2 to perceive the role of direct presentation of the work results to other employees (e.g. in the form of oral or ppt presentations) as an important technique in everyday work 3 to identify the role of humour as an important element that can support effectiveness at the workplace 4 to identify and to analyse different other factors as i.e. punctuality, precision, and efficiency, which can ensure good work 162 | ludmiła walaszczyk, remigiusz mazur authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. ludmiła walaszczyk ph.d. (2015) in management from the warsaw university of technology. since 2005 she has worked in the strategy innovation department in the lukasiewicz research network – institute for sustainable technologies in radom. her scientific interests concern business models aspects, the multiculturality in the organisations and the relations between the entrepreneurs and local and regional authorities. correspondence to: ludmiła walaszczyk, phd, lukasiewicz research network – institute for sustainable technologies in radom, pułaskiego 6/10, 26-600 radom, poland, e-mail: ludmila.walaszczyk@itee.radom.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8022-9419 remigiusz mazur early stage researcher in the lukasiewicz research network – institute for sustainable technologies in radom, poland. his research interests comprise innovation management, foresight, cross-cultural management, international affairs, future-oriented learning methods, and use of new technologies in training methods. correspondence to: remigiusz mazur, ma, lukasiewicz research network – institute for sustainable technologies in radom, pułaskiego 6/10, 26-600 radom, poland, e-mail: remigiusz.mazur@itee.radom.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5085-7083 acknowledgements and financial disclosure the article came into being within the project no. 2018-1-pl01-ka204-051056 entitled ‘cultural risk in the organisation in the globalization era – competences vs. reality’ financed by foundation for the development of the education system conducted by ludmiła walaszczyk as the coordinator and the international partnership in the years 2017-2019. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #kj-04-075-głodowska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : głodowska, a. (2017). problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle klasycznych modeli konwergencji. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 75-89. problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle klasycznych modeli konwergencji agnieszka głodowska uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: glodowsa@uek.krakow.p streszczenie: zbieżność dochodowa choć jest już tematem rozpoznanym w literaturze przedmiotu, nie traci na ważności i aktualności. ma ona szczególne znaczenie dla państw unii europejskiej, które zgodnie z ideą integracji powinny upodobniać się do siebie pod względem dochodowym, poprzez doganianie krajów bogatszych przez kraje będące na niższym poziomie wzrostu gospodarczego. w artykule prezentuje się wynik badań własnych wskazanych procesów. celem opracowania jest zatem zweryfikowanie zbieżności dochodowej państw unii europejskiej (ue28) przy zastosowaniu miar konwergencji klasycznej. w opracowaniu dokonano systematyzacji pojęć związanych z konwergencją i zaprezentowano sposoby jej mierzenia. następnie przedstawiono ewolucję znaczenia konwergencji w praktyce unijnej. dokonano przeglądu dotychczasowych badań nad konwergencją w unii europejskiej i przedstawiono wyniki badań własnych konwergencji w latach 1995-2016. metoda badawcza zastosowana w pracy to studia literaturowe oraz ilościowa analiza konwergencji dochodowej z wykorzystaniem algorytmów beta i sigma konwergencji. słowa kluczowe: konwergencja dochodowa; sigma i beta konwergencja; wzrost konwergentny; unia europejska klasyfikacja jel: f15, o47 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. “konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wprowadzenie tematyka konwergencji dochodowej, jako problem badawczy, od wielu lat zajmuje szczególne miejsce w literaturze dotyczącej procesów rozwojowych gospodarek. jest to problematyka bardzo ważna i nie traci na aktualności, zwłaszcza współcześnie w dobie intensywnym zmian geopolitycznych, gospodarczych i po76 agnieszka głodowska jawiających się trendów dezintegracyjnych w unii europejskiej. co więcej, odczuwa się pewien brak aktualnych opracowań na temat konwergencji państw unii europejskiej ujmujących wszystkie państwa członkowskie (ue28). niniejsze badanie jest próbą wypełnienia tej luki. artykuł ma na celu przedstawienie wyników analizy konwergencji dochodowej państw unii europejskiej na podstawie miar beta i sigma konwergencji, określanych jako tzw. modele klasyczne konwergencji. hipoteza badawcza zakłada, iż kraje unii europejskiej w latach 1995-2016 rozwijały się zgodnie z założeniami beta i sigma konwergencji. w opracowaniu podjęto także próbę systematyzacji definicyjnych i metodologicznych kwestii związanych z konwergencją gospodarczą, jak również przedstawiono ewolucję jej znaczenia w kolejnych latach funkcjonowania unii europejskiej. praca składa się z czterech zasadniczych części. w pierwszej części przedstawiono i zdefiniowano różne typy konwergencji i sposoby jej weryfikacji. w części drugiej zaprezentowano znaczenie konwergencji na przestrzeni kolejnych lat funkcjonowania unii europejskiej. w części trzeciej dokonano przeglądu literatury traktującej o konwergencji w unii europejskiej. cześć czwarta jest prezentacją wyników badań własnych. metodologia badawcza zastosowana w pracy to analizy literatury krajowej i zagranicznej na temat konwergencji gospodarczej oraz analiza statystyczna i ekonometryczna kształtowania się produktu krajowego brutto per capita (pkb per capita) liczonego według parytetu siły nabywczej w latach 19952016 według miar beta i sigma konwergencji. 2. problem konceptualizacji i kwantyfikacji konwergencji dochodowej konwergencja jako problem badawczy pojawiła się w literaturze w latach pięćdziesiątych minionego wieku. rozwój badań w tym obszarze nastąpił jednak dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych. dekadę później termin ten stał się szczególne ważny i rozpoznany na skutek wprowadzenia do praktyki unii europejskiej tzw. kryteriów konwergencji nominalnej, które miały określać predyspozycje kraju unijnego do członkostwa w unii gospodarczej i walutowej. na przestrzeni lat wprowadzono do literatury przedmiotu liczne typy konwergencji i kryteria jej klasyfikacji. konwergencję możemy zatem identyfikować na podstawie obszaru tematycznego analizy, zasięgu terytorialnego, rodzaju badanych jednostek czy sposobu weryfikacji (kusideł, 2013). biorąc pod uwagę pierwsze kryterium oraz system ekonomiczny jako punkt wyjścia, możemy wyróżnić konwergencję sfery realnej oraz konwergencję sfery regulacji (jabłoński, 2012). konwergencja sfery regulacji dotyczy porządku prawnego i przyjętych powszechnie norm, wzorców i wartości społecznych. oznacza ona zatem zbliżanie się gospodarek i upodabnianie do siebie według wskazanych obszarów sfery regulacji (jabłoński, 2012). zdecydowanie ważniejszym rodzajem konwergencji, z punktu widzenia poznawczego, zdaje się być konwergencja sfery realnej. tak rozumiana konwergencja oznacza zbliżanie problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 77 się do siebie krajów i upodabnianie pod kątem uwarunkowań makroekonomicznych. dotyczy to zatem w węższym ujęciu zbieżności w zakresie poziomu dochodu i jego tempa. w szerszym ujęciu konwergencja realna oznacza upodabnianie się do siebie gospodarek nie tylko pod kątem wzrostu gospodarczego, ale także innych parametrów strukturalnych gospodarki: technologii, struktury gospodarczej, konsumpcji, poziomu życia. konwergencja realna jest zatem kategorią dość złożoną. w jej ramach możemy identyfikować konwergencje nominalną, technologiczną, stóp wzrostu i poziomu dochodu, sektorową, warunkową i bezwarunkową. konwergencja nominalna wprowadzona została w traktacie z maastricht i oznacza spójność gospodarek w zakresie parametrów makroekonomicznych: inflacji, stóp procentowych, deficytu budżetowego, długu publicznego, kursu walutowego. konwergencja stóp wzrostu i poziomu dochodu jest jedną z najbardziej rozpoznanych na gruncie teorii i empirii. wynika ona z neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego i założeń z niej wynikających, które dotyczą egzogenicznego charakteru postępu technologicznego oraz takiej samej dla wszystkich gospodarek zagregowanej funkcji produkcji. jeżeli te warunki są spełnione to w stanie długookresowej równowagi stopy wzrostu produktu per capita gospodarek są takie same. dochodzi także do wyrównywania się poziomu dochodu per capita w czasie (nowak, 2007). z tym rodzajem konwergencji powiązana jest konwergencja warunkowa i bezwarunkowa. konwergencja bezwarunkowa, inaczej absolutna, wynika z założenia, że kraje na niższym poziomie rozwoju gospodarczego charakteryzują się wyższym tempem wzrostu niż kraje bogatsze, co powoduje tzw. efekt doganiania (catching – up effect) (barro i sala-i-martin, 2004). konwergencja warunkowa zaś, jak sama nazwa wskazuje, mówi, iż muszą zaistnieć pewne dodatkowe warunki aby efekt doganiania wystąpił. w przypadku konwergencji warunkowej bierze się pod uwagę innych czynniki, które mogę powodować przyśpieszony wzrost, takie jak: demografię, edukację, oszczędności, technologię, itp. wytypowanie konwergencji technologicznej było konsekwencją pogłębionych badań nad konwergencją i ewolucji teorii neoklasycznych wzrostu gospodarczego, które można powiedzieć doprowadziły do powstania tzw. nowych teorii wzrostu endogenicznego. te nowe teorii wzrostu, inaczej niż dotychczas postrzegały procesy wzrostowe w gospodarce, wskazując na możliwość wystąpienia trendów dywergencyjnych. wzrost konwergentny w gospodarce, zgodnie z teoriami endogenicznymi, w decydujący sposób determinuje technologia, stąd pojęcie konwergencji technologicznej. zaznaczyć należy, iż istnieje pewna dychotomia pojęciowa konwergencji technologicznej. po pierwsze, może ona oznaczać upodabnianie się gospodarek do siebie pod względem potencjału technologicznego. najczęściej jest to mierzone całkowitą produktywnością czynników wytwórczych (total factor productivity tfp) (islam, 2003). poziom rozwoju technologicznego kraju może być także ujmowany jako czynnik sprawczy zróżnicowania gospodarczego państw. tak ujmowana konwergencja technologiczna odnosi się zatem do wyrównywania się poziomu rozwoju gospodarczego na skutek wyrównywania się poziomu rozwoju technologicznego w efekcie przenikania i transferu technologii pomiędzy gospodarkami. 78 agnieszka głodowska konwergencja sektorowa rozumiana jest jako upodabnianie się do siebie gospodarek pod względem struktury sektorowej. punktem rozważań konwergencji sektorowej może być tzw. teoria trzech sektorów zakładająca, że wraz z rozwojem gospodarczym następuje wzrost udziału sektora usługowego w gospodarce i spadek sektora rolniczego. wzrost konwergentny będzie zatem oznaczał upodabnianie się gospodarek do siebie na skutek zmian w strukturze sektorowej na rzecz relatywnego wzrostu udziału usług i spadku udziału rolnictwa. potwierdzeniem tej zależności jest praca baldrina i canova (2001), którzy dowodzą, iż duży udział rolnictwa w strukturze gospodarczej kraju jest przyczynkiem dywergencji regionalnej. znakomitym uzupełnieniem taksonomii konwergencji jest kryterium sposobów jej weryfikacji, przy czym tak zidentyfikowane rodzaje konwergencji mogą pokrywać się w pewnym zakresie z już wymienionymi. to właśnie to kryterium stało się przesłanką typologizacji konwergencji w pracy islama (2003). powszechnie przyjętymi sposobami mierzenia konwergencji są tzw. miary konwergencji beta, gamma, sigma i konwergencji stochastycznej. konwergencję beta i gamma wykorzystuje się do analizy procesu doganiania początkowo bogatszych gospodarek przez biedniejsze (barro i sala-i-martin, 1992; boyle i mccarthy, 1997). do weryfikacji beta konwergencji wykorzystuje się regresję pkb per capita w wyznaczonym okresie, względem stałej i początkowego poziomu pkb per capita. w przypadku gamma konwergencji wykorzystuje się współczynnik konkordancji rang kendalla. badanym gospodarkom nadaje się rangi rosnąco według wartości pkb per capita. beta konwergencja oznacza ujemną zależność korelacyjną między stopą wzrostu pkb per capita a początkowym poziomem tej zmiennej. przy beta konwergencji możliwe jest również wyznaczenie tzw. współczynnika zbieżności oraz indeksu half – life (monfort, 2008). współczynnik zbieżności informuje o procentowym zmniejszeniu dystansu pomiędzy rzeczywistą i pożądaną w stacjonarnym stanie równowagi wartością pkb per capita (kusideł, 2013). index half – life pozwala oszacować czas potrzebny na zredukowanie istniejących różnic rozwojowych o połowę (monfort, 2008). jeżeli w równaniu regresji jako zmienną objaśniającą wykorzystuje się tylko stopę wzrostu pkb per capita to mamy do czynienia z tzw. konwergencją absolutną, inaczej zwaną bezwarunkową. przy uwzględnieniu w równaniu regresji większej liczby zmiennych objaśniających, na przykład: stopy oszczędności, stopy wzrostu technologii czy stopy wzrostu liczby pracowników, możemy oszacować konwergencję warunkową. konwergencja warunkowa zakłada występowanie wielu ścieżek zrównoważonego wzrostu, jak również zróżnicowane warunki strukturalne badanych gospodarek (barro, 1991). występowanie konwergencji beta jest warunkiem koniecznym ale nie jedynym do występowania konwergencji w sensie sigma. sigma konwergencja oznacza bowiem zmniejszanie się dyspersji dochodu per capita w czasie. do jej testowania stosuje się powszechne miary dyspersji, takie jak: odchylenie standardowe, wariancję, współczynnik zmienności. pkb per capita jest najczęściej wykorzystywaną wartością do wyznaczania sigma, beta i gamma konwergencji. jednakże w modelach tych mogą być problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 79 aplikowane również inne wskaźniki (współczynnik giniego, wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych w handlu, wartość dodana brutto na pracującego, itp.) (miao, 2013; głodowska, 2016; kusideł, 2013). na gruncie krytyki klasycznych miar konwergencji beta, sigma i gamma powstała nowa koncepcja weryfikacji hipotezy konwergencji na podstawie szeregów czasowych. mowa w tym przypadku to konwergencji stochastycznej. metoda ta pozwala analizować zmianę postaci rozkładu w czasie, jak również intensywność zmian wzajemnych pozycji gospodarek wewnątrz rozkładu. do testowania konwergencji stochastycznej najczęściej wykorzystuje się testy jednostkowego pierwiastka oraz analizę kointegracji szeregów czasowych (nowak, 2007). reasumując, tematyka konwergencji gospodarczej jest bardzo złożona zarówno na poziomie definicyjnym, jak i metodologicznym. na przestrzeni lat wypracowano różne koncepcje i podejścia do analizy konwergencji gospodarczej. w ujęciu chronologicznym pierwszeństwo mają koncepcje konwergencji absolutnej, następnie konwergencji warunkowej. w toku ewolucji neoklasycznych modeli wzrostu i powstania koncepcji wzrostu endogenicznego pojawiły się nowe, alternatywne metody analizy i weryfikacji konwergencji gospodarczej. możne dodać, iż są to model bardziej rozbudowane, złożone. do tych modeli zaliczyć możemy konwergencję technologiczną czy stochastyczną. 3. ewolucja znaczenia konwergencji w polityce unii europejskiej o konwergencji w unii europejskiej mówić można w dwóch perspektywach: (i) jako naturalny proces występujący w konsekwencji integracji, (ii) jako efekty formalnych działań unijnych w ramach prowadzonych polityk wspólnotowych. idea integracji to idea jedności. integratio oznacza zespolenie, scalenie, tworzenie całości z części (głodowska, 2017). perspektywa ta dostrzegana była od początku procesu integracyjnego. już bowiem w pierwszym traktacie znalazł się zapis nawiązujący do konwergencji. w traktacie rzymskim (1957) czytamy zapis dotyczący harmonijnego rozwoju, zmniejszania dysproporcji rozwojowych pomiędzy poszczególnymi regionami oraz wspierania regionów zacofanych. potrzeba wspierania regionów słabszych ekonomicznie artykułowana była w kolejnych zapisach traktatowych. w konsekwencji pogłębiania procesu integracyjnego, a przede wszystkim akcesji kolejnych państw, znajdujących się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego, podjęto formalne działania na rzecz konwergencji w obszarze unii europejskiej. pierwszą polityką, która wprowadziła odpowiednie instrumentarium na rzecz wspierania regionów z problemami strukturalnymi była polityka regionalna. następnie na mocy jednolitego aktu europejskiego wprowadzono zapisy dotyczące spójności społeczno – ekonomicznej, a w praktyce zaczęto posługiwać się określeniem polityka spójności, które również odnosiło się do konwergencji państw i regionów unijnych. w kolejnych latach powstały wieloletnie dokumenty strategiczne zawierające wizje harmonijnego i spójnego rozwoju całej unii. zawierały one szereg działań, które sprzyjać 80 agnieszka głodowska miały stymulowaniu długookresowych zmian w obszarze społeczno – gospodarczym państw i regionów członkowskich unii. wyrównywanie dysproporcji pomiędzy regionami oraz usuwanie opóźnień w rozwoju obszarów najbiedniejszych stały się zasadniczymi celami polityki strukturalnej unii (głodowska, 2017). polityka regionalna, spójności i strukturalna to zasadnicze polityki w ramach których realizuje się działania służące konwergencji państw członkowskich. podstawowym instrumentarium tych polityk są fundusze europejskie alokowane do poszczególnych państw w kolejnych perspektywach finansowych. na cel związany z wspieraniem regionów najuboższych przeznacza się największa pulę środków. można zatem mówić, iż konwergencja ma kluczowe znaczenia w realizowanych polityka unijnych. w latach 2007-2013 została ona literalnie wprowadzona jako cel polityki strukturalnej. na gruncie deklaratywnym i realizatorskim mówić można o szczególnym znaczeniu konwergencji w politykach wspólnotowych unii europejskiej. w ciągu kolejnych lat zajmowała ona coraz ważniejsze miejsce w budżecie unijnym. skuteczność tych działań nie jest jednak oceniana definitywnie stąd rodzi się wiele wątpliwości co do jej faktycznej realizacji. 4. przegląd badań na temat konwergencji w unii europejskiej tematyka konwergencji, w tym także konwergencji realnej, jest rozpoznana w literaturze przedmiotu, jednakże ciągłe zgłębianie problemu zdaje się być jak najbardziej uzasadnione. wyczerpujące opracowanie zawierające przegląd badań nad konwergencją można znaleźć w pracach de la fuenta (1997), barro i sala – i – martina (2003), islama (2003), siwińskiego (2005), oraz próchnika (2006). zdecydowana większa ilość prac dotyczących konwergencji zawiera wyniki badań empirycznych w wybranej grupie państw i przyjętym okresie. jeżeli chodzi o kraje unii europejskiej to warto zaznaczyć, że państwa członkowskie były przedmiotem szerszych badań konwergencji gospodarczej obejmujących różne państwa świata (mankiw, romer i weil, 1992; ben i david, 1993; islam, 1995; smolny, 2000; barro i sala – i – martin, 2003; de la fuente, 2003; di liberto i symons, 2003; milanowic, 2003). zdecydowana większość literatury dotyczącej konwergencji odnosi się do weryfikacji hipotezy zbieżności w obszarze zintegrowanym, bądź jako efekt procesu integracyjnego. systematyczne badania w tym obszarze prowadzi komisja europejska. w publikowanych cyklicznie raportach kohezyjnych wykazuje się stopniowe wyrównywanie się różnic społeczno – gospodarczych krajów i regionów unijnych (komisja europejska, 2007, 2010). w ostatnim raporcie na temat spójności (2014) wskazuje się na zaistniałe problemy zróżnicowania gospodarczego, społecznego i terytorialnego obszaru unii. z drugiej strony, podkreśla się znaczenie funduszy europejskich dla rynku pracy i dynamizacji eksportu państw unijnych. ostatecznie stwierdza się, że polityka spójności przynosi efekty netto w postaci wzrostu poziomu dochodów (komisja europejska, 2014). swoiste ożywienie badań nad konwergencją nastąpiło po roku 2004, co związane było z tzw. wschodnim rozszerzeń unii europejskiej. państwa przystępujące do ue w roku 2004 i później problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 81 znajdowały się na zdecydowanie niższym poziomie rozwoju gospodarczego, dlatego też kwestia dogania bogatszych gospodarek unijnych i wyrównywania poziomu dochodu per capita stały się przedmiotem szczególnej atencji badawczej. w wielu pracach pozytywnie zweryfikowano hipotezę konwergencji absolutnej i warunkowej państw unii europejskiej obejmującej państwa europy środkowo – wschodniej (kaitila, 2004, 2014; werblane i vahter, 2005; matkowski i próchnik, 2005). bogaty dorobek w obszarze konwergencji państw europy środkowo – wschodniej posiadają autorzy rapacki i próchniak (2009, 2014) oraz matkowski i próchniak (2009, 2014). autorzy skupiają się przede wszystkim na analizie tempa wzrostu państw europy środkowo – wschodniej po akcesji do unii europejskiej oraz konwergencji jako konsekwencji procesu integracyjnego. ogólna konstatacja potwierdza wpływ integracji gospodarczej na przyśpieszenie tempa wzrostu gospodarczego tych państw i w efekcie występowanie realnej konwergencji. wspólna praca wymienionych powyżej autorów: matkowski, próchniak, rapacki (2013) jest omówieniem dotychczasowych badań autorów. ponadto prezentują oni trzy scenariusze rozwoju badanych państw. w scenariuszu optymistycznym wskazują, na podstawie ekstrapolacji trendu, ile potrzeba lat aby dany kraj z europy środkowo – wschodniej dogonił kraje europy zachodniej pod względem rozwoju gospodarczego. w scenariuszu umiarkowanym do oszacowania dystansu autorzy wykorzystali średniookresową prognozę wzrostu pkb sporządzoną przez mfw i długookresową prognozę demograficzną eurostatu. w scenariuszu ostrzegawczym, uwzględniającym problem starzenia się społeczeństwa europejskiego, sygnalizują odwrócenie tendencji wzrostowej i postępującą dywergencję wśród państw unijnych (matkowski, próchniak i rapacki, 2013). pomimo potwierdzonej w licznych opracowaniach konwergencji gospodarczej państw unii europejskiej, powstają również prace dowodzące, iż w obszarze tym mamy do czynienia z procesem dywergencji. wnioski takie można znaleźć w pracach alexe (2012), cuestas, monfort i ordones (2012), monastiriotis (2011). według alexe (2012) nie wszystkie państwa, które przystąpiły do unii europejskiej po roku 2004 zbliżają się pod względem wzrostu pkb per capita do państw europy zachodniej. cuestas, monfort, ordones (2012) wskazują występowanie konwergencji klubowej. analizie poddano kraje unijne z wyłączeniem malty, cypru i luksemburga. przyjęty okres badawczy to lata 1980-2009 dla krajów europy zachodnie i lata 1990-2009 dla europy wschodniej. ostatecznie autorzy wskazują na bardzo duże rozbieżności dochodowe pomiędzy analizowanymi gospodarkami, jak również postępującą dywergencję. stanisic (2012) potwierdza występowanie konwergencji w obszarze 25 państw unii europejskiej bez rumunii i bułgarii, zaś w grupie państw starej unii ue15 oraz nowoprzyjętych ue10, traktując osobno obie grupy, obserwowane są raczej tendencje dywergencyjne. w kontekście rozbieżności rozwojowych państw unii, warto zwrócić uwagę, iż w obszarze unijnym analizy odnoszą się również do poziomu regionalnego. bada się zatem nie tylko konwergencję państw, ale także regionów europejskich. neven, gouyette (1995), fagerberg, verspagen (1996) oraz magrini 82 agnieszka głodowska (1999) wykazali, iż w latach 80. i na początku lat 90.xx wieku stopniowo następował proces konwergencji w obszarze państw unijnych, zaś w przekroju regionalnym zróżnicowanie dochodu wzrastało, co wskazywałoby na występowanie dywergencji. gianetti (2002) badał konwergencję sigma państw i regionów unijnych w latach 1980-1992 i potwierdził on, iż proces ten występuje w wymiarze narodowym i może występować także w przekroju regionalnym. kluczowym czynnikiem decydującym o wzroście i zbieżności regionów staje się wiedza i efekt jej „rozlewania się”. według gianetti konwergencja państwa może zachodzić, przy jednoczesnym zróżnicowaniu rozwojowym regionów. na podstawie zaprezentowanego przeglądu literatury można wysnąć wniosek, iż istnieje potrzeba aktualizowania badań nad konwergencją w unii europejskiej, tym bardziej, że w dobie bardzo dużych zmian zewnętrznych i problemów wewnątrz unii, może to być kluczowy czynnik determinujący postęp integracji zarówno w sensie jej pogłębiania, jak i geograficznego powiększania. 5. konwergencja państw unii europejskiej w latach 1995-2016 – wyniki badań własnych badania własne konwergencji gospodarczej państw unii europejskiej obejmują lata 1995-2016. weryfikacji poddano konwergencję dochodową według miar klasycznych. w tym celu wykorzystano miarę beta i sigma konwergencji. do oceny beta konwergencji zastosowano wartość pkb per capita według parytetu siły nabywczej. analizowano zależność pomiędzy stopą wzrostu pkb per capita w badanym okresie a początkową wartością zmiennej. ujemna zależność wskazuje na występowanie konwergencji państw w sensie beta, tzn. w gospodarkach będących na niższym poziomie rozwoju (wyrażonego miarą pkb per capita) tempo wzrostu pkb per capita jest relatywnie wyższe niż w gospodarkach będących na wyższym poziomie rozwoju. na podstawie regresji wyznaczono także współczynnik zbieżności i tzw. half – life. do oceny sigma konwergencji zastosowano współczynnik dyspersji logarytmów pkb per capita. zmniejszająca się wartość współczynnika dyspersji w kolejnych latach wskazuje na występowanie konwergencji w sensie sigma. dane statystyczne wykorzystane w pracy pochodzą z bazy eurostat. ogólne statystyki opisowe pkb per capita dla państw ue zaprezentowano na wykresie 1. wykres 1 to tzw. wykres ramka – wąsy. dostarcza on wielu informacji na temat rozkładu badanej cechy. pozwala zatem określić miary położenia, zróżnicowania i asymetrii. każdy bok, ramka na wykresie ma swoją interpretację. boki skrzynki wyznaczają wartości kwartyli. kwartyl pierwszy wyznacza bok dolny ramki, trzeci kwartyl to bok górny. dolny bok skrzynki łączy się linią prostą z wartością minimalną pkb per capita, tworząc dolny wąs i na odwrót. wewnątrz pudełka kwadratem zaznaczone zostało położenie mediany. zróżnicowanie wartości pkb per capita można określić przez porównanie długości czterech odcinków określających przedziały wartości liczbowych dla kolejnych 25% badanych gospodarek. asymetria może być oceniona za pomocą długości wąsów. jeżeli górny wąs jest dłuższy od problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 83 dolnego wąsa, rozkład cechy charakteryzuje się asymetrią prawostronną, co oznacza, że więcej jednostek badanych ma niższe wartości cechy i na odwrót. z wykresu 1 zaobserwować można duże zróżnicowanie rozkładu dochodu per capita wśród państw unii europejskiej. stwierdzić to można na podstawie rozstępu między wartością najwyższą a najniższą pkb per capita, jak również w poszczególnych grupach państw mieszczących się kolejno w pierwszym kawartylu (odległość między dolnym wąsem a dolną krawędzią skrzynki), drugim kwartylu (odległość między dolną krawędzią skrzynki a medianą), trzecim kwartylu (odległość rysunek 1. statystyka opisowa wartości pkb per capita państw unii europejskiej (ue28) w latach 1995-2016 source: opracowanie własne na podstawie danych eurostat. od mediany do górnej krawędzi skrzynki) i czwartym kwartylu (odległość od górnej krawędzi skrzynki do górnego wąsa). na szczególną uwagę zasługuje luksemburg, który na wykresie 1 potraktowany została jako tzw. wartość odstająca. wartość pkb per capita w luksemburgu przekracza kilkakrotnie średni poziom pkb per capita pozostałych państw członkowskich. po wyłączeniu luksemburgu rozbieżność dochodowa jest zdecydowanie mniejsza. wyłączając luksemburg można stwierdzić, grupa państw z wyższą wartością pkb per capita charakteryzuję się większa homogenicznością niż grupa państw o niższym produkcie. w kolejnych analizowanych latach widoczny jest wzrost poziomu dochodu w przeliczeniu na mieszkańca, przy czym dynamika wzrostu była zdecydowanie wyższy do roku 2007. wykres 1 pokazuje znaczenie kryzysu dla kształtowania się pkb per capita 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 84 agnieszka głodowska w krajach unijnych. widoczny jest spadek wartości mediany, co oznacza obniżenie średniej wartości pkb per capita w całej unii. zauważalny spadek badanej wartości wśród państw najbogatszych po roku 2008 spowodował znacznie zmniejszenie się rozbieżności dochodowych w całej grupie państw ue. w latach 2008-2010 obserwuje się najmniejsze dysproporcje rozwojowe. paradoksalnie stwierdzić można, iż kryzys przyczynił się do ograniczenia rozbieżności dochodowych w unii. w latach 1995-1998 oraz 2015-2016 występuje asymetria lewostronna, która świadczy o tym, iż więcej gospodarek ma wyższe od średniej wartości cechy. w pozostałych latach skośność można ocenić jako umiarkowanie prawostronną. w latach 20042006 jest on praktycznie symetryczny. wyniki analizy beta konwergencji zaprezentowano na wykresie 2. rysunek 2. konwergencja beta państw unii europejskiej (ue28) w latach 1995-2016 source: opracowanie własne na podstawie danych eurostat. z wykresu 2 wynika, iż kraje unii europejskiej (ue28) w latach 1995-2016 rozwijały się zgodnie z hipotezą konwergencji beta. państwa, które na początku analizowanego okresu charakteryzowały się niższym poziomem pkb per capita w kolejnych latach osiągały przeciętnie szybsze tempo wzrostu gospodarczego niż kraje z wyższym poziomem pkb per capita w roku 1995. nachylenie linii regresji jest ujemne i strome. ujemna wartość parametru α (-0.0207) oraz współczynnik zbieżności (0.1396) potwierdza występowanie konwergencji beta. współczynnik zbieżności informuje również, iż roczne tempo zbliżania się państw do stanu równowagi długookresowej wynosi 13.96%. obliczono także wskaźnik half – life, bulgaria estonia irlandia grecja hiszpania włochy łotwa litwa luksemburg węgry malta polska portugalia rumunia słowenia 8,2 8,4 8,6 8,8 9,0 9,2 9,4 9,6 9,8 10,0 10,2 10,4 10,6 lnpkb_pc1995 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 l n( p k b _p c 2 01 6/ p k b _p c 1 9 9 5) belgia czechy dania niemcy francja chorwacja cypr holandia austria słowacja finlandia szewcja wielka brytania y = 0,2316 0,0207*x r2 = 0,6290 problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 85 kształtuje się on na poziomie 33,5, co oznacza, iż potrzeba ponad 33 lat aby połowicznie zredukować zróżnicowania rozwojowe. współczynnik determinacji (0,6290) wskazuje na dopasowanie modelu do wartości rzeczywistych. obserwując rozkład państw na wykresie 1 wytypować można pewne grupy państw podobnych do siebie pod względem poziomu i tempa wzrostu pkb per capita. zostały one zaznaczone na wykresie. jednorodną grupę państwa tworzą kraje tzw. „starej unii – ue15”, które charakteryzują się wysoką wartością pkb per capita w pierwszym okresie analizy. w grupie tej znalazł się także cypr. jako odrębne obiekty uznać można luksemburg i irlandię, których specyfika związana jest z relatywnie bardzo wysoką wartością pkb per capita w przypadku luksemburgu oraz relatywnie wysoką dynamiką wzrostu pkb per capita irlandii. z kolei kraje nowoprzyjęte do unii, tj. po roku 2004 charakteryzują się relatywnie wysoką dynamiką wzrostu pkb per capita w analizowanym okresie, stąd mówić możemy o beta wzroście konwergentnym. wśród tych państw najwyższa dynamika wzrostu występuje w krajach bałtyckich i rumunii, następnie w krajach grupy wyszehradzkiej bez czech oraz bułgarii i chorwacji. najbardziej zbliżone do krajów ue15 są gospodarki czech, słowenii i malty. tak zidentyfikowane grupy państw mogą stać się impulsem do podjęcia pogłębionych badań w kierunku konwergencji klubowej. wyniki analizy sigma konwergencji pokazano na wykresie 3. rysunek 3. konwergencja sigma w krajach unii europejskiej ue28 w latach 1970-2016 source: opracowanie własne na podstawie danych eurostat. y = -0,0016x + 0,0462 r2 = 9026 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040 0,045 0,050 0,055 0,060 86 agnieszka głodowska wykres 3 potwierdza występowanie konwergencji sigma w obszarze unii europejskiej w latach 1995-2016. jest to proces bardzo wyraźny przede wszystkim w okresie 2001-2008. stopień nachylenia linii trendu pozwala stwierdzić, iż w latach tych proces ten był bardzo szybki. w pierwszych czterech latach analizy również widoczny jest spadek dyspersji dochodów per capita w badanej grupie państw, następnie trend ten został zatrzymany w okresie 1998-2000. zatrzymanie procesu konwergencji zgodnie z modelem sigma widoczne jest także po roku 2008. wykres 3 również potwierdza istotny ujemny wpływ kryzysu gospodarczego lat 2008/2009 na proces konwergencji państw unii. po roku 2009 obserwuje się powolny spadek dyspersji dochodów per capita. współczynnik determinacji osiąga wysoką wartość powyżej 90%, co świadczy, o bardzo dobrym dopasowaniu modelu regresji do danych. 6. podsumowanie zbieżność dochodowa państw zajmuje szczególne miejsce w opracowaniach teoretycznych i empirycznych dotyczących unii europejskiej. w toku ewolucji teoretycznych koncepcji wzrostu gospodarczego, zmieniały się także podejścia do konwergencji i sposobów jej weryfikacji. w praktyce unii europejskiej kategoria ta również ewaluowała. wyrównywanie dysproporcji rozwojowych i harmonijnych wzrost gospodarek unijnych to założenia, które wprowadzono traktatowo od początku procesu integracyjnego. jednakże formalne działania w tym zakresie podejmowano z coraz większym zaangażowanie w ramach kształtowania się polityki regionalnej, spójności i strukturalnej. empiryczne opracowania na temat konwergencji gospodarczej państw unii europejskiej dostarczają co prawda licznych wniosków, ale także rozbieżnych. z badań własnych konwergencji dochodowej państw unii europejskiej wynika, iż w latach 1995-2016 kraje te rozwijały się zgodnie z hipotezą wzrostu konwergentnego w sensie beta i sigma. hipoteza badawcza postawiona w pracy została zatem zweryfikowana pozytywnie. konwergencja beta państw unii europejskiej oznacza, iż kraje, w których pkb per capita w początkowym okresie analizy był zdecydowanie na niższym poziomie niż w pozostałych państwach, ze względu na relatywnie wyższą dynamikę wzrostu w kolejnych latach, doganiały państwa bogatsze. zmniejszanie się rozbieżności dochodowej zostało także potwierdzone miarą konwergencji sigma. w analizowanym okresie wystąpiły pewne tendencje dywergencyjne, bądź też proces zbieżności został spowolniony. taka sytuacja wystąpiła w pierwszych latach analizy oraz po roku 2008, jako konsekwencja kryzysu gospodarczego lat 2008/2009. wyniki badań własnych konwergencji państw unii europejskiej można traktować jako punkt wyjścia do podjęcia dalszych, pogłębionych badań w tym obszarze. rekomenduje się przeprowadzenie analizy procesu zbieżności gospodarek unijnych w oparciu o bardziej złożone modele konwergencji warunkowej. wykres 2 inspiruje także do podjęcia badań w obszarze konwergencji klubowej. problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 87 literatura alexe, i. (2012). how does economic crisis change the landscape of real convergence for central and eastern europe? romanian journal of fiscal policy (rjfp), 3(1), 1-8. barro, r.j. (1991). economic growth in a cross section of countries. quarterly journal of economics, 106, 407-443. barro, r.j. i sala – i – martin, x. (1992). convergence. the journal of political economy, 100(2), 223-251. barro r.j., sala – i – martin x., (2003). economic growth. cambridge – london: the mit press. barro, r.j. i sala-i-martin, x. (2004). economic growth. cambridge: the mit press. ben – david, d. (1993). equalizing exchange: trade liberalization and income convergence. quarterly journal of economics, 108(3), 653-679. boldrin, m. i canova, f., (2001). inequality and convergence in europe’s regions: reconsidering european regional policies. economic policy, 16(32), 206-253. boyle, g. i mccarthy t. (1997). a simple measure of beta – convergence. oxford bulletin of economics and statistics, 59(2), 257-264. cuestas, j.c., monfort, m. i ordonez, j., (2012). real convergence in europe; a cluster analysis (sheffield economic research paper series serp: 2012023). sheffield: university of sheffield. de la fuente, a. (1997). the empirics of growth and convergence: a selective review. journal of economic dynamics and control,21(1), 23-73. de la fuente, a. (2003). convergence equations and income dynamics: the sources of oecd convergence 1970-1995. economica, 70(280), 655-671. di liberto, a. i symons, j. (2003). some econometric issues in convergence regressions. the manchester school, 71(3), 293-307. fagerberg, j. i verspagen, b. (1996). heading for divergence? regional growth in europe reconsidered. journal of common market studies, 34, 431-448. giannetti, m. (2002). the effects of integration on regional disparities: convergence, divergence or both? european economic review, 46, 539-567. głodowska, a. (2016). struktura specjalizacji eksportowej a proces konwergencji państw unii europejskiej. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 3(81), 79-89. głodowska, a. (2017). zróżnicowanie społeczno-gospodarcze jako czynnik dezintegracji unii europejskiej. horyzonty polityki, 8(23), 55-67. doi: 10.17399/hp.2017.082203. islam, n. (1995). growth empirics: a panel data approach. quarterly journal of economics, 110(4), 1127-1170. islam, n. (2003). what have we learned from the convergence debate? journal of economic surveys, 17(3), 309-362. jabłoński, ł. (2012). kapitał ludzki a konwergencja gospodarcza. warszawa: c.h.beck. kaitila, v. (2004). convergence of real gdp per capita in the eu15. how do the accesion countries fit in? (enepri working paper, 25). bruksela: european network of economic policy research institutes. 88 agnieszka głodowska kaitilia, v. (2014). transnational income convergence and national income disparity: europe, 1960~2012. journal of economic integration, 29(2), 343-371. komisja europejska. (2007). rozwijające się regiony – rozwijająca się europa (czwarty raport na temat spójności gospodarczej i społecznej). luksemburg: urząd oficjalny publikacji wspólnot europejskich. komisja europejska. (2010). inwestowanie w przyszłość europy (piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej). bruksela: komisja europejska. komisja europejska. (2014). inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej). bruksela: komisja europejska. kusideł, e. (2013). konwergencja gospodarcza w polsce i jej znaczenie w osiąganiu celów polityki spójności. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. magrini, s. (1999). the evolution the income disparities among the regions of the european union. regional science and urban economics, 29, 257-281. mankiw, n.g., romer, d. i weil, d.n. (1992). a contribution to the empirics of economic growth. quarterly journal of economics, 107, 407-437. matkowski, z. i próchniak, m. (2005). zbieżność rozwoju gospodarczego w krajach europy środkowo – wschodniej i w stosunku do unii europejskiej. ekonomista, 3, 293-320. matkowski, z. i próchniak, m. (2009). zbieżność rozwoju gospodarczego polski i innych krajów europy środkowo – wschodniej w stosunku do unii europejskiej. zarządzanie ryzykiem, 30, 53-97. matkowski, z. i próchniak, m. (2014). realna konwergencja dochodowa w ue -pozycja i szanse polski. [w]: m. a. weresa (red.), polska. raport o konkurencyjności 2014. dekada członkostwa polski w unii europejskiej (45-63). warszawa: instytut gospodarki światowej, szkoła główna handlowa w warszawie. matkowski, z., próchniak, m. i rapacki, r. (2013). nowe i stare kraje unii europejskiej: konwergencja czy dywergencja? prace i materiały instytutu rozwoju gospodarczego sgh, 91, 63-98. mello, m. i perrelli, r. (2003). growth equations: a quantile regression exploration. quarterly review of economics and finance, 43(4), 643-667. milanovic, b. (2003). income convergence during the disintegration of the world economy, 1919-39 (world bank policy research working paper, 2941). waszyngton: world bank. miao, x. (2013). atlanta: school of economics. monastiriotis, v. (2011). regional growth dynamics in central and eastern europe (lse ‘europe in question’ discussion paper series, 33). londyn: london school of economics. monfort, p. (2008). convergence of eu regions. measures and evolution (working papers of european union regional policy, 1). bruksela: komisja europejska. neven, d. i gouyette, c. (1995). regional convergence in the european community. journal of common market studies, 33(1), 47-65. nowak, w. (2007). konwergencja w modelach endogenicznego wzrostu gospodarczego. wrocław: kolonia limited. próchniak, m. (2006). realna konwergencja typu beta (β) i sigma (σ) w świetle badań empirycznych. zeszyty naukowe / szkoła główna handlowa. kolegium gospodarki światowej, 20, 74-91. problem zbieżności dochodowej państw unii europejskiej w świetle… 89 traktat ustanawiający europejską wspólnotę gospodarczą, traktat rzymski. pobrano 20 lipca, 2017 z: www.europa.eu próchniak, m. i rapacki, r. (2009). konwergencja typu beta (β) i sigma (σ) w krajach transformacji w latach 1990-2005. [w:] r. rapacki (red.), wzrost gospodarczy w krajach transformacji – konwergencja czy dywergencja? (146-170). warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. próchniak, m. i rapacki, r. (2014). the impact of eu membership on economic growth and real convergence of the central and eastern european countries. ekonomia journal, 39, 39-87. siwiński, w. (2005). międzynarodowe zróżnicowanie rozwoju gospodarczego: fakty i teoria. ekonomista, 6, 723-747. smolny, w. (2000). post-war growth, productivity convergence and reconstruction. oxford bulletin of economics and statistics, 62 (5), 589-606. stanisic, n. (2012). the effects of the economic crisis on income convergence in the european union. acta oeconomica. periodical of the hungarian academy of sciences, 62(2), 161-182. varblane, u. i vahter, p. (2005), an analysis of the economic convergence process in the transition countries. working paper series, 37. pobrano 24 lipca, 2017 z: ftp://ftp.repec.org/opt/redif/repec/mtk/febpdf/febawb37.pdf income convergence problem of the european union countries in the light of classical convergence models abstract: income convergence is a topic already recognized in the literature of the subject but does not lose its importance and relevance. it has particular meaning for the european union countries which according to integration idea should converge by catching up process of the poorer countries. the article presents the results of own scrutiny of convergence process in the european union. the aim of the paper is to verify income convergence within european union countries (eu28) by applying classical convergence models. the systematization of different convergence concepts are elaborated in the paper as well as methods of its evaluation. additionally, the article presents evolution of the role of the convergence in the european union practice and literature review. finally, the results of own investigation on convergence in years 1995-2016 are presented in the article. research methods applied in the paper are: study of the subject literature and quantitative analysis of income convergence using beta and sigma convergence algorithms. keywords: income convergence; beta and sigma convergence; convergent growth; european union jel codes: f15, o47 #kj-01-029-wydymus s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : wydymus, s. (2017). zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii europejskiej w świetle metod taksonomii relatywnej. w: m. maciejewski, k. wach (red.), handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 29-45. zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii europejskiej w świetle metod taksonomii relatywnej* stanisław wydymus uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra handlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: swydymus@op.pl streszczenie: celem artykułu jest diagnoza i ocena wyrównywania poziomu rozwoju gospodarczego i standardu życia ludności w krajach unii europejskiej w latach 2005-2016. w artykule przeprowadzono analizę porównawczą skali dysproporcji pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego i poziomem wynagrodzeń w polsce na tle pozostałych krajów unii europejskiej. badania miały charakter dynamiczny i dotyczyły weryfikacji hipotezy o wyrównywaniu poziomu rozwoju krajów należących do tego ugrupowania. w analizie zaproponowano nowe podejście do międzynarodowych analiz porównawczych związane z pojęciem taksonomia relatywna, oceniając uzyskane rezultaty także w kontekście bieżącym. słowa kluczowe: konwergencja, wzrost gospodarczy, rozwój ekonomiczny, unia europejska, dysproporcje rozwojowe klasyfikacja jel: f02 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. “konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp w ocenie zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego krajów unii europejskiej (ue) dominują analizy oparte o informacje dotyczące zazwyczaj odrębnie traktowanych makroekonomicznych wskaźników poziomu rozwoju lub niekiedy badania bardziej zaawansowane wykorzystujące zasady liniowej analizy wielowymiarowej, gdzie ranking krajów, określony na podstawie wielu wskaźników, dokonywany jest przy wykorzystaniu różnie zdefiniowanych mierników syntetycznych (taksonomicznych), których interpretacja odległościowa ma bardzo istotne mankamenty natury merytorycznej (grabiński, wydymus & zeliaś, 1989). stąd w celu zniwelowania tych mankamentów, artykuł stosuje metody taksonomii relatywnej 30 stanisław wydymus wprowadzone ostatnio do badań empirycznych (wydymus, 2013; 2014). celem artykułu jest diagnoza i ocena wyrównywania poziomu rozwoju gospodarczego i standardu życia ludności w krajach unii europejskiej w latach 2005-2016. 2. relatywna wielowymiarowa analiza porównawcza określenie relatywnej pozycji danego kraju względem pozostałych jest bowiem wysoce problematyczne a nawet często niemożliwe. jedynie można określić liniowy dystans dwóch porównywanych krajów bez zasadności nadania mu jednoznacznej interpretacji ekonomicznej. występujące niekiedy w literaturze przedmiotu próby zamiany tego liniowego dystansu na ocenę relatywną nie mają zaś żadnego uzasadnienia zarówno formalnego jak i merytorycznego. w tej sytuacji zdecydowanie lepsze rezultaty mogą dać zasady metodologii taksonomii relatywnej, zaproponowanej we wstępnej formie w pracy s. wydymusa (2013) i rozwinięte w późniejszych publikacjach tego samego autora (wydymus, 2014). w metodzie tej rozpatrujemy nie poszczególne wskaźniki społeczno-gospodarcze, które zostają następnie i najczęściej standaryzowane na (0,1), z wszelkimi kłopotliwymi aspektami takiego postępowania, ale wskaźniki zrelatywizowane, zdefiniowane jako ilorazy poszczególnych przyjętych do analizy cech dla każdego kraju, w stosunku do wartości w krajach pozostałych, tworzących badaną grupę. takie podejście umożliwia osiągnięcie zdecydowanie bardziej wiarygodnych rezultatów wszelkich analiz porównawczych, stanowiących niezbędny element diagnozy różnych strategii społeczno-ekonomicznych a także, na przykład w ocenie ich odporności na zespół czynników kryzysogennych. jednym zaś z głównych celów porównawczej analizy rozwoju krajów ue, a jednocześnie głównym celem opracowania, jest odpowiedź na jedno z najważniejszych pytań dotyczących realizacji podstawowego zadania integracyjnego, jakim jest wyrównywanie poziomu rozwoju gospodarczego i standardu życia ludności w tym ugrupowaniu. w normalnie rozwijającej się gospodarce, rozwój gospodarczy wyprzedza zazwyczaj rozwój społeczny, ale skala występującego w tym względzie opóźnienia, generowana różną dynamiką rozwoju obu tych sfer, powinna podlegać głębszej analizie i stanowić główny wyznacznik długofalowej polityki ekonomicznej krajów. pomijamy w tym miejscu rozważania na temat ważnego zagadnienia mierzenia opóźnień czasowych w rozwoju obu omawianych sfer, aczkolwiek proponowana analiza pośrednio także przedstawia ten problem. wspomniana relatywna, wielowymiarowa analiza porównawcza powinna przede wszystkim służyć bardziej kompleksowej i obiektywnej ocenie zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego krajów ue, co – jak już zaznaczono wcześniej – stanowi zasadniczy cel przeprowadzonych w pracy badań empirycznych. proponowana w tym względzie stosunkowo prosta odmiana metody taksonomii relatywnej, w wersji dynamicznej, zakłada dysponowanie dwoma ciągami trójwymiarowych macierzy informacji g i h, rozwiniętych według przyjętych do analizy wskaźników: zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 31 � → ��g��� , �g��� , … , �g� � � (1) � → ��h��� , �h��� , … , �h� � � (2) gdzie: i, l = 1, … , k oznacza numerację krajów, j = 1, … , m numerację wskaźników cząstkowych, t = 1, … , n numerację lat. makroekonomiczne cząstkowe zmienne diagnostyczne „g” dotyczą standardu życia ludności, zaś zmienne „h” – poziomu rozwoju gospodarczego. w tym miejscu należy podkreślić, iż zawsze najważniejszym etapem w tego typu badaniach, jest poprawny dobór zmiennych cząstkowych, których konceptualna suma determinuje merytoryczną koncepcję określonej kategorii makroekonomicznej, a tym samym poprawność uzyskanych rezultatów badawczych. podstawową zmienną określającą poziom rozwoju gospodarczego jest pkb per capita, mimo różnych ułomności tej kategorii ekonomicznej. niemniej jednak obok tej zmiennej zaproponować można szereg innych, mierzących osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i potencjału ekonomicznego poszczególnych krajów. w przypadku zaś poziomu życia wymienić można wysokość i rozkład średnich wynagrodzeń lub też wiele innych zmiennych cząstkowych, charakteryzujących ważne aspekty tej kategorii. w pierwszym kroku taksonomicznej analizy relatywnej sformułowanej na potrzeby niniejszego rozdziału pracy, wartości poszczególnych zmiennych rozwoju społecznego „g” oraz gospodarczego „h”, są dla każdego kraju „i” w danym roku „t” relatywizowane zgodnie z następującymi wzorami, w zależności od typu prowadzonych badań i typu zmiennych diagnostycznych: ���� = g���/h��� lub ���� = g���/g �� oraz ���� = h���/h ��, gdzie i ≠ l (3) a następnie przedstawione w postaci poniższych ciągów macierzy: #$�%�&��', $�%�&��', … , ��%�& � ( (4) których struktura dla każdego roku „t” jest następująca: )�� = * �%� �⁄ &� �%� �⁄ &��%� �⁄ &� �%� �⁄ &� … �%� �⁄ & … �%� �⁄ & … …�%, �⁄ &� �%, �⁄ &� … …… �%, �⁄ & (5) powyższe macierze zrelatywizowanych wskaźników w całym badanym okresie oznaczają w dynamicznym modelu taksonomii relatywnej, duży zbiór informacji liczbowych a tym samym konieczność używania wielu subskryptów przy ich teoretycznym zapisie, co wynika z wielowymiarowości wszelkich zagadnień ekonomicznych, zwłaszcza w międzynarodowych badaniach porównawczych. wielkości „q” w ciągu macierzy (5) są pozbawione miana i przyjmują różne wartości przedstawiające relację na przykład wynagrodzeń do osiągniętego poziomu pkb z następującą interpretacją: im większa wartość wskaźnika tym rozwój społeczny lepiej przedstawia się na tle osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego. jeżeli zaś omawiane wartości są mniejsze – interpretacja jest przeciwna i niekorzystna. 32 stanisław wydymus zaznaczyć należy, że w prowadzonych wielowymiarowych analizach taksonomii relatywnej o charakterze międzynarodowym przyjmuje się, że wszystkie przyjęte wskaźniki (cechy) mają pozytywną interpretację przy ocenie pozycji danego kraju wśród pozostałych, czyli mają interpretację stymulant. osiągniecie takiej sytuacji jest stosunkowo łatwe poprzez ewentualne przekształcenia ilorazowe wskaźników mających interpretację przeciwną (destymulanty). ciąg macierzy )�� jest podstawą stosowania jednej z odmian metody taksonomii relatywnej, w której określa się relacje osiągniętego standardu życia ludności w poszczególnych krajach w stosunku do poziomu rozwoju gospodarczego, ale w porównaniu z wszystkimi pozostałymi krajami tworzącymi badaną grupę. umożliwia to określenie skali relatywnej rozbieżności pomiędzy osiągniętym poziomem życia ludności a poziomem rozwoju gospodarczego w poszczególnych krajach. w wersji najprostszej, w której dysponujemy tylko dwoma zmiennymi diagnostycznymi czyli wartością wynagrodzeń i produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca, oblicza się cząstkowe wskaźniki dysproporcji rozwoju społecznego i rozwoju gospodarczego, uwzględniając tylko pojedyncze kolumny z poszczególnych macierzy należących do ciągu macierzy ): .� � = ���/� � (6) tworząc z nich ciąg macierzy / o następującej strukturze: /� = 0 1 .%� �⁄ &�.%� �⁄ &� 1 … .%� ,⁄ &�… .%� ,⁄ &�… ….%, �⁄ &� .%, �⁄ &� … …… 1 1 (7) mierniki cząstkowe „ci/l” oceniające skalę dysproporcji osiągniętego poziomu życia do rozwoju gospodarczego każdego kraju w relacji do krajów pozostałych tworzących badaną grupę, przyjmują wartości oscylujące wokół jedności. mniejsze od 1 wartości mierników „c” oznaczają sytuację niekorzystną dla danego kraju, bowiem poziom życia ludności jest wtedy relatywnie niższy w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego w porównaniu do poszczególnych krajów badanej grupy. wartości zaś powyżej 1 oznaczają sytuację przeciwną, czyli relatywną przewagę danego kraju nad pozostałymi. arbitralnie można przyjąć, iż sytuacja względnie normalna występuje gdy cząstkowe wskaźniki dysproporcji przyjmują wartości ze złotego przedziału [0.8-1.2]. przekroczenie tego przedziału nie znajduje racjonalnego uzasadnienia merytorycznego i wymaga pogłębionej analizy przyczyn takiego stanu. ze względu na przyjęcie do badań tylko dwóch zmiennych diagnostycznych, czyli prowadząc analizę dwuwymiarową, nie przedstawiono dalszych zasad metodologii taksonomii relatywnej, odsyłając czytelnika do pracy [4]. zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 33 3. źródła danych i wyniki obliczeń statystycznych w prowadzonych wstępnych badaniach, realizując postawione cele, ograniczono się, jak już wspomniano, tylko do dwóch wskaźników a mianowicie: pkb per capita według parytetu siły nabywczej (pps) w dolarach amerykańskich (elementy macierzy informacji g) we wszystkich 27 krajach ue (w badaniach nie uwzględniono chorwacji) w latach 2005, 2008, 2011, 2016 oraz średnie miesięczne wynagrodzenie w dolarach w tych samych latach (elementy macierzy h). informacje zostały uzyskane z euromonitor international, jak i z innych publikacji eurostatu, powszechnie dostępnych, a na użytek poniższych badań przechowywanych w komputerowym banku informacji katedry handlu zagranicznego uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. na marginesie należy wspomnieć, że w różnych latach mogą występować informacje z różnymi jednostkami miary (np. euro lub dolary amerykańskie), co w analizie relatywnej nie ma znaczenia. również, nie mają znaczenia różne sposoby pomiaru kategorii ekonomicznych, byle tylko dotyczyły wszystkich analizowanych krajów. wykorzystując informacje statystyczne dotyczące pkb per capita i średnich miesięcznych wynagrodzeń, można dać prostą odpowiedź na ważne pytanie, czy w badanym okresie 2005-2016 następował proces wyrównywania się poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń w krajach unii europejskiej. w tym celu obliczono dla każdego roku współczynniki zmienności vt oraz współczynniki asymetrii at, przedstawiając wyniki w tabeli 1. tabela 1. wartości współczynników zmienności vt oraz asymetrii rozkładu at współczynnik 2005 2008 2011 2016 pkb per capita vt 46,0% 45,3% 49,5% 64,2% at 1,580 2,363 2,072 1,578 wynagrodzenia vt 64,4% 58,9% 59,7% 54,1% at 0,165 0,240 0,218 0,278 źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu statgraph. wyniki zawarte w tabeli 1 jednoznacznie wskazują, że na przestrzeni badanych lat dysproporcje rozwoju gospodarczego pomiędzy krajami ue nie tylko nie uległy zmniejszeniu lecz nawet się powiększyły. o tym świadczą wysokie współczynniki zmienności oraz dodatnie i bardzo wysokie współczynniki asymetrii rozkładu pkb per capita, oznaczające szybszy rozwój grupy krajów najwyżej rozwiniętych w badanym ugrupowaniu. współczynniki zaś zmienności wynagrodzeń w unii europejskiej są także na wysokim poziomie, co świadczy o głębokim zróżnicowaniu ceny pracy w przekroju wszystkich krajów tego ugrupowania, ale jednocześnie zanotować można ich zauważalną tendencję spadkową. niestety, w ba34 stanisław wydymus danych latach rosną dodatnie wartości współczynników asymetrii, co oznacza, podobnie jak w przypadku rozwoju gospodarczego, aczkolwiek w zdecydowanie mniejszym stopniu, oddalanie się grupy krajów najwyżej rozwiniętych. analiza powyższego jednowymiarowego typu, nie jest jednak celem prowadzonych badań. aby dokładniej przedstawić relacje poziomu wynagrodzeń w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego w krajach unii europejskiej obliczono elementy macierzy c dla polski i innych krajów ue w przekroju czterech badanych lat 2005, 2008, 2011 i 2016, przedstawiając tylko (ze względu na ograniczone ramy pracy) pełne wyniki dla roku 2016, oraz tylko te, które dotyczą polski w latach pozostałych (tabela 2). tabela 2. cząstkowe mierniki dysproporcji pkb i wynagrodzeń „ci/l” dla polski w latach 2005, 2008 i 2011 kraj 2005 2008 2011 austria 0,582 0,631 0,520 belgia 0,510 0,535 0,443 bułgaria 2,706 2,382 1,778 cypr 0,610 0,711 0,562 dania 0,419 0,461 0,362 estonia 1,479 1,257 0,962 finlandia 0,550 0,621 0,463 francja 0,551 0,595 0,474 grecja 0,730 0,803 0,612 hiszpania 0,706 0,756 0,557 holandia 0,547 0,619 0,483 irlandia 0,508 0,501 0,401 litwa 1,653 1,484 1,415 luksemburg 0,839 1,016 0,794 łotwa 1,697 1,285 1,081 malta 0,812 0,905 0,742 niemcy 0,567 0,651 0,539 portugalia 0,826 0,891 0,727 czechy 1,439 1,262 0,995 rumunia 1,643 1,509 1,314 słowacja 1,116 1,314 0,999 słowenia 0,770 0,805 0,577 szwecja 0,579 0,653 0,490 węgry 1,045 1,075 0,988 wielka brytania 0,471 0,546 0,455 włochy 0,627 0,691 0,543 źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu statgraph. analizując powyższą tabelę i uwzględniając rezultaty badań zawarte w pracy (wydymus, 2014) można stwierdzić, iż wartości cząstkowych mierników „ci/l” w roku 2005, czyli w pierwszym roku po największym rozszerzeniu ue, wskazują zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 35 na ogromne dysproporcje rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń. mierniki te wahają się bowiem od 0,155 (bułgaria) do 5,745 (wielka brytania). na najniższym biegunie oznaczającym niedoszacowanie wynagrodzeń znajduje się (spośród badanych krajów) bułgaria, litwa i słowacja, zaś na biegunie najwyższym, oznaczającym relatywną przewagę poziomu wynagrodzeń, jest wielka brytania, irlandia i francja. polska w roku 2005 miała relatywną przewagę poziomu wynagrodzeń w stosunku do bułgarii, estonii, litwy, łotwy, czech, rumunii, słowacji i węgier. w stosunku do pozostałych krajów płace w naszym kraju były zaniżone w relacji do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego. największa niekorzystna dysproporcja wystąpiła w przypadku wlk. brytanii, danii, belgii, irlandii i francji. w cytowanej wcześniej pracy (wydymus, 2014) przedstawione są relatywne cząstkowe mierniki dysproporcji rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń w roku 2008, czyli w roku rozpoczęcia światowego kryzysu gospodarczego. wartości wskaźników zawartych w tabelach zamieszczonych w cytowanej pracy wskazują, iż w roku 2008 nie nastąpiły zasadnicze zmiany w zakresie dysproporcji rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń w krajach unii europejskiej. odnotować jednak należy poprawę sytuacji w większości krajów słabiej rozwiniętych, które przystąpiły do ue w 2004 roku. wyraźnej poprawie uległa sytuacja na łotwie, w czechach i na słowacji. w polsce polepszeniu uległa relatywna dysproporcja rozwoju gospodarczego i ceny pracy w stosunku do większości krajów wyżej rozwiniętych. pogorszeniu – o ile można to w ten sposób oceniać – uległa sytuacja w relacji do takich krajów jak bułgaria, estonia, litwa, łotwa, rumunia, węgry oraz czechy. w następnych tabelach pracy (wydymus, 2014) przedstawiona jest sytuacja w zakresie dysproporcji obu badanych wskaźników w roku 2011, czyli w roku największego nasilenia kryzysu gospodarczego. analiza cząstkowych mierników dysproporcji rozwoju gospodarczego i płac w unii europejskiej w roku największego nasilenia kryzysu wskazuje na zasadnicze zmiany jakie nastąpiły w tym okresie. poprawiła się sytuacja w większości krajów, które w 2004 roku przystąpiły do ue. sytuacja w polsce uległa zaś drastycznemu pogorszeniu. wynagrodzenia w naszym kraju relatywnie spadły w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego w przypadku wszystkich krajów ue. największy spadek nastąpił w stosunku do takich krajów jak słowenia (o 28,3%), hiszpania (o 26,4%), bułgaria (o 25,4%), finlandia (o 25,5%) a także irlandia (o 20,0%), grecja (o 23,8%), portugalia (o 18,4%) czy też cypr (o 21,0%) – a więc kraje, które uważa się za najbardziej doświadczone kryzysem gospodarczym. ogromny dystans istniejący między relacją poziomu rozwoju gospodarczego a relacją wynagrodzeń jest dla naszego kraju tym bardziej niezrozumiały, bowiem zgodnie z najnowszymi informacjami oecd, polacy przepracowali w roku 2011 średnio 1939 godzin w skali roku, zaś średnia unijna wyniosła tylko 1776 godzin. pozostawiając czytelnikowi dokładną analizę indywidualnych mierników skali dysproporcji osiągniętego rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń dotyczących polski w latach 2005, 2008 i 2011, które zostały zawarte w tabeli 2, dokonano obliczenia cząstkowych mierników dysproporcji pkb i wynagrodzeń cil w roku 2016, przedstawiając rezultaty obliczeniowe w poniższej tabeli 3. 36 stanisław wydymus tabela 3. cząstkowe mierniki dysproporcji pkb i wynagrodzeń w ue „cil” w roku 2016 a) kraj a u st ri a b el gi a b u łg ar ia c yp r d an ia e st on ia f in la n d ia f ra n cj a g re cj a austria 1 0,967 0,924 0,796 0,866 0,879 0,871 0,855 0,941 belgia 1,035 1 0,956 0,824 0,898 0,910 0,902 0,886 0,974 bułgaria 1,083 1,048 1 0,862 0,939 0,952 0,944 0,926 1,019 cypr 1,256 1,216 1,161 1 1,089 1,105 1,095 1,075 1,182 dania 1,152 1,115 1,065 0,917 1 1,014 1,005 0,986 1,085 estonia 1,137 1,101 1,051 0,905 0,986 1 0,991 0,973 1,070 finlandia 1,147 1,110 1,060 0,913 0,995 1,009 1 0,982 1,080 francja 1,169 1,132 1,081 0,931 1,014 1,029 1,019 1 1,101 grecja 1,062 1,028 0,982 0,846 0,921 0,934 0,926 0,909 1 hiszpania 1,258 1,217 1,162 1,001 1,091 1,106 1,097 1,076 1,184 holandia 0,928 0,898 0,858 0,739 0,805 0,816 0,809 0,794 0,873 irlandia 0,704 0,681 0,650 0,560 0,610 0,619 0,613 0,602 0,662 litwa 0,829 0,803 0,766 0,660 0,719 0,730 0,723 0,710 0,781 luksemburg 0,638 0,619 0,591 0,509 0,554 0,562 0,557 0,547 0,601 łotwa 1,027 0,994 0,947 0,817 0,890 0,903 0,895 0,878 0,966 malta 0,869 0,841 0,803 0,692 0,753 0,764 0,757 0,743 0,817 niemcy 1,096 1,061 1,013 0,873 0,951 0,964 0,956 0,937 1,032 polska 1,098 1,063 1,015 0,874 0,952 0,966 0,957 0,939 1,033 portugalia 1,006 0,974 0,930 0,801 0,873 0,885 0,877 0,861 0,947 czechy 0,818 0,791 0,755 0,651 0,709 0,719 0,713 0,699 0,769 rumunia 1,035 1,002 0,957 0,824 0,898 0,910 0,902 0,886 0,974 słowacja 0,829 0,803 0,766 0,660 0,719 0,730 0,723 0,710 0,781 słowenia 1,008 0,976 0,931 0,802 0,874 0,887 0,879 0,862 0,949 szwecja 1,023 0,990 0,946 0,815 0,887 0,900 0,892 0,875 0,963 węgry 0,865 0,837 0,799 0,689 0,750 0,761 0,754 0,740 0,814 wielka brytania 1,144 1,107 1,057 0,911 0,992 1,006 0,997 0,978 1,077 włochy 1,334 1,291 1,233 1,062 1,157 1,174 1,163 1,141 1,256 b) kraj h is zp an ia h ol an d ia ir la n d ia l it w a l u k se m b u rg ł ot w a m al ta n ie m cy p ol sk a austria 0,795 1,076 1,420 1,206 1,563 0,974 1,152 0,912 0,911 belgia 0,823 1,115 1,470 1,249 1,619 1,009 1,193 0,944 0,943 bułgaria 0,861 1,166 1,538 1,307 1,693 1,055 1,248 0,988 0,987 cypr 0,998 1,353 1,784 1,516 1,964 1,224 1,448 1,146 1,145 dania 0,916 1,241 1,637 1,391 1,802 1,123 1,328 1,051 1,050 zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 37 kraj h is zp an ia h ol an d ia ir la n d ia l it w a l u k se m b u rg ł ot w a m al ta n ie m cy p ol sk a estonia 0,904 1,225 1,615 1,372 1,778 1,108 1,310 1,037 1,036 finlandia 0,912 1,236 1,630 1,385 1,794 1,118 1,322 1,047 1,046 francja 0,930 1,259 1,661 1,411 1,829 1,140 1,348 1,067 1,066 grecja 0,844 1,144 1,509 1,282 1,661 1,035 1,224 0,969 0,968 hiszpania 1 1,354 1,787 1,518 1,967 1,226 1,450 1,147 1,147 holandia 0,738 1 1,318 1,120 1,451 0,905 1,070 0,847 0,845 irlandia 0,559 0,758 1 0,849 1,100 0,686 0,811 0,642 0,641 litwa 0,659 0,893 1,178 1 1,297 0,808 0,956 0,757 0,756 luksemburg 0,508 0,688 0,908 0,771 1 0,623 0,737 0,583 0,582 łotwa 0,816 1,106 1,458 1,239 1,605 1 1,183 0,937 0,936 malta 0,690 0,953 1,234 1,048 1,358 0,847 1 0,792 0,791 niemcy 0,872 1,181 1,557 1,323 1,714 1,069 1,263 1 0,999 polska 0,873 1,182 1,560 1,325 1,717 1,070 1,265 1,002 1 portugalia 0,800 1,084 1,429 1,214 1,574 0,981 1,160 0,918 0,917 czechy 0,650 0,880 1,161 0,987 1,278 0,797 0,942 0,746 0,745 rumunia 0,823 1,115 1,470 1,249 1,619 1,009 1,193 0,944 0,943 słowacja 0,659 0,893 1,178 1,001 1,297 0,808 0,956 0,757 0,756 słowenia 0,901 1,085 1,432 1,216 1,576 0,982 1,162 0,919 0,918 szwecja 0,813 1,102 1,453 1,235 1,600 0,997 1,179 0,933 0,932 węgry 0,688 0,932 1,229 1,044 1,353 0,843 0,997 0,789 0,788 wielka brytania 0,909 1,232 1,625 1,381 1,789 1,115 1,318 1,044 1,043 włochy 1,061 1,437 1,895 1,610 2,087 1,301 1,538 1,217 1,216 c) kraj p or tu ga li a c ze ch y r u m u n ia s ło w ac ja s ło w en ia s zw ec ja w ęg ry w ie lk a b ry ta n ia w ło ch y austria 0,999 1,223 0,965 1,204 0,991 0,976 1,155 0,874 0,749 belgia 1,028 1,267 0,999 1,247 1,026 1,011 1,197 0,905 0,776 bułgaria 1,075 1,325 1,046 1,305 1,073 1,058 1,252 0,947 0,812 cypr 1,248 1,538 1,213 1,512 1,245 1,227 1,452 1,098 0,941 dania 1,145 1,411 1,113 1,389 1,142 1,126 1,332 1,008 0,864 estonia 1,129 1,392 1,098 1,370 1,127 1,111 1,315 0,994 0,852 finlandia 1,140 1,404 1,108 1,382 1,137 1,121 1,326 1,003 0,860 francja 1,162 1,432 1,129 1,409 1,159 1,142 1,352 1,022 0,876 grecja 1/055 1,300 1,026 1,280 1,053 1,038 1,228 0,929 0,796 hiszpania 1,249 1,540 1,215 1,516 1,247 1,229 1,454 1,100 0,943 holandia 0,922 1,137 0,896 1,118 0,920 0,906 1,073 0,811 0,696 irlandia 0,699 0,861 0,680 0,848 0,698 0,687 0,813 0,615 0,527 litwa 0,824 1,015 0,801 0,999 0,822 0,810 0,959 0,725 0,622 38 stanisław wydymus kraj p or tu ga li a c ze ch y r u m u n ia s ło w ac ja s ło w en ia s zw ec ja w ęg ry w ie lk a b ry ta n ia w ło ch y luksemburg 0,635 0,782 0,617 0,770 0,634 0,624 0,739 0,559 0,479 łotwa 1,020 1,257 0,991 1,237 1,018 1,003 1,187 0,898 0,769 malta 0,862 1,063 0,839 1,047 0,861 0,848 1,005 0,759 0,651 niemcy 1,089 1,342 1,059 1,321 1,087 1,071 1,267 0,958 0,822 polska 1,091 1,344 1,060 1,323 1,089 1,072 1,269 0,960 0,823 portugalia 1 1,232 0,972 1,212 0,998 0,983 1,163 0,880 0,754 czechy 0,812 1 0,790 0,985 0,810 0,799 0,945 0,715 0,613 rumunia 1,028 1,267 1 1,247 1,026 1,011 1,197 0,905 0,776 słowacja 0,824 1,015 0,801 1 0,822 0,810 0,959 0,725 0,622 słowenia 1,001 1,234 0,973 1,214 1 0,985 1,165 0,881 0,755 szwecja 1,016 1,253 0,988 1,233 1,014 1 1,183 0,895 0,767 węgry 0,859 1,059 0,836 1,042 0,858 0,845 1 0,756 0,648 wielka brytania 1,136 1,400 1,105 1,378 1,174 1,117 1,322 1 0,857 włochy 1,325 1,633 1,289 1,608 1,324 1,303 1,542 1,167 1 źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu statgraph. wykorzystując pełne informacje dotyczące cząstkowych wskaźników dysproporcji wynagrodzeń i wielkości pkb zawartych w tabeli 3, obliczono syntetyczne mierniki dysproporcji wit zgodnie ze wzorem: 2�� = � %,3�& ∑ ∑ .%� 5⁄ &��,�,56�7�6� , gdzie i ≠ l (8) który w przypadku prowadzonych badań przyjął zdecydowanie bardziej uproszczoną postać, ze względu na fakt, iż m=1. wartości syntetycznych mierników badanych dysproporcji wit dla wszystkich krajów unii europejskiej w latach 2005, 2008, 2011 i 2016, zawiera tabela 4. w tym miejscu warto przypomnieć, iż mierniki syntetyczne wit oscylują wokół jedności. mniejsze od 1 wartości oznaczają sytuację niekorzystną dla danego kraju, bowiem wynagrodzenia są wtedy relatywnie niższe w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego średnio w całej badanej grupie krajów. wartości zaś powyżej 1 oznaczają sytuację przeciwną, czyli relatywną przewagę wynagrodzeń danego kraju nad średnim poziomem rozwoju gospodarczego we wszystkich pozostałych krajach tworzących badane ugrupowanie. analiza mierników syntetycznych przedstawionych w tabeli 4 wskazuje na ogromne zróżnicowanie relacji osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego i płac w krajach unii europejskiej. zróżnicowanie wartości syntetycznego miernika „wit” w poszczególnych latach analizy, mierzone współczynnikiem zmienności jest następujące: v2005 = 41,6%, v2008 = 36,1%, v2011= 37,2% zaś w roku 2016 v2016 = 17,0%. pomijając tymczasem radykalną zmianę jaką przyniósł rok 2016, można w tym miejscu stwierdzić, że na przestrzeni lat 2005-2008 nastąpił pewien spadek skali dysproporcji w całej grupie krajów ue, lecz niestety w czasie kryzysu skala badanych zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 39 dysproporcji istotnie wzrosła. w roku 2011 największego nasilenia kryzysu, relatywne pogorszenie sytuacji nastąpiło w takich krajach jak austria, belgia, łotwa, niemcy, rumunia, węgry, wielka brytania i polska. relatywny wzrost płac w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego nastąpił zaś w takich wysoko rozwiniętych krajach jak szwecja, finlandia, dania, francja a także w krajach, które są w strefie największego zagrożenia kryzysem jak cypr, grecja, irlandia, hiszpania, słowenia, włochy. sytuacja ta wydaje się być jednak całkowicie niezrozumiała i zarazem dyskusyjną. w krajach największego zagrożenia kryzysem relacja płac do poziomu rozwoju gospodarczego relatywnie wzrosła, co narzuca nowy punkt widzenia w ocenie skutków kryzysu gospodarczego. z informacji zawartych w tabeli 4 wynika, iż w ujęciu relatywnym w stosunku do wszystkich krajów ue, to polska najbardziej ucierpiała w okresie 2008-2011, czyli w okresie tabela 4. wartości syntetycznych mierników dysproporcji wynagrodzeń i rozwoju gospodarczego wit lata kraj 2005 2008 2011 2016 austria 1,650 1,521 1,499 1,009 belgia 1,888 1,790 1,760 1,047 bułgaria 0,355 0,403 0,439 1,096 cypr 1,575 1,350 1,387 1,278 dania 2,292 2,082 2,154 1,169 estonia 0,650 0,764 0,811 1,153 finlandia 1,748 1,546 1,683 1,164 francja 1,742 1,613 1,650 1,187 grecja 1,317 1,196 1,275 1,075 hiszpania 1,361 1,270 1,400 1,280 holandia 1,758 1,551 1,608 0,934 irlandia 1,891 1,919 1,945 0,699 litwa 0,581 0,647 0,647 0,831 luksemburg 1,146 0,946 0,982 0,631 łotwa 0,566 0,747 0,722 1,038 malta 1,184 1,061 1,052 0,872 niemcy 1,694 1,475 1,448 1,111 polska 0,961 0,960 0,780 1,112 portugalia 1,163 1,077 1,073 1,017 czechy 0,668 0,760 0,784 0,819 rumunia 0,585 0,636 0,593 1,047 słowacja 0,594 0,731 0,780 0,831 słowenia 1,248 1,192 1,352 1,018 szwecja 1,659 1,470 1,592 1,034 węgry 0,919 0,893 0,789 0,868 wielka brytania 2,040 1,758 1,715 1,161 włochy 1,533 1,389 1,435 1,360 źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu statgraph. 40 stanisław wydymus największego natężenia kryzysu. spadek syntetycznego miernika dysproporcji „w” w polsce w roku 2011 w stosunku do roku 2008 wyniósł aż 18,8% i jest zdecydowanie największy wśród wszystkich krajów unii europejskiej. powstaje zatem problem, jak mierzyć i oceniać skutki kryzysu. uwzględnianie tylko makroekonomicznych wskaźników rozwoju gospodarczego bez analizy różnych mierników poziomu życia ludności, jest zdecydowanie jednostronne i nazbyt proste. kraje, które miały wyraźne problemy z potęgującym się w latach 2008-2011 kryzysem gospodarczym, takie jak cypr, grecja, hiszpania, irlandia, słowenia czy też włochy, zanotowały w tym czasie relatywny wzrost wynagrodzeń w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego, mierzonym najważniejszym (mimo różnych zastrzeżeń) wskaźnikiem makrowydajności społecznej, jakim jest pkb per capita. to zrozumiałe, że lata kryzysu są specyficzne w relatywnej analizie ekonomicznej, ale tylko w pewnym stopniu można tłumaczyć taką sytuację spadkiem pkb w krajach najbardziej objętych kryzysem, co objawia się oczywiście wzrostem mierników „wit”. tłumaczenie to zarazem jednak pogłębia jeszcze bardziej swoisty paradoks relatywnego wzrostu poziomu życia w takich krajach, które najbardziej ucierpiały pod względem spadku pkb. w krajach zaś stabilnych gospodarczo, takich jak austria, belgia, niemcy czy też wielka brytania, nastąpił w badanym okresie relatywny spadek płac w stosunku do poziomu rozwoju gospodarczego. niewielki wzrost miernika syntetycznego charakteryzuje zaś takie stabilne gospodarczo kraje jak dania, finlandia, francja, luksemburg, holandia oraz szwecja. 4. wnioski badawcze i konkluzje końcowe pomijając generalny wniosek o ogromnych dysproporcjach rozwoju gospodarczego i poziomu wynagrodzeń jakie występują pomiędzy wysoko i słabiej rozwiniętymi krajami ue, można wskazać na dwa kraje, które na tle wszystkich pozostałych wyraźnie się odróżniają. jednym z nich jest bułgaria, która mimo najbardziej drastycznie zaniżonego nominalnego poziomu wynagrodzeń ustawicznie poprawia swoją pozycję, zaś drugim jest polska, która najbardziej straciła na relacji płac i osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego w czasie trwania kryzysu gospodarczego. wartość syntetycznego miernika wit w latach kryzysu gospodarczego najbardziej spadła w polsce (aż o 21,2% w średniej relacji do krajów ue-15 i o 18,4% w przypadku ue-12, czyli krajów, które wraz z polską weszły w 2004 roku do ue). często prowadzona ocena skutków kryzysu w oparciu o jednowymiarowe wskaźniki makroekonomiczne dotyczące rozwoju gospodarczego, wydaje się być zatem zbyt mało wiarygodna. płace w polsce były w analizowanym okresie zdecydowanie relatywnie zaniżone w stosunku do skali zróżnicowania pkb jako również przybliżonej miary efektywności i makrowydajności kapitału ludzkiego. uderzająca jest zwłaszcza relatywna dysproporcja wynagrodzeń w naszym kraju w stosunku do krajów, które miały największe problemy gospodarcze w okresie kryzysu – grecja, cypr, włochy, irlandia, hiszpania. jakiekolwiek próby wyjaśnienia tej sytuacji, związane z efektywnością pracy, koniecznością utrzymania nizróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 41 skich kosztów pracy ze względu na konkurencyjność naszego eksportu czy też koniecznością zwiększania kosztowej atrakcyjności naszego kraju dla inwestorów zagranicznych, nie miały i nie mają istotnego merytorycznego uzasadnienia. skala omawianych dysproporcji w stosunku do zdecydowanej większości krajów ue była zbyt duża aby tego typu argumenty mogły być przekonujące. pewne zastrzeżenia a zarazem poprawki, jakie można wprowadzić do przedstawionej analizy dysproporcji rozwojowych ze względu na siłę nabywczą dochodów krajowych, muszą zostać przynajmniej w części skompensowane faktem, że mieszkańcy naszego kraju często spędzają wczasy w innych krajach ue lub też do nich licznie podróżują i tam wydają w polsce zarobione pieniądze. relacje cenowe w krajach wspólnoty, coraz bardziej się jednak zmniejszające, tylko w części mogą tłumaczyć skalę istniejących dysproporcji płacowych. w niniejszym opracowaniu analizowane są relatywne dysproporcje rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności w krajach ue, a zatem różnice cenowe powinny być rozpatrywane symetrycznie w ugrupowaniu krajów, w których istnieją i potęgują się wzajemne przepływy ludności. skala analizowanych relatywnych dysproporcji pkb i wynagrodzeń była zatem nie do przyjęcia, a fakt że dysproporcje te wzrosły w latach kryzysu gospodarczego, źle świadczy o realizacji głównego celu integracyjnego jakim jest wyrównywanie poziomu życia w całej wspólnocie. wielkość omawianych dysproporcji była by zapewne większa, gdyby w analizie przyjęto nie wartości średnich wynagrodzeń ale wartości ich mediany. duża asymetria prawostronna rozkładu wynagrodzeń w naszym kraju, wyrażona stosunkowo dużą i jedną z największych w europie dodatnią różnicą średnich płac i ich mediany, zdecydowanie pogłębiłaby i zaostrzyła wyprowadzone wnioski. według danych eurostatu z 2006 roku relacja średnich płac w polsce do ich mediany wyniosła 1,28 co w porównaniu do innych krajów ue oznacza jedną z największych dysproporcji rozkładu. przykładowo w bardziej rozwiniętych krajach tak zdefiniowany wskaźnik asymetrycznej dysproporcji płac był następujący: belgia – 1,11, dania – 1,07, finlandia – 1,13, francja – 1,17, niemcy – 1,06, szwecja – 1,09. ogromna skala dysproporcji wynagrodzeń i osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego w unii europejskiej nasuwa szereg uwag co do poprawności oceny skutków kryzysu gospodarczego. wydaje się, że ówczesny kryzys był w dużym stopniu objawem zdecydowanie zbyt dużego odejścia od reguł gospodarki towarowo-pieniężnej. w warunkach dominującego wówczas ale także po części nadal, neoliberalizmu globalnego, z nadmierną wiarą w „niewidzialną rękę” rynku, mieliśmy do czynienia z coraz częściej wtedy używanym pojęciem „casino-kapitalizmu”, gdzie pieniądz staje się nazbyt często celem działań spekulacyjnych, a nie środkiem realizacji zasadniczych celów gospodarki towarowo-pieniężnej. nakazem zatem chwili pozostawała zwłaszcza wcześniej a także nadal, konieczność szerszego i skutecznego współdziałania na rzecz przywrócenia elementarnych funkcji pieniądza w unijnej gospodarce towarowo-pieniężnej a tym samym przypomnienie przecież zasadniczego paradygmatu ekonomii, że źródłem bogactwa społeczeństw jest praca, a nie spekulacja obrotem pieniądza. tego typu konkluzja jest zasadniczo związana z wynikami zrealizowanych w tym opracowaniu badań, dotyczących okresu minionego kryzysu gospodarczego. 42 stanisław wydymus wracając w tym miejscu do interpretacji wyników badań dotyczących roku 2016, należy stwierdzić iż nastąpiła w tym względzie radykalna zmiana. zróżnicowanie dysproporcji wynagrodzeń w stosunku do pkb zdecydowanie zmniejszyło się w krajach unii europejskiej. współczynnik zmienności syntetycznych wskaźników „wit” zmniejszył się do 17% czyli ponad dwukrotnie w stosunku do roku 2011 i prawie trzykrotnie w stosunku do roku 2005. w zakresie poszczególnych krajów nastąpiło radykalne przetasowanie na korzyść krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo. sytuacja polski poprawiła się w sposób zasadniczy. odnotowaliśmy ogromny postęp w zakresie polityki społecznej. gdyby w wynagrodzeniach uwzględnić ostatnie decyzje dotyczące zwiększenia płacy minimalnej a także wypłaty związane ze sferą socjalną, wówczas nasza pozycja na tle innych krajów ue byłaby jeszcze lepsza. w tym miejscu należy jeszcze raz podkreślić, że prowadzona analiza ma charakter relatywny zaś skala dysproporcji absolutnych stawia jeszcze duże wyzwania naszej gospodarce. pozostawiając na uboczu rozważania na tematy polityczne, należy jednoznacznie stwierdzić, iż polska zanotowała w roku 2016 niebywały sukces w zakresie relacji wynagrodzeń do pkb. największy sukces odnotowała jednak w roku 2016 bułgaria i rumunia. na pozycje sensownych dysproporcji, w granicach 0,9-1,2, zeszły tak bogate kraje jak: belgia, francja, dania, finlandia, holandia, szwecja, wlk. brytania a także niemcy. relatywnie słabo poprawiły swoją pozycję takie kraje jak węgry, słowacja czy też czechy. należy w tym miejscu stwierdzić, że przeprowadzone badania, zgodnie z proponowanymi regułami taksonomii relatywnej, w prostym dwuwymiarowym układzie, mają jednak w dużym stopniu charakter wstępny i rozpoznawczy. bardziej pogłębione i kompleksowe badania powinny dotyczyć większej liczby poprawnie dobranych makroekonomicznych wskaźników dotyczących z jednej strony rozwoju gospodarczego, zaś z drugiej – poziomu życia. tego typu relatywna wielowymiarowa analiza dysproporcji rozwojowych w unii europejskiej powinna wyeliminować proste oceny jednowymiarowe (jednowskaźnikowe) o charakterze liniowym, które dają rezultaty jednostronne i mające małą wartość poznawczą w konfrontacji ze złożoną rzeczywistością społeczno-gospodarczą. najważniejsze pytanie jakie się rysuje po przeprowadzonej diagnozie, dotyczy podstawowych przyczyn tak dużej skali dysproporcji rozwojowych występujących w naszym kraju zwłaszcza na tle innych krajów ue w latach 2005-2011. radykalna poprawa sytuacji naszego kraju w roku 2016 nie zwalnia jednak od dyskusji na temat przyczyn fatalnego stanu dysproporcji w roku 2011. poniżej zawarte i w dużej części powtórzone rozważania w tym względzie, przeprowadzono już w 2013 roku i przedstawiono w pracy (wydymus, 2014). przytaczając ich sedno, należy stwierdzić, iż znajomość przyczyn tak dużych dysproporcji dla naszego kraju w tamtym okresie daje bowiem szansę odpowiedzi na pytanie, jakie powinny być podejmowane długofalowe działania, jakich szukać rozwiązań i budować trwałą strategię rozwoju zrównoważonego. trzeba przy tym pamiętać, że poszukiwanie przyczyn oznacza także wkroczenie w obszar polityki, która najczęściej zmniejsza poziom racjonalności i skraca horyzont decyzyjny w gospodarce. długi okres jaki mija od zmian ustrojowych obnaża popełnione błędy zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 43 i wyraźnie wskazuje na brak długoterminowej strategii rozwoju naszego kraju. polska wpadła w pułapkę niekorzystnej struktury gospodarczej, w której nazbyt duże znaczenie mają branże oparte na taniej sile roboczej zaś branże efektywnościowe, związane z nowoczesnymi technologiami i innowacyjnością pozostawały wcześniej daleko w tyle i nadal niestety w dużym stopniu pozostają. to zaś oznaczało we wcześniejszych latach transformacji gospodarczej niskie zarobki i oparcie w dużym stopniu rozwoju na eksporcie, uzyskującym przewagę konkurencyjną generowaną przede wszystkim niskimi kosztami pracy. problem ten należy rozpatrywać przez pryzmat struktury własnościowej w naszej gospodarce, z jednak relatywnie nadmiernie dużym udziałem kapitału zagranicznego (zwłaszcza w branżach o krótkim okresie zwrotu kapitału) i kompletnym brakiem strategii przekształceń własnościowych w przeszłości. w tym kontekście lansowana np. przez ue idea rozwoju sektora małych i średnich firm, bez zachowania właściwych proporcji, wydaje się być dla nas drogą błędną. tylko duże firmy, z rodzimym kapitałem, mają szansę realizować wszechstronne korzyści skali a tym samym generować środki na rozwój, na nowe technologie, badania rozwojowe, innowacyjność a także na zwiększenie wynagrodzeń i dochodów budżetu państwa. tego typu działania są obecnie intensywnie podejmowane. w tym zakresie dysproporcje rozwojowe w ujęciu nominalnym są nadal jednak dla naszego kraju zbyt duże. brak trwałej i długoterminowej strategii w latach poprzednich, który doprowadził do aż tak bardzo niekorzystnej struktury gospodarczej, wynikał głównie z nadmiernej wiary w mechanizmy rynkowe i bezkrytycznej akceptacji zasad liberalizmu, co w bardzo dużym stopniu kreowała i umacniała polityka unii europejskiej. jeszcze niestety do niedawna staliśmy się krajem prawie quasi-kolonialnym, z tanią siła roboczą, exodusem młodych ludzi i pomocą unijną, której znaczenie tak bardzo było i nadal jest propagandowo eksponowane przez ośrodki opiniotwórcze. wystarczy jednak przeprowadzić głębszą i relatywną analizę naszych korzyści na tle różnorakich korzyści naszych partnerów gospodarczych, stosując chociażby zasady teorii gier, aby przywrócić właściwe proporcje jakie w tym względzie występują i bardziej zobiektyzować nadmiernie optymistyczną ocenę skali i struktury pomocy unijnej. polityka unii europejskiej ogranicza bowiem interwencjonizm państwowy, co jest słuszne i korzystne ale tylko w przypadku gdy kraje są na zbliżonym poziomie rozwoju. w sytuacji dużych dysproporcji rozwojowych główne korzyści z takiej polityki odnoszą kraje bogate. interwencjonizm państwowy to aktywne wykorzystywanie środków i narzędzi realizacji strategii gospodarczej, nawet wbrew niekorzystnym dla nas wytycznym komisji europejskiej. bardzo dobre przykłady pozytywnych skutków interwencjonizmu dotyczą wielu krajów, spośród których przede wszystkim wymienić można przykładowo japonię, koreę południową, tajwan, izrael, a także chiny, nie pomijając wielu krajów ue z wcześniejszego okresu ich rozwoju. mądry interwencjonizm państwowy, nie mający nic wspólnego z prostym zarządzaniem gospodarką i błędnymi regułami gospodarki centralnie sterowanej, mógł a teraz zapewne będzie w naszym kraju przynosić lepsze efekty, głównie w zakresie tworzenia bardziej racjonalnej struktury gospodarczej a także w zakresie szybszego wzrostu wynagro44 stanisław wydymus dzeń i zmniejszenia ich dysproporcji. czy obecnie są realne możliwości wprowadzenia zasadniczych zmian w naszej gospodarce, które mogą zmierzać w kierunku wyrównywania poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego oraz szybszego wzrostu poziomu życia ludności przy wzroście wynagrodzeń i zmniejszającej się ich obecnie ale nadal zbyt głębokiej asymetrii? paradoksalnie to właśnie kryzys gospodarczy w europie w latach 2008-2011 zrodził szanse na istotne zmiany, bowiem z opóźnieniem, ale zmusił ośrodki decyzyjne naszego kraju do szybkiego a przy tym rozważnego działania, które obecnie ma i musi mieć długookresowy charakter, zogniskowany wokół, w dużej mierze apolitycznej, strategii rozwoju. jeśli taka strategia by się nie umocniła, jeśli dochody ludności nie będą szybciej rosnąć, jeśli nie zostaną zahamowane ogromne nierówności społeczne, wówczas skala niezadowolenia społecznego może się szybko potęgować, wzmacniana przez wzrost wykształcenia i aspiracje młodego pokolenia. nadal niestety duża, aczkolwiek zmniejszająca się, nieufność wobec państwa i jego instytucji, jest zaś funkcją upływu czasu. to zaś winno być sygnałem do wzmocnienia działań o długofalowym charakterze w celu dokonania głębokich zmian w strukturze gospodarczej bez względu na ich możliwe koszty polityczne, które w naszym kraju nazbyt często skracały rządzącym horyzont decyzyjny. czy możliwe jest wypracowanie obiektywnej i racjonalnej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, której główne założenia nie będą zależne od tego, kto sprawuje władzę? używając języka statystyki matematycznej, można stwierdzić, że występujące w tym względzie stopnie swobody są malejącą funkcją czasu, pozostawiając niestety naszemu krajowi coraz węższy margines możliwych działań naprawczych. margines ten zmniejsza się na skutek nadal jednak niskiej korelacji poziomu rozwoju gospodarczego i standardu życia ludności oraz niestety równie niskiej korelacji relatywnych dochodów ludności z wielkością i nadmiernym udziałem kapitału zagranicznego w strukturze gospodarczej naszego kraju. działania mające na celu repolonizację w ważnych sferach gospodarczych, mają w tym względzie ogromne znaczenie. pomijając niuanse natury politycznej, można w świetle przeprowadzonych badań jednoznacznie stwierdzić, że polska wreszcie realizuje dobrą prospołeczną (a de facto prawdziwie lewicową) politykę rozwoju społecznogospodarczego. czy polityka w dostatecznym stopniu uwzględni takie problemy jak deficyt budżetowy, zadłużenie państwa, poziom inflacji, stabilność kursów walutowych, potęgujące się problemy demograficzne warunkujące sferę emerytalno-rentowną itp., zależeć będzie od przezorności i determinacji rządzących. a czas zweryfikuje zasadność wszelkich decyzji. literatura grabiński, t., wydymus, s., & zeliaś, a. (1989). metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych. warszawa: pwn. wydymus, s. (2012). obciążenia fiskalno-społeczne w gospodarkach krajów ue jako potencjalny czynnik zagrożenia kryzysem gospodarczym. w: s. wydymus & m. maciejewski (red.), innowacyjność i wiedza we współczesnym handlu międzynarodowym. kraków: fundacja uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. zróżnicowanie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów unii… 45 wydymus, s. (2013). rozwój gospodarczy a poziom wynagrodzeń w krajach ue – analiza taksonomiczna. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, 756, seria: finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 57, 631-645. wydymus, s. (2014). dysproporcje rozwojowe w polsce i w krajach unii europejskiej w okresie kryzysu gospodarczego (s. 85-106). w: p. kawa (red.), krajowe i międzynarodowe aspekty funkcjonowania gospodarek – perspektywa pokryzysowa. kraków: oficyna wydawnicza text (seria: prace naukowe wyższej szkoły zarządzania i bankowości w krakowie, nr 91). diversification of the social and economic development of countries of the european union in the light of relative taxonomy methods abstract: the aim of the article is to diagnose and evaluate the equalization of the level of economic development and standard of living of the population in the european union countries in the years 2005-2016. the paper is a comparative analysis of various disproportions between income and economic level of poland and other eu countries. analysis had dynamic character and were conducted by using of new methodological proposals connected with taxonomic multivariate methods. results were discussed in the context of actual conditions in the eu economy. keywords: convergence, economic growth, economic development, european union, economic disproportions jel codes: f02 ie-pm-04-01-05-pp061-leszczynska 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.05 behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 kinga leszczyńska a b s t r a k t cel artykułu: niniejszy artykuł koncentruje się na alternatywnym podejściu do wyjaśnienia zaistnienia ostatniego kryzysu z lat 2007-2010, jaki oferuje ekonomia behawioralna. jego celem jest odejście od klasycznego modelu i przeanalizowanie wpływu czynnika psychologicznego na wywołanie, a także przebieg ostatniego kryzysu. metodyka badań: w artykule wykorzystano zróżnicowany materiał źródłowy oraz zaczerpnięto z dorobku naukowego zarówno polskich, jak i zagranicznych autorów. ponadto, w pracy podkreślono nierealistyczność założeń przedstawianych przez standardową ekonomię oraz ukazano potrzebę zwracania większej uwagi na psychologiczne podstawy ludzkiego działania oraz motywy i skłonności jakimi kieruje się człowiek w dokonywanych przez siebie wyborach. wyniki: identyfikacja i analiza zachowań, które wyraźnie odbiegają od modelu homo oeconomicus, a także umiejscowienie ich w czasach poprzedzających kryzys lub w trakcie jego trwania, bezsprzecznie pokazuje, że behawioralne aspekty ludzkiego działania odegrały bardzo ważną rolę w procesie ukształtowania się ogólnoświatowej depresji. wkład i wartość dodana: artykuł dowodzi, że nieuwzględnianie czynnika psychologicznego niesie ze sobą poważne ryzyko zbagatelizowania wielu zagrożeń wynikających z niedoskonałości ludzkiego umysłu, działania pod wpływem emocji oraz innych nieracjonalnych zachowań, których podmioty istniejące na rynku nie potrafią się ustrzec. typ artykułu: przegląd literatury słowa kluczowe: kryzys finansowy; psychologiczne aspekty ekonomii; ekonomia behawioralna; racjonalność zachowań; homo oeconomicus kody jel: g01, g40, g41 artykuł nadesłano: 6 stycznia 2018 artykuł zaakceptowano: 26 lutego 2018 sugerowane cytowanie: leszczyńska, k., (2018). behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 61-71. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.05 62 | kinga leszczyńska wprowadzenie ogólnoświatowy kryzys finansowy, który miał miejsce w ostatnich latach przypomniał o tym, że bezkonfliktowe działanie gospodarki rynkowej to tylko mit i złudzenie. temu błędnemu wyobrażeniu dały się jednak ponieść tłumy. j.e. stiglitz, laureat nagrody nobla w dziedzinie ekonomii napisał: „jedynym zaskakującym aspektem kryzysu gospodarczego 2008 roku było to, że jego nadejście zaskoczyło tak wielu ludzi” (stiglitz, 2010, s. 1-3). wraz z początkiem obecnego tysiąclecia zaczęto głosić początek złotej ery ekonomii (stiglitz, 2010, s. 1-3). ekonomiści uwierzyli, że wszystko jest pod ich kontrolą. przekonanie, że rynki są stabilne i ulegają samoregulacji bez potrzeby ingerencji w nie, było naiwną, ale bardzo wygodną tezą, którą kierowano się przy podejmowaniu decyzji gospodarczych czy inwestycyjnych. idea ta zdominowała główne nurty ekonomii ostatnich lat. poglądy stojące w opozycji do niej były ignorowane. olbrzymim zainteresowaniem cieszyły się natomiast doktryny wolnorynkowe mówiące o efektywności wolnych i niczym nieskrępowanych rynków. ponadto we wszelkich finansowych innowacjach upatrywano źródła rozproszenia ryzyka i większego bezpieczeństwa dla sektora finansów. deregulacja odbywająca się w stanach zjednoczonych na szeroką skalę od lat 80. ubiegłego wieku umożliwiła wzrost gospodarczy, był on jednak oparty na bardzo chwiejnych fundamentach: rosnącym poziomie zadłużenia oraz wzroście skłonności do podejmowania ryzyka. załamanie gospodarcze z pierwszej dekady obecnego wieku zostało zainicjowane na rynku nieruchomości w usa (solek, 2010, s.240). doszło tam do pęknięcia spekulacyjnej bańki, która wcześniej uformowała się właśnie na tym rynku. negatywne zjawiska mające swoje źródło na kontynencie amerykańskim, w bardzo szybkim tempie rozlewały się na inne części świata. wymienia się wiele różnorodnych przyczyn o charakterze ekonomicznym, prawno-instytucjonalnym oraz społecznym, które doprowadziły do wystąpienia tak poważnej depresji, a ich splot zwiększył siłę oddziaływania i pogłębił zapaść. jednak, aby w pełni poznać istotę zaistniałego wówczas kryzysu nie należy zapominać o psychologicznych czynnikach, które bez wątpienia wywarły znaczący wpływ na zapoczątkowanie oraz sam jego przebieg. klasyczne teorie zbudowane na założeniach mówiących o efektywności rynku, czy racjonalności podmiotów biorących w nim udział, nie dostarczają satysfakcjonującej odpowiedzi na pytania dotyczące powodów wystąpienia negatywnych zjawisk, jakie zaobserwowano w gospodarce podczas ostatniego kryzysu. wiele z tych niezrozumiałych procesów można jednak wytłumaczyć biorąc pod uwagę psychologiczne motywacje, jakie przyświecały inwestorom i pozostałym uczestnikom rynku. racjonalność ograniczona racjonalność zachowań ludzkich to jedno z zasadniczych założeń mających zastosowanie w ekonomii (tyszka, 2004, s. 39-43). ekonomista g. becker był nawet zdania, iż racjonalność jest jej immanentną cechą. według niego, bardzo wiele reakcji ludzkich, nie tylko odnoszących się do kwestii gospodarczych, ale także tych w życiu codziennym, da się wytłumaczyć używając koncepcji o racjonalnym działaniu. założenie to mówi, iż dany podmiot zawsze dąży do maksymalizowania swojej satysfakcji. odnosi się to zarówno do działania jednostek, jak i całych zbiorowości. behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 | 63 h. simon zasłynął jako pierwszy krytyk tego założenia (tyszka, 2004, s. 55). zamiast pełnej racjonalności zaproponował on wprowadzenie racjonalności ograniczonej (kotlarek, 2014, s. 107-108). według niego, podmioty występujące w grze gospodarczej nie mają do dyspozycji nieskończonych możliwości przetwarzania informacji, które są obligatoryjne do uzyskania pełnej racjonalności. prowadzi to w konsekwencji do sytuacji, w której wielu wyborów podejmowanych przez decydentów nie można zakwalifikować jako optymalnych. h. simon wymienił kilka istotnych ograniczeń związanych z procesem racjonalnego decydowania. pierwszym problemem zauważonym przez simona jest fakt, iż jednostka lub organizacja odpowiedzialna za podjęcie danego wyboru, kieruje się zwykle nie jednym, ale wieloma celami, często ze sobą nie współgrającymi (tyszka, 2004, s. 55). zoptymalizowanie jednego celu może odbyć się kosztem braku przeznaczenia właściwej ilości uwagi na realizację innego pragnienia, a co za tym idzie, zaniedbania go. kolejnym aspektem zakłócającym racjonalność jest niedobór informacji o innych rozwiązaniach oraz ich właściwościach. w przypadku, gdy ktoś na przykład staje się bezrobotny, musi znaleźć informacje o możliwościach, jakie ma przed sobą. często jednak zdobycie wiedzy na ten temat będzie kosztowało go sporo wysiłku. dodatkowo osoba ta nie jest świadoma tego, ile trudu będzie musiała włożyć w ten proces, ani czy przyniesie to satysfakcjonujący rezultat. można więc przypuszczać, że dany podmiot będzie starał się analizować najłatwiej osiągalne alternatywy, co doprowadzi do tego, że najlepsze rozwiązanie nie zostanie przez niego odszukane i zadowoli się on czymś mniej optymalnym. ponadto, decydent w momencie wyboru, będzie raczej kierował się zasadą satysfakcji niż regułą optymalizacji (tyszka, 2004, s. 55-56). dzieje się tak, ponieważ nie będzie on w stanie przeprowadzać wszystkich wymaganych obliczeń czy porównań różnych rozwiązań. reguła satysfakcji wiąże się ze znalezieniem takiej alternatywy, która w wystarczającym stopniu spełnia wiele różnych wymagań decydenta. w momencie, w którym odnajdzie on taką pasującą mu opcję, raczej nie będzie dalej analizował innych możliwości, lecz wybierze tą pierwszą, która spełnia jego wyznaczniki w odpowiednim stopniu. zasada ta znajduje potwierdzenie w wielu przypadkach podejmowania decyzji (tyszka, 2004, s. 55-56). pozytywnie weryfikują ją badania zachowań konsumentów. pokazują one, że konsumenci nie tworzą zwykle skomplikowanych strategii wyboru, do których konieczne jest porównywanie różnych alternatyw. w głównej mierze wykorzystują za to proste heurystyki, które gwarantują im po prostu satysfakcjonujący wybór zamiast optymalnego. teoria simona skupia się więc na stosowaniu zasady satysfakcji w procesie podejmowania decyzji, a nie, jak w przypadku klasycznego podejścia do racjonalnego wyboru – zasady optymalizacji. simon wskazuje, że człowiek jest ograniczony w swoich działaniach i nie zachowuje się w sposób w jaki przedstawia go ekonomia głównego nurtu. według niego nie jest możliwe całkowite uwolnienie się od wpływów mających podłoże psychologiczne (kotlarek, 2014, s. 107-108). w teorii ograniczonej racjonalności zastosowanie znajdują proste reguły służące podejmowaniu różnego rodzaju decyzji (tyszka, 2004, s. 55-56). te heurystyki umożliwiają szybkie i okupione niskim kosztem odnalezienie optymalnego albo bardzo zbliżonego do niego rozwiązania. ekonomia behawioralna okazuje się, że szczególnie na rynkach finansowych, na których powinni występować gracze postępujący w sposób racjonalny, dochodzi do wielu anomalii (tyszka, 2004, s. 342). 64 | kinga leszczyńska nie można ich wytłumaczyć przyjmując założenie o pełnej racjonalności inwestorów. aby wyjaśnić różne odstępstwa od efektywności rynku, konieczne jest znalezienie bardziej szczegółowych założeń dotyczących przekonań i preferencji inwestorów. takiej pogłębionej analizy dostarczają finanse behawioralne. zajmują się one psychologicznymi aspektami zachowania podmiotów uczestniczących w rynkach finansowych. liczne badania udowodniają, iż inwestorzy bardzo często postępują w sposób, który odbiega od racjonalności (wach, 2010). niejednokrotnie wpadają w różnego rodzaju pułapki myślowe, czy stosują uproszczone metody wypracowywania swoich opinii podczas podejmowania decyzji. do zrozumienia genezy globalnego kryzysu z pierwszej dekady xxi wieku, niezwykle przydatnym okazuje się więc wyjście poza wiodący dotychczas prym w świecie ekonomii, neoklasyczny paradygmat (solek, 2013, s. 401-402). warto skorzystać z dorobku psychologii, aby przeanalizować proces zachowywania się ludzi, a tym samym móc wyjaśnić zjawiska występujące w gospodarce, nawet te odgrywające się w makroekonomicznej skali. w obecnej gospodarce przypisuje się bowiem coraz większą rolę emocjom, zachowaniom stadnym i innym nieracjonalnym zachowaniom. oczywiście wydarzenia, które miały miejsce przed i w czasie kryzysu mają swoje podłoże ekonomiczne, jednak ich wystąpienie i przebieg, można również wytłumaczyć sięgając do tendencji behawioralnych (solek, 2013, s. 403). różnego rodzaju błędy poznawcze, a także nieracjonalne zachowania cechowały wiele grup podmiotów działających na rynku. błędnym przekonaniom dali się zwieść zatem nie tylko pojedynczy uczestniczy rynku, ale także profesjonalni inwestorzy, podmioty doradcze oraz instytucje, których obowiązkiem było stanie na straży niezakłóconego funkcjonowania całego finansowego systemu (szyszka, 2009, s. 6). powszechnie nie uzmysłowiono więc sobie zagrożenia płynącego z pułapek mających podłoże psychologiczne. chciwość i egoizm główna przyczyna kryzysu, za jaką uznaje się wzmożony rozwój rynku nieruchomości w stanach zjednoczonych, zdecydowanie miała swoje behawioralne inklinacje (ziętek-kwaśniewska, 2013, s. 59). jak podaje amerykańskie biuro spisu ludności, na przestrzeni lat 1990-2005 wskaźnik własności nieruchomości wzrósł z poziomu 64% aż o 5 punktów procentowych i osiągnął wartość 69%. bez wątpienia większa część przeprowadzanych transakcji była wywołana rzeczywistym zapotrzebowaniem na mieszkania. istniała jednak pewna grupa podmiotów, która nabywała mieszkania mimo, że była w posiadaniu własnej nieruchomości. na rynku tym doszło więc do spekulacji. kupno domów miało często charakter inwestycji, zatem popyt na rynku mieszkaniowym w znaczący sposób napędzany był spekulacją. można więc odnotować, że bodźcem, który miał duży wpływ na wygenerowanie bańki była chciwość części podmiotów istniejących na rynku (ziętek-kwaśniewska, 2013, s. 59). podmioty te, poszukując korzystnych dla siebie lokat, napędzały popyt, czym w konsekwencji sprawiały, że ceny nieruchomości nieustannie wzrastały. chciwość jest w pewnym sensie związana z nadzieją na poprawienie swoich warunków życia i znaczne zwiększenie poziomu konsumpcji (szyszka, 2009, s. 14). w konsekwencji ludzie chcąc osiągnąć wysokie zyski, nie dywersyfikują w odpowiedni sposób dokonywanych przez siebie inwestycji, celem zmniejszenia ryzyka, ale są skłonni zaakceptować wysokie ryzyko, licząc na odniesienie satysfakcjonujących zysków. behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 | 65 należy też zauważyć, że ludzie w swoich decyzjach inwestycyjnych, nie kierują się jedynie chciwością, ale również strachem, szczególnie przed spadkiem poziomu konsumpcji, jaki był przez nich utrzymywany do tej pory (szyszka, 2009, s. 14). strach staje się motywacją do tego, aby część oszczędności zachować w bezpieczniejszych walorach (np. w obligacjach skarbowych). jednak w sytuacji, w której gospodarka dobrze prosperuje przez długi czas, to poczucie obawy zmniejsza się, a zaczyna dominować chciwość, która jest źródłem podejmowania coraz mniej bezpiecznych inwestycji. w przypadku omawianego kryzysu, przyjmuje się, iż to właśnie chciwość okazała się być najważniejszą motywacją przyświecającą inwestującym (swacha-lech, 2015, s. 560). do chciwości należy jeszcze dodać krótkowzroczność, która zwykle idzie z nią w parze. dobra koniunktura przyczyniała się do wzrostu oczekiwań wysokich zysków przez inwestorów, ignorujących zagrożenie zwiększonego ryzyka. naprzeciw takim wymaganiom wychodziły fundusze inwestycyjne oraz spółki giełdowe (szyszka, 2009, s. 15). menadżerowie tych instytucji, czując presję ze strony inwestujących zgadzali się na wprowadzanie oraz realizację coraz ryzykowniejszych koncepcji finansowych i biznesowych. do osiągania coraz wyższych stóp zwrotu znakomitym narzędziem było wykorzystywanie na szerszą skalę dźwigni finansowej. wielkie przedsiębiorstwa pozwalały sobie na zwiększenie udziału kapitału płynącego do nich z zewnątrz w procesie finansowania swojej działalności, a dysponujący aktywami w instytucjach finansowych coraz chętniej sięgali po oferowanie instrumentów pochodnych, których typową cechą było to, że podmiot zawierający transakcje nie musiał być w posiadaniu całej sumy odzwierciedlającej wartość instrumentu, lecz jedynie jej nieznacznej części. również sposób postępowania kierownictwa wielkich banków wzbudzał kontrowersje (węcławski, 2013, s. 227). w raporcie dotyczącym ogłoszenia bankructwa przez bank lehman brothers zawarty jest wniosek, iż w wyniku malwersacji doszło tam do olbrzymich strat finansowych. opinia publiczna zszokowana została skalą egoizmu bankierów, którzy w czasie kiedy gospodarka pogrążała się w coraz głębszej zapaści w roku 2008, wypłacili na swoje konta olbrzymie premie finansowe (węcławski, 2013, s. 227). podaje się, że łączna suma premii pracowników banków z wall street wyniosła wtedy około 18,4 miliardów dolarów. co więcej, instytucje, w których miało to miejsce, korzystały w tym czasie ze środków z pomocy publicznej z powodu opłakanej kondycji finansowej. należy też dodać, że wielu z bankierów było nieusatysfakcjonowanych wysokością swoich nagród finansowych. fakt ten pokazuje, iż wraz z dokonującym się upadkiem finansowym wielu instytucji, upadł również system moralny ich pracowników. chciwość i egoizm zakorzeniły się w nich tak mocno, że nawet w obliczu tylu negatywnych zjawisk, jakie były konsekwencją ich wcześniejszego działania, ciągle dominowały nad dobrem społecznym i poprawnym funkcjonowaniem całego systemu, doprowadzając do pogłębiania się kryzysu. konsekwencje nadmiernej pewności siebie wszystko czego dopuszczały się zarówno banki, jak i inne instytucje finansowe oraz pojedynczy inwestorzy wynikało również z ich nadmiernej wiary w swoje własne kompetencje (czerwińska, 2012, s. 130). z racji tego, że inwestowanie należy do bardzo skomplikowanych procesów, przecenianie swoich umiejętności w tym zakresie niejednokrotnie kończy się podjęciem niewłaściwych decyzji. w przypadku kryzysu, który rozpoczął się w 2007 roku, nadmierną pewnością siebie wykazały się szczególnie banki 66 | kinga leszczyńska i osoby w nich pracujące. przede wszystkim udzielano kredytów hipotecznych klientom, których kompletnie nie sprawdzano pod względem ich wiarygodności kredytowej. w dalszej kolejności, banki przekształcały pożyczki, jakich udzieliły w różnego typu instrumenty finansowe bazujące na nieruchomościach. ponadto, wśród osób pracujących w bankach można było dostrzec, iż wpadli oni w pułapkę określaną mianem iluzji kontroli (czerwińska, 2012, s. 130-132). nieprzerwanie wierzyli oni, że kontrolują lub mają przynajmniej wpływ na to, co będzie działo się w przyszłości. każdemu sukcesowi, który dotychczas ich spotykał, przypisywali swoje własne zasługi, nie dostrzegając, że dużą rolę odegrał w nim przypadek. bankierzy podczas ostatniego kryzysu kompletnie nie zauważali, iż zyski, jakie na początku przynosiły im przeprowadzane przez nich operacje, wynikały ze wzrostu cen na rynku nieruchomości, który swoją drogą był w sztuczny sposób przez nich napędzany, a nie z ich cudownych umiejętności. dodatkowym czynnikiem, który wspomógł dokonywanie przez banki nieracjonalnych decyzji lokowania kapitału, był fakt, iż zostało im zapewnione gwarantowanie depozytów przez państwo (węcławski, 2013, s. 224-225). to w olbrzymim stopniu zdjęło z banków ryzyko i spowodowało wzbudzenie w nich poczucia bezkarności. w szczególny sposób dotyczyło to dużych banków (węcławski, 2013, 224-225). ich klienci, a także podmioty odpowiedzialne za czuwanie nad prawidłowym funkcjonowaniem systemu bankowego, w obliczu depresji stanęli przed dylematem. musieli podjąć decyzję, czy powinni zgodzić się na ponoszenie kosztów ratowania banków, czy jednak nie należy udzielać im pomocy. brak pomocy byłby równoznaczny z dopuszczeniem do ich bankructwa, a to również wiązało się z poważnymi konsekwencjami. najczęściej w ramach wyboru mniejszego zła zapadały decyzje, aby pomóc zagrożonemu bankowi. instytucje te miały świadomość, iż są za duże, aby upaść i że otrzymają pomoc w każdym wypadku, gdyż ich bankructwo byłoby dla społeczeństwa zbyt kosztowne. to sprawiło, że podejmowały zbyt wysokie ryzyko, a więc ulegały pokusie nadużycia. nadmierna wiara w swoje kompetencje skutkuje również nieuzasadnionym optymizmem (szyszka, 2009, s. 18). na rynku nieruchomości nadmierny optymizm polegał na zbytniej pewności konsumentów, iż ceny mieszkań cały czas będą windowane w górę. zakup nieruchomości stanowił więc niezwykle zyskowną inwestycję (ziętek-kwaśniewska, 2013, s. 60). pewność siebie nie występowała tutaj jako stan odczuwany jedynie przez jednostkę, czy jedną instytucję (akerlof, schiller, 2010, s. 82). owa pewność była również przekonaniem o tym, że pozostali też „wiedzą co robią”. był to ogólny sposób postrzegania zjawisk mających miejsce w gospodarce. zniekształcenia poznawcze oraz błędy popełniane przez agencje ratingowe w latach poprzedzających kryzys ogólnoświatowa gospodarka przeżywała czas prosperity (szyszka, 2009, s. 22). znaczącemu ożywieniu gospodarczemu towarzyszył spektakularny rozwój instrumentów pochodnych. rozwój ten nie dotyczył tylko powiększenia się wartości dokonywanych za ich pomocą operacji, ale również objawiał się tym, iż derywaty stawały się coraz bardziej złożone. bardzo często okazywało się, że były one kombinacją dużej ilości instrumentów pochodnych. dochodziło nawet do sytuacji, w których dla jednego derywatu instrumentem bazowym był inny derywat. sprawiało to, iż instrumenty te były bardzo skomplikowane i mało przejrzyste. w konsekwencji behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 | 67 doszło do sytuacji, w której niezmiernie ciężko było ocenić rzeczywisty wygląd struktury możliwych do osiągnięcia zysków z danego instrumentu oraz od jakich czynników faktycznie zależy jego realna wartość (szyszka, 2009, s. 22). do uproszczeń, których często używały podmioty funkcjonujące na rynku, należy zaliczyć heurystykę dostępności, polegającej na przewidywaniu zaistnienia danego zjawiska w oparciu o łatwość odnalezienia w swojej pamięci przykładu jego wystąpienia (glinka, 2008, s. 82). ich osądy bazują zatem w największej mierze na tym, co zachowali w swojej pamięci, a nie powstają w odniesieniu do kompletnych danych. heurystyka dostępności sprawiła, że w momencie ciągłego wzrostu cen trwającego już długi okres, inwestorom z wysiłkiem przychodziło odnalezienie w swojej pamięci przypadku wystąpienia bessy (solek, 2013, s. 403). skoro inwestujący obserwowali od dłuższego czasu wzrost cen nieruchomości, nie spodziewali się, że ceny te mogłyby w końcu zacząć spadać. to wszystko potęgowało opisany wcześniej nadmierny optymizm, który podsycał jeszcze bardziej do ryzykownych operacji. innym zniekształceniem, które odegrało jedną z najbardziej istotnych ról w procesie wzmożonego wzrostu rynku nieruchomości oraz kredytów hipotecznych, była heurystyka reprezentatywności, a uściślając powiązany z tą heurystyką błąd ekstrapolacji (ziętek-kwaśniewska, 2013, s. 60). polega on na tym, że ludzie przypisują zbyt wielkie znaczenie trendom, które zaobserwowali w przeszłości i przenoszą je na swoje wyobrażenia dotyczące kształtowania się przyszłości. podczas długotrwałego trendu wzrostowego na rynku nieruchomości inwestorzy nagminnie ulegali błędowi ekstrapolacji, który przejawiał się przekonaniem, że skoro ceny wzrastały od dawna, to oznacza, że dalej będą szły w takim kierunku (szyszka, 2009, s. 18). doszło zatem tutaj do ignorowania prawa wystąpienia regresji do średniej, a w konsekwencji do nieprzewidywania możliwości, iż rosnący trend może przybrać odwrotny kierunek (solek, 2010, s. 255). w tym przypadku mieliśmy do czynienie z wystąpieniem także heurystyki zakotwiczenia (solek, 2010, s. 255). inwestujący postępuje w oparciu o pewien punkt odniesienia, a decyzja podejmowana jest przez niego często w zależności od informacji, która stanowi ową kotwicę. zakotwiczenia podmiotów inwestujących na osiąganych w początkowej fazie dobrych wynikach, co ma miejsce jeszcze przed kryzysem, skutkuje tym, iż negatywne scenariusze idą w zapomnienie. można do tego dodać tendencje ludzi do nieuznawania zjawisk, które kwestionują wybrany kierunek podjętych przez nich działań oraz poszukiwanie takich wiadomości, które dają potwierdzenie słuszności dokonanych wyborów (solek, 2013, s. 404). uczestnicy rynku, zagubieni pośród skomplikowanych produktów finansowych, aby wystrzegać się różnorodnych błędów, szukali pomocy u agencji ratingowych. wierzyli, że te instytucje zagwarantują im rzetelne i profesjonalnie przygotowane informacje, które sprawią, że unikną niepotrzebnych pomyłek. ostatnie załamanie pokazało jednak klęskę agencji ratingowych (szyszka, 2009, s. 22). do nadzwyczaj dużej ilości błędów agencje te dopuściły się w kwestii oceny ryzyka instrumentów finansowych mających związek z kredytami hipotecznymi. ta najbardziej brzemienna w skutkach nieprawidłowość w działaniu agencji ratingowych ma związek z wymienionym wcześniej błędem ekstrapolacji (szyszka, 2009, s. 22). instytucje te analizując wiarygodność kredytobiorców, którzy zadłużali się celem zakupu nieruchomości (czyli dług przez nich zaciągany był zobowiązaniem długoterminowym), posługiwały się danymi statystycznymi obejmującymi stosunkowo krótki okres. ponadto, agencje wystawiające ratingi nie doceniły niebezpieczeństwa płynącego z ryzyka systemowego (szyszka, 2009, s. 23). objawiło się ono tym, że równocześnie bardzo duża 68 | kinga leszczyńska liczba kredytobiorców, w konsekwencji wystąpienia jednego zjawiska lub splotu czynników, jakim w tym wypadku mogło być pęknięcie bańki, została narażona na poważne kłopoty finansowe, co dalej oznaczało brak możliwości spłaty zaciągniętej pożyczki. kiedy te kłopoty dotknęły dużą grupę podmiotów, nie mogło pozostać to bez wpływu na cały system finansowy. jednakże ryzyko zaistnienia splotu negatywnych zjawisk, który mógłby przynieść tak poważne reperkusje prowadzące do zachwiania całego systemu, było uważane za niemal niemożliwe. agencje ratingowe w tej sytuacji uległy inklinacji psychologicznej, polegającej na tym, iż zdarzenia, których wystąpieniu przypisuje się bardzo małe prawdopodobieństwo, traktuje się jako zupełnie niemożliwe do zrealizowania w rzeczywistości. zachowania stadne oraz rola emocji należy również zauważyć, że na sposób działania pojedynczych decydentów duży wpływ miało postępowanie innych osób (solek, 2010, s. 254). chociaż inwestorzy zwykle mieli własną strategię działania, to zdarzało się im podążać za zachowaniem innych uczestników rynku (banasiak, 2010, s. 18-19). jednostki doświadczały więc często wpływu społecznego, który przyjmował formę zachowań stadnych. czasem zachowania stadne wiążą się z tym, że ludzie wykazują skłonność do uznawania zdania innych za słuszne, jednocześnie powstrzymując się od formułowania własnych wniosków (banasiak, 2010, s. 19). niejednokrotnie również dochodzi do tego, że pomimo prezentowania przez jednostkę innej opinii, to w obliczu sugestii innych, nie do końca potrafi ona uwierzyć w słuszność swoich przekonań albo zwyczajnie nie ma odwagi, aby postąpić odwrotnie niż pozostali. nierzadko w wyniku pojawienia się w opinii publicznej jakiejś odmiennej od obowiązującej tezy, tłum gwałtownie zmienia swoje zdanie oraz ocenę sytuacji (banasiak, 2010, s. 19). rynek nieustannie targany jest więc skrajnymi nastrojami, a fale optymizmu często w okamgnieniu, bez żadnego racjonalnego uzasadnienia przeobrażają się w fale pesymizmu. kiedy rynek kredytów hipotecznych zaczął się sypać, wśród podmiotów zapanowała wzmożona awersja do ryzyka, co skutkowało wycofywaniem kapitału z mniej bezpiecznych inwestycji i przelewaniem go na lokaty (banasiak, 2010, s. 24). oznaczało to znaczne spadki cen na giełdach. tak poważne załamanie na jednym z ważniejszych rynków giełdowych, doprowadziło do uformowania spadkowych trendów na wielu innych rynkach akcji na świecie. wśród inwestorów zapanowała opinia o nieuchronnym nadciągnięciu kryzysu, to przekonanie zaczęło działać niczym samospełniająca się przepowiednia. nastąpił wzrost awersji do ryzyka, a także powszechna wyprzedaż kapitału, która skutkowała dynamicznym spadkiem cen papierów wartościowych. w efekcie, to właśnie emocje oraz uczucia, które dotknęły podmioty biorące udział w rynku, przyczyniły się do zrealizowania tej samospełniającej się przepowiedni. a. greenspan nazwał tą sytuację, w której doszło do przewartościowania cen aktywów, „irracjonalną żywiołowością” (glinka, 2008, s. 78). tym samym podkreślił, jak ważne okazały się być odczuwane przez inwestorów emocje. owa irracjonalna żywiołowość oznacza nadpobudliwe reagowanie na zmiany, jakie zachodzą dookoła. kiedy następują czasy dobrej koniunktury, można zaobserwować skłonność ludzi do nadmiernego optymizmu. w momencie, w którym jednak koniunktura zaczyna się pogarszać, widać znaczące nasilenie się zbytniego pesymizmu. takie gwałtowne zmiany nastrojów bardzo negatywnie oddziałują na gospodarkę. behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 | 69 podsumowanie w ocenie przyczyn wystąpienia kryzysu finansowego, nie można pominąć psychologicznych aspektów tego zjawiska. należy nie tylko zwrócić uwagę na to, jak postępowali ludzie i inne podmioty funkcjonujące w gospodarce, ale również dlaczego uczestnicy rynku zachowywali się w taki, a nie inny sposób. analizując zachowanie jednostek, grup ludzi, a także całych instytucji można dojść do wniosku, że nie ustrzegli się oni różnego rodzaju błędów i pułapek o podłożu psychologicznym. z całą pewnością można zatem stwierdzić, że jednym z istotniejszych czynników, który przyczynił się do wygenerowania globalnego kryzysu był czynnik behawioralny. ekonomia behawioralna, czerpiąc z psychologii, wskazuje słabości ludzkiego umysłu oraz błędy, jakich nie potrafili uniknąć zarówno pojedynczy inwestorzy, jak i profesjonaliści. co więcej, pokazuje, że w różne pułapki wpadały również instytucje, których zadaniem było czuwanie nad prawidłowym działaniem sektora finansowego albo wspomaganie rynku. świadczy to o tym, że niedocenienie mechanizmów, które rządzą ludzkim zachowaniem może nieść za sobą olbrzymie konsekwencje, które w tym przypadku stały się istotnym elementem wytworzenia największego od czasu wielkiego kryzysu załamania gospodarki. obnażenie tych wad ludzkiego umysłu powinno być przestrogą, a ostatnia zapaść gospodarki nauczką, z której należy wyciągnąć wnioski celem skuteczniejszej reakcji i zapobieżeniu podobnym wydarzeniom w przyszłości. literatura akerlof, g. a., schiller, r. j.(2010). zwierzęce instynkty. warszawa: studio emka. banasiak, k. (2010). zachowania inwestorów w warunkach globalnego kryzysu finansowego. acta scientiarum polonorum. oeconomia, 2, 17-28. czerwińska, a. (2012). psychologiczne aspekty kryzysu finansowego. w: k. piech (red.), kryzysy i światowe recesje: teoria, historia, przykłady. warszawa: instytut wiedzy i innowacji. glinka, k. (2008). wybrane aspekty ujęcia behawioralnego baniek spekulacyjnych na rynku papierów wartościowych i rynku nieruchomości. w: d. kopycińska (red.), konkurencyjność podmiotów rynkowych, 75-84, szczecin: wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego. kotlarek, p. (2014). racjonalność w ujęciu ekonomii behawioralnej. studia ekonomiczne / uniwersytet ekonomiczny w katowicach, 180, 106-116 solek, a. (2010). behawioralne mechanizmy globalnego kryzysu finansowego lat 2007-2010. w: z. dach (red.),otoczenie ekonomiczne a zachowania podmiotów rynkowych, 240-259, kraków: polskie towarzystwo ekonomiczne. solek, a. (2013). behawioralne aspekty działań antykryzysowych. zeszyty naukowe wyższej szkoły bankowej w poznaniu, 48(3), 401-412. stiglitz, j. e. (2010). freefall jazda bez trzymanki. warszawa: polskie towarzystwo ekonomiczne. swacha-lech, m. a. (2015). problem niecierpliwości jednostek w kontekście zachowań oszczędnościowych. annales universitatis mariae curie-skłodowska. sectio h. oeconomia, 4, 559-567. doi: 10.17951/h.2015.49.4.559 szyszka, a. (2009). behawioralne aspekty kryzysu finansowego. bank i kredyt, 4, 4-29. tyszka, t. (red.). (2004). psychologia ekonomiczna. sopot: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. 70 | kinga leszczyńska wach, k. (2010). od człowieka racjonalnego do emocjonalnego. zmiana paradygmatu nauk ekonomicznych. horyzonty wychowania, 17, 95-105. węcławski, j. (2013). wielkie banki i ich rola w kryzysie finansowym. annales universitatis mariae curie-skłodowska. sectio h. oeconomia, 1, 219-228. ziętek-kwaśniewska, k. (2013). globalny kryzys finansowy xxi wieku w ujęciu finansów behawioralnych. studia ekonomiczne / uniwersytet ekonomiczny w katowicach, 173, 58-67. behawioralne aspekty światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2010 | 71 tytuł i abstrakt po angielsku behavioural aspects of the financial crisis this article focuses on an alternative view on the last financial crisis of 2007-2010 offered by behavioural economics. its aim is to deviate from classical model and to analyse the impact of the psychological factors on causing and evolution of the global economic crises. the conclusions contained in this article were based on the review of the polish and foreign literature. the paper emphasizes the unrealistic assumptions presented by the neoclassical economics and shows the need to paying more attention to psychological basis of human behaviour and tendencies that people follow in their choices. drawing from psychology and pointing at the shortcomings of the human mind, which are incompatible with homo oeconomicus model, proves that behavioural aspects provided very important role in creating global depression. the last financial crisis has shown that imperfection of the human mind can be very dangerous. in that case, underestimating the role played by behavioural biases contributed to the global recession. keywords: financial crisis; psychological aspects of economics; behavioural economics; rationality; homo oeconomicus jel codes: g01, g40, g41 autor kinga leszczyńska autorka tekstu jest studentem kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: kinga leszczyńska, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: leszczynskakingaa@interia.pl podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką dr adama michalika z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. autor dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie aib18-09-friedl christian-pp151 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. moocs and entrepreneurship education-contributions, opportunities and gaps christoph resei a, christian friedl b, agnieszka żur c a fh joanneum gesellschaft mbh, austria, christoph.resei@fh-joanneum.at b fh joanneum gesellschaft mbh, austria, christian.friedl@fh-joanneum.at c cracow university of economics, poland, zura@uek.krakow.pl abstract the goal of this study is to provide a systemic review and evaluation of the existing moocs and micro-credentials in the area of entrepreneurship, adding to the current state of research on online entrepreneurship education. the study is based on desk research consisting of literature review as well as comparative analysis and systemic review of entrepreneurship mooc and micro-credentials. two mooc aggregators class central and mooc list as well as five mooc platforms, coursera, edx, futurelearn, udacity and kadenze, have been used to identify the existing courses. the main comparison criteria in both analyses have been: course focus, format, length, fees and language. key research findings indicate that the majority of the current moocs and micro-credentials devoted to entrepreneurship focus on start-ups and universal entrepreneurial skills. the area of firm-level entrepreneurship remains most unaddressed by moocs. two mooc platforms coursera and edx lead at this early development stage of micro-credentials. the micro-credential offer is growing rapidly, responding to the learner preferences of modularity, stackability and competence based education. this study aims to contribute to the analysis of new developments within online entrepreneurship education. the findings present valuable practical implications, especially relevant for mooc providers and creators for evaluating their 152 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur current entrepreneurship education offer, in order to identify possible gaps and opportunities for future online courses, credentials and degrees. keywords: entrepreneurship education, online entrepreneurship education, mooc, micro-credential jel codes: a29, l26, o31 introduction entrepreneurship education has received immense academic (and non-academic) attention in the last decades (stevenson & lundstrüm, 2001). it is an important area of inquiry, especially relevant in times of crisis and economic challenges. several authors have highlighted the critical role of entrepreneurship education in developing more and/or better entrepreneurs (e.g. gorman, hanlon, & king, 1997; katz, 2014; pittaway & cope, 2007). in this context, the popularization of online entrepreneurship education has also strongly accelerated in the last two decades in great part thanks to the new opportunities brought by the development of information technologies. online learning materials have become abundant and diverse. online courses facilitate the development of entrepreneurial skills by individuals on their own by means of electronic devices. new technology has made it possible to learn from successful entrepreneurs, share experiences and exchange ideas. today, thanks to technology, entrepreneurship education is not only easy to access, but it has become more inspirational than ever. contemporary authors and educators (pittaway & cope, 2007; rigg & o’dwyer, 2012) articulate the role of inspiration as a key factor of effective education for entrepreneurship. massive open online courses (moocs) are seen as an example of a disruptive, emerging technology in the area of entrepreneurship education. being characterized as flexible, open, self-directed, self-paced, highly interactive including peer learning, interdisciplinary and cost-reducing, moocs bare a huge potential to cater the needs of future and existing entrepreneurs (welsh & dragusin, 2013). as siemens and tittenberger (2009, p. 53) noted, “the greater use of emerging technology can serve as an important bridging process between the traditional role of education and the not yet clearly defined future”. microcredentials as an emerging trend in entrepreneurship education contribute to the legitimization and formal recognition of online education, moocs especially (matkin, 2017). taken the promising developments in online entrepreneurship education, newer formats of online courses, such as moocs and micro-credentials, remain under-researched in mainstream entrepreneurship education research. this research gap will be examined in this study, focusing on an exploration and classification of the current range of entrepreneurship moocs and micro-credentials. the identification of state of the art of new online formats seems important for educators, learners and course providers. this study contributes to the evaluation of the current portfolio of entrepreneurship online courses, in order to identify possible gaps and opportunities for future developments. this paper is organized as follows. section 1 focuses on a brief literature review on entrepreneurship education and the recent developments in this area. section 2 discusses the two new formats of online education, moocs and micro-credentials, in detail. section 3 provides the research findings and results of the exploration, classification and comparison process of entrepreneurship moocs and micro-credentials, as 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 153 conducted within this study. finally, conclusions are drawn and possible future research is briefly discussed. entrepreneurship education the entrepreneurial mystique? it’s not magic, it’s not mysterious, and it has nothing to do with the genes. it’s a discipline. and, like any discipline, it can be learned. (drucker, 1985, p. 18) entrepreneurship education is at the centre of attention of academics and policy makers attention for at least the last three decades (stevenson & lundstrüm, 2001). for example, the european union has launched numerous programs aimed at creating and reinforcing the entrepreneurial culture and entrepreneurship education is a fundamental element of its policy. european conceptual frameworks for entrepreneurship education encourage building an “entrepreneurial spirit, development of creativity, initiative and self-confidence1.” the european union defines as one of the eight key competences for lifelong learning “sense of initiative and entrepreneurship”: it is the ability to turn ideas into action. it involves creativity, innovation and risktaking, as well as the ability to plan and manage projects in order to achieve objectives. the individual is aware of the context of his/her work and is able to seize opportunities that arise. it is the foundation for acquiring more specific skills and knowledge needed by those establishing or contributing to social or commercial activity. this should include awareness of ethical values and promote good governance. (european parliament and council, 2006, p. 17) across europe much effort is put into promoting entrepreneurial behaviour across countries. the european commission has stated in their entrepreneurship 2020 action plan that “investing in entrepreneurship education is one of the highest return investments europe can make” (ec, 2013, p. 5). overall, entrepreneurship education has gained importance and has been implemented in the national strategies of most eu member states, given the premise that it may influence the level of entrepreneurial activity in a given country, positively impact entrepreneurial intentions, entrepreneurial traits, support economic growth and create new jobs (dickson et al. 2008; ec, 2013; kuratko, 2005). several authors have highlighted the critical role of entrepreneurship education in developing more and/or better entrepreneurs (e.g. gorman, hanlon, & king, 1997; katz, 2014; pittaway & cope, 2007). elert, andersson and wennberg (2015) have shown that entrepreneurship education increases self-confidence, long-term probability of starting a firm, as well as entrepreneurial income generation. von graevenitz, harhoff and weber (2010) confirmed the positive effects of entrepreneurship education on student’s self-assessed entrepreneurial skills and the learning process of their entrepreneurial suitability or aptitude. a survey by jenner (2012) suggests that 15% to 20% of students who took part in a mini-company program in secondary school will later establish their own business, a percentage which is about three to five times 1 analytical report “entrepreneurship in the eu and beyond”, european commission, flash eurobarometer, (2010) no. 283. 154 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur higher than within the general population. finally, martin, mcnally and kay (2013) found a significant relation between entrepreneurship education/training and entrepreneurship-related human capital assets and entrepreneurship outcomes. in the last twenty years, we have witnessed an immense and dynamic growth of entrepreneurship teaching programs all over the world. entrepreneurship education has become a standard practice at secondary and higher education institutions in countries around the world (katz, 2003; kuratko, 2005). this growth in volume and scope has been coupled by a sharp shift from educating about entrepreneurship to educating for entrepreneurship. education about entrepreneurship is limited to knowledge transfer. students learn about starting a business, about legal and business frameworks, what it means to be entrepreneurial or how to prepare a business plan. the goal of this type of education is to acquaint students with many aspects of entrepreneurial practice and pursue their understanding of them. however, after many years of this standard approach, research suggests that educating about entrepreneurship does not necessarily imply that students become more entrepreneurial nor that they wish to act in entrepreneurial ways (dickson et al., 2008). educating for entrepreneurship is driven by a different goal. it is to develop reallife entrepreneurial skills and behaviours. some authors go as far as to say that the goal is to change thinking and behavioural patterns (rae, 2005). rae (2010) defines entrepreneurial learning as “led by creativity, informality, curiosity, emotion and its application to personal and real-world problems and opportunities” (p. 595). it is a holistic process, engaging numerous areas of human activity, primarily intellectual and emotional. wilson, vyakarnam, volkmann, mariotti and rabuzzi (2009) argue that entrepreneurship education should provide a mix of experiential learning, skills building and mindset shift, ideally starting from the primary level up. hence, contemporary education for entrepreneurship includes the promotion and training of personal skills related to entrepreneurship, such as creativity skills, problemsolving skills, communication skills and networking skills. repeatedly, these features have been identified in the past as the goals of entrepreneurial education. a meta-analysis conducted by mwasalwiba (2010) of top entrepreneurship education programs identifies the following distribution of goals among goals of the education process: − to enhance attitudes, values, intentions and behaviours – 36%, − to improve personal skills – 32%, − to develop opportunity recognition skills – 14%, − to develop skills necessary for establishing a new business – 9% and − to acquire general management and organizational skills – 9%. the analysis of other publications reveals a very clear hierarchy of goals within entrepreneurship education, consistent with the above meta-analysis (raposo & paco, 2011). firstly, all existing conceptualizations include the dominating goal of developing an entrepreneurial drive, spirit and culture among students. in second place comes the goal of generating the ability to recognize and pursue opportunities in various areas, whether business, social and academic. a significant number of authors associate entrepreneurship with the ability to create and operate new companies. mwasalwiba (2010) also notes that scholars in the field of entrepreneurship education are converging towards a single framework of entrepreneurship education. nevertheless, mwasalwiba 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 155 (2010) also highlights the lack of shared success indicators and common definitions of entrepreneurial competence between educators and other stakeholders, when it comes to entrepreneurship education for different target groups. in the context of entrepreneurial competences, the entrepreneurship competence framework (entrecomp – figure 1) developed by the european union in 2016 presents a holistic and unified approach to defining entrepreneurial competence (bacigalupo, kampylis, punie, & van den brande, 2016). figure 1. entrecomp framework source: bacigalupo, kampylis, punie, & van den brande, 2016 the entrecomp framework, not only indicates what entrepreneurial education focus should be, but also conceptualizes entrepreneurship very broadly as a universally applicable set of competences: a transversal competence, which can be applied by citizens to all spheres of life from nurturing personal development, to actively participating in society, to (re)entering the job market as an employee or as a self-employed person, and to starting up ventures (cultural, social or commercial). (bacigalupo et al., 2016, p. 6) this definition is based on a broader definition by ffe-ye (2012) which describes entrepreneurship as acting upon opportunities and ideas and transform them into value (financial, cultural, or social) for others. according to the entrecomp report, there is an increasing awareness that entrepreneurial skills, knowledge and attitudes can be learned and in addition, foster the devel156 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur opment of entrepreneurial mindsets and culture. in order to create a bridge between the two worlds of education and work and reach consensus among all stakeholders, the framework provides a common definition of entrepreneurship as a competence. the framework serves as a foundation for the design of curricula and learning activities aimed at developing entrepreneurship competences, whether at new or existing organizations). in addition, the framework enables the development of parameters and tools for the assessment of individual entrepreneurial competences, which can serve to evaluate the effectiveness of entrepreneurship education programmes. this is especially relevant for the growing body of digital entrepreneurship education formats. methodology the focus of this research is on new online entrepreneurship education frameworks: moocs and micro-credentials. as shown in figure 2 below, the areas of entrepreneurship, entrepreneurship education, online entrepreneurship education and moocs are heavily interconnected and building on each other. figure 2. research context source: own elaboration. the driving goal of this study is to evaluate the potential value added of moocs and micro-credentials in the development of entrepreneurship education. this study is based on desk research consisting of a literature review and a comparative systematic analysis. as for the classification and comparison process of the current entrepreneurship mooc offer, the two mooc aggregators class central2 and mooc list3 have been used to identify the relevant courses. as a result, 238 moocs have been identi 2 class central, https://www.class-central.com 3 mooc list, https://www.mooc-list.com/tags/entrepreneurship?static=true 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 157 fied on class central and 114 on mooc list, whereas the majority on mooc list is the same as on class central, with only slight deviations (as of 28 august 2018). the identified 238 moocs served then as the foundation for the subsequent in-depth comparative analysis, where the main criteria have been: course focus, format, length, fees and language. regarding the second comparative analysis of the current micro-credential offer devoted to entrepreneurship, the five mooc platforms coursera, edx, futurelearn, udacity and kadenze have been used to identify the relevant micro-credentials existing, by searching for “entrepreneurship” on their respective online database. in total, 22 entrepreneurship micro-credentials have been provided by the platforms as of 28 august 2018, which served as the foundation for the comparative analysis. again, the main criteria have been: course focus, format, length, fees and language. opportunities of massive open online courses for entreprenurship education in the context of online education and the current digitalization of the education sector, massive open online courses (mooc) have been emerging rapidly since 2012 as a disrupting and competitive component of individuals’ education process. a mooc can be defined as an online course designed for a massive number of participants that can be accessed by anyone anywhere, by internet connection, which is open to everyone without entry qualifications and offers a complete course experience online for free (jansen & schuwer, 2015). moocs received increasing attention from 2011 on, after one course attracted more than 120,000 learners (sharples et al., 2012; treeck, himpsl-gutermann & robes, 2013). the subsequent hype saw 2012 becoming the “year of the mooc” (sharples et al. 2013) and five years later, more than 800 universities provided 9,400 courses to 81 million learners (shah 2017). moocs are seen as a door-opener to new trends in education and training (sharples et al., 2013; yuan & powell, 2013), one of them introducing a switch from traditional university target groups to professional lifelong learners (radford et al., 2015; sreeleakha & manikandan, 2015). there are reasons to believe that moocs represent a promising opportunity in the development of basic entrepreneurship skills. according to a recent study by class central (shah, 2017), 52% of mooc learners in 2017 indicated to upgrade their skills for the current job with moocs. being characterized as flexible, open, self-directed, self-paced, highly interactive (including peer learning), interdisciplinary and cost-reducing, mooc bare a huge potential to cater the needs of future and existing entrepreneurs (welsh & dragusin, 2013). in addition, collected learning data provide completely new opportunities (learning analytics) for educators to reflect on and improve their teaching. mondal, kumar and bose (2015) have stated the valuable opportunity of using moocs for entrepreneurial education and training, especially for developing/emerging countries (in this case india). there, moocs can support the provision of high quality education for learners living at far-off places, help re-integrating school-dropouts and motivate learners towards entrepreneurship and starting their own business. as described earlier, this can again stimulate the economic growth, reduce poverty and improve the quality of life of the whole population. existing research studies identify several important limitations of moocs such as high drop-out rates, lack of frequent feedback, cheating, or the difficulty to assess humanities including social sciences online (welsh & dragusin, 2013). however, 158 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur moocs add a modern facet to the diverse spectrum of educational offers in the domain of entrepreneurship and open up access to education to millions of learners world-wide. looking at the some of the recent trends in the mooc landscape, courses increasingly teach and apply innovation tools, many of them deriving from the start-up area, such as the business model canvas, lean approach or design thinking. moocs also hold the potential of global outreach and thus widespread promotion of entrepreneurship. educating for entrepreneurship requires contact with a mentor, a practitioner who can share their success story and experience and provide inspiration for personal life choices. online teaching resources make that possible regardless the geographic or financial limitations. slowly, moocs are gaining formal recognition among traditional education providers. in 2016, several platforms have started to provide specific moocs offering transferable college credit to learners who are not enrolled in any of the corresponding university’s programs. there exist now several collaborations between mooc platforms and universities for the recognition of certificates and award of these kind of credits (such as edx partnering with arizona state university and offering full university fresh-level courses) and the number is rising constantly, which also affects digital entrepreneurship education offers (lequerica, 2016). in 2017, georgia tech and mit for the first time offered their on-campus students the possibility of earning credits from a mooc. students could choose between enrolling in traditional on-campus courses or signing up for a parallel version available completely online. the results of these two pilots have been promising, mit students rated the course as significantly less stressful compared to their on-campus classes. for online students, this could also improve the credibility of non-credit certificates (shah, 2017). shah (2018a) identified several other mooc trends in 2017, also strongly affecting the online entrepreneurship education offer. first of all, mooc providers are still looking for a sustainable revenue model, from free courses, certificates, micro-credentials, university credits, online degrees to corporate training. second, the number of completely free moocs is constantly shrinking, one of the core features that distinguished moocs from other forms of online education in the past. third, mooc providers have realized that their real audience are not universities and the higher education market, but rather the labor market, in particular people who aim at achieving professional and career growth (also called “lifelong career learners”). fourth, moocs have become increasingly flexible and convenient over the past years, adapting to the time constraints of many learners. fifth, mooc platforms have successfully entered into the markets for online degrees and corporate learning. shah (2018b) stated that these two monetization models are what drives the revenue and fast growth of the big mooc platforms, currently and especially in the future. coursera for example announced almost $10m in tuition from their online degrees, recently offered the first moocbased bachelor’s degree and has already more than 1000 corporate partners (up from 30 in 2016 and 500 at the end of 2017). this will also heavily effect entrepreneurship education and there are already several online degrees in entrepreneurship available on different mooc platforms. also, corporations are increasingly using moocs for training and education of their workforce, such as intrapreneurship courses to foster employee innovation and the creation of ideas within their companies. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 159 entrepreneurship moocs – state of the art the comparative analysis of entrepreneurship moocs has shown that the offer varies greatly in their focus on subject area, audience, content and other features. various entrepreneurship online courses have already been offered in the 2000s (e.g. mit opencourseware “entrepreneurial marketing” in 2002) and one of the first european moocs was devoted to idea creation and creativity (thinktank ideal city of the 21st century by leuphana digital school in january 2013). however, in recent years there was an exponential growth rate of entrepreneurship moocs in the global educational landscape. according to class central, the number of moocs relating to business and management rose from 339 courses in 2014 to 1685 (!) courses in 2018 (as of 28 august 2018). different online repositories facilitate a search for finding the current offerings, in an appropriate timeframe (or self-paced), language, didactical approach, workload, subtopic, quality, certification options etc. the two biggest and most-widely known online repositories are: − class central4: as of 28 august 2018, class central lists 238 entrepreneurship moocs (compared to 128 on 29 february 2016), of which 112 are future courses, 72 recently started or will be starting soon, and 49 are self-paced – which means, the majority are still or will be available and open for enrolment. not all moocs listed are moocs in its closest definition as some of them ask for tuition fees. when classified by languages, english dominates (171 courses), followed by spanish (26) and french (20). there is a rating system with reviews, however with an unequal distribution of user ratings per course (between 0 and 30), the meaningfulness could be questioned. − mooc list5: as of 28 august 2018, mooc list provides an overview of 114 entrepreneurship moocs (compared to 61 on 26 august 2016). the majority of the listed moocs are the same listed by class central, with only slight deviations. the joint analysis of the above repositories revealed an unequal distribution of entrepreneurship themes in existing online courses. to summarize, there is a large number of distinctive course types, differing in duration. their design is quite inclusive and they are addressed to university students as well as to the general public. a dominant majority of the courses are in english. figure 3 below presents a graphical overview of the potentially most important types of courses relating to entrepreneurship for independent learners. some of these are plentiful while others are very scarce in the existing online offer. the analysis of 238 moocs dedicated to entrepreneurship education revealed that the existing offer of online entrepreneurship courses is greatly dominated by courses on start-ups (bottom of figure 3). within this vast group of courses, most concentrate on universal start-up skills and processes necessary to successfully launch a business. several thematic subgroups of courses have been identified relating to start-ups in a specific context. among these, a small number of courses focuses on international new ventures (born-globals) and developing knowledge and skills typical for international entrepreneurship, others refer to social entrepreneurship and still others to high-tech start-ups. examples include: 4 class central, https://www.class-central.com/subject/entrepreneurship 5 mooc list, https://www.mooc-list.com/tags/entrepreneurship?static=true 160 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur − developing innovative ideas for new companies: the 1st step in entrepreneurship by university of maryland, platform: coursera − becoming an entrepreneur by mitx, platform: edx − starting a business by university of leeds, platform: futurelearn − beyond silicon valley: growing entrepreneurship in transitioning economies by western reserve university, platform: coursera − global entrepreneurship by taylor's university, platform: openlearning − changemaker mooc social entrepreneurship by universität kiel, platform: iversity − social entrepreneurship by copenhagen business school, platform: coursera − business model canvas: a tool for entrepreneurs and innovators (project-centered course) by university system of georgia, platform: coursera figure 3. types of online entrepreneurship courses (tmt = top management team) source: own elaboration. second, several courses have been identified on up-scaling general entrepreneurial skills, as illustrated at the centre of the pyramid in figure 3. these are addressed to the general public and focus on developing creativity skills, opportunity recognition skills, time management skills, organizational skills and general management skills. these skills serve to reinforce entrepreneurial postures, enhance career development or to increase the employability of the unemployed. examples include: − visual thinking for business make your point by whu, platform: iversity − design thinking for innovation by university of virginia, platform: coursera − diploma in business management & entrepreneurship – revised 2017 by xsiq, platform: alison − entrepreneurial strategic management by university of new mexico, platform: coursera − critical & creative thinking (v2), platform: openlearning 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 161 − cracking the creativity code: discovering ideas by israel institute of technology, platform: coursera − grow to greatness: smart growth for private businesses part i & ii by university of virginia, platform: coursera − strategic planning and execution by university of virginia, platform: coursera − managing responsibly: practicing sustainability, responsibility and ethics by university of manchester, platform: coursera − valuing companies by university of michigan, platform: coursera third, the top part of figure 3, relating to firm-level entrepreneurship, remains still largely unaddressed by online education. courses dedicated to enhancing general entrepreneurial skills fall into this category to some extent. there is now a clear trend of courses dedicated to creating an entrepreneurship friendly environment or an entrepreneurial orientation of companies and courses dedicated to facilitating entrepreneurial behaviour of companies in the form of radical innovation, spin-offs or highrisk investments. similarly, the scarce offer of courses dedicated to enhancing employee entrepreneurship (intrapreneurship) has been growing very slowly, compared to other metioned above categories of courses. micro-credentials and entrepreneurship education: state of the art in the context of moocs and entrepreneurship education, an important trend is the rise of micro-credentials over the last two years. according to a report by ctq and digital promise (2016), micro-credentials can be defined as a certification indicating demonstrated competency in a specific skill. ctq and digital promise argue that micro-credentials have four key characteristics: competency-based, personalized, on-demand and shareable. laurie pickard (2018) recently published an analysis of 450 mooc-based microcredentials offered on five mooc platforms (coursera, edx, udacity, futurelearn and kadenze). pickard states that micro-credentials consist of more than a single course, but are less than a full degree and can be seen as a response to the trend of modularity and stackability in higher education, enabling learners to basically create their own education “playlist”. however, pickard concludes that the current offer of various micro-credentials lacks consistency and standardization, making it difficult to evaluate their significance and compare them, for both learners and employers. it is important to note that the majority of the offered micro-credentials by the 5 platforms is paid, with price ranges from a few hundred to a few thousand dollars. learners can choose between payment for each course individually or pay upfront for the whole series, receiving a small discount (pickard, 2018). table 1 illustrates the 11 different types of micro-credentials on the market today (as of 28 august) on the five biggest mooc platforms. building on pickard’s (2018) 11 identified types of micro-credentials on the mooc platforms coursera, edx, udacity, futurelearn and kadenze (as shown in table 1), the authors of this study conducted follow-up research focusing on micro-credentials in the area of entrepreneurship. table 2 illustrates the full list of identified entrepreneurship micro-credentials on the 5 selected mooc platforms, as of 28 august 2018. summarizing appendix a, coursera (9 english, 2 spanish, 1 french) and edx (7 english, 1 spanish) are the two leading providers of entrepreneurship micro-credentials of all 5 162 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur platforms evaluated. futurelearn and kadenze only offer one micro-credential respectively (both in english) and udacity does not offer any micro-credential in the area of entrepreneurship at all. similar to the previous analysis of the entrepreneurship mooc offer, the majority of the currently provided micro-credentials is focusing on how to start your own business and teaching universal entrepreneurial skills. table 1. micro-credentials on the market today platform micro-credentials coursera specialization, mastertrack certificate, professional certificate edx xseries, micromasters, professional certificate udacity nanodegree futurelearn program, graduate certificate, graduate diploma kadenze program source: pickard (2018). table 2. overview of entrepreneurship micro-credentials on 5 mooc platforms platform microcredential type title creator no of courses langua ge coursera specializati on entrepreneurship university of pennsylvania 5 english social entrepreneurship copenhagen business school 3 english entrepreneurship: launching an innovative business university of maryland 4 english corporate entrepreneurship: innovating within corporations university of maryland 5 english doing business in china the chinese university of hong kong 4 english startup entrepreneurship technion israel institute of technology 4 english how to start your own business michigan state university 6 english l'impact investing, la finance qui change le monde essec business school 4 french value creation through innovation eit digital 5 english finanzas corporativas universidad nacional autónoma de méxico 6 spanish programa en desarrollo de nuevas empresas universidad de los andes 4 spanish profession al certificate innovation management and entrepreneurship hec paris 12 english edx xseries business principles and entrepreneurial thought babson college 6 english micromasters entrepreneurship indian institute of management bangalore 4 english 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 163 platform microcredential type title creator no of courses langua ge corporate innovation the university of queensland 5 english managing technology & innovation: how to deal with disruptive change rwth aachen university 6 english professional certificate empresas familiares: emprendimiento y liderazgo para trascender tecnológico de monterrey 2 spanish fintech university of hong kong 3 spanish entrepreneurial mindset and leadership babson college 4 english business model innovation delft university of technology 4 english future learn program social enterprise middlesex university business school 3 english kadenze program money matters for creative entrepreneurs columbus college of art & design 3 english note: as of 28 august 2018 source: own study. the conducted analysis reveals that even though platforms like udacity, futurelearn and kadenze offer various micro-credentials for many subjects, they still lag behind when it comes to micro-credentials on entrepreneurship education and training. moreover, the problem of standardization and variability, as identified by pickard (2018), can also be confirmed for the current offer of entrepreneurship micro-credentials. as a result, learners and employers are facing barriers when it comes to the comparison of different entrepreneurship micro-credentials offered online. nevertheless, the microcredentials trend clearly responds to the needs and preferences of learners and employers looking for modularity, stackability and competence based education (matkin, 2017). conclusions the driving aim of this study was to evaluate the stet of the art on the developments of moocs and micro-credentials dedicated to entrepreneurship education. the study confirms prior claims that moocs are a strong current trend in the global entrepreneurship online courses movement. there is already an ongoing competition between providers to attract learners, which will be reinforced by the great number of entrepreneurship moocs and newer formats, such as micro-credentials and full online degrees. the question will be how these offerings differentiate from each other and if the areas of company-level entrepreneurship, intrapreneurship and enlarging/furthering existing entrepreneurial skills will be tackled by moocs and follow-up formats. the analysis highlights a shift which can already be recognized towards self-paced and regularly recurring courses and there are also tendencies to apply the original definition of moocs as free courses towards fee-required courses, as more and more content 164 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur gets locked behind paywalls, especially for certification. as the education sector itself is currently disrupted by entrepreneurship, innovation pressure and digitalization processes, it also has several impacts on entrepreneurship education (such as changing business and revenue models or content delivery channels). today, the online entrepreneurship education sector is clearly dominated by several american mooc platforms and content created by american universities and business schools, also severely affecting entrepreneurship education in general on a global level. the research has identified the main topics of existing online courses devoted to entrepreneurship, which are: start-ups and universal entrepreneurial skills. also, the number of courses in the area of corporate entrepreneurship has been rising over the last few years, as it clearly responds to the need of fostering entrepreneurial orientation and innovation within companies. even though course topics and contents within entrepreneurship courses are extremely diverse, the focus is now clearly on entrepreneurship for entrepreneurs, increasingly using innovation tools, such as business canvas and lean approaches. such tools have proven to be not only successful and applicable in the area of start-ups but also for corporates looking for constant innovation. the analysis has also shown that course titles and descriptions not always reflect the actual content of moocs (e.g. mixing up idea generation and business modelling or firmlevel entrepreneurship, corporate entrepreneurship and intrapreneurship). many entrepreneurship courses also follow the same structural pattern, such as the development of a canvas and a follow-up pitch by learners. this raises the question of whether this actually represents a useful and valuable application of learnings in entrepreneurship courses. as reported by existing research and this study, many mooc courses are rather superficial and there exists a clear gap of moocs teaching the validation of business models, using experimentation techniques for example. for the future, filling these “mooc gaps” would be highly beneficial. future research should focus on evaluating the deliverables of moocs and micro-credentials and the value added created by these formats to the entrepreneurship competence of the learners. it would be highly recommended to evaluate existing moocs against the eu entrecomp framework to recognize the consistency and reliability of entrepreneurship moocs and micro-credentials for eu learners, educators and policy makers. this type of research would help mitigate the still existing problem of consistency and standardization of moocs, making it possible to evaluate their significance and compare them. this progress is necessary for both learners, educational institutions and employers as digital formats will most likely rise in scope and in popularity. references dickson, p. h., solomon, g. t., & weaver, k. m. (2008). entrepreneurial selection and success: does education matter?. journal of small business and enterprise development, 15(2), 239-258. drucker, p.f. (1985). innovation and entrepreneurship. new york: harper & row elert, n., andersson, f. w., & wennberg, k. (2015). the impact of entrepreneurship education in high school on long-term entrepreneurial performance. journal of economic behavior & organization, 111, 209-223. european commission. (2010). entrepreneurship in the eu and beyond. analytical report. flash eurobarometer no. 283 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 165 european commission. (2013). entrepreneurship 2020 action plan: reigniting the entrepreneurial spirit in europe. european parliament and council (2006). recommendation of the european parliament and the council of 18 december 2006 on key competencies for lifelong learning. brussels: official journal of the european union, 30(12), 2006. ffe-ye. (2012). impact of entrepreneurship education in denmark 2011. in l. vestergaard, k. moberg & c. jørgensen (eds.). odense: the danish foundation for entrepreneurship young enterprise. gorman, g., hanlon, d., & king, w. (1997). some research perspectives on entrepreneurship education, enterprise education and education for small business management: a ten-year literature review. international small business journal, 15(3), 56-77. jenner, c. (2012). business and education: powerful social innovation partners. social innovation review. katz, j. a. (2003). the chronology and intellectual trajectory of american entrepreneurship education: 1876–1999. journal of business venturing, 18(2), 283-300. katz, j. a. (2014). education and training in entrepreneurship. in the psychology of entrepreneurship (pp. 241-268). psychology press. kuratko, d. f. (2005). the emergence of entrepreneurship education: development, trends, and challenges. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 577-597. matkin, w. g. (2017). why digital credentials will render university transcripts obsolete and reshape higher education. retrieved august 28, 2018, from https://unbound.upcea.edu/innovation/alternative-credentialing/why-digital-credentials-willrender-university-transcripts-obsolete-and-reshape-higher-education/ martin, b. c., mcnally, j. j., & kay, m. j. (2013). examining the formation of human capital in entrepreneurship: a meta-analysis of entrepreneurship education outcomes. journal of business venturing, 28(2), 211-224. samwel mwasalwiba, e. (2010). entrepreneurship education: a review of its objectives, teaching methods, and impact indicators. education+ training, 52(1), 20-47. pickard, l. (2018, july 18). analysis of 450 mooc-based micro-credentials reveals many options but little consistency. retrieved august 28, 2018, from https://www.classcentral.com/report/moocs-micro-credentials-analysis-2018/ pittaway, l., & cope, j. (2007). entrepreneurship education: a systematic review of the evidence. international small business journal, 25(5), 479-510. radford, a. w., coningham, b. & horn, l. (2015). moocs: not just for college students – how organizations can use moocs for professional development, employment relations today, 41(4), pp. 1–15. rae, d. (2010). universities and enterprise education: responding to the challenges of the new era. journal of small business and enterprise development, 17(4), 591-606. raposo, m., & do paço, a. (2011). entrepreneurship education: relationship between education and entrepreneurial activity. psicothema, 23(3), 453-457. rigg, c., & o'dwyer, b. (2012). becoming an entrepreneur: researching the role of mentors in identity construction. education+ training, 54. siemens, g., & tittenberger, p. (2009). handbook of emerging technologies for learning. winnipeg: university of manitoba. shah, d. (2017, september 13). at mit and georgia tech, moocs are showing up on campus. retrieved august 31, 2018, from https://www.class-central.com/report/mit-georgia-techmoocs-show-up-on-campus/ 166 | christoph resei, christian friedl, agnieszka żur shah, d. (2018a, january 22). a product at every price: a review of mooc stats and trends in 2017. retrieved august 28, 2018, from https://www.class-central.com/report/moocs-statsand-trends-2017/ shah, d. (2018b, april 9). moocwatch #17: moocs become big business. retrieved august 28, 2018, from https://www.class-central.com/report/moocs-become-big-business/ solomon, g.t., duffy, s., & tarabishy, a. (2002). the state of entrepreneurship education in the united states: a nationwide survey and analysis. international journal of entrepreneurship education, 1(1), pp. 65–86. sreeleakha p., & manikandan, n. (2015). the way forward with moocs – professional development perspectives, american international journal of research in humanities, arts and social sciences, 15(514), pp. 29–32. stevenson, l., & lundström, a. (2001). patterns and trends in entrepreneurship/sme policy and practice in ten economies (vol. 3). vällingby, sweden: elanders gotab. treeck, t. v., himpsl-gutermann, k. & robes, j. (2013). offene und partizipative lernkonzepte. eportfolios, moocs und flipped classrooms. in: ebner, m. & schön, s. (eds). l3t – lehrbuch für lernen und lehren mit technologien. version 2013. von graevenitz, g., harhoff, d., & weber, r. (2010). the effects of entrepreneurship education. journal of economic behavior & organization, 76(1), 90-112. welsh, d. & dragusin, m. (2013). the new generation of massive open online course (moocs) and entrepreneurship education. small business institute journal, 2013, vol. 9, no. 1, 51-65. yang, a. (2016, february 25). why entrepreneurship education does not work. retrieved august 29, 2018, from https://www.forbes.com/sites/andrewyang/2016/02/25/entrepreneurshipeducation-does-not-work/ s u g g e s t e d c i t a t i o n : resei, c., friedl, c., & żur, a. (2018). moocs and entrepreneurship educationcontributions, opportunities and gaps. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-196). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the article came into being within the project “bizmooc – knowledge alliance to enable a european-wide exploitation of the potential of moocs for the world of business”, project no. 562286-epp-1-2015-1-at-eppka2-ka., which is cofounded by the erasmus+ programme of the european union, key action 2, knowledge alliance aib18-24-szarek joanna-pp389 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. the importance of startups for construction of innovative economies joanna szarek a, jakub piecuch b a university of agriculture, poland, joanna.szarek@urk.edu.pl b university of agriculture, poland, jakub.piecuch@urk.edu.pl abstract the aim of this article is to determine the impact of startup businesses on the innovation of the economy. the statistics are from foundation reports, specializing in the study of the startup environment in poland, eurostat databases and the central statistical office. the article attempts to define the concept of startup as a business, based on an innovative idea or pioneering business. as a result, they are companies that create a completely new product or service, not based on replicated offers from other market players, and do not replicate existing ones. business activity is subject to a considerable degree of risk. the analysis of the correlation between the number of micro-enterprises and gdp per capita (pps) as well as the number of patents issued for national inventions by the polish patent office and gdp per capita (pps) showed a strong correlation between the variables tested. the benefits of developing a countrywide startup ecosystem contribute to government-directed r & d, in order to create a favorable environment for a new business model. the development of new businesses is an opportunity to improve the condition of national economies and the situation of society, and above all to increase the innovativeness of regions. keywords: startup; innovation; innovative economy; startup ecosystem jel codes: h32, f63, m13, 018 390 | joanna szarek, jakub piecuch introduction startup companies are economic entities, which relatively recently have found their place in a discussion on economic development. this term is very frequently overused as a definition for each newly initiated enterprise, even one created as franchise. additionally it is usually associated only with e-business. it is mainly due to a lack of unanimous definition and classification criteria for these companies, as well as small literature resources on the subject. in order to determine explicitly the subject of studies, an attempt was made in the article to define startups, treating them as companies based on innovative idea or pioneer business ventures. in result these are companies creating completely new product or service, neither basing on duplicated offers of other entities operating on the market, nor imitating the already existing initiatives. their activity is burdened by a considerable degree of risk. considering their financing, the studied companies do not apparently differ from the other enterprises. they base mainly on their own capital, more rarely on foreign capital. in case of startups their founders acquire capital from founders or investors, from the eu funds of from so called business angels. it is difficult to predict development predispositions for the companies of this type, particularly due to the fact, that in most cases nobody has previously paved the way of a novel product or service evaluation. a company development model, like in any other, not only startup activity, depends on many factors, yet the thesis that the discussed startup companies affect labour market and the economy of the country in which they operate, is undeniable. the paper aims to determine the influence of startup companies on the economy innovativeness. the source of statistical data are reports of foundations specializing in investigating the startup environment in poland and eurostat, strateg and startuphub databases. characteristics of startup companies an enterprise is defined as an entity separate in economic terms, whose activity focuses on three areas: production, service and commercial. economic difference of the company is in the first place connected with determining the company’s assets and securing the expenses from own incomes. in theory many types of businesses may be distinguished, depending on their ownership forms, sizes or organizational structures. irrespectively of the terminology, each firm strives to generate the maximum profit for the longest possible period of time. classification of enterprise has recently encompassed a new kind of business activity, i.e. startups. salamzahed and kawamorita kesim (2015) define startups in three areas: organization, management, entrepreneurship. they defined a startup companies as newly born companies which struggle for existence. giardino, et all. (2016) described a newly type of startup named software startups. this type of company is defined as organizations focused on the creation of high-tech and innovative products, with little or no operating history, aiming to aggressively grow their business in highly scalable markets. being a startup is usually a temporary state, where a maturing working history and market domain knowledge leads to the analysis of current working practices, thereby decreasing conditions of extreme uncertainty. somer, loch and dong said that startup companies often face not only risk, but also unforeseeable uncertainty, which means the inability to recognize and articulate all relevant variables affecting performance. so far, no new provisions have 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 391 appeared in polish legal system, which would regulate functioning of this form of business activity. they are mostly regarded as small and medium-sized enterprises (sme). a firm employing on average no more than 10 persons per year and generating a yearly net income of maximum two million € is regarded as a micro enterprise. a definition of a small enterprise uses the criterion of the number of employees not exceeding fifty people and the level of net income below ten million € per year. a medium-sized enterprise employs no more than two hundred people per year at net income below fifty million € (dz. u. rp, 2016, poz. 1829, z 2004 r. r. 5, art. 104-106). startup companies usually operate in sme sector. s. blank (2013), who so far has contributed the most to the systematizing of knowledge about the discussed area, both theoretically and empirically, pays particular attention to understanding the ‘startup’ term. this activity is not meant to imitate operation of a large firm. it is a temporary institution seeking a profitable, measurable and also repeatable business model. at an early stage of its activity development the organization bases primarily on suppositions and ideas, without the customer background and usually even a possibility of market analysis due to its specific character and uniqueness of its branch. s. blank distinguished two kinds of startups, i.e. scalable startups and startups for sale. the founder is convinced that his idea will conquer the world and he would become a billionaire. at first he hopes to find a business model, which should be measurable and repeatable. due to the necessity of raising considerable funds he chooses israel, silicon valley, new york or some other large centres with technological background. this group of initiators constitutes a relatively small part of startup originators, however they are able to draw considerable attention of investors and press accumulating a risky capital. the other type are startups created for sale. these are companies basing on creating applications by means of the least possible financial input. the founders count on the sale of their startups to bigger firms for the amount between 5 and 50 million dollars. a company buying a startup not only takes over the idea but also the people working on it (blank, dorf , 2013, p. 15-17). the following are given as the key reasons of origination of the businesses discussed above: − a considerable reduction of costs of product or service development, which took place over the last decade; − increased opportunities to raise external capital, particularly in the framework of venture capital; − creating own management principles, tailor made for the needs of the analysed enterprise; − unbelievably fast process of consumer adapting to technologies and unmet needs for possessing increasingly more diversified know-how products (the global startup ecosystem ranking 2015, p.13-17). e. ries (2011, p. 40), the inventor of lean startup theory, called theory of constraints basing on lean philosophy, which defines value as a benefit offered to customers whereas all other activities, regards as a waste of time and capital, indicates the necessity to create a minimum real product. according to the new methodology, i.e. lean startup, an entrepreneur undertakes narrow-ranged and economical actions, in result of which a possibly most cost-effective product is obtained. his assumptions also pay attention to a difficult specificity of the startup market with no possibility to conduct market analyses 392 | joanna szarek, jakub piecuch because of the impossibility to determine the consumer target group. the unquestionable factor contributing to intensification of development processes of these companies is their environment in which they operate. it is defined as a startup environment, which was presented as a set of entities striving to create innovative products or services including a considerable degree of risk, simultaneously basing on the available resources of the regulatory environment. establishing startups is encouraged by large enterprises operating in city centres and focused on cooperation with other enterprises (business to business – b2b), but also by businesses operating internationally, which ensures for startups a more intensive and faster development (nowacki, 2016, p. 59). five areas were identified, whose proper functioning ensures development of startups and the whole system. these include: financial capital, human capital, social capital, legal regulations and institutional environment (deloitte, 2016, p.4). each area should be adequately analysed on the individual stages of establishing and running the company, determined according to: pre-seed, seed, early stage, expansion and late stage. the first stage, called pre-seed is the creative process, referring to idea itself, technological idea, created innovation. once a detailed scheme of the idea realization has been worked out as an actual product or service, usually an arduous seeking of investors follows. due to high burden of risk attached to precursor activities, one must make every effort to raise funds. precisely prepared business plan, estimated financial model, market analyses or even a report from initial market research are usually not enough for an easy access to financial means in poland. at this stage obligatory costs connected with registration of a limited liability company with start-up capital below five thousand zlotys are estimated for about two thousand pln. the higher the start-up capital, the higher the costs of establishing a business. financial means for a “start” usually originate from so called bootstrapping, i.e. on the basis of own capital without any external assistance at introduced cost rigour in order to achieve only short-term objectives, which over a longer perspective may negatively affect the firm operations. the other, commonly called family-friends-fools (fff) source of fund acquisition for company’s development are families, who believe in the company’s success and in business, as well as in technological intuition of their offspring, friends supporting not only spiritually but also materially, but also other persons who are delighted by the suggested idea and wish for its market success. the second stage of startup development is called seed, when the product or service production process starts accompanied by first marketing operations, intriguing future consumers with the new but already materialized idea. with each subsequent stage of company development the chance for raising financial capital grows. usually a cooperation with so called business angels is launched. a business angel is a physical person who invests his own means, but also knowledge and his contact data base in the enterprise at the initial stage of development but showing a considerable growth potential. such person becomes a company shareholder, filling the capital gap. a subsequent stage of a startup functioning on the market is early stage. with growing sale, the chance for raising venture capital, which is a part of private equity (pe) increases. venture capital are capital investments realized with an entrepreneur in order to cofinance a startup at the beginning of its development path. the mission of members of associations with vc is not only providing financial aid for startups, but also sharing their knowledge and experience contributing to long-term growth of the company. the enterprise is still burdened with a considerable risk, therefore an investor undertakes coopera5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 393 tion with an enterprise only because of a high return on investment. vcs are a part of a wider concept, i.e. private equity. the term pe means capital investments not listed on a stock exchange (se), where financial means are allocated to private equity firms. final stages of a startup life cycle are expansion and late stage. a firm which reaches this point in its existence is already an enterprise increasing its value on the market. it more easily raises funds for extending its product portfolio. at this stage an entrepreneur should not forget that in order to stay on the market, he should constantly improve its products and services as well as widen the product range. a startup success is considerably influenced also by the ecosystem in which it sets up and conducts its activity. a startup ecosystem encompasses many organizations, which by cooperating directly affect the startup structure. institutions such as universities, investors, large firms, foundations or state institutions play different roles in creating its activity. business angels, advisors and other businessmen who open up contacts with persons entering the path of business, fulfil an important function by organizing various meetings and local conferences both national and international. the process of ecosystem development is dynamic, the conditions change constantly while the, emerging institutions change the economic climate of the region (kotsch, 2017, p. 11-13). development of startups according to a regional approach economic growth bases among others on development of enterprises. a startup type of economic activity, although short-term and with a small range, positively affects the stimulation of local innovativeness. if a startup remains on the market longer, it contributes to an increase in gdp of the country where it operates, creates new jobs, contributes to a decline in unemployment and appreciation of the society living standards. even today we may indicate some examples of success, such as silicon valley which is a cradle of startups and has been notoriously presented as a paradise for technological companies of this kind. table 1. ranking of startup ecosystem in 2015 p. region/city p. region/city p. region/city p. region/city 1 silicon valley 6 london 11 paris 16 sydney 2 new york 7 seattle 12 sao paulo 17 toronto 3 los angeles 8 chicago 13 moscow 18 vancouver 4 boston 9 berlin 14 austin 19 amsterdam 5 tel aviv 10 singapore 15 bengaluru 20 montreal source: own elaboration based on: (the global startup ecosystem ranking 2015, p.34). the above list of ecosystems with the conditions most advantageous for startup companies takes into consideration four point criteria: efficiency, funding, market range, talent and experience. during analysis a statement comes to mind that large agglomerations are unmatched in this area. unfortunately, no city or region in poland took any important place in a ranking. highly developed countries, with strong and wellfunctioning economies may shape such economic environment stimulating creative young entrepreneurs to establish their own firms based on innovations and modern technologies. however, from one year to the next an increasing number of companies of this type has been registered in the territory of poland. 394 | joanna szarek, jakub piecuch ranking made on the basis of the practical know how index indicates the dominant role of americans in creating new knowledge, and thus the development of various kinds of startups. in spite of everything, the famous silicon valley in comparison to 2015 weakened in terms of the analyzed index. in the last edition of the global startup, the ecosystem has not been included in any of the polish ecosystems. this indicates a weak position of startup ecosystems in poland and their very slow development. table 2. ranking of startup ecosystem based on practical know how index p. region/city p. region/city p. region/city p. region/city 1 houston 7 amsterdam 13 bengaluru 21 jerusalem 2 atlanta 7 sydney 14 melbourne 22 ottawa 3 seattle 7 new york city 15 barcelona 23 new zealand 4 kuala lumpur 8 boston 16 london 24 berlin 5 malta 9 singapore 17 montreal 25 frankfurt 6 silicon valley 10 los angeles 18 vancouver 26 tel aviv 6 toronto – waterloo 11 chicago 19 paris 27 greater helsinki 7 austin 12 phoenix 20 stockholm 28 quebec city source: own elaboration based on: (the global startup ecosystem ranking 2018, p. 124-210). in 2016 startup poland foundation registered 2677 startup companies in its database, which is a twelve percent progress in comparison with 2015. warsaw boasts the largest number of them. beside the capital city, also kraków, poznań, wrocław and tricity were regarded as startup ecosystems. the studies conducted by the foundation covered 697 operating companies and exhaustive analysis of the subsequent stages of their functioning. analysis of the employment situation revealed that almost sixty percent of the surveyed described the number of jobs offered in a company between 1 and 10. only one fifth of the startups employed more than ten persons. over the last half-year over half of the firms created new jobs for on average two persons, in every fourth company between four and ten persons were employed and about 6% of the surveyed companies employed over eleven people. totally over eighty percent of respondents indicated increase in job positions. the fact, disadvantageous from an employee point of view is that almost a half of all startups staff have no permanent work contracts, which results from the specific character of the branch (skala, kruczkowska, 2016, p.44-49). despite the assumption of startup company innovativeness, only fourteen percent of the respondents possessed patents. however, a half of the surveyed stated that they created a totally new products on a global scale, over 30% regarded their offer as precursory on a local scale. attention should be paid to divergences in defining innovativeness of activity. every second startup owner stated that modernity is in product, which is a key feature allowing the company to be regarded as a startup. moreover, entrepreneurs indicated the modernization of an existing product, innovation in the manufacturing process, organization, marketing or business model (skala, kruczkowska, olczak, 2015, p. 41-47). a usual phenomenon is creating one product, which conquers the market fast, but unimproved, or replaced by another more modern invention leads to the company bankruptcy. stating explicitly the causes of startup companies development process, one should take into consideration economic conditions in a given country. economic growth among others evidences a development of enterprises sector, as indicated by the results of the statistical anal5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 395 ysis below, which aimed to show the correlations between the number of non-financed companies employing less than 9 people versus gdp per capita according to the purchasing power parity. the value of correlation index on the level of 0.67336 evidences a strong dependency between the analyzed variables. analysis of correlation relationships between the analyzed variables shows a positive correlation. it means that together with economic growth of the country, the number of startup companies grows dynamically. development of enterprises conditioned by the economic development contributes to emerging of institutions called business angels. usually these are larger businesses, investing some small part of their capital in new initiatives. analysis of a startup ecosystem in poland shows increasing number of business angels, which eagerly finance hatching new ideas. these investment cover the period from three to five years and involve the amounts within the range from fifty thousand to five million zlotys. the areas of interest for the investors are e-commerce, biotechnology and computer branch (piekunko – mantiuk, 2014, p. 369-371). the effect of a startup activity is the final product characterized by originality and uniqueness. it is connected with obtaining patents by the originator of the idea. analysis of the relationship between the number of patents granted by the patent office in poland and economic growth revealed a positive correlation. the correlation coefficient is 0.82697 revealing very strong dependence between the analysed variables. the analysis allows to put forward a thesis that growing number of patents in a given country positively influences the country economy and advantageously affects economic growth. in poland the ecosystems for startup companies are only now created, investigated and discovered. incorporating poland into developed countries in ftse ranking will contribute to the inflow of foreign capital, which will cause accelerated development of the enterprises sector in poland. exhaustive reports on startups functioning in poland and their environment have been appearing since 2014. the founders are facing a critical challenge, i.e. raising capital for the realization of their idea. owing to particularly great risk accompanying these types of enterprises, it is not easy. however, the successes of startups such as facebook or uber technologies encourage people with ideas and investors for active measures. currently the startup market is regarded as one of the fastest developing areas over the recent years. the list below aims to compare the biggest polish startup ecosystem created around the capital city of warsaw with other ecosystems developing in european cities. one of the taxonomic methods called czekanowski’s method was used to demonstrate similarities between individual european cities. czekanowski’s diagram has been perceived currently as a universal statistical classification tool to emphasize significant similarities between the compared entities. the following variables were used for the estimation conducted using maczek software: the number of startups, total investments of startups (€) and the number of employees in startup companies. the values subjected to estimation refer to 2016. after the analysis it may be stated that warsaw reveals the greatest similarity concerning the investigated features with such cities as: athens, copenhagen, dublin, malmo or oslo. development of startup ecosystems in individual countries is strictly connected with conditions for conducting economic activity which are prevailing in a given country. the graph below shows values of doing business (b) indicator analogous to the cities covered by the taxonomic analysis. 396 | joanna szarek, jakub piecuch figure 1. czekanowski’s matrix for selected european cities source: own calculation. 1. netherlands, 2. greece, 3. germany, 4. belgium, 5. denmark, 6. ireland, 7. finland, 8. spain, 9. great britain, 10. norway, 11. france, 12. italy, 13. sweden, 14. estonia, 15. austria, 16. poland figure 2. values of doing business indicators for selected european countries source: own elaboration based on: (doing business reports 2016,2017,2018). according to doing business report prepared by the world bank in 2016, the following countries revealed the best conditions for conducting economic activities, 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 2016 2017 2018 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 397 with the result exceeding 80 points: denmark, sweden, estonia, norway, germany, great britain and austria, which evidences that these were the most entrepreneur friendly countries. however, over the subsequent two years a depreciation of the analysed indicators was registered in all countries included on the list. lower values, indicating the ease of running your own business in the indicated areas are not satisfactory. this may prove the reluctance of people to set up their own businesses. the conditions in which companies function are getting worse from year to year. perhaps this is due to the current situation prevailing in europe. conclusions startups raise growing interest of both science and business. they become creators of new business model of the 21st century. their development brings numerous advantages for the whole economy, in regional, national and world dimension. increase in the number of micro enterprises and the number of patents obtained by polish originators stimulate economic growth, increasing gdp level per capita, as results from statistical analysis, which showed a strong correlation between the above mentioned values. startups generate jobs, particularly for young people, owing to which household incomes grow, but also by investing in human capital they indirectly contribute to appreciation its competencies, skills and self-development. they stimulate creativity, particularly in young persons, who witnessing the success of others, themselves also decide to realize various projects. they ensure technological development, influencing creation of modern economy and make available innovative technologies to the society. extending the range of pioneering products and services, they contribute to the promotion of country and region, improving position of the country in various rankings, such as innovation barometer. paving the path for a development of activities based on modern technologies and brave ideas, startups support creating their advantageous ecosystem, which becomes a magnet for both national and foreign investors. the benefits resulting from startup ecosystem development in a given country contribute to state measures targeting development of these companies in order to create the environment comfortable for a new enterprise model. development of new enterprises provides an opportunity for improving condition of national economies and situation of the societies, but in the first place for the growth of the regions’ innovativeness. creating jobs, increasing citizens’ incomes and contributing to economic growth, startups are undeniable leverage of the state position. the areas of startups activity, involving mainly nanotechnologies, biotechnology, computer science or telecommunications increase innovativeness of economy. references beauchamp, m., skala, a. (2017). visegrad startup report 2016/2017. warszawa: startup poland. blank, s., dorf, b. (2013). podręcznik startupu. budowa wielkiej firmy krok po kroku. gliwice: helion. deloitte. (2016). diagnoza ekosystemu startupów w polsce. doing business 2016 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. doi: 10.1596/978-1-4648-0667-4 398 | joanna szarek, jakub piecuch doing business 2017 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. doi: 10.1596/978-1-4648-0948-4 doing business 2018 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. dziennik ustaw rzeczpospolitej polskiej 2016. poz. 1829. ustawa z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie działalności gospodarczej. giardino, c., paternoster, n., unterkalmsteiner, m., gorschek, t., abrahamsson, p. (2016). software development in startup companies: the greenfield startup model, ieee transactions on software engineering, v. 42, i. 6, 1-22. kotsch, c. (2017). which factors determine the success or failure of startup companies? a startup ecosystem analysis of hungary. hamburg: anchor academic publishing. nowacki, p. (2016). wpływ start-up w kształtowaniu poziomu zrównoważonego rozwoju w polsce, zrównoważony rozwój – debiut naukowy 2015, 57-66. racibórz: pwsz w raciborzu. piekunko – mantiuk, i. (2014). aniołowie biznesu i ich rola w finansowaniu startupów, economics and management – 4/2014, 369-371. doi: 10.12846/j.em.2014.04.26. salamzadeh, a., kawamorita kesim, h. (2015). startup companies: life cycle and challenges, 4th international conference on employment, education and entrepreneurship (eee). belgrade. skala, a., kruczkowska, e. (2016). raport polskie startupy 2016. warszawa: startup poland. skala, a., kruczkowska, e., olczak, m. (2015). polskie startupy raport 2015. warszawa: startup poland. sommer, s., loch, c., dong, j., managing complexity and unforeseeable uncertainty in startup companies: an empirical study, organization science, v.20, no.1, 113-133. the global startup ecosystem ranking 2015, compass. the global startup ecosystem ranking 2018, compass. s u g g e s t e d c i t a t i o n : szarek, j., & piecuch, j. (2018). the importance of startups for construction of innovative economies. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). aib18-21-rubens arthur-pp341 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. case update: whirlpool slovakia transformation from local manufacturer to a leader in the whirlpool worldwide network sona ferenčiková a,c, arthur rubens a,b,d, roland bardy b,e a city university, school of management, bratislava, sr b florida gulf coast university, fort myers, fl, usa c sferencikova@vsm.sk d arubens@fgcu.edu e rbardy@t-online.de abstract the fall of the berlin wall, the velvet revolution, and many other similar events ultimately led to the breakup of the soviet union and the opening of central and eastern europe (cee) from a planned economy, modeled after the former soviet union, to a free market economy. this move provided investment opportunities for mncs around the world. around this same time, whirlpool corporation, one of the world’s leading manufacturers and marketers of home appliances, made a strategic decision to globalize its production and market. in pursuit of this decision, whirlpool entered slovakia in the new cee market. this paper provides an update on previous case studies which described transition of whirlpool slovakia from a sub-standard producer of washing machines in czechoslovakia and poland, to where whirlpool slovakia is not only one of the leading producers of white appliances in the whirlpool global value chain, but one of the models of efficiency in the production of top loader washing machines. keywords: cee; emerging nations; mnes; quality transformation; case report jel codes: m10 342 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy introduction the fall of the berlin wall on november 9, 1989 is often credited as the event that led to the fall of communism and the impending collapse of the former soviet union. with the fall of the former soviet union, new economies opened throughout the world, but most particularly in many countries in central and easter europe (cee): baltic, caucasus, former soviet, central, and south east european nations. many multi-national corporations (mncs) saw opportunities in these new economies and very quickly moved new operations there. as the new economies of the cee opened up, jeffery sachs (1990) in an article in the economist, described what he said were four basic steps that had to occur for the transformation of eastern europe's centrally planned economies: 1. allow prices to find market-clearing levels. 2. remove bureaucratic restrictions on the private sector. 3. bring the state sector under control, and 4. maintain overall macroeconomic stability through restrictive credit and balanced budgets. he further said, that in order for this to occur, eastern european nations, must accept a western-style market economy. similarly, the west must help europe not only transition to understand this type of economic system, but also must assist with debt relief and financial restructuring to bring eastern europe reformed economies as part of a unified european market. in the 1990s, when jeffery sachs made his prescription for transition from a planned economy, slovakia was part of czechoslovakia. czechoslovakia, like the other nations in the cee, were emerging from the velvet revolution, and were positioning themselves to enact reform that would bring about democratic reforms and a free and open economy. countries like poland, hungary, east germany had already enacted democratic measures, and nations from the baltic states showed an optimism about the future of their nations. it was at this time that whirlpool corporation in the u.s. recognized that if it wanted to survive it must embrace a global strategy. david whitham, former ceo of whirlpool at this time said it best: “the only way to gain lasting competitive advantage is to leverage your capabilities around the world so that the company as a whole is greater than the sum of its parts. being an international company – selling globally, having global brands or operations in different countries isn’t enough” (mauca, r.f., 1994, p.136). in pursuit of this strategy, whirlpool entered into a joint agreement with tatramont in poprad, slovakia, to produced washing machines in eastern europe. over the last 25 years the agreement changed with whirlpool becoming sole owner of tatramont, to becoming the primary producer of top-end loader washing machine in whirlpool and the white appliance industry, to more recently entering into an agreement to merge its operation with indesit company in italy. today, whirlpool slovakia is regarded as a model of production for whirlpool worldwide. it is the second biggest production site in emea (europe, middle east and africa) region, and the most productive plant in europe. in 2016, it became the pilot factory in the whirlpool global network for wcm – world class manufacturing, and last year was regarded as the leader to launch industry 4.0. the lead author of this paper has followed the transition of whirlpool slovakia from when it was part of tatramont in the early 1990s to today. this author has created two 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 343 previous case studies on whirlpool transition (ferencikova and pucik, 1998; ferencikova and brechbuhl, 1999; ferencikova, 2002, and ferencikova, 2011). in 2017, accompanied by her co-author, a visiting fulbright scholar, she updated her case study on whirlpool. where these earlier case studies by the lead author described the transition of whrilpool slovakia, this case study describes the transformation of whirlpool slovakia where it is one of the largest and most efficient production facilities in whirlpools global network. background slovakia the region of slovakia has a rich and interesting history dating back to the 9th century and the state of greater moravia. for most of its existence, slovakia was part of the greater hungarian empire. in 1867, it became part of the austro-hungarian monarchy. after the collapse of the austro-hungarian empire at the end of world war i, slovakia joined with the czechs to form the country of czechoslovakia. at the onset of world war ii, slovakia became an independent state allied with nazi germany. following world war ii, czechoslovakia was reestablished as a country and within a few years became part of the sovietdominated countries of eastern europe. the relationship with the soviets was not always a harmonious one and attempts were made in the late 1960s to liberalize their country. however, in 1968 with the invasion by warsaw pact troops (prague spring) ended any hope of liberalization and breaking away from the sphere of the soviet union. thus slovakia, as part of czechoslovakia, remained a puppet state of the eastern bloc nations “planned economy” of the soviet union. slovakia continued along this economic path where all the drawbacks of the planned economy were present until 1989, when several events led to the breakaway from the soviet union. although, as discussed above the fall of the berlin wall is often regarded as the pivotal event that led to the fall of the communist soviet union, for czechoslovakia the most significant event was the “velvet revolution” (sometimes called the gentle revolution). the velvet revolution occurred from late november to the end of december 1989, led largely by vaclav havel where the communist party was removed from power. with this separation from the communist party and the soviet union, came an opening of the former eastern bloc nations to not only western style democracy but also a western style market economy. for slovakia, not totally unexpected, separated from the former czechoslovakia, on january 1, 1993. slovakia joined both nato and the eu in the spring of 2004 and the euro zone on 1 january 2009. whirlpool in central and eastern europe it was also in the 1990s that whirlpool entered into the eastern european market. with the fall of the soviet union, the managers of webv realized that the changes in cee brought about new opportunities, as well as challenges for their company. they were attracted not only by the possibility of gaining new markets, as well as obtaining production facilities, but also a skilled labor force. although, many cee facilities were historically not efficient operations, they were generally low cost in comparison to western europe. in addition, given the structure of formerly planned economies, they were monopolies with almost 100% share of their local markets. furthermore, this new privatization of previously state-owned factories opened the way for potential ownership and control. however, webv strategy to enter this new market, was not 344 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy driven only by external reasons, it was also forced as previously discussed to look at new opportunities because of its internal problems. also, more limited success in western europe than expected, disappointing operating margins, and the need to decrease costs, were all drivers to explore opportunities in cee. on november 20, 1991, whirlpool europe bv (webv) signed an agreement to create a new joint venture company with tatramat. the new company would manufacture washing machines in the existing tatramat facilities in poprad, slovakia and serve as whirlpool’s exclusive sales representative on the czechoslovak market. whirlpool slovakia: previous studies: the lead author of this study in 1997 went to the university of michigan as a fulbright scholar. in her role as a fulbright scholar she worked with both faculty from the university of michigan, as well as her home institution, university of economics in bratislava, slovakia on chronicling and analyzing whirlpool corporation entry into the cee. the cases served a model of a multinational entry into the cee and transitioning from planned state run enterprise to a private corporation. specifically, the cases followed the journey that whirlpool took in slovakia from their initial entry into the country to the path they followed through the 1990s into 2000s. this research has resulted in several published case studies as well a book chapter (ferencikova, 1997; ferencikova and pucik, 1998; ferencikova and brechbuhl, 1999; ferencikova, 2001a; ferencikova, 2001b; ferencikova, 2002; and ferencikova, 2011). more recently the lead author, working with her co-author, a visiting fulbright scholar in slovakia, conducted qualitative and quantitative research to update her previous cases and described whirlpool slovakia today. case study update in november of 2017, the authors from the study visited the whirlpool-slovakia, poprad plant. the site visit included a tour of the facility as well as interviews with a number of key individuals at the plant. the site visit to poprad also included meeting with whirlpool suppliers, and with former leaders of the company. following this visit and initial data collection, the authors met with the country sales manager at whirlpool in bratislava. from the site visit, in-depth interviews and data collection, the authors were able to develop an update of the whirlpool case study. in addition, the information provided insight into the challenges that whirlpool and other mncs face in operating in slovakia or other cee, as well as their prospects for the future. whirlpool: 2009-2016 the “great recession” impacted companies worldwide. whirlpool, like many other companies throughout the world, were deeply affected by this economic crisis. whirlpool saw losses in both its revenues and staffing decline during this period. in 2009, whirlpool reported a reduction of € 1.5 million in revenues. although whirlpool posted a profit of € 0.4 million in 2010, sales of products (which accounted for 83% of total revenues) decreased by 5.9% year/year, while the sales of goods sank by 16.2% year/year (€ 43.4 million). in addition, whirlpool saw reductions in its workforce: although the company employed 1,030 workers on average in 2010, this represented declines from previous years (intellinews, 2011). see figure 2 and 3 below: 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 345 figure 1. whirlpool slovakia: located in the high tatras mountains source: author’s photo from site visit; november 20, 2017. figure 2. whirlpool slovakia revenue 2004-2012 source: own elaboration. figure 3. whirlpool slovakia: employees – july 2004 – jul 2011 source: own elaboration. 346 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy in spite of these production and staffing decreases, whirlpool slovakia continued to operate and innovate with his designs. in 2009-2010 whirlpool introduced a new design line of build-in ovens and microwave ovens cube. the ‘glamor’ version, as it was called, is their first oven with full color display. also, in the washing machine, refrigerators, and dishwasher segment, whirlpool introduced it’s new ‘carisma’ design, and once again, whirlpool slovakia was awarded the “supplier of the year” award by euronics. following these new designs, whirlpool slovakia launched its new model of washing matching with the “zen” technology. this same year whirlpool sold its 2 millionth appliances in slovakia. the year 2012 was the 20th anniversary of whirlpool slovakia. this year saw the evolution of the “zen” technology where it was applied to other models which gave whirlpool washers the highest energy class (a+++). this same year whirlpool was awarded the national award of the slovak republic for quality. the next year, in a response to consumer needs started production of the new front-loader “slim” washing machines. from 2014-2016, whirlpool slovakia continued to grow staff and produce more appliances with most appliances being of these appliances being earmarked for exports. in 2015, whirlpool reaching the historic level of producing more than 2.3 million washing machines per year. the company also started a new era of production by introducing world class manufacturing (wcm) into all production procedures and processes. whirlpool has focused its production on both front and top loader washing machines. the most popular top loader brands are: whirlpool, bauknecht, hotpoint, indesit, and privileg, while the front loaders are primarily: whirlpool and indesit, innex brand. figure 4 below, shows whirlpool front and top loaders washing machines. figure 4. whirlpool slovakia, poprad plant: front and top loader washing machines source: company presentation: how much productivity is enough; poprad story. whirlpool today: 2017 on june 3, 2017 whirlpool slovakia celebrated its 25th year anniversary since joining the czechoslovak tatramat production company in poprad. although recognition and events went on throughout 2017, june , 2017 was the day of the official celebration in poprad at the whirlpool’s poprad plant. employees, families, partners, visitors, and community members were in attendance and hosted to a day of interactive activities, music and 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 347 food. it was also a time to showcase, not only the many accomplishments of whirlpool over the last 25 years in slovakia, but who they are today with its products and people. whirlpool slovakia plant is located on the eastern side of the city of poprad, which is located in the eastern region of the slovak republic. the city of poprad is the jumping off point to many hiking trails and ski resorts located in the beautiful high tatras mountains. poprad is a small city with a population of approximately 55,000 people. geographically it is located 10 kilometers south of the polish border and 150 kilometers west of the border with ukraine. the whirlpool poprad plant covers approximately 70,000 sq.meters and directly employs between 1400-1450 people over three shifts (based on interview with whirlpool hr they currently employ 1,453 employees). specifically, for production of whirlpool’s top-loader, it runs 3 shifts for 2 assembly lines, and 3 shifts of primary processes. for its front-loader, similarly it has 2 assembly lines of 3 shifts and 4 shifts with primary processes. coupled with the fact that many of its suppliers are local (located in and around poprad), related jobs of whirlpool total another 7,500 people. the whirlpool plant maximum capacity is 2.6 million units per year, with sales of $392, 265, 359.00 in annual sales in 2016 (mergent, 2017). twenty-five years ago when the poprad plant was tatramat almost all of its units were sold domestically in czechoslovakia. today, whirlpool ships more than 10,000 units of automatic washing machines daily with 98% being directed to export and 2% for the domestic market. everyday over 42 trucks and containers are loaded with whirlpool products. approximately, 12% of whirlpool products are transported by trains which leave from inside the poprad facility. the 70,000 square meter facility can house up to 25,000 pieces of factory finished goods (this represents approximately 2 days of production). figure 5 below shows the export distribution of whirlpool units today: figure 5. whirlpool slovakia: export locations source: whirlpool corporation: 25 years in slovakia. the whirlpool slovakia, poprad plant is unique on several levels in the whirlpool value chain of manufacturers. first and foremost, the poprad plant is the only whirlpool plant in europe that produces “top-loaders”. second, it is recognized as the top producers of whirlpool products, not only in europe, but throughout the emea (europe, middle east and africa) region. third, and very important it is not only regarded as a model of 348 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy efficient, quality production in the whirlpool chain of manufacturers, it had been targeted as the pilot to introduce world class manufacturing (wcm) production program. this latter point is quite significant and should not be quickly passed over. in the 1990s tatramat and whirlpool-slovakia had just come out of over 50 years of soviet planned economy. in those early years, whirlpool/tatramat was producing sub-quality machine, at low capacity primarily for their home market. at that time, they had very limited experience with foreign operations, building new operations and greenfield ventures, nor did they venture far from a small venture in italy. overall, they had lower market share than expected, lower profitability, and generally higher costs for operations. adding to this the competition in europe was much more intense than they had expected. from this, in 25 years whirlpool-slovakia became a model for quality. although other quality measures were used, wcm was their path to quality. whirlpool, wcm and path to quality the wcm is a process-driven approach that establishes the highest global manufacturing industry standards for integrated management of manufacturing plants and processes. briefly, it is a pillar-structured system based on continuous improvement with a goal to eliminate waste and loss from the production process. this is done by identifying varied objectives; e.g., zero injuries, zero defects, zero breakdowns and zero waste. the main parameters for determining world-class manufacturers are quality, cost-effectiveness, flexibility and innovation. audits are used to certify improvements and to evaluate selections of the wcm pillars. from this an overall score or level of excellence for each plant is calculated: gold (80 points), silver (60 points) and bronze (50 points). in may 2017, whirlpool slovakia received 18 points in its initial audit. it should be noted that 18 points is well above the plants that have done this audit in the last 10 years. this is a great achievement for a first-time audit, considering that the most proficient (fast moving) plants entering wcm for the first time on average score 17 points (whirlpool 2017). the auditor further highlighted the fact that, “coming from our previous lean program, the industrial site in poprad has a very good basic wcm knowledge and mindset, and that the bronze level can be achieved by 2019”. (whirlpool, 2017). during the authors site visit, evidence of the wcm system, as well as ‘innovation 4.0’ could be seen throughout the plant every doorway, every wall, every room, had instructions on the wcm process and what was being done by the various team in pursuit of it (see figure 6). the authors were also shown the ongoing ‘real time” monitoring that was implemented at the poprad plant: almost every aspect of the production process was being monitored by blue tooth technology in order to improve the manufacturing processes from filling an order to driving a forklift. the authors’ interviews with key stakeholders highlighted numerous qualities that made whirlpool slovakia unique and special, however, an overriding response, whether you spoke with a director or one of the line staff was its “people”. several of the interviewees stressed the values of the individuals working at whirlpool and their sense of being part of a larger family. this is demonstrated in not only their sense of volunteerism and devotion to the company, but also the community. also, this sense of volunteerism and giving back to the community is not only encouraged and supported, but there is an additional benefit – whirlpool employees are given ‘tax breaks’ based on the volunteer hour served. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 349 figure 6. quality is everywhere in whirlpool slovakia, poprad source: author’s photo from site visit; november 20, 2017. in previous research, the authors have examined italian industrial districts (id). although whirlpool and their facility in poprad are not part of a designated industrial zone, nor are they composed of small to medium size enterprises (smes) working together, similar to italy’s id, there is an overriding concern and commitment to the welfare of the community. this is not only demonstrated in the values of the people who work there, but also in the many local suppliers who provide and support whirlpool’s mission. almost all these suppliers were former whirlpool employees who spun off to form their own enterprises and either were a sole supplier to whirlpool and/or whirlpool was their primary customer. items such as washing machine cabinets, iron drum, painting, stabilizer, rubber, plastic and aluminum parts, and packaging were all supplied by varied suppliers to whirlpool that were once working for the company. although whirlpool slovakia has over 158 suppliers, most (69%) come from eastern europe with over 40 percent from a co-location supply base. this is significant in creating the vertical integration that allows for local control over its supply chain, which ultimately translates to competitive advantage for whirlpool slovakia. below, figure 7 shows whirlpool slovakia supply base. it is also important to note that beyond the production of whirlpool brands; e.g., whirlpool, kitchen aid, hotpoint, indesit, etc., the whirlpool slovakia poprad plant produces many of its “competitors’ products” (e.g., kenmore, ge, bosch, etc.). the production process of whirlpool brands and its competitors is done, side-side-side with the production of their own products. like the whirlpool products, the competitors’ products are shipped daily from the poprad plant headed to different markets throughout europe. 350 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy figure 7. whirlpool slovakia poprad supply base source: company presentation: how much productivity is enough; poprad story. within the whirlpool models of kitchen aid, hotpoint, bauknecht, and indesit, they are addressing the varied price points of their consumers: high, middle, and low. however, the new focus, in conjunction with its wcm program, is to raise the quality of ‘all’ of its brands to achieve competitive advantage. for example, where their indesit model has been primarily directed to lower price consumers, whirlpool slovakia are working to raise the standards and in time the cost of providing higher end models with this design. another example of the whirlpool slovakia plant in investing in its workforce, was the hr process to hire within for promotion, and their overriding commitment to training. whirlpool slovakia, like other similar facilities uses professional development plans for employee assessment. however, this plan is strategically focused as part of the individual’s career compass. by the way, these career plans and extensive focus on training applies to all levels of the organization – from top to bottom! also, having mentors/coaches is part of not only the orientation period, but well beyond. with all of this said, it should also be noted that where ‘people’ are one of the leading forces that have made whirlpool slovakia different, it is also a growing concern, or more specifically, keeping this asset. in interviews we learned that although whirlpool employees are paid the going rate for new employees in the region (somewhere € 425 480/monthly), with the coming of new automotive plants, there are promises of higher wages. thus, there is a fear that their valued employees will leave. one of the attractive features of the cee, and in particular slovakia, is the cost of labor. however, with increased industries moving into the region, salaries become a competitive tool used by companies to hire employees away from whirlpool and other similar companies. closely related to this is the importance of having trained employees for their varied positions. although whirlpool has their own training program for employees, many employees have only a basic education and lack the knowledge and skills to do many of computerized jobs that are required in the highly technologized poprad plant. in several interviews, the interviewee voiced that the “schools in slovakia are not preparing the workforce” for the jobs for tomorrow. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 351 an irony that is found at whirlpool slovakia, that can also be found in other long standing companies in other countries, is the government offers incentives to attract new businesses and organizations; however, established companies that have been contributing to the economy over many years receive no special treatment or benefits. in addition to these challenges, the most dauting is adapting to their new ownership structure under the indesit corporation. we were told when negotiation for this merger was initiated it was thought that the companies would quickly and easily merge together. however, two-years out with final negotiations in sight, it has been anything but easy. with mergers, you not only must assimilate the practices and policies of the buying company, but often their culture. although whirlpool slovakia has a long history working with italy, it brings different values and different goals to the slovakian plant. also, with mergers there always is a sense of uneasiness until the merger is fully implemented. whirlpool slovakia has been in operation for 25 years. in this time, we have seen a transition from a planned, state-owned enterprise to a private, for profit multi-national venture. although there has been both up and downs economically, as the case study illustrates, the future appears bright: revenues, staffing, production is all up. the whirlpool slovakia plant has demonstrated a successful model for other mnc in slovakia and throughout the cee. this is especially important as members of the cee break away from the strong force of the european market. summary events over the last decade has challenged the growth of the cee countries: the deep worldwide economic recession in 2008-2009, lingering recovery from the great recession, uneasiness that there will be further economic downturns, etc. more recently we have seen dramatic shifts in economic and political policies in both western and eastern europe, and the u.s. beginning with the passage of brexit in the u.k., to the election of donald trump in the u.s. to the rise of nationalistic parties throughout europe and many countries in the cee. steadfast cee members of the european union (eu) such as poland, czech republic, hungary, have elected right wing governments and have moved away from brussels and the e.u. several countries, especially in some of the former soviet nations, have elected autocratic leaders, and countries such as the ukraine finds itself in a state of war with the cession of crimea as part of russia. it appears that some of the hope and dreams of a market economy and free trade a quarter of century ago are being interrupted by concern over globalization and its effect on workers in the cee, and the rise of refugees migrating to the euro and eastern european nations from conflict-ridden regions in the world. although there are these fissure for many cee nations with brussels and the european community, some of the cee countries such as slovakia have continued to embrace their membership in the eu and economic reform. in order to better understand whirlpool slovakia’s growth, and transition from a production facility in the new markets of the cee, to being not only a major production facility in their global value chain, but a model for whirlpool’s other facilities on production and quality, the author’s conducted a brief review of the literature. the early literature on mncs and their subsidiaries, spoke about the ‘parentsubsidiary’ relationship and the fit between an organization’s structural form and corpo352 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy rate strategy. however, most of this literature review primarily focused on the corporate structure and less the subsidiary (chandler, 1962; daniels, pitts & tretter, 1984; and egelhoff, 1982). this way of thinking would be consistent with the process school (bower, 1970; and prahalad, 1976) where the parent corporation largely defines the structural context for the subsidiary. however, the parent corporation does not always determine the subsidiary structure, and in fact, actions of the subsidiary, as well as external events, can also greatly influence, if not determine the shape of the subsidiary structure (burgelman, 1983). this is especially true in the case of the global industry where you might expect to see differentiation of structural context and in some cases of relatively autonomous subsidiaries (ghoshal, 1986). whirlpool slovakia evolution from early 1991 and the multiple events leading to and following whirlpool entry in slovakia to the present, is a prime example of this differentiation with an mnc subsidiary. in pursuit of better understanding whirlpool evolution in the context of the literature, birkinshaw and morrison (1995) conducted a study on the configuration of structure and strategy in regard to mnc subsidiaries. from their literature review and empirical study, in which they examined how structural context varied across subsidiary role type, they proposed a three-fold typology for mnc subsidiary (birkinshaw and morrison, 1995). the three fold typology were: a) local innovator; b) specialized contributor; and c) world brand. figure 8 below displays this three-item typology of subsidiary roles and shows some of the prior typologies from the literature related to it. table 8. mnc subsidiary strategy typologies local implementer specialized contributor world mandate white & poynter (1984) miniature replica rationalized manufacturer product specialist global mandate d’cruz (1986) branch plant globally rationalized world product mandate barlett & ghoshal (1986) implementer contributor strategic leader jarillo & martinez (1990) autonomous receptive active gupta & govindarajan (1991) local innovator implementor global innovator integrated player roth & morrison (1992) integrated global subsidiary mandate source: adapted from: birkinshaw, & morrison. (1995) configurations of strategy and structure, journal of international business studies, fourth quarter, 26 (4); p 733. the local innovator the local innovators or implementers subsidiaries are described as having limited geographic scope and a severely constrained product or value-added scope where the rage of valued adding activities was in that country. their strategy has little functional scope (they implement) and their primary role is to adapt the global products to the needs of the local market. when we look at the early years of tatramat and later whirlpool, we find a company that had limited market (mostly its home country of czechoslovakia, and some of 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 353 poland, and italy), and limited products. the mini, the top loading washing machine, which represented over half of all the washing machines produced at the plant almost exclusively were sold in czechoslovakia (95%). also, it had questionable value-added scope, especially as it expanded to other markets (it was too small, lacked in quality, etc.). in addition, their capacity was limited and even after the philips white appliance division acquisition in europe, the results were not all what was expected: they had lower market share, lower profitability margins, production capacity was not sufficient, and overall higher costs for production. moreover, they found that that competition in europe was much more intense than expected. these local innovators or implementers subsidiaries can often be ethnocentric in their approach, thus appealing to their own market and not others. in the case of the whirlpool slovakia facility, this ethnocentric approach could be seen not only in its market approach, but also in the focus on the production of a single model for many years. in addition, whirlpool in the early years was not acquainted and skilled with the western way of business. the specialized contributor the specialized contributor subsidiary over the years has developed considerable expertise in specific functions or activities. according to roth & morrison (1992), it is characterized by a narrow set of value activities and high levels of interdependence with affiliated subsidiaries. in these subsidiaries you will find high integration and low local responsiveness (jarillo & martinez, 1990). they, the subsidiary, becomes ‘product specialists’. in applying this to whirlpool slovakia, we saw an evolution both in products and its facility over the years. in the early years, the plant’s strategy was to produce products for their local markets. over the next few years their strategy moved to producing front loaders for western europe in poprad. however, beyond developing the structural facility, it took some time until they learn how to operate in the new market environment that was the cee and slovakia. in becoming a specialized contributor, they started to move away from the front-end loaders, exclusively, and started to focus their production and rework their strategy towards “top-end’ loaders. by creating this specialty system for the production of top-end loader, they were able to perfect this production and enhance it with front-end loaders. bartlett and ghoshal (1986) and gupta and govindarajan's (1991) spoke to the nature of subsidiary and predominately the approach they take: ethnocentric or 'polycentric' in order to implement their strategy. as whirlpool slovakia started to expand its strategy and production beyond its local region, it broke away from this more ethnocentric approach. they geographically and strategically created a hub for washing machines throughout europe from their poprad subsidiary. the world mandate according to roth and morrison [1992] the world mandate, mnc subsidiary type (the third, of the three-fold typology for mnc subsidiary), "works with headquarters to develop and implement strategy" (1992: 716). for this subsidiary type, according to roth and morrision (1992) it has worldwide or regional responsibility for a product line or entire business. also, it has a decentralized centralization and is managed from the subsidiary and not the corporate office. barlett and ghoshal’s (1986) termed this entity as a strategic leader. 354 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy in looking at whirlpool slovakia in 2017, although it works with corporate, primarily whirlpool europe b.v., it has its own centralized manager of its products and production. in addition, over the last decade, whirlpool slovakia strategy has increasingly been one of independence. although, as previously noted, it continues to work with corporate (webv) on specific programs, it has become a ‘strategic leader’ among whirlpool global network. barlett and ghoshal (1986) go on to state that the strategic leader operates in a strategically important market and has high levels of resources and expertise. as we look at whirlpool slovakia they have become the designated leader to pilot the implementation of corporate whirlpool wcm quality program and industry 4.0. in addition, they are the second biggest plant in europe, middle east and africa (emea), and the most ‘productive’ in whirlpool global network. in pursuit of ensuring its own independence, whirlpool slovakia, has taken the lead to ensure that it community members are trained and have set up their own training facilities. in addition, they have localized many of its’ suppliers, thus adding further to the path of being an autonomous entity. birkinshaw and morrison (1995) says: “world mandate subsidiaries appear to be highly autonomous in terms of product flows but configured inter­ national­ ly; specialized cont ributors are integrated in terms of both product flows and configuration of value­adding activities; and local implementers are inte­ grated in terms of product flows but configured domestically.” (1992: 747). as we look at whirlpools transition over the last 25 plus year we can see how it has progressed from the role of a local innovator and implementer of washing machines for czechoslovakia and poland to its current operation of being a leader among whirlpool producers worldwide. in closing, the case of whirlpool slovakia illustrates how a mnc in 25 plus years has created not only a profitable, productive company in the former east, but a model of excellence for other whirlpool manufacturing centers worldwide. in the past quality, was something that was associated with only developed nations; today, it is something that can be found in the developing nations of the east, and in particular slovakia. however, for this trend to continue the government needs to take a proactive strategy to keep its workers and its most talented individuals home. in addition, the recent tariffs implemented by the u.s. (and countered by the e.u.) pose a great risk to whirlpool and slovakia. although some of these tariffs (u.s. tariffs on washing machines) were initially applauded by whirlpool corporate hq, subsequent tariffs on aluminum and steel by the u.s., has been met with shock by a host of industries and have resulted in decreased quarterly earnings for whirlpool corporate. there is talk that these tariffs could spread to other goods such as automobiles. with slovakia being a leader in the production of automobiles, tariffs such as this poses a tremendous risk for the country’s economy, as well as economies throughout europe and beyond. therefore, this movement away from free trade, as well as the introduction of artificial intelligence, nationalistic endeavors, and potential election of autocratic regimes not only threaten the economic reforms that have transformed the former planned economies of the east to progressive economies of the future, but the world economic order that was created post wwii. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 355 research questions 1. what are the greatest challenges for whirlpool slovakia in the near future? list both internal and external challenges and their potential impact? 2. how can whirlpool slovakia continue it rise to being a leader in the worldwide whirlpool network? 3. what makes slovakia a better place to invest and bring in a mnc that some of the other cee nations? 4. discuss what you feel slovakia and whirlpool slovakia needs to do to ensure its future success? references amcham slovakia (2017). slovakia in figures. the american chamber of commerce in the slovak republic. barlett, c. & sumantra g. (1986). tap your subsidiaries for global reach. harvard business review, november -december : 87-94. birkinshaw, j. & morrison, a. j. (1995). configurations of strategy and structure in subsidiaries of multinational corporations. journal of international business studies 26, no. 4 (1995): 729-753. bower, j. (1970). managing the resource allocation process. homewood, ill .: richard d. irwin. burgelman, r. (1983). a model of the interaction of strategic behaviour, corporate context , and the concept of strategy. academy of management review, 8(1): 61-70. chandler, a. (1962). strategy and structure chapters in the history of the industrial enterprise. cambridge, mass.: mit press. daniels, j., pitts, r.& tretter, m. (1984). strategy and structure of u.s. multinationals: an exploratory study. academy of management journal , 27(2): 292-307. d'cruz, joseph r. 1986. strategic management of subsidiaries. in h . etemad & l.s. dulude, editors, managing the multinational subsidiary. london: croom helm. egelhoff, w.g. (1982). strategy and structure in multinational corporations: an informationprocessing approach. administrative science quarterly, 27 : 435-58. ferencikova, s. (1997) east-west joint ventures in a transitional economy: the case of slovakia”. the davidson institute working paper series. w. davidson institute at the university of michigan business school ferencikova, s. & pucik, v. (1998). whirlpool corporation: entering slovakia. joint venture agreement“, imd lausanne ferencikova, s. & brechbuhl, h. (1999) . how to enter emerging markets in central and eastern europe, in: transition at whirpool-tatramat case studies, research series, wdi business school university of michigan ferencikova, s. (2001a) medzinárodná expanzia firiem, prípadové štúdie ii. kon-press, trnava ferencikova, s.(2001b) foreign direct investment as a factor of change: case of slovakia. teaching the dinosaurs to dance: organizational change in transition economies. chapter 17. edited by daniel denison. lawrence earlbaum publishers, inc. usa, 2001, pp. 445 – 481 ferencikova, s (2002) transition at whirlpool­tatramat: from joint venture to acquisitions. transnational corporations, un/unctad switzerland, vol. 11, 2002, n. 5, pp. 69 – 97 356 | sona ferenčiková, arthur rubensa, roland bardy ferencikova, s. (2011) chapter case 1: transition at whirpool-tatramat: from joint venture to acquistition. in: cullen, j.b. – parboteeh, k. p.: multinational management: a strategic approach, 5th ed., thomson, ohio, p. 412-426 ghoshal, s. (1986). the innovative multinational: a differentiated network of organizational roles and management processes. unpublished doctoral dissertation, harvard business school. gupta, a. k. & govindarajan v. (1991). knowledge flows and the structure of control within multinational corporations. academy of management review, 16 (4): 768-92 jarillo, j & martinez, j. (1990). different roles for subsidiaries: the case of multinational corporations in spain. strategic management journal, 1 1: 501-12. intellinews (2011). slovakia this publication info: intellinews slovakia this week ; beverly, (aug 12, 2011). mauca, r.f. (1994). the right way to go global: an interview with whirlpool ceo david whitwam. harvard business review, march-april: 135-145. prahalad, c. k. (1976). strategic choices in diversified mncs. harvard business review, julyaugust: 67-78. roth, k. & morrison, a.j (1992). implementing global strategy: characteristics of global subsidiary mandates. journal of international business studies, 23(4): 715-36. sachs, j.d., (1990). eastern europe's economies:what is to be done? economist 13 jan. 1990: 21. abi/inform collection; proquest central. retrieved 30 oct. 2017. white, r. & poynter, t.a. (1984). strategies for foreign-owned subsidia ries in canada. business quarterly, summer: 59-69. s u g g e s t e d c i t a t i o n : ferenčiková, s., rubensa, a., & bardy, r. (2018). case update: whirlpool slovakia transformation from local manufactuer to a leader in the whirlpool world­wide net­ work. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference pro­ ceedings of the 9th entre conference – 5th aib­cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). aib18-20-pitt rebecca-pp327 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. evaluating the bizmooc project learning to learn mooc: the openuped quality framework in action rebecca pitt the open university, poland, uk, beck.pitt@open.ac.uk abstract this paper presents the concept of, and contextualises, massive open online courses (moocs). it subsequently evaluates a mooc developed to address the european commission lifelong learning (lll) key competency of learning to learn during the erasmus+ funded bizmooc project. the paper presents a case study example of the openuped framework evaluating the learning to learn mooc. this paper presents evidence that an evaluation framework that emphasises the “open” element of mooc and foregrounds iterative processes to improve the devel-opment of mooc is vital in the creating genuinely “open” resources. a growing number of businesses, higher education institutions and other stakeholders are engaged, or have an interest, in developing mooc. this paper adds value by providing a case study example of use of a mooc evaluation framework and analysing the results. keywords: mooc; evaluation; higher education; business; quality assurance; openuped framework; online learning; massive open online course; open education jel codes: i23, l26 introduction this paper surveys and situates the concept of massive open online courses (mooc) 328 | rebecca pitt and the state of the art on quality and evaluation of this type of online learning. using a mooc evaluation framework, originating from the european openuped initiative,1 the paper presents a case study analysis of two iterations of a mooc developed as part of the three-year european commission (ec) erasmus+ funded bizmooc project (20162018).2 the following analysis contributes to the identified lack of research into mooc evaluation and provides a practical case study example of the openuped framework. the bizmooc project fostered relationships across business, wider society and higher education institutes (heis) to increase collaboration and understanding of the potential of mooc. the project produced state of art research and advice into mooc in the form of the mooc book3 and also created 3 mooc aligned with selected ec lifelong learning (lll) competencies. these competencies are “…new basic skills to be provided through lifelong learning as a key measure in europe’s response to globalisation and the shift to knowledgebased economies…” (european commission, 2006). the mooc’s development was also informed the project’s research on the barriers to participation and possibilities for mooc for businesses and other stakeholders (see friedl and staubitz, 2018). the eight-fold openuped quality framework, which informed the evaluation of the bizmooc project mooc, was chosen following a systematic review of existing evaluation processes and literature. the openuped framework (which comprises of course and institutional frameworks which covering pedagogical, design and technical criteria) extends the european e-xcellence standard framework, a well-known “quality model” for online learning, through systematically presenting different examples of “openness” within the mooc context (see jansen, 2016 and rosewell and jansen, 2014). literature review massive open online courses (moocs) mooc are simultaneously an iteration of online learning and part of the wider story of open education (see for example, rosewell & jansen, 2014, p.89, weller, 2014, p.6 and p.111 citing yuan and powell). mooc have received a significant amount of press, particularly focused on the potential of this type of course to “disrupt” education at scale (see for example, pappano, 2012 citing anant agarwal, weller, 2014). indeed, 4 years after the term mooc was first coined (see cormier, 2008) 2012 was described as “the year of the mooc” (pappano, 2012). mooc have taken several different forms since their inception, from the initial connectivist cmoocs (see p.93, weller, 2014) to the transmission model of learning embodied by xmoocs to a proliferation of further nuanced variations (see conole, 2016 citing downes, 2010, clark, 2013 etc.). this reflects the move of mooc from their original “interest in the possibilities that being open and networked” and roots in open education (see p.93-4, weller, 2014) to mooc that are not just varied in pedagogical approach but also offer diverse interpretations of what the composites of the term mean, particularly in regard to “open.” many universities across the world have chosen to strategically invest in the development of mooc. examples include mooc as onboarding for students, offering qualifications and learning for face-to-face and distance students and increasing understanding of learners 1 see: https://www.openuped.eu 2 see: http://bizmooc.eu 3 see: http://mooc-book.eu 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 329 through analytics from host platforms (see brown, 2018). friedl and staubitz (2018) note that although there is growing interest in mooc from business and other sectors in using mooc, there is also a lack of research into the needs, engagement and reasons or challenges for business. in research conducted as part of the bizmooc project there was relatively low awareness and engagement with mooc in europe, with their current use largely confined to human resources contexts and with some employers wary of the narratives around mooc as a panacea for all training needs (p.35-6, friedl et al, 2015). at the beginning of 2018 there were over 800 higher education institutions involved in the creation and facilitation of mooc, 9,400 courses on offer and 81 million students participating in a mooc with numbers beginning to plateau as monetisation of some mooc or features of mooc becomes more common (see shah, 2018). however, despite their popularity there are a number of issues with mooc including typical learner demographics, their inclusiveness and engagement with marginalised and underrepresented groups (see koller and ng, 2013 and creelman and witthaus, 2018). there are also concerns regarding how best to evaluate mooc, what “high quality” means in this context and whether existing evaluation standards for online learning are also applicable to this type of course. defining quality in mooc and open courses what we mean by “high quality” and the factors that determine whether a course is “high quality” or not varies (see jansen, rosewell & kear, 2017, conole, 2016, weller, 2014). there is much discussion in the existing literature regarding both the validity of mooc being assessed against existing online or face-to-face quality metrics and consequently what evaluation criteria are suitable for mooc (see, for example, deboer, ho, stump & breslow, 2014; hood & littlejohn, 2017 and stracke and tan, 2018, weller, 2014). de boer et al (2014) for example argues that we need to reorientate our understanding of what “enrolment, participation, curriculum and achievement” looks like within the mooc context as current analyses, which are used to assess formal learning (either face-to-face or online), are inadequate for understanding whether a mooc has been successful. one example of mooc evaluation criteria that has come under scrutiny is completion rates, which are low compared to face-to-face courses, but have slowly increased more recently, due to improvements in a number of factors including start dates and methods of assessment (see jordan, 2014 and 2015). as weller (2014) notes there are two possible ways forward in response to this metric. the first is to deliberately develop mooc to encourage retention (which may be necessary in some instances) and thus build into the course a variety of different mechanisms to encourage students to move through the material in a linear fashion (e.g. certification). the second is to deprioritise retention and engage more actively in shaping the course to reflect the fact that learners use selected parts of a course (see pp. 100-104, weller, 2014). prioritising individual learner motivation by providing a range of different “learning pathways” or different ways of engaging with the course over the broader instructor anticipation of what or why a learner is participating in a course and the need to complete is suggested by others including stracke (2017) and hood and littlejohn (2017) (see p.289 & p.10, respectively). consequently, this also has implications for platform choice and functionality. how “personalised” can some mooc become, for example, if platforms utilise set formats for courses or all content is not available to view immediately on sign-up or in perpetuity at no cost? 330 | rebecca pitt the question of defining quality echoes broader concerns with how the concept of “quality” is used within discussions of open educational resources (oer), and open textbooks more specifically. as wiley (2015) notes “…the core issue in determining the quality of any educational resource is the degree to which it supports learning.” although mooc are not necessarily “open” (e.g. require no login to access material or have their content available on an open license so it can be reused, updated and modified) some of the issues highlighted by commentators (such as the lack of similar motivation for participating in a course) can be described in broad terms as having arisen as a consequence of a course being “open”. deboer et al (2014) implicitly picks up on this when noting “…the common mooc policy of allowing anyone and everyone to register is not one that ensures common backgrounds or intentions among registrants” (p.77). of course, this aspect of “open” enrolment is not necessarily negative; it can offer the possibility of a more diverse range of experiences being reflected in the course discussion and connect learners who may be seeking to utilise course content in similar ways. as weller (2014) notes in his discussion of mooc quality, “four types of mooc learners: completing, auditing, disengaging and sampling” have been identified by kizilcec, piech and schneider (p.97); these could, for example, be used to help inform the better development and evaluation of mooc and inform the development of “learner pathways.” similarly, hood and littlejohn (2016) emphasise the multifaceted approach needed which “…recognise[s] that any attempt at categorisation must embrace multiplicity, acknowledging the diversity and often nuanced distinctions that can be made between mooc designs, purposes, pedagogical approaches and learners” (p.4) whilst bali (2014) argues that there is not a “genre” of pedagogy for mooc but that each course should be assessed on its own merits, particularly given the variants in delivery, audiences, focus and pre-existing skills or familiarity with specific formats to participate (pp.44-5). it is clear that the evaluation of mooc need to be both flexible and potentially able to deprioritise or prioritise metrics such as retention, as suggested by weller (2014), to reflect the pedagogy and intention of the course. methods hood and littlejohn (2016) note that there are currently “two broad categories” into which the emerging literature on the evaluation of mooc can be placed: the “more general and theoretical” and “empirical research studies” that develop frameworks for assessing quality (p.11). in instances where mooc are evaluated frameworks that are used to assess online learning more generally, rather than specifically mooc, have been utilised (see hood and littlejohn, 2016, conole, 2016 and lowenthal and hodges, 2015). the foci of mooc evaluation vary. for example, both margaryan, bianco and littlejohn (2014) and lowenthal and hodges (2015) focus on mooc instructional design and the use of the first principles of instruction and quality matters frameworks to evaluate 76 cmooc and xmooc, and 6 stem xmooc on well-known mooc provider platforms, respectively. grover, franz, schneider and pea (2013) focus on mooc being a rewarding experience for every participant, underpinned by “collective learning” and the course’s development informed by a framework that is focused on the learner’s expectations, platform, learning analytics and pedagogy. stracke and tan (2018) focus on developing a 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 331 “quality reference framework” for mooc through seeking detailed feedback on experiences of participating, running and developing mooc from different stakeholders. whilst there are many e-learning frameworks available that are, or could be used, to evaluate mooc, there are few frameworks that include a specific acknowledgement of the “open” facet of this type of course. the openuped initiative’s framework is one such example and has an understanding of “open” that is both broad and inclusive: “…‘openness’ in the sense not only of no financial cost, but also open accessibility, open licensing policy, freedom of place, pace and time of study, open entry, and open pedagogy” (p.93, rosewell and jansen, 2014 citing weller, 2013b). by foregrounding “open” the framework both avoids the blurring of “open” and no cost highlighted by traxler (2018) whilst also encouraging mooc creators to avoid “openwashing” (watters, 2014). jansen’s (2016) claims that the openuped framework is “firmly rooted in the open education movement” (p. 5) are therefore justifiable. moreover, in some senses, the framework could arguably be paralleled with the other initiatives aiming to take mooc back to roots (see, e.g. weller, 2014, 114-5 on reclaim open). the openuped framework also explicitly reflects “european values” (p.93, rosewell and jansen, 2014, citing commissioner vassiliou of the european commission). for these reasons, argues jansen (2016) the openuped framework was the best method to underpin the evaluation of mooc created as part of the bizmooc project. it also enabled comparison between the different bizmooc courses to produce a series of recommendations and best practices (see zur, karwinski, friedl and jansen, 2018). finally, the deliberate flexibility of the framework was beneficial to the project, which aimed to both experiment with different mooc types and offer both non-formal and formal mooc learning opportunities. the “features” or “guiding principles” of the openuped quality label, which are reflected in associated checklists/frameworks related to both the course itself and the institutional provider, are as follows: table 1. the distinctive features of openuped moocs (jansen, 2016, p. 5-6 citing jansen et al, 2016) openuped distinctive features explanation openness to learners this captures aspects such as: open entry (no formal admission requirements), freedom to study at time, place and pace of choice, and flexible pathways. a broader perspective stresses the importance of being open to learners’ needs and providing for a wide range of lifelong learners. digital openness courses should not only be freely available online but also allow application of open licensing so that material and data can be reused, remixed, reworked and redistributed (e.g. using cc by-sa or similar). learner-centred approach courses should aid students to construct their own learning from a rich environment and to share and communicate it with others; they should not simply focus on the transmission of content knowledge to students. independent learning courses should provide high quality materials to enable an independent learner to progress through self-study. media-supported interaction course materials should make the best use of online affordances (interactivity, communication, collaboration) as well as rich media (video and audio) to engage students in their learning. 332 | rebecca pitt openuped distinctive features explanation recognition options successful course completion should be recognised as indicating worthwhile educational achievement. quality focus there should be a consistent focus on quality in the production and presentation of a course. spectrum of diversity courses should be inclusive and accessible to a wide diversity of citizens; they should allow a spectrum of approaches and contexts, accounting for a variety of language, culture, setting, pedagogics and technologies. source: own study. the learning to learn mooc had two iterations: learning with mooc for professional development and its successor, digital skills, digital learning. both iterations were self-paced, 4-week courses with a total of 12 hours study and utilised a range of existing oer as part of their development process. the courses were hosted on the open university’s openlearn create platform. openlearn create4 is a moodle based open course platform which can be used by individuals, organisations and institutions to host openly licensed content. both mooc covered topics such as “…personal development, critical thinking, interpersonal skills, career management skills and ‘learning to learn’ for lifelong learning” (european commission, 2018, p. 34; see also european commission, 2006 and pietkiewicz, 2017) in addition to “…the ability to learn through moocs … and to develop web literacies” which was particularly amplified in the second iteration (bizmooc detailed project description, 2015, p. 72 see also friedl, 2015 and pitt, de los arcos, koppel, miani and sancin, 2018, p.10 for both sets of learning objectives.). as “learning to learn” covers many core skills, the mooc had a very broad set of target audiences, including strands from all three project target groups (higher education institutions (hei’s), society and business) as well as potentially providing a route into the other mooc, which were focused on intrapreneurship and innovation and were primarily aimed at business employees and employers.5 the course production process for all bizmooc courses began late winter/early spring 2017 with learning with mooc… released at the end of september 2017 and the second iteration digital skills… released april 2018. there was agreement across the consortium to use the open university’s learning design principles which “…puts the learning journey at the heart of the design process” (open university learning design, n.d.) and an initial workshop to share these principles and practices was held early spring 2017.6 a variety of promotional strategies and activity took place to promote the mooc to stakeholder groups. the evaluation of the bizmooc courses, which was based on the openuped framework, utilised a mixed methods approach and was a multi-stakeholder iterative process. the evaluation process, which can be seen in figure 1 below, took place throughout both the development and facilitation of both iterations of learning to learn, spanning a 1year period from may 2017-may 2018 (see pitt et al, 2018, pp.8-9). 4 see: http://www.open.edu/openlearncreate/ 5 see: http://bizmooc.eu/pilot-moocs/ 6 see: http://www.open.ac.uk/iet/learning-design/ and galley, r. (2015) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 333 figure 1. screenshot of p27, zur et al (2018) source: zur et al (2018). results table 2 presents the openuped quality framework in relation both iterations of the learning to learn mooc and the openlearn create platform. it summarises and categorises both how these “features” were addressed by learning to learn, based on the ‘explanations’ criteria provided in table 1. table 2 also presents related feedback received throughout the evaluation process (e.g. through learner surveys, design and expert reviews) and how this was addressed (where applicable) (pitt et al, 2018). further analysis of the evaluation processes and outcomes can be found in pitt (2018) and zur et al (2018). the feedback is summarised and analysed in the following section. table 2. the openuped quality framework and evaluation of the bizmooc learning to learn mooc feature how the learning to learn mooc (iteration one) addresses each feature evaluation feedback 1 openness to learners no formal entry requirements; lll competency “learning to learn” fundamental to other competencies; created with a range of learners in mind and accessible with no prior knowledge required; flexible in how learners could use the course but did not offer “flexible pathways”; for most course participants this was their first experience of studying with a mooc; positive feedback from both postcourse surveys on quality of material, relevance, self-paced nature of course, “clarity” and activities 334 | rebecca pitt feature how the learning to learn mooc (iteration one) addresses each feature evaluation feedback open enrolment with no fixed start/end dates. (see pitt et al, 2018, pp. 27 & 32 & 33). 2 digital openness course created using tried and tested existing open content, where appropriate; both iterations of the mooc licensed cc by 4.0. to enable reuse and remix etc. all course content immediately available to learners once signed in to openlearn create. course was originally available to anyone regardless of whether signed up or not, however the course content was then wallgardened as this was deemed essential for analytics/tracking of how the course was being used. openlearn create sign-on process was perceived as a barrier to participation by some reviewers. this is a platform restriction and it’s not currently possible to change the required information. 3 learnercentred approach both versions of the mooc were reflective courses with sharing amongst participants in forums at selected points. external experts responded positively to course’s focus on reflection, with suggestions for public sharing/examples to be included in iteration 2 (ibid, p. 22). the course was also restructured for iteration 2 including nonreflective focused activities (see ibid, p.23). 4 independent learning oer reused in the courses had already been tried and tested. all course content immediately available to learners once enrolled onto the course. this enabled the learner to review material and choose whether/how to use it. one focus group reported that material could be made more applicable to their context (ibid, p. 33). similarly, translation to other languages was also requested by reviewers. this is possible in the future due to cc by 4.0 licensing. 5 mediasupported interaction 4 embedded and 1 linked out video in first iteration of mooc. there was no collaborative activity in this mooc. communication between participants was limited to the course forums. increase number of videos (now 7 embedded and 1 linked out). inclusion of quiz in second iteration. limited facilitation was introduced during the second iteration (facilitator activity in forums april-may 2018). increased forum activity, a quiz and images in second iteration. 6 recognition options learners were eligible for a statement of participation upon completion of all course content and submission of a forum post. whilst expert feedback was divided on the statement of participation, limited post-course survey feedback for iteration 1 and 2 revealed that 85.7% (n=6) and 100% (n=4) of participants respectively, found the statement “motivating” (ibid, pp. 27 & 32) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 335 feature how the learning to learn mooc (iteration one) addresses each feature evaluation feedback 7 quality focus the bizmooc project had a detailed, iterative course production process in place in addition to using well-established learning design principles, and a variety of evaluative measures before, during and after the course was released. these measures included external expert feedback and feedback from learners through preand post-course surveys. learner feedback for both iterations was overall positive (see above). 8 spectrum of diversity alt-attributes were included with images. screen reader compatible material. course material used wide range of resources and incorporated real life experiences inc. mooc study and mooc resources in nonenglish languages in the second iteration. mooc delivered in english but due to cc by 4.0 license could be translated into other languages; videos were not subtitled/transcribed. this was due in part to the tight delivery schedule for the course but also because some videos were hosted outside of the course platform. wider range of non-english language resources included in second iteration; openlearn create currently not w3c and wcpg 2.0 compliant (the bizmooc project ideal standard); accessibility on some mobile devices was reported as an issue by external/internal reviewers. source: own study. discussion assessing the “distinctive features” of openuped mooc against the learning to learn mooc revealed the course to be largely successful and “open” to varying degrees across all 8 features. in summary: openness to learners: the mooc was a self-paced course, with no set start/end dates and no entry requirements. it was aimed at a broad range of learners but did not offer a variety of “flexible pathways” to different learners. however, all course content was immediately available upon sign-up, which enabled learners to potentially use the content as they deemed appropriate. the course content was checked to ensure that it addressed all topics agreed for the lll competency. digital openness: the learning to learn mooc reused quality existing oer and itself was licensed cc by 4.0 to enable reuse. further, openlearn create is available for anyone to utilise and so offers a reproducible example of a mooc. there was no fee to participate in the course. however, what is meant by “freely available online” in this context? the design review was particularly focused on the “open” aspects of each mooc and notes five areas for a course to be assessed against, one of which clarifies this requirement: “…course content is always accessible once enrolled.”7 as “freely available online” could be interpreted as no requirement to sign-in to access materials, bizmooc took a more liberal interpretation of “open” which arguably illustrates an implicit tension not uncommon to oer and mooc when 7 see the review template mooc design: http://mooc-book.eu/index/learn-more/resources/ 336 | rebecca pitt needing to evaluate impact. project requirements to track metrics such as enrolment, certification and engagement meant that, as tracking was only possible if participants were logged into the mooc, we needed to mandate the sign-in function to access materials. learner-centred approach: as all course material was immediately accessible upon sign-in learners could potentially “construct their own learning.” however, as the course was designed to be self-paced and reflective, forum contribution was built into the course at specific points. more instructor engagement with learners during the second iteration was also introduced to increase contribution. independent study: the learning to learn mooc comprised of high quality, tried and tested oer which received positive feedback from learners. self-study was possible as the course emphasised reflection on one’s own practice and made all material available upon sign-up. media-supported interaction: as it was self-paced the course necessarily leaned more to “independent study.” videos were included in the course content. “interactivity, communication and collaboration” took place through forums although, aside from one contribution to a forum, there was no formal requirement to collaborate with other learners. recognition options: the first iteration of the mooc awarded a statement of participation for learners who completed all sections of the course and contributed to one forum. overall participants viewed the statement as “motivating.” of note is that this “principle” neither advocates for course completion (which could potentially contradict encouraging multiple and learner constructed “pathways” through course content) or for formal institutional recognition of completing a course. this reflects the range of the framework’s intended users (e.g. not only institutions but individuals) but also highlights the wider issue of non-formal learning recognition. quality focus: in addition to utilising tried and tested oer as part of the course, there was a “consistent focus on quality” throughout the course creation process due to iterative evaluation process outlined above. spectrum of diversity: this “principle” highlights the need for “a spectrum of approaches of contexts” to be included in the mooc. learning to learn made improvements by including a broader range of non-english language resources in the second iteration and could make further improvements to the course by translating the materials and providing transcription for some assets. implicit in course “accessibility” is also that learners are aware the course exists and this highlights effective targeted promotion. although compliant with some accessibility requirements, there were platform restrictions with fulfilling some criteria. finally, it is worth remarking on learning to learn within the context of broader evaluation metrics. although the openuped framework does not specify a number of learners the course should enrol to be described as “massive” (the focus is on creating a course that does not become burdensome at scale)8 there was a target of 5000 learners for all 3 mooc (p.24, zur et al, 2018). 333 learners enrolled to participate in learning to learn (p.16, pitt et al, 2018). although this number of enrolments is low in comparison to the other bizmooc pilots, numbers are arguably reasonable when contextualised. learning to learn was the only self-paced course in bizmooc and compares favourably when contextualised within the average number of enrolments across 39 badged open courses on openlearn create (see pp.16-17, pitt et al, 2018). with 10.9% of enrolled 8 see ibid. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 337 participants completing the course learning to learn achieved higher completion rates than jordan’s (2014) reported average of 6.5% (see pp.16-17, pitt et al, 2018). moreover, rather than choosing one or the other response to the metric of completion (see weller, 2014), the learning to learn mooc appears to try to satisfy both approaches by encouraging learners to complete the course through a statement of participation whilst also enabling participants to potentially create their own “learning pathways” by giving access to all course materials and having no official start/end date. whilst it is difficult to know whether learners who utilised only parts of the course were satisfied with the materials (as the post-course survey was only offered to those that had gained the certificate) participants that did respond to the survey reported satisfaction on a number of different criteria (see table 2). enabling all learners regardless of how they use course material to feedback would be an improvement to any further iteration of the course. reflecting on the learning to learn mooc within the context of the openuped framework highlights two challenges. the first is symptomatic of identifying “distinctive features” that should be applicable to all types of mooc. as a self-paced course, learning to learn could not foreground collaborative activity as there was no guarantee of active learners at a similar stage in the course. second, when reflecting on “features” such as media-supported interaction, it is clear that platform choice and functionality are critical. the type of platform used to facilitate a course impacts not only on what is possible during the course design process (e.g. what types of assessment and media you are able to use) but also accessibility of content for study and reuse purposes. even openlearn create, a platform with a high degree of flexibility and varied functionality, specifically designed for the delivery of open content, was still, at the end of 2017, actively working towards w3c compliance and compatibility with mobile devices, for example.9 this may have impacted the course’s ability to offer the “freedom to study at time, place and pace of choice” which the openness to learners “feature” highlights. finally, reflecting on the openuped framework also highlights the main benefits of extending e-learning frameworks to broadly reflect the concept of mooc. as noted earlier, just as “openwashing” occurs in relation to oer (watters, 2014), so it also occurs in relation to mooc. the openuped framework, by emphasising and grounding the framework in open education offers a valuable tool to counteract these tendencies. further, although some “features” are open to interpretation, the openuped framework does reflect the “social justice” aspects of openness that watters (2014) argues we should be aiming for through “distinctive features” such as “spectrum of diversity” and “openness to learners”, for example. conclusion this paper has focused on a reflective case study example of a mooc that was evaluated as part of the bizmooc project. by revisiting the project evaluation and the openuped framework that underpinned this process, this paper presents a clear example of how the framework’s “guiding principles” help surface different facets of mooc, and in particular its “open” aspects. 9 personal correspondence between beck pitt and anna page (13 november 2017) and also http://www.open.edu/openlearncreate/local/ocwfaqs/faq.php 338 | rebecca pitt mooc and other open learning opportunities have the potential to contribute to developing lll competencies in europe and supporting business needs but care and attention to how best to serve and engage with target learner groups is needed. this requires a robust, well-developed framework and iterative evaluation. as this paper shows the openuped framework is well placed to provide a mooc specific framework as it’s “guiding principles” are both flexible and inclusive, and informed by pre-existing knowledge. although focused on the evaluation of one mooc, this paper’s approach could be developed and extended to assess the other bizmooc mooc (which underwent the same evaluation processes) or used to assess other types of mooc through reuse of the project’s artefacts. issues highlighted in this paper’s analysis could conversely be used to refine the description of the “guiding principles.” references bali, m. (2014) mooc pedagogy: gleaning good practice from existing moocs merlot journal of online learning and teaching vol 10, no 1. retrieved from: https://pdfs.semanticscholar.org/5e91/05f38d1d042f0a15cd1378af4427f685b869.pdf brown, m. (2018) why invest in moocs? strategic institutional drivers in d. jansen; l. konings (eds.) the 2018 openuped trent report on moocs. (pp.6-9). maastrict, nl: eadtu. retrieved from: https://www.openuped.eu/images/publications/the_2018_openuped_trend_report_ on_moocs.pdf (accessed: 7 december 2018) conole, g. (2016) mooc as disruptive technologies: strategies for enhancing the learner experience and quality of moocs. red. revista de educación a distancia. 50(2) retrieved from: https://www.um.es/ead/red/50/conole.pdf cormier, d. (2008) the cck08 mooc – connectivism course, ¼ way dave’s educational blog: building a better rhizome retrieved from: http://davecormier.com/edblog/2008/10/02/the-cck08mooc-connectivism-course-14-way/ creelman, a. and witthaus, g. (2018) facilitated mooc support – closed bubbles in an open sea in d. jansen; l. konings (eds.) the 2018 openuped trent report on moocs. (pp.6-9). maastrict, nl: eadtu. retrieved from: https://www.openuped.eu/images/publications/the_2018_openuped_trend_report_on_mo ocs.pdf (accessed: 7 december 2018) european commission (2018, january 17). proposal for a council recommendation on key competences for lifelong learning european commission staff working document retrieved from: https://ec.europa.eu/education/sites/education/files/swd-recommendation-keycompetences-lifelong-learning.pdf (accessed: 29 august 2018) european commission (2006, december 30) recommendation of the european parliament and of the council of 18 december 2006 on key competences for lifelong learning (2006/962/ec) official journal of the european union retrieved from: https://eur-lex.europa.eu/legalcontent/en/txt/pdf/?uri=celex:32006h0962&from=en (accessed: 5 september 2018) friedl, c. and staubitz, t. (2018) corporate mooc trends in d. jansen; l. konings (eds.) the 2018 openuped trent report on moocs. (pp.6-9). maastrict, nl: eadtu. retrieved from: https://www.openuped.eu/images/publications/the_2018_openuped_trend_report_on_mo ocs.pdf (accessed: 7 december 2018) friedl, c. (2015) detailed project description (unpublished) galley, r. (2015) learning design at the open university institute of educational technology, the open university retrieved from: http://www.open.ac.uk/iet/learning5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 339 design/sites/www.open.ac.uk.iet.learning-design/files/files/ecms/web-content/learningdesign-at-the-open-university.pdf (accessed: 29 august 2018) grover, s. franz, p, schneider, e and pea, r. (2013) the mooc as distributed intelligence: dimensions of a framework & evaluation of moocs 10th annual international conference on computer supported collaborative learning (cscl) madison, wi. retrieved from: https://web.stanford.edu/~shuchig/docs/framework%20for%20design%20&%20evaluation% 20of%20moocs-grover-franz-schneider-pea.pdf hood, n. & littlejohn, a. (2016) quality in moocs: surveying the terrain commonwealth of learning. retrieved from: http://oasis.col.org/bitstream/handle/11599/2352/2015_qualityinmooc s-surveying-the-terrain.pdf?sequence=1&isallowed=y (accessed: 3 december 2018) jansen, d. (2016). bizmooc discussion paper 4: existing mooc quality models. bizmooc project. retrieved from: http://bizmooc.eu/papers/quality/ (accessed: 29 august 2018) jansen, d. rosewell, j. & kear, k. (2016). quality frameworks for moocs. open education: from oers to moocs (jemni, m. & khribi, m.k. (eds)) (pp. 261-281) springer, berlin. preprint retrieved from: http://eadtu.eu/documents/publications/quality_frameworks_for_mooc s_springer.pdf (accessed: 5 september 2018) jordan, k. (2015) massive open online course completion rates revisited: assessment, length and attrition. the international review of research in open and distributed learning (irrodl), vol 16. no 3. retrieved from: http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/2112/3340 jordan, k. (2014). initial trends in enrolment and completion of massive open online courses. the international review of research in open and distributed learning (irrodl), vol 15. no 1. retrieved from: http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/1651 koller, d. & ng, a. (2013) the online revolution: education for everyone distinguished speaker series, said business school, university of oxford retrieved from: http://www.youtube.com/ watch?v=mq-k-sow4fu&feature=youtu.be (last accessed: 7 december 2018) lowenthal, p. r. & hodges, c. b. (2015) in search of quality: using quality matters to analyze the quality of massive, open, online courses (moocs) the international review of research in open and distributed learning (irrodl), vol 16. no 5. retrieved from: http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/2348/3411 margaryan, a. bianco, m. and littlejohn, a. (2015) instructional quality of massive open online courses (moocs) computers and education 80, 77-83 retrieved from: https://wwwsciencedirect-com.libezproxy.open.ac.uk/journal/computers-and-education/vol/80/suppl/c pappano, l. (2012) the year of the mooc the new york times retrieved from: https://www.nytimes.com/2012/11/04/education/edlife/massive-open-online-courses-aremultiplying-at-a-rapid-pace.html (accessed: 7 december 2018) pietkiewicz, k. (2017) bizmooc discussion paper 14: defined definition of the key competencies ‘learning to learn, sense of creativity and entrepreneurship (& intrapreneurship)’, for the use of the project bizmooc retrieved from: http://bizmooc.eu/papers/lll-competences/ (accessed: 29 august 2018) pitt, r. (2018) r3.4 feedback solicitation strategy bizmooc project retrieved from: http://bizmooc.eu/outcomes/ pitt, r. de los arcos, b. koppel, k. miani, s and sancin, c. (2018) bizmooc result 4.2a evaluation report on pilot mooc1 – learning to learn bizmooc project http://bizmooc.eu/wpcontent/uploads/2016/02/bizmooc-r4.2a-evaluation-report-mooc1-learningtolearn.pdf rosewell, j. and jansen, d. (2014) the openuped quality label: benchmarks for moocs the international journal for innovation and quality in learning (pp. 88-100) retrieved from: 340 | rebecca pitt http://oro.open.ac.uk/41173/1/rosewell%20%26%20jansen%20%282014%29%20the%20open uped%20quality%20label-%20benchmarks%20for%20moocs.pdf (accessed: 29 august 2018) shah, d. (2018) a product at every price: a review of mooc stats and trends in 2017 mooc report by class central retrieved from: https://www.class-central.com/report/moocs-stats-andtrends-2017/ (accessed: 7 december 2018) stracke, c. m., & tan, e. (2018). the quality of open online learning and education: towards a quality reference framework for moocs. in j. kay, & r. luckin (eds.), rethinking learning in the digital age. making the learning sciences count: the international conference of the learning sciences (icls) 2018 (pp. 1029-1032). london: international society of the learning sciences. available from: http://opening-up.education/wp-content/uploads/2018/09/stracke _tan_2018_quality_open_online_learning_education_towards_qrf_icls.pdf traxler, j. (2018) community moocs – back to basics, back to the future in d. jansen; l. konings (eds.) the 2018 openuped trent report on moocs. (pp.6-9). maastrict, nl: eadtu. retrieved from: https://www.openuped.eu/images/publications/the_2018_openuped_trend_report_ on_moocs.pdf (accessed: 7 december 2018) watters, a. (2014) from “open” to justice #opencon2014 retrieved from: http://hackeducation.com/2014/11/16/from-open-to-justice weller, m. (2014) the battle for open: how openness won and why it doesn’t feel like victory. london: ubiquity press retrieved from: https://www.ubiquitypress.com/site/books/10.5334/bam/ wiley, d. (2015, march 27). stop saying “high quality” [web log post]. retrieved from: https://opencontent.org/blog/archives/3821 (accessed: 29 august 2018) zur, a. karwinski, m. friedl, c. & jansen, d. (2018) joint evaluation report on three pilot moocs bizmooc project retrieved from: http://bizmooc.eu/wp-content/uploads/2016/02/bizmoocr4.2-evaluation-report-on-3-pilot-moocs.pdf s u g g e s t e d c i t a t i o n : pitt, r. (2018). evaluating the bizmooc project learning to learn mooc: the openuped quality framework in action. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-8365262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : the 3-year bizmooc project (2016-2018) was funded by the european commission erasmus+ programme. the author of this paper acknowledges their generous support and funding. this paper draws on material produced for the bizmooc project. the author gratefully acknowledges both the internal and external evaluators of this report, the anonymous reviewers of this paper for their valuable feedback and rob farrow for his feedback on drafts of this paper. #ier-05-02-07-pp107-1886-bombinska 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.07 international trade in services: some evidence on the influence of international servicification of manufacturing elżbieta bombińska a b s t r a c t objective: the aim of the article is to discuss the impact of international servicification of manu-facturing on international trade in services and its modes. research design & methods: the article is of a descriptive character, based on comprehensive literature review. it presents an analytical frameworks of international servicification of manufacturing (i.e. its concept, constituents and measuring methods) as well as an overview of main find-ings of selected empirical research on this phenomenon carried out by wto, national board of trade and oecd. findings: the analysis shows that services as inputs, outputs as well as in-house activities within manufacturing firms constitute a key component of manufacturing process and manu-facturing products. as the globalization progresses, the international dimension of the servicification of manufacturing, i.e. international servicification, increases. interna-tional servicification means that manufacturing sector strongly affects trade in services and this influence goes far beyond the scope of gats’ modes of supplying services. in addition to cross-border transactions and rendering services through the movement of labour and capital this trade encompasses services embodied in exported or im-ported goods which are traded indirectly across borders. contribution & value added: an added value of this paper is the description of mechanisms and channels of international servicification’ impact on modes of service supply. article type: conceptual paper keywords: services; servicification of manufacturing; trade in services; global supply chain; modes of services supply jel codes: f23, f60, l80 article received: 15 january 2019 article accepted: 17 march 2019 suggested citation: bombińska, e. (2019). international trade in services: some evidence on the influence of international servicification of manufacturing. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 107-117. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.07 international entrepreneurship review ri e 108 | elżbieta bombińska introduction services have occupied a dominant place in most economies for a long time and they are indisputably perceived as an important feature of the global economic landscape (francois, manchim, & tomberger, 2015). the recent research on measuring trade in terms of the value added to products has highlighted an even more significance of services in home economies as well as in international trade. it has also thrown a light on the growing interrelationship between services and manufacturing activities described in the term of ‘servicification of manufacturing’. essentially, the servicification of manufacturing can be defined as the fact that manufacturing companies increasingly buy, produce and sell services. all these activities could either be run at home or internationally which gives the basis for distinguishing a specific type of servicification international servicification. the main objective of the papers is to discuss the impact of international servicification of manufacturing on international trade in services. because the article is mainly of a theoretical and conceptual nature, the basic research method is a comprehensive literature review. the paper consists of two main parts devoted successively to: analytical frameworks of international servicification of manufacturing (i.e. its concept, constituents and measuring methods) and on overview of main findings of selected empirical research on this phenomenon carried out by wto, national board of trade and oecd. the paper concludes in the recapitulation of the main findings resulted from the conducted study. analytical frameworks of international servicification of manufacturing servicification of manufacturing: the concept and constituents the term of ‘servicification of manufacturing’ has been introduced by national board of trade (2010) and it has been developed in a number of studies in recent years (such as baldwin, forslid, & ito, 2015; lodefalk, 2013, 2014, 2016; national board of trade, 2012, 2016; nordås, 2010; nordås & kim, 2013). in general the servicification means the growing importance of services in manufacturing activities resulting in the fact that the manufacturing companies became ever more dependent on services and many manufacturing products, especially high value ones, can now be perceived ‘as complex bundles or hybrids of goods and services interactions’ (cernat & kutlina-dimitrova, 2014, p.7). servicification is defined briefly and simply by national board of trade (2016) as the fact that manufacturing increasingly buys, produces and sells services. hence the phenomenon of servicification covers three constituents displayed in table 1. the first component of the servicification – buying services – is more intensive use of services inputs by manufacturing firms. services are (and always have been) a central part of manufacturing operations in every stage of production. case studies show that even relatively small manufacturing companies use about 40 types of external services to carry out their activities (national board of trade, 2010). the observed increase in the use of services inputs by manufacturing firms has its two primary causes. first, it is closely connected to the continuing trend of outsourcing that aims at the separation of services functions in manufacturing from core production functions. as a result services previously produced in-house by manufacturing companies are now purchased externally as inputs. for baldwin (baldwin et al., 2015) observation of this trend became the international trade in services: some evidence on the influence… | 109 basis for the statement that that servicification may partly be a ‘statistical phenomenon’. secondly, more intensive use of services inputs by manufacturing enterprises is associated with the development of global value chains (baldwin & lopez-gonzalez, 2015). services are perceived as the ‘glue’ in global value chains (low, 2013) as geographically split companies need services such as transport, communication, logistics, finance, etc. which could link their manufacturing operations across countries. table 1. components of servicification of manufacturing buying services the growth in the use of services inputs by manufacturing firms services as external inputs services embodied in products producing services the increase in provision of support services (such as r&d, design, distribution, logistics, marketing, sales, after-sale services, it, back-office and management) within manufacturing firms services as in-house inputs services embodied in products selling services the growth of services sold bundled with goods services as outputs services embedded in products source: own study. the second component of servicification is in-house provison of services within manufacturing firms. it can generally be seen as an alternative to buying services as the same service can either be outsourced or performed in-house. the way the firm servicifies – makes or buys – depends on its decisions on whether to internalise a particular activity or keep it external. among the main factors influencing this decision can be mentioned i.a.: costs factors, the will to have core strategic functions in the firm (e.g. r&d, sales and operations planning, strategic procurement), the need of having service on a continuous basis and with a certain degree of control over it supply, access to qualified employees. the last component of servicification in manufacturing – initially textualized by vandermerwe and rada (1988) as “servitisation” – is the growth of the sales of services which are bundled with goods. manufacturing companies use services as outputs for many reasons, e.g. to increase the value of products to consumers, to differentiate products from competitors, customize, upgrade and prolong offers (baines & lightfoot, 2013; cusumano, khal, & suarez, 2015; oliva & kallenberg, 2003). they do it at different stages of sales and after-sales relations with the customer (e.g. installation services, repair services, maintenance services), usually using service as a complement but also as a substitute for a manufacturing product (e.g. firms lease products rather than sell them). servicification of manufacturing causes that manufacturing merchandise can no longer be seen as only tangible product, but rather as a mix of goods and services. for analytical and measurement purposes the key is the ability to extract the value of services from this ‘manuservice box’. research on these issues led to development of the concept of ‘embodied’ and ‘embedded’ services (drake-brockman & stephenson, 2012; pasadilla &wirjo, 2014). embodied services are those that constitute an input into the manufacture of a good meanwhile the embedded services pose an input into the sale of a good. the key difference between these two groups of services is the possibility to separate them from the product: it only occurs in a case of embedded services. 110 | elżbieta bombińska international servicification the servicification of manufacturing is not a purely domestic phenomenon but it also has international dimensions that occur in all of its three components (figure 1). international servicification in terms of ‘buying’ takes place if services inputs are purchased abroad (offshore sourcing) or they are derived from a locally established affiliate of a foreign company. in a case of ‘producing’ component international attribution of servicification occurs in two cases, too. first, when a domestic manufacturing company processes goods inputs sent by a foreign company. secondly, if in-house provision of services takes place within manufacturing affiliate of a foreign company. finally international servicification occurs in its ‘selling‘ component, when manufacturing products together with embedded services are exported. figure 1. trade in services effects of international servicification notes: grey shaded cells – international servicification components. in italics – trade direction (ex-ports/imports) and modes of service supply (m1 – cross border supply; m2 – consumption abroad; m3 – commercial presence; m4 – presence of natural persons; m5 – indirect trade in services). source: own elaboration. international servicification strongly affects trade in services – all of the four modes of service supply set down by gats (figure 1). but, additionally, it results in a new mode of international trade in services, indirect trade, named ‘mode 5’ (antimiani & cernat, 2018). in this mode services are provided through the cross-border movement of manufacturing goods and it encompasses services which are inseparable part of manufacturing good i.e. services embodied (both external and in-house inputs) as well as part of embedded services which are not charged for directly but sold in a package with a product. buying services producing services domestic sourcing offshore sourcing imports m1 or m4 domestic company exports m2 local affiliate of foreign company imports m3 domestic company local affiliate of foreign company imports m3 services embodied manufacturing product selling services services embedded domestic sales of manufacturing product and embedded services export of manufacturing product and embedded services exports m5 exports m1 or m4 international trade in services: some evidence on the influence… | 111 methods of measuring international servicification the international servicification of manufacturing measurement methods are based on the assessing the value of services both embodied and embedded in manufacturing products. for ‘buying’ and ‘selling’ components of servicification – which encompass services supplied on contractual basis – this value is evaluated with the use of inter country input-output tables (icio) by looking at the share of value-added originating in services industries. in recent years this method has been widely applied and developed to a high degree due to numerous research on trade in value-added terms and studies on global value chains (such as bohn, brakman, & dietzenbacher, 2018; johnson & noguera, 2012; koopman, wang, & wei, 2014; los, timmer, & de vries, 2016; miroudot & ye, 2018; nagengast & stehrer, 2016). notwithstanding this method has some limitations resulting primarily from the lack of current data (the most recent statistics available are those for 2011) and the table’s sectoral classification which is based on industrial and not product classification – it could lead to inaccuracy of servicification measurement (sturgeon, nielsen, linden, gereffi, & brown, 2013). another limitation, especially important for international servicification, arises from the fact that transactions recorded in icio tables are on domestic basis which means that domestic value added comprises the value originating from companies of both domestic and foreign ownership. one of the proposed way of solving this problem – newly displayed by miroudot and ye (2018) – is the accounting framework for the decomposition of value-added into domestic, foreign and double counting terms in domestic sales. though, the biggest challenge in measuring international servicification remains its ‘producing’ component because of the statistical shortcomings relating to the value of inhouse provision of services within manufacturing firms (lodefalk, 2014). to assess this value the share of service employees in manufacturing is often employed (falk & peng, 2013; miroudot & cadestin, 2017; national board, 2016; veugelers, 2013). international servicification: some empirical research results numerous empirical studies on servicification on manufacturing have been carried out in recent years and most of them have taken into account the international dimension of this process, i.e. international servicification. below are presented the results of three studies conducted by wto, oecd and swedish national board of trade. the studies have covered differentiated: components of servicification, research groups and researched periods (but not longer than to 2011); also the employed measuring methods and databases have been different however service value-added analysis has posed the common essential research method. although the previously mentioned limitations of the existing measuring methods and above all – despite huge data scarcity all the research lead to the conclusion that international servicfication increases and, consequently, services embodied or embedded in manufacturing products play a systematically growing role in international trade in services. 112 | elżbieta bombińska wto the research of lanz and maurer (2015), conducted for the years 1995-2008, cover only one element of international servicification of manufacturing, namely foreign services value added content of gross domestic merchandise exports. the research results prove that servicification of manufacturing is substantial both in developed and developing countries: in 2008 services value added content in manufacturing exports of these groups of countries amounted to 33% and 26% respectively. although in both groups domestic sourcing of services made up the majority of the total services value added content, international servicifiaction component share was meaningful, adding up to, on average, about 33% in developed countries and about 46% in a case of developing countries. from 1995 to 2008 international servicification of manufacturing exports had increased by more than 4 pp. and 2 pp. in developed and developing countries respectively. this growth was accompanied by a smaller increase in domestic sourcing of services in developed countries (1 pp.) and the decline of this component in developing countries’ group. national board of trade compared to lanz and maurer, national board of trade (national board, 2016) studies have covered more components of international servicification, longer research period (1995-2011) and the studied group of countries has been limited to eu countries. the main research findings are as follows: 1. service inputs on average constitute 27% of the cost share in eu manufacturing of which almost half (13%) is imported. thus the eu average import share is low, however there are relatively large differences between individual countries: ranging from 75% in ireland and 37% in lithuania to 5% and 8% in latvia and uk respectively. between 1995 and 2000 the share of imported service inputs increased by 5 percentage points, from 8 to 13%. 2. about 42% of employees in eu manufacturing work in service occupations. most of them (more than 70%) are high-skilled service suppliers (managers, professionals and technicians) which means that manufacturing, to a great extent, consist of skillintensive service production. these research results concern the whole group of manufacturing enterprises, without separating the foreign affiliates from it. therefore they cannot be considered a precise description of ‘producing’ component of international servicification. 3. manufacturing companies are important service exporters: country evidence (there is no eu-level data available) show that service exports coming from manufacturers represents in germany and sweden 25%, in italy 35% and in austria and czech republic 16% of total service exports. 4. in 2011 the eu average share of service value added in manufacturing exports amounted to 39% and it was higher by 3 pp. comparing to 1995. cross-country differences in this share were significant, reaching values from 46% (france) and 44% (ireland) to 29% (romania) and 33% (greece). international trade in services: some evidence on the influence… | 113 oecd oecd studies (miroudot & cadestin, 2017) are probably the most comprehensive research so far, complementing the value-added trade analysis with the less investigated components of servicification such as in-house services and bundles of goods and services. they have covered 1995-2011 as research period, mainly oecd countries as studied group and have used three major data sources i.e.: tiva database, labour force surveys and orbis dataset. the main research findings are as follows: 1. in 2011 services amounted to 35% of the value added in the world gross manufacturing exports. in all manufacturing industries except from coke and petroleum this share was above 30% and the highest level (38.4%) was achieved by chemicals and motor vehicles. 2. all manufacturing industries relied on the same mix of services inputs: distribution and business services represented about one third each share meanwhile the last third was split between transport, finance and other services. 3. between 1995 and 2011 the services value added in the world gross manufacturing exports had only grown by less than 1 pp. more significant increases had such industries as utilities (8pp.), wood products, paper, print and publishing (5pp.). the aggregate results were determined by china and the us, where the services value added had not relevantly changed (a minor decrease for china and slight increase for the us). nevertheless, there were many countries in which an increase in the share of service value added had been recorded; it was especially impressive in turkey, latvia, iceland (above 10 pp.), luxembourg, finland, russia, new zealand (above 8pp.). 4. manufacturing exports tend to rely to a larger degree on services sourcing from abroad. in 2011 all manufacturing industries had higher shares of foreign services value added with meaningful (above 4 pp.) increases in industries such as chemicals, rubber and plastics, ict and electronics. at the same time domestic services value added in most of the industries was decreasing. with the exception of china and philippines, all other countries shifted towards foreign services inputs. particularly high growth (above 8 pp.) of foreign services value added in gross manufacturing export was recorded in ireland, luxembourg, poland and turkey. 5. in 2015 across countries, between 25% and 60% of employees in manufacturing firms carried out service support functions and not core manufacturing activities. what’s important, since 1995 the share of services employment within manufacturing companies in the researched countries has tended to increase. core manufacturing activities had a larger share in employment in traditional low-tech manufacturing sectors such as textiles and apparel, wood or non-metallic minerals. estimates show that – expressed in value added – in-house services account on average for about 15% of gross exports of manufacturing products. 6. firms involved in the sales both goods and services account for share of total sales and exports up to 69 per cent. 114 | elżbieta bombińska conclusions the analysis shows that services as inputs, outputs as well as in-house activities within manufacturing firms constitute a key component of manufacturing process and manufacturing products. as the globalization progresses, the international dimension of the servicfication of manufacturing, i.e. international servicification, increases. this trend is evidenced by a numerous empirical research although international servicification measuring encounters large limitations resulting from statistical data shortcomings and research methods that are still being developed and improved. international servicification means that manufacturing sector strongly affects trade in services, which goes far beyond the scope of gats’ modes of supplying services. in particular, in addition to cross-border transactions and rendering services through the movement of labour and capital this trade encompasses services embodied in exported or imported goods which are traded indirectly across borders. on the other hand, an adequate supply of services affects the functioning of the manufacturing sector and its export competitiveness. these interdependencies are important for economic policy, especially industrial as well as trade policies. they cannot consider neither manufacturing nor service activities in isolation but as strongly connected and mutually interacting elements. as the empirical studies show that there are large cross-country differences in international servicification and one common pattern of this phenomenon cannot be found, there is a huge field for further research. they could explore the reasons of the cross-country and industry differences as well as the impact of trade in services liberalisation on competitiveness of manufacturing industries and manufacturing exports. the issue of servicification of manufacturing and its impact on international trade in services in poland is relatively rarely studied. to some extent, it is undertaken by publications devoted to value added trading and poland's participation in global value chains (ambroziak, 2018a, 2018b; chilimoniuk-przeździecka & kuźnar, 2016; kuźnar, 2014, 2017; nessel, 2015). however, these studies require significant deepening, in particular in terms of the branches of services and directions of trade in services embodied in goods. this would allow an assessment of the real role of services in polish economy and foreign trade, allowing politicians to more precisely stimulate the development of service industries that have the greatest impact on the competitiveness of industrial exports. this knowledge is also difficult to overestimate in negotiations regarding barriers to trade in goods, which due to the servicification of manufacturing – constitute barriers to trade in services too. references ambroziak, ł. (2018a). wartość dodana w handlu zagranicznym nowych państw członkowskich unii europejskiej. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. ambroziak, ł. (2018b). znaczenie usług w globalnych łańcuchach wartości krajów europy środkowej i wschodniej. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 523, 11-22. antimiani, a., & cernat, l. (2018). liberalizing global trade in mode 5: how much is it worth? journal of world trade, 52(1), 65-83. baines, t., & lightfoot, h. (2013). made to serve: how manufacturers can compete through servitization and product service systems. wiley. international trade in services: some evidence on the influence… | 115 baldwin, r.e., forslid, r., & ito, t. (2015). unveiling the evolving sources of value added in exports. chiba, japan: japan external trade organisation, institute of developing economics. baldwin, r.e., & lopez-gonzalez, j. (2015). supply-chain trade: a portrait of global patterns and several testable hypotheses. world economy, 38(11), 682-1721. https://doi.org/10.1111/twec.12189 bohn, t., brakman, s., & dietzenbacher, e. (2018). the role of services in globalisation. world economy, 41(11), 2732-2749. https://doi.org/10.1111/twec.12640 cernat, l., & kutlina-dimitrova, z. (2014). thinking in a box: a ‘mode 5’ approach to service trade. journal of world trade, 48(6), 1109-1126. chilimoniuk-przeździecka, e., & kuźnar, a. (2016). znaczenie usług w globalnych łańcuchach wartości. gospodarka narodowa, 5 (285), 141-156. cusumano, m.a., khal, s.j., & suarez, f.f. (2015). services, industry evolution, and the competitive strategies of product firms. strategic management journal, 36(4), 559-575. https://doi.org/10.1002/smj.2235 drake-brockman, j., & stephenson, s. (2012). implications for 21st century trade and development of the emergence of services value chains. international centre for trade and sustainable development working paper. falk, m., & peng, f. (2013). the increasing service intensity of european manufacturing. the service industries journal, 33(15-16), 1686-1706. https://doi.org/10.1080/02642069.2011.639872 francois, j., manchim, m., & tomberger, p. (2015). services linkages and the value added content of trade. world economy, 38(11), 1631-1808. https://doi.org/10.1111/twec.12307 johnson, r.c., & noguera, g. (2012). accounting for intermediates: production sharing and trade in value added. journal of international economics, 86(2), 224-236. http://dx.doi.org/10.1016/j.jinteco.2011.10.003 koopman, r., wang, z., & wei, s.-j. (2014). tracing value-added and double counting in gross exports. american economic review, 104(2), 459-494. http://dx.doi.org/10.1257/aer.20140883 kuźnar, a. (2017). udział polski w globalnych łańcuchach wartości. horyzonty polityki, 8 (22), 49-67. kuźnar, a. (2014). wartość dodana w międzynarodowym handlu usługami. in a. budnikowski & a. kuźnar (eds.), nowe procesy w gospodarce światowej. wnioski dla polski (pp. 121-134). warszawa: oficyna wydawnicza sgh. lanz, r., & maurer, a. (2015). services and global value chains: some evidence on servicification of manufacturing and services networks. wto staff working paper, no. ersd-2015-03. geneva, switzerland: wto. http://dx.doi.org/10.30875/cb789e31-en lodefalk, m. (2013). servicification of manufacturing – evidence from sweden. international journal of economics & business research, 6(1), 87-113. http://dx.doi.org/ 10.1504/ijebr.2013.054855 lodefalk, m. (2014). the role of services for manufacturing firm exports. review of world economics, 150(1), 59-82. http://dx.doi.org/10.1007/s10290-013-0171-4 lodefalk, m. (2016). temporary expats for exports: micro-level evidence. review of world economics, 152(4), 733-772. http://dx.doi.org/10.1007/s10290-016-0254-0 los, b., timmer, m.p., & de vries, g.j. (2016). tracing value-added and double counting in gross exports: comment. american economic review, 106(7), 1958-1966. https://doi.org/10.1257/aer.20140883 low, p. (2013). the role of services in global value chains. real sector working paper. hong kong: fung global institute. 116 | elżbieta bombińska miroudot, s., & cadestin, c. (2017). services in global value chains: from inputs to value-creating activities. oecd trade policy papers, no. 197. paris, france: oecd publishing. http://dx.doi.org/10.1787/465f0d8b-en miroudot, s., & ye, m. (2018). tracing value-added and double counting in sales of foreign affiliates and domestic-owned companies. mpra paper, no. 85723. munich, germany: university library of munich. nagengast, a.j., & stehrer, r. (2016). accounting for the differences between gross and value added trade balances. world economy, 39(9), 1276-1306. http://dx.doi.org/10.1111/twec.12401. national board of trade (2010). servicification of swedish manufacturing. stockholm, sweden: national board of trade. national board of trade (2012). everybody is in services – the impact of servicification in manufacturing on trade and trade policy. stockholm, sweden: national board of trade. national board of trade (2016). the servicification of eu manufacturing. building competitiveness in the internal market. stockholm, sweden: national board of trade. nessel, k. (2015). internacjonalizacja usług z perspektywy globalnych łańcuchów wartości. co mówią liczby?. studia ekonomiczne. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, 226, 95-108. nordås, h. (2016). services trade restrictiveness index (stri): the trade effect of regulatory differences. oecd trade policy papers, no. 189, paris: oecd publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5jlz9z022plp-en nordås, h., & kim, y. (2013). the role of services for competitiveness in manufacturing, oecd trade policy papers, no. 148, paris: oecd publishing. https://doi.org/10.1787/18166873 oliva, r., & kallenberg, r. (2003). managing the transition from products to services. international journal of service industry management, 14(2), 160-172. http://dx.doi.org/10.1108/09564230310474138 pasadilla, g.o., & wirjo, a. (2014). services and manufacturing: patterns of linkages (policy brief apec). singapore: apec policy support unit. sturgeon, t., nielsen, p.b., linden, g., gereffi, g., & brown, c. (2013). direct measurement of global value chains: collecting productand firm-level statistics on value added and business function outsourcing and offshoring. in: mattoo, a., wang, z., & wei, s.-j. (eds.), trade in value added: developing new measures of cross-border trade (pp. 291-321). london: centre for economic policy research and the world bank. vandermerwe, s., & rada, j. (1988). servitization of business: adding value by adding services. european management journal, 6 (4), 314-324. veugelers, r. (2013). trends, challenges and prospects for manufacturing in europe. in: r. veugelers (ed.), manufacturing europe’s future (pp. 7-44), bruegel blueprint series, vol. 21, brussels: bruegel. international trade in services: some evidence on the influence… | 117 author elżbieta bombińska associate professor, ph.d. in economics. works at the department of international trade, cracow university of economics (poland). her research interests focus on international economics, international trade in services, foreign direct investments and multinational corporations. correspondence to: elżbieta bombińska, phd, cracow university of economics, department of international trade, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: bombinse@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0929-0150 acknowledgements and financial disclosure this article is financed from the funds allocated to the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. aib18-13-hajdukiewicz agnieszka-pp205 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. specific trade concerns regarding the application of sanitary and phytosanitary measures by wto countries – the european union’s perspective agnieszka hajdukiewicz cracow university of economics, poland, hajdukia@uek.krakow.pl abstract the main aim of this paper is to examine and discuss major trade concerns over the application of sanitary and phytosanitary measures (sps) by wto member countries, with the particular emphasis on the european union’s sps issues. while sps measures are the key elements in the system of protection of life and health of people, animals and plants, numerous specific trade concerns (stcs) formally raised to the wto, show that these measures are often considered to be overly restrictive and inconsistent with the provisions of the sps agreement. the analysis, based on the data retrieved from the sps information management system of the wto, revealed that both developed and developing countries play a significant role notifying specific trade concerns, with developing country notifications increasing faster. the european union is active both as a party raising the sps issues and maintaining the measures questioned by trade partners. the conducted analysis of specific trade concerns, helps to identify measures related to the eu’s trade in agri-food products, which very likely constitute a tool of trade protectionism. thus, the results have practical implications for governments and the eu’s decision making bodies that can undertake actions to remove unjustified barriers as well as for the companies that need to take into account the existing sps requirements in their foreign markets entry strategies. 206 | agnieszka hajdukiewicz keywords: specific trade concerns; sanitary and phytosanitary measures; wto; european union; international trade; agri-food products jel codes: f13 introduction with the globalization of food industry, resulting in longer food supply chains and increasing international trade in agri-food products, ensuring food safety and health protection have become one of the most challenging tasks for governments. countries set their own laws, regulations, requirements, and procedures to protect plant, animal or human health from disease or other affliction, to a high extend related to international trade. these so called sanitary and phytosanitary measures (sps) are routinely applied to the domestic and imported goods with the aim to ensure that food is safe for consumers, and to prevent the spread of pests or diseases among animals and plants. however, some governments may impose strict sps measures that are addressed by trade partners for being unjustified and creating disguised protectionist barriers to trade, applied with the main aim to shield domestic producers from economic competition. since tariffs and quotas have been reduced in the process of multilateral trade liberalization within the world trade organization (wto) and due to numerous regional and bilateral trade agreements, non-tariff measures such as sps measures, which offer an alternative to classical protection instruments, are on rise. in the most controversial cases using such measures may lead to trade disputes between the wto members, while in most of the cases countries which have doubts about the necessity and scientific grounds of the application of sps measures by trade partners, first raise so called specific trade concerns (stcs) to the sps committee of the wto [grant and arita, 2017, p. 46]. the purpose of this paper is to examine and discuss major trade concerns over the application of sanitary and phytosanitary measures by wto member countries, with the particular focus on the european union’s sps issues. it analyses the number, type and composition of specific trade concerns raised to the wto sps committee and describes examples of specific trade issues, including both those in which the european union acts as a member raising the issue, as well as those in which it is a member maintaining the measure at question. the research methods used in the article included a review of literature, studying of the legal acts as well as the analysis of statistical data retrieved from the sps information management system of the wto. limitations of the research are mainly connected with the complexity of the problem and in some of the cases the difficulties with gathering complete empirical material about sps actions. since the sps policies are at the intersection between international relations and international business, the further area of the research could be the study of trade losses costed by imposing sps as well as strategic and operational implications of the existence of the strict sps requirements for exporting companies. sanitary and phytosanitary measures as trade policy instruments while tariffs have been progressively reduced over the years, as a result of trade liberalization, the importance of non-tariff measures, such as sanitary and phytosanitary 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 207 measures, in countries trading internationally has significantly increased. non-tariff measures can be defined as policy measures other than ordinary customs tariffs that can potentially have an economic effect on international trade in goods, changing quantities traded, or prices or both [unctad 2018]. compared to tariffs, these measures are less transparent and often have negative effects on trade. due to technical complexity, they can create a particularly deceptive and difficult market access barrier to challenge. nevertheless, government laws or practices, such as sanitary and phytosanitary standards, may be justified as they help to achieve countries’ public policy objectives. wto rules strive to reduce as far as possible the use of measures that unnecessarily impede market access, while not undermining the sovereign right of any government to provide the level of health protection it deems appropriate. deardorff and stern [1997], bora et al. [2002, pp.2-3], unctad [2018] and others propose classifications of non-tariff measures. according to bora et al. [2002, pp.2-3], ntms may be broadly classified according to the intent or immediate impact of the measures into five categories: measures to control the volume of imports; measures to control the price of imported goods; monitoring measures including price and volume investigations and surveillance; production and export measures; technical barriers imposed at the border. in this approach, sts measures are included to the group of technical barriers, imposed at the frontier which are used to ensure that imported products conform to the same standards as those required by law for domestically produced goods. they may lead to the prohibition of non-complying imports or necessitate cost-increasing production improvements. the unctad classification of ntm measures comprises 12 types of ntb measures which belong to 3 broader groups: technical measures, non-technical measures and export-related measures. sanitary and phytosanitary measures belong to the group of technical measures, together with the technical barriers to trade and pre-shipment inspection and other formalities. unctad defines sps measures as measures that are applied to protect human or animal life from risks arising from additives, contaminants, toxins or diseasecausing organisms in their food; to protect human life from plantor animal-carried diseases; to protect animal or plant life from pests, diseases, or disease-causing organisms; to prevent or limit other damage to a country from the entry, establishment or spread of pests; and to protect biodiversity. sps measures are grouped in the unctad classification into 8 broader categories and over 30 subcategories. the main categories include: prohibitions/restrictions of imports for sps reasons; tolerance limits for residues and restricted use of substances; labelling, marking and packaging requirements; hygienic requirements; treatment for elimination of plant and animal pests and disease-causing organisms in the final product; other requirements on production or post-production processes; conformity assessment; sps measures not elsewhere specified [unctad 2018]. as the use of ntms is on rise, interest in the extent to which existing non-tariff barriers may effect international trade is also growing. research on this subject was carried out by a number of authors [kee, nicita and olarreaga 2009, pp.172-199, hoeckman and nikita 2011, pp. 2069-2079, fontagné et al. 2013, pp.2-4]. the results of these studies show that non-tariff measures distort and restrict international trade, and in some countries they have an even larger share in the overall restrictiveness index than tariff barriers. 208 | agnieszka hajdukiewicz the firm level study by fontagné et al. [2013, pp.2-4], which addresses the trade effect of restrictive product standards on the margins of trade, shows that sps concerns have a negative impact on both the extensive and intensive margins of trade, as sps represents a further fixed or variable cost to entry the foreign markets. moreover, according to the results of their studies, sps measures that have triggered the exporting country to raise a concern to the wto, reduce the probability to export by 2.2%. authors also observe a differentiated effect of sps concerns across heterogeneous firms: the negative impact of sps is higher for smaller and reduced for big players with diversified sector-market portfolios, which have better ability to cope with additional costs, and which can move resources from unaffected to sps imposing sectors and markets, when it is needed. however, results of some empirical studies suggest that the impact of sps measures on agri-food trade may be diverse and need not always be negative. crivelli and groeschl [2012, pp. 444–473] found that aggregate sps measures pose a negative effect on the probability to export to a protected market, but, conditional on market entry, trade flows to markets with sps standards in place tend to be higher. it is due to the fact, that on one hand, sps measures pose a serious barrier to market entry by increasing the fixed costs of trading, but on the other hand, sps standards provide information on product safety to consumers and thus exert a positive impact on the trade flows of those exporters that manage to overcome the fixed cost of entering the market. international regulations on sanitary and phytosanitary measures sanitary and phytosanitary measures are addressed in various trade agreements and are regularly notified to and debated within the wto. the agreement on the application of sanitary and phytosanitary measures (the sps agreement), adopted as part of the final act of the uruguay round of multinational trade negotiations in the year 1994, is the main multinational agreement dealing with the sps issues. it applies to all sanitary and phytosanitary measures which may, directly or indirectly, affect international trade [wto 2018a]. the sps agreement recognizes (in article 2) that governments have the right to adopt regulations to protect human, animal, or plant life or health and to establish the level of sanitary or phytosanitary protection they determine to be appropriate. it implies that countries may use widely divergent standards and standards-based measures to protect their consumers, and preserve natural resources. however, the sps agreement establishes a number of general requirements and procedures to ensure that governments adopt and apply sps measures to protect against real risks rather than to protect local products from import competition. the sps agreement in an attempt to make it easier to distinguish between legitimate regulations and those which appear to be non-tariff barriers to trade protecting producer interests, states that members shall ensure that any sanitary or phytosanitary measure: − is applied only to the extent necessary to protect human, animal or plant life or health, − is based on scientific principles, − is not maintained without sufficient scientific evidence, − do not arbitrarily or unjustifiably discriminate between members where identical or similar conditions prevail, 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 209 − shall not be applied in a manner which would constitute a disguised restriction on international trade. the agreement, without requiring member states to change the level of protection they see appropriate, encourages harmonization of sps measures among wto member countries, on the basis of international standards and guidelines, such as for instance the codex alimentarius or recommendations of the international office of epizootics (oie) [wto 2018b]. in cases where relevant scientific evidence is insufficient, member countries may provisionally adopt sanitary or phytosanitary measures to avoid risk, but they shall seek to obtain the additional information necessary for a more objective assessment of risk and review the sanitary or phytosanitary measure accordingly within a reasonable period of time [wto 2018b]. the latter regulation was a base for adopting and applying the european union’s precautionary principle, which is the main element of the eu’s regulatory system in the area of food safety and health and environment protection causing controversies among its trade partners. although it shall not be invoked as a pretext for protectionist measures, the application of the precautionary principle by the eu has many critics, arguing that that the precautionary principle has been used in an arbitrary and unreasonable manner, tending to focus on worst cases, rather than rational analysis of risks and benefits, and as a result, preventing beneficial developments and stifling innovation [marchant and mossman 2004, pp. 4-44, sandin 1999, pp. 889–907]. proponents claim that that the protection of the environment and human health is an overriding priority, and that the costs of the consequences of a lack of precaution may also be large [ahteensuu 2007, pp. 366–38, todt and luj´an 2014, pp. 2163–2173]. trends in sps and stcs notifications under the sps agreement, wto members are obliged to provide a prior notice of intention to introduce new or modified sps measures, or to notify immediately when emergency measures are imposed. the main objective of complying with the sps notification obligations is to ensure transparency through informing other members about new or changed regulations that may significantly affect market access. it can also enhance clarity and predictability of international trade as it reduces trade disruptions and costs. as a result it gives businesses a clearer picture of future opportunities and encourages foreign direct investment [wto 2018c]. in the period 1 january 1995 to 02 january 2018 the total number of notifications of sps measures was 22352, out of which: 14935 were regular measures; 2019 – emergency measures; 4,976 – addenda; 401 – corrigenda; 19 translation supplement and 2 recognition of equivalence. as it is shown on the figure 1, the total number of notifications have been growing between 1995 and 2017 with the highest level of notifications submitted per year in 2015. most of notifications are regular ones, which means that measures are to be notified well before the entry into force of the relevant measure, at an early stage when amendments can still be made before an sps regulation is finalized. the routine procedure can be eliminated in cases of emergency, which the sps agreement defines as cases "where urgent problems of health protection arise or 210 | agnieszka hajdukiewicz threaten to arise" for the wto member implementing the measure. this refers to the so called emergency notifications. figure 1. the number of sps notifications submitted per year source: own elaboration based on [wto 2018c]. in addition to regular or emergency notifications, countries can provide additional information to the original notifications in the form of: changes or updates (addendum); correction of an error (corrigendum); availability of translation (translation supplement) or a notification about a determination of the recognition of equivalence of sanitary or phytosanitary measures of another member or members (recognition of equivalence). the increased number of notifications does not automatically imply greater use of protectionist measures, but rather enhanced transparency and awareness regarding food safety and growing international trade. many or most of sps are considered to be legitimate health-protection measures. sometimes, however, sps measures notified by a country are being questioned by its trading partners, especially when they my cause serious problems for exporters. in such cases a wto member can raise an issue as a specific trade concern at sps committee meetings, which can be an important way of gathering support and solving a problem. stcs are not formal disputes at the wto forum and they also not always lead to formal disputes. but stcs very often reflect divergences of views between countries regarding the regulatory approach towards risk management. by raising stcs, members often are not only requesting information or clarification; they also send a strong signal that they already have reasons to believe that the sps measure is inconsistent with the sps agreement [horn, mavroidis and wijkström 2013]. altogether, 427 specific trade concerns were raised in the years 1995-2017. 0 500 1000 1500 2000 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 regular notification emergency notification addendum corrigendum translation supplement recognition of equivalence 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 211 figure 2. the number of new specific trade concerns (stcs) raised per year source: own elaboration based on [wto 2018c]. during the first half of the analysis period, developed countries were more active members in this field, raising the most of the sps concerns. between 1995 and 2007 developed states raised 183 stcs while developing countries (including cis) 123 stcs and ldcs only 3. since 2008 the situation has changed as more stcs have been raised by developing countries. in the years 2008-2017, developed economies raised 59 specific trade concerns, developing countries 128 and ldcs – 4. in total, in the analysis periods, developed countries raised 242 stcs, developing countries – 257 and ldcs – 7, which shows that the developing countries became active participants of the wto system. they are also a group of countries maintaining the most of sps measures questioned by trade partners, who submit their trade concerns over these issues. figure 3. specific trade concerns (stcs) by subject source: own elaboration based on [wto 2018c]. out of three major areas of sps concerns which can be identified, animal health concerns have the biggest share in total concerns, but food safety and plant health are also significant subjects of concerns. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 212 | agnieszka hajdukiewicz the examples of specific trade concerns raised against/by the european union the european union is active both as a party maintaining measures complained against, as well as a party rising specific trade concerns. between january 1995 and january 2018 in total 86 stcs were raised against the measures maintained by european union. out of all the issues raised against the eu, the majority (60 concerns) were expressed by developing countries. only 26 issues were raised by developed countries, i.e. the us, australia and canada. european union addressed 87 stcs against measures maintained by its trading partners. more than half (46) of the eu’s concerns were raised against the developing countries, the rest against developed countries or unspecified group members. additionally, in 43 cases, the eu acted as a party supporting stc. figure 4. stcs raised by/against the european union source: own elaboration based on [wto 2018c]. most of the members raising concerns against sps measures maintained by the european union are big exporters of agricultural products to the eu market and often view that strict european regulations are fundamentally driven by protectionist, rather than health concerns and are aimed at restricting highly competitive imports from third countries to the benefit of producers in the eu. the examples of trade concerns against sps measures maintained by the european union in recent years include among others [wto 2018]: − eu ban on mangoes and certain vegetables from india (member raising the concern – india; the first date raised: 9.07.2014); − eu withdrawal of equivalence for processed organic products (member raising the concern – india; the first date raised: 9.07.2014); − european union revised proposal for categorization of compounds as endocrine disruptors (members raising the concern – argentina; china; united states of america; the first date raised: 25.03.2014); 0 2 4 6 8 10 12 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 number of issues raised against the eu number of issues raised by the eu 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 213 − eu proposal to amend regulation (ec) no. 1829/2003 to allow eu member states to restrict or prohibit the use of genetically modified food and feed (members raising the concern – argentina; paraguay; united states of america; the first date raised: 15.07.2015); − eu mrls for bitertanol, tebufenpyrad and chlormequat (member raising the concern – india; the first date raised: 27.10.2016). the above mentioned concerns refer to many different types of sps measures applied (or intended to be introduced in future) by the european union, such as import prohibition, tolerance limits, conformity assessment etc. in most of the cases the countries which raise concerns towards the eu represent developing countries, which have difficulties with meeting high european sanitary standards. for instance, india expressed concern regarding proposed amendments to regulation (ec) no. 396/2005 to change maximum residue levels (mrls) for bitertanol, tebufenpyrad and chlormequat in certain products, india stated that the lowering of mrls would seriously impact indian grape exports to the european union, which accounted for almost 25% of the country’s total grape exports [wto 2017]. india further argued that international standard organizations (i.e., codex alimentarius) had not recommended such a low level of mrls. in general, questioned the rationale behind the eu’s decisions to lower the mrls and requested the european union to provide relevant scientific justification for these eu’s actions. however, trade concerns against the measures maintained by the eu are also submitted by developed countries, such as the in the case of the eu proposal to amend regulation (ec) no. 1829/2003 which would allow eu member states to restrict or prohibit the use of genetically modified food and feed already approved at eu level [wto 2017]. this concern is a part of a long dispute between the european union and the us over the use of biotechnology in food production, which revealed fundamentally different approaches of both sides towards risk management. the precautionary principle was and still is a central point of the eu’s regulatory approach towards gmo which results e.g. in small number of approvals of biotech products and in a zero-tolerance policy for the presence of gmos not yet approved in the eu on its territory, while the us accept the use of gmo on a wider basis. the united states claimed that the amendment would allow eu member states to restrict or ban the use of such products with no justified reasons, on arbitrary ground and in a discriminatory manner. at the same time the ue has raised several trade concerns addressing sps policies of other countries, questioning them for being inconsistent with the provisions of the sps agreement. the examples of trade concerns expressed by the eu include among others [wto 2018c]: − russia's restrictions on imports of fruits and vegetables from poland (the first date raised: 15.10.2014); − korea's import restrictions due to african swine fever (the first date raised: 15.07.2015); − india's amended standards for food additives (the first date raised: 15.10.2014); − china's import restrictions due to highly pathogenic avian influenza (the first date raised: 16.03.2016). among concerns raised recently by the european union, the countries addressed are mainly big agricultural importers from asia and russia. in relations with these countries 214 | agnieszka hajdukiewicz the eu strongly promotes regionalization, which is a concept where an area of a country is recognized as pest or disease-free or with low pest or disease prevalence. trade from such areas is allowed even if the health status in the rest of the country is not favorable. according to the wto sps agreement governments should also recognize disease-free areas which may not correspond to political boundaries, and appropriately adapt their requirements to products from these areas. unfortunately, many countries do not recognize pestor disease-free areas or their regulations regarding regionalization are very unclear. the example of such a policy are china's import restrictions on highly pathogenic avian influenza (hpai). after the outbreak of hpai in europe, china continued to maintain its country-wide ban despite the european union's regionalization efforts. the european union considered china's policy as overly trade restrictive and not recognizing the concept of pestor disease-free areas, as the oie international standard stated that the measure could be lifted after the application of a stamping out measures. this stamping out policy was strictly implemented in the european union whenever an outbreak occurred. raising a specific trade concern on the 16th of march 2016, the european union requested china to clarify its scientific basis for the country-wide bans and its procedures to recognize regionalization [wto 2017]. the continuation of embargo had a negative impact on the eu’s market shares in asia, which shows that sps measures can create serious market access barriers. in recent years, the european union has also considered several measures imposed by russia on agri-food imports as being discriminative, disproportionate and more trade restrictive than necessary. conclusions the sanitary and phytosanitary standards are one of the key elements in the system of protection of life and health of people, animals and plants. however, the numerous specific trade concerns raised over the application of certain sps measures show that wto members believe that in many cases obligations under the sps agreement have not been met and measures at question are applied as a tool of trade protectionism rather than with the aim to protect the health of consumers. the analysis showed that both developed and developing countries play a significant role notifying specific trade concerns, with developing country notifications being on the rise. the european union is active both as a party maintaining measures of concern to other countries, as well as a party rising specific trade concerns. most of concerns against the eu’s sps measures are expressed by developing countries, this group of countries has also biggest share in the concerns raised by the european union. the conducted analysis on specific trade concerns helps to identify measures related to the eu’s trade in agri-food products, which likely constitute a tool of trade protectionism and distinguish them from justified measures. thus, the results have practical implications both for governments that can undertake actions to remove unjustified barriers as well as for the companies that need to take into account the existing sps requirements in their foreign markets entry strategies. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 215 references ahteensuu m. (2007), defending the precautionary principle against three criticisms, “tramesjournal of the humanities and social sciences”, vol. 11, issue 4. bora b., kuwahara a., laird s.(2002), quantification of non-tariff measures, policy issues in international trade and commodities, study series no. 18, unctad/itcd/tab/19, united nations, new york and geneva. crivelli, p., groeschl j. (2012), the impact of sanitary and phytosanitary measures on market entry and trade flows, “world economy”, vol. 393. deardorff a. v., stern, r. m. (1997), measurement of nontariff barriers, oecd economics department working papers, no 179 [online], https://econpapers.repec.org/paper/oececoaaa/179en.htm, cited on 12 may 2018. fontagné l., orefice g., piermartini r. et al. (2013), product standards and margins of trade: firm level evidence, staff working paper ersd-2013-04, world trade organization economic research and statistics division, geneva. grant g., arita s. (2017), sanitary and phyto-sanitary measures: assessment, measurement, and impact, international agricultural trade research consortium, commissioned paper no. 21, u.s.a. hoeckman b., nikita a. (2011), trade policy, trade costs, and developing country trade, “world development”, vol. 39, issue 12. horn h., mavroidis p.c.,wijkström e.n. (2013), in the shadow of the dsu: addressing specific trade concerns in the wto sps and tbt committees, ifn working paper no. 960. kee h.l., nicita a.,olarreaga m. (2009), estimating trade restrictiveness indices, “economic journal”, vol. 119, issue 534. majone g. (2002), the precautionary principle and its policy implications, “journal of common market studies”, vol. 40, issue 1, pp. 89–109. marchant g.e., mossman k.l. (2004), arbitrary and capricious: the precautionary principle in the european union courts, the aei press, washington d.c. sandin p. (1999), dimensions of the precautionary principle, “human and ecological risk assessment: an international journal”, vol. 5, issue 5. todt o., luj´an jl. (2014), analyzing precautionary regulation: do precaution, science, and innovation go together?: analyzing precautionary regulation, “risk analysis”, vol. 34, issue: 12. unctad (2018), classification of non-tariff measures, february 2012 version [online], http://unctad.org/en/pages/ditc/trade-analysis/non-tariff-measures/mast-group-onntms.aspx, cited on: 22 may 2018. wto (2017), committee on sanitary and phytosanitary measures. specific trade concerns, note by the secretariat, g/sps/gen/204/rev.17, wto sps committeee, geneva, switzerland. wto (2018a), the wto agreement on the application of sanitary and phytosanitary measures (sps agreement) [online], https://www.wto.org/english/tratop_e/sps_e/spsagr_e.htm, cited on: 05 march 2018. wto (2018b), understanding the wto agreement on sanitary and phytosanitary measures [online], http s://www.wto.org/english/tratop_e/sps_e/spsund_e.htm, cited on: 05 march 2018. wto (2018c), sps information management system [online], http://spsims.wto.org/, cited on: 12 june 2018. 216 | agnieszka hajdukiewicz s u g g e s t e d c i t a t i o n : hajdukiewicz, a. (2018). specific trade concerns regarding the application of sanitary and phytosanitary measures by wto countries – the european union’s perspective. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this paper is financed from the funds allocated to the faculty of economics and international relations of the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. 1.1-fabinska s u g g e s t e d c i t a t i o n : fabińska, m. (2016). women's road to business success in the era of equal opportunities policy. in: m. kosała, m. urbaniec & a. żur (eds.), entrepreneurship: antecedents and effects (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 2, no. 2). kraków: cracow university of economics, pp. 11-25. women's road to business success in the era of equal opportunities policy monika fabińska university of lódź faculty of management department of entrepreneurship and industrial policy ul. matejki 22/26, 90-237 lódź, poland e-mail: fabinska@uni.lodz.pl abstract: in the era of equal opportunities policy, the road to business success is still more time-consuming and labour-intensive for women than it is for men. numerous studies indicate that women are faced with specific requirements concerning the enhancement of their role in management. however, despite the existing procedural and legal solutions, women's access to leadership positions is still difficult. analysing the situation in poland, a change in the situation of women in the labour market after the accession to the european union is practically imperceptible or insignificant, despite such strongly emphasised equal opportunities policy, especially in projects co-financed by the structural funds. the paper aims to answer the following questions: (1) what factors hinder women's entrepreneurial activity?, and (2) does the phenomenon of discrimination against women in the labour market still exist despite the strongly emphasised, especially after 2004, principle of equal opportunities? the provision of answers to thus formulated questions was preceded by an analysis of secondary sources and a cawi study conducted on a sample of 353 randomly selected companies from lodz representing various sectors. the respondents in the study were women-entrepreneurs or women occupying managerial/executive positions. keywords: entrepreneurial activity of women; equal opportunities policy; structural funds jel codes: l25, l26 1. introduction in the era of equal opportunities policy, the road to business success is still more time-consuming and labour-intensive for women than it is for men. as shown by numerous studies, women are faced with specific requirements concerning the enhancement of their role in management. however, despite the existing procedural and legal solutions, women's access to leadership positions is still difficult. research hypotheses assumed in this article are as follows: h1: women's entrepreneurial activity is limited primarily by external factors. 12 monika fabińska h2: in the era of the principle of equal opportunities, there is still a phenomenon of discrimination against women-entrepreneurs. h3: the implementation of the principle of equal opportunities in projects co-financed by the esf and the erdf in 2004-2013 contributed little to the improvement of the situation of women in business. the main objective of the study was to examine the situation of women – managers and entrepreneurs – and to identify the factors of their professional success. the study was divided into two phases. in the first phase, an analysis of secondary sources – studies on the situation of women in business – was carried out, clearly indicating that women's entrepreneurial potential is not fully exploited due primarily to: (1) the existing external barriers hindering women's managerial careers; (2) a low impact of the equal opportunities policy on the improvement of the situation of women in management/business and; (3) virtually no change in the situation of women (a lack of improvement in the situation of women in management/business) as a result of the implementation in poland since 2004 projects cofinanced by the esf and the erdf in which the principle of equal opportunities is crucial. in the second phase, the cawi was carried out on a sample of 353 randomly selected enterprises from lodz representing various sectors. in order to conduct the study, a questionnaire containing 37 questions divided into 6 thematic blocks and a personal profile form containing 11 questions encompassing socio-demographic data characterising the respondents were prepared. in addition, a scenario of individual in-depth interview containing 6 questions was developed. 21 women participated in the in-depth interviews. the material obtained from the interviews was used to develop recommendations for the activation of women aimed at starting entrepreneurial activity and to provide the description of "good practices". the paper contains the analysis related to 6 questions within the following thematic blocks: 2 determinants of professional success; 4: barriers to managerial advancement and possible solutions, and 6: self-employment. statements on stimulating entrepreneurial activity among young women made by the respondents during the individual interviews were used. the respondents in the study were women-entrepreneurs or women in managerial/executive positions. the aim of the survey was to: (1) indicate stimulants and barriers to conducting business activities and management of the enterprise/organisational unit by women; (2) identify the path to professional success of women; and (3) determine the impact of the principle of equal opportunities on the situation of women in business. the study results confirmed the findings of the analysis of existing sources indicating the inhibition of women's entrepreneurial activity by the environment and its prevailing stereotypes. attempts to improve the situation of women in business, by means of educational programmes, informational and promotional campaigns, as well as legislative solutions, etc., should therefore be continued. women's road to business success in the era of equal opportunities policy 13 2. factors limiting women's entrepreneurial activity in the light of international and domestic research in the light of international studies, factors determining women's decision to start their own business can be divided into two groups (jennings & brush, 2013): 1. pull factors (independence, self-realisation, an increase in income); 2. push factors (dissatisfaction with work, flexibility and family reasons, insufficient earnings). regrettably, in the case of women, push factors are more likely to influence the decision about starting their own company rather than the perception of market opportunities and opportunities for personal growth (fransson, 2011). in many countries, women face particular difficulties in obtaining capital to operate their business activity, e.g.: by additional requirements for securing loans (avolio alecchi & radović-marković, 2012). at the same time, funding problems are more often a reason for termination of business activity than in the case of men. moreover, women are more likely than men to feel the fear of failure in terms of founding a company. it is common in all regions of the world. in addition, women assess their skills and capabilities in business more negatively than men do. in many countries, it is harder for women to start a business due to their lack of education – the level of illiteracy is greater among women. in the group of people running their own companies, women are more likely than men to have difficulty with the development of their businesses (kelley, brush, greene & litovsky, 2012). the situation of women in developing countries with low gdp per capita should be also noted. the following factors constitute the main barriers for women from these countries in making the decision to start their own business (wube, 2010): 1. difficulties in establishing and running businesses by women due to culture, religion and traditions. 2. difficulties experienced by women in obtaining funds to run their own businesses in the form of bank loans and informal loans. financial institutions require women to provide a higher collateral or the affiliation of loan agreements also by a man. as a result, when setting up a company, women are more likely to use savings than loans (which excludes from the market the women that do not have savings). in addition, investors are less interested in supporting companies run by women. 3. women have less business experience than men. this is mainly due to the limited access of women to training in this field. 4. women have fewer business contacts, they do not know how to deal with government bureaucracy and have less bargaining power, which limits their development (the problem with access to new markets due to the lack of contacts 14 monika fabińska and knowledge). thus, they work on a smaller scale and rarely enter into network relations (which are mostly dominated by men and difficult to access by women). 5. a lack of or limited access to technology due to a lack of funds. public places with the internet access are not friendly to women because of the hours of work and an environment not favourable to women. hence they do not feel at ease using modern technologies. 6. legal and institutional barriers. women have little access to decision-makers (experiencing problems with communication with public administration and not receiving reliable information). legal conditions reduce the possibility of having resources or obtaining an inheritance by women. 7. difficulties in reconciling business commitments and family obligations as well as lower mobility of women. moreover, in developing countries, women's entrepreneurial activity is very often a result of necessity (no other options to support their households). the following factors prompt polish women to run their own businesses (balcerzak-paradowska et al., 2011; kupczyk, 2009): 1. striving for independence and self-reliance (to decide their own fate); 2. striving to achieve higher income and financial independence; 3. opportunity for professional development; 4. negative experiences from paid employment; 5. favourable market conditions; 6. the threat of unemployment. other factors – stimulants of entrepreneurial activity of polish women – include: 1. economic factors associated with an increase in the level of wealth of the society, contributing to the development of services which constitute space for women's entrepreneurship; 2. cultural factors associated with the perception of women as entrepreneurs; 3. institutional and demographic factors, such as a fertility rate. the barriers – de-stimulating entrepreneurial activity of polish women – include: 1. barriers in access to financing; 2. a lack of entrepreneurial skills; 3. cultural barriers: lower self-esteem, less faith in success, a greater fear of failure, a lack of self-confidence and faith in the effectiveness of the objectives of the organisation; 4. educational barriers (a lack of information and knowledge on how to start, run and successfully develop one's own company); 5. traditional socialisation (strengthening the traditional division of social roles by gender), the difficulty of reconciling work and the role of the wife/mother; 6. institutional barriers, such as poor access to childcare. women's road to business success in the era of equal opportunities policy 15 thus, comparing the results of analyses of national and international research on stimulants and destimulants of women's entrepreneurial activity, one can conclude that depending on the level of economic development, their decisions are guided either by pull or push factors. hence, in developing countries with lower gdp per capita, push factors dominate and additionally there is a lack of other alternatives for women to provide the minimum subsistence level for themselves and their families. in developing countries with higher gdp per capita, one can talk about the combination of these two groups with a predominance of pull factors. in developed countries pull factors dominate. according to a study carried out in 2015 on a group of 353 respondents from lodz1, the main determinants of setting up one's own business included: striving for independence – independence in decision-making (23% of the respondents) as well as the desire to achieve higher income/financial independence (18% of the respondents). unfortunately, the factor associated with the ease of obtaining financing for new and growing businesses was identified by respondents as marginal (2% of the respondents) (figure 1). such a distribution of responses may be due to either ignorance of the available programmes for new and growing businesses (a lack of interest on the part of the respondents or a wrong method of information provision and promotion used by institutions that provide this kind of support) or complicated procedures for obtaining support for new or developing businesses run/managed by women. the barrier to making the decision about taking up entrepreneurial activity most frequently mentioned by the respondents was the lack of self-confidence/the fear of failure (24.07% of the respondents) and the lack of their own financial resources (18.17% of the respondents). other destimulants of women's entrepreneurship included, among others: the tax system, strong competition in the market and difficulties in finding customers. importantly, sporadically the respondents indicated a lack of support from family as a factor that constituted a barrier to making the decision to start their own business (figure 2). in terms of barriers that the respondents had to overcome on the way to their present professional positions, the following held the first three positions in the ranking: difficulties in reconciling work and family life (30% of the respondents), the lack of self-confidence/the fear of taking risks (18% of the respondents) and the stereotype indicating that men are better managers (13% of the respondents). in the minority were the respondents who pointed to a reluctant attitude to motherhood on the part of their superiors (only 3% of the respondents), or the lack of support from family and the blocking of opportunities for promotion by men/women occupying senior positions (4% of the respondents) as barriers to their professional development (figure 3). 1 the study was conducted in 2015 in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (“a woman in business. women’s success in the lódź labour market“) coordinated by the regional labour office in lodz in cooperation with the centre of excellence for teacher training and vocational education as well as agency for economic and statistical analysis “anstat”. 16 monika fabińska figure 1. factors encouraging women to become entrepreneurs source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). figure 2. factors inhibiting women's decision to undertake economic activity source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). 23% 18% 10% 8% 8% 8% 7% 7% 5% 2% 2% 1% striving for independence independence in decision-making desire to achieve higher income/financial independence possibility of performing the work related to one's skills/qualifications convenient working hours/possibility to manage one's time desire to take advantage of favourable conditions in the market/industry negative experiences connected with paid employment opportunity to test oneself in a new role, acquire new experience threat of unemployment/lack of other employment opportunities easier reconciliation of professional and family obligations need to take over the family business ease of obtaining financing for new and growing businesses other 24.07% 18.17% 10.25% 9.63% 7.14% 6.83% 6.68% 6.06% 4.97% 2.95% 2.64% 0.62% lack of self-confidence/fear of failure lack of one's own financial resources tax system strong market competition difficulties with finding customers lack of access to financial resources unlimited working hours/work lasting more than 8 hours a day frequent changes in legislation administrative barriers (onerous dealings with public administrations) lack of support from family fear of dishonest contractors other women's road to business success in the era of equal opportunities policy 17 figure 3. barriers to women's professional career source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). 3. the policy on the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender in the light of international and national research in the framework of the policy on the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender, there are two basic types of action taken: 1. financial – providing funds dedicated to women. 2. non-financial – providing various forms of support for women in the form of training, consulting, mentoring and access to international cooperation networks. in developing countries with lower gdp per capita, reforms of financial policies and regulatory frameworks are still necessary to increase women's access to external capital and enable them to run their own economic activities. at the european union level, the framework strategy on gender equality is one of good practices in the policy of equalisation of opportunities for professional development in the context of gender (kupczyk, 2009). it is a programme to promote equality between men and women by coordinating and funding of horizontal initiatives in the field of: (1) providing support for national organisations dealing with equalisation of opportunities, (2) providing equal access to training, vocational education etc., (3) increasing women's participation in the labour market through 30% 18% 13% 11% 9% 4% 4% 4% 3% 3% 2% difficulties in reconciling family and professional life lack of self-confidence/fear of taking risks stereotype indicating that men are better managers lack of flexible working hours higher expectations of women in terms of their qualifications and achievements lack of support from family blocking opportunities for promotion by men occupying senior positions blocking opportunities for promotion by women occupying senior positions no response reluctant attitudes of superiors to motherhood other 18 monika fabińska the use of resources under the esf for the expansion of services offering childcare and care for dependent adults. other good practices in the framework of the policy of equalisation of opportunities for professional development in the context of gender in the european union can be divided into three types of initiatives (beltran & ursa, 2006; kupczyk, 2009): 1. legislative – regulations on the equalisation of opportunities for women in the labour market (quotas). 2. institutional – centres/committees supporting professional activity of women and supervising the observance of the principle of equal opportunities in the labour market. 3. information and training – integrated educational and information systems addressed to women and supporting their entrepreneurship. the good practices indicated in the framework of the policy for the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender are at the same time the demands listed by the surveyed polish women who indicated the following solutions which might help in the development of entrepreneurship among women (balcerzak-paradowska et al., 2011): 1. lower taxes and contributions (labour costs). 2. increased access to capital (an effective system of obtaining assistance for the development of enterprises, expanding a network of consultation centres). 3. the development of care for young children and better access to technical infrastructure (increased employers' interest in the development of the network of care providers as well as providers of educational, recreational and sports services for children and adolescents). 4. simplified procedures (easier and shorter). 5. a better social image of women-entrepreneurs (actions taken to change stereotypes about perceiving the roles of men and women and the development of partnership relations in the family, promoting the partnership-based model of the family). 6. the promotion of research and development. 7. customised support for women-entrepreneurs (coaching, mentoring) and individualised school education for women (developing characteristics and forming appropriate attitudes favourable to women's entrepreneurship). according to the study conducted, the opinions of the respondents on the manifestations of unequal treatment of women in the workplace were divided. thus, 34% of the respondents answered that they had not heard of such cases, while 32% indicated that they had personally not experienced it but had heard of such cases from their friends. however, the analysis of the total value of the responses regarding the lack of this phenomenon or its occurrence, whether directly experienced or encountered in the environment, indicates that the majority, i.e. 60% of the respondents, have encountered personally or not manifestations of unequal treatment of women in the workplace. this was primarily manifested in lower wages of women women's road to business success in the era of equal opportunities policy 19 compared with men (20% of the respondents), voicing the views of referring to gender stereotypes (14% of the respondents) and passing women over for promotions (11% of the respondents) (figure 4). figure 4. unequal treatment of women in the workplace manifested source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). the surveyed women also voiced their opinions on the methods of the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender that companies and the government could introduce. among the demands concerning the actions that companies should take in terms of the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender, the most frequently mentioned by the respondents was the demand regarding the establishment of nurseries and kindergartens attached to their workplace (19% of the respondents). the women surveyed deemed important also the activities related to the organisation of trainings improving vocational qualifications of women (16% of the respondents) and the introduction of flexible working hours, including managerial positions (16% of the respondents) (figure 5). in terms of means to support the policy of equal opportunities for professional development in poland in the context of gender, the respondents' demands were consistent with the actions that should be taken by companies. for the surveyed women, the improvement in the access to nurseries and kindergartens (22% of the respondents) ranked first. the next positions in the ranking were occupied ex aequo by: organising free-of-charge trainings raising professional qualifications of 20% 14% 11% 10% 10% 9% 9% 8% 5% 3% 1% lower pay of women compared with men overburdening women with professional duties showing a lack of manners exclusively towards women passing women over for participation in trainings/courses higher expectations of women in terms of quality of work passing women over for promotion showing a lack of understanding of problems/family commitments only in the case of women passing women over in the allocation of bonuses assigning women less ambitious professional tasks delivering opinions referring to gender stereotypes other 20 monika fabińska figure 5. means of the equalisation of opportunities for professional development in the context of gender recommended to companies source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). figure 6. recommended solutions for the support of the equal opportunities policy for professional development in poland in the context of gender source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). 19% 16% 16% 13% 12% 11% 8% 3% 1% establishing nurseries and kindergartens in the workplace organising trainings raising professional qualifications of women introduction of flexible working time, also in managerial positions offering part-time work promoting cooperation and communication of women in the company/mutual exchange of experience organising workshops aimed at strengthening the selfesteem of women mentoring or coaching conducted by experienced women-managers no such need other 22% 17% 17% 17% 13% 7% 4% 2% 1% improving access to nurseries and kindergartens organising free-of-charge trainings raising professional qualifications of women launching assistance programmes for mothers returning to the labour market promoting positive examples of women's professional activity and profiles of successful women the so-called good practices public awareness campaigns to promote the partnership model of marriage, activating men to fulfil family roles and participate in upbringing of children creating a web portal disseminating information on how to obtain funds for activities aimed at ensuring the equalisation of opportunities in the labour market introduction of a quota system no such need others women's road to business success in the era of equal opportunities policy 21 women; launching assistance programmes for mothers returning to the labour market; promoting positive examples of women's professional activity and profiles of successful women – the so-called good practices (17% of the respondents in each case) (figure 6). 4. support in the framework of the eu funds and the situation of women in the labour market according to studies carried out at the eu level, still fewer women than men benefit from support under the structural funds, especially in terms of support for establishing and developing economic activities (beltran & ursa, 2006). national studies indicate that women's opinions (n = 400) concerning the improvement of the situation in the context of the use of eu funds are divided. thus, 26% of the respondents noticed a significant improvement in the situation of women in management, and another 22% said that the situation had improved only slightly. on the other hand, 25% of the respondents felt that “women continue to be discriminated against, and their access to positions is more difficult, they earn less and are promoted more slowly. women at the medium levels of management feel most strongly discriminated against. the largest group of women who perceive some improvement in the situation are company owners/co-owners” (kupczyk 2009, pp. 81-82). figure 7. the percentage of businesses run by women benefiting from the support of the european union funds source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). what is disturbing in the research conducted is the fact that most of the women surveyed have not benefited from the support of the european union funds (54% of the respondents) (figure 7). however, compared to the first period of assistance (2004-2006, after poland's accession to the european union), the share of the use of the eu funds in the next programming periods (after 2006) increased (10% of the respondents declared their participation in the 2004-2006 programmes and 28% no 54% yes, after 2006 28% yes, in the 2004 – 2006 period 10% i do not know 8% 22 monika fabińska indicated the use of that assistance after 2006). therefore, it can be concluded that awareness of the opportunities associated with the support provided by the eu funds is increasing (this may be partly due to the appropriate promotional and informational campaign), and the ability of the respondents to use this kind of support is growing (which can be a result of appropriate training and consulting programmes). due to the nature of the support from which the respondents benefited, both in 2004-2006 and in 2007-2013, most of the responses were related to the assistance for the purchase of tangible assets (35.94% of the respondents and 36.26% of the respondents respectively). the women surveyed indicated training next in the ranking. in this case, the share of the respondents benefiting from this form of assistance in 2007-2013 fell compared to the first programming period 2004-2006 (from 34.38% to 28.57% of the responses). however, the share in the use of the support for the implementation of innovations increased (from 10.94% to 13.19% of the responses) (figure 8). that result may be due to a change of emphasis in terms of the areas covered by the assistance, i.e. the transition from the support focused on basic company operations to the support for innovativeness of companies. figure 8. the forms of the eu support used by companies managed by women since 2004 source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). a large number of the surveyed women did not see the connection between the situation of women in the labour market and the use of the eu funds (45% of the respondents). only 17% of the respondents indicated that there had been a significant improvement, and 19% that there had been a slight improvement in the situation of women in the labour market associated with the use of the eu funds (figure 9). such a distribution of the responses provided by the women surveyed can be caused, among others, by: a lack of awareness of the impact that projects 34.38% 10.94% 7.81% 35.94% 10.94% 28.57% 10.99% 10.99% 36.26% 13.19% trainings consulting services assistance in starting a business assistance in purchasing tangible assets assistance in the implementation of innovation 2007 2013 2004 2006 women's road to business success in the era of equal opportunities policy 23 implemented may have on the situation of women, low awareness of the main objectives of the principle of equal opportunities in the context of gender and opportunities for conducting activities in accordance with the equality principle among project designers and institutions responsible for the implementation of these programmes. figure 9. changes in the situation of women in the labour market, including management, through the use of the european union funds available since 2004 source: own compilation based on the study carried out in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (n=353). 5. conclusions analysing the results of research and reviewing national and international literature, it can be concluded that in countries/regions where the gdp per capita rises, differences regarding issues related to stimulants and destimulants of the “feminine” and “masculine” entrepreneurship become slowly blurred. owners of msmes have similar hopes, expectations and concerns, face similar institutional barriers and economic fluctuations. cultural norms that do not see women as company owners become a thing of the past and women-entrepreneurs do not signal any major concerns in terms of the challenges they face. the next generation of women is characterised by great openness to changes and willingness to take risks. similarly to men, they perceive the personal qualities that facilitate entrepreneurship: industriousness, patience, creativity and innovativeness. women's knowledge about entrepreneurship is equal to men's. there are also gradual changes in the family model towards the partnership-based model. still, however, due to the fact that the situation of equality between men and women engaged in business/managing companies/teams has not reached its “optimum” yet, it is necessary to take action to achieve it in the form of: 1. ensuring better functioning of the existing laws – taking measures to inform and raise awareness how to implement legislation in the field of equal opportunities policy in practice (e.g.: by promoting the exchange of good practices 45% 19% 17% 17% 2% i see no relationship between the position of women and the use of the eu funds yes, there has been a slight improvement yes, there has been a significant improvement no opinion the situation has not changed 24 monika fabińska in the indicated area, organising appropriate training programmes and information campaigns to strengthen the role of women in management/running their own business). in order to encourage and motivate women (graduates of various types of schools) to start business activity, schools should introduce workshops/trainings (at the stage of early childhood education) which would help women overcome their own weaknesses and believe that they are able to run their own businesses in the future. workshops and seminars on building women's confidence about their own self-worth, not lower than men's, in relation to taking on managerial roles should be organised. 2. developing by the state in collaboration with business companies the care and educational system, as well as recreational and sports services for children and adolescents. in addition, school classes providing demonstrations (e.g.: in a form of workshops) in the area of partnership-based family planning or the division of responsibilities in order to reconcile family and professional life should be introduced. 3. creating possibilities for shortened/flexible working time or remote work for women. among flexible forms of work organisation, teleworking can play a significant role in professional activation of women. this is mainly due to the possibility of performing this work in the recently rapidly developing occupations related to the it, financial, commercial, legal and human resources areas. studies show that women are increasingly better educated and often work in the indicated areas. in addition, due to the fact that the current 2014-2020 programming perspective (especially the regional operational programmes) provides an opportunity to implement solutions that were requested by the women participating in the study (e.g.: increased access to childcare and educational infrastructure; capital for business start-ups, training and consulting services dedicated to women), all possible dissemination, training and consulting actions should be taken to fully exploit the existing opportunities (to increase the proportion of female applicants successfully applying for the assistance from the new perspective programme 2014-2020). references avolio alecchi, b.e., & radović-marković, m. (2012). women and entrepreneurship: female durability, persistence and intuition at work. london: routledge. balcerzak-paradowska, b., bednarski, m., głogosz d. et al. (2011). przedsiębiorczość kobiet w polsce. warszawa: parp. beltran, m.e., & ursa, y. (2006). benchmarking analysis on women entrepreneurs and workers in ict industry. wisebenchmarking analysis report. wise project, cofinanced by the leonardo da vinci-programme of the european commission. fransson, b. (2011). women’s entrepreneurship and innovation. country report, sweden. stockholm: power lake ab. women's road to business success in the era of equal opportunities policy 25 jennings, j.e., & brush, c.g. (2013). research on women entrepreneurs: challenges to (and from) the broader entrepreneurship literature?, the academy of management annals, 7(1), 661–713. kelley, d.j., brush, c.g., greene, p.g., & litovsky, y. (2012). global entrepreneurship monitor 2012 women’s report. london: global entrepreneurship research association. kupczyk, t. (2009). kobiety w zarządzaniu i czynniki ich sukcesów. wrocław: wyższa szkoła handlowa. wube, m.c. (2010). factors affecting the performance of women in micro and small enterprises (the case of dessie town). bahir dar: bahir dar university. acknowledgement and financial disclosure the study was conducted in 2015 in the framework of the project entitled “kobieta w biznesie. sukces kobiet na łódzkim rynku pracy” (“a woman in business. women's success in the łodz labour market“) coordinated by the regional labour office in lodz in cooperation with the centre of excellence for teacher training and vocational education as well as agency for economic and statistical analysis “anstat”. ie-pm-04-02-03-pp043-skyba 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.03 the main tendencies of higher education in ukraine in the context of the current challenges of european integration maryna skyba a b s t r a k t objective: this article is aimed at revealing the main tendencies in the field of higher education in ukraine. the object of analysis is the changes in the structure of the system of higher education. research design & methods: the article uses an institutional approach, which allowed to study the influence of non-economic factors on the structure of higher education and student migration. findings: the research finding suggest that the main trends in the system of the higher education in ukraine are: the domination of the share of state-owned educational institutions in the structure of educational institutions; reduction of the share of expenditures for higher education in the amount of total expenditures; the domination the share of social science, business and right in the structure of higher education; the general tendency to reduce the number of students studying in ukraine also took place among foreign students. implications & recommendations: the system of higher education in ukraine should be: a dynamic, flexible, adaptive, efficient system capable of adapting and converging in the context of european integration. it needs: updating of the legislative, adequate time requirements, creation and provision of opportunities for implementation of various educational models, educational institutions of different types and forms of ownership; introduction of mechanisms of institutional development in the activities of universities; intensification of international etc. contribution & value added: the proposals developed may be useful for improving educational policy, forming a strategy, making managerial decisions in heis. article type: research paper keywords: education; institution; student; system; ukraine; university jel codes: i23, i25, i28 received: 6 april 2018 accepted: 20 june 2018 suggested citation: skyba, m. (2018). the main tendencies of higher education in ukraine in the context of the current challenges of european integration. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 43-54. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.03 44 | maryna skyba introduction sustainable economic development, based on an innovative model of development, requires the preparation and attraction of human capital, turning it into a significant factor in social production. when ukraine ratified the association agreement between ukraine and the eu, it has received a tool and a road sign for internal transformation. compliance with the requirements of this treaty will allow ukraine to become a full member of the eu in the future. this requires the preparation of a competitive human capital for the innovative development of the country, self-realization of the individual. the society, the labour market and the state needs qualified specialists in meeting the needs. improving the quality of educational services will raise the issue of implementing institutional changes in the field of education in ukraine. the higher education system must be a dynamic, flexible, adaptive, effective system capable of adapting and converging in the context of european integration. it needs to updates the issue of introducing new disciplines in universities in the field of european integration, include new curricula, and offer them to students. improve the quality of teachers' training on eu issues and european integration processes (thanks to modules that deepen european integration issues). it needs to encourage the involvement of young teachers in european studies and research on european integration. the purpose of the article is to investigate the state and main trends in the field of education in the context of the challenges of european integration and offer practical recommendations on the improvement of the educational process in heis. modern strategic management should take into account external and internal factors that can act as a positive and negative for the development of the organization. at the external level, such factors for modern universities are the concept of national education (at the level of legislation), the level of financing, the level of provision of higher educational institutions by budget places, the regional environment, etc. the internal factors influencing strategic management are the corporate policy of the university, organization of educational and scientific process, teaching potential, material and technical base, practice base, social level of students, and others. material and methods methodological value for the processes of analysis and synthesis has a systematic approach, which enables to analyse the problem or synthesize the necessary object aimed at achieving a certain goal, in the unity of all its components that continuously interact with each other and with the external environment. it’s worth adding that the system approach considers an organization as an open system consisting of a certain number of interconnected subsystems. the methodology of the system approach, defines the system as a set of interacting components that have integral properties that are not inherent to each of these elements separately. the features of any system are: integrity, structure, hierarchy, etc. by the view vorotin, the signs of the new paradigm are now manifest in strengthening the tendencies towards globalization, the development of subregional integration, convergence of the system of various spheres of activity. it is known that the transformation of the command-administrative system is destroying a monopoly for the market. the mothe main tendencies of higher education in ukraine in the context… | 45 nopoly and real business can’t exist together in a market economy. macroeconomic regulation to the whole economy of the country in the conditions of transition from one system to another inherent specific transformation and further development. market mechanisms should be thoroughly studied (vorotin, 2002). in the opinion of dmitrenko, the main tendency (based on the purpose of management) is the prevalent role of human resources in relation to factors of a logistical and other nature (dmitrenko, 2006). the index of quality of life of villagers, towns, cities, districts, regions, country as a whole should become the final result of the activity of public structures at all levels. it is shown that uniqueness of ukraine according to the specifics of social capital requires, respectively, a unique strategic trajectory and unique technological means of its increase. it is determined that such a trajectory is the perception of eco-logical human-centeredness as a unifying ideology of the development of society, and the key technological tool is the transition of government and local structures to the culture of target management by the final results (dmitrenko, 2016). the concept of “structure” comes from the latin. "structura" – construction, placement, which means the internal structure of something, a certain interconnection of parts of the whole. the structure expresses the essence of the system and discloses in the general for this system of economic laws. in turn, the organizational structure reflects the totality of the formed ties of the object, which ensure its integrity and identity to itself, that is, the preservation of its basic properties under various external and internal changes. in the structure of the system of higher education of ukraine are singled out: a state higher educational institution financed from the state budget; higher educational institutions of communal ownership, established by local authorities, financed from the local budget; higher educational institutions of private ownership, based on private ownership. in the early 90's. ukraine identifies its own ways improvement of management education. the emergence of new department of management (until 1992 there really existed one department of management – at the faculty of economics of the knu taras shevchenko head – doctor of economic sciences, professor vorotina), specialties, faculties, and then educational institutions, showed the necessity of studying market theory and practice of reforming and public administration. the need to study the market theory and practice of reform and public administration. at this time they began to invite to ukraine well-known management specialists (gavrilyshyn et al.) who trained teachers and practitioners with the latest tools economic practice, regulation, management, and business. the understanding of the need to improve management education is beyond doubt. the real attempts have been made about this in ukraine for ten years already. a great deal of work in this area is carried out by non-state educational institutions, in particular the interregional academy of personnel management, european university (vorotyn, 2002). theoretical and methodological aspect development of pedagogical education in ukraine researches lugovyi (1995). gryshchenko researches the higher educational institution as an economic entity that carries out a variety of activities economic action. any university has a range of economic relations. this is the cost of the staff (from the rector to the guard), and the costs of the equipment, procurement of materials for educational and scientific purposes process, etc. at the same time, this is the costs for students, the cost of living lease of property, payment for the use of services in the territory of higher educational institutions, etc. such economic actions also create many other additional services 46 | maryna skyba that are available products of economic activity of the staff of the higher staff educational institution (gryshchenko, 2014). from the perspective of an economist, educational activities are one of the types human economic activity. as a result, educational products are created (educational, scientific and other services). it should be noted that this is mediation activity between knowledge and person. universities are subjects of transformative impact in nature as they are focused on the creation and dissemination of new knowledge (kalenyuk, tsymbal, 2017). modern universities operate and interact in a global competition and the challenges of the knowledge economy, which updates the task of achieving the leadership position in the global market for knowledge services. leadership is part of a management process and more and more shifts to the sphere of economic analysis at different levels. leadership of universities is not only a goal but a tool of competition and competitive advantage. leadership itself is a phenomenon that can have a powerful transforming, transformative impact of leaders on the external and internal environment of the university. transformative leadership refers to a form of leadership under which the leader of the company changes the internal forces to achieve the goal. we can agree with kalenyuk and tsymbal that, the transformative impact is experienced by both leading universities and all university environment for which new vectors and new goals are set and achieving them is possible only on the basis of new approaches to management. klich (2015) researched the education market and called the corporation rivals of universities in the market of educational services. the impact on changes in the structure of higher education can be carried out according to an institutional approach. one of the principles of an institutional approach is interdisciplinary. using an institutional approach, we can investigate the impact of non-economic factors on the structure of higher education (such as legal ones). literature review and theory development an idea of a knowledge-based economy in the world capable of sustainable economic growth with more and better jobs and social cohesion set as a lisbon agenda 2000 goal is a fundamental basis of the european integration in the 21-st century. by 2020 the eu member states are expected to achieve four key objectives to address challenges in education and training systems: making lifelong learning and mobility a reality; improving the quality and efficiency of education and training; promoting equity, social cohesion and active citizenship; enhancing creativity and innovation, including entrepreneurship, at all levels of education and training. in this context, the harmonization of national educational policies is in progress — as a result, the european space is transforming into an entity of individuals and institutions that are interconnected through a network of ideas, tasks and practices vertically and horizontally. the modernization agenda for higher education includes increasing the number of university graduates; improving the quality of teaching and learning; promoting the mobility of students and teachers as well as cross-border cooperation; strengthening the “knowledge triangle” through a better interaction of education, research and innovations; and the introduction of mechanisms for the effective governance and funding of higher education (kremen, 2017). european integration into education has come a long way. the basic principles of a common policy, the goals, the timing of their achievement, implementation tools for measuring success in their implementation (indicators, standards) have been established. the main tendencies of higher education in ukraine in the context… | 47 measures were taken on the formation of a community of individuals and institutions that are interconnected vertically and with ideas, tasks and practice. table 1. evolution of the institutional-legal support of european integration in the education stages institutional-legal support year of adoption 50-60 years of the twentieth century – the mission of education is the formation of a new european society european cultural convention of the council of europe 1954 the basic principles of the common policy on vocational training were approved (council decision 63/226). 1963 70-80 years of the twentieth century – european identity is enriched with the plot of individual characteristics – knowledge / competences / qualifications – of europe's citizens in a common european cultural, social, economic space of mutual understanding and cooperation. the resolution of the council of the eec no.337 / 75 established the european center for the development of vocational training (cedefop) 1975 the european educational information network – eurydice will be launched 1976 since 1985, the exchange of human resources has been added to the exchange of information and statistics – the epoch of various programs starts: eurotecnet (1985), comett (1986), erasmus (1987), petra (1987), youth for europe (1988), lingua (1989) 1985-89 90 years of the twentieth century – education was first recognized as an eu area of interest. the maastricht treaty (eu treaty), brussels, has legislated for policy development in the area of vocational training 1992 framework document "bologna declaration" 1999 the beginning of the xxi century – the fundamental basis of european integration in the twenty-first century is the idea of forming in europe the most dynamic knowledge-oriented economy in the world lisbon agenda 2000 strategy for education and training 2010 2001 education and training 2020 2009 copenhagen declaration 2002 the european reference system for key competences for life-long learning 2006 the european qualifications framework for lifelong learning 2008 european credit system for vocational education and training 2009 bologna process 2020 2009 programs: erasmus +; horizon 2020; digital technology program for europe; program for new skills and jobs; european platform against poverty; youth employment initiative; copernicus and others. from 2000 till now source: own elaboration based on (kremen, 2016). twenty-five years ukraine’s independence strengthening was marked by the formation, implementation and modernization of the national education policy. during the 1991-2002 there was created quite self-sufficient working system of the national education. while preserving the progressive traditions of the past it has corresponded to the new social relations more effectively and had accumulated the innovative potential for the further development. started with the adoption in 1991 of the laws on education and on science and scientific and technology activities this period of national education 48 | maryna skyba self-identification ended with final disintegration with the post-soviet education space, creation of the national education legislation and adoption of the national doctrine of education development (kremen, 2017). the economic development in the xxi century is not based on natural resources only, but, primarily, depends on the opportunities which come out of knowledge and innovation (vochozka & kasych, 2017). the constitution of ukraine (1996) the article 53: «everyone shall have the right to education. citizens shall have the right to obtain free higher education at the state and communal educational establishments on a competitive basis». the law on higher education (2014) establishes legal, organizational, financial basis of functioning of system of the higher education, creates conditions for strengthening of cooperation of state bodies and business with higher educational institutions on the principles of autonomy of higher educational institutions, education combinations to science and production for the purpose of preparation of competitive human capital for high-technology and innovative development of the country, self-realization of the personality, ensuring requirements of society, the labour market and the state in qualified specialists. the main trends in the higher education in ukraine the current situation and main trends in the higher education in ukraine are can be investigate using the analysis of statistical indicators. the main trends in the higher education in ukraine are: the domination of the share of state-owned educational institutions in the structure of educational institutions. the share of private higher education institutions in the overall structure of higher education institutions is not high compared to eu countries. the share of institutions of state / communal ownership decreased from 97% in 1991 to 79% in 2013 (respectively, the share of private institutions higher education increased from 3% to 21%). to a large extent, such growth of the private sector is higher education was in the period 1993-2007. it was the general liberalization. but limited financial resources from the state, dampening the cost of educational services state institutions of higher education, demographic crisis and the introduction of external independent evaluation in order to guarantee a fair and transparent the high quality of education, as well as the marketing policy of these institutions of higher education led to a decrease in the student contingent in private higher education institutions. the number of state / communal ownership in 2017 was 533 – 81%, (2015 – 520 or 79%), private institutions – 128, 19% (2015 – 144 or 21%). in this way, the elements of economic competition in higher education are actually ruined. the constant reduction of the number of higher education institutions in ukraine since 2004 has changed in 2017. it was believed that in terms of demographic and economic crisis, a large number of universities affects the quality of educational services and the competitiveness of universities at national and european labour markets. therefore, in 2011, the ministry of education and science, youth and sports of ukraine proposed a twostage optimization program for the public sector network. in the period from 2010/11 to 2014/15 academic years, a network of higher education institutions, accredited by the iii and iv levels of state and municipal property fell by 34 institutions representing 14%. however, the number of private higher education institutions has decreased by 19 institutions or by 18%. in 2017, the situation has changed. the number of heis was increased from 657 (in 2016) to 661 (in 2017). there were 372 colleges, technical schools, vocational schools the main tendencies of higher education in ukraine in the context… | 49 (1st and 2nd accreditation levels); 289 universities, academies and institutes (3rd and 4th accreditation levels) in ukraine in the 2017-2018 academic year. table 2. indicators heis iii-iv accreditation levels in the years 2010-2017 indicators 2010/11 2012/13 2014/15 2015/16 2017/18 2010-2017 num. % number of heis (ііі-іv) 330 316 277 288 289 41 12 state/communal 231 220 197 208 212 19 8 private 99 96 80 80 77 22 22 number of students 2066667 1770311 1437955 1375160 1329964 736703 36 number of students, for 10 thousand people 476 410 335 322 314 162 34 share of students admitted to study at the expense of state /individuals, hrn / % 170616/ 206445 44,8 /54,1 / 134194 /140767 51,6 /47 126839 /122081 50 /48,6 1214954/ 139275 5,9 /52,7 49121/ 67170 28,8 / 32,5 source: own calculations based on data from (state statistics service of ukraine, 2018). figure 1. total rearming institutions in ukraine in the years 1990-2018 source: state statistics service of ukraine, 2018. 0 200 400 600 800 1000 1200 1 9 9 0 /9 1 1 9 9 1 /9 2 1 9 9 2 /9 3 1 9 9 3 /9 4 1 9 9 4 /9 5 1 9 9 5 /9 6 1 9 9 6 /9 7 1 9 9 7 /9 8 1 9 9 8 /9 9 1 9 9 9 /0 0 2 0 0 0 /0 1 2 0 0 1 /0 2 2 0 0 2 /0 3 2 0 0 3 /0 4 2 0 0 4 /0 5 2 0 0 5 /0 6 2 0 0 6 /0 7 2 0 0 7 /0 8 2 0 0 8 /0 9 2 0 0 9 /1 0 2 0 1 0 /1 1 2 0 1 1 /1 2 2 0 1 2 /1 3 2 0 1 3 /1 4 2 0 1 4 /1 5 2 0 1 5 /1 6 2 0 1 6 /1 7 2 0 1 7 /1 8 1st and 2nd levels of accreditation 3rd and 4th levels of accreditation total rearming institutions 50 | maryna skyba the share of expenditures for higher education in the amount of total expenditures is reducing. in 2017 the share of expenditures for higher education in the amount of total expenditures was 3,7 % (2000 – 4,7 %, 2005 – 5,7%). figure 2. the structure of higher education in ukraine in the years 2017-2018, % source: state statistics service of ukraine, 2018. the domination the share of social science, business and right in the structure of higher education. the share of social science, business and right was 30%, engineering – 18%, humanitarian science and art – 10%, health protection -10%, education – 8%, public administration 0,2% in 2017-2018. figure 3. total students in ukraine in the years 1990-2018, thsd. source: state statistics service of ukraine, 2018. education 8% humanitarian science and art 10% social science, business and right 30% natural sciences … engineering 18% building and architecture 3% transport 5% agriculture, forestry and fisheries and processing of their products 3% technology and power agricultural production 2% health protection 10% service sector 3% security 1% 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 1 9 9 0 /9 1 1 9 9 1 /9 2 1 9 9 2 /9 3 1 9 9 3 /9 4 1 9 9 4 /9 5 1 9 9 5 /9 6 1 9 9 6 /9 7 1 9 9 7 /9 8 1 9 9 8 /9 9 1 9 9 9 /0 0 2 0 0 0 /0 1 2 0 0 1 /0 2 2 0 0 2 /0 3 2 0 0 3 /0 4 2 0 0 4 /0 5 2 0 0 5 /0 6 2 0 0 6 /0 7 2 0 0 7 /0 8 2 0 0 8 /0 9 2 0 0 9 /1 0 2 0 1 0 /1 1 2 0 1 1 /1 2 2 0 1 2 /1 3 2 0 1 3 /1 4 2 0 1 4 /1 5 2 0 1 5 /1 6 2 0 1 6 /1 7 2 0 1 7 /1 8 number of students, of which, thsd. 1st and 2nd levels of accreditation number of students, of which, thsd. 3rd and 4th levels of accreditation number of students, of which, thsd. 3rd and 4th levels of accreditation the main tendencies of higher education in ukraine in the context… | 51 the downward trend continues in 2017-2018 (reducing the numbers of students in ukraine since 2007). demographic and economic crises have affected the decrease in the number of entrants in heis. the rate of reduction in the number of students has decreased in 2016. the situation has stabilized since 2016. but the number of students of educational institutions of ukraine decreased over the past seven years at 912 993 (table 2). table 3. the number of students of educational institutions of ukraine according to the international standard classification of education in the years 2010-2017 levels of education 2010/11 2012/13 2014/15 2015/16 2016/17 2010-2017 5 566 194 571 228 452 292 427 471 408 732 157 462 6 1 433 590 1 153 791 890 277 855 683 800 450 633 140 7 491 504 445 122 346 657 322 116 377 572 113 932 8 36 214 35 454 30 031 30 308 27 755 8 459 total 2 527 502 2 205 595 1 719 257 1 635 578 1 614 509 912 993 source: own calculations based on data from (state statistics service of ukraine, 2018). the continuation the growth trend the migration of ukrainian students in poland which was founded in the past years. an active marketing company in poland, the czech republic and other countries has led the growth dynamics from 2009 to 2016 amounted to 176%. the growth of ukrainian students in russian universities has slowed down somewhat, their number grew slightly more than a thousand. recall that such growth is not typical of previous years before russian aggression. therefore, obviously, it is mostly the result of involuntary migration of ukrainians of admission age from temporarily uncontrolled territories of donetsk and lugansk regions to russia. comparing the last two years, the growth is almost 20% or 10,934 people. moreover, 2/3 of this increase was made by ukrainians studying at polish universities. they showed the most rapid increase, both in absolute and relative terms, from 22,833 to 30,041 persons (almost 32%). the general tendency to reduce the number of students studying in ukraine also took place among foreign students (2014-2015 – 56,8 thousand people and 48,8 (2017-2018). but ukraine continues to be one of the leaders in international education. many students come from africa and asia. the number of students from india (7666 in 2017; 3925 in 2014; morocco (3529 in 2017; 1978 in 2014) has increased. not much decreased but there is a large number of students from azerbaijan – 6629 (2017); 9239 (2014), turkmenistan study in ukraine – 3669 (2017), 13471(2014), nigeria – 2705 (2017); 3326 (2014), iraq – 943 (2017); 2611(2014), china – 1269 (2017); 1749 (2014), turkey – 1393 (2017). but after the completion of the full cycle of less than half the number of students from those who entered the study. а large number of students come to study from georgia – 2101. the students from usa – 248 (2017), poland – 674 (2017 ); moldova 269 (2017), germany – 94 (2017), slovakia – 30 (2017) also study in ukraine. modern economic challenges raise the issue of increasing the energy efficiency of universities. for example, the european investment bank acted as the borrower of 7 ukrainian universities (a loan was provided to bring current energy efficiency standards and create a new research base for training modern specialists by involving a research process aimed at solving public problems). 52 | maryna skyba no less interesting is the project of laying the foundations of the spatial data infrastructure: providing the basis of the ukrainian government to support sustainable economic growth, funded by the canadian government, with the participation of national universities (kyiv national taras shevchenko university, ntuu "kpi"). figure 4. the migration of ukrainian students in the years 2008-2016 source: centre for society research (cedos, 2016) conclusions the research finding suggest that the main trends in higher education in ukraine are: the domination of the share of state-owned educational institutions in the structure of educational institutions. the share of private higher education institutions in the overall structure of higher education institutions is not high compared to the eu countries; the constant reduction of the number of higher education institutions in ukraine since 2004 has changed in 2017; reduction of the share of expenditures for higher education in the amount of total expenditures; the domination the share of social science, business and right in the structure of higher education; the continuation the growth trend the migration of ukrainian students in poland which was founded in the past years; the downward trend continues in 2017-2018 (reducing the numbers of students in ukraine since 2007), the general tendency to reduce the number of students studying in ukraine also took place among foreign students. crimea annexation and events in eastern ukraine have affected the decline in the number of foreign students from china and some asian countries. when the escalation of the conflict in eastern ukraine will termination the negative factors will reduce their influence to the system of higher education in ukraine. 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016 the main tendencies of higher education in ukraine in the context… | 53 the system of higher education in ukraine needs further reforms. the system must be: a dynamic, flexible, adaptive, efficient system capable of adapting and converging in the context of european integration. the practical recommendations are: − updating of the legislative and normative basis of the system of higher education adequate time requirements; − creation and provision of opportunities for implementation of various educational models, educational institutions of different types and forms of ownership, various forms and means of training; − introduction of mechanisms of institutional development in the activities of universities (modern strategic management, personnel development, involvement of external stakeholders in management, institutional audit, etc.); − intensification of international cooperation (establishing contacts with scientists from foreign countries, participation in international scientific projects, updating the content of programs in accordance with the requirements of time and future needs); − activating the use of modern information technologies, etc. references the constitution of ukraine. retrieved from: http://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/254к/96. accessed 19.05.2018. cedos (2016).centre for society research. retrieved: on march 20, 2018 from https://cedos.org.ua. gryshchenko, i.m. (2014). professional education in the system of economic research: monograph. kyiv: gramota. gryshchenko, i.m. (2016). factors increasing the efficiency of educational activities of higher educational institutions of ukraine. actual problems of the economy, 3, 134-141. dmitrenko, g.a. (2006). strategic management: targeted management of the personnel of organizations. kyiv: maup. dmitrenko, g.a. (2016). strategy for increasing social capital in ukraine. scientific bulletin of umo, 2, 1-24. kalenyuk, і.s., tsymbal, l.i. (2017). transformative leadership of universities in the global economic environment. scientific bulletin of polissia, 1(9), 37-42. klich, j. (2015). corporations as competitors of universities in the market of educational services. education of economists and managers: problems, innovations, projects, 2 (36), 13-27. kremen, v. g. (2016). national report on the state and prospects of education development in ukraine, kyiv: pedahohichna dumka. karmazina, o. o. (2018) higher education in ukraine in 2017. statistical collection, kyiv: sssu. stadny, y., slobodian, a. (2016) ukrainian student for the border: how and why? retrieved from: https:// cedos.org.ua/uk/osvita/ukrainski-studenty-za-kordonom-skilky-ta-chomu accessed 20.03.2018 kremen, v. g. (2017). national report on the state and prospects of education development in ukraine, kyiv: pedahohichna dumka. lugovyi, v.i. (1995). trends in the development of pedagogical education in ukraine (theoretical and methodological aspect). kyiv: institute of pedagogics of the academy of pedagogical sciences of ukraine. skyba, m.v. (2012). the mechanism of public administration of the structure-innovation change in the economy of ukraine. kyiv : npu dragomanova. 54 | maryna skyba skyba, m.v. (2015). improving the competitiveness of the ukrainian universities as a factor for growth of the quality of educational services. scientific journal of npu drahomanov: economics and law, 29, 16-22. state statistics service of ukraine (2018). retrieved from: www.ukrstat.gov.ua. 19.05.2018. sustainable development strategy "ukraine 2020". retrieved from http://zakon2.rada.gov.ua/ laws/show/5/2015. 19.05.2018. the law on higher education (2014). retrieved from: http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/155618. accessed 19.05.2018. vochozka, m., kasych, a. (2017). conceptual provisions of the development of ukrainian national innovation system. scientific bulletin of polissia, 2, 16-23. vorotin, v.e. (2002). macroeconomic regulation in the conditions of global transformations: monograph. kyiv: uapa. author maryna skyba phd in public administration (napa, 2008). assistant professor at the department of management kyiv national university of technologies and design. correspondence to: dr maryna skyba, kyiv national university of technologies and design, department of management, ul. nemirovich-danchenko, 2, 4-601 kyiv 01011 ukraine, e-mail: mv_skyba@ukr.net copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland aib18-02-al-sulaiti khaloud abdullah-pp047 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. contemporary tendencies of ihrm focus on qatar khaloud al-sulaiti szent istván university, hungary, khaloudalsulaiti@gmail.com abstract the aim of this paper is to shed light on contemporary tendencies in ihrm with focus on qatar. it reviews specific relevant areas associated with this subject. they cover globalization in international human resources management, contemporary tendencies in qatar economy, the human resources in qatar covering human resources in public organizations, local organizations and private organizations. keywords: contemporary, tendencies, human resource management, qatar jel codes: 015 introduction the world has changed considerably in the last fifty years especially in terms of business in human resources management. this imposed internationalization of different areas including human resources management and labor laws (poor, engle, blstakova, & joniakova, 2018). this report discusses different issues. it first identifies globalization in international human resources management. then, it reviews contemporary tendencies in qatar economy. after that it discusses the human resources in qatar covering human resources in each of public organizations, local organizations and private organizations. 48 | khaloud al-sulaiti globalization in ihrm human resources play an important role in managing organizations. they have been more globalized and internationalized particularly with the emergence and extensive growth of multinational organizations in the world. first, it is significant to identify what human resources are. human resources are associated with focusing on personnel functions by dividing the company according to a range of activities including training, recruitment of new employees, and orientation of personnel and provision of staff benefits. human resources are defined as part of enterprise management. human resources are concerned with the management and training of employees as one of the most important assets of work. human resources are defined as the management that concerns the people working in the company. human resources are keen to follow up the records of their appointment and the disbursement of their financial dues(english oxford dictionary, 2018). ihrm is associated with hr problems of multinational organizations in the foreign subsidiaries like expatriate management or issues that cross national boundaries, and relationships among hrm organizations' activities and foreign places where firms work (uk essays, 2017). globalization in ihrm is associated with the international presence of organizations out of the borders of the country of the organizations such as the existence of multinational companies like toyota cars company or sony which have branches outside japan. there are three stages of globalized ihrm. the first one is called pre-scientific until the beginnings of the 20th century like east-indian corporation. the second one extends from the beginnings of the 20th century until the end of the 1980s where there was an expansion of some companies like american companies subsidiaries outside the american borders. the third phase started from the 1990s as globalization became very strong especially after the spread of the internet, modern technology and communication at larger, faster and smoother scales. this made it easier for companies to grow and have investments in different world countries (poór, 2017). globalization has its impacts on international human resources management. human resources management at modern time faces many challenges and transformations, such as the labor problems that have arisen for multinationals, the increasing role of professional employment, automatic and modern technology, increased social responsibility, and labor or work capacity. globalization is a phenomenon of a special nature that has reduced the limits of time and reduced geography. it ended a stage of human life, and began a completely new phase. this has led to the transfer of different types of enterprise management from a specific entity and situation to a completely innovated and modernized entity and situation. there are phenomena linked to globalization and its role in human resources, such as globalization of productive activity, globalization of financial activity and globalization of decision-making. with regard to the globalization of productive activity, it is very difficult for any entity to close away from global influences in the production of goods, services, or the manufacture of ideas. the globalization of financial activity has led to the integration and connection of money and money markets to each other and their direction to concentration, spread, expansion, and control. globalization has had other effects, such as the globalization of decision-making centers, the exchange of centers among world powers, the change of global infrastructure structures and the broadening of its concept to 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 49 include new unknown links and attributes. in addition, there is freedom of movement of goods, services and ideas and their immediate exchange without barriers or borders between countries, and the freedom to transfer and invest all factors of production from labor and capital. the whole world is transformed into a small cosmopolitan village by the globalized information stream (lucio, 2013). contemporary tendencies in qatar economy associated with contemporary tendencies in qatar, qatar utilized globalization effectively in its modern economy through benefiting from international organizations in enhancing the national economy. qatar's economy during the 18 years of the reign of sheikh hamad bin khalifa al-thani has seen great leaps that made it one of the most developed economies in the world. throughout this period, economic policy was based on the principle of income diversification away from rents by investing in the so-called knowledge economy and expanding foreign investment. qatar's gross domestic product (gdp) of just under $ 29 billion in 1995, the year sheikh hamad took power, was worth $ 192 billion last year. within a decade, qatar has turned from a small oil producer to the largest exporter of liquefied natural gas in the world with a production capacity of over 77 million tons per year, and made the mass production of gas the largest source of clean energy from gas liquids and petroleum derivatives. although oil and gas constitute the backbone of the qatari economy by 70% of government revenues, the qatari authorities have in recent years adopted long-term plans to diversify the qatari economy by focusing on the knowledge economy and employing natural wealth revenues in investments outside qatar in the financial and industrial sectors, agriculture and other industries through the qatar investment authority, a sovereign wealth fund with assets of more than $ 100 billion. qatar has also benefited from its huge gas and financial resources to create a base of heavy industries to diversify the economy away from oil and gas. it has established several factories in the field of steel, fertilizers and petrochemicals, usually joint ventures between foreign and qatari companies. following the country's bid to host the fifa world cup in 2022, the infrastructure and construction sector has seen a boom in the past few years, with doha spending more than $ 150 billion in infrastructure spending, whether in roads, stadiums or railways, or building a new airport and port. qatar has become one of the largest and most investees abroad with $ 215 billion in foreign investments and a fixed annual investment rate of $ 40 billion. qatar's investment policies extend to almost all continents, ranging from investing in football clubs to global economic institutions to a skyscraper in london and elsewhere (aljazeera, 2013). qatar's economic policies have been reflected in its ranking in the united nations human development index. in recent years, it has ranked the list of arab countries. it ranked 36thglobally in the world organization latest ranking. this is based on several indicators; most notably the progress of countries or their delay in health care, education, qatar is the world's richest country in terms of per capita income of around $86,440 according to the world bank. the qatari authorities have adopted a comprehensive strategy called qatar vision 2030 to serve as a roadmap for enhancing the country's economic, human, social and environmental achievements. the vision of this project is to achieve sound economic management, responsible exploitation of oil and gas, diversification economic development (aljazeera, 2013). 50 | khaloud al-sulaiti figure 1. qatar gdp between 2008 and 2016 (trading economics, 2017) source: own elaboration. according to latest figures as shown above, qatar gdp rose up to 206 billion dollars by the year 2014 and it is still high ranking to 152 billion dollars by the year 2016. it can be recognized how it rose from 115 billion dollars in 2008 to settle at 152 billion dollars in 2016 (trading economics, 2017). human resources in qatar human resources in qatar have been witnessing great changes and developments in the last few years. one key reason is that the country has been passing through prosperous economic development and dealing with different international organizations and partners. this has imposed to modernize the law of human resources in the country. through its journey with country economic growth, the law of human resources witnessed updated in 2002, 2004, 2009, 2014 and 2016. it covers up to 31 articles associated with human resources management. for example, the article number one defined the role of each working person beginning from the minister and ending by any employee. it even defined the entities, administrations, salaries, bonuses, allowances, and incentives. according to the law, the employee is any person who holds a position according to the law articles (hukoomi, 2016). the provisions of the law apply to civil employees in ministries and other government agencies and public bodies and institutions. the law affirms the commitment of the state of qatar to ensure that government agencies invest the best available human resources to achieve their objectives, develop the individual capabilities of their employees and provide a safe and fair work environment (gulf labour markets and migration, 2017). human resources in public organizations: the hr law provides detailed information on all budgets related to job creation, job descriptions, classification criteria, recruitment processes, and recruitment and approval 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 51 procedures. regarding recruitment and test period, in accordance with the provisions of the law, priority is for qatari nationals in public organizations. if not available, then for the children of qatari mothers and gcc people then other nationalities. new appointed employees must be 18 years old or above and have the qualifications which entitle them to occupy the matching positions. new recruited employees must pass through three months test period which can be renewed (hukoomi, 2016). associated with training, the government organization must work to develop its human resources by providing suitable opportunities for training, development and rehabilitation, in order to develop and enhance their abilities and provide them with new skills that improve their performance of their jobs and qualify them to assume other responsibilities (hukoomi, 2016). training in the country is modernized and digitalized to be served fairly to all public organizations employees based on their training needs. there are different digitalized programs which work as platforms for the employees to choose the programs that meet their training needs. one of these programs is called mawared which is an arabic word that means resources. this program can be accessed by any employee who has a profile in the program regarding his or her background information, job description, job tasks, qualifications, experience and past training courses. based on the employees training needs, the program helps them to suggest the most applicable and useful programs that suit their training needs. the program builds on the employee's past experience, training course and the current job description and training needs. thus, some training programs are suggested for the employee to choose from. this helps the employee to improve his performance at the organization by having more knowledge and enhancing more skills relevant to job description and tasks (mawared portal, 2018). as for performance evaluation, the government agency establishes a system of performance evaluation based on the performance of employees, their administrative units and the nature of their activities, in order to enhance individual achievements and team spirit. the employee may be given a copy of the performance appraisal report. the employee may complain to the manager within fifteen days from the date of his knowledge. the manager may grant an incentive bonus to the employee who provides excellent services, works, research or suggestions that help improve the working methods, increase the efficiency of the performance or save expenses, but not exceed the total monthly salary of the employee. the bonus is not awarded more than twice in the fiscal year (hukoomi, 2016). associated with promotions, they should range between grade 12 and excellent grade based on performance evaluation. at last two years have to be spent by the employee prior to each promotion. the manager has the authority to give distinguished and excellent employees exceptional promotions regardless the required period or qualifications as long as the employee is given excellent evaluation during the last two years (gulf labour markets and migration, 2017). moreover, there are rights and benefits. one is healthcare; the government organization provides health care to its employees and family members in accordance with the country health system. another is vacations. the law specifies all types of leave that the employee is entitled to during his period of service, including periodic, casual, sick, special, academic, unpaid leave, etc. if the staff member is not able to carry out his full periodic leave, he / she must do at least half of the leave and transfer the remaining balance of the vacation period to the following year only. another benefit is allowances. the employee is 52 | khaloud al-sulaiti entitled to the following allowances: social allowance (for the qatari employee), housing allowance, mobility allowance, representation allowance and nature of work allowance in accordance with the regulations issued by the prime minister, special allowance, retention allowance, exceptional allowance, telephone allowance, overtime allowance, and furniture allowance. another advantage is travel tickets. the government organization shall bear the official travel tickets for the employee in accordance with the conditions and regulations prescribed by the executive regulations of this law. the government agency shall bear the travel tickets of the non-qatari employee who works under an external employment contract and the travel tickets of his wife and three of his sons under the age of 18 in the following cases. one is when he is appointed for the first time. another is when performing periodic leave once a year. a further is at the end of service and leaves the country permanently. a non-qatari employee is entitled to the value of travel tickets owed to him and his family in cash without requiring travel. finally, end of service is when the employee is 60 years or due to resignation or dismissal on legal foundations. finally, there is indemnity. a qatari employee who has spent at least one year in service of the government organization is entitled to a service end benefit, which is calculated as follows: basic salary for one month for each of the first five years of service, a basic salary of one and a half for each of the following five years of service, two months for each year, which increased. as for the non-qatari employee who spent at least one year in the service of the government organization, he shall be entitled to an end of service indemnity on the basis of one month's salary for each year of service up to a maximum of ten months, for the duration of his service in the country (hukoomi, 2016). human resources in local organizations: non-governmental local companies apply the hr laws in qatar; however, they are not obliged to stick to the same conditions applied by public organizations. local companies are owned and run by the local investors. the owner has the management and the hr role. he/she selects the job description and does the interview for the employees. the employee’s salary is based according to his job description. also, the owner decides the employee’s salary. the local company is abided by the employment labor low which protects the employees. it is a must for any private local company to sign a contract with the employee upon which there is mutual agreement. also, the employee has the right to get his/her annual vacations, salaries, and other rights. however, while employees guarantee their rights in the public organizations, some violations are likely to take place in the local private organizations. thus, there are laws which protect the rights of the employees not only by the human resources law but also by other entities such as the national human rights committee in qatar and the labor office in the ministry of labor in qatar. according to al meer (2015), the state of qatar has paid great attention to the workers not only to protect their rights but to improve the standard of living and provide luxury and a decent life for them. the department of labor relations in the ministry of labor and social affairs has important roles to protect the rights of labor forces in qatar. the role of the department is to receive and consider labor complaints which might be connected with differences in the contract of employment, such as wages, allowances for tickets, vacations, etc. the department examines the complaint within one week of submission. our policy is to try to resolve the problem amicably by calling the parties and listening to them. failure of find a solution to be agreed on by the two parties 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 53 will lead to raise the complaint to judiciary. if the employee is found to have rights and that the employer rejects giving him his rights, the organization's transactions are suspended. however, most complaints are amicably resolved in the department. methodology a qualitative approach was adopted in this study by interviewing two key management personnel working in a well-known private organization in qatar. the first one is mr. mohammed shaji, the head of human resources department in fraser suites doha. specific questions were raised in this interview particularly on the labor laws adopted by the private organizations, vacations, salaries, incentives, motives, and training programs. the second one is mr. nasser al malki, the head of professional development in the development and labor institute in doha, qatar. questions were about the vision and policy of the development labour institute to develop hr and the similarity between private and public organizations to manage human resources. he was also asked about how globalization is applied to manage human resources and future expectations regarding human resources. human resources in private organizations what is meant by private organizations in qatar is the international organizations which have different branches or offices worldwide and qatar is one of them. when interviewing the head of human resources department in fraser suites doha mr. mohammed shaji, he stressed that the hotel as a private organization in alignment with all private organizations in qatar follow the labour law adopted by the government of qatar in most of its practices and policies. however, there are slight variations. for example, while annual vacations in public organizations are 45 days, they are 30 days in private organizations. the salaries in the public organization in qatar are given based on job category which has different levels; however, they are classified according to positions in private organizations. while in some private organizations salaries are competitive or higher than those which are provided in public organizations, they might be lower than the salaries in public organizations in some other private organizations. incentives and allowances are also provided by private organizations associated with each type of business and classifications. furthermore, private organizations also follow the labour law applied in the state of qatar. however, the types, programs and hours of training are provided based on the training requirements for each employee. for example, in a hotel like fraser suites doha, training programs are tailored based on the hotel needs. examples of these programs are hospitality orientation, work safely, basic food hygiene, basic first aid, handling guest with special needs, improving guest experience, supervisory skills development, leadership training, and global sales and marketing training. however, there are some international organizations such as oil organizations as shell, total, and exxonmobil apply some laws which are similarly adopted in all the branches of these organizations worldwide. yet, such laws are ensured not to be contradictory to the qatari labour laws regarding different issues associated with the employees' rights such as working hours, vacations, salaries and incentives. all in all, the private organizations follow the labor laws adopted by the government of qatar regarding the 54 | khaloud al-sulaiti employees' rights. however, there are variations which are subject to the nature of the organization and the nature of work and employees' positions. yet, such variations have to be ensured not to be contradictory to the labor laws in qatar (qatar labor law, 2017). regarding the vision of major organizations in qatar like the development and labor institute in doha, nasser al malki, the head of professional development and a trainer at the institute stressed that it is aimed to develop qualified human resources in qatar to achieve the goals of the qatar, especially qatar national vision 2030 which establishes for human, economic, social and environmental development. this has been done through attracting and developing qualified people and building up an organizational culture featured by commitment and continuous development. regarding the similarities and differences between private and public organizations regarding managing human resources, it is mainly in the tasks of similar departments that match with reference to managing human resources, especially in terms of development. however, in other terms like vacations, salaries, work days per week, the public organizations are more attractive to human resources. for example, in public organizations, vacations are 45 days per year and there are only seven hours work per day and five working days per week. however, in private organizations, annual vacations are only one month, and there are eight working hours per day, and six working days per week. with reference to globalization standards in human resources management, according to mr. nasser al malki, up to 60% of these standards are applied in terms of employing expert expatriates from different nationalities with global experiences and qualifications. also, teamwork is applied and enhanced among workforce of different nationalities to achieve integrated work in projects. as well, there is a training to develop human resources to working forces and it is free by public organizations like the ministry of development and labor. this helps them to get promoted to higher positions they are trained to hold. in addition, there are employees and students who are sent abroad to join international organizations that qualify them to be more experienced and qualified to hold the positions they are assigned to. particular characteristics of hrm of foreign owned firms in qatar according to alamry (2018) human resources management is particularly important in international organizations operating in qatar and in other countries for several reasons, including: 1. the breadth of geographical area to be managed, which requires highly qualified manpower, often able to make important key decisions in isolation from the senior management of the enterprise. 2. the different social and economic systems in the regions in which international enterprises operate, which requires a management capable of adapting the organization's conditions and policies according to these variables. 3. the investment of international enterprises in different areas of the world expose the company to many of the risks of investment in these areas (for example, nationalization and confiscation). therefore, these international institutions must have administrations capable of predicting political and economic trends and trying to extrapolate their results and their impact on the organization. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 55 4. for all of these reasons, international multinational companies pay great attention to planning their manpower needs in advance and in time, as is the case with an international company such as shell organization that plans its manpower requirements over a period of fifteen years in advance (alamry, 2018). just few years ago, it was a must for any foreign organization interested in working in qatar to be given only 49% of foreign ownership and 51% of national ownership. however, this doesn't still apply to all organizations now as a change has been made in this regard. in january, 2018 the qatari cabinet approved a draft law submitted by the ministry of economy and trade that allows foreign investors to own 100% of most economic sectors. qatar's economy and trade minister sheikh ahmed bin jassim bin mohammed al-thani said the project would help foreign capital flows, boost economic development and raise qatar's level of global economic indicators. the project depends on the strength of government spending to attract foreign investment, increase tax revenues, and protect domestic and foreign investors. the new, which regulated foreign investment, includes a series of investment incentives that include allocating lands for investor to establish investing projects through use and lease. it also allows the import of machinery and equipment for the establishment or operation or expansion. imports are exempted from income tax. the incentives also include exempting the project in the industry from customs duties on the imports of raw materials and partly processed, which are not available in local markets. under the incentives, investments are not subject to expropriation either directly or indirectly, unless for public benefit and in a nondiscriminatory manner. the investor also has the freedom to transfer his investments, which include: investment returns proceeds of sale or liquidation of investments in whole or in part, proceeds from settlement of investment disputes and any compensation he deserves. it is noteworthy that the percentage that qatar previously allowed foreigners to own in the projects was not more than 49% (aljazeera, 2018). according to lee (2018) , the following table shows all the features given to foreign companies working in qatar. moreover, foreign companies operating in qatar are experiencing steady growth. the growth of these companies is expanding and there is great competition among them. although qatar's labor law obligates foreign companies to apply the qatar human resources law in many respects, these companies have special powers and privileges to apply certain laws applied by them in many countries they invest in, especially if such laws do not conflict with labor laws in qatar. for example, qatar labor law requires institutions operating in qatar to commit to eight-hour staff days. however, the nature of work in some foreign institutions requires the employee to last 12 hours. the human resources law in qatar does not prevent some staff members from working for 12 hours a day if they are satisfied with the company and the employees and if the extra hours are calculated as overtime hours to be paid to the employee at his satisfaction. as well, foreign companies in qatar focus on sustainable labor costs, highlighting human resources departments. globally, the best practices of human resources are those that focus on talent development, growth and innovation. so the focus on executive talent, whether under the nomination or evaluation or training, has become necessary to achieve business acceleration and organizational goals. for international companies operating in qatar, the main reasons for maintaining and engaging staff are related to performance 56 | khaloud al-sulaiti management and rewards. performance assessment, whether annual or quarterly, is a standard practice. most foreign companies operating in qatar currently use a form of performance appraisal, ranging from simple schemes to complex behavioral assessment schemes, an opportunity to look at the larger picture and seriously consider management, business and personnel objectives (moody, 2016). figure 2. comparison between different entity types of foreign companies in qatar (lee, 2018 source: own elaboration. what is expected to be ihrm in the future? there are directions in hrm which comply with globalization requirements. the successful organizations have been adopting more globalized hrm policies that will lead to adopting shared knowledge including thoughts, and developing new approaches of hrm. also, such directions have led to contemporary transformations in hrm through: − transformation from the concept of personnel to hrm. − shift from managing personnel as individuals to managing them as capital. − change from executive role to administrate personnel to the consulting role to manage human resources. − shift from traditional role to manage personnel to strategic role to manage human resources. − transfer from managing individuals as isolated people in specific entities to managing hr as a team with integrated teams locally, regionally, and internationally. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 57 in this context, human resources management is going to change to a strategic role based on hrm. this includes developed skills, competences, and knowledge that lead to competitiveness and enhanced awareness to adopt more strategic thoughts and concepts. according to mr. nasser al malki, there are future tendencies to attract qualified national human resources that contribute to achieving qatar national vision 2030. there are also efforts to update the current training programs to be more globalized and standardized to develop human resources in both private and public sectors. as well, it is aimed to attract special leadership skills that are able to create positive culture that harmonizes with global standards in human resources management. however, there are still challenges to hrm, particularly competitive, technological and cultural ones. regarding competition, there are challenges how to attract new employees with knowledge, professional skills and competences on a globalized scale. as for the technological challenges, they include but are not limited to ensuring the availability of e-learning and training all over the world, and resources and training facilities required for that. a last but not least challenge is cultural, especially by attracting and maintaining staffs from different nationalities who adopt shared values for organizations and in harmony and compliance with each other despite different cultures, languages, beliefs and political attitudes (ghania and yemina, 2016). conclusions this paper addressed three key areas: globalization in itrm with focus on qatar, contemporary tendencies in qatar economy, and human resources in all types of organizations in qatar. it has been concluded that qatar apply competitive human resources management system to international standards. as qatar works with multinational organizations and employs hundreds of thousands of employees from different nationalities, it adopts the latest and most globalized labor laws that comply with international labour laws. all companies in qatar have to abide by the country labor laws despite the fact that some variations may take place based on the nature, type and field of each business. references alamry, m. (2018). international human resources management. retrieved march 23, 2018, from http://sst5.com/readarticle.aspx?artid=1578&secid=50 aljazeera. (2013). qatar modern economy. retrieved march 16, 2018, from http://www.aljazeera.net/home/getpage/97bf4c0e-b160-4e00-8a8b-af44be2d88ae/ec20c9fa772b-4bf7-a590-580872bd67a3 aljazeera. (2018). qatar allows foreign investor to own 100%. retrieved march 23, 2018, from http://www.aljazeera.net/home/getpage/97bf4c0e-b160-4e00-8a8b-af44be2d88ae/bc0efdacd111-42c0-abc5-f63cc168b073 al-meer, m. (2015). labor law in qatar. retrieved march 17, 2018, from http://www.businesspulse.qa/eqstory/zawya20150623094657/ english oxford dictionary. (2018). human resources | definition of human resources in english by oxford dictionaries. retrieved march 16, 2018, from https://en.oxforddictionaries.com/ definition/human_resources ghania, m. and yemina, b. (2016). hrm in globalization. algerian journal for globalization and economics policies 7 (1) 285-301 58 | khaloud al-sulaiti gulf labour markets and migration. (2017, march 7). qatar: law no. 15 of 2016 issuing the civil human resources law. retrieved march 17, 2018, from http://gulfmigration.eu/qatar-law-no15-2016-issuing-civil-human-resources-law/ hukoomi. (2016). civil human resources law. retrieved march 17, 2018, from http://www.hukoomi.qa/wps/portal/topics/employment%20and%20workplace/civilhumanresources law/!ut/p/a1/jy7ldoiwfer_xr8wt0ehserjebuxgkptxtxghca-ul7y96j7h7ob5ezo aamktg mnsmye0shfnqwxgerenixz02g3cem6xfv-pvfmjcejcb4b8iex-bu_oopnhx lpzcusbgaxq azc3wzqlblsdirrzol6osmnu1ujbqdaie7iqlwoha9n6wpes-whb_y2fxlrfe2hr5q-ax6ansy !/dl5/d5/l0lhskovd0rnquprquvnqsehlzrku0uvzw4! /?changelanguage=en lee, k. (2018). qatar company setup, set up a business in qatar. retrieved march 23, 2018, from https://www.healyconsultants.com/qatar-company-registration/setup-llc/ lucio, m. m. (2013). international human resource management: an employment relations perspective. london: sage. mawared portal. (2018). mawared portal. retrieved march 21, 2018, from https://sapepp.mawared.qa/irj/portal moody, s. (2016). hr practices among international and gcc companies: decoding the evaluation code. retrieved march 23, 2018, from http://arabic.arabianbusiness.com/business/2016/mar/ 6/408817 poór, j. (2017). internationalization and globalization in human resource management. retrieved from https://kgk.uni-obuda.hu/sites/default/files/poor.pdf poor, j., engle, a., blstakova, j., & joniakova, z. (2018). internationalisation of human resource management. new york: nova science publishers, inc. qatar labor law. (2017). qatar labor law | qatar labour law | your single source for qatar labor issues. retrieved march 21, 2018, from https://qatarlaborlaw.com/ trading economics. (2017). qatar gdp | 1970-2018 | data | chart | calendar | forecast | news. retrieved march 17, 2018, from https://tradingeconomics.com/qatar/gdp uk essays. (2017). definition of international human resource management (ihrm). retrieved march 16, 2018, from https://www.ukessays.com/essays/management/definition-ofinternational-human-resource-management-management-essay.php s u g g e s t e d c i t a t i o n : al-sulaiti, k. (2018). contemporary tendencies of ihrm focus on qatar. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). ier-09-02-07-pp087--2158-geodecki,zawicki 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.07 the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected economies benefit from the chinese experience? tomasz geodecki, marcin zawicki a b s t r a c t objective: the objective of the article is to reflect on the effectiveness and conditions of economic policy based on local content requirements (lcrs) by testing the hypothesis that the application of lcrs in china between 2004 and 2014 was instrumental in increasing the volume of value added created in its economy. research design & methods: by using inter-country input-output tables, we attempt to assess the effectiveness of lcrs in increasing the volume of value added induced in a country where, as is the case in china, they are used to enhance domestic technological capabilities. our analysis focused on high-tech and medium-hightech (ht&mht) sectors. in order to test the hypothesis, data from 2004 and 2014 were analysed for austria, china, germany, and the visegrád countries (v4). this approach makes it possible to compare the effects of the domestication of value chains in china with the processes that accompanied the internationalisation of value chains in the group of four emerging economies. findings: the findings of our study justify the conclusion that the application of lcrs in china’s ht&mht industries in 2004-2014 effectively increased the volume of value added created in its domestic economy. the negative consequences of lcrs predicted by the theory indeed occurred in china’s ht&mht industries. the prices of intermediate inputs increased more than proportionally relative to the prices of outputs; likewise, the value added of suppliers to these industries increased more than proportionally. the gross value-added coefficient in ht&mht industries decreased. nevertheless, the induced value added by ht&mht industries in the chinese economy significantly outweighed the value-added loss resulting from the reduction in the direct gross value added coefficient in these industries. the reduction in margins resulted from the imposition of lcrs, which forced final producers to scale up sourcing from local suppliers. local content requirements in china may have contributed to a rapid increase in technological capabilities. technological catching up by chinese ht&mht producers and their suppliers accelerated in the context of increasing scale of production achieved by intensifying participation in world trade and by increasing the purchasing power of local consumers. implications & recommendations: although some elements of technological self-reliance present in the chinese model may serve as an inspiration for the visegrád countries to reflect on the international division of labour that emerged in the 1990s in europe, the space for its renegotiation seems to be constrained not only by their population size but also by their limited ability to mobilise innovative inputs. contribution & value added: the novelty of our approach consists in estimating the positive and negative effects of lcrs as predicted by theory, expressing them in monetary terms, and comparing them with the effects achieved by economies where value chains are internationalized. article type: research article keywords: economic policy; global value chains; industrial upgrading; interconnected economies; local content requirements jel codes: l50, o14, p11 received: 8 march 2023 revised: 16 may 2023 accepted: 31 may 2023 suggested citation: geodecki, t., & zawicki, m. (2023). the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected economies benefit from the chinese experience?. international entrepreneurship review, 9(2), 87-110. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.07 international entrepreneurship review ri e 88 | tomasz geodecki, marcin zawicki introduction catching-up mechanisms are a central issue in research on developing economies. in this area, numerous analysts consider high technology sectors to be the most promising, since it is where developing countries have the greatest potential to boost productivity through knowledge development (stehrer & wörz, 2001; fagerberg & godinho, 2004). however, in order to upgrade, business actors in developing countries need to gain access to leading technologies and markets in developed countries to achieve an appropriate scale of production as well as the ability to meet their demand for state-of-the-art products (hobday, 1995; amsden, 2001). in the globalisation era, such an opportunity is provided by the insertion of selected segments of the national economy in international value chains, where industrial upgrading is achieved through cooperation with global leaders (baldwin & lopez-gonzalez, 2015). however, firms in the global south are faced with the dilemma of how to promote cooperation with foreign lead firms within the latter’s global value chains and, at the same time, to maintain their capacity to capture value added given the fact that, in the long run, they want to avoid getting stuck in low value added activities without viable prospects for functional upgrading. an alternative is to create their local value chains (lee et al., 2018) by, among other things, inducing lead international firms to scale up cooperation with local business actors and to transfer knowledge to them. one of the instruments used for this purpose is local content requirements (lcrs), i.e. administrative requirements to purchase a certain proportion of intermediate inputs from local suppliers. there are good reasons to believe that lcrs provided an important tool for implementing china’s industrial policy after its accession to the wto in 2001. efforts to promote technological self-sufficiency and domestication of value chains were further strengthened by the made in china 2025 strategy (mic, 2025) which seeks to modernize china into an advanced manufacturing leader. at the other extreme of internationalisation are medium-sized and small open economies of the four visegrád countries (the v4), i.e. the czech republic, hungary, poland, and slovakia, whose industries constitute part of global value chains organised mainly by tncs headquartered in western european countries. as they actively strive to chart their paths of economic development, it is reasonable to inquire whether china can indeed provide an appropriate model in this respect. this article aims to reflect on the effectiveness and conditions of lcr-based economic policy by testing the hypothesis that the application of lcrs in china between 2004 and 2014 was instrumental in increasing the volume of value added created in its economy. the relevance of this study is supported by two arguments. firstly, by using inter-country inputoutput tables the authors attempted to assess the effectiveness of lcrs in increasing the volume of value added created in a country where, as is the case in china, they were used to enhance domestic technological capabilities. the novelty of our approach consists in estimating the positive and negative effects of lcrs as predicted by theory, expressing them in monetary terms, and comparing them with the effects achieved by economies where value chains are internationalized. moreover, we examined whether the effectiveness conditions for lcrs as identified in the literature have been met, namely whether the coordination problem was overcome and production was rapidly scaled up in industries with a high potential for learning by doing (tomsik & kubicek, 2006; veloso, 2001; 2006). if so, the rapid value-added growth in china’s high-tech and medium-high-tech industries may indeed have resulted from the application of lcrs. the rest of the paper is organised as follows: after introduction in section 2. we review the literature regarding goals of lcrs, implementing it as an instrument of innovation policy and barriers to its use. at the end of this section we formulate hypotheses. section 3 presents research methodology. section 4 provides results of the research on the consequences of lcrs implementation in the chinese economy, compare and discuss the accompanying effects in the fields of overcoming coordination problem, indigenizing r&d and the role of domestic demand. section 5 concludes. the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 89 literature review and hypotheses development the origin and goals of lcrs local content requirements are policies enacted by governments that require foreign firms to use domestically manufactured goods or domestically supplied services to operate in a given host economy. they take a variety of forms. they may focus on input markets and trade or be related to discriminatory government procurement and localisation requirements associated with data protection and security (oecd, 2016). moreover, lcrs are defined as a specific type of localization barriers to trade that seek to force foreign companies to manufacture locally what they would otherwise produce outside a nation’s borders and export to a recipient economy. countries define ‘local content’ in a variety of ways, such as the percentage of local components used in the assembly of a final product; the share of locally developed intellectual property embodied in the development of a product or service; or the share of locally produced or local content in the broadcasting and audio/visual sectors. local content requirements impact both private and public sector procurement. according to estimates, since the financial crisis of 2008 until 2016, more than 140 new local content measures were put in place by governments largely to improve domestic employment and industrial performance. local content requirements were introduced by dozens of countries, including argentina, brazil, canada, china, india, indonesia, malaysia, mexico, nigeria, russia, turkey, and vietnam. brazil even ‘made lcrs a centrepiece of its industrial policy’ (ezell et al., 2013). nonetheless, lcrs tend to cause welfare losses. the benefits gained by upstream producers may not offset the negative effects of making goods manufactured by final producers more expensive, such as reduced consumer surplus and loss of competitiveness of downstream producers vis-à-vis their foreign rivals (stone et al., 2015; grossman, 1981). davidson et al. (1985) conclude that lcrs increase domestic producers’ rents and reduce consumer welfare. richardson (1991) adds that domestic producers of final goods also pay for this by losing their market shares to less expensive foreign producers, whereas domestic welfare depends on whether the suppliers’ gain compensates for the producers’ loss. the effect on domestic welfare as a whole is contingent on the magnitude of these changes, but when combined with the negative effect on foreign producers, both global production and global welfare are reduced. stone et al. (2015) note that this research current focuses on the effects of lcrs dependent on the market power of upstream producers. if this power is substantial, lcrs amplify inefficiencies in a given sector (belderbos & sleuwaegen, 1997), but if it is small, lcrs may increase them, which is desirable when a monopolistic foreign subsidiary forces low prices on numerous domestic suppliers (moran, 1992). even so, the rationales behind introducing lcrs may involve more complex factors than just the desire to affect respective market powers or domestic prices. in their formal analysis of the mechanisms of lcrs’ impacts, tomsik and kubicek (2006) highlight that they are not as clear as they would appear from the competitive equilibrium model. indeed, the invalidation of the assumption of constant returns to scale is insufficient to justify the use of lcrs in developing countries, as they increase the benefits of suppliers at the expense of profits of final producers, raising the gnp rather than the gdp. the coordination problem, i.e. a situation where a final good cannot be manufactured in the absence of a domestically produced intermediate good is an argument in favour of lcrs. this problem arises in the context of a certain minimum level of transport costs and specificity of an intermediate good, otherwise, it would be easy to acquire inexpensively abroad. again, these conditions may not be sufficient, as the natural comparative advantage may favour the production of some goods in a developed country. only when the coordination problem is aggravated by the inadequate scale of production does it lead to the conclusion that too small a demand for a particular good may limit manufacturers’ profits and thus prevent them from setting up production in a developing country. local content requirements may be more effective if a given industry in the host country is characterised by a large technology gap but has a large learning potential. the rapid increase in the scale of production accelerates learning by doing and, when combined with low labour costs, the host economy may become more competitive in manufacturing this good than 90 | tomasz geodecki, marcin zawicki the developed one despite its less efficient technology. in this way, lcrs enable the developing country to overcome the initial technological backwardness in a given industry (tomsik & kubicek, 2006). therefore, lcrs are often imposed on industries where higher value-added stages can be located in the local developing economy. this instrument was also used by developed countries in the past (stone et al., 2015; chang, 2007), although restrictions on their application have been agreed upon by world trade organisation’s (wto) members. however, they can still be put forward as a precondition for receiving public support (tomsik & kubicek, 2006). veloso (2001, 2006) concludes that this policy instrument is intended to enhance technological capability, especially in developing countries. by attracting foreign investment, domestic producers have a unique opportunity to improve their competences, but on condition that the foreign manufacturer is willing to cooperate and transfer the requisite knowledge to domestic producers. moreover, the learning-by-doing effect associated with the increased scale of operations of domestic suppliers and the rapidly falling learning curve in the high-tech and medium-high-tech (ht&mht) sectors mean that lcrs should be considered as an instrument of innovation policy as well (veloso, 2001). thus, in countries characterised by a large technology gap, the positive effect of industrial upgrading resulting from inducing producers to cooperate with local suppliers can significantly outweigh the increase in costs of intermediate inputs and raise welfare (tomsik & kubicek, 2006; veloso, 2006). this rarely occurs in advanced economies (veloso, 2001) due to the already high level of technology and the lower relative benefit of raising it still further. the subsidies that accompany lcrs can also be more than offset by an increase in value added thus freed up ‒ which is critical is the ability of local producers to achieve economies of scale. in an analysis conducted for the brazilian automotive market, increasing production from 35 000 to 200 000 units boosted optimal local content from 45% to 90% (veloso, 2006). at low production levels, however, virtually all the benefits associated with lcr-based policies disappear. this observation may confirm the effect of scale on increasing factor productivity noted by verdoorn (1949), which is likely because the keynesian increase in aggregate demand is important for inducing investment in new technologies (the so-called kaldor-verdoorn effect; see kaldor, 1966). to sum up, there are two research currents on lcr effects: the older one focuses on changes in the market power of firms (e.g., grossman, 1981; davidson et al., 1985; richardson, 1991), whereas the more recent one expands the analysis to include technological aspects (tomsik & kubicek, 2006; veloso, 2001; 2006). below, they shall be called ‘market power’ and ‘innovation’ currents, respectively. lcrs in china’s technological self-reliance strategy albeit unofficially and covertly, lcrs are at the heart of china’s contemporary economic policy. the catalyst for the current wave of industrialization in china was its accession to the wto in 2001, which marked a period when the country’s manufacturing industry marched into the international market. ‘foreign investments flooded into china to capitalize on opening the chinese market to foreign competitors. year by year, china becomes the production outsourcing base of the international manufacturing industry’ (huimin et al., 2018). at the same time, china kept accumulating a trade surplus. these developments led to increasing china’s share of ht&mht exports (figure 1), which were originally identified as priority areas.1 the objectives of china’s current economic policy resemble those pursued in the 1990s by the four dragons of east asia (south korea, taiwan, hong kong, and singapore) in electronics. to overcome market barriers to entry and then to assimilate process and product technologies, those firms engaged in subcontracting which consisted in supplying western companies with semi-finished and finished products under their brand ‒ thus enabling east asian producers to enter markets previously controlled by western ones (hobday, 1995). by adopting similar objectives, contrary to wto rules, china did not abandon its policy of preferences for local producers. the opening of china’s automotive market to foreign 1 specifically, these strategic sectors include: information technology, numerical control machinery and robotics, aerospace and aviation equipment, maritime engineering equipment and high tech maritime vessel manufacturing, advanced rail equipment, energy-saving and new energy vehicles, electrical equipment, new materials, biomedicine and medical devices and agricultural machinery and equipment (chamber, 2017). the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 91 investment in the early 1990s constitutes an instructive case in point (see e.g., tabata, 2014). accession to the wto raised concerns among domestic producers that tncs with economies of scale and extensive supply networks would drive local producers out of the market (ali et al., 2004). however, the state urged investors to co-opt domestic players by requiring them to enter into joint ventures and offset programs as a precondition for access to its emerging huge automotive market (gallagher, 2003; thun, 2004). figure 1. share of ht&mht products in world trade source: own elaboration based on wiod. preferences for local manufacturers also existed in other areas, such as nuclear and renewable energy equipment. for example, in 2010, clean development mechanism funds were made available only to chinese majority-owned entities (stone et al., 2015). the success story of the country’s wind power sector is also well documented (qiu & anadon, 2012; liu et al., 2015). the government’s development programme for this sector, localization rate, r&d, and intellectual property support successfully promoted domestic technology development and international technology transfer. the increasing scale of production subsequently reduced costs by more than 4% with each doubling of capacity (qiu & anadon, 2012), ultimately enabling china to become a leader in wind energy production in 2010 and a major exporter. it is worth noting that, apart from market access, china’s authorities were able to defend their policy of supporting domestic producers by citing the examples of other countries using lcrs to a much greater extent (stone et al., 2015; deringer et al., 2018). industrial upgrading, technological progress, and an unprecedented rise to global prominence in the first dozen years or so since joining the wto emboldened the chinese authorities to take even bolder steps towards technological independence. in may 2015, prime minister li keqiang launched the initiative made in china 2025 (mic 2025) which sets out to turn china into an advanced manufacturing leader. this 10-year comprehensive strategy focuses heavily on intelligent manufacturing in 10 strategic sectors and ‘has the aim of securing china’s position as a global powerhouse in high-tech industries which constitutes nearly 40 per cent of china’s entire industrial value-added manufacturing’ (isdp, 2018; chamber, 2017). policies implemented under mic 2025 are designed to achieve three main objectives (chamber, 2017, p. 13): 1. localize and indigenize; 2. substitute; 3. capture global market share. local content requirements provide a common ground for achieving each of the mic 2025 objectives, as its success is critically determined by the scale and scope of lcr implementation in the sectors of interest as stipulated by the strategy. as a result, more and more analysts are expressing reservations about china’s economic policy. chinese government subsidies skew markets, and undercut the american and other foreign manufacturers, leading to overcapacity and the dumping of cheap products on the global market. there are also widespread concerns about china’s goal of achieving 70% self-sufficiency in core components and 7% 10% 17% 13% 3% 17% 27% 10% 11% 17% 9% 16% 13% 4% 17% 19% 11% 12% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% china usa asia3 germany v4 cemc eu-cemc other wiod row 2004 2014 92 | tomasz geodecki, marcin zawicki critical materials by 2025. according to analysts, china applies implicit detailed quotas on the use of local resources for domestic companies in violation of wto rules. in response to the emerging chinese ‘techno-nationalism’ (wübbeke et al., 2016), technologically leading countries have begun to take measures to restrict chinese exports and investment. china’s ability to build its production on the rapidly growing demand of the world’s largest population is becoming an important resource in this regard. therefore, in view of the expected retreat from globalisation, in recent years, chinese authorities have taken measures to strengthen internal circulation (blanchette & polk, 2020). domestication vs internationalization of value chains china’s retreat from increasing economic openness, noted since the mid-2000s, has not been experienced by developed countries so far. in the era of production fragmentation, production sharing and offshoring became a way for leading global firms to reduce manufacturing costs and increase profits as they morphed into transnational corporations (tncs). advances in long-distance communication and the removal of barriers to investment and trade enabled them to exploit international wage differentials (baldwin, 2012). thus, reduced manufacturing costs are an important factor in sustaining the export competitiveness of certain segments of western economies (milberg & winkler, 2013; grodzicki & skrzypek, 2020). the ‘trade-in tasks’ brought about a second unbundling, i.e. the separation of factories from offices (baldwin, 2006) leading to a ‘functional specialization’ of economies within global value chains (stöllinger, 2021). the so-called factory economies specialise in manufacturing stages that yield relatively less value added per unit of output than the headquarter economies (baldwin & lopez gonzalez, 2015; stöllinger, 2021). from the perspective of developing countries, unlikely to become technological leaders, foreign investment provides an opportunity for at least ‘spot’ industrialisation and the development of technological competence in individual production stages. the so-called factory europe has become one of the most important centres where low-cost economies cooperate with technological leaders. thanks to their insertion into global value chains, the visegrád countries became important producers and exporters of complex manufacturing goods (bruszt & greskovits, 2009). the still significant role of the manufacturing sector in these economies appears to be associated with production for leading firms from the global core countries, especially germany. due to the strong cooperation ties in industry, economists (e.g., augustyniak et al., 2013) often use such shorthand terms as the german-central european supply chain (gcesc) or the central european manufacturing core (cemc), which includes austria (stehrer & stöllinger, 2015). interdependence may be the source of growth for this cluster’s export-oriented industry (augustyniak et al., 2013) thus maintaining the cost competitiveness of the german economy (simonazzi et al., 2013; grodzicki & skrzypek, 2020) thanks to which producers from the v4 countries gain access to global markets. however, nölke and vliegenthart (2009) warn that the dependent nature of v4 economies may hinder development opportunities owing to the dominant role of tncs in industry (table 1). for the most part, foreign corporations neither contribute to the development of local research systems nor show much interest in training the workforce of their affiliates. instead, they prefer to import new technologies from their parent companies (nölke & vliegenthart, 2009; bruszt & greskovits, 2009). although some elements of technological self-reliance present in the chinese model may serve as an inspiration for the visegrád countries to reflect on the international division of labour that emerged in the 1990s in europe, the space for its renegotiation seems to be constrained not only by their population size (64 million), but also by their limited ability to mobilise innovative inputs. the size of the chinese economy and its associated capabilities are too large to be confined to the standards set by competitors from developed countries. admittedly, in 2004‒2014 chinese companies in general were not global lead firms not least because of a lack of access to technology and markets. however, practice reveals that china’s decision to join the wto should be considered not so much as a token of recognition of free trade rules but as an attempt to build domestic firms capable of competing not only on costs. hence its acquisition of the capacity to manufacture technologically advanced goods led to a natural consequence, namely an attempt to become technologically independent. the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 93 table 1. investment positions of china vs cemc country / country group inward fdi stock (% of gdp) outward fdi stock (% of gdp) 2004 2014 2004 2014 chn 12.6 10.4 2.3 8.5 cze 48.0 58.5 3.2 8.8 hun 59.2 71.4 7.6 28.9 pol 33.0 38.8 0.3 5.1 svk 65.4 49.2 2.5 2.7 v4 44.3 48.4 2.6 8.8 aut 23.5 39.8 23.2 49.3 deu 25.9 22.1 28.3 36.0 cemc 28.3 28.4 24.3 32.1 world 24.3 33.1 25.2 33.5 source: own elaboration based on unctad database. the trajectory of china’s policy of domestication of value chains ‒ and its dissimilarity from the common experience of growing interconnectedness in the age of globalization (oecd, 2013) ‒ can be portrayed by comparing a sample value chain in the ht&mht sectors in china with its counterparts in the central european manufacturing core. this sample (figure 2; for details, see grodzicki and geodecki, 2016) illustrates china’s growing control over its global supply by analysing the extent to which backward and forward linkages are controlled by domestic business actors and the extent to which a given sector of the economy studied relies on final demand driven by domestic consumers. china’s policy of domestication of value chains through lcrs can be viewed as an attempt to build technological capabilities by overcoming the coordination problem, i.e. strengthening incentives for firms to invest in technological development. by combining cost advantages with building technological capabilities of suppliers to ht&mht industries, chinese authorities were trying to build comparative advantages in this sector. however, this meant that before rising wages could act as a comparative disadvantage, they needed to significantly strengthen domestic demand to achieve economies of scale. these elements distinguish it from the policies pursued by developed countries, such as germany, which generated comparative advantages in ht&mht exports much earlier, but were too expensive to rely solely on local intermediates (figure 2.a.) and not large enough to rely on domestic final demand (figure 2.d). unlike other developing economies, including the v4, china tried to overcome the constraints inherent in the dependent nature of its economy by making itself independent of headquarter economies in technology imports. this was particularly important in ht&mht, which increasingly relied on local content (figure 2.a). likewise, the huge market size made it possible to treat domestic consumers as the main buyers of ht&mht products and the main source of value added created (figure 2.d). as the world’s largest population is still far from meeting its aspirations, this market has strong growth prospects and makes china resilient to possible restrictions on access to other markets. hypotheses development based on the goals of lcrs raised in the literature review, the practice of developing countries, the expected effects of lcr raised by representatives of ‘market power’ and ‘innovation’ currents, and the goals and activities for localization of value chains in china, we aimed to test the following hypothesis: h: the application of lcrs in china in 2004-2014 effectively increased the volume of value added created in its economy. additionally, based on the data on chinese ht&mht sectors, in which lcrs were actively applied between 2004 and 2014, three auxiliary hypotheses were formulated: h1: the consequences of lcrs predicted by theory occur in china’s ht&mht sectors. 94 | tomasz geodecki, marcin zawicki figure 2. position of ht&mht sectors of the analysed economies in global value chains in 2004 and 2014 source: own elaboration based on wiod. the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 95 h2: the induced value added in the chinese economy by its ht&mht sectors outweigh the expected decline in the value-added ratio in these industries. h3: the impact of lcrs on technological capabilities and value creation occurs as anticipated by the representatives of the innovation current. it would be the case if the following three processes were observed: 1. the non-market methods of coordinating economic processes that favour the suppliers of the ht&mht sector increased. 2. technical change in the economy clearly accelerated. 3. the scale of production in sectors subject to lcr increased above average. we shall therefore rely on circumstantial inferencing. we assume that lcrs in the chinese economy were quite likely effective provided that two conditions were met: − the application of lcrs brought about a positive net effect in the form of increased value added in the domestic economy, which would be consistent with the theory and findings of the representatives of the market power current; − a range of mechanisms emerged to increase the volume of value added in the sector affected by the instrument, as predicted by the representatives of the innovation current. research methodology the object of study and research technique to test the hypothesis, data from 2004 and 2014 were analysed for austria, china, czech republic, germany, hungary, poland, slovakia, the visegrád countries (v4), and the central european manufacturing core (cemc), which includes the v4 as well as austria and germany. the period studied covers the decade before the announcement of the made in china 2025 strategy (mic 2025), during which china consolidated its position as a modern and globally significant producer of high-tech goods. it also marks a ten-year period since the visegrád countries joined the european union during which the cemc emerged. this approach makes it possible to compare the effects of the domestication of value chains in china with the processes that accompanied the internationalisation of value chains in the group of four emerging economies and, at the same time, to weigh the rationale of the industrial policy of a catching-up country against the conditions existing in developed countries ‒ technology providers to the cemc (stehrer & stöllinger, 2015). our analysis focuses on the ht&mht sectors. by comparing eurostat’s high-tech classification of manufacturing industries with the strategic sectors listed in mic 2025, we shall explore the changes in value added in the following seven two-digit divisions of nace rev. 2: − c20 manufacture of chemicals and chemical products; − c21 manufacture of basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations; − c26 manufacture of computer, electronic and optical products; − c27 manufacture of electrical equipment; − c28 manufacture of machinery and equipment n.e.c.; − c29 manufacture of motor vehicles, trailers and semi-trailers; − c30 manufacture of other transport equipment. as business actors in these industries have a disproportionately high share of r&d inputs in their turnover, we assumed that technological knowledge constitutes a significant proportion of intermediate inputs acquired by them. using a catalogue of ht&mht broken down by sector, we relied on input-output tables (timmer et al., 2015) to demonstrate how the value-added processes that policymakers, including the authors of mic 2025, strive to affect using industrial policy tools, proceed in individual countries and sectors. we referred to the wiod database (timmer et al., 2015), the latest edition of which (november 2016) covers the years 2000-2014 and 56 industries in 44 countries worldwide. 96 | tomasz geodecki, marcin zawicki research stages direct input and direct value-added ratios verifying the main hypothesis and, subsequently, auxiliary hypotheses h1-h3 required estimating direct material intensity and direct value-added content using the national input-output table (niot) taken from the wiot (timmer et al., 2015), in which the global output (x) of each jth sector (number of sectors s = 56) consists of intermediate inputs purchased by industry j from 56 domestic suppliers (x), imported input costs (imp), and value added (va) according to formula 1 below. �� = ∑ ��� � � + � �� + ��� (1) analysing the subsequent components of global output, we obtained the following coefficients for sector j: − domestic input (di): ��� = ∑ ��� � � ��⁄ (2) − imported input (ii): ��� = � �� ��⁄ (3) − and gross value added (gva): ���� = ��� ��⁄ (4) inverse matrix coefficients next, we estimated the well-known leontief inverse matrix, which analyses the direct and indirect effects of certain final demands in one industrial sector on other industrial sectors. inverse matrix coefficient tables are compiled to estimate how much production is ultimately being induced in all sectors of the economy by a final demand increase of one unit in a specific sector. in this way, we can estimate the full ‒ direct and indirect ‒ influence of an increase in final demand on the product of a particular sector. by performing appropriate transformations on the input-output matrix, we obtained the leontief inverse matrix l-1: �� = (� − �)� (5) in which i is the unit matrix and a is the material intensity matrix in which the individual elements aij=xij/xj. the elements of matrix l-1, l-1ij represent full material intensity coefficients. they show how many units of output in sector i have been used, both directly and indirectly, to increase the final demand of sector j by one unit, while leaving the final demand of the other sectors unchanged. using the technical coefficients table, which presents the relationship between national inputs from sector i and the value of the global output of sector j (e.g., ministry, 2016; alvares, & bravo, 2012), we estimated domestic inputs, imported inputs, and gross value-added inducement coefficients: − domestic input inducement coefficients (dii) ‒ reflect the value of domestic materials from individual sectors consumed directly and indirectly in the whole economy when final demand in a given sector (and thus intended only for final purposes, i.e. consumption, investment or export) increases by a unit value: ��� = �� ∗ �� (6) for a given sector j, this coefficient is an element of diij row vector dii: − imported inputs inducement coefficients (iii) ‒ report the value of foreign-sourced materials consumed directly and indirectly throughout the whole economy to achieve an increase in final demand in a given sector by a unit value: ��� = �� ∗ �� (7) the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 97 for a given sector j, this coefficient is element iiij of row vector iii: − gross value-added inducement coefficients (gvai) ‒ report the gross value added generated directly and indirectly in the whole economy by increasing final demand in a given sector by a unit value: ���� = ��� ∗ �� (8) for a given sector j, this coefficient is gvaij row vector gvai. results and discussion in an attempt to verify h1, we referred to the effects of performance requirements identified in the literature to determine whether any of the following effects predicted by market power analysts actually occurred: − prices of intermediate inputs purchased by producers from the chinese ht&mht sectors increased; − market power (as measured by the increase in value added) increased to a greater extent in sectors which supplied more intermediate inputs to chinese ht&mht sectors than in those which supplied less to these sectors; − the profit margin of final producers decreased. as expected by theorists (grossman, 1981; davidson et al., 1985; richardson, 1991), import substitution strengthened upstream suppliers. chinese ht&mht sectors saw a stronger rise in the prices of intermediate inputs relative to the increase in the price of gross outputs (table 2, col. a) than the other countries studied. local content requirements introduced in a specific sector clearly favoured domestic suppliers. in china, the association between the increased share of ht&mht as recipients of the manufacturing sector’s intermediate inputs and the increase in the sector’s value added between 2004 and 2014 was stronger than in other countries, which implies that local content policies may indeed have enhanced the market power of intermediate goods suppliers (table 2, col. b). table 2. growth of input and output prices in ht&mht (a) and value-added growth of ht&mht suppliers in relation to growth in the share of ht&mht sectors in their sales of intermediate inputs in 2004-2014 (b) country / country group input prices minus output prices (a) correlation coefficients between the growth of the share of supplies for ht&mht and value added growth (b) chn 14.1 0.59*** cze 7.6 0.25 hun -4.2 -0.13 pol 0 0.26 svk 5.1 0.48* v4 2.3 ‒ aut 3.8 0.34 deu -0.6 0.1 cemc 0.2 ‒ note: (a) differences in price level growth rates of intermediate inputs and gross output of ht&mht industries between 2004 and 2014 (in percentage points). weighted averages reflect the share of individual sectors and countries in gross output. (b) linear correlation coefficients of the change in the share of ht&mht sectors as recipients of intermediate inputs of manufacturing sectors (percentage points) and the growth rate of value added percentage points in these sectors between 2004 and 2014; significant at the level ***<0.01; **<0.05; *<0.1; n=19; nchn=18 (n/a for c33). source: own elaboration based on wiod and sea wiod (timmer et al., 2015). neither cost increases in ht&mht nor the correlation between increased profitability and being a supplier to ht&mht were necessarily due to the enactment of lcrs. after all, in the cemc countries, which did not apply lcrs, increased co-operation with the ht&mht sectors was also generally accompanied by a faster increase in value added, moreover, input prices seemed to be proportional to supplier profitability. therefore, there must have been other factors besides lcrs that affected the profitability of scaling up co-operation with high-tech sectors. nevertheless, the fact that once the lcr policy was applied in china, its domestic suppliers to ht&mht imposed higher prices and increased profits to a 98 | tomasz geodecki, marcin zawicki greater extent in proportion to their degree of co-operation with ht&mht, is consistent with the models proposed by grossman (1981), davidson et al. (1985), and richardson (1991), which emphasise the correlation between lcrs and supplier market power. the key question posed in this approach is whether, once lcrs have been applied, the gains to input producers outweigh the losses to final producers (richardson, 1991). to estimate the net effect on domestic welfare, we assumed that the above-mentioned changes in the chinese economy occurred as a result of lcrs and that it was the lcr that acted to reduce the profitability rate of final producers as a result of strengthening their suppliers. on the other hand, we assumed that none of the cemc countries pursued an lcr policy. this assumption simplifies the interpretation of the observation (figure 3) that between 2004 and 2014, the chinese economy became more independent from the global economy, whereas the cemc economies grew more interdependent. contrary to global integration trends, china reduced the values of import intensity coefficients in the ht&mht sectors from 0.13 to 0.07 (see figure 3, coefficient of imported inputs ‒ ii). this means that in 2014, a one yuan increase in output increased the demand for intermediate inputs from abroad by seven fen as compared to 13 fen in 2004. this was achieved amidst an increase in the share of local content: domestic direct material intensity (di) coefficients increased from 0.63 to 0.74. since domestic intermediate goods may not have been perfect substitutes for foreign goods, direct value-added (gva) coefficients decreased from 23 to 18 fen per one yuan of global output.2 as regards h1, there are reasons to believe that the negative consequences of lcrs predicted by the theory indeed occurred in china’s ht&mht industries. the prices of intermediate inputs increased more than proportionally relative to the prices of outputs. likewise, the value added of suppliers to these industries increased more than proportionally. conversely, the cemc countries became even more interconnected, as evidenced by their increased mutual trade flows. in germany, direct import intensity (ii) increased from 0.17 to 0.23, in austria from 0.34 to 0.38, and in the v4 countries from 0.36 to 0.44. while in germany and austria, this was accompanied by increased value-added content (gva) ‒ by ca. 0.33‒0.36 in relation to output ‒ cooperation with western economies kept it at a lower level in the v4 countries (0.23-0.24, though still lower values were noted in slovakia). figure 3. direct material intensity and value-added content coefficients source: own elaboration based on wiod. for v4 and cemc, the estimated values are the weighted average shares of individual countries in the global output of ht&mht sectors. in verifying h2, we wanted to assess whether the potential negative consequences of lcrs were compensated for by increases in value added across the chinese economy and in welfare. to this end, we examined whether the induced value added in the chinese economy by chinese ht&mht actually outweighed the expected decline in the value-added ratio in these sectors. 2 note that this reduction is relative as it expresses the ratio of value added to global output. yet even though the global output in chinese ht&mht sectors increased fivefold in monetary terms, the slower-growing value added still increased fourfold. the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 99 figure 4. coefficients of induced gross value added, domestic and imported input use in ht&mht sectors source: own elaboration based on wiod. weighted averages of shares of individual sectors and countries in final demand. to estimate the effects of a decade of domestication of value chains in china and their internationalization in the cemc, we referred to the model of offshoring effects proposed by milberg and winkler (2013, p. 153) to estimate the impact on the labour market. firms based in headquarter economies engage in offshoring to reduce their costs by moving production to lower-wage countries. the model in question identifies four effects of the latter: (1) a reduction in product prices boosts sales (scale effect); 2. the mark-up effect includes an increase in margins of offshoring companies; (3) the investments made and lead to higher productivity; at the same time, however, (4) a substitution effect occurs, which means that domestic production factors are replaced by foreign ones. part of the value added is thus produced abroad instead of domestically as before, but this is a precondition for increasing the proportion of value added created by investors. in the case of the domestication of value chains, the substitution effect is reversed: foreign suppliers are replaced, and more value added is created domestically. however, final goods producers face increased costs in the form of higher prices of intermediate goods, which reduces demand, the scale of production, and profit margins. to estimate the consequences of the analysed changes for domestic welfare, we looked at a counterfactual scenario (cs) in which the values of the direct and induced coefficients remained at 2004 levels (e.g., we assumed that for china these coefficients in 2014 were identical to those in 2004, or 0.23 instead of 0.18 for gva and 0.69 instead of 0.79 for gvai; see table 3). thus, we were able to determine whether the reduction in the direct gross value added ratio (gva) of china’s ht&mht sectors that occurred until 2014 was compensated for by an increase in the value added induced by these sectors throughout the national economic system (gvai) in the period studied, or in both these sectors and cooperating industries. to estimate the magnitude of these effects and compare the results across countries, we converted the changes in gva and gvai into monetary units. the estimation revealed that changes in these values between 2004 and 2014 were dramatically different for china and the cemc countries, as suggested by figures 3 and 4. china’s ht&mht sectors experienced a several-fold increase in gva ‒ from usd 256 bn. to usd 1007 bn. (an increase of usd 751 bn.; see table 3, col. 1), but at the cost of reducing gva from 0.23 to 0.18, which, compared to the counterfactual scenario, meant a reduction of potential gva in ht&mht by usd 240 bn. in 2014 (see table 3, col. 2a). this means that increasing global output in 2004‒2014 while keeping the gva coefficient at 0.23 would have added usd 240 bn. more value to ht&mht in 2014 alone. to be able to compare this figure with the effect of a change in gvai, which allows us to estimate the effect of increasing final demand on the national economy as a whole, we need to translate the effect of a change in global output into the effect of a change in final demand. by dividing final 100 | tomasz geodecki, marcin zawicki demand by global output,3 we can obtain an approximate answer to the question of how much lower was the monetary value of gva in ht&mht in 2014 due to the reduction in gva from 0.23 to 0.18 relative to final demand. this allows us to compare col. 2b with col. 3 showing the change in gvai. this means that the change of -240 bn. dollars is approx. -86 bn. dollars if the reduction in question is taken to refer to the effect of the change in final demand alone. the substitution effect for the whole economy (gvai) was positive and amounted to an additional usd 186 bn. (table 3, col. 3,). this was due to increased final demand in ht&mht and the diversion of a significant proportion of it to domestic suppliers. in other words, the reduction in the percentage share of value added in the global output of these sectors resulting from the supply of domestic instead of foreign intermediate goods was overcompensated by an increase in value added in the whole economy (+186 bn. dollars in 2014 alone). if the increase in local content results, among other things, from lcrs, it must be concluded that the latter contributed to the domestication of value chains and effectively raised welfare in china. the total gvai in the entire chinese economy expressed as the effect of boosting final demand in china’s ht&mht sectors increased by usd 1.2 trillion compared to 2004. in contrast, in the cemc countries where value chains are internationalised, the increase in gva was not so spectacular, but still distinct (usd 66 bn., see table 3, col. 1) given the dynamics of industrial production in other eu countries. the gva of ht&mht increased by an extra usd 16 bn. compared to the counterfactual scenario (see col. 2), which was due to increased global output of the ht&mht sectors and a slight increase in the share of value added, especially in germany (table 3, col. 2a). this was accompanied by a reduction in the scale of co-operation with domestic suppliers. the combined effect, including the gains of the ht&mht sectors and the losses to domestic suppliers from the diversion of ht&mht's final demand to foreign suppliers in 2014, was ‒68 bn. dollars (table 3, col. 3). this is how much higher the gains to the cemc economies would have been if the increase in final demand had not been swallowed up by a reduction in the value of induced gva, well below the 2004 level. however, in the case of the cemc, the reduction in gvai shown in the table (table 3, col. 3) is due to the unrealised potential of cooperation with domestic entities, which would not necessarily have materialised. on the one hand, the german and austrian economies have to deal with the substitution effect by offshoring production to low-cost locations. on the other hand, however, according to the aforementioned model by milberg and winkler (2013), offshoring in western countries is accompanied by cost reductions and increased competitiveness, sustained demand for ht&mht products, a mark-up effect increasing investment and productivity, and a resultant scale effect. indeed, both the gva of the ht&mht sectors and their impact in the form of gvai increased between 2004 and 2014 (by usd 50 bn. or 10% in germany and usd 5 bn. or 17% in austria, respectively). the precondition for such expansion was the considerable increase in the scale of co-operation with foreign players largely located in the low-cost v4 economies. likewise, in the latter, the substitution of local sourcing of intermediates measured by the loss of gvai did not entail a reduction in gvai in real terms. on the contrary, it increased from usd 55 bn. to usd 88 bn., i.e. by usd 33 bn. (table 3, col. 4) or 56%, which is significant. cooperation in the cemc is mutually beneficial in terms of increased productivity and scale of production. this additional effect in germany translated into a significant increase in added value and profits in ht&mht (the mark-up effect), whereas in the v4 it led to a substantially expanded scale of production and added value created (table 3, col. 1 and 4) thanks to access to western european and noneuropean markets offered by cooperation in the cemc. our findings show that in china, between 2004 and 2014, i.e. immediately after wto accession, when the utility and feasibility of using lcrs were being tested, the negative as well as positive effects of lcrs predicted in the literature occurred and the latter probably prevailed. as regards h2, the induced value added by ht&mht industries in the chinese economy significantly outweighed the valueadded loss resulting from the reduction in the direct gross value added coefficient in these industries. if this was the outcome of lcrs, then their cost-benefit balance in ht was positive. in the following 3 the assumption that the effect of the change in final output is proportional to the change in global output may not be met, but for the purpose of the discussion we only need a rough comparison of changes in gva and gvai in monetary units. the figures in col. 2b should therefore be treated as approximations. the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 101 section, we will discuss these findings by referring to the lcr effectiveness conditions as identified by tomsik and kubicek (2006), and veloso (2001, 2006), among others, which serves verifying h3. table 3. value added in ht&mht sectors in 2014 compared to 2004 and to the counterfactual scenario (cs) in which the direct and induced gross value-added ratios remain at 2004 levels (us 2004 million dollars) country / country group 1.gva change (gva2014-gva2004) 2. actual gva 2014 minus cs as the effect of 3. actual gvai 2014 minus cs 4. gvai change (gvai2014-gvai2004) 2a. global output change* 2b. final demand change as the effect of final demand change as the effect of final demand change chn 751.254 -239.385 -85.615 185.905 1 205.384 cze 8.010 -571 ‒513 -4.896 11.440 hun 2.550 324 317 -2.576 2.736 pol 9.521 529 428 -3.375 13.532 svk 3.300 -615 -544 -2.145 5.125 v4 23.382 -333 -712 -12.992 32.832 aut 3.970 -13 -12 -2.954 5.030 deu 39.546 16.248 13.549 -52.179 49.739 cemc 66.898 15.902 13.480 -68.125 87.601 note: *actual chn gva2014 = 1 007 356 = 0.18 * 5 494 236, counterfactual scenario (cs) = 1 246 740; = 0.23 * 5 494 236; actual chn gva2014 ‒ cs as the effect of global output change = -239 384. source: own elaboration based on wiod and sea wiod (timmer et al., 2015). overcoming the coordination problem the difference in the coordination mechanisms applied seems to be clear. in a planned economy such as china’s, authorities force the ht&mht sectors to redirect their demand for intermediate inputs to domestic players. the gains for the cooperating sectors together with the gains for chinese ht&mht producers compensated for the loss of value added due to the substitution effect of the domestication of value chains (see table 3). this happened even though increases in the prices of intermediate inputs and decreases in gva confirmed the predictions of theorists as to the negative effects of lcrs (tomsik & kubicek, 2006; stone, 2015; grossman, 1981; richardson, 1991). these and other administrative instruments seem to be effective where there is a high potential for technological catching up and at the same time a high potential for scaling up (veloso, 2001; 2006). in technology frontier countries, redirecting demand to domestic sectors does not have much potential for productivity gains from technology learning. in neoclassical economics, there is no need for ex-ante coordination, because participants hold small shares of the market, cannot influence prices, and there is no room for economies of scale given the decreasing marginal productivity of technology (chang, 2003). on the other hand, state coordination permits reduced consumption of scarce resources, which cannot be achieved under market competition. especially in technologically backward economies which invest in specific knowledge-based resources, the loss of investment effects (e.g., in research and technological capabilities) due to lack of coordination can be extremely costly as shown by transaction cost economics (e.g., willimson, 1985). in the absence or imperfect protection of intellectual property, a steadily growing supply of technological knowledge can suspend the law of diminishing returns to scale, as improved technologies rapidly diffuse throughout the economic system (e.g., romer, 1990). this process is driven by the public factor, since positive externalities resulting from increasing technological capabilities are not usually factored in by entrepreneurs in their calculations. it would therefore appear that in developing countries, sometimes the market copes with the coordination problem less successfully than in the presence of a public agent implementing central planning or industrial policy measures (chang, 2003; auerbach & sotiropoulos 2012). indeed, it seems unlikely that under market conditions, final goods producers in the ht&mht sectors would voluntarily agree to lower their profit margins and thereby enable suppliers to increase their benefits and promote the technological advancement of the entire economy, as was the case in china (see table 3, col. 2b and 3). without lcrs, chinese ht&mht producers and foreign investors in these sectors might not have chosen to scale up sourcing from chinese suppliers, as the latter, at least initially, offered less efficient technological solutions at a higher price (table 2). on the other hand, in 102 | tomasz geodecki, marcin zawicki the cemc, cost-cutting measures through offshoring were observed, which fits in with the logic of the market mechanism (see figure 3 and table 3, col. 2b and 3). however, the coordination problem occurs only if the following two conditions are met: (1) the good in question is sufficiently specific, and (2) transport costs are sufficiently high (tomsik & kubicek, 2006). since technological knowledge ‘turns out not to be ‘information’ that is generally applicable and easily reproducible, but specific to firms and applications’ (pavitt, 1984, p. 343), whereas goods supplied in the r&d stage rank among the most specific and tacit assets (winter, 1987; dosi, 1988). likewise, transport costs are important for technological industries; higher technological intensity implies a higher propensity of tncs to move production to foreign subsidiaries due to the high cost of technology transfer (keller & yeaple, 2013). moreover, technology as an intermediate input in high-tech industries can be particularly expensive due to the monopolistic nature of any new business solution further reinforced by the use of the patent system, as was originally observed by schumpeter (1934). the importance of the r&d indigenization policy can be interpreted in the light of an analysis conducted by linden et al. (2009) which focuses on value flows within global value chains and points to the low share of value added by the chinese ipod manufacturer. less than half of the retail price (usd 144 out of usd 299) was accounted for by inputs of which the 10 most expensive ones were produced by high-tech suppliers from the asian tigers and the u.s., which received a total of usd 125 (or 85% of the cost of all inputs). the value of locally produced inputs was limited to the remaining usd 19, which underscores the crucial importance of technology ownership for the capacity to create high value added. thus, despite official assertions by chinese policymakers that china does not pursue a local content policy, practice suggests otherwise (wübbeke et al., 2016). in april 2018, president xi jinping reiterated the importance of indigenous innovation, saying that ‘the core technologies are the pillars of a great power’ and ‘the core technologies can only come from self-reliance’ (liu, 2018). therefore, the cooperation of chinese business actors with outside investors should be seen as a way of building their technological capabilities, whereas increasing the scale of sourcing of domestic intermediate inputs in the decade of 2004-2014 was intended to help indigenous suppliers to master core technologies. indigenizing r&d and escaping the middle-income trap the positive effects of innovation policies thus understood are highlighted by studies on spillovers from foreign investment in chinese manufacturing industries (abraham et al., 2010; lu et al., 2017), including high-tech manufacturing (liefner et al., 2006; fu & gong, 2011). however, the findings of research on high-tech sectors suggest that the most important source of technological knowledge is china’s r&d effort (in the ict sector: wang et al., 2010) and that fdi is of limited importance for productivity growth (hale & long, 2011). table 4 presents data on r&d spending and its effects such as patents. they illustrate the varying capacities of individual economies to independently develop technology and set trends in this area. particularly noteworthy in this respect is the chinese economy, in which research efforts multiplied between 2004 and 2014 (with a fourfold nominal increase in gdp, business r&d expenditure in relation to gdp increased by a factor of 2, thus the total business r&d spending increased by a factor of 8), resulting in an unprecedented increase in intellectual property stocks. coordination failure alone may not provide a sufficient incentive to locate production in a particular country. even if inputs are specific and trade costs are sufficient, it may still be less profitable to carry out certain activities in developed countries (tomsik & kubicek, 2006; veloso, 2006). this happens, among other things, in the absence of an appropriate scale of production in a developing country due to its small population or low purchasing power. this was the reason behind the failure of importsubstituting industrialization in latin america and the pursuit of export-oriented industrialization by southeast asian countries (low & tijaja, 2013). china, too, largely focused on strengthening its export capacity immediately after wto accession, especially in ht&mht products. it is important to note that the above-mentioned complementarities between scale and efficiency gains arise not only from technological progress but also from learning-by-doing, thereby illustrating growing experience with each additional unit of a good produced. this effect can be obtained through the application of lcrs if a technological gap exists and the good in question is locally produced. in such a situation, lcrs artificially accelerate learning. with increased productivity and lower labour the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 103 costs, the manufacturing of a given intermediate good can become more competitive than in a developed country. however, to shorten the period during which the application of lcrs forces manufacturers to use less efficient local technology, the sectors subject to intervention must have a high learning potential (veloso, 2005; tomsik & kubicek, 2006). in high-tech industries, latecomers may create high value added per unit thanks not only to access to monopoly profits but also to the great potential for market growth (stehrer & wörz, 2001; fageberg & godinho, 2004). table 4. technological input (r&d expenditure as a percentage of gdp) and output (number of patent applications and patents granted) in 2004 and 2014 country / country group r&d (% of gdp) patents (number) gerd berd patent applications filed under pct triadic patent families 2004 2014 2004 2014 2004 2014 2004 2014 chn 1.22 2.02 0.81 1.56 1.783 24.036 296 2.431 cze 1.14 1.96 0.71 1.10 118 191 22 22 hun 0.86 1.35 0.35 0.96 156 134 49 14 pol 0.55 0.94 0.16 0.44 98 345 21 41 svk 0.50 0.88 0.25 0.32 26 35 1 6 v4 0.74 1.21 0.33 0.64 398 704 93 84 aut 2.17 3.08 1.47 2.2 896 1.386 272 332 deu 2.44 2.88 1.70 1.95 15.480 17.527 6.376 4.260 cemc 2.13 2.57 1.45 1.72 16.774 19.617 6.742 4.676 source: own elaboration based on oecd (2021a) and oecd (2021b). an early discussion of localization policy (richardson, 1991) suggests that it may lead to the loss of markets to less expensive foreign competitors. understandably, chinese buyers had no alternative, since their domestic market was protected by tariffs. however, given the rising labour cost (table 5), it is difficult to explain why foreign buyers were sourcing ever more expensive chinese products citing exclusively market power arguments (grossman, 1981; richardson, 1991; stone et al., 2015). despite the symptoms of local content policies, chinese ht&mht exports in the decade studied increased spectacularly from 7% to almost 17% of world exports (see figure 1) and did so much faster than the share of total goods exports. even though oecd research (2016) shows the generally negative impact of lcrs on trade volumes, it confirms that among the countries that have applied this particular policy instrument, china experienced hardly any negative consequences. the kaldor paradox (1978) appears to have been at work in this case. the paradox is that contrary to intuition, in countries experiencing rapid technological development, an increase in unit labour cost (table 5) is accompanied by an increase in export competitiveness as measured by the share in world exports. these findings were confirmed by fagerberg (1996), who pointed to the role of r&d in increasing the competitive capacity of east asian tigers in the 1980s and the complementarity of technological efforts with economies of scale in some high-tech industries. avoiding the so-called middle-income trap means finding an answer to the question of how to permit wages to rise without losing markets and compete on quality and unique solutions rather than on costs. doubts as to whether the chinese economy could manage such a transition were expressed by gill and kharas (2007) who coined the term ‘middle-income trap.’ a decade later, wei et al., (2017) were quite certain that data on chinese patents appeared encouraging enough that there was no room for doubt any longer. thus, the chinese initiatives mentioned in the literature review aimed at increasing scale and gaining competitive advantages in ht&mht industries were intended to increase technological capabilities, which is not only the raison d’être for applying lcrs but also a precondition for their effectiveness. indeed, the initial reduction in the technological gap made it possible to induce producers to co-operate with indigenous suppliers without excessively reducing economic efficiency (veloso, 2006). 104 | tomasz geodecki, marcin zawicki the role of domestic demand the fast-growing domestic demand driven by high wage dynamics (table 5) may also have been a factor in china’s industrial production dynamics. recalling the observations made by verdoorn (1949), the aforementioned kaldor (1966) argued that productivity growth is not only due to increases in scientific and technological knowledge, but that factor productivity increases with an increase in the scale of production. in his reasoning, kaldor indicated that in different markets dominated by the same american investors, despite having access to the same knowledge and know-how, business actors increased labour productivity faster in larger markets. particularly important for the capital goods sector was the increase in workers’ wages generating demand for industrial goods (kaldor, 1966) and thus stimulating entrepreneurs’ interest in wage increases. in accordance with myrdal’s cumulative causation principle, increasing demand, in turn, accelerates production, leads to productivity increases, and a further reduction in prices, which again stimulates demand, but this time it also enhances the cost competitiveness of a given economy. if it occurs in technologically advanced industries, non-price competitiveness also increases due to innovations driven by learning by doing (amable, 1992). this verdoorn-kaldor effect has a clear keynesian angle and may explain how, despite increasing unit labour costs, the potential for learning by doing and the competitiveness of chinese ht&mht producers continued to increase. analysts note that in transforming its hitherto low-wage economy, ‘china’s economic planning apparatus through its economic transition utilised aspects of kaleckian and keynesian aggregate demand economic theory’ (kenderdine, 2017), the objective being to limit overexposure to global markets by unleashing the potential of a domestic market composed of 1.3 billion consumers (valverde, 2020). with a shrinking working-age population and wages rising due to the achieved technological level, the previous model of low-cost exports could not be maintained, especially in the context of a general retreat from globalisation among western democracies. the dual circulation strategy and measures taken by the chinese authorities to strengthen internal circulation should be seen as a strategy to move away from an export-led development model on their terms (blanchette & polk, 2020). the strengthening internal circulation may also result from a natural confrontation between latecomers and incumbent leaders. examining the development trajectories of brazilian, korean and chinese industries, lee et al. (2018) noticed a process called by them in-out-in-again, which means that after joining gvcs and gaining initial competence in the production of technologically advanced goods, further self-development efforts require a temporary reduction in dependence on foreign contractors to return as global market actors having built their brands. in these circumstances, having a large domestic market may present a considerable advantage. this process is illustrated by the data on labour productivity, wages and labour compensation, and their relationship to value added presented in table 6. in the decade preceding mic 2025, china already saw a significant increase in wages: fourfold in the whole economy and almost threefold in the comparatively better-paid ht&mht sectors. apart from the rapid growth in value added, an extra wage growth driver was the increase in their share of value added to 55% in the economy as a whole and 48% in ht&mht sectors subject to greater international competition. these readings are similar to those of developed countries (aut and deu) rather than to the catching-up ones (v4). for china, the negative consequences of lcrs predicted by theory were not particularly severe. the reduction in consumer surplus due to the increase in the cost of final goods, even if it did occur, was overcompensated by wage increases. on the other hand, the reduced cost competitiveness of domestic enterprises vis-à-vis foreign ones hardly affected chinese producers as they were becoming increasingly focused on the domestic market (as much as 67% of final demand; cf. figure 2d) protected by high trade barriers.4 growing consumer demand was therefore being met by domestic producers, which promoted value-added retention and contributes to productivity growth through economies of scale as well as a rapidly falling learning curve. at the same time, the comparison of labour productivity and wages explains why high-tech sectors were becoming an area that catching-up countries were 4 in 2013, china had one of the highest explicit barriers to trade and investment indicators (oecd entrepreneurship at a glance 2015, p. 109). the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 105 keen to enter ‒ it is not so much the pace as the gap between labour productivity and wages that is highest there.5 focusing on them not only increases the potential to shift from competing on the cost to competing on product quality and technological sophistication (kaldor, 1978; fagerberg, 1996; lee et al., 2018) ‒ which, as was pointed out above, chinese high-tech manufacturers have largely succeeded in doing ‒ but is also simply the most profitable solution (stehrer & wörz, 2001). table 5. labour productivity, labour compensation, and labour share in the economies studied in 2004 and 2014 country / country group productivity (global output thousand usd2004) / employee) wages (labour compensation thousand usd2004 / employee) labour compensation / value added whole economy 2004 2014 change 2004 2014 change 2004 2014 change (p.p.) chn 7.2 28.6 298% 1.2 5.1 325% 48% 55% +7 cze 55.4 72.9 32% 11.5 14.5 26% 51% 51% 0 hun 47.2 50.3 7% 12.2 11.5 ‒6% 57% 54% ‒3 pol 35.6 53.7 51% 8.2 12.0 46% 50% 50% 0 svk 45.0 77.8 73% 8.7 15.5 78% 47% 49% +2 v4 43.7 60.3 38% 10.6 12.7 20% 52% 51% ‒1 aut 135 144 7% 41.2 43.1 5% 59% 61% +2 deu 125.6 125.9 0% 40.2 39.5 ‒2% 62% 62% 0 cemc 113.2 113.6 0% 23.3 23.7 2% 60% 60% 0 ht&mht chn 34.3 91.8 168% 3.0 8.0 167% 39% 48% +9 cze 97.8 149.3 53% 12.2 16.0 31% 48% 44% ‒4 hun 111.9 147.9 32% 11.4 13.0 14% 42% 37% ‒5 pol 64.1 105.1 64% 8.3 12.3 48% 50% 46% ‒4 svk 97.9 218.3 123% 8.9 17.9 101% 49% 51% +2 v4 90.6 144.0 59% 9.7 14.0 44% 47% 44% ‒3 aut 296 341 16% 54.8 59.7 9% 54% 52% ‒2 deu 276.3 286.7 4% 61.7 63.9 4% 62% 60% ‒2 cemc 253.9 262.6 3% 28.9 38.6 34% 60% 57% ‒3 source: own elaboration based on wiod and wiod’s socio-economic accounts. conclusions the findings of our study justify the conclusion that the application of local content requirements in china’s ht&mht industries in 2004-2014 effectively increased the volume of value added created in its domestic economy. as regards h1, there are reasons to believe that the negative consequences of lcrs predicted by the theory indeed occurred in china’s ht&mht industries. the prices of intermediate inputs increased more than proportionally relative to the prices of outputs; likewise, the value added of suppliers to these industries increased more than proportionally, moreover, the gross value-added coefficient in ht&mht industries decreased. these phenomena occurred with greater intensity in china than in benchmark countries where lcrs were not applied. as regards h2, the induced value added by ht&mht industries in the chinese economy significantly outweighed the value-added loss resulting from the reduction in the direct gross value added coefficient in these industries. if this was the outcome of lcrs, then their cost-benefit balance in ht was positive. another argument in support of the research hypothesis was the occurrence of mediating mechanisms, which are identified in the literature as motivations for the use of lcrs (tomsik & kubicek, 2006; veloso, 2006). 5 although labour costs are higher in ht&mht than in the economy as a whole, the former’s much higher productivity provides entrepreneurs with a more favourable difference between output and compensation per worker. 106 | tomasz geodecki, marcin zawicki the reduction in margins in china’s ht&mht sectors appears to have resulted from the imposition of lcrs, which forced final producers to scale up sourcing from local suppliers. by definition, they are less productive in a developing country, hence lcrs are applied to increase their productivity. this contrasts with the absence of such instruments in the cemc countries, where market logic dictates that leading players in headquarter economies should cooperate with low-cost suppliers from abroad. as regards h3, lcrs in china may have contributed to a rapid increase in technological capabilities expressed in terms of r&d intensity and the number of patents. as such, lcrs underpinned considerable investment in the development of local technological capabilities. although rising wages reduced export competitiveness, technical progress overcompensated for this effect. in consequence, non-price competitiveness (exemplified by the growing share of chinese sectors in the global ht&mht products market) and productivity increased, which resulted in a fourfold increase in value added in these sectors over the period in question. in technological frontier countries, there is no potential for such an artificial acceleration of technology transfer, learning, and increasing technological capabilities by increasing the scale of production. technological catching up by chinese ht&mht producers and their suppliers accelerated precisely in the context of significantly increasing scale of production achieved by intensifying participation in world trade and by increasing the purchasing power of local consumers. developed countries have no extra potential for such scaling up, whereas, in developing countries, the domestication of value chains would entail a temporary loss of major markets. moreover, in the latter, the vast majority of final customers are foreign ones accessed thanks to collaboration with headquarter economies. in such a situation, domestication efforts would be counterproductive in terms of increasing the scale of production. this suggests that catching-up countries have limited room for manoeuvre as regards the application of lcrs in pursuit of technological development, unless they have the demographic potential to exploit domestic demand should their foreign partners decide to retaliate. therefore, we relied on circumstantial inferencing: we did not seek unequivocal evidence of impacts, i.e. whether and to what extent lcrs were actually instrumental in the occurrence of these phenomena. however, since the application of this policy instrument brought about positive net effects in the form of increased value added in the domestic economy, and a range of mechanisms emerged to increase the volume of value added in the sector affected by it, we have sufficient evidence to conclude that china’s application of lcrs in 2004‒2014 indeed induced technical progress and increased the volume of value added in its economy. however, it appears that other developing countries are unlikely to benefit from this experience. china’s policy proved to be successful thanks to the existence of a technological gap, the prospects for economies of scale resulting from the size of its internal market, which significantly strengthened the effects of export expansion, and a sufficiently strong state capable of resisting not only the pressure from final goods manufacturers but also from previous global incumbents on technologically advanced products markets. the experience gained by china in the period immediately following its accession to the wto (until 2014) provided a good starting point for the announcement in 2015 of the made in china 2025 strategy, which seems to emphasise the country’s desire to substitute foreign technologies with its own. having said that, our research approach has some limitations. firstly, we assumed that china applied lcrs, whereas no such measures were adopted by the eu member states. however, in reality, various other more or less hidden barriers protect the european market against competition from outside (tariffs) and from technologically catching-up economies (e.g., product standards). the already high level of technological sophistication of the german and austrian economies may be the effect of institutions created decades ago to strengthen internal economic circulation. this implies that certain negative effects of such hidden lcrs should also be visible in the developed cemc countries. we did not address the potential industrial policy impacts such as the loss of cost competitiveness and the struggle to regain it through offshoring. secondly, our findings may lead to the conclusion that subjecting economic actors to an industrial policy regime requires a strong political control of economic life. china officially denied violating wto rules, which was met with widespread disbelief (cf. wübbeke et al., 2016), but analyses of lcrs applied by other countries suggest that other large economies, such as the united states, brazil, and india, use similar instruments to an even greater extent than china (stone the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 107 et al., 2015; oecd, 2016; deringer et al., 2018). this strongly implies that behind the façade of free trade, powerful players pursue protectionist policies anyway (chang, 2003; wallerstein, 2004), whereas china was put on the spot, because its very size threatens the incumbent leaders. in this situation, more useful lessons for developing countries may be drawn from case studies of mediumsized countries and sectoral policies. the consequences of the made in china 2025 strategy also promise to be an informative object of study, as they may already manifest themselves in the subsequent editions of international input-output tables. references abraham, f., konings, j., & slootmaekers, v. (2010). fdi spillovers in the chinese manufacturing sector: evidence of firm heterogeneity 1. economics of transition, 18(1), 143-182. https://doi.org/10.1111/j.14680351.2009.00370.x ali, s., na, h., law, d., & buszard, p. (2004). world trade organisation (wto) and the response of vehicle manufacturers in china: a comparative study. international journal of management practice, 1(1), 57-73. https://doi.org/10.1504/ijmp.2004.004870 amable, b. (1992). effets d’apprentissage, compétitivité hors-prix et croissance cumulative. economie appliqué, 45(3), 5-31. amsden, a.h. (2001). the rise of “the rest”: challenges to the west from late-industrializing economies. oxford university press, usa. auerbach, p., & sotiropoulos, d.p. (2012). revisiting the socialist calculation debate: the role of markets and finance in hayek’s response to lange’s challenge. kingston university london, economics discussion paper, 2-3. https://doi.org/10.1057/9781137335753_15 augustyniak, b., ebeke, c., klein, n., & zhao, h. (2013). german-central european supply chain—cluster report—first background note—trade linkages. imf multi-country report, 13, 263. baldwin, r.e. (2006). globalisation: the great unbundling (s). economic council of finland. baldwin, r.e. (2012). global supply chains: why they emerged, why they matter, and where they are going. cepr discussion papers 9103. https://doi.org/10.1111/twec.12189 belderbos, r., & sleuwaegen, l. (1997). local content requirements and vertical market structure. european journal of political economy, 13(1), 101-119. https://doi.org/10.1016/s0176-2680(96)00036-5 blanchette, j., & polk, a. (2020). dual circulation and china’s new hedged integration strategy. center for strategic & international studies. bruszt, l., & greskovits, b. (2009). transnationalization, social integration, and capitalist diversity in the east and the south. studies in comparative international development, 44(4), 411-434. https://doi.org/10.1007/s12116-009-9045-0 cabrero bravo, a., & tiana álvarez, m.a. (2012). the import content of the industrial sectors in spain. economic bulletin/banco de españa, april 2012, 81-92. chang, h.-j. (2002). kicking away the ladder: development strategy in historical perspective. anthem press. chang, h.-j. (2003). globalisation, economic development & the role of the state. zed books. chang, h.-j. (2007). bad samaritans: rich nations, poor policies, and the threat to the developing world. random house business new york. davidson, c., matusz, s.j., & kreinin, m.e. (1985). analysis of performance standards for direct foreign investments. canadian journal of economics, 876-890. ezell, s.j., atkinson, r., & wein, m. (2013). localization barriers to trade: threat to the global innovation economy. the information technology & innovation foundation. https://doi.org/10.2139/ssrn.2370612 fagerberg, j. (1996). technology and competitiveness. oxford review of economic policy, 12(3), 39-51. https://doi.org/10.1093/oxrep/12.3.39 fagerberg, j., & godinho, m.m. (2004). innovation and catching-up. georgia institute of technology. fu, x., & gong, y. (2011). indigenous and foreign innovation efforts and drivers of technological upgrading: evidence from china. world development, 39(7), 1213-1225. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2010.05.010 108 | tomasz geodecki, marcin zawicki gallagher, k.s. (2003). foreign technology in china’s automobile industry: implications for energy, economic development, and environment. china environment series, 6, 1-18. geodecki, t., & grodzicki, m.j. (2015). how to climb up the world economic league table? central and eastern europe in global value chains/jak awansować w światowej lidze gospodarczej? kraje europy środkowowschodniej w globalnych łańcuchach wartości. zarządzanie publiczne, 33(3), 16. https://doi.org/10.15678/zp.2015.33.3.02 gill, i.s., & kharas, h. (2007). an east asian renaissance: ideas for economic growth. the world bank. retrieved from https://doi.org/10.1596/978-0-8213-6747-6 on april 2, 2023. grodzicki, m.j. (2018). konwergencja w warunkach integracji gospodarczej: grupa wyszehradzka w globalnych łańcuchach wartości. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. grodzicki, m.j., & geodecki, t. (2016). new dimensions of core-periphery relations in an economically integrated europe: the role of global value chains. eastern european economics, 54(5), 377-404. https://doi.org/10.1080/00128775.2016.1201426 grodzicki, m.j., & skrzypek, j. (2020). cost-competitiveness and structural change in value chains–vertically-integrated analysis of the european automotive sector. structural change and economic dynamics, 55, 276287. https://doi.org/10.1016/j.strueco.2020.08.009 grossman, g.m. (1981). the theory of domestic content protection and content preference. the quarterly journal of economics, 96(4), 583-603. https://doi.org/10.2307/1880742 hale, g., & long, c. (2011). are there productivity spillovers from foreign direct investment in china? pacific economic review, 16(2), 135-153. https://doi.org/10.1111/j.1468-0106.2011.00539.x hobday, m. (1995). east asian latecomer firms: learning the technology of electronics. world development, 23(7), 1171-1193. https://doi.org/10.1016/0305-750x(95)00035-b huimin, m., wu, x., yan, l., huang, h., wu, h., xiong, j., & zhang, j. (2018). strategic plan of “made in china 2025” and its implementation. in analyzing the impacts of industry 4.0 in modern business environments (pp. 1-23). igi global. kaldor, n. (1966). causes of the slow rate of economic growth of the united kingdom: an inaugural lecture. london: cambridge up. kaldor, n. (1978). the effect of devaluation on trade in manufacturers. future essays in applied economics, 99-116. keller, w., & yeaple, s.r. (2013). the gravity of knowledge. american economic review, 103(4), 1414-1444. https://doi.org/10.3386/w15509 kenderdine, t. (2017). china’s industrial policy, strategic emerging industries and space law. asia & the pacific policy studies, 4(2), 325–342. https://doi.org/10.1002/app5.177 lee, k., szapiro, m., & mao, z. (2018). from global value chains (gvc) to innovation systems for local value chains and knowledge creation. the european journal of development research, 30(3), 424-441. https://doi.org/10.1057/s41287-017-0111-6 liefner, i., hennemann, s., & xin, l. (2006). cooperation in the innovation process in developing countries: empirical evidence from zhongguancun, beijing. environment and planning a, 38(1), 111-130. https://doi.org/10.1068/a37343 linden, g., kraemer, k.l., & dedrick, j. (2009). who captures value in a global innovation network? the case of apple’s ipod. communications of the acm, 52(3), 140–144. https://doi.org/10.1145/1467247.1467280 liu, k. (2018). chinese manufacturing in the shadow of the china–us trade war. economic affairs, 38(3), 307324. https://doi.org/10.1111/ecaf.12308 liu, z., zhang, w., zhao, c., & yuan, j. (2015). the economics of wind power in china and policy implications. energies, 8(2), 1529-1546. https://doi.org/10.3390/en8021529 lu, y., tao, z., & zhu, l. (2017). identifying fdi spillovers. journal of international economics, 107, 75-90. milberg, w., & winkler, d. (2013). outsourcing economics: global value chains in capitalist development. cambridge university press. ministry. (2016). 2011 input-output tables for japan: joint compilation. ministry of internal affairs and communications, japan. retrieved from https://www.soumu.go.jp/main_content/000443188.pdf moran, t.h. (1992). the impact of trims on trade and development. transnational corporations, 1(1), 55-65. nölke, a., & vliegenthart, a. (2009). enlarging the varieties of capitalism: the emergence of dependent market the domestication of value chains through local content requirements: can interconnected… | 109 economies in east central europe. world pol., 61, 670. oecd. (2015). entrepreneurship at a glance 2015. oecd. oecd. (2016). the economic impact of local content requirements; trade policy note. oecd. oecd. (2013). benefiting from global value chains. synthesis report, oecd. qui, y., & anadon, l.d. (2012). the price of wind in china during its expansion: technology adoption, learningby-doing, economies of scale, and manufacturing localization. energy economics, 34. https://doi.org/10.1016/j.eneco.2011.06.008 richardson, m. (1991). the effects of a content requirement on a foreign duopsonist. journal of international economics, 31(1-2), 143-155. https://doi.org/10.1016/0022-1996(91)90060-j romer, p.m. (1990). endogenous technological change. journal of political economy, 98(5, part 2), s71-s102. https://doi.org/10.1086/261725 simonazzi, a., ginzburg, a., & nocella, g. (2013). economic relations between germany and southern europe. cambridge journal of economics, 37(3), 653-675. https://doi.org/10.1093/cje/bet010 stehrer, r., & wörz, j. (2001). technological convergence and trade patterns’, the vienna institute for international economic studies (wiiw). wiiw working papers. stehrer, r., & stöllinger, r. (2015). the central european manufacturin core: what is driving regional production sharing? fiw research reports. stone, s., messent, j., & flaig, d. (2015). emerging policy issues: localisation barriers to trade. tabata, s. (2014). eurasia’s regional powers compared-china, india, russia. routledge. thun, e. (2004). industrial policy, chinese-style: fdi, regulation, and dreams of national champions in the auto sector. journal of east asian studies, 4(3), 453-489. https://doi.org/10.1017/s1598240800006044 timmer, m.p., dietzenbacher, e., los, b., stehrer, r., & de vries, g.j. (2015). an illustrated user guide to the world input-output database: the case of global automotive production. review of international economics, 23(3), 575-605. https://doi.org/10.1111/roie.12178 tomsik, v., & kubicek, j. (2006). can local content requirements in international investment agreements be justified? https://doi.org/10.2139/ssrn.1092840 u.s. chamber of commerce. (2017). made in china 2025: global ambitions build on local protections. valverde, isabel. (2020). china’s pivot towards domestic-driven growth: not as easy as xi hopes. global risk insights, (december 1). veloso, f. (2001). local content requirements and industrial development: economic analysis and cost modelling of the automotive supply chain. massachusetts institute of technology. veloso, f.m. (2006). understanding local content decisions: economic analysis and an application to the automotive industry. journal of regional science, 46(4), 747-772. https://doi.org/10.1111/j.14679787.2006.00476.x verdoorn, p.j. (translated by g. and a.p. thirlwall). (1949). fattori che regolano lo sviluppo della produttivita del lavoro. l’industria, 1949. wallerstein, i. (2004). world-systems analysis. duke university press. wang, c.c., lin, g.c., & li, g. (2010). industrial clustering and technological innovation in china: new evidence from the ict industry in shenzhen. environment and planning a, 42(8), 1987-2010. https://doi.org/10.1068/a4356 wei, s.-j., xie, z., & zhang, x. (2017). from “made in china” to “innovated in china”: necessity, prospect, and challenges. journal of economic perspectives, 31(1), 49-70. https://doi.org/10.1257/jep.31.1.49 wübbeke, j., meissner, m., zenglein, m.j., ives, j., & conrad, b. (2016). made in china 2025. mercator institute for china studies. papers on china, 2, 74. 110 | tomasz geodecki, marcin zawicki authors the contribution share of authors is equal and amounts to 50% for each of them. tg – conceptualisation, methodology, formal analysis, writing, validation, mz – conceptualisation, methodology, writing, validation, funding acquisition. tomasz geodecki phd in economics, an assistant professor at the department of public policy, krakow university of economics. his research interests include economic policy, innovation policy, and policy analysis. correspondence to: dr tomasz geodecki, department of public policy, krakow university of economics, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland; e-mail: geodeckt@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7028-0162 marcin zawicki habilitation in policy sciences, phd in economics, an associate professor at the department of public policy, krakow university of economics. his research interests include policy analysis, public management and governance. correspondence to: dr hab. marcin zawicki, prof. uek, department of public policy, krakow university of economics, rakowicka 27, 31-510 krakow, poland; e-mail: zawickim@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-3724-2658 acknowledgements and financial disclosure the publication was financed from the subsidy granted to the krakow university of economics – project nr 046/gap/2022/pot. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. pm-03-02-02-023-alnassar s u g g e s t e d c i t a t i o n : alnassar, f. (2017). franchising and the internationalization of businesses: the case of fast food chains. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 23-36 (in: m. maciejewski (ed.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). franchising and the internationalization of businesses: the case of fast food chains fadil alnassar1 kingston universty river house, 53-57 high street, london, united kingdom e-mail: fadilalnasser@gmail.com abstract: the objective of this paper is to investigate the role of franchising in the process of internationalization of the fast food industry. the paper hypothesizes that franchising is an effective means of internationalization in the fast food industry that increases the revenues of the company. the hypothesis of the paper will be tested using the linear regression analysis. this analysis studies the relationship between revenues (dependent variable) and the number of outlets and the number of employees (independent variables). the sample includes 15 fast food chains from the list of 100 top franchises of 2017. the study of the annual reports of these 15 fast food chains revealed a correlation between the company’s decision to go global through franchising and the growth of its revenues. it is necessary to build a literature on the role of franchising in the internationalization of business. the originality of this paper lies in the way it seeks to illuminate future academic research on the impact of franchising as an internationalization process on business revenues. keywords: internationalization; franchising; fast food; revenues; factors jel codes: f26 1. introduction the internationalization of business operations is the most critical decision a company may take. internationalization can be defined as the process whereby a company starts to operate across national borders (malhotra & hinings, 2009). business operations can go global in different ways, including management contracts, concessions, franchising, mergers and acquisitions, and franchising (williams & shaw, 2011). these models are usually affected by a number of factors that have been labelled “push and pull” factors (malhotra & hinings, 2009). the internationalization of business in the fast food industry is mostly done through franchising. academic research has, so far, focused on these “push and pull” factors and on the 1 bachelor of computer science (kingston university london, united kingdom). currently working towards a phd by publication (kingston university london, united kingdom) his research interests include franchising, it, web technology and franchising and business management. 24 fadil alnassar internationalization models in retailing and services. the study of franchising as an internationalization process in the fast food industry is still a novelty. this paper focuses on franchising as an internationalization process in the fast food industry. franchising is an important business form in the fast food industry, given the fact that the biggest food chains in the world use it to expand their business operations locally and internationally. fast food franchising accounted for 25 % of all franchises in 2016 (food franchise industry report, 2016). in the us, alone, fast food franchises employ 4 million people and generates some $570 billion a year (food franchise industry report, 2016). however, research on the role of franchising as a tool of business expansion in the fast food industry is still in its infancy. previous studies have focused on the role of franchising in other sectors, such as retailing, automobile and services. this paper seeks to investigate the role of franchising in the process of internationalization of the fast food industry. the paper hypothesizes that franchising is an effective means of internationalization in the fast food industry that increases the revenues of the company. using the available statistical data, the hypothesis of the paper will be tested using the linear regression analysis. the study seeks to contribute to the debate on franchising in relation to business internationalization. by focusing on fast food chains, the paper gives empirical evidence as to the role of franchising as an internationalization mode. the study has two sections. the first section surveys the literature available in the fields of business internationalization and franchising. the purpose of this section is to establish a theoretical background where the two fields can be brought together. the second section of the paper makes a practical approach to the topic. it uses a linear regression model to measure the correlation between business internationalization and franchising. 2. literature review over the last forty years, franchising has been regarded as strategy for growth (dixon & quinn, 2004). as a subject of academic research, franchising is usually divided into two styles: trade-name franchising and business-format franchising (dixon & quinn, 2004; sadi & henderson, 2011). in a brand-name franchise, the franchisee is allowed to either distribute the product/service or use the trade mark in return for some money he pays to the franchisor (dixon & quinn, 2004). in the business format franchising, the franchisee outsources the whole business method to the franchisor (dixon & quinn, 2004). business-format franchising seems to be the norm in the fast food industry. it has a number of benefits for both the franchisor and the franchisee. the latter is attracted to it because it provides him with a proven business blueprint, professional training and technical support (khan,2016). us franchisors are attracted to the global market because they see in it three essential factors of business success: the existence of a middle-class consumer yearning for their product/service, a secure and favourable business environment, and a willing investor (affes, 2016). franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 25 table 1. thematic literature review table theme: understanding the process of internationalization in relation to franchising study field outcome measure relevant findings malhotra, n., & hinings, c.j. (2009). an organizational model for understanding internationalization process. journal of international business studies, 41(2), 330349. doi: 10.1057/jibs.2009.75 williams, a., & shaw, g. (2011). internalization and innovation in tourism. annals of tourism research. 38(1), 27-51. doi: 10.1016/j.annals.2010.09.006 dixon, h., & quinn, b. (2004). franchising and the internet: an exploratory study of franchisor web sites. internet research, 14(4), 311-322. sadi, m.a., & henderson, j.c. (2011). franchising and small medium-sized enterprises (smes) in industrializing economies. the journal of management development, 30(4), 402-412 khan, z. (2016). determinants of a successful crossborder knowledge transfer in franchise networks. journal of asia business studies, 10(2), 148-16 hynes, b. (2010). international small business growth: a process perspective. irish journal of management, 29(2), 87-106 guercini, s., & runfola, a. (2010). business networks and retail internationalization: a case analysis in the fashion industry. industrial marketing management, 39(6), 908-916. b us in es s & t ou ri sm e st ab lis hi ng a th eo re tic al f ra m ew or k fo r th e st ud y of in te rn at io na liz at io n pr oc es s e st ab li sh in g a li nk b et w ee n in te rn al iz at io n an d in no va ti on i n th e to ur is m i nd us tr y the study offers an understanding of the process of internationalization that can be used in future research. it defines it as a process whereby a company decides to move beyond national borders. the correlation between internationalization and business innovation has been empirically tested on the tourism industry. franchising is a way for sme to go global. in franchising, the whole business process and business formula is taken beyond the national borders. business internationalization helps sme manage their risk factors. the process of internationalization is triggered by the company’s decisions to increase their profits and enhance their competitive advantage. theme: fast food franchising aliouche, h., & schlentrich, u. (2011). towards a strategic model of global franchise expansion. journal of retailing, 87(3), 345-365. randheer, k., & al-aali, a. (2015). what, who, how and where: retailing industry in saudi arabia. journal of competitiveness studies, 23(3), 54-69. zhang, m. (2015). international franchising: food safety and vicarious liability in china. franchise law journal, 35(1), 93-103. jehanzeb, k., rasheed, a., & rasheed, m.f. (2013). effects of training and development on job satisfaction and turnover intentions in fast food franchises of saudi arabia. the business & management review, 3(3), 101-115. harmon, t.r., & griffiths, m.a. (2008). franchisee perceived relationship value. the journal of business & industrial marketing, 23(4), 256-263. yang, n. (2013). march of the chains: herding in restaurant locations. discussion paper, mcgill university. m od el s of f ra nc hi si ng + i nt er na ti on al f ra nc hi si ng + f as t f oo d f ra nc hi si ng i n s au di a ra bi a f ra nc hi si ng a s an i nt er na ti on al iz at io n m od el there is a growing literature on the role of franchising as internationalization mode. franchising offers a model whereby the business design is transported beyond national borders. fast food franchising in saudi arabia offers a fertile ground for the study of business internationalization. empirical data is still needed to prove the link between franchising and business internationalization source: own study. 26 fadil alnassar 3. understanding the process of internationalization in relation to franchising a number of studies have sought to understand the process of internationalization in the franchising sector. these studies offered several ways to define the internationalization and franchising processes. hynes (2010) believes that the internationalization process actually represents a route for business growth when companies seek to expand their business outside of their local markets. the study explores the process of internationalization in a sample of irish small and medium enterprises (sme). it includes examinations of 80 smes. the gathered data show that the majority of respondents were forced to turn to exports mostly due to a lack of market opportunities in the domestic market. they were required to export to the uk market instead as their first location. this lead them to adopt a phased approach to internationalization. according to the study. any kind of sme internationalization represents is a series of interrelated activities. these activities are all part of the overall growth strategy of the company. the paper also offers some suggestions for government policy to develop more sme-targeted financial supports used for development of the export capabilities. similarly, owusu and habiyarake (2011) investigated how seven finnish business-to-business companies have overcome risk and turbulence in their internationalization to south africa. the study finds that the levels of perceived risk and turbulence were high in the market and the firms have used networks, alliances, gradual involvement, and a combination of entry modes to deal with the situation. guercini and runfola (2010) conducted a research project about different theoretical perspectives on the various business networks and their role in the process of internationalization. their specific study is conducted on a vertically integrated company in the fashion supply chain, which has implemented branding and retailing strategies in international markets. the study aims at an in depth analysis of the extent to which business relationships represent a learning context involving opportunities/constraints in the internationalization process. they have also offered an explanation of the relationship between the specific business model, the international patterns followed, and business relationships. the second trend in the literature available has been interested in identifying the scope of the internationalization process in relation to franchising. several studies have been conducted to investigate and identify main reasons and motivation for companies and firms to go global. zarei, nasseri and tajjedin (2011) argue that smes entry into international markets causes their growth but also influences national economic raise. rask (2014) maintains that the internationalization process via business model innovation leads to a new or a renewed business. this is also very important point because little attention was given to the subject, assuming that internationalization is desirable per se. the study intends to build a conceptual model from the studies on business model innovation, internationalization of the firm, international entrepreneurship, and global marketing, and thus support the claim about the importance of the internationalization. rask (2014) offers a model franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 27 to investigate internationalization through business model innovation. the model includes design dimensions, which are domestic or globalized in upstream production as well as in downstream markets. there is another reason why smes should go international, which was not previously examined enough. knight & daekwan (2009) find the internationalization of smes growing. this is very important because such companies typically have much less financial resources than large multinational companies. the implication is that international business is often more challenging for smaller organizations. the paper offers a thorough investigation of the widespread internationalization of smes, as well as specific factors which support their better performance outside the home country. the results they found suggest that international orientation, international marketing skills, international innovativeness, and international market orientation are all significant indicators of international business competence. the other finding imply that international business competence is instrumental in sme international performance. there are two standpoints about whether internationalization and franchising do indeed help companies to profit and extend their business outside local markets. several studies show that these processes are helpful. doherty (2009) shows that there is too little research about companies’ decisions to choose franchise markets and partners, even though it is an obvious fact that there is a prevalence of franchising as a starting step for just about any international retailer. it usually amounts to a strategic partner selection process which includes factors related to finance, business, brand, and cooperation between the partners and the key factors influencing partner selection. on the other hand, however, there are cases of an opportunistic view to market and partner selection. in such cases partner selection directly influences market selection (doherty, 2009). there is another related question which is still understudied in the relevant literature. why should we rely on internationalization processes? what if this process is actually not recommended but rather some sort of de-internationalization? could it be that the latter might actually improve business? (turcan, 2011). despite the substantial progress made by scholars in the domain of international entry mode, there is still no adequate explanation of how companies operate in foreign markets. while the extant literature emphasizes the role of domestic and foreign country factors on the initial choice of foreign market entry mode, less is documented on the effect of changes in the external environment, or indeed internal changes within the firm on the continuance of internationalization beyond selection decisions. in response to the above questions, turcan (2011) proposes a dynamic conversation about de-internationalization. the concept of de-internationalization is to be understood as part of the broader perspective of the overall cross-border strategy of a company. at the same time, however, the present research on de-internationalization is still scarce and needs to be developed. contemporary business both international and domestic cannot avoid issues related to the workplace. such issues usually amount to interpersonal relations among employees at workplace. it is, therefore, important to study the exact influence of such items on internationalization processes. for example, as found in 28 fadil alnassar pathak (2011) it is an important question of management of mixed culture which serves as a role in the process of development of business. even though diversity is a notable issue in many professional organizations, prominent firms do their best to manage this fact to their full advantage. such organizations are managed in order to obtain a significant advantage in the global and in some cases local market place. basically, the entire purpose of managing diversity is being advanced for the purpose of bringing out the best of employees’ attributes, such as talents, abilities, skills etc. these attributes are for the benefits of individual employees as well as the well-being of the corporation. the study shows that when workforce diversity is successfully managed, no employee in the company feels disadvantaged. pathak finds it obvious and interesting that more and more contemporary companies are beginning to recognize and implement the power of workforce diversity. further research is required on the process of embracing new structures and work practices which are completely different from the ones that were traditionally implemented and followed. more research is also required to investigate these reforms and current weaknesses in the traditional management system. pathak also discusses different ways of need for employees to understand and accept the values of differences among them. last but not the least, speaking of the justification of the internationalization and franchising processes, the questions of productivity and increased performance are inevitable. brock & alon (2009) conducted a research on internationalization issues and processes. it is required to explain the exact relationship between internationalization and performance, with special focus on dynamic context of professional service companies. the pathways to internationalization need also to be investigated. a few attempts have been made to study the different forms internationalization can take. for instance, arregle et al. (2012) studied the pathways to internationalization in relation to family-controlled companies. the study contributed to the discussion of the different agents that should be involved in the internationalization process. it investigated the role of the external parties in the governance, such as board of directors in their internationalization. another way of going international is explained by jonnson and foss (2011) who claimed that business organizations may expand internationally by replicating part of their value chain. using the example of ikea, the research studied how a company can go global by replicating features at higher level (for example vision) in a uniform manner across its units worldwide. there are several ways to implement internationalization and franchising processes. malhotra and hinings (2009) discuss one of them which implies an organizational model used primarily for the purpose of understanding the process of business internationalization. any such process will differ in accordance with type of organization. three organization processes are compared in this paper: the mass production organization; the disaggregated production organization; and the project-based organization. as already indicated, all of these types of organization respond in a different manner to features of the internationalization process, that is, the focus of entry, the degree of presence and physical presence requirements in the foreign market. franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 29 a study with similar results is offered by williams and shaw (2011) who have researched tourism. they attempt to explain that internationalization can be conceptualized in three different ways: (a) internationalization process as a form of innovation processes; (b) successful internationalization necessarily means innovation, and (c), internationalization implies that companies must possess superior knowledge. alon, ni and wang (2012) proposed an agency-based organizational model of internationalization through franchising in on the case study of hotel sector. the analysis shows that a decision to internationalize through franchising is positively related to the percentage of franchises, the ratio of franchised units to the total number of units. 4. fast food franchising a currently underdeveloped and promising research area is the global index of international franchise expansion. the index is very significant because it ranks countries according to their attractiveness to specific country-based franchise companies. aliouche and schlentrich (2011) use a quantitative model which combines insights from academic research and business practice that generate a ranking of 143 potential expansion target countries according to their risk/opportunity profiles. it is interesting to note that these rankings suggest that countries with large markets and solid political and legal systems are the most attractive for usbased companies, while the small, unstable african countries are the least attractive. for example, the study shows that china is quite attractive from a market opportunity perspective, but nevertheless not highly ranked because of their significant risks and large cultural and geographic distances. the literature on the internationalization of fast food chains is another promising area. there has been a number of studies on the factors that help the expansion of fast food chains across the world. in an attempt to understand the financial drives behind fast food franchising, researchers have set to discover the appeal of certain fast food chains in some parts of the world. the issue has been studied from many theoretical and practical angles. for instance, a few studies have focused on the success of fast food chains in the arabian gulf, with a special emphasis on saudi arabia. the research conducted on the region testifies to the growing academic interest in fast food franchising within a global context. the results of the studies can be used to reflect the role of franchising as an internationalization model, given the fact that the gulf region is one of the biggest markets of fast food (randheer & al-aali, 2015). fast food outlets represent the biggest portion of the franchising market in saudi arabia. in 2014, there were 14,366 fast food outlets in the kingdom (basahih, 2013). the success of the fast food franchising in saudi arabia can be ascribed to a number of factors, including brand consciousness, expatriate population and a large population of young people in saudi arabia (randheer & al-aali, 2015). the young and the expatriate populations contribute to raise product consciousness, which has in turn fostered the growth of international franchising. the fast food sector is expected to grow despite the current economic slowdown, to reach a sales figures of sr259.4 billion in 2018 (basahih, 2013). 30 fadil alnassar aware of the demand of their products in saudi arabia and of the high competitions in their homelands, international food chains franchise their business operation methods to local investors with the hope of bolstering global revenues. generally speaking, academic research on franchising in saudi arabia is still in its infancy. the lack of a legal framework for franchising in the kingdom is the main reason behind this. there is no franchising system as such in saudi arabia (sadi & henderson, 2011). franchise agreements are treated as commercial agreement and are regulated by the “agency law”. the few studies that have been carried out on fast food outlets in saudi arabia have focused either on the franchisor-franchisee relationship (zhang, 2013; sadi & henderson, 2011; jehanzeb, 2013) or on the lucrative opportunities presented to franchisor in the saudi market (ali, 2008) or still on the role of the fast food outlets in saudi arabia in the growth of the mother company (randheer & al-aali, 2015). as a result, researchers who set to explore the subject of fast food franchising focused more on explaining why it existed in the first place. they were keen to account for the big number of food outlets in the country, relating that to the demographic changes in the last two decades, the thriving economy, the existence of brand conscious consumers and the expatriate population (zhang, 2013; sadi & henderson, 2011; ali, 2008; randheer & al-aali, 2015). in trying to account for the popularity of fast food franchising in saudi arabia, researchers have focused on issues that relate to franchising in general, such as the role of franchising in the growth and the internationalization of the mother company. they weighed the franchising option against opening company-owned outlets around the world (dixon & quinn 2004). such studies yielded significant accounts not only of why the fast food franchising was booming over the last two decades, but also of the size and diversity of these outlets. for example, a study revealed that, despite the emergence of some local fast food chains, such as herfy, maestro pizza, and kudu, international food chains still represent (jehanzeb, 2013). another issue that was highlighted in the literature on franchising was the franchisor-franchisee relationship. this relationship has a special character in saudi arabia, given the fact that there is no legal frame of franchising. much of the research in this area has focused on how franchisors seek to dominate and control franchisees (harmon & griffiths, 2008). other studies (khan, 2016; bishara & schipani, 2014; yang, 2013) highlight the importance of trust building between the franchisor and the franchisee. in some of these studies (bishara & schipani, 2014; yang, 2013) trust has been studied in relation to the conflict of interests between the two parties of the contract. however, these studies are concerned with the franchising system in general, and empirical data on the connection between franchising and business internationalization is still scarce. 5. material and methods this research sets to test one major hypothesis: h: franchising is an effective means of internationalization in the fast food industry that increases the revenues of the company. franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 31 the hypothesis was tested using data from the top 100 global franchises report 2016 released by the franchise direct on their website (http://www.franchisedirect.com). the report provides statistical data about the top 100 global franchises for the year 2017 from different industries. this study analyses the data of 16 fast food chains out of 23 that appear on the top 100 global franchises. the report has links to a detailed analysis of each franchise’s cost and fees where the number of units and the annual revenues were given for every food chain. all the data related to business operations of the franchises in this paper was taken from this report. the data is presented in table 1 in this paper. the simple linear regression analysis was used to measure the growth of revenues for the 15 fast food chains. to get a clear idea of the impact of franchising on the financial growth of these companies, data on the business operations of the companies was retrieved from their annual reports of 2015 (table 1). in the analysis of the business expansion of these chains, the researcher has used the volume of revenues per unit per $ million as the dependent variable that indicates the success of the company. a number of independent variables have been used in the analysis to measure the financial growth of the companies. these were the number of employees, the number of countries in which the company has outlets, the total number of the franchise units per chain and the revenue per franchise unit. the value of these variables is all determined according to the 2015 annual reports of the analyzed companies. table 2. the fast food companies’ franchises no. name of the company number of employees in 2015 sales volume in billions of dollars in 2015 number of countries in which the company operates number of franchise units 1 mcdonalds 420,000 25,413 119 36,525 2 kfc 455,000 23,33 125 19,955 3 burger king 340,000 4,158 100 15,738 4 subway 492,000 19,2 112 44,810 5 pizza hut 300,000 3,01 90 16,125 6 domino’s pizza 145,00 2,2 60 12,100 7 taco bell 175,00 1,988 17 6,321 8 wendy’s 47,200 1,8703 30 6,515 9 dairy queen 68,936 2,024 27 6,670 10 papa john’s 20,700 1,439 37 4,895 11 hardee’s 21,200 1.288 10 2,145 12 wingstop 8,838 0,0201 6 950 13 little caesar’s 78,250 3,4 20 4,100 14 popeyes louisiana kitchen 2130 0,206 30 2600 15 marco’s pizza 20,000 0,337 4 780 16 johnny rockets 7,500 0,0478 26 360 source: author’s processing based on 100 global franchises report 2016 and the annual reports of these companies. 32 fadil alnassar 6. results and discussion the data on the operations of the companies was used to determine the correlation between the dependent variable and the four independent variables. (table 2) represents the results of the analysis. table 3. results of the correlation between the dependent and the independent variables variable / measure revenue per franchise unit number of units number of employees number of countries revenue per franchise unit 1 – 0,09 0,7939 number of units – 1 0,747 0,7472 number of employees 0,09 0,7937 1 – number of countries in which it operates 0,747 0,7472 0,09 1 source: author’s calculations. table 2 shows the indicators in our regression model. the revenue per franchise unit and the number of countries have a high correlation rate in the analysis (0.793). this correlation suggests that the more countries the company reaches, the higher its revenues will be. an interesting correlation exists also between the number of franchise units and the number of employees in the company. the lowest correlation in the regression analysis is seen the total number of employees in the company and the revenue per franchise unit. this low correlation can be explained by the fact that these companies are different in size. to get a better idea of the correlation between these two variables, the revenue per employee must be calculated. a linear regression model is needed to test the hypothesis of the paper. the regression model herein applied contains two variables: the sales revenues in $ million per franchise unit as the dependent variable and the number of countries in which the company operates as the independent variable. the 16 companies analyzed in this study internationalize their business operation through franchising. through our regression model, we can see that an increase in the number of countries in which the company operates by 1 will bring an increase in the revenue per franchise unit by $ 0.06 million. since these companies use franchising, it can be assumed that this model is effective in the internationalization of the business operations. the study of the correlation between the different variables have helped us process our regression model. such a model contains factors of revenues per franchise unit in $ million. given the fact that all the studied companies have franchises worldwide, the findings point to the validity of our initial hypothesis. � = 0,0627� + 2214,1� where: � the revenue per franchise unit in $ million; � the number of countries in which the company operates. the internationalization mode followed by the fast food chains is franchising. following this business model, fast food companies decide to expand their business activities abroad as a way of improving their competitiveness and to ensure their franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 33 business survival in global market. the choice of franchising as a method of internationalization was triggered by risk management concerns. as the franchisor focuses on improving the business model at home, the franchisee helps internationalize the business design and boost business revenues for the mother company. franchising allows the franchisor to operate at a lower capital. table 4. summary of empirical findings sample description general information international fast food chains business activity food & beverage number of chains 16 mean number of outlet per chain 22,585 objective to measure the extent to which franchising helps/hampers the process of internationalization. form of franchising business model reason for model selection it helps business expansion abroad. franchising and internationalization revenue per franchise unit in usd million 0,0627 source: own study. the internationalization mode followed by the fast food chains is franchising. following this business model, fast food companies decide to expand their business activities abroad as a way of improving their competitiveness and to ensure their business survival in global market. the choice of franchising as a method of internationalization was triggered by risk management concerns. as the franchisor focuses on improving the business model at home, the franchisee helps internationalize the business design and boost business revenues for the mother company. franchising allows the franchisor to operate at a lower capital. 7. implications from a franchisor’s perspective, the findings of this paper imply that franchising is a crucial factor of business internationalization. the business model of franchising seems to be the most suitable franchising strategy in the case of fast food chains. from the point view of the franchisee, business-format franchising provides him with a proven business blueprint, professional training and technical support. fast food franchisors are attracted to the global market because they see in it three essential factors of business success: the existence of a middle-class consumer yearning for their product/service, a secure and favourable business environment, and a willing investor. moreover, fast food chains should be aware of the cultural assumptions in the target market with regard to international chains. these assumptions occur at different of business internationalization. a proper understanding of partner selection dynamics and careful consideration of criteria’s like culture, organizational values, pricing, experience, etc. would result in a more successful franchising experience and would help the company expand its business operations abroad. this research has sought to study the correlation between franchising and the internationalization of business. it has used a linear progression model to measure this 34 fadil alnassar correlation. the paper has focused on the fast food industry to test the major research hypothesis. however, there are a few limitations to the research. first, a broader focus on retailing would yield substantial results on the issue of franchising as a mode of internationalization. second, the sample of the research is relatively medium in size, which might undermine the findings of the paper even if it represents the top companies that appeared in the food franchise report of 2016. third, due to its nature, a case study of the fast food industry, no generalizations can be made to the other industries. because this research has focused on the fast food industry, similar studies need to be done on other retailing sectors. future research is needed to provide empirical data from similar contexts. there are also some methodological shortcomings of the paper. the use of other data collection methods such as interviews and questionnaires will help validate the hypothesis. more research needs to be carried out on the relationship between franchising and business internationalization to build a good body of literature for future researchers. 8. conclusions fast food chains are a good example where the relationship between franchising, business internationalization and revenue growth can be studied. this study has tried to see the effectiveness of franchising as an internationalization process. the focus of the study was on the fast food industry due to its importance in the franchising sector. within the context of the research, franchising has been studied as the process whereby the fast food chain decides to expand its business operations across the globe. as an expansion tool, franchising has a positive effect on the revenues of the company. the first part of the paper has reviewed the literature available in the field. this theoretical part focuses on the link between business internationalization and franchising in the literature review. the review of the literature has been useful in formulating the central hypothesis of the research. the hypothesis was tested using data from the top 100 global franchises report 2016 released by the franchise direct on their website. this study analyses the data of 16 fast food chains out of 23 that appear on the top 100 global franchises. a linear regression model was then used to study the correlation between the variables of the model. the results of the correlation point to the validity of the hypothesis. based on the 16 examples studied in this paper, franchising seems to be a good internationalization model that increases the revenues of the company. literatura affes, h. (2016). the role of normative expectations of franchisees in assessing the quality of franchisor-franchisee dyadic relationship. journal of internet banking and commerce, 21(2), 1-23. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1826917779?accountid=142908 aliouche, h., & schlentrich, u. (2011). towards a strategic model of global franchise expansion. journal of retailing, 87(3), 345-365. franchising and the internationalization of business: the case of fast food chains 35 alon, i., ni, l., & wang, y. (2012). examining the determinants of hotel chain expansion through international franchising. international journal of hospitality management, 31(2), 379-386. arregle, j.l, naldi, l., nordqvist, m., & hitt, m.a. (2012), internationalization of family-controlled firms: a study of the effects of external involvement in governance. entrepreneurship: theory and practice, 36, 1115-1143. doi: 10.1111/j.1540-6520.2012. 00541.x basahih, e. o. (2013). an explorative analysis of electronic retailing customer adoptions in the context of saudi arabia (order no. mr95508). available from proquest central; proquest dissertations & theses global. (1473911438). retrieved from https://search.proquest.com/docview/1473911438?accountid=142908 bishara, n. d., & schipani, c. a. (2014). a corporate governance perspective on the franchisorfranchisee relationship+. stanford journal of law, business & finance, 19(2), 303-329. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1642661075?accountid=142908 brock, d., & alon, i. (2009). internalization of professional service firms. international business: research teaching and practice, 3(1), 52-70. dixon, h., & quinn, b. (2004). franchising and the internet: an exploratory study of franchisor web sites. internet research, 14(4), 311-322. retrieved from https://search.proquest.com/docview/219853768?accountid=142908 doherty, a.m (2009). market and partner selection processes in international retail franchising. journal of business research, 62(5), 528-534. doi: 10.1016/j.jbusres.2008.06.011 franchise direct (2016). food franchise industry report 2016. retrived from http://www.franchisedirect.com/information/foodfranchiseindustryreport2016/?r=5388 griffith, d.a., cavusgil, s.t., & xu, s. (2008). emerging themes in international business research. journal of international business studies, 39(7), 1220-1235. doi: 10.1057/palgrave.jibs.8400412 guercini, s., & runfola, a. (2010). business networks and retail internationalization: a case analysis in the fashion industry. industrial marketing management, 39(6), 908916. doi: 10.1016/j.indmarman.2010.06.010 harmon, t.r., & griffiths, m.a. (2000). franchisee perceived relationship value. the journal of business & industrial marketing, 23(4), 256-263. doi:http://dx.doi.org/10.1108/08858620810865834 hynes, b. (2010). international small business growth: a process perspective. irish journal of management, 29(2), 87-106. jehanzeb, k., rasheed, a., & rasheed, m.f. (2013). effects of training and development on job satisfaction and turnover intentions in fast food franchises of saudi arabia. paper presented at the , 3(3) 101. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1440309465?accountid=142908 jonsson, a. & foss, n.j (2011). international expansion through flexible replication: learning from the internationalization experience of ikea. journal of international business studies, 42, 1079-1102. doi:10.1057/jibs.2011.32 khan, z. (2016). determinants of a successful cross-border knowledge transfer in franchise networks. journal of asia business studies, 10(2), 148-163. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1826442342?accountid=142908 36 fadil alnassar knight, g., & kim, d. (2009). international business competence and the contemporary firm. journal of international business studies, 40(2), 255-273. doi: 10.1057/palgrave.jibs.8400397 malhotra, n, & hinings, c.j. (2009). an organizational model for understanding internationalization process. journal of international business studies, 41(2), 330349. doi: 10.1057/jibs.2009.75 owusu, r., & habiyarake, e. (2011). managing risk and turbulence in internationalization of foreign companies to south africa: lessons from seven finnish business-tobusiness firms. journal of african business, 12(2), 218-237. pathak, s. (2011). managing cultural diversities in internalization of business, international journal of enterprise computing and business systems, 1(1). randheer, k., & al-aali, a. (2015). what, who, how and where: retailing industry in saudi arabia. journal of competitiveness studies, 23(3), 54-69. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1795624910?accountid=142908 rask, m. (2014). internationalization through business model innovation: in search of relevant design dimensions and elements. journal of international entrepreneurship, 12(2), 146-161. doi: 10.1007/s10843-014-0127-3 sadi, m. a., & henderson, j. c. (2011). franchising and small medium-sized enterprises (smes) in industrializing economies. the journal of management development, 30(4), 402-412. doi:http://dx.doi.org/10.1108/02621711111126855 turcan, r. (2011). de-internationalization: a conceptualization, aib-uk & ireland chapter conference ‘international business: new challenges, new forms, new practices,’ april 2011. retrieved from https://ssrn.com/abstract=1856534 williams, a., & shaw, g. (2011). internalization and innovation in tourism. annals of tourism research, 38(1), 27-51. doi: 10.1016/j.annals.2010.09.006 yang, n. (2013). march of the chains: herding in restaurant locations,î discussion paper, mcgill university zarei, b., nasseri, h., & tajjedin, m. (2011). best practice network business model for internationalization of small and medium enterprises. journal of international entrepreneurship, 9(4), 299-315. zhang, m. (2015). international franchising: food safety and vicarious liability in china. franchise law journal, 35(1), 93-103. retrieved from https://search.proquest.com/docview/1728267107?accountid=142908 06-baran_bak s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : baran, g., bąk, j. (2016). przedsiębiorczość jako proces stawania się. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), s. 83-98. przedsiębiorczość jako proces stawania się grzegorz baran uniwersytet jagielloński wydział zarządzania i komunikacji społecznej instytut spraw publicznych ul. prof. st. łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: g.baran@uj.edu.pl janusz bąk politechnika krakowska im. tadeusza kościuszki wydział fizyki, matematyki i informatyki instytut ekonomii, socjologii i filozofii ul. warszawska 24, 31-155 kraków e-mail: januszbak@pk.edu.pl streszczenie: celem artykułu jest przedstawienie propozycji koncepcji przedsiębiorczości jako procesu stawania się. artykuł prezentuje wyniki wstępnych badań konceptualno-teoretycznych zmierzających do zbudowania podstawy teoretycznej dla przyszłych badań empirycznych w zakresie przedsiębiorczości i innowacji. w artykule wykorzystano wyniki analizy teorii społecznych, które ujmują rzeczywistość społeczną jako istniejącą jedynie w ciągłym ruchu, w ciągłej zmianie, co wyjątkowo dobrze koresponduje z charakterem przedsiębiorczości. słowa kluczowe: przedsiębiorczość; teoria strukturacji; teoria stawania się; innowacje klasyfikacja jel: l26 1. wprowadzenie problematyka przedsiębiorczości koncentruje się na dwóch obszarach. pierwszy dotyczy przedsiębiorcy, jego cech osobowych, warunków identyfikowania okazji i predyspozycji społeczno-psychologicznych. drugi jest związany z procesem, w ramach którego okazja jest odkrywana i wykorzystywana do tworzenia lub rozwijania organizacji. niemniej jednak w większości prac w ramach teorii przedsiębiorczości w różnym stopniu te dwa obszary są od siebie separowane, a badacze koncentrują się albo na aspekcie osobowym, albo na strukturalnym. nie uwzględniają w dostatecznym stopniu dynamiki relacji, jakie zachodzą pomiędzy jednostką 84 grzegorz baran, janusz bąk a strukturą, ich interakcyjności, rekurencyjności, współwarunkowania i swoistej dwoistości. struktura generuje określone możliwości (okazje) dla przedsiębiorcy, w ramach których tworzone są przez tegoż przedsiębiorcę innowacje pozwalające na wykorzystanie tych okazji. równocześnie przedsiębiorca chcący z tymi innowacjami odnieść sukces na rynku musi redefiniować tę strukturę w wymiarze zasobów, reguł działania czy sposobów interpretacji. nie są to działania jednorazowe, ale mają charakter ciągły. nie da się ich zamknąć w zdefiniowane ramy czasowe i strukturalne, co powoduje, że przedsiębiorczość jest w ciągłym procesie stawania się. negocjowane są znaczenia, zasoby i reguły działania na poziomie przedsiębiorcy oraz istniejącej struktury, w której zidentyfikował on tę okazję. celem artykułu jest przedstawienie wstępnej propozycji koncepcji przedsiębiorczości jako procesu stawania się. poszukując mocnej podstawy teoretycznej dla badań nad przedsiębiorczością i innowacjami, odwołujemy się do tych teorii społecznych (m.in. teoria stawania się społeczeństwa sztompki, teoria strukturacji giddensa, teoria figuracji eliasa), które ujmują rzeczywistość społeczną jako istniejącą jedynie w ciągłym ruchu, w ciągłej zmianie, co wyjątkowo dobrze koresponduje z charakterem przedsiębiorczości. artykuł ma charakter teoriopoznawczy i przedstawia wyniki wstępnych badań konceptualno-teoretycznych zmierzających do zbudowania podstawy teoretycznej dla przyszłych badań empirycznych w zakresie przedsiębiorczości i innowacji. przedsiębiorczość w ramach tego artykułu została ujęta na gruncie nauk o zarządzaniu, co nie oznacza jednocześnie, że nie dostrzegamy jej niezwykle interdyscyplinarnego charakteru. w związku z tym odwołujemy się do wyników analizy literatury nie tylko z obszaru przedsiębiorczości i innowacji, ale także szeroko ujmowanych nauk społecznych. 2. przedsiębiorczość – w poszukiwaniu tożsamości przedsiębiorczość nie jest fenomenem jednorodnym, łatwym do zdefiniowania i opisania. stanowi wielowymiarowe zjawisko o istotnej roli w procesach gospodarczych i społecznych. jak wskazuje drucker: „(…) nauka o przedsiębiorczości jest środkiem do osiągnięcia celu. to, co stanowi naukę, jest w znacznym stopniu określone przez cel, w jakim takie działania są prowadzone, tzn. przez praktykę” (drucker, 1992, s. 8). przedsiębiorczość pełni, zwłaszcza w warunkach dzisiejszego turbulentnego otoczenia, szczególną funkcję, gdyż warunki te, jak nigdy wcześniej, wymagają rozpoznawania szans i zagrożeń oraz twórczego organizowania i rekonfigurowania posiadanych oraz możliwych do pozyskania zasobów, w celu budowania i utrzymywania pozycji konkurencyjnej. wielowymiarowość i wielowątkowość zagadnień związanych z przedsiębiorczością, jako fenomenem społeczno-gospodarczym (cieślik, 2014), zróżnicowanie poglądów i perspektyw patrzenia na to zjawisko, jak również sposobów akcentowania głównego jej aspektu powoduje, że badacze ciągle poszukują adekwatnych sposobów „uprawiania” nauki o przedsiębiorczości i najbardziej adekwatnej metody służącej eksploracji tego obszaru. przedsiębiorczość jako proces stawania się 85 historycznie ujmując, źródeł pojęcia przedsiębiorczości można szukać w pracach r. cantillona, który definiował ją jako zdolność do przewidywania i skłonność do podejmowania ryzyka (cantillon, za: piecuch, 2013, s. 18-19). postrzegał przedsiębiorcę jako tego, który podejmuje działania zmierzające do wykorzystania rozpoznanych okazji rynkowych, powstających na skutek braku równowagi pomiędzy popytem i podażą. mechanizm ten jest obarczony ryzykiem wynikającym z tego, że nie ma pewności, co do działań koniecznych do wykorzystania tej wyłaniającej się okazji. zatem niepewność i ryzyko to dwa permanentne elementy środowiska przedsiębiorcy. z kolei j.b. say wywodzi definicję przedsiębiorcy z teorii ograniczoności zasobów, zgodnie z którą przedsiębiorca przenosi zasoby z obszarów o niższej wydajności do obszarów o wyższej wydajności (say, za: piecuch, 2013, s. 20-21). w swoich pracach dokonał dezagregacji zysku w działalności gospodarczej na ten płynący z kapitału i ten płynący z działań przedsiębiorczych. zaakcentował tym samym w procesie wypracowywania zysku przez przedsiębiorstwa nie tylko wagę kapitału, ale również działań związanych z kombinacją tegoż kapitału w odniesieniu do rynkowych okazji. jednym z kluczowych zadań przedsiębiorcy jest kombinowanie czynników produkcji w celu maksymalizacji premii przedsiębiorczej. przedsiębiorca to osoba, która wytwarza produkty na własne ryzyko, ale równocześnie dla własnego zysku. w konsekwencji cały wygospodarowany zysk osiągany przez przedsiębiorcę, bez względu na to, czy osiągnięty został przy pomocy własnego, czy też pożyczonego kapitału, jest mu należny za podejmowane ryzyko. w pracach j. schumpetera (1960), które wywarły ogromny wpływ na rozwój teorii przedsiębiorczości, pojawia się odmieniana na wszelkie sposoby we współczesnym zarządzaniu „twórcza destrukcja”, będąca siłą napędową przedsiębiorczości i innowacji. przedsiębiorca to budowniczy gospodarki, który dokonuje nowych kombinacji środków produkcji, mających prowadzić do nowego wyrobu, technologii, rynku czy zasobów. akcentuje on osobową rolę przedsiębiorcy, który nie musi posiadać zasobów czy kapitału do ich pozyskania, ale musi posiadać pomysł na „twórczą destrukcję” istniejącego stanu. twórcza destrukcja jest istotą działania przedsiębiorcy, a istotą przedsiębiorczości jest zrywanie z rutyną i zmiana istniejących struktur. w jego pracach, w odniesieniu do przedsiębiorczości pojawiają się również innowacje. są one narzędziem „destrukcji” istniejących struktur, pozwalającym na tworzenie nowych rozwiązań. rzeczywistość gospodarcza to dynamiczny proces rozwoju, polegający na wytrącaniu z równowagi i powracaniu do niej, w którym zmiana organizacyjna i myślenie innowacyjne są kluczowymi czynnikami, a innowacje są istotą procesu przedsiębiorczego i równocześnie podstawowym źródłem konkurencyjności dla organizacji. prace j. schumpetera były punktem wyjścia dla i. kirznera, według którego przedsiębiorca nie dąży do złamania istniejącej równowagi, ale przeciwnie jego działanie nakierowane jest na jej przywrócenie, a jego najważniejszym zadaniem jest poszukiwanie okazji do osiągnięcia zysku (piecuch, 2013, s. 28-29). kirzner analizuje przedsiębiorczość w perspektywie czasowej: krótkoi długookresowej. w krótkim okresie przedsiębiorczość to dostosowywanie się do potrzeb otoczenia, 86 grzegorz baran, janusz bąk w tym zdolność do rozpoznawania szans i inicjowania procesów ich wykorzystania, a w długim okresie to odkrywanie nowych możliwości i wprowadzanie innowacji, które stanowią źródło rozwoju gospodarczego. przedsiębiorcy motywowani są do rozpoznawania szans i innowacji poprzez zysk, który może zostać przez nich wypracowany. perspektywa przychodu z tytułu niepewności opisywana jest przez f. knighta, który traktuje zysk jako wynik działań przedsiębiorczych, nie będący jedynie rekompensatą za ponoszone ryzyko, ale będący efektem współistnienia trzech czynników: umiejętności dostrzeżenia szansy przez przedsiębiorcę, szczęścia niezbędnego w warunkach ciągłych zmian otoczenia i ogólnej sytuacji na rynku (knight, za: piecuch, 2013, s. 29-31). w tej perspektywie ryzyko i niepewność są nieodłącznymi elementami działalności przedsiębiorczej, a wręcz bez nich byt przedsiębiorcy i jego funkcjonowanie nie miałyby sensu. inspirowany pracami schumpetera w obszarze innowacji, drucker (2004) twierdził, że stanowią one podstawę przedsiębiorczości. innowacja jest pracą celową, zorganizowaną, systematyczną i racjonalną, nakierowaną na wypracowanie wartości rynkowej i wprowadzanie nowych produktów. przedsiębiorca inwestuje kapitał (własny lub obcy) w celu jego pomnożenia poprzez wdrażanie innowacji, których źródła są zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz organizacji (piecuch, 2013, s. 18-37; piasecki, 1998, s. 14-41). piasecki (1998, s. 33) wskazuje na trzy nurty w opisie istoty przedsiębiorczości: (1) nurt koncentrujący się na ekonomicznych funkcjach działań przedsiębiorcy w gospodarce, (2) nurt odwołujący się do cech osobowych przedsiębiorcy oraz ich znaczenia w działaniach przedsiębiorczych i sukcesie rynkowym, (3) nurt postrzegający przedsiębiorczość jako rodzaj menedżerskiego zachowania. w literaturze przedmiotu zidentyfikować możemy wiele definicji przedsiębiorczości/przedsiębiorcy lokujących się w zdefiniowanych przez piaseckiego nurtach, z których wybrane przedstawiono w tabeli 1. podsumowując powyższe rozważania, przedsiębiorczość rozumieć można jako poszukiwanie, tworzenie i wykorzystywanie szans, co ma odzwierciedlenie w definicji opracowanej przez h. stevensona i j.a. timmonsema (glinka & gudkova, s. 11). często rezultat przedsiębiorczości wiązany jest z powstaniem przedsiębiorstwa, co wcale nie musi być tożsame (glinka & gudkova, 2011, s. 11). przedsiębiorczość może rodzić rezultaty wewnątrz już istniejących przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych, społecznościach lokalnych, a nawet organizacji publicznych (gdyż często w powszechnym odbiorze nie są one kojarzone ze zbyt wysokim poziomem przedsiębiorczości, kreatywności czy innowacyjności). należy także wskazać na niejednoznaczność w definiowaniu, ale przede wszystkim rozumieniu pojęcia przedsiębiorczości (glinka & gudkova, 2011, s. 18). ten sposób ujęcia przedsiębiorczości często zależy od dziedziny zainteresowania badacza zajmującego się przedsiębiorczością. można wyraźnie odróżnić tych, którzy fascynują się indywidualnym poziomem przedsiębiorczości, na którym obserwujemy wydawałoby się czasem nadprzyrodzone zdolności niektórych przedsiębiorców, od badaczy, którzy zajmują się przedsiębiorczością jako zjawiskiem społeczno-gospodarczym, wskazując przede wszystkim na jego społeczny wymiar. przedsiębiorczość jako proces stawania się 87 z powyższego przeglądu głównych myśli widać, że w obszarze przedsiębiorczości wyraźnie wybijają się dwa jej aspekty. pierwszy to osobowy, agencyjny, indywidualny – utożsamiany z przedsiębiorcą jako podstawowym nośnikiem przedsiębiorczości rozumianej jako działanie, a drugi o charakterze systemowym, strukturalnym, w postaci procesu przedsiębiorczego i pewnego mechanizmu odkrywania, implementowania innowacyjnych rozwiązań. tabela 1. wybrane definicje przedsiębiorczości autor definicja słownik języka polskiego przedsiębiorczość to zdolność do tego, żeby być przedsiębiorczym; posiadanie ducha inicjatywy; obrotność, rzutkość, zaradność. d. sexton, n. bowman-upton przedsiębiorczość to taka postawa wobec zarządzania, która prowadzi do wykorzystania szans. t. pszczółkowski przedsiębiorczość to stawianie sobie i innym celów lub zadań z własnej inicjatywy i troszczenie się o sprawną (przede wszystkim skuteczną) ich realizację. j. d. antoszkiewicz przedsiębiorczość to działalność prowadząca do rozwoju i tworzenia nowych wartości. m. bratnicki przedsiębiorczość przejawia się w takim działaniu przedsiębiorcy, który zdobywa bogactwo, a przy okazji zwiększa tempo zmian w gospodarce wykorzystując swój talent i nierzadko szczęście. j. machaczka przedsiębiorczość to całokształt działań, związanych z uruchomieniem nowego przedsięwzięcia. m. strużycki przedsiębiorczość nie jest sferą działania ideowego, lecz dobrze rozumianym interesem dla każdej przedsiębiorczej jednostki i przedsiębiorstwa. a. p. wiatrak przedsiębiorczość można traktować jako postawę lub jako proces zachodzących zmian pod wpływem tej postawy. r. blundel, n. lockett przedsiębiorczość wiąże się z działaniami człowieka zorientowanymi na generowanie wartości ekonomicznej i społecznej poprzez tworzenie lub rozszerzenie działalności gospodarczej. obejmuje złożony układ społecznych interakcji rozciągających się poza indywidualnych przedsiębiorców i angażujących zespoły, organizacje, instytucje, sieci. źródło: piecuch (2013), kapusta (2006), blundel i lockett (2011). mając na uwadze procesy zachodzące w obszarze przedsiębiorczości, naukowcy wciąż borykają się z problemami swoistej tożsamości przedsiębiorczości oraz adekwatnej perspektywy badawczej. można dostrzec brak zdefiniowanych jednoznacznie ram teoretycznych pozwalających wyjaśnić empirycznie społecznogospodarczy fenomen, jakim jest przedsiębiorczość. teoria przedsiębiorczości stała się parasolem, pod którym gromadzą się różne obszary badawcze (cechy przedsiębiorcze, innowacje, mśp, niepewność, zysk) (shane & ventekamaran, 2000). przedsiębiorczość jako dyscyplina naukowa staje przed koniecznością poszukiwania własnej tożsamości, a wymiar, który jest szczególnie interesujący to 88 grzegorz baran, janusz bąk swoista dwoistość (dualizm) w myśleniu o przedsiębiorczości z jednej strony jako zorganizowanym działaniu (a więc bardziej o przedsiębiorstwach, szczególnie mśp), a z drugiej strony jako psychologicznym uwikłaniu myślenia o przedsiębiorczości (przedsiębiorczość jako postawa, zachowanie). przedsiębiorczość może być postrzegana jako wzajemne przenikanie się świadomie działających przedsiębiorców zdolnych do zmiany szeroko rozumianej struktury, przy równoczesnym zwrotnym definiowaniu ich działań przez tę strukturę. tak rozumiana struktura istnieje tylko w ich codziennym działaniu. otwiera to nowe możliwości opisu i badania przedsiębiorczości, szczególnie mając na uwadze, że przedsiębiorcy nie rodzą się przedsiębiorcami, ale stają się nimi w działaniu, jakie podejmują w odniesieniu do zidentyfikowanych okazji. 3. stawanie się społeczeństwa jako nowy schemat interpretacyjny i podstawa rozważań o paradygmacie przedsiębiorczości wobec trudności, które napotyka przedsiębiorczość jako (sub)dyscyplina naukowa poszukując swojej tożsamości, proponujemy jej osadzenie w szerszym kontekście społecznym, a na poziomie epistemologicznym (i częściowo ontologicznym) odwołując się do grupy wpływowych teorii społecznych, które p. sztompka łączy w dwa zbliżone do siebie nurty teoretyczne: socjologię historyczną oraz teorię podmiotowości. sam proponując ich pewnego rodzaju syntezę w postaci teorii stawania się społeczeństwa (sztompka, 1991). ta propozycja powiązania współczynnika historycznego i podmiotowego w koherentną całość jest próbą obróbki teoretycznej wcześniejszych koncepcji tak, aby przezwyciężyć pewne słabości i ograniczenia obu nurtów (sztompka, 2002, s. 529). te podobieństwa i wspólny trzon wielu teorii balansujących pomiędzy próbą wyjaśniania rzeczywistości, bądź to poprzez wpływ struktur społecznych, bądź to poprzez pełną podmiotowość działających jednostek, zauważają także inni autorzy. a. kołodziej-durnaś pisze: „sztompka (…) podąża tropem przezwyciężenia ograniczeń poprzednich paradygmatów w naukach społecznych. wychodząc od konstatacji nadmiernego determinizmu strukturalnego bądź jednostkowego, konstruuje wizję stawania się w wielu elementach podobną do teorii strukturacji” (kołodziej-durnaś, 2007, s. 33). ta ostatnia, przez sztompkę zaliczana do teorii podmiotowości, od końca lat 80. xx wieku zyskuje na znaczeniu nie tylko w socjologii, ale w ogóle w naukach społecznych, w tym w naukach o zarządzaniu. wykorzystywana jest jako podstawa teoretyczna dla badań empirycznych oraz pogłębionej refleksji naukowej (baran & bąk, 2010, s. 12-15) i jest jedną z najbardziej uznanych koncepcji funkcjonowania świata społecznego przełomu xx i xxi wieku (baran, 2013, s. 11). do wyżej zakreślonego nurtu teoretycznego obok wspomnianych teorii stawania się społeczeństwa i teorii strukturacji, sztompka zalicza koncepcje rozwijane przez takich badaczy i myślicieli, jak: n. elias, p. abrams, ch. tilly, ch. lloyd, t. skockpol, m. mann (reprezentujących socjologię historyczną) oraz w. buckley, a. etzioni, a. touraine, m. crozier, t. burns, m.archer (reprezentujących teorię przedsiębiorczość jako proces stawania się 89 podmiotowości) (sztompka, 2002, s. 526-537). mimo dzielących je różnic, łączy je pewien zestaw wspólnych założeń ontologicznych i epistemologicznych, które oddzielają ich wizję świata społecznego od dominujących obecnie w naukach społecznych paradygmatów. dla problematyki niniejszego opracowania za kluczową uznajemy zaproponowaną przez sztompkę teorię stawania się społeczeństwa. po pierwsze, w dużym stopniu stanowi ona syntezę wcześniejszych wyników badań. po drugie, wartym docenienia jest sposób jej sformułowania, a konkretnie wysoka wewnętrzna spójność i uporządkowanie, a także uwolnienie od żargonu typowego dla wielu koncepcji życia społecznego, a czasem trudno zrozumiałego na gruncie nauk o zarządzaniu. ważne uzupełnienie oraz poszerzenie pola refleksji stanowią natomiast przywołana powyżej teoria strukturacji a. giddensa (2003) oraz teoria figuracji n. eliasa (1996). do ustaleń teorii strukturacji odwołujemy się z uwagi na jej wcześniejsze wykorzystanie w licznych badaniach na gruncie nauk o zarządzaniu, ale przede wszystkim jej rozległe zakorzenienie w teorii nauk społecznych. teoria figuracji ma z kolei dobrze rozwiniętą warstwę metaforyczną, co pozwala na przejrzyste objaśnienie pewnych zależności także praktykom zarządzania, a to ma istotne znaczenie z punktu widzenia projekcyjnej funkcji nauk o zarządzaniu. dokonany w ten sposób wybór ma nie tyle stanowić ograniczenie podstawy teoretycznej i pola refleksji, co służy przede wszystkim zamierzeniu syntetycznego wyjaśnienia w artykule teorii, którą zrekonstruowaliśmy na potrzeby prowadzonych tu badań. pewien wspólny rdzeń przywołanych koncepcji, mimo niezależnego ich rozwoju, przy jednoczesnych różnicach na poziomie bardziej szczegółowych ustaleń czy obserwacji sprawiają, że nie mówimy tu o nowej, modnej koncepcji, jakie co jakiś czas pojawiają się w zarządzaniu, lecz rozwijającym się od końca xx wieku nurcie teoretycznym. nurcie, w ramach którego mamy do czynienia z zupełnie nowym schematem interpretacji zjawisk społecznych i w ogóle społeczeństwa. choć należy ostrożnie posługiwać się tak mocnym określeniem, zmiana, o której mowa wydaje się mieć wyraźnie paradygmatyczny charakter. na pierwszy argument, przemawiający za nazywaniem tej zmiany paradygmatyczną, wskazuje m.in. p. sztompka, pisząc o trzecim, niedostrzeganym wcześniej, poziomie rzeczywistości społecznej, którego te teorie dotyczą (sztompka, 2002, s. 530-532). pisze on o wyjściu od mocnej tezy ontologicznej, a mianowicie od tego, że tym, co naprawdę istnieje nie są ani jednostki, ani ponadjednostkowe systemy czy struktury. ten trzeci poziom rzeczywistości społecznej nazywa polem społecznym – aby podkreślić sposób jego ukształtowania – polem jednostkowostrukturalnym (sztompka, 2002, s. 530). społeczeństwo, choć jest bytem ponadjednostkowym, jednocześnie nie może być utożsamiane jedynie ze strukturą pozbawioną jednostek. jest zatem tym, co tworzy się pomiędzy jednostkami, ale tylko dzięki działającym jednostkom, bez których społeczeństwo jest nie do pomyślenia, bez których nie może zaistnieć, a więc dzięki którym się staje. potwierdzeniem tego argumentu są ustalenia a. giddensa, który o strukturze społecznej mówi jako o regułach i zasobach, których używają aktorzy społeczni, a która istnieje jedynie jako 90 grzegorz baran, janusz bąk ślady pamięci działających podmiotów. pisze on w następujący sposób: „struktura jako powtarzalnie zorganizowany zbiór reguł i zasobów jest czymś ponadczasowym i nieprzestrzennym; jest trwała w swych przejawach i koordynacjach jako ślady pamięci; odznacza się nieobecnością podmiotu. w przeciwieństwie do tego, systemy społeczne, w które struktura jest uwikłana, obejmują, reprodukowane w czasie i przestrzeni, usytuowane czynności podmiotu” (gidens, 2003, s. 64). jak słusznie zauważa sztompka, jednostka istniejąca poza kontekstem społecznym jest nie do pomyślenia, podobnie jak struktury istniejące bez aktywnie działających jednostek. nazywa to złudzeniami, myślowymi abstrakcjami, które nie mają nic wspólnego z realnymi bytami. pisze tak: „w rzeczywistości całe nasze człowieczeństwo jest nierozerwalnie – genetycznie i aktualnie – splecione z otaczającymi strukturami społecznymi: systemami normatywnymi, ideologicznymi, kanałami interakcji i hierarchiami nierównych szans życiowych. (…) to złudzenie, że społeczeństwo (państwo, prawo, moralność, ekonomika itp.) istnieje gdzieś osobno od jednostek. w rzeczywistości społeczeństwo to właśnie owe jednostki w ich wzajemnych powiązaniach. tak więc każde empirycznie uchwytne zjawisko społeczne, każdy fakt socjologiczny, jest z konieczności nierozdzielnym stopem czynnika jednostkowego i czynnika strukturalnego, wycinkiem pola jednostkowostrukturalnego” (sztompka, 2002, s. 530). tymczasem dominujące obecnie w naukach społecznych, w tym w naukach o zarządzaniu, paradygmaty – które za sułkowskim (w niewielkim stopniu upraszczając jego terminologię) można nazwać funkcjonalistyczno-systemowym oraz interpretatywno-symbolicznym (sułkowski, 2012, s. 112-117) – opierają się na takich właśnie zredukowanych abstrakcjach. przypisują one siłę sprawczą bądź to strukturze, bądź to jednostce. ten trzeci poziom rzeczywistości społecznej zakreśla zatem wyraźnie nowy obszar poznawczy i schemat funkcjonowania rzeczywistości, który wymyka się dotychczasowym paradygmatom, co stanowi kolejny argument za myśleniem o tej grupie teorii w kategoriach paradygmatycznych. trzecim argumentem przemawiającym za nazywaniem tej zmiany paradygmatyczną jest dotychczasowe rozwarstwienie w podejściu do zarządzania. i nawet nie chodzi o to, że można wyróżnić dwie grupy badaczy, którzy odmiennie pojmują i badają zarządzanie. mamy do czynienia z sytuacją, w której to ci sami badacze w różnych okolicznościach jakby nie mogą się zdecydować, czy mają do czynienia z rzeczywistością obiektywną czy subiektywną. z jednej strony próbują badać rzeczywistość zarządzania, poszukując uniwersalnych praw rządzących działaniami jednostek. odmawiają tym samym jednostkom czegoś, co giddens nazywa zdolnością do refleksyjności. j. turner, analizując teorię strukturacji giddensa, pisze: „w ramach ludzkiej zdolności do refleksyjności, tzn. do myślenia o własnej sytuacji, mieści się zdolność do jej odmieniania” (turner, 2004, s. 572). giddens przyznaje zatem aktorom społecznym prawo nie tylko do subiektywnej interpretacji otaczającej ich rzeczywistości, ale także do jej zmiany, do zmiany własnego losu, który nie jest strukturalnie zdeterminowany (choć oczywiście w jakimś stopniu poprzez te struktury uwarunkowany). przedsiębiorczość jako proces stawania się 91 uznanie, że istnieją pewne uniwersalne prawa rządzące działalnością zorganizowaną, będącą obiektem zainteresowania nauk o zarządzaniu, jest tego zaprzeczeniem. takiemu oglądowi rzeczywistości najbliższy jest paradygmat funkcjonalistyczno-systemowy, nazywany też czasem ilościowym, który dominuje obecnie w naukach o zarządzaniu (baran, 2013, s. 129-130). jak pisze sułkowski (2012, s. 113-116), stanowi on połączenie wpływów neopozytywizmu i nurtu systemowego w filozofii z funkcjonalizmem występującym w socjologii i antropologii kulturowej, a większość jego teorii dąży do ideału obiektywnego i uniwersalnego charakteru wiedzy naukowej. jednocześnie jednak w naukach o zarządzaniu – nie bacząc na wcześniejsze próby poszukiwania uniwersalnych teorii – przypisujemy jednostkom podmiotowość i moc sprawczą. to menedżerowie poprzez swoje kompetencje, kreatywność, twórczość mogą dość dowolnie wykorzystywać pojawiające się szanse i rozwiązywać otaczające ich problemy. mogą zatem względnie dowolnie modyfikować schematy działań, które w naukach o zarządzaniu chcielibyśmy z kolei opisywać uniwersalnymi prawami. zdolność do refleksyjności na poziomie praktyki zarządzania uznajemy zatem wręcz za kluczową z punktu widzenia efektywności działań i ich dostosowania do potrzeb i problemów wynikających z określonego kontekstu (np. potrzeb klienta, sytuacji ekonomicznej, dostępności zasobów). ten ogląd rzeczywistości wyczerpuje z kolei w dużym stopniu założenia paradygmatu interpretatywno-symbolicznego, w którym zdaniem sułkowskiego (2012, s. 116), kluczem do tworzenia teorii naukowej jest zrozumienie, uchwycenie sensu z punktu widzenia zaangażowanego członka organizacji lub zewnętrznego obserwatora. jak pisze, „więzi między ludźmi, komunikacja w grupie, sprawowanie władzy, przywództwo czy kierowanie, zgodnie z założeniami realizmu, nie są bytami ani relacjami obiektywnie istniejącymi. są one intersubiektywne, a więc stanowione przez grupowe i indywidualne procesy negocjowania znaczeń. ich status ontologiczny jest inny niż obiektów materialnych” (sułkowski, 2012, s. 141). schemat interpretacyjny, który próbujemy „przywrócić” zarządzaniu, narodził się na gruncie socjologii, zdaje się przezwyciężać ograniczenia wynikające z rozwarstwienia zarządzania na skrajne podejścia reprezentowane przez przywołane wyżej paradygmaty – funkcjonalistyczno-systemowy i interpretatywno-symboliczny. określenie „przywrócić” zostało tu użyte nieprzypadkowo. ma sugerować, że ten sposób myślenia jest już w zarządzaniu obecny, choć niewystarczająco rozpoznany. nieprzypadkowo użyto także określenia „rozwarstwienie myślenia o zarządzaniu” w odniesieniu do podziału na oba paradygmaty. aplikując bowiem wcześniejsze rozważania na temat stawania się społeczeństwa do nauk o zarządzaniu, wyraźnie niemożliwe jest rozdzielenie aspektów obiektywnych i subiektywnych, czy strukturalnych i jednostkowych w podejściu do świata organizacji i zarządzania. z jednej strony przyjmujemy, że nie ma żadnych obiektywnych praw, z drugiej strony działający aktorzy dopóki działają w określony sposób, podtrzymują i odtwarzają określone uwarunkowania strukturalne – wytwarzają społeczeństwo. stąd mowa o stawaniu się społeczeństwa, a nie o jego trwaniu w niezmienio92 grzegorz baran, janusz bąk nej postaci. jak pisze sztompka, „dwoistość struktur wyraża się w tym, że są zarazem determinujące i determinowane; dwoistość podmiotów w tym, że zarazem kształtują i są kształtowane” (sztompka, 2002, s. 528). a sama organizacja, a szerzej całe społeczne otoczenie są w nieustannym ruchu, fluktuacji i w związku z tym nie sposób ich uchwycić w postaci statycznej, a tylko w procesie stawania się (sztompka, 2002, s. 530). na podstawowym poziomie analizy jest to także pytanie o podmiotowość, pierwiastek sprawczy (ang. agency), czyli o to, kto ma zdolność zmiany rzeczywistości. w zarządzaniu zawsze przypisywaliśmy taką moc ludzkim działaniom; przyjmując jednocześnie istnienie jakichś abstrakcyjnych praw rządzących tymi działaniami. nauki o zarządzaniu stoją więc w pewnym „rozkroku” pomiędzy tymi dwoma paradygmatami, co czyni je bezradnymi wobec wielu problemów. szczególnie widoczne jest to w odniesieniu do przedsiębiorczości, uznawanej za jedną z nauk o zarządzaniu. jest ona rozumiana zarówno jako czynnik produkcji istniejący właśnie dzięki podmiotowości jednostek, jak i zorganizowany proces tworzenia czegoś nowego, utożsamiany z przedsiębiorstwem. propozycja przedsiębiorczości jako procesu stawania się godzi i łączy ze sobą oba schematy interpretacyjne w koherentną całość. 4. przedsiębiorczość a stawanie się innowacji określając przedsiębiorczość procesem stawania się, prowokujemy dość zasadnicze pytanie: co to oznacza, że coś istnieje. poszukując na nie odpowiedzi, aby nie oddalić się zbytnio od głównego nurtu rozważań w kierunku dyskusji filozoficznych, możemy odwołać się do rogozińskiego (2012). przyrównujemy bowiem istnienie przedsiębiorczości, jako czegoś niematerialnego, do sposobu istnienia wartości. w przywołanym kontekście rogoziński pisze o istnieniu wartości jako urzeczywistnianiu (rogoziński, 2012, s. 28-29). widoczna jest tu wyraźna koherencja z przedsiębiorczością jako czymś naturalnie nieskończonym; przeciwnie zaś z jednej strony wciąż odtwarzanym, podtrzymywanym przez przedsiębiorcze działania, a z drugiej mogące urzeczywistnić się tylko w tychże działaniach. poza działaniami, przedsiębiorczość nie istnieje. badanie jej jako postawy stanowi rozważania na poziomie pewnej potencjalności czy predyspozycji do działania, która może się dopiero ziścić w działaniu. w procesie stawania się przedsiębiorca działa w ramach zastanych uwarunkowań strukturalnych, istniejących schematów interpretacyjnych, środków i norm. w zastanej strukturze identyfikuje luki w postaci wyłaniających się dla niego okazji, których wykorzystanie wiąże się z wprowadzeniem innowacji poprzez zmianę w tej strukturze. z jednej strony determinuje ona działanie przedsiębiorcy, który jest w nią uwikłany, a z drugiej strony sama struktura w tym procesie musi zostać przekształcona przez tegoż przedsiębiorcę, co jest determinowane procesem wykorzystywania tej okazji. w tym świetle przedsiębiorcy dokonują strukturacji systemów społeczno-gospodarczych poprzez modyfikację (sub)struktur poznawczych, przedsiębiorczość jako proces stawania się 93 zasobowych i normatywnych, reprodukując tym samym strukturę, w której przyszło im działać, a całość jest w ciągłym ruchu, stawaniu się, bez początku i końca (por. rysunek 1). rysunek 1. przedsiębiorczość jako proces strukturacji źródło: opracowanie własne. jak pisze chodyński (2008, s. 32) przedsiębiorczość należy traktować jako podejmowanie ryzyka i twórczą odpowiedź na pojawiającą się w otoczeniu szansę bądź występujący problem do rozwiązania. zwrócenie uwagi na twórczość podjętych w ramach tej odpowiedzi przedsięwzięć wiąże w naturalny sposób proces przedsiębiorczości z innowacjami. takiego połączenia dokonywali wspomniany już wcześniej p.f. drucker czy j. schumpeter, których prace potwierdzają tezę, że bez odniesienia do innowacji nie da się w pełni zrozumieć przedsiębiorczości. innowacja jest istotą procesu przedsiębiorczego, bez którego można mówić jedynie o postawie przedsiębiorczej, pewnej potencjalności. w tym kontekście warto przywołać szczególny przykład takiej radykalnej strukturacji w przedsiębiorczym procesie stawania się w postaci przełomowych innowacji. w ich ramach wkład przedsiębiorczości jest szczególnie wyraźny, wręcz przerysowany, gdyż jak w soczewce skupiają przedsiębiorczy proces od momentu zidentyfikowania okazji do sukcesywnego rozprzestrzeniania się innowacji z równoczesną strukturacją rzeczywistości społecznej w kierunku implementowanych zmian, ale z ciągłą współzależnością indywidualnego (przedsiębiorca) i strukturalnego (okazja i rzeczywistość społeczno-gospodarcza) wymiaru. koncepcja przełomowych innowacji (disruptive innovation), zaproponowana przez christensen et al. (2004), definiuje je jako oddolny proces, w ramach którego niedominujące lub nowe w danym sektorze organizacje są w stanie z sukcesem rzucić wyzwanie liderom, dysponującym znacznie silniejszą pozycją konkurencyjną i znacznie większymi od nich zasobami. wessel i christensen (2012, s. 4) przyrównują przełomowe innowacje do pocisków wystrzeliwanych w kierunku dotychczasowych biznesów. pocisków, które mogą zupełnie zniszczyć nie tylko konkretne produkty i organizacje, ale całe modele biznesu i formy organizacyjne. w powyżej zarysowanym kontekście johnson (2010) pisze o białych przestrzeniach rynku (white spaces), oznaczających rynkowe okazje, które można wykorzystać tylko tworząc zupełnie nowe modele biznesu. dotychczasowe modele, rozwijane według logiki innowacji podtrzymujących (ang. sustaining innovation), nie mają potencjału nie tylko do rozwiązywania nowych problemów klientów, ale nawet do ich zidentyfikowania. struktura (okazja) przedsiębiorca (działanie) • schematy interpretacyjne • środki • przedsebiorczość (proces) stawanie się 94 grzegorz baran, janusz bąk przedsiębiorczość wydaje się zatem być wpisana w samą naturę tych innowacji, możliwych tylko dzięki dostrzeżeniu wystarczająco wcześnie pewnych szans, które stopniowo wyłaniają się na obrzeżach rynku zdominowanego przez głównych graczy. liderzy rynku, kierując się przede wszystkim efektywnością podejmowanych przedsięwzięć, na ogół koncentrują się na rozwijaniu produktów i usług dla najbardziej atrakcyjnych grup klientów, a świadomie i celowo rezygnują z mniej rentownych segmentów. stopniowo rozszerzają się w ten sposób obszary rynku uważane przez głównych graczy za niezbyt interesujące obrzeża. sytuacja ta wyczerpuje ustalenia zrekonstruowanego w poprzednim rozdziale schematu interpretacyjnego stawania się społeczeństwa. nawiązując do tezy ontologicznej, wysuniętej przez sztompkę (2002, s. 530-531), na temat sposobu istnienia rzeczywistości społecznej, niewątpliwie mamy w tym przypadku do czynienia z rzeczywistością w ciągłym ruchu, której nie sposób uchwycić w postaci statycznej. rodzi to z kolei określone problemy epistemologiczne, a sprowadzając problem do prostych a jednocześnie podstawowych pytań, próbujemy dociec, co w tym przypadku poddaje się w ogóle badaniu i jak to badać. szczególnie, że „równocześnie zmienność oznacza też (częściową) kontynuację, trwanie, ciągłość ram, w których dokonują się zmiany. zachowanie tożsamości społeczeństwa, w którym toczy się życie społeczne (tak jak zachowanie integralności żyjącego organizmu), wymaga ciągłości pewnych jego wymiarów, aspektów. tak więc każde empirycznie uchwytne zjawisko społeczne, każdy fakt socjologiczny, jest z konieczności nierozdzielnym stopem ciągłości historycznej i bezustannej zmienności, trwa i zmienia się równocześnie” (sztompka, 2002, s. 530). zmiany wprowadzone w wyniku przełomowych innowacji, choć mają dla pojedynczych podmiotów rewolucyjny charakter, nie burzą istniejących struktur rynku, a przeciwnie powstają właśnie dzięki umiejętnemu wykorzystaniu generowanych przez nie szans. aby przybliżyć procesy przedsiębiorcze, o których tutaj mowa, posłużymy się pewną egzemplifikacją, a mianowicie dynamicznie rozwijającym się ostatnio rynkiem masowych otwartych kursów online (massive open online courses – mooc). po raz pierwszy, w formule w jakiej dzisiaj funkcjonuje, ta forma innowacyjnego kształcenia pojawiła się w 2012 r. i z zaledwie kilku kursów oferowanych w tamtym czasie zwiększyła się do liczby blisko 2,5 tysiąca obecnie. istotą tej formy edukacji jest ich forma dostępu online do materiałów, wykładowców i innych uczestników procesu edukacyjnego. przed potencjalnymi użytkownikami nie są stawiane żadne formalne warunki i nie przechodzą oni żadnych formalnych szczebli edukacji (gaebel, 2014). dzisiejszymi liderami tego rynku są: coursera (10 milionów słuchaczy), edx (3 miliony studentów), udacity (1,5 mln studentów) (moocs in 2014, 2015). zwrócić trzeba uwagę na aktywną i interaktywną stronę tej formy nauczania. kursy mooc to nie tylko zapis wideo dostępny dla słuchaczy, ale proces edukacyjny realizowany na linii prowadzący-student i na linii student-student, wzbogacony materiałami, testami, analizami przypadków. śledząc rozwój tej innowacji, od początku do dnia dzisiejszego, wyraźnie dostrzec można znamiona tego stawania się w procesie przedsiębiorczym. dostrzeżona okazja generuje rozwój z jednej strony warunkowany strukturą, a z drugiej przedsiębiorczość jako proces stawania się 95 strony tę strukturę zmieniający. od niszowego rozwiązania do, być może, nowego modelu dostarczania usług edukacyjnych. kursy mooc narodziły się jako efekt współpracy amerykańskich uniwersytetów z firmami prywatnymi. zauważając obrzeża obecnego rynku edukacji w postaci konsumentów, bądź to nie uczestniczących w formalnym systemie edukacji, bądź to z niego niezadowolonych, dostrzegły one wyłaniającą się okazję. przewaga organizacji wprowadzających przełomowe innowacje i ich zdolność do osiągnięcia sukcesu wiąże się w tym wypadku z oferowaniem rozwiązania tym, którzy są pomijani przez dominujące organizacje. przełomowi innowatorzy budują swoją pozycję, proponując rozwiązania bardziej dopasowane funkcjonalnie do potrzeb i możliwości klientów tych niszowych segmentów rynku. zwykle oznacza to, tak jak w przypadku mooc, ofertę o niższej cenie i z ograniczoną (przynajmniej na początku) funkcjonalnością. potencjał zasobowy i rynkowy organizacji dominujących w sektorze koncentruje ich działania na innowacjach i zmianach w relacjach z kluczowymi klientami. tymczasem wykorzystując relatywnie proste, nisko kosztowe innowacje dopasowane do pomijanych dotąd segmentów rynku, kreowany jest wzrost i mniej lub bardziej dynamiczne budowanie pozycji konkurencyjnej. wynika to z niezgodności trajektorii rozwoju produktu w organizacji, która kieruje się zasadą innowacji podtrzymujących, oznaczających lepsze produkty i usługi na ustalonych rynkach, a trajektorią konsumenta, która jest mniej dynamiczna. przełomowa innowacja, dostarczając nowej propozycji wartości, kreuje nowy segment lub nowy rynek, a czasami przekształca w sposób istotny (właśnie przełomowy) ten istniejący (christensen et al., 2004, s. xv-xvii). odwołując się do teorii strukturacji giddensa, mamy tu do czynienia z istotnym przekształceniem podtrzymywanego dotychczas przez liderów rynku układu reguł i zasobów. nieco upraszczając, aby zilustrować logikę tego procesu, przełomowi innowatorzy, wykorzystując reguły obowiązujące na obrzeżach rynku (inne niż te w jego centrum), są w stanie zbudować nowe rozwiązanie w oparciu o mniej kosztowne zasoby. wykorzystując z kolei przywołaną w poprzednim rozdziale dwoistość struktur i podmiotów, to nowe rozwiązanie stopniowo zaczyna zmieniać strukturę reguł i zasobów w dominującej dotąd części rynku. innowacyjne rozwiązanie, które powstaje dzięki wykorzystaniu okazji w ramach istniejących struktur, jednocześnie te struktury zaczyna przekształcać. i to jest właśnie istota procesu stawania się przedsiębiorczości, charakteryzującego się jednoczesną dwoistością struktur i podmiotów. mamy więc do czynienia ze swoistym jednostkowo-strukturalnym polem przedsiębiorczym, którego dwoistość wyraża się tym, że nowe przedsiębiorcze rozwiązanie jest jednocześnie kształtowane przez rynek i ten rynek kształtuje. zresztą podobnie jest z przedsiębiorcą, który jednocześnie stwarza proces przedsiębiorczy i jest przez ten proces stwarzany (sarason et al., 2006). przedsiębiorczość jako pewien zasób bez kontekstu, w którym występuje, i działań, które ją uruchamiają, a w rezultacie urzeczywistniają i nieustannie podtrzymują, jest zatem nie do pomyślenia. jest jedynie myślową abstrakcją. przedsiębiorczość zawsze jest związana 96 grzegorz baran, janusz bąk z generowaną w danej strukturze (rynku) okazją oraz powstającą w rezultacie innowacją, która tę strukturę zwrotnie kształtuje. ta rekursywność przedsiębiorczości ujmowanej jako proces stawania się zaburza częste w naukach o zarządzaniu myślenie w kategoriach przyczynowo-skutkowych. mamy do czynienia z dużo bardziej złożoną rzeczywistością, w której relacje pomiędzy zmiennymi są wielokierunkowe, a przedsiębiorczość jest jednocześnie przyczyną i skutkiem. stąd proponowana przez p. sztompkę koncepcja pola jednostkowo-strukturalnego odniesiona do badań przedsiębiorczości wydaje się obiecująca od strony metodologicznej. połączenie w koherentną całość zanurzonego w strukturze rynku procesu przedsiębiorczego i działającej jednostki (przedsiębiorcy) – choć trudna do wyobrażenia – może w efekcie stworzyć nowe możliwości badawcze. 5. podsumowanie tak, jak zostało już wcześniej podkreślone, przedstawiane tu zależności zostały do pewnego stopnia uproszczone, co było podyktowane charakterem i ograniczeniami formy artykułu (choćby z powodu jego objętości). zejście na bardziej szczegółowy poziom zależności, o których mowa, sprawiłoby, że nie byłoby możliwe ich pełne zrozumienie bez wcześniejszej lektury innych pozycji, które nie są podstawowe dla nauk o zarządzaniu. najważniejszym zamierzeniem było wskazanie na istniejącą poza naukami o zarządzaniu podstawę teoretyczną, która stwarza szansę przezwyciężenia ograniczeń dotychczasowych paradygmatów, to jest funkcjonalistycznosystemowego oraz interpretatywno-symbolicznego. wskazując na złożoność, wielowymiarowość i rekursywność zidentyfikowanych zależności, podkreślić należy niewystarczalność badań ilościowych, w których szukalibyśmy prostych tendencji lub zależności przyczynowo-skutkowych. badaniom przedsiębiorczości, czego próbowaliśmy dowieść, wskazując na jej charakter, musi towarzyszyć pogłębiona refleksyjność. należy równocześnie uważać na często popełniany błąd, w ramach którego ta pogłębiona refleksyjność prowadzi do metodyki typowej dla podejścia hermeneutycznego i różnych odmian fenomenologii. w odniesieniu do tego typu refleksji, giddens pisze o traktowaniu społeczeństwa jako plastycznego tworu podmiotów (giddens, 2003, s. 66). wówczas pełną podmiotowość przypisujemy jednostkom, w tym wypadku przedsiębiorcom, ignorując wpływ wspierających ich organizacji, rynków oraz okoliczności. zaproponowana w niniejszej pracy perspektywa teoretyczna dla przedsiębiorczości uwypukla bardziej dynamiczną, refleksyjną i emergentną perspektywę ontologiczną dla tego obszaru. jednoznacznie wskazuje, że przedsiębiorca i system społeczny nie są równoległymi procesami na własnych trajektoriach rozwoju, ale współewoluują, tym samym rola przedsiębiorcy nie sprowadza się jedynie do identyfikacji okazji, ale również do ich kreacji poprzez innowacje. to współewoluowanie przedsiębiorcy i systemu społecznego w rekurencyjnym procesie przedsiębiorczym powoduje, że nie jest możliwa refleksja teoretyczna i praktyczna nad przedsiębiorczością tylko z jednej z perspektywy: indywidualnej lub strukturalnej. przedsiębiorczość jako proces stawania się 97 równocześnie mamy pełną świadomość, że przedstawione tu zagadnienia nie wyczerpują złożoności podjętej problematyki i aby analizowana koncepcja miała szansę stać się podstawą dalszych badań, musi zostać poddana dalszej obróbce teoretycznej. literatura baran, g. (2013). marketing współtworzenia wartości z klientem. społecznotwórcza rola marketingu w procesie strukturacji interakcyjnego środowiska doświadczeń. kraków: wyd. instytutu spraw publicznych uj. baran, g., bąk, j. (2010). wczesne rozpoznanie zmian otoczenia organizacji w świetle teorii strukturacji anthony’ego giddensa. przegląd organizacji, 9, s. 12-15. blundel, r., lockett, n. (2011). exploring entrepreneurship: practices and perspectives. new york: oxford university press. chodyński, a. (2008). przedsiębiorczość i innowacyjność a kompetencje – aspekty strategiczne. zeszyty naukowe wyższej szkoły humanitas, 2, s. 31-39. christansen, c.m., anthony, c. m, roth, e. a. (2004). seeing what’s next. boston massachusetts: harvard business press. cieślik, j. (2014). przedsiębiorczość, polityka, rozwój. warszawa: wydawnictwo akademickie sedno. drucker, p.f. (1992). innowacja i przedsiębiorczość. praktyka i zasady. warszawa: pwe. drucker, p.f. (2004). natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość. warszawa: wydawnictwo studio emka. elias, n. (1996). rozważania o niemcach: zmaganie o władzę a habitus narodowy i jego przemiany. poznań: wydawnictwo poznańskie. gaebel, m. (2014). mooc masowe otwarte kursy online. warszawa: frse. pozyskano z: czytelnia.frse.org.pl (data dostępu: 22.12.2015). giddens, a. (2003). stanowienie społeczeństwa. poznań: zysk i s-ka. glinka, b., gudkova, s. (2011). przedsiębiorczość. warszawa: wolters kluwer. johnson, m.w. (2010). seizing the white spaces. business model innovation for growth and renewal. boston massachusetts: harvard business press. kapusta, f. (2006). przedsiębiorczość – teoria i praktyka. poznań – wrocław: wydawnictwo passat. kołodziej-durnaś, a. (2007). organizacja jako proces strukturacji. zarządzanie organizacjami, 31, s. 31-42. moocs in 2014: breaking down the numbers. pozyskano z: www.edsurge.com/news/ 2014-12-26-moocs-in-2014-breaking-down-the-numbers (data dostępu: 22.12.2015). piasecki, b. (1998). przedsiębiorczość i małą firma. teoria i praktyka. łódź: wyd. uł. piecuch, t. (2013). przedsiębiorczość. podstawy teoretyczne. warszawa: wyd. c. h. beck. rogoziński, k. (2012). zarządzanie wartością z klientem. warszawa: wolters kluwer. sarason y., dean, t., dillard j. f. (2006). entrepreneurship as the nexus of individual and opportunity: a structuration view. journal of business venturing, 21. schumpeter, j. (1960). teoria rozwoju gospodarczego. warszawa: pwn. 98 grzegorz baran, janusz bąk shane, s., venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25 (1). sułkowski, ł. (2012). epistemologia i metodologia zarządzania. warszawa: pwe. sztompka, p. (1991). society in action. the theory of social becoming. cambridge: cambridge university press. sztompka, p. (2002). socjologia. analiza społeczeństwa. kraków: znak. turner, j. (2004). struktura teorii socjologicznej. warszawa: pwn. wessel, m., christensen, c. (2012). surviving disruption. harvard business review, 12. entrepreneurship as a process of becoming abstract: this article aims to propose the concept of entrepreneurship as a process of becoming. the article presents preliminary results of conceptual research to build the theoretical foundation for future empirical research in entrepreneurship and innovation. the article uses the results of the analysis of these social theories that capture the social reality as existing only in constant motion, in constant change, which corresponds extremely well with the nature of entrepreneurship. keywords: entrepreneurship; theory of structuration; theory of social becoming; innovation jel codes: l26 ie-pm-04-01-01-pp009-ambroziak 2018, vol. 4, no. 1 10.15678/pm.2018.0401.01 determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną łukasz ambroziak a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest zbadanie czynników wzrostu eksportu i importu wartości dodanej polski w latach 2000-2014 oraz porównanie otrzymanych wyników z czynnikami determinującymi eksport i import brutto. metodyka badań: w artykule wykorzystano ogólny model grawitacji w handlu wyjaśniający polski eksport (import) brutto oraz mierzony wartością dodaną. strumienie handlu wartością dodaną obliczono na podstawie światowych tablic przepływów międzygałęziowych pochodzących z bazy world input-output database (wiod, 2016). wyniki: kierunek wpływu trzech podstawowych zmiennych w oszacowanym modelu (pkb handlujących krajów oraz odległość między nimi) na eksport (import) brutto oraz w kategoriach wartości dodanej był taki sam. różniły się tylko wartości współczynników. największe różnice dotyczyły odległości geograficznej, co można tłumaczyć istnieniem pośredniego handlu wartością dodaną. wkład i wartość dodana: wykorzystanie w modelu grawitacji strumieni handlu wartością dodaną nie zmienia zatem istotnie oszacowań modeli oraz wartości wskaźników w porównaniu do oszacowań na podstawie strumieni handlu brutto. typ artykułu: oryginalny artykuł badawczy słowa kluczowe: handel brutto; handel wartością dodaną; polska; model grawitacji; wiod kody jel: f14, f60, d57 artykuł nadesłano: 19 stycznia 2018 artykuł zaakceptowano: 7 marca 2018 sugerowane cytowanie: ambroziak, ł. (2018). determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(1), 9-22. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.01 wprowadzenie rosnące od lat 80. xx wieku zaangażowanie krajów w procesy fragmentaryzacji produkcji przyczyniło się do silnego umiędzynarodowienia produkcji. obecnie praktycznie żaden produkt przetworzony nie jest wytwarzany w całości w jednym kraju. w procesie wytwarzania produktów przetworzonych uczestniczą producenci z różnych krajów, którzy importują surowce, materiały i półprodukty, dokonują ich dalszego przetworzenia, a następnie eksportują 10 | łukasz ambroziak je jako produkty, które w innych krajach często stają się komponentami i półproduktami dla kolejnych producentów (kaliszuk, 2013). produkt finalny, zanim zostanie przeznaczony do konsumpcji końcowej, wielokrotnie przekracza granice różnych krajów i zawiera w sobie wartość dodaną od wielu producentów (baldwin, robert-nicoud, 2014). od początku lat 90. xx wieku w procesy fragmentaryzacji produkcji włączyły się również kraje europy środkowej, w tym polska. stały się one miejscem lokowania kapitału zagranicznego w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a głównym inwestorem zagranicznym w tych krajach były niemcy. rozczłonkowanie procesu produkcji na wiele etapów rozlokowanych w różnych krajach prowadziło do istotnych zmian w handlu zagranicznym krajów europy środkowej (havlik, 2014; kawecka-wyrzykowska, ambroziak, molendowski, polan, 2017). wzrosło znacznie handlu zadaniami (trade in task), postępowała globalizacja łańcuchów dostaw i związany z tymi zjawiskami gwałtowny wzrost handlu półproduktami, a także wzrastał udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie tych krajów. polska, obok czech i węgier, należała w latach 1995-2011 do tych krajów europy środkowej, w których nastąpił duży wzrost wkładu zagranicznego w eksporcie brutto (dobra i usługi łącznie) tych krajów (o około 17 pkt. proc.) (ambroziak, 2014). zachodzące zmiany w handlu zagranicznym stawiały pod znakiem zapytania użyteczność tradycyjnego obliczania wartości strumieni handlu międzynarodowego w ujęciu brutto, tj. mierzenie wartości wyrobów finalnych przekraczających granice poszczególnych obszarów celnych. prowadziło to bowiem do przeszacowania wartości handlu ze względu na wielokrotne ujmowanie w statystykach handlowych wyrobów będących w różnych fazach produkcji. udostępnione w latach 2012-2013 światowe tablice przepływów międzygałęziowych1 pozwoliły uwzględnić wkład poszczególnych krajów w powstawanie wartości dodanej oraz wyeliminować dwukrotne liczenie wartości handlu – najpierw komponentów, a następnie wyrobów finalnych (timmer, dietzenbacher, los, stehrer, de vries, 2015). był to zatem istotny krok w mierzeniu strumieni handlu międzynarodowego. celem artykułu jest zbadanie czynników wzrostu eksportu i importu wartości dodanej polski w latach 2000-2014 oraz porównanie otrzymanych wyników z czynnikami determinującymi eksport i import brutto. punktem wyjścia artykułu będzie przedstawienie koncepcji handlu wartością dodaną oraz przegląd najważniejszej literatury przedmiotu. następnie opisana będzie metoda badania oraz źródła danych. w kolejnej części artykułu zostaną zaprezentowane wyniki badania oraz dyskusja. artykuł kończy podsumowanie wraz ze wskazaniem ograniczeń przeprowadzonego badania oraz możliwych kierunków przyszłych badań. koncepcja handlu wartością dodaną jedną z podstawowych koncepcji związanych z przepływem wartości dodanej między krajami jest „handel wartością dodaną” (trade in value added). pojęcie „handlu wartością dodaną” pozwala określić ile wartości dodanej wytworzonej w danym kraju trafia do innego 1 w maju 2012 r. zakończono projekt wiod (world input-output database project), którego efektem było powstanie bazy zawierającej m.in. zbiór międzynarodowych tablic podaży i wykorzystania oraz światowych tablic przepływów międzygałęziowych dla 40 krajów w latach 1995-2011. w styczniu 2013 r. oecd wspólnie z wto zaprezentowały kolejną bazę danych, trade in value added – tiva. niewątpliwą jej zaletą jest to, że zawiera gotowe wskaźniki udziału wartości dodanej w handlu 40 wybranych krajów. wyżej wymienione bazy były w kolejnych latach rozbudowywane i aktualizowane. determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 11 kraju i tam jest zużywane bądź konsumowane (nagengast, stehrer, 2016, s. 1276-1277; stehrer, 2012, s.2; 2013, s. 4). wartość dodana może trafiać do kraju docelowego bezpośrednio w postaci dobra finalnego lub pośredniego (podlega przetworzeniu a następnie jest konsumowane) bądź pośrednio w postaci półproduktu poprzez inne kraje. oznacza to, że dany kraj eksportuje dobro pośrednie do kraju, w którym wykorzystywane jest ono do produkcji dobra finalnego, eksportowanego następnie do kraju docelowego, gdzie jest konsumowane lub zużywane (johnson, noguera, 2012). koncepcja handlu wartością dodaną ma również zastosowanie w przypadku importu. pozwala ona określić skąd pochodzi wartość dodana konsumowana bądź zużywana w kraju importującym. według wartości brutto według wartości dodanej eksport polski do czech 200 0 eksport polski do niemiec 0 200 eksport czech do niemiec 500 300 rysunek 1. ilustracja handlu pomiędzy trzema krajami – ujęcie brutto versus ujęcie wartości dodanej źródło: opracowanie własne na podstawie: (nagengast, stehrer, 2016). w celu ukazania istoty różnic między strumieniami handlu w ujęciu brutto i w ujęciu wartości dodanej na rysunku 1 przedstawiono przykład handlu pomiędzy trzema krajami, tj. polską, czechami i niemcami. polska eksportuje do czech dobro pośrednie (np. silnik do samochodu) o wartości 200 usd. jest ono, obok czeskich półproduktów (o wartości 300 usd), wykorzystywane do produkcji dobra finalnego (np. samochodu) o wartości 500 usd, które jest następnie eksportowane do niemiec, gdzie trafia do odbiorcy końcowego. eksport brutto polski do czech wynosi zatem 200 usd, podczas gdy eksport wartości dodanej jest zerowy. przedmiotem eksportu jest bowiem dobro pośrednie, które nie jest konsumowane ani zużywane w czechach. eksport brutto czech do niemiec wynosi 500 usd, a eksport wartości dodanej – 300 usd. mimo, iż nie ma fizycznego przepływu towarów z polski do niemiec (zerowy eksport brutto), to polski eksport wartości dodanej do niemiec wynosi 200 usd. jest to wartość polskich półproduktów, które trafiają do czech, a następnie do niemiec, gdzie są konsumowane bądź zużywane. a zatem, różnice w wartości strumieni handlu w kategoriach brutto i w kategoriach wartości dodanej wynikają z niezaliczania do handlu wartością dodaną tych części strumieni, które zostały ujęte w tradycyjnych statystykach więcej niż raz (koopman, wang, wei, 2014). przegląd wyników badań choć kompleksowe światowe tablice przepływów międzygałęziowych zostały udostępnione zaledwie kilka lat temu, to od tego czasu powstało wiele opracowań z wykorzystaniem tych tablic. dotyczyły one również zmian w handlu krajów europy środkowej i wschodniej. zmiany te były analizowane dla różnych grup krajów i w różnych aspektach. 12 | łukasz ambroziak olczyk i kordalska (2017) analizowały wpływ wybranych czynników na eksport brutto i eksport wartości dodanej wyrobów przemysłowych siedmiu krajów europy środkowej i wschodniej (czech, estonii, litwy, łotwy, polski, słowacji i węgier) w latach 1995-2011. z wyjątkiem specjalizacji pionowej, pozostałe czynniki miały podobny wpływ na eksport mierzony według dwóch ujęć. z przeprowadzonych oszacowań wynikało, że na tworzenie krajowej wartości dodanej w przemyśle przetwórczym duży wpływ miały produktywność pracy i wysoko wykwalifikowani pracownicy. cieślik, biegańska i środa-murawska (2016) zbadały zmiany w handlu zagranicznym dziesięciu krajów postsocjalistycznych europy środkowej i wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem ich roli w globalnych łańcuchach wartości. z badań wynikało, że kraje które miały silniejsze powiązania z krajami europy zachodniej, szczególnie z niemcami, były bardziej zaangażowane w globalne łańcuchy. grodzicki (2014) analizował konkurencyjność gospodarek krajów grupy wyszehradzkiej przez pryzmat uczestnictwa tych krajów w globalnych łańcuchach wartości w latach 19952011. autor stwierdził, że polska – z uwagi na większe rozmiary gospodarki – była mniej zintegrowana z globalnymi łańcuchami wartości niż inne kraje europy środkowej, tj. czechy, słowacja i węgry. jednakże, o ile te trzy ostatnie kraje mają przewagi komparatywne w eksporcie dóbr kapitałochłonnych oraz wyrobów wysokiej i średnio-wysokiej techniki, o tyle polska takie przewagi posiada w eksporcie surowcochłonnych wyrobów przemysłowych. potwierdza to analiza ambroziaka (2017), który badał pozycję konkurencyjną nowych państw członkowskich ue w eksporcie produktów wysokiej i średniowysokiej techniki z wykorzystaniem statystyk handlu wartością dodaną. choć w latach 1995-2011 pozycja konkurencyjna krajów całej grupy umocniła się, to w 2011 r. tylko cztery kraje, tj. czechy, słowacja, słowenia i węgry były konkurencyjne w eksporcie produktów średnio-wysokiej i wysokiej techniki. słabo w tym zestawieniu wypadła zaś polska. istnieje również kilka opracowań dotyczących polski. fronczek (2016) badała zmiany udziału zagranicznej wartości dodanej w eksporcie wyrobów przemysłowych polski. z danych pochodzących z bazy trade in value added wynikało, że udział ten zwiększył się z niecałych 19% w 1995 r. do prawie 40% w 2011 r. białowąs i wojtas (2014) badali znaczenie zagranicznej wartości dodanej w tworzeniu przewagi komparatywnej polski w światowym handlu towarami w latach 1995-2009. autorzy stwierdzili, że nie zawsze „wysoki udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie brutto powoduje poprawę pozycji komparatywnej kraju w handlu międzynarodowym” (s. 39). kuźnar (2017) dowodzi wysokiego stopnia zintegrowania eksportu z międzynarodowymi sieciami produkcyjnymi, na co wskazuje fakt, że ponad połowa polskiego eksportu odbywa się w ramach globalnych łańcuchów wartości. silniejsze są powiązania w górę łańcucha, „co wynika z atrakcyjności polski dla korporacji transnarodowych zainteresowanych niskimi kosztami pracy i wysoką jakością zasobów ludzkich oraz zlecających przetwórstwo w polsce dóbr przeznaczonych na eksport” (kuźnar, 2017, s. 65). ambroziak i marczewski (2014) wskazują, że powiązania w górę łańcucha, czyli udział zagranicznej wartości dodanej, były zróżnicowane wśród działów polskiej gospodarki. najwięcej zagranicznej wartości dodanej było w eksporcie produktów rafinacji ropy naftowej, sprzętu transportowego oraz wyrobów elektronicznych i optycznych, a najmniej w eksporcie usług oraz nieprzetworzonych surowców. ambroziak (2015) zauważa, że pochodzenie zagranicznej wartości dodanej w polskim eksporcie maszyn i urządzeń było podobne do kierunków napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora wytwarzającego te produkty. folfas (2016) analizuje zaś handel zagraniczny polski determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 13 mierzony wartością brutto i wartością dodaną w latach 1995-2011 oraz szacuje modele ekonometryczne wyjaśniające handel. korzysta przy tym z danych z bazy trade in value added. jest ona, obok bazy wiod, jedną z najczęściej wykorzystywanych baz danych dotyczących handlu w kategoriach wartości dodanej. metoda badania układ równań bilansowych w modelu przepływów międzygałęziowych (model nakładów i wyników, input-output) dla jednej gospodarki zaadoptowano do postaci uwzględniającej wiele gospodarek. podstawowe równanie bilansowe tablicy przepływów międzygałęziowych dla pojedynczej n-sektorowej gospodarki ma następującą postać: � = �� + � = (� − �) � ∙ � = � (1) gdzie: � wektor (n x 1) produktu globalnego; � macierz (n x n) współczynników techniczno-finansowych (kosztów); � wektor (n x 1) popytu finalnego; (� − �) � = macierz (n x n) współczynników pełnej materiałochłonności (lub dodatkowego zapotrzebowania), inaczej zwana odwrotną macierzą leontiefa. korzystając z równania (1) oraz światowych tablic przepływów międzygałęziowych obliczono strumienie handlu (eksportu i importu) wartości dodanej polski z 42 krajami w latach 2000-2014. przyjmując założenie o istnieniu w gospodarce światowej 3 krajów i jednego sektora, eksport wartości dodanej kraju 1 do kraju 2 można wyrazić wzorem: ( ) 321312212112111 32 22 12 333231 232221 131211 12112 00 flvflvflv f f f lll lll lll v ++=                     == fv lvax (2) gdzie: � wektor współczynników wartości dodanej. z uwagi na brak różnic w statystykach lustrzanych, import wartości dodanej z kraju 2 przez kraj 1 jest tożsamy z eksportem kraju 2 do kraju 1. można go wyrazić następującym wzorem: ( ) 312322122211212 31 21 11 333231 232221 131211 2122112 00 flvflvflv f f f lll lll lll v ++=                     === fv lvaxvam (3) model ekonometryczny w celu oszacowania kierunku i siły wpływu poszczególnych czynników na handel zagraniczny dobrami i usługami polski wykorzystano model grawitacji. modele grawitacji powstały w wyniku zastosowania prawa powszechnego ciążenia newtona do badania zjawisk społecznogospodarczych. jako pierwszy taki model do badania międzynarodowych strumieni handlu 14 | łukasz ambroziak zastosował w latach sześćdziesiątych tinbergen (1962). wynikało z niego, że wartość obrotów handlowych między dwoma krajami jest proporcjonalna do iloczynu produktu krajowego brutto tych krajów oraz odwrotnie proporcjonalna do dzielącej je odległości od lat 60. xx wieku model grawitacji jest często stosowany w badaniach strumieni handlu. w niniejszym badaniu oszacowano parametry przy zmiennych w modelu grawitacji w postaci multiplikatywnej a nie log-liniowej, stosując metodę pseudonajwiększej wiarygodności z rozkładem poissona (poisson pseudo-maximum-likelihood – ppml) i przyjmując za zmienną klastrującą odległość między handlującymi krajami. wykorzystano przy tym zmodyfikowaną formę równania zaproponowanego przez proença, sperlich i savascı (2015) o następującej postaci: ijtijtijijtijijtjtitijt dvzxgdpgdpt εηαγϕφδββ ]lnlnlnlnlnlnexp[ 21 ++′+′+′+′++= (4) gdzie: tijt bilateralne strumienie eksportu/importu w ujęciu brutto oraz w ujęciu wartości dodanej między krajami i oraz j; gdpit pkb kraju handlującego i; gdpjt pkb kraju partnera handlowego j; xijtwektor zmiennych ilościowych (tutaj: diffgdpijt, diffgdppcijt);. zij wektor zmiennych ilościowych stałych w czasie (tutaj: distij); vijt wektor zmiennych zerojedynkowych (tutaj: ftaeuijt, ftapreijt, eumemijt, ftapostijt) dij wektor zmiennych zerojedynkowych stałych w czasie (tutaj: borderij); δ,φ,ϕ,γ wektor parametrów strukturalnych modelu, które trzeba oszacować; β1, β2 parametry strukturalne modelu, które trzeba oszacować; αt efekty czasowe; ηij efekty specyficzne dla par krajów; εijt składnik losowy. a zatem, oprócz tradycyjnych zmiennych uwzględnianych w modelach grawitacji (pkb handlujących krajów i odległość między nimi), do modelu wprowadzono także szereg innych zmiennych, które mogą mieć wpływ na wartość bilateralnych obrotów handlowych. wykaz tych zmiennych, wraz z przewidywanym na podstawie teorii i badań empirycznych wpływem na zmienną objaśnianą przedstawiono w tabeli 1. źródła danych obliczenia bilateralnych strumieni polskiego handlu brutto oraz handlu wartością dodaną wykonano na podstawie danych z bazy world input-output database (wiod, 2016), zawierającej światowe tablice przepływów międzygałęziowych dla lat 20002014. źródłem danych do modelu grawitacji były: baza międzynarodowego funduszu walutowego, baza francuskiego centrum badań ekonomii międzynarodowej (french research center in international economics – cepii) oraz baza światowej organizacji handlu (regional trade agreements – international system). obliczenia wykonano z wykorzystaniem programu statystycznego stata 13. determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 15 tabela 1. wykaz zmiennych objaśniających wykorzystanych w modelu zmienna opis zmiennej oczekiwany kierunek wpływu na wszystkie cztery zmienne objaśniane gdpit gdpjt logarytm naturalny wielkości pkb kraju i oraz kraju j (w cenach bieżących, w mld usd) + diffgdpijt logarytm naturalny wartości bezwzględnej różnicy wielkości pkb między krajami i oraz kraju j (w cenach bieżących, w mld usd) – diffgdppcijt logarytm naturalny wartości bezwzględnej różnicy wielkości pkb na mieszkańca między krajami i oraz kraju j, (w cenach bieżących, w usd) – distij logarytm naturalny odległości geograficznej między stolicami kraju i oraz kraju j, (w km) – borderij zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1, gdy kraj i oraz kraj j mają wspólną granicę + ftaeuijt zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1, gdy kraj i oraz kraj j zawarły umowę stowarzyszeniową z ue (umowę o wolnym handlu) + ftapreijt zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1, gdy kraj i oraz kraj j należą do tego samego preferencyjnego ugrupowania handlowego (innego niż stowarzyszenie z ue) przed ich przystąpieniem do ue + eumemijt zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1, gdy kraj i oraz kraj j są członkami ue + ftapostijt zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1, gdy kraj i oraz kraj j należą do tego samego preferencyjnego ugrupowania handlowego, co wynika z przyjęcia wspólnej polityki handlowej ue po przystąpieniu do ue + źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu. wyniki badania i dyskusja polski handel brutto versus handel wartością dodaną w 2014 r. wartość eksportu brutto dóbr i usług polski wyniosła 251,6 mld usd, a wartość eksportu wartości dodanej – 172,5 mld usd. w porównaniu z 2000 r. eksport brutto zwiększył się pięcioipółkrotnie, a eksport wartości dodanej – pięciokrotnie. tym samym relacja eksportu wartości dodanej do eksportu brutto zmniejszyła się z 75% w 2000 r. do blisko 69% w 2014 r. w 2014 r. wartość importu brutto dóbr i usług polski wyniosła 232,6 mld usd, a wartość eksportu wartości dodanej – 153,4 mld usd. w latach 2000-2014 import brutto zwiększył się 4,2-krotnie, a import wartości dodanej – trzyipółkrotnie. relacja importu wartości dodanej do importu brutto w 2014 r. wyniosła zaś 66% (wobec 79% w 2000 r.). relacja eksportu/importu wartości dodanej do eksportu/importu brutto wyraźnie się różniła w polskim handlu z poszczególnymi krajami (rysunek 2 i 3). różnice te wynikały ze skali współpracy handlowo-inwestycyjnej polski i jej partnera handlowego w ramach globalnych łańcuchów wartości. najniższe wskaźniki cechowały polski handel z pozostałymi krajami europy środkowej, tj. czechami, węgrami i słowacją (eksport/import wartości dodanej stanowił w 2014 r. około 40% polskiego eksportu/importu brutto do/z tych krajów) oraz niemcami (wskaźniki nieco powyżej 16 | łukasz ambroziak 50%). oznaczało to, że dużą część strumieni handlu polski z tymi krajami stanowiły dobra pośrednie, które po uprzednim przetworzeniu były ponownie eksportowane. rysunek 2. najwięksi partnerzy handlowi polski w eksporcie dóbr i usług w 2014 r. (wartość w mld usd) źródło: obliczenia własne na podstawie: (wiod, 2016). rysunek 3. najwięksi partnerzy handlowi polski w imporcie dóbr i usług w 2014 r. (wartość w mld usd) źródło: obliczenia własne na podstawie: (wiod, 2016). 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 d e u g b r f r a c z e it a r u s n ld s w e b e l e sp h u n s v k u s a a u t d n k t u r c h e r o u n o r c h n lt u f in c a n e st lv a ir l k o r b g r jp n g r c eksport wartości dodanej eksport brutto 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 d e u r u s c h n it a f r a c z e n ld g b r b e l e sp a u t s v k k o r u s a s w e h u n t u r n o r d n k c h e ir l jp n f in lt u r o u t w n in d s v n lu x import wartości dodanej import brutto determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 17 z kolei w polskim handlu z niektórymi krajami strumienie eksportu i importu w kategoriach wartości dodanej były wyższe niż w kategoriach brutto. dotyczyło to głównie krajów odległych geograficznie, m.in. stanów zjednoczonych, kanady, japonii, korei południowej, brazylii oraz chin (tylko w eksporcie). oznaczało to, że w dużym stopniu polska handlowała z tymi krajami pośrednio poprzez inne kraje. dla przykładu, polskie firmy eksportowały części i podzespoły do produkcji samochodów do niemiec, gdzie były wykorzystywane do produkcji samochodów eksportowanych przez niemieckie firmy do chin (ambroziak, 2016). a zatem, mimo że nie następuje przepływ towarów z polski do chin to polska wartość dodana docierała do chin w postaci dobra finalnego, gdzie była konsumowana bądź zużywana. w kategoriach wartości dodanej miał miejsce eksport polski do chin. determinanty wzrostu polskiego eksportu dóbr i usług z przeprowadzonych oszacowań wynikało, że parametry przy wszystkich trzech podstawowych zmiennych w modelu wyjaśniającym eksport brutto i eksport wartości dodanej polski były zgodne z teorią i statystycznie istotne (tabela 2). wielkość gospodarki kraju handlującego i kraju partnera handlowego (odpowiednio gdpit i gdpjt) miała dodatni wpływ na strumienie eksportu mierzonego według obu ujęć. parametry przy zmiennych gdpit i gdpjt były wyższe w modelu wyjaśniającym eksport brutto niż w modelu wyjaśniającym eksport wartości dodanej. odległość geograficzna (distij) miała natomiast ujemny wpływ na strumienie eksportu. bezwzględna wartość parametru przy zmiennej distij w modelu wyjaśniającym eksport brutto była wyraźnie wyższa od bezwzględnej wartości parametru przy tej zmiennej w modelu wyjaśniającej eksport wartości dodanej. polski eksport do krajów odległych geograficznie mierzony według wartości dodanej był często większy niż eksport mierzony według wartości brutto. jak już wspomniano, duża część wartości dodanej wytworzonej w polsce trafiała do tych krajów poprzez inne kraje, położone w bliskiej odległości od polski (głównie przez niemcy). w obu modelach wyjaśniających eksport parametr przy zmiennej odnoszącej się do różnic w wielkości gospodarek handlujących krajów (wyrażonych jako różnice w pkb) oraz różnic w poziomie dochodu na mieszkańca (wyrażony jako różnice w pkb na mieszkańca między handlującymi krajami) był statystycznie nieistotny. do wzrostu wartości eksportu brutto i eksportu wartości dodanej przyczyniało się natomiast istnienie wspólnej granicy między partnerami handlowymi. podobnie jak w przypadku zmiennej distij, wartość parametru przy zmiennej borderij była wyższa w modelu wyjaśniającym eksport brutto niż w modelu wyjaśniającym eksport wartości dodanej. potwierdza to istnienie pośredniego eksportu wartości dodanej. wpływ umów o stowarzyszeniu z ówczesnymi wspólnotami europejskimi zawartych przez polskę w i połowie lat 90. xx w. oraz wpływ członkostwa polski w ue (odpowiednio zmienne ftaeuijt oraz eumemijt) na oba rodzaje eksportu był dodatni i statystycznie istotny na poziomie 1%. pozwoliło to potwierdzić wcześniejsze oczekiwania, według których liberalizacja obrotów handlowych z krajami ue, zarówno w okresie przed, jak i po przystąpieniu do ue, sprzyjała wzrostowi polskiego eksportu. z przeprowadzonych oszacowań parametrów modelu wynikało także, że przynależność polski do preferencyjnych ugrupowań handlowych (innych niż stowarzyszenie ze wspólnotami) przed przystąpieniem do unii europejskiej (m.in. członkostwo w środkowoeuropejskim porozumieniu o wolnym handlu) miała pozytywny i statystycznie istotny (na poziomie 1%) wpływ na eksport mierzony wartością brutto i wartością dodaną. okazało się to zgodne wcześniejszymi oczekiwaniami. 18 | łukasz ambroziak dodatni wpływ na polski eksport mierzony według obu ujęć miała również przynależność polski do ugrupowań handlowych, wynikająca z przyjęcia przez polskę wspólnej polityki handlowej ue w momencie uzyskania członkostwa w 2004 r. tabela 2. wyniki oszacowań grawitacyjnych modeli handlu polski zmienna model wyjaśniający eksport brutto model wyjaśniający eksport wartości dodanej model wyjaśniający import brutto model wyjaśniający import wartości dodanej gdpit 0,838*** 0,701*** 0,753*** 0,598*** (0,056) (0,048) (0,122) (0,103) gdpjt 0,821*** 0,808*** 0,896*** 0,927*** (0,042) (0,036) (0,055) (0,046) distij -0,939*** -0,765*** -0,714*** -0,694*** (0,096) (0,066) (0,196) (0,142) diffgdpijt -0,019 0,016 -0,092** -0,084*** (0,029) (0,025) (0,039) (0,030) diffgdppcijt -0,044 -0,019 -0,073 -0,043 (0,040) (0,025) (0,051) (0,043) borderij 0,839*** 0,580*** 1,096*** 0,880*** (0,092) (0,056) (0,175) (0,130) ftaeuijt 1,020*** 0,511*** 0,553** 0,260 (0,150) (0,115) (0,269) (0,235) ftapreijt 0,761*** 0,403*** 0,188 0,000 (0,158) (0,126) (0,223) (0,197) eumemijt 1,040*** 0,545*** 0,502** 0,168 (0,120) (0,081) (0,234) (0,197) ftapostijt 0,603*** 0,276*** 0,073 -0,058 (0,125) (0,101) (0,293) (0,239) stała 4,061*** 3,375*** 3,603** 3,764*** (0,823) (0,549) (1,669) (1,202) r2 0,9707 0,9732 0,924 0,9407 liczba obserwacji 630 630 630 630 uwaga: (*), (**) and (***) oznaczają statystyczną istotność na poziomie odpowiednio 10%, 5% oraz 1%. w nawiasach podano wartości błędów standardowych. źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu stata 13. determinanty wzrostu polskiego importu dóbr i usług wszystkie trzy podstawowe zmienne w modelu wyjaśniającym import brutto i import wartości dodanej polski, tj. pkb kraju handlującego, pkb partnera handlowego oraz odległość geograficzna między nimi były statystycznie istotne na poziomie 1%, a ich wpływ był zgodny z teorią. wzrost pkb zarówno kraju handlującego, jak i kraju partnera handlowego sprzyjał bardziej intensywnemu importowi mierzonemu zarówno według wartości brutto, jak i wartości dodanej. odległość geograficzna między partnerami handlowymi hamowała natomiast wzrost importu mierzonego według obu ujęć. należy zauważyć, że bezwzględna wartość parametrów przy zmiennej distij w modelach wyjaśniających import była niższa niż w modelach wyjaśniających eksport. odległość geograficzna zatem w mniejszym stopniu utrudniała import niż eksport polski. ponadto, bezwzględna wartość parametru przy determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 19 zmiennej distij w modelu wyjaśniającym import brutto była tylko nieznacznie wyższa niż w modelu wyjaśniającym import wartości dodanej. w obu modelach wyjaśniających import parametr przy zmiennej odnoszącej się do różnic w wielkości gospodarek handlujących krajów (wyrażonych jako różnice w pkb) był ujemny i – w przeciwieństwie do modeli wyjaśniających eksport – statystycznie istotny (na poziomie odpowiednio 5% i 1%). oznaczało to, że rosnące różnice w wielkości gospodarek handlujących krajów hamują import mierzony zarówno wartością brutto, jak i wartością dodaną. istnienie wspólnej granicy między partnerami handlowymi przyczyniało się do wzrostu wartości importu brutto i importu wartości dodanej. podobnie jak w przypadku zmiennej distij, wartość parametru przy zmiennej borderij była wyższa w modelu wyjaśniającym import brutto niż w modelu wyjaśniającym import wartości dodanej. dodatni i statystycznie istotny wpływ na polski import brutto miały także umowy o stowarzyszeniu z ówczesnymi wspólnotami europejskimi oraz członkostwo polski w ue. wpływ wszystkich zmiennych odnoszących się do preferencyjnych ugrupowań handlowych na polski import wartości dodanej był statystycznie nieistotny. lepszym dopasowaniem cechował się model wyjaśniający import wartości dodanej. wskazuje na to wyższa wartość współczynnika determinacji niż w modelu wyjaśniającym import brutto. w przypadku modeli wyjaśniających eksport różnice te były marginalne. wyraźnie wyższy współczynnik determinacji w modelu wyjaśniającym eksport wartości dodanej niż eksport brutto polski uzyskał folfas (2016), który szacował z wykorzystaniem modelu grawitacji czynniki wzrostu eksportu polski do blisko 60 krajów w latach 1995, 2000, 2005 i 20082011. wynikało to z uwzględnienia jako zmiennej objaśnianej eksportu mierzonego wartością dodaną. zmienne odnoszące się do pkb są również sumą wartości dodanej a nie wartości brutto. uwzględnienie w modelu zmiennej objaśnianej i zmiennych objaśniających wyrażonych w kategoriach wartości dodanej sprawia, że model jest lepiej dopasowany. podsumowanie udostępnienie w latach 2012-2013 baz danych zawierających światowe tablice przepływów międzygałęziowych (m.in. baza wiod, tiva) stanowiło istotny postęp w badaniu międzynarodowego handlu. pozwoliło to na opracowanie statystyk przepływów wartości dodanej pomiędzy krajami. przeprowadzone badanie wykazało, że bilateralne strumienie polskiego handlu dobrami i usługami mierzone wartością brutto i wartością dodaną istotnie się różnią. różnice te wynikały ze skali współpracy handlowo-inwestycyjnej polski i jej partnera handlowego w ramach globalnych łańcuchów wartości. najniższe relacje eksportu (importu) wartości dodanej do eksportu (importu) brutto w 2014 r. cechowały polski handel z pozostałymi krajami europy środkowej, tj. czechami, węgrami i słowacją (wskaźniki na poziomie około 40% oraz niemcami (wskaźniki nieco powyżej 50%). oznaczało to, że dużą część strumieni handlu polski z tymi krajami stanowiły dobra pośrednie, które po uprzednim przetworzeniu były ponownie eksportowane. z niektórymi krajami natomiast strumienie eksportu i importu w kategoriach wartości dodanej były wyższe niż w kategoriach brutto. dotyczyło to głównie krajów odległych geograficznie, m.in. stanów zjednoczonych, kanady, japonii, korei południowej, brazylii oraz chin (tylko w eksporcie). oznaczało to, że w dużym stopniu polska handlowała z tymi krajami pośrednio poprzez inne kraje. 20 | łukasz ambroziak na istnienie pośredniego eksportu wartości dodanej wskazują również wyniki oszacowań modeli grawitacji w handlu zagranicznym polski mierzonym wartością brutto i wartością dodaną. bezwzględne wartości współczynników przy zmiennej odnoszącej się do odległości geograficznej oraz obecności wspólnej granicy były wyższe w modelu wyjaśniającym eksport (import) brutto niż eksport (import) wartości dodanej. kierunek wpływu pozostałych zmiennych na strumienie handlu brutto i handlu wartością dodaną był również taki sam, a różniły się tylko wartości współczynników. duże różnice dotyczyły wpływu zmiennych odnoszących się do przynależności polski do preferencyjnych ugrupowań handlowych na polski eksport dóbr i usług. z oszacowań modeli wynikało, że przynależność do preferencyjnych ugrupowań handlowych miała dodatni, aczkolwiek dużo mniejszy, wpływ na polski eksport wartości dodanej niż eksport brutto. warto byłoby rozszerzyć przeprowadzone badanie o niektóre aspekty. po pierwsze, ciekawym byłoby porównanie czynników wzrostu polskiego handlu zagranicznego mierzonego według obu ujęć z czynnikami wzrostu handlu innych krajów europy środkowej, które również aktywnie uczestniczą w globalnych łańcuchach wartości. można byłoby podjąć próbę uwzględnienia w modelu innych zmiennych odnoszących się do funkcjonowania w globalnych łańcuchach wartości, np. zmiennej w postaci skumulowanego poziomu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, czy zmiennej w postaci wskaźnika udziału w globalnych łańcuchach wartości. ponadto, istotne wydaje się również wyodrębnienie z całego handlu dwóch grup produktów, tj. dóbr i usług. literatura ambroziak, ł. (2014). uczestnictwo unii europejskiej w globalnym łańcuchu wartości. international business and global economy, 33, 47–61. doi: 10.4467/23539496ib.13.003.2388. ambroziak, ł. (2015). wpływ fragmentaryzacji produkcji na polski handel zagraniczny maszynami i urządzeniami. inwestycje zagraniczne w polsce, 1,267-291. ambroziak, ł. (2016). handel zagraniczny nowych państw członkowskich ue z niemcami – analiza z wykorzystaniem międzynarodowych tablic przepływów międzygałęziowych. unia europejska.pl, 5, 7-19. ambroziak, ł. (2017). pozycja konkurencyjna nowych państw członkowskich ue w handlu towarami zaawansowanymi technologicznie. ekonomista, 5, 506-526. ambroziak, ł., marczewski, k. (2014). zmiany w handlu zagranicznym polski w kategoriach wartości dodanej. unia europejska.pl, 6, 6-17. baldwin, r., robert-nicoud, f. (2014). trade-in-goods and trade-in-tasks: an integrating framework. journal of international economics, 92(1), 51–62. doi: 10.1016/j.jinteco.2013.10.002 białowąs, t., wojtas, m. (2014). the role of foreign value added in creating poland's comparative advantage in world merchandise exports. annales universitatis mariae curie-skłodowska. sectio h. oeconomia, 48(2), 31-40. cieślik, e., biegańska, j., środa-murawska, s. (2016). the intensification of foreign trade in postsocialist countries and their role in global value chains. acta oeconomica, 66(3), 465–487. doi: 10.1556/032.2016.66.3.5. folfas, p. (2016). handel międzynarodowy mierzony wartością brutto oraz wartością dodaną – analiza porównawcza. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. fronczek, m. (2016). na ile polski eksport jest polski? eksport towarów przemysłowych według koncepcji mierzenia handlu wartością dodaną. studia ekonomiczne, 305, 43-56. determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną | 21 grodzicki, m. j. (2014). global value chain and competitiveness of v4 economies. w: d. kiendlwendner, k. wach (red.), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives (13–31). graz: fachhochschule joanneum. havlik, p. (2014). patterns of structural change in the new eu member states. wiiw research paper, 394, vienna. johnson, r. c., noguera, g. (2012). accounting for intermediates: production sharing and trade in value-added. journal of international economics, 86(2), 224–236. doi: 10.1016/j.jinteco.2011.10.003. kaliszuk, e. (red.). (2013). mierzenie wartości dodanej w handlu zagranicznym. nowe koncepcje, metody i wyzwania. warszawa: ibrkk. kawecka-wyrzykowska, e., ambroziak, ł., molendowski, e., polan, w. (2017). intra-industry trade of the new eu member states: theory and empirical evidence. warszawa: pwn. koopman, r., wang, z., wei ,s-j. (2014). tracing value-added and double counting in gross exports. american economic review, 104(2), 459–494. doi: 10.1257/aer.104.2.459. kuźnar, a. (2017). udział polski w globalnych łańcuchach wartości. horyzonty polityki, 8(22), 49-67. doi: 10.17399/hp.2017.082203. nagengast, a., stehrer, r. (2016). accounting for the differences between gross and value added trade balances. the world economy, 39(9), 1276–1306. doi: 10.1111/twec.12401. olczyk, m., kordalska, a. (2017). gross exports versus value-added exports: determinants and policy implications for manufacturing sectors in selected cee countries. eastern european economics, 55(1), 91–109. doi: 10.1080/00128775.2016.1254564. stehrer, r. (2012). trade in value added and the value added in trade. wiiw working paper, 81, vienna. stehrer, r. (2013). accounting relations in bilateral value added trade. wiiw working papers, 101, vienna. timmer, m.p., dietzenbacher, e., los, b., stehrer, r., de vries, g.j. (2015). an illustrated user guide to the world input–output database: the case of global automotive production. review of international economics, 23, 575–605. doi: 10.1111/roie.12178. tinbergen, j. (1962). shaping the world economy: suggestions for an international economic policy. new york: twentieth century fund. wiod (2016). world input-output database, release 2016. cytowanie jako rozdział w monografii (w okresie przejściowym): ambroziak, ł. (2018). determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną (s. 922). w: a. michalik & m. maciejewski (red.), współczesne wyzwania dla gospodarki globalnej („przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 4, nr 1). kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. 22 | łukasz ambroziak tytuł i abstrakt po angielsku determinants of poland’s foreign trade measured by added value the aim of the paper is to investigate the determinants of polish value added exports and imports in the period of 2000-2014 and to compare obtained results with determinants of gross exports and imports. for this purpose generalised gravity model explaining polish exports (imports) in gross and value added terms is used. value added trade was computed on the basis of the world input-output tables (wiod release 2016). the main independent variables (gdp of trading countries and distance between them) have the same direction of impact both on value added exports (imports) and gross exports (imports). only value of coefficients differs. the most difference concerns geographical distance. it results from indirect value added trade. thus, estimates obtaining from the gravity model based on value added trade do not significantly differ from estimates from the model based on gross trade. keywords: gross trade; value added trade; poland; gravity model; wiod jel codes: f14, f60, d57 autor łukasz amrboziak stopień doktora nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii uzyskany w 2013 roku w szkole głównej handlowej w warszawie. adiunkt w instytucie badań rynku, konsumpcji i koniunktur – państwowym instytucie badawczym. adiunkt w instytucie ekonomiki rolnictwa i gospodarki żywnościowej – państwowym instytucie badawczym. jego zainteresowania badawcze to ekonomia międzynarodowa, zagraniczne inwestycje bezpośrednie, handel zagraniczny. adres do korespondencji: dr łukasz ambroziak, instytut ekonomiki rolnictwa i gospodarki żywnościowej – państwowy instytut badawczy, ul. świętokrzyska 20, 00-002 warszawa, e-mail: la28204@sgh.waw.pl podziękowania i finansowanie artykuł powstał w ramach projektu finansowanego ze środków narodowego centrum nauki przyznanych na podstawie decyzji nr dec-2014/13/d/hs4/01426. autor dziękuje dwóm anonimowym recenzentom, których uwagi pozwoliły znacząco podnieść jakość niniejszej publikacji. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie ie-pm-04-02-05-pp069-szarek,piecuch 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.05 the importance of startups for construction of innovative economies joanna szarek, jakub piecuch a b s t r a k t objective: the aim of this article is to determine the impact of startup businesses on the innovation of the economy. research design & methods: the statistics are from foundation reports, specializing in the study of the startup environment in poland, eurostat databases and the central statistical office. the article attempts to define the concept of startup as a business, based on an innovative idea or pioneering business. findings: as a result, they are companies that create a completely new product or service, not based on replicated offers from other market players, and do not replicate existing ones. business activity is subject to a considerable degree of risk. the analysis of the correlation between the number of micro-enterprises and gdp per capita (pps) as well as the number of patents issued for national inventions by the polish patent office and gdp per capita (pps) showed a strong correlation between the variables tested. contribution & value added: the benefits of developing a country-wide startup ecosystem contribute to government-directed r & d, in order to create a favorable environment for a new business model. the development of new businesses is an opportunity to improve the condition of national economies and the situation of society, and above all to increase the innovativeness of regions. article type: research article keywords: startup; innovation; innovative economy; startup ecosystem jel codes: h32, f63, m13, 018 article received: 9 june 2018 article accepted: 20 october 2018 suggested citation: szarek, j., & piecuch, j. (2018). the importance of startups for construction of innovative economies. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 69-78. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.05 introduction startup companies are economic entities, which relatively recently have found their place in a discussion on economic development. this term is very frequently overused as a definition for each newly initiated enterprise, even one created as franchise. additionally it is usually 70 | joanna szarek, jakub piecuch associated only with e-business. it is mainly due to a lack of unanimous definition and classification criteria for these companies, as well as small literature resources on the subject. in order to determine explicitly the subject of studies, an attempt was made in the article to define startups, treating them as companies based on innovative idea or pioneer business ventures. in result these are companies creating completely new product or service, neither basing on duplicated offers of other entities operating on the market, nor imitating the already existing initiatives. their activity is burdened by a considerable degree of risk. considering their financing, the studied companies do not apparently differ from the other enterprises. they base mainly on their own capital, more rarely on foreign capital. in case of startups their founders acquire capital from founders or investors, from the eu funds of from so called business angels. it is difficult to predict development predispositions for the companies of this type, particularly due to the fact, that in most cases nobody has previously paved the way of a novel product or service evaluation. a company development model, like in any other, not only startup activity, depends on many factors, yet the thesis that the discussed startup companies affect labour market and the economy of the country in which they operate, is undeniable. the paper aims to determine the influence of startup companies on the economy innovativeness. the source of statistical data are reports of foundations specializing in investigating the startup environment in poland and eurostat, strateg and startphub databases. characteristics of startup companies an enterprise is defined as an entity separate in economic terms, whose activity focuses on three areas: production, service and commercial. economic difference of the company is in the first place connected with determining the company’s assets and securing the expenses from own incomes. in theory many types of businesses may be distinguished, depending on their ownership forms, sizes or organizational structures. irrespectively of the terminology, each firm strives to generate the maximum profit for the longest possible period of time. classification of enterprise has recently encompassed a new kind of business activity, i.e. startups. salamzahed and kawamorita kesim (2015) define startups in three areas: organization, management, entrepreneurship. they defined a startup companies as newly born companies which struggle for existence. giardino, et all. (2016) described a newly type of startup named software startups. this type of company is defined as organizations focused on the creation of high-tech and innovative products, with little or no operating history, aiming to aggressively grow their business in highly scalable markets. being a startup is usually a temporary state, where a maturing working history and market domain knowledge leads to the analysis of current working practices, thereby decreasing conditions of extreme uncertainty. somer, loch and dong said that startup companies often face not only risk, but also unforeseeable uncertainty, which means the inability to recognize and articulate all relevant variables affecting performance. so far, no new provisions have appeared in polish legal system, which would regulate functioning of this form of business activity. they are mostly regarded as small and medium-sized enterprises (sme). a firm employing on average no more than 10 persons per year and generating a yearly net income of maximum two million € is regarded as a micro enterprise. a definition of a small enterprise uses the criterion of the number of employees not exceeding fifty people and the level of net income below ten million € per year. a medium-sized enterprise employs no more the importance of startups for construction of innovative economies | 71 than two hundred people per year at net income below fifty million € (dz. u. rp, 2016, poz. 1829, z 2004 r. r. 5, art. 104-106). startup companies usually operate in sme sector. s. blank (2013), who so far has contributed the most to the systematizing of knowledge about the discussed area, both theoretically and empirically, pays particular attention to understanding the ‘startup’ term. this activity is not meant to imitate operation of a large firm. it is a temporary institution seeking a profitable, measurable and also repeatable business model. at an early stage of its activity development the organization bases primarily on suppositions and ideas, without the customer background and usually even a possibility of market analysis due to its specific character and uniqueness of its branch. s. blank distinguished two kinds of startups, i.e. scalable startups and startups for sale. the founder is convinced that his idea will conquer the world and he would become a billionaire. at first he hopes to find a business model, which should be measurable and repeatable. due to the necessity of raising considerable funds he chooses israel, silicon valley, new york or some other large centres with technological background. this group of initiators constitutes a relatively small part of startup originators, however they are able to draw considerable attention of investors and press accumulating a risky capital. the other type are startups created for sale. these are companies basing on creating applications by means of the least possible financial input. the founders count on the sale of their startups to bigger firms for the amount between 5 and 50 million dollars. a company buying a startup not only takes over the idea but also the people working on it (blank, dorf , 2013, p. 15-17). the following are given as the key reasons of origination of the businesses discussed above: − a considerable reduction of costs of product or service development, which took place over the last decade; − increased opportunities to raise external capital, particularly in the framework of venture capital; − creating own management principles, tailor made for the needs of the analysed enterprise; − unbelievably fast process of consumer adapting to technologies and unmet needs for possessing increasingly more diversified know-how products (the global startup ecosystem ranking 2015, p.13-17). e. ries (2011, p. 40), the inventor of lean startup theory, called theory of constraints basing on lean philosophy, which defines value as a benefit offered to customers whereas all other activities, regards as a waste of time and capital, indicates the necessity to create a minimum real product. according to the new methodology, i.e. lean startup, an entrepreneur undertakes narrow-ranged and economical actions, in result of which a possibly most cost-effective product is obtained. his assumptions also pay attention to a difficult specificity of the startup market with no possibility to conduct market analyses because of the impossibility to determine the consumer target group. the unquestionable factor contributing to intensification of development processes of these companies is their environment in which they operate. it is defined as a startup environment, which was presented as a set of entities striving to create innovative products or services including a considerable degree of risk, simultaneously basing on the available resources of the regulatory en72 | joanna szarek, jakub piecuch vironment. establishing startups is encouraged by large enterprises operating in city centres and focused on cooperation with other enterprises (business to business – b2b), but also by businesses operating internationally, which ensures for startups a more intensive and faster development (nowacki, 2016, p. 59). five areas were identified, whose proper functioning ensures development of startups and the whole system. these include: financial capital, human capital, social capital, legal regulations and institutional environment (deloitte, 2016, p.4). each area should be adequately analysed on the individual stages of establishing and running the company, determined according to: pre-seed, seed, early stage, expansion and late stage. the first stage, called pre-seed is the creative process, referring to idea itself, technological idea, created innovation. once a detailed scheme of the idea realization has been worked out as an actual product or service, usually an arduous seeking of investors follows. due to high burden of risk attached to precursor activities, one must make every effort to raise funds. precisely prepared business plan, estimated financial model, market analyses or even a report from initial market research are usually not enough for an easy access to financial means in poland. at this stage obligatory costs connected with registration of a limited liability company with start-up capital below five thousand zlotys are estimated for about two thousand pln. the higher the start-up capital, the higher the costs of establishing a business. financial means for a “start” usually originate from so called bootstrapping, i.e. on the basis of own capital without any external assistance at introduced cost rigour in order to achieve only short-term objectives, which over a longer perspective may negatively affect the firm operations. the other, commonly called family-friends-fools (fff) source of fund acquisition for company’s development are families, who believe in the company’s success and in business, as well as in technological intuition of their offspring, friends supporting not only spiritually but also materially, but also other persons who are delighted by the suggested idea and wish for its market success. the second stage of startup development is called seed, when the product or service production process starts accompanied by first marketing operations, intriguing future consumers with the new but already materialized idea. with each subsequent stage of company development the chance for raising financial capital grows. usually a cooperation with so called business angels is launched. a business angel is a physical person who invests his own means, but also knowledge and his contact data base in the enterprise at the initial stage of development but showing a considerable growth potential. such person becomes a company shareholder, filling the capital gap. a subsequent stage of a startup functioning on the market is early stage. with growing sale, the chance for raising venture capital, which is a part of private equity (pe) increases. venture capital are capital investments realized with an entrepreneur in order to co-finance a startup at the beginning of its development path. the mission of members of associations with vc is not only providing financial aid for startups, but also sharing their knowledge and experience contributing to long-term growth of the company. the enterprise is still burdened with a considerable risk, therefore an investor undertakes cooperation with an enterprise only because of a high return on investment. vcs are a part of a wider concept, i.e. private equity. the term pe means capital investments not listed on a stock exchange (se), where financial means are allocated to private equity firms. the importance of startups for construction of innovative economies | 73 final stages of a startup life cycle are expansion and late stage. a firm which reaches this point in its existence is already an enterprise increasing its value on the market. it more easily raises funds for extending its product portfolio. at this stage an entrepreneur should not forget that in order to stay on the market, he should constantly improve its products and services as well as widen the product range. a startup success is considerably influenced also by the ecosystem in which it sets up and conducts its activity. a startup ecosystem encompasses many organizations, which by cooperating directly affect the startup structure. institutions such as universities, investors, large firms, foundations or state institutions play different roles in creating its activity. business angels, advisors and other businessmen who open up contacts with persons entering the path of business, fulfil an important function by organizing various meetings and local conferences both national and international. the process of ecosystem development is dynamic, the conditions change constantly while the, emerging institutions change the economic climate of the region (kotsch, 2017, p. 11-13). development of startups according to a regional approach economic growth bases among others on development of enterprises. a startup type of economic activity, although short-term and with a small range, positively affects the stimulation of local innovativeness. if a startup remains on the market longer, it contributes to an increase in gdp of the country where it operates, creates new jobs, contributes to a decline in unemployment and appreciation of the society living standards. even today we may indicate some examples of success, such as silicon valley which is a cradle of startups and has been notoriously presented as a paradise for technological companies of this kind. table 1. ranking of startup ecosystem in 2015 p. region/city p. region/city p. region/city p. region/city 1 silicon valley 6 london 11 paris 16 sydney 2 new york 7 seattle 12 sao paulo 17 toronto 3 los angeles 8 chicago 13 moscow 18 vancouver 4 boston 9 berlin 14 austin 19 amsterdam 5 tel aviv 10 singapore 15 bengaluru 20 montreal source: own elaboration based on: (the global startup ecosystem ranking 2015, p.34). the above list of ecosystems with the conditions most advantageous for startup companies takes into consideration four point criteria: efficiency, funding, market range, talent and experience. during analysis a statement comes to mind that large agglomerations are unmatched in this area. unfortunately, no city or region in poland took any important place in a ranking. highly developed countries, with strong and well-functioning economies may shape such economic environment stimulating creative young entrepreneurs to establish their own firms based on innovations and modern technologies. however, from one year to the next an increasing number of companies of this type has been registered in the territory of poland. ranking made on the basis of the practical know how index indicates the dominant role of americans in creating new knowledge, and thus the development of various kinds 74 | joanna szarek, jakub piecuch of startups. in spite of everything, the famous silicon valley in comparison to 2015 weakened in terms of the analyzed index. in the last edition of the global startup, the ecosystem has not been included in any of the polish ecosystems. this indicates a weak position of startup ecosystems in poland and their very slow development. table 2. ranking of startup ecosystem based on practical know how index p. region/city p. region/city p. region/city p. region/city 1 houston 7 amsterdam 13 bengaluru 21 jerusalem 2 atlanta 7 sydney 14 melbourne 22 ottawa 3 seattle 7 new york city 15 barcelona 23 new zealand 4 kuala lumpur 8 boston 16 london 24 berlin 5 malta 9 singapore 17 montreal 25 frankfurt 6 silicon valley 10 los angeles 18 vancouver 26 tel aviv 6 toronto – waterloo 11 chicago 19 paris 27 greater helsinki 7 austin 12 phoenix 20 stockholm 28 quebec city source: own elaboration based on: (the global startup ecosystem ranking 2018, p. 124-210). in 2016 startup poland foundation registered 2677 startup companies in its database, which is a twelve percent progress in comparison with 2015. warsaw boasts the largest number of them. beside the capital city, also kraków, poznań, wrocław and tricity were regarded as startup ecosystems. the studies conducted by the foundation covered 697 operating companies and exhaustive analysis of the subsequent stages of their functioning. analysis of the employment situation revealed that almost sixty percent of the surveyed described the number of jobs offered in a company between 1 and 10. only one fifth of the startups employed more than ten persons. over the last half-year over half of the firms created new jobs for on average two persons, in every fourth company between four and ten persons were employed and about 6% of the surveyed companies employed over eleven people. totally over eighty percent of respondents indicated increase in job positions. the fact, disadvantageous from an employee point of view is that almost a half of all startups staff have no permanent work contracts, which results from the specific character of the branch (skala, kruczkowska, 2016, p.44-49). despite the assumption of startup company innovativeness, only fourteen percent of the respondents possessed patents. however, a half of the surveyed stated that they created a totally new products on a global scale, over 30% regarded their offer as precursory on a local scale. attention should be paid to divergences in defining innovativeness of activity. every second startup owner stated that modernity is in product, which is a key feature allowing the company to be regarded as a startup. moreover, entrepreneurs indicated the modernization of an existing product, innovation in the manufacturing process, organization, marketing or business model (skala, kruczkowska, olczak, 2015, p. 41-47). a usual phenomenon is creating one product, which conquers the market fast, but unimproved, or replaced by another more modern invention leads to the company bankruptcy. stating explicitly the causes of startup companies development process, one should take into consideration economic conditions in a given country. economic growth among others evidences a development of enterprises sector, as indicated by the results of the statistical analysis below, which aimed to show the correlations between the number of non-financed companies employing less than 9 people versus gdp per capita according to the purchasing the importance of startups for construction of innovative economies | 75 power parity. the value of correlation index on the level of 0.67336 evidences a strong dependency between the analyzed variables. analysis of correlation relationships between the analyzed variables shows a positive correlation. it means that together with economic growth of the country, the number of startup companies grows dynamically. development of enterprises conditioned by the economic development contributes to emerging of institutions called business angels. usually these are larger businesses, investing some small part of their capital in new initiatives. analysis of a startup ecosystem in poland shows increasing number of business angels, which eagerly finance hatching new ideas. these investment cover the period from three to five years and involve the amounts within the range from fifty thousand to five million zlotys. the areas of interest for the investors are e-commerce, biotechnology and computer branch (piekunko – mantiuk, 2014, p. 369-371). the effect of a startup activity is the final product characterized by originality and uniqueness. it is connected with obtaining patents by the originator of the idea. analysis of the relationship between the number of patents granted by the patent office in poland and economic growth revealed a positive correlation. the correlation coefficient is 0.82697 revealing very strong dependence between the analysed variables. the analysis allows to put forward a thesis that growing number of patents in a given country positively influences the country economy and advantageously affects economic growth. in poland the ecosystems for startup companies are only now created, investigated and discovered. incorporating poland into developed countries in ftse ranking will contribute to the inflow of foreign capital, which will cause accelerated development of the enterprises sector in poland. exhaustive reports on startups functioning in poland and their environment have been appearing since 2014. the founders are facing a critical challenge, i.e. raising capital for the realization of their idea. owing to particularly great risk accompanying these types of enterprises, it is not easy. however, the successes of startups such as facebook or uber technologies encourage people with ideas and investors for active measures. currently the startup market is regarded as one of the fastest developing areas over the recent years. the list below aims to compare the biggest polish startup ecosystem created around the capital city of warsaw with other ecosystems developing in european cities. one of the taxonomic methods called czekanowski’s method was used to demonstrate similarities between individual european cities. czekanowski’s diagram has been perceived currently as a universal statistical classification tool to emphasize significant similarities between the compared entities. the following variables were used for the estimation conducted using maczek software: the number of startups, total investments of startups (€) and the number of employees in startup companies. the values subjected to estimation refer to 2016. after the analysis it may be stated that warsaw reveals the greatest similarity concerning the investigated features with such cities as: athens, copenhagen, dublin, malmo or oslo. development of startup ecosystems in individual countries is strictly connected with conditions for conducting economic activity which are prevailing in a given country. the graph below shows values of doing business (b) indicator analogous to the cities covered by the taxonomic analysis. according to doing business report prepared by the world bank in 2016, the following countries revealed the best conditions for conducting economic activities, with the result 76 | joanna szarek, jakub piecuch figure 1. czekanowski’s matrix for selected european cities source: own calculation. 1. netherlands, 2. greece, 3. germany, 4. belgium, 5. denmark, 6. ireland, 7. finland, 8. spain, 9. great britain, 10. norway, 11. france, 12. italy, 13. sweden, 14. estonia, 15. austria, 16. poland figure 2. values of doing business indicators for selected european countries source: own elaboration based on: (doing business reports 2016,2017,2018). exceeding 80 points: denmark, sweden, estonia, norway, germany, great britain and austria, which evidences that these were the most entrepreneur friendly countries. however, 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 2016 2017 2018 the importance of startups for construction of innovative economies | 77 over the subsequent two years a depreciation of the analysed indicators was registered in all countries included on the list. lower values, indicating the ease of running your own business in the indicated areas are not satisfactory. this may prove the reluctance of people to set up their own businesses. the conditions in which companies function are getting worse from year to year. perhaps this is due to the current situation prevailing in europe. conclusions startups raise growing interest of both science and business. they become creators of new business model of the 21st century. their development brings numerous advantages for the whole economy, in regional, national and world dimension. increase in the number of micro enterprises and the number of patents obtained by polish originators stimulate economic growth, increasing gdp level per capita, as results from statistical analysis, which showed a strong correlation between the above mentioned values. startups generate jobs, particularly for young people, owing to which household incomes grow, but also by investing in human capital they indirectly contribute to appreciation its competencies, skills and self-development. they stimulate creativity, particularly in young persons, who witnessing the success of others, themselves also decide to realize various projects. they ensure technological development, influencing creation of modern economy and make available innovative technologies to the society. extending the range of pioneering products and services, they contribute to the promotion of country and region, improving position of the country in various rankings, such as innovation barometer. paving the path for a development of activities based on modern technologies and brave ideas, startups support creating their advantageous ecosystem, which becomes a magnet for both national and foreign investors. the benefits resulting from startup ecosystem development in a given country contribute to state measures targeting development of these companies in order to create the environment comfortable for a new enterprise model. development of new enterprises provides an opportunity for improving condition of national economies and situation of the societies, but in the first place for the growth of the regions’ innovativeness. creating jobs, increasing citizens’ incomes and contributing to economic growth, startups are undeniable leverage of the state position. the areas of startups activity, involving mainly nanotechnologies, biotechnology, computer science or telecommunications increase innovativeness of economy. references beauchamp, m., skala, a. (2017). visegrad startup report 2016/2017. warszawa: startup poland. blank, s., dorf, b. (2013). podręcznik startupu. budowa wielkiej firmy krok po kroku. gliwice: helion. deloitte. (2016). diagnoza ekosystemu startupów w polsce. doing business 2016 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. doi: 10.1596/978-1-4648-0667-4 doing business 2017 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. doi: 10.1596/978-1-4648-0948-4 doing business 2018 measuring regulatory quality and efficiency. a world bank group flagship report. 78 | joanna szarek, jakub piecuch dziennik ustaw rzeczpospolitej polskiej 2016. poz. 1829. ustawa z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie działalności gospodarczej. giardino, c., paternoster, n., unterkalmsteiner, m., gorschek, t., abrahamsson, p. (2016). software development in startup companies: the greenfield startup model, ieee transactions on software engineering, v. 42, i. 6, 1-22. kotsch, c. (2017). which factors determine the success or failure of startup companies? a startup ecosystem analysis of hungary. hamburg: anchor academic publishing. nowacki, p. (2016). wpływ start-up w kształtowaniu poziomu zrównoważonego rozwoju w polsce, zrównoważony rozwój – debiut naukowy 2015, 57-66. racibórz: pwsz w raciborzu. piekunko – mantiuk, i. (2014). aniołowie biznesu i ich rola w finansowaniu startupów, economics and management – 4/2014, 369-371. doi: 10.12846/j.em.2014.04.26. salamzadeh, a., kawamorita kesim, h. (2015). startup companies: life cycle and challenges, 4th international conference on employment, education and entrepreneurship (eee). belgrade. skala, a., kruczkowska, e. (2016). raport polskie startupy 2016. warszawa: startup poland. skala, a., kruczkowska, e., olczak, m. (2015). polskie startupy raport 2015. warszawa: startup poland. sommer, s., loch, c., dong, j., managing complexity and unforeseeable uncertainty in startup companies: an empirical study, organization science, v.20, no.1, 113-133. the global startup ecosystem ranking 2015, compass. the global startup ecosystem ranking 2018, compass. authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. joanna szarek bachelor of economics (university of agriculture in cracow, poland); master in economics (university of agriculture in cracow, poland); phd student in economics (university of agriculture in cracow, poland). professionally working in university of agriculture in cracow. her research interests include development of a knowledge-based economy. correspondence to: mgr joanna szarek, university of agriculture, al. mickiewicza 21, 31-120 krakow, poland. email: joanna.szarek@urk.edu.pl jakub piecuch master in economics (cracow university of economics, poland); phd in economics (cracow university of economics, poland), master in history (jagiellonian university in cracow, poland). professionally working in university of agriculture in cracow. his research interests include regional development. correspondence to: dr hab. jakub piecuch, university of agriculture, al. mickiewicza 21, 31-120 krakow, poland. email: jakub.piecuch@urk.edu.pl copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland 03-049 wach s u g g e s t e d c i t a t i o n : wach, k. (2015). role of culture in international business: a synthetic review. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 49-60. role of culture in international business: a synthetic review krzysztof wach jesuit university ignatianum in krakow institute of political and administrative sciences department of international relations ul. kopernika 26, 31-501 kraków, poland e-mail: krzysztof.wach@ignatianum.edu.pl abstract: the main objective of the paper is to discuss the role of culture in international business and to present main dimensions and typologies of cultural behaviours while doing business internationally. the article is organised in two sections. at first, cultural context of international business and entrepreneurship is discussed, which constitutes a separate research stream within the international entrepreneurship domain. the second passage is dedicated to the various most important classifications and typologies of cultural behaviours in international business. the article is a typical literature review. keywords: culture; internationalization; international business; international entrepreneurship jel codes: f23, l20 1. introduction we can define culture as a mental program shaped by the local community, which determines how the individuals and the organizations act (hofstede, 1980, 1991; trompenaars, 1993). in business, there are three common approaches to issues related to intercultural differences, however, the quoted above definition of culture is clear that a universal or global approach (standardisation) towards cultural differences in business is inaccurate due to the local nature of culture. it may seem that the local approach (adaptation, localisation) taking into account regional socio-cultural conditions is better. however, the latest global tendencies (supported by research) in management and business studies of various international aspects of doing business, including organizational culture and intercultural communication, speak for a mixed approach, i.e. glocalisation. in the context of doing business 50 krzysztof wach internationally, glocalisation (or glocality1, as it is also called sometimes), is understood as the so-called mixed approach, taking into account both the benefits of the globalization (including economies of scale, economies of scope, standardization etc.), as well as local conditions, which are predominantly socio-cultural circumstances rooted in the local community. while managing a business in a proper way it is essential to communicate the firm with the external environment, mainly with potential buyers of products. a firm in its activities of planning and carrying out operations in international markets should take into account the socio-cultural factors, which especially currently play an important role, being one of the dimensions of the international environment (belniak, 2015; bednarczyk & wach, 2004). the most important elements of the socio-cultural business environment include among others hierarchy of values, attitudes to foreign products, the problems associated with the issue of linguistic correctness, political correctness and cultural conventions (griffin & pustay, 2015, p. 108-170; horskà & paluchovà, 2014, p. 69-102). the main objective of the paper is to discuss the role of culture in international business and to present main dimensions and typologies of cultural behaviours while doing business internationally. the article is organised in two sections. at first, cultural context of international business and entrepreneurship is discussed, which constitutes a separate research stream within the international entrepreneurship domain. the second passage is dedicated to the various most important classifications and typologies of cultural behaviours in international business. the article is a typical literature review. 2. cultural context of international business and entrepreneurship in a broad understanding, international entrepreneurship includes at least two different research areas (wach, 2015; wach, 2014, p.434; wach & wehrmann, 2014, p.15): − creative process of recognition and exploitation of opportunities in foreign markets; in this sense, this research area is the same as the traditional approach of the theory and practice of entrepreneurship, using the same analytical tools as in the case of establishment of domestic ventures; what is crucial, it is characterised by a high degree of creativity, innovation and entrepreneurship, and a special role in the internationalisation process is attributed to the entrepreneur, − international studies and comparative research in the field of entrepreneurship; in this sense, this research area is the same as with traditional international comparative studies, placing entrepreneurship as the main subject of these comparative studies (e.g. gem). jones et al. (2011) point out three parallel streams (types) of research within international entrepreneurship, namely: 1 the term is a patchwork of two words (glocal = global + local). role of culture in international business: a synthetic review 51 − entrepreneurial internationalisation (a), − international comparisons of entrepreneurship (b), − international comparisons of entrepreneurial internationalisation (c). it should be noted that in the framework of international entrepreneurship, there are many concepts and models (coviello et al., 2014). on the basis of an ontological analysis of the articles in this area for the years 1989-2009, jones at al. (2011) have developed a taxonomy containing 69 different themes within 14 thematic areas and three main types. international comparisons of entrepreneurship is threefold: cross-country, cross-culture as well as combines cross-country and crossculture comparisons. cultural context significantly influence the way of conducting a business (economic practice), forcing the adaptation of a firm activity to socio-cultural requirements which are in force in a given local community (wach, 2003; glinka & thatchenkery, 2013). they perform a fundamental role in conducting business activity at the international scale (international business / international entrepreneurship), particularly in the process of the world economy globalization and integration in europe (wach, 2015). 3. cross-cultural differences and doing business worldwide in the literature of the subject, various solutions to the problem of cross-cultural differences in business are suggested (szczepankiewicz & wach, 2006). in 1960s hall identified two types of cultures, which are still commonly used in business studies, they are low and high context cultures (hall, 1960). representatives of high context cultures pay a lot of attention to nonverbal communication and the cultural situational context, while low context culture representatives are very direct and focus on verbal communication (figure 1). croucher et al. (2012) based on a survey’s results of 1795 respondents (india n = 657, ireland n = 311, thailand n = 232, usa n = 592) confirmed that high-context nations prefer the avoiding and obliging conflict styles more than low-context nations, whereas low-context cultures prefer the dominating conflict style more than high-context cultures. based on a research study among 53 countries, hofstede (1980; 1991) developed a model of five dimensions of national culture (figure 2), which are power distance, individualism vs. collectivism, masculinity vs. femininity, uncertainty avoidance and long-term orientation (hofstede, hofstede & minkov, 2010; hofstede, pedersen & hofstede, 2002). based on a study over 15 years in 50 countries, trompenaars (1993) prepared a five-element concept of cultural dimensions, which was developed later into seven dimensions (hampden-turner & trompenaars, 1993). they are universalism vs. particularism, individualism vs. collectivism, neutral vs. emotional, specific vs. diffuse, achievement vs. ascription, sequential vs. synchronic, internal vs. external control. 52 krzysztof wach figure 1. examples of low and high context cultures according to hall source: adapted from hall (1960) and hall & hall (1990). figure 2. hofstede’s five dimensions of national culture source: adapted from griffin & pustay (2015, p. 129). role of culture in international business: a synthetic review 53 lewis (1996; 2005) distinguishes three types of cultures: linear-active, multiactive and reactive ones (figure 3). representatives of linear-active culture (e.g. germans, scandinavians, brits) focus generally on one task at a time, while multiactive culture representatives (such as italians, spaniards, slavs) can share their attention among different business tasks. the representatives of reactive cultures wait until the other side is listened. figure 3. cultural categories of communication according to lewis source: lewis (2005, p. 89). in his research first published in 1990, mole (2003) answers the question posed by himself: “how to cope with the difference in cultures on the common european market area?” he proposes the use of a simple tool facilitating the assessment of various methods of firm functioning that so-called “the mole map” is (figure 4). mole distinguishes two models of leadership (the individualistic one and the group one), and two models of organization (the systematic one and the organic one) according to which he performs the division of cultures in europe (wach, 2004). the systematic model of an organization recognizes the mechanistic functioning of an organization designed and built according to certain specifications, which enables to achieve the goal intended by the organization. thus, the foundation of a systematic organization is coordination and clearly defined relations among the organization members. the model is typical for scandinavian countries, among others. on the other hand, the organic model of an organization is based on the conviction that an organization resembles a living organism and is the personi54 krzysztof wach fication of its members’ needs. the effectiveness of an organic organization depends on the extent to which its members are able to cooperate in order to achieve the common goal. the organic model of an organization is typical, among others, for mediterranean countries (spain, portugal, italy, greece). the individualistic model of leadership reflects the autocratic management model (directive, despotic, “top-down” management). its basis is the conviction that people are unequal by their nature and the most competent individuals make decisions on behalf of others. according to mole’s concept, “powerless” creatures are supposed to submit to “powerful” creatures. a typical example of a country with the individualistic approach to leadership is russia. on the other hand, the basis of the group approach is the conviction that although individuals may differ in capabilities or the effectiveness of action, everybody has the right to be heard, and everyone is entitled to participate in taking decisions concerning them. such a model is reflected, among others, in the swedes’ or danes’ approach. the map shows mainly cultural differences occurring in europe (daszkiewicz & wach, 2013, p. 154). figure 4. the map of entrepreneurship culture in europe according to mole source: mole (2003, p. 39). gesteland (2005) proposes the classification of business cultures based on four variables, out of which each is two-dimensional, as a result of which one can isolate eight main features of the business world cultures, and on this basis divide entrepreneurship cultures (table 1). the culture types according to this concept are as follows: relationship-focused – deal-focused; formal – informal; rigid-time – fluidtime; expressive – reserved cultures. of course, in practice we can also come across types of cultures which depart from model behaviours, then they are defined as moderate, or as moderate with the direction of attitude. although in some cultures mixed cultures also occur, it often happens due to the regional differentiation of individual nations (wach, 2004). the knowledge of cultural differences enables entrepreneurs to avoid misunderstandrole of culture in international business: a synthetic review 55 ings in negotiations with a foreign partner and to achieve mutual agreement. however, regardless of the awareness of differences in the world of international business, two iron principles are in force (gesteland, 2005, p. 16): the seller is expected to adapt to the buyer, as well as the visitor is expected to observe local customs. table 1. cultural models of behaviours in business according to gesteland criterion types of culture characteristics business orientation vs. personal relations („great divide”) relationshipfocused focus on people and the use of a complicated network of personal relationships. mutual understanding, honest, open and not much context-embedded expression of oneself is important. deal focused focus on task completion and openness to make business with foreigners. during meetings, it takes only a few minutes (or it happens immediately) to get down to business. significance of social status, hierarchy, power and showing respect formal it is based on clear hierarchies reflecting great differences in social status and the scope of authority among people, and strong attachment to tradition in interpersonal relations. respect and esteem are shown, differences in social and professional status are valued. informal more egalitarian organization is appreciated, with smaller differences in social status and scope of authority, and less attachment to tradition. there are few protocol rituals and they are not complicated. attitude to time and schedules rigid-time a lot of emphasis is put on punctuality and adherence to schedules, as well as the rigidity of fixed dates. meetings are rarely interrupted. time fluid what is valued are loose schedules and sittings during which a few meeting can take place at the same time. people and relations among them are more important than punctuality and precisely arranged schedules. non-verbal ways of behaving in business expressive high expression of speech, both the verbal one and the body language. quite loud way of speaking, interruptions, silence causes embarrassment. spatial distance is very scarce, interlocutors often touch each other. direct, intense looking into somebody’s eyes. reserved high verbalism of speech, its relatively low expressiveness. only verbal utterances count. the interruptions of utterances take place rarely or do not happen at all. they value distance, avoid intense, constant looking into partners’ eyes, little gesticulation. source: own study on the basis of gesteland (2005 – various pages). in early-1990s house conceptualised the globe (global leadership and organizational behavior effectiveness) study researching into nine dimensions of cultures, namely power distance, uncertainty avoidance, human orientation, institutional collectivism, in-group collectivism, assertiveness, gender egalitarianism, future orientations as well as performance orientation (house, hanges, javidan 56 krzysztof wach & dorfman, 2004). radziszewska (2014) using the globe results proposes a relational concept linking cultural dimensions and entrepreneurship orientation and behaviour (table 2). table 2. relationship between cultural dimensions and international entrepreneurship cultural dimensions influence on entrepreneurship long term orientation positive short term orientation negative low power distance positive high power distance negative – new family firms creation positive – entrepreneurship can be used to increase one’s power individualism positive collectivism negative – entrepreneurship is based on individualistic orientation positive – more social support is offered in collectivistic societies human orientation positive performance orientation positive future orientation positive low uncertainty avoidance positive high uncertainty avoidance negative – formalisation and resistance to risk is against entrepreneurship positive – quality of products and services source: radziszewska (2014, p. 44-45). the globe puts nations into cultural clusters that are grouped based upon cultural similarities and currently there are the following ten societal clusters (javidan & dastmalchian, 2009): 1. anglo-saxon cultures including england, australia, south africa (the white sample), canada, new zealand, ireland, the united states; 2. germanic europe including dutch-speaking (netherlands, belgium and dutch-speaking france) and german-speaking (austria, german-speaking switzerland, germany, south tyrol, liechtenstein); 3. latin europe including italy, portugal, spain, france, switzerland (french and italian speaking); 4. nordic europe including finland, sweden, denmark; 5. eastern europe including hungary, bulgaria, romania, the czech republic, slovakia, poland, lithuania, latvia, estonia, serbia, greece, slovenia, albania, russia; 6. latin america including costa rica, venezuela, ecuador, mexico, el salvador, colombia, guatemala, bolivia, brazil, argentina; 7. arab cultures including algeria, qatar, morocco, egypt, kuwait, libya, tunisia, lebanon, syria, yemen, jordan, iraq, united arab emirates, bahrain, saudi arabia, oman; 8. sub-sahara africa including namibia, zambia, zimbabwe, south africa (black sample), nigeria; role of culture in international business: a synthetic review 57 9. confucian asia including taiwan, singapore, hong kong, south korea, china, japan, vietnam; 10. southern asia including india, bangladesh, indonesia, malaysia, thailand, iran, philippines, turkey. 4. conclusions in every society there is a hierarchy of values resulting from tradition, the current standards of education or religion. entering a foreign market, a firm should adapt to these values. it may be noted that many businesses, no matter what strategy chosen (standardization adaptation or the mixed strategy), are trying to fit the mould of their activities, especially promotion strategy to the current socio-cultural system. still, from time to time they erupt further scandals associated with failure to consider the local environmental conditions. in march 1999, in the czech newspapers the advertising of volkswagen bora appeared. it was an army map of the czech republic, and the advertising slogan sounded great spring offensive. it is hardly surprising that the czechs were shocked, because exactly 60 years before a german came up with exactly the same idea. volkswagen had no choice but to apologize to the czech customers for that unfortunate advertisement of a new car make (wach, 2004). in practice, many firms entering new markets break the existing system of values unconsciously. there are also examples of usually large companies that intentionally try to maintain promotional activities in such a way as to come into conflict with the socio-cultural in a given market. a classic example is the italian company benetton. this italian clothing manufacturer used to be one of the most scandalous promotion in international markets. as the creator of such a line of action is considered oliviero toscani, the author of the most controversial billboards. they elicited numerous protests, but sales of benetton was growing. one of the most popular examples of a strategy based on a conflict with the socio-cultural environment are billboards from 1990s with a nun and a priest kissing each other. in poland and italy, these ads were negatively welcomed, but in england, the poster was awarded. emotions to foreign products also play an important role. almost all markets phenomenon of solicitation to buy goods of domestic production. in many countries, they developed slogans urging to buy domestic goods (including buy british in the uk, buy american in the usa, or teraz polska in poland). in some countries, there are very radical currents against foreign goods imported from a particular country (e.g. polish food on the czech market). it is important to have proper knowledge or at least to be aware of the main conditions that occur in the market in which we do business or have negotiations with, especially these conditions resulting from the socio-cultural factors. in recent years, it is turning more and more attention to cultural factors that can lead to numerous conflicts and ultimately bring the opposite than expected, intentions. some management styles may not be easily transferred from one cultural group to another 58 krzysztof wach one, because it may encounter resistance or reluctance of employees, this is why glocalisation seems now to be the approach that is most commonly used by modern businesses. references bednarczyk, m., & wach, k. (2004). kultura i biznes w procesie globalizacji (pp. 313-324) in j. rokicki & m. banaś (eds.), naród, kultura i państwo w procesie globalizacji. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. belniak, m. (2015). ogólne otoczenie krajowe i zagraniczne jako egzogeniczny czynnik procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa. in m. maciejewski, b. pera (red.), przedsiębiorczość w kontekście globalnym (“przedsiębiorczość międzynarodowa”, vol. 1, nr 1), kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. coviello, n.e., jones, m.v., & mcdougall-covin, p. (2014). is international entrepreneurship research a viable spin-off from its parent disciplines? in a. fayolle, p. riot (eds.), institutionalization of entrepreneurship: hopes and pitfalls for entrepreneurship research. routledge. croucher, s.m., bruno, a., mcgrath, p., adams, c., mcgahan, c., suits, a., & huckins, a. (2012). conflict styles and high–low context cultures: a cross-cultural extension. communication research reports, 29(1), 64-73. daszkiewicz, n., & wach, k. (2013). małe i średnie przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. gesteland, r.r. (2005). cross-cultural business behavior: negotiating, selling, sourcing and managing across cultures. copenhagen: copenhagen business school press. glinka, b., & thatchenkery, t. (2013). a comparative study of perceptions towards entrepreneurship in india, poland, and the usa. international journal of human resources development and management, 13(2/3), 119-135. griffin, w.r., & pustay, m.w. (2015). international business: a managerial perspective. 8th ed., harlow: pearson education ltd. hall, e.t. (1960). the silent language of overseas business. harvard business review, 38. hall, e.t., & hall, m. (1990). understanding cultural differences: germans, french and americans. yarmouth: intercultural press. hampden-turner, ch., & trompenaars, f. (1993). the seven cultures of capitalism: value systems for creating wealth in the united states, japan, germany, france, britain, sweden, and the netherlands. new york: currency/doubleday. hofstede, g.h. (1980). culture’s consequences: international differences in work-related values. beverly hills, ca: sage publications. hofstede, g.h. (1991). cultures and organizations. software of the mind. london – new york: mcgraw-hill. hofstede, g.h., hofstede, g.j., & minkov, m. (2010). cultures and organizations: software of the mind. intercultural cooperation and its importance for survival. revised and expanded 3rd edition. new york: mcgraw-hill. hofstede, g.j., pedersen, p.b., & hofstede, g.h., (2002). exploring culture: exercises, stories, and synthetic cultures. yarmouth, me: intercultural press. role of culture in international business: a synthetic review 59 horskà, e., & paluchovà, j. (2014). culture and business: within and beyond visegrad borders (pp. 69-102). in e. horskà (ed.), international marketing: within and beyond visegrad borders. kraków: episteme. house, r., hanges, p., javidan, m., & dorfman, p. (2004). culture, leadership and organizations: the globe study of 62 societies. thousand oaks: sage publications. javidan, m., & dastmalchian, a. (2009). managerial implications of the globe project: a study of 62 societies. asia pacific journal of human resources, 47(1). jones, n.v., coviello, n., & tang, y.k. (2011). international entrepreneurship research (1989-2009): a domain ontology and thematic analysis. journal of business venturing, 26(6), 632-659. lewis, r.d. (1996). when cultures collide: managing successfully across cultures. london: nicholas brealey publishing. lewis, r.d. (2005). finland, cultural lone wolf. yarmouth, me: intercultural press. mole, j. (2003). mind your manners: managing business cultures in the new global europe. 3rd edition. lonon – yurmouth: nicholas brealey. radziszewska, a. (2014). intercultural dimensions of entrepreneurship. journal of intercultural management, 6(2), 35-47. szczepankiewicz, j., & wach, k. (2006). kulturowe uwarunkowania działań promocyjnych w unii europejskiej (pp. 32-39). in k. wach (ed.), działalność gospodarcza w unii europejskiej. wybrane zagadnienia. kraków: urząd miasta krakowa. trompenaars, f. (1993). riding the waves of culture. understanding cultural diversity in business. london: nicholas brealey publishing. wach, k. (2003). socio-cultural framework of advertisement on international markets. a brief survey of european advertisement styles. studien des institut für den donauraum und mitteleuropa, 6, 141-150. wach, k. (2004). różnice kulturowe a prowadzenie międzynarodowej działalności gospodarczej (pp. 325-334) in j. rokicki & m. banaś (eds.), naród, kultura i państwo w procesie globalizacji. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. wach, k. (2014). przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy kierunek badań w obrębie teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa (chapter 28). in s. wydymus & m. maciejewski (eds), tradycyjne i nowe kierunki rozwoju handlu międzynarodowego (pp. 433-446). warszawa: cedewu. wach, k. (2015). impact of cultural and social norms on entrepreneurship in the eu: cross-country evidence based on gem survey results. zarządzanie w kulturze, 16(1), 15-29. doi: 10.4467/20843976zk.15.002.3037 wach, k., & wehrmann, c. (2014). entrepreneurship in international business: international entrepreneurship as the intersection of two fields (chapter 1). in a.s. gubik & k. wach (eds.), international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries (pp. 9-22). miskolc: university of miskolc. 60 krzysztof wach acknowledgement and financial disclosure the article came into being within opus 6 project no. 2013/11/b/hs4/02135 entitled patterns of internationalization of high-tech small and medium-sized enterprises financed by national centre of science (ncn) and realized within the years 2014-2017 by the faculty of management and economics of the gdańsk university of technology. 04-jamka s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : jamka, b. (2016). neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w specjalizacji półkul mózgowych, neuroprzekaźnikach i plastyczności mózgu. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), s. 51-64. neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w specjalizacji półkul mózgowych, neuroprzekaźnikach i plastyczności mózgu beata jamka samodzielny pracownik nauki niezależny (bez afiliacji) warszawa e-mail: beata.b.jamka@gmail.com streszczenie: przedsiębiorczość może być rozumiana jako sposób zarządzania, specyficzna i wyróżniająca charakterystyka osobowości lub jako funkcja ekonomiczna. sposób rozumienia przedsiębiorczości determinuje obszar poszukiwania i kształtowania jej źródeł. w artykule uwaga została skupiona na charakterystyce osobowej, będącej wypadkową uwarunkowań genetycznych oraz świadomych i pozaświadomych oddziaływań otoczenia. analiza wniosków z badań prowadzonych w ostatnim ćwierćwieczu w obszarze neuronauk służy wskazaniu możliwości stymulowania przedsiębiorczości, zgodnie z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi. podstawowe charakterystyki przedsiębiorców, jak „pożądanie nowości”, rywalizacja oraz dążenie do synergii działania, są zestawione z korespondującymi z nimi odkryciami neuronauk, dotyczącymi specjalizacji półkul mózgowych, roli i wpływu neuroprzekaźników oraz plastyczności mózgu. słowa kluczowe: przedsiębiorczość; charakterystyki osobowe; neuronauki; plastyczność mózgu; stymulowanie przedsiębiorczości klasyfikacja jel: d01, d87, l26, o31, j24 1. wprowadzenie przedsiębiorczość może być rozumiana jako sposób zarządzania, specyficzna, wyróżniająca cecha (zestaw cech) osobowości bądź jako funkcja ekonomiczna – stąd wielość funkcjonujących w literaturze przedmiotu definicji. w studenckiej „biblii zarządzania”, czyli podręczniku akademickim autorstwa griffina (2004, s. 311), przedsiębiorczość została określona jako proces planowania, organizowania i prowadzenia działalności gospodarczej oraz podejmowanie związanego z nią ryzyka – z silnym akcentem na ten ostatni wyznacznik, uznany za warunek konieczny przedsiębiorczości. mcgowan (1994, s. 580) uznaje przedsiębiorczość za rodzaj działalności, charakteryzujący się twórczym myśleniem oraz umiejętnościami organizacyjnymi 52 beata jamka i planistycznymi. rozróżnia przy tym działalność menedżerów-właścicieli, tworzących lub rozbudowujących swoje małe firmy oraz (niedocenianą) przedsiębiorczość wewnętrzną, skierowaną na rozbudowę i rozwój dużych przedsiębiorstw, działających pod profesjonalnym kierownictwem. przedsiębiorcę wewnętrznego, działającego w strukturach dużego przedsiębiorstwa charakteryzuje: − umiejętność twórczego myślenia, wprowadzania innowacji i planowania działań aż do fazy wdrożeń, − preferencja sytuacji nieustannych, a nawet radykalnych zmian – choć w warunkach względnego bezpieczeństwa stwarzanego przez dużą organizację, − inicjowanie procesu zmian przy nadarzającej się okazji. dla druckera (1992) przedsiębiorczość jest praktyką, będącą częścią zadania kierownika, która wymaga odpowiednich działań zarządczych w przedsiębiorstwie: − koncentracji uwagi kierownictwa na okazjach, − poszukiwania ludzi działających lepiej i inaczej niż pozostali, − wizji przedsiębiorczej, chłonności na innowacje i „pożądania rzeczy nowych” w całej organizacji. według pietraszewskiego (2002, s. 11) „przedsiębiorczość jest nowatorstwem, polegającym na poszukiwaniu odmienności w porównaniu z tym, co robią inni, znajdowaniu bardziej skutecznych sposobów działania na rynku, dających wyższą użyteczność produktów i usług oraz większą efektywność gospodarowania”. natomiast w rozumieniu bratnickiego i strużyny (2004) przedsiębiorczość jest sposobem bycia – a nie jedynie formą aktywności dającej utrzymanie. jest procesem, w którym specyficzny sposób dostrzegania, myślenia i działania pozwala jego uczestnikom kreować i wykorzystywać szanse. traktowanie pracy jako formy zachowań przedsiębiorczych stawia wyzwania: − ciągłego poszukiwania i wdrażania szans, − pełniejszej identyfikacji wzajemnego oddziaływania ludzi, szans i sposobów zorganizowania otoczenia, − zarysowania biznesowej platformy przedsiębiorczego rozwoju osób i organizacji, − zespolenia przedsiębiorczych postaci we wzajemnej współpracy. wybór sposobu rozumienia przedsiębiorczości jest o tyle istotny, że determinuje obszar poszukiwania i kształtowania jej źródeł. z punktu widzenia czynnika ludzkiego, źródeł przedsiębiorczości poszukuje się zarówno w specyficznej charakterystyce osobowej, skutkującej postawą przedsiębiorczą (przedsiębiorczość endogeniczna), jak i w instrumentach o charakterze organizacyjno-zarządczym bądź systemowo-strukturalnym, kształtujących zachowania przedsiębiorcze (przedsiębiorczość egzogeniczna). w artykule uwaga została skupiona na charakterystyce osobowej jako wypadkowej uwarunkowań genetycznych i świadomych (ukierunkowanych) oraz nieuneuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 53 świadamianych (wynikowych) oddziaływań otoczenia. punktem wyjścia jest modelowa charakterystyka przedsiębiorcy, wyprowadzona z definicji przedsiębiorczości oraz koncepcji przedsiębiorczości jako talentu. dalsza część wywodu, oparta na krytycznej analizie wniosków z badań empirycznych prowadzonych w obszarze neuronauk, służy wskazaniu możliwości stymulowania przedsiębiorczości, zgodne z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi. ze względu na format opracowania, wywód koncentruje się na wybranych, niemniej kluczowych cechach przedsiębiorcy: „pożądaniu nowości”, sposobach podejmowania decyzji oraz źródłach rywalizacji i synergii w działaniu. zwieńczenie wywodu stanowi wskazanie plastyczności mózgu osób dorosłych jako ogromnego potencjału rozwoju przedsiębiorczości ewolucyjnej, czyli wyuczonej. 2. modelowe charakterystyki przedsiębiorców zainteresowanie dyspozycjami osobowościowymi jednostek przedsiębiorczych, zapoczątkowane analizami pierwszych teoretyków ekonomii (r. cantillon, a. smith, j.b. say czy j.s. mill), od lat 80. xx wieku stało się intensywnie eksploatowanym polem badawczym – w szczególności dla psychologów, empirycznie weryfikujących podmiotowe korelaty efektywności przedsiębiorczej, ukierunkowane na wyróżnienie „typowego” profilu osobowości przedsiębiorcy (gruszecki, 1994). przegląd podobieństw i różnic profili kompetencyjnych przedsiębiorców (tj. osób posiadających własną działalność gospodarczą lub aktywnie podejmujących się jej inicjacji) oraz przedsiębiorczych pracowników i menedżerów (przedsiębiorczość korporacyjna), a także ich implikacje dla procesów zarządzania opisuje m.in. turek (2012). choć literatura przedmiotu dostarcza w omawianym obszarze wiele – mniej lub bardziej – rozbudowanych typologii (bławat, 2003), to większość najczęściej wyróżnianych charakterystyk osobowych jednostek przedsiębiorczych można wyabstrahować także z wymienionych powyżej definicji przedsiębiorczości: − pożądanie nowości: wizja przedsiębiorcza, chłonność na innowacje, twórcze myślenie, nowatorstwo, − preferencja sytuacji zmiany: inicjowanie procesu zmian – nawet radykalnych; poszukiwanie odmienności w porównaniu z tym, co robią inni; poszukiwanie ludzi działających lepiej i inaczej niż pozostali, − koncentracja uwagi na okazjach: ciągłe poszukiwanie i wdrażanie szans; specyficzny sposób dostrzegania, myślenia i działania; kreowanie i wykorzystywanie szans, − podejmowanie ryzyka, − umiejętności organizacyjne i planistyczne: umiejętność planowania, organizowania i prowadzenia działalności gospodarczej; znajdowanie bardziej skutecznych sposobów działania, − osiąganie synergii: identyfikacja wzajemnego oddziaływania ludzi, szans, sposobów zorganizowania i otoczenia; tworzenie biznesowej platformy 54 beata jamka przedsiębiorczego rozwoju osób i organizacji; zespolenie przedsiębiorczych postaci we wzajemnej współpracy. przedsiębiorczość może być również postrzegana jako talent (jamka, 2014), czego konsekwencją jest ułatwienie (a nawet umożliwienie w specyficznych obszarach) jej diagnozowania, kształtowania i stymulowania na przestrzeni całego życia jednostki: zarówno w środowisku domowym, (wczesno)szkolnym i uczelnianym – w dzieciństwie i młodości, jak i poprzez szkolenia zawodowe, wewnątrzorganizacyjne i w ramach kształcenia ustawicznego – w okresie dojrzałości. zgodnie z koncepcją tannenbauma (1984), talent jest efektem interakcji siedmiu czynników. ich transpozycja na syntetyczną charakterystykę przedsiębiorcy jest następująca (jamka, 2014): − zdolności ogólne (zdolność do rozumowania i wnioskowania), − zdolności kierunkowe (specjalne) → umiejętność dostrzegania okazji, − czynniki środowiskowe → wsparcie emocjonalne i systemowe, − cechy osobowości stymulujące działanie → motywacja przedsiębiorcza (pasja, siła woli, marzenia, inicjatywa) oraz intencje przedsiębiorcze, czyli „świadomy stan umysłu wyprzedzający działanie” (shook et al., 2003), − czynnik losowy → pojawiające się w otoczeniu sposobności/okazje, − myślenie twórcze, − aktywność własna → działania przedsiębiorcze. wyróżnione składowe talentu wyraźnie korespondują z charakterystykami jednostek przedsiębiorczych, wyabstrahowanymi powyżej z definicji przedsiębiorczości. poza predyspozycjami osobniczymi, czyli zakodowanym w genach potencjałem wewnętrznym jednostki, co najmniej równie istotnie dla rozwoju przedsiębiorczości są bodźce środowiskowe, czyli wpływ nieformalnego, formalnego i systemowego otoczenia zewnętrznego, ukierunkowanego na wsparcie lub zahamowanie rozwoju predyspozycji osobniczych (por. rysunek 1). ich charakter może być świadomy, planowy lub losowy – jak to zostało ujęte w koncepcji przedsiębiorczości jako talentu. zaprezentowany na rysunku 1 modelowy podział przedsiębiorców ma charakter poznawczy i wskazuje możliwe drogi dochodzenia do efektu (aktywność przedsiębiorcza) w odpowiedzi na odmienne zestawy predyspozycji i działań środowiskowych (form wsparcia) aktywujących działalność przedsiębiorczą. mogą to być działania o bardzo zróżnicowanym charakterze: od budujących poczucie własnej wartości i sprawstwa (skutkujące przejściem „przedsiębiorców potencjalnych” do kategorii „przedsiębiorców faktycznych”) do „twardej” wiedzy z zakresu ekonomii, finansów i zarządzania (kształtujące przedsiębiorców „ewolucyjnych”). z kolei wsparcie negatywne (np. wychowywanie „grzecznych dziewczynek”, które nie odzywają się niepytane i inicjatywę oddają w ręce autorytetów) może skutecznie stłumić przedsiębiorczość potencjalną. neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 55 rysunek 1. typy przedsiębiorców źródło: opracowanie własne. postrzeganie przedsiębiorczości jako talentu uzmysławia wagę zarówno jego jak najwcześniejszego, jak i masowego, powszechnego kształtowania i rozwijania, choć za pomocą bardzo zróżnicowanych, dopasowanych do potrzeb i sytuacji narzędzi. odwołuje się tym samym do koncepcji przedsiębiorczości ewolucyjnej, która zakłada, że każdy (pracownik) może stać się przedsiębiorcą pod warunkiem stałego doskonalenia swoich umiejętności (zawodowych), poprzez pokonywanie kolejnych szczebli kariery (pracownika najemnego), aż do założenia własnej firmy (pacholski & słaboń, 1994, s. 34). 3. charakterystyki jednostek przedsiębiorczych a wnioski z badań w obszarze neuronauk neuronauka to zbiorcza nazwa stosunkowo nowej, interdyscyplinarnej dziedziny naukowej, zogniskowanej na badaniu ośrodkowego układu nerwowego, a więc zasadniczo mózgu. swoją specyfikę i wynikający z niej dynamiczny rozwój (od lat 90. xx w.) neuronauka zawdzięcza czerpaniu i wyciąganiu wniosków z adekwatnego dorobku wielu nauk ścisłych (głównie biologicznych, biofizycznych, biochemicznych) oraz humanistycznych (w tym psychologii, antropologii, lingwistyki itd.). efektem tych interdyscyplinarnych badań są nowe dziedziny nauk o mózgu, czyli poszczególne neuronauki, jak np. neuroanatomia, neuronauka poznawcza i obliczeniowa (teoretyczna), a także neuronauka społeczna (badająca mózgowe mechanizmy interakcji społecznych), neuroekonomia (zajmująca się mózgowymi mechanizmami podejmowania decyzji rynkowych) czy neuromarketing (koncentrujący się na reakcjach mózgu na reklamy). a. potencjalni przedsiębiorcy g en y min./ negatywne max. d. nie-przedsiębiorcy b. faktyczni przedsiębiorcy („urodzeni”) c. przedsiębiorcy wyuczeni („ewolucyjni”) neutralne wsparcie: emocjonalne, edukacyjne, materialne, systemowe itd. pozytywne 56 beata jamka badania w obszarze neuronauk umożliwiają coraz lepsze zrozumienie istoty procesów myślowych, skutkujących określonymi zachowaniami człowieka i sposobami podejmowania decyzji, będących kluczowym procesem konstytuującym zarządzanie. z tego względu przydatność dorobku neuronauk dla rozwoju ekonomii i zarządzania jest potencjalnie ogromna, aczkolwiek jeszcze niedoceniana. poniżej wskazane zostanie kilka obszarów badawczo-aplikacyjnych szczególnie istotnych dla stymulowania przedsiębiorczości. 3.1. specjalizacja półkul mózgowych a „pożądanie nowości” jednym z największych osiągnięć neuronauk w minionych latach jest obalenie szeroko rozpowszechnionego przekonania o roli/funkcjach półkul mózgowych, opartego na językowym kryterium podziału. przez lata bowiem powszechnie przyjmowano, że kryterium podziału tych funkcji jest język: półkulę lewą uznawano za dominującą dla funkcji językowych, a półkulę prawą – „odpowiedzialną” za funkcje niejęzykowe (półkula wzrokowo-przestrzenna). jednak coraz liczniejsze badania zaczęły wskazywać na istnienie asymetrii półkulowej, także u (niemówiących) zwierząt – w tym muszek owocówek (isabel et al., 2004). należało więc ustalić odmienne kryterium różnicujące. okazało się nim kryterium nowości: − prawa półkula jest półkulą nowości (odkrywania wszystkiego, co nowe i niepoznane), dlatego jej główną rolą jest integrowanie informacji, − natomiast półkula lewa jest magazynem skompresowanej wiedzy, dostarczającej narzędzi rozpoznawania stabilnych wzorców, co umożliwia skuteczne i wydajne radzenie sobie ze znanymi sytuacjami umysłowych rutyn poprzez analizę bodźców (goldberg, 2014). ponadto, metody funkcjonalnego neuroobrazowania (pet, fmri, spect, meg, zapis częstotliwości gamma, powiązanych ze złożonymi procesami decyzyjnymi), pozwalające zobaczyć mózg w działaniu potwierdzają, że ogólną i niezmienną zasadą, dotyczącą różnorodnych zadań poznawczych (od werbalnych do wzrokowo-przestrzennych) zachodzących w różnych wymiarach czasu (od godzin do dziesięcioleci) jest przechodzenie poznawczego punktu ciężkości z prawej (nowość) na lewą (rutyny) stronę mózgu (goldberg, 2014, s. 215). w odniesieniu do prowadzonego wywodu należy podkreślić, iż ukierunkowanie na poszukiwanie nowości i adaptacja do nich jest kluczową charakterystyką osób przedsiębiorczych. powyżej przytoczono ich adekwatne określenia terminologiczne jako „pożądanie nowości”, skorelowane z twórczym myśleniem i kreatywnością, „preferencję sytuacji zmiany” i „koncentrację uwagi na okazjach”, które są efektem zachodzących zmian, a więc pojawiają się wskutek innowacji (powstania nowych produktów i usług, stworzenia/udostępnienia nowych surowców, zastosowania nowych metod produkcji bądź zarządzania lub odkrycia/stworzenia nowych rynków zbytu) albo zmian otoczenia (np. politycznych, prawnych, demograficznych) (venkataraman, 1997). w odniesieniu do koncepcji przedsiębiorczości neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 57 jako talentu, kryterium nowości, w formie umiejętności dostrzegania okazji, stanowi kluczową zdolność kierunkową/specjalną, a myślenie twórcze jest jednym z siedmiu podstawowych wyróżników talentu. 3.2. myślenie „wolne” i „szybkie” a podejmowanie decyzji na początku lat 90. xx w. diamond (1996) w swojej książce pt. „trzeci szympans” wykazał, że zarówno indywidualne historie życia poszczególnych ludzi, jak też i historia społeczeństw ludzkich są naznaczone piętnem biologicznego dziedzictwa, które zakodowane jest w genach: ludzkie zachowania i decyzje okazały się być uwarunkowane ewolucyjnie. z czasem wyniki badań nad mózgiem potwierdziły, że zasadniczo myślenie dzieli się na świadome i podświadome (nieświadome, pozaświadome), przy czym oba tryby myślenia określane są w odniesieniu do istoty funkcjonowania, a nie umiejscowienia w mózgu. kahneman (2012) opisał te dwa tryby myślenia jako: − system 1 (myślenie szybkie): działa w sposób szybki i automatyczny, bez wysiłku lub niewielkim wysiłkiem, nie ma przy nim poczucia świadomej kontroli; mieści się w nim myślenie intuicyjne (fachowe i heurystyczne) oraz automatyczne formy aktywności umysłowej (percepcja, pamięć); jego rdzeniem jest pamięć skojarzeniowa, − system 2 (myślenie wolne): wymaga skupienia uwagi; jego mobilizacja następuje wtedy, gdy system 1 nie zna odpowiedzi na pytanie, np. wymagające skomplikowanych wyliczeń lub gdy jakieś zdarzenie jest sprzeczne ze zbudowanym w umyśle modelem rzeczywistości; rozdziela niezbędną uwagę pomiędzy działania wymagające umysłowego wysiłku oraz odpowiada za stałe monitorowanie zachowań (np. kontrolę emocji); jego działanie wiąże się z subiektywnym poczuciem skupienia, swobodnego wyboru i świadomego działania. ponieważ człowiek ze swoim mózgiem jest „urządzeniem przenośnym działającym na baterie” (eagleman, 2012, s. 94), jego wydajność energetyczna jest kluczowym kryterium funkcjonowania. zasada oszczędności energii rządzi więc także procesami myślenia, stąd w pierwszej kolejności uruchamiany jest wydajniejszy energetycznie, bo zautomatyzowany i szybszy „system 1”. coyle (2011, s. 40) stwierdza wprost: „jesteśmy skonstruowani do wykonywania czynności automatycznie, by kolekcjonować je w naszej podświadomości”. rozróżnienie dwóch trybów myślenia ma istotne znaczenie z punktu widzenia prowadzonego wywodu. kluczowe charakterystyki osobowe przedsiębiorców to podejmowanie ryzyka oraz zdolności organizatorskie i planistyczne. wymagają one myślenia świadomego, a więc czasu i skupienia – tak samo, jak i myślenie twórcze. również intencje przedsiębiorcze, stanowiące niezbędną składową modelu przedsiębiorczości (por. rysunek 2) są, jak to zostało określone powyżej, świadomym stanem umysłu wyprzedzającym działanie. z drugiej strony, charakterystyka osobnicza jest uwarunkowana genetycznie, a bazą prezentowanych zachowań 58 beata jamka i podejmowanych decyzji są zakodowane środowiskowo wartości, wierzenia i przyzwyczajenia, determinujące styl myślenia szybkiego i zautomatyzowanego. rysunek 2. uogólniony model przedsiębiorczości źródło: jamka (2012, s. 129). stąd podkreślone na powyższym rysunku sprzężenie zwrotne pomiędzy charakterystyką osobniczą a czynnikami sytuacyjnymi, które – wzmocnione plastycznością mózgu, o czym dalej – pozwala postrzegać zachowania przedsiębiorcze (bądź ich brak) jako efekt układu dynamicznego, podlegającego nieustannej, choć o różnym nasileniu, ewolucji w czasie – w wyniku zmian charakterystyk otoczenia lub procesu zarządzania sobą. wyrazistą ilustrację tego dynamicznego sprzężenia zwrotnego, będącego bazową determinantą intencji i zachowań przedsiębiorczych, dostarczają prowadzone w ostatnich latach międzykulturowe badania porównawcze. choć powszechnie (w świecie zachodnim) przyjmuje się, że podstawowe procesy poznawcze są takie same u wszystkich ludzi, a odmienne przekonania są konsekwencją różnych doświadczeń osobniczych. badania międzykulturowe wyraźnie wskazują na potrzebę wyróżnienia spośród podstawowych procesów związanych z percepcją i rozumowaniem tych, które w istotny sposób wynikają z charakteru społeczeństwa, w którym dany osobnik żyje: „to, że mieszkańcy zachodu skłaniają się ku dekontekstualizacji i kładą nacisk na obiekty, a mieszkańcy wschodu preferują integrację i skupiają się na relacjach, prowadzi do zupełnie innych sposobów wnioskowania” (nisbett, 2015, s. 122). co więcej, wpływ kultury społecznej jest tak silny, że ma moc zmieniania procesów poznawczych osobników ukształtowanych w innych kulturach: badani amerykanie pochodzenia azjatyckiego odpowiadali w sposób bardziej „wschodni” lub „zachodni” w zależności od tego, czy uprzednio zostali ukierunkowani na swoją azjatycką bądź amerykańską tożsamość (nisbett, 2015, s. 166). 3.3. neuroprzekaźniki a rywalizacja i synergia działania mózg stanowi sieć połączonych włókien nerwowych i synaps, przez które podróżuje sygnał elektryczny. jego szybkość i jakość sterowana jest za pomocą neuroprzekaźników (substancji chemicznych) – wydzielanych wewnętrznie (hormony, np. adrenalina czy oksytocyna) oraz dostarczanych zewnętrznie (np. lekarstwa, narkotyki, alkohol), a także przez mikroorganizmy (bakterie, wirusy). dlatego „nawet czynniki zewnętrzne/ sytuacyjne charakterystyka osobnicza (potrzeby, wartości, wierzenia, przyzwyczajenia) kompetencje intencje zachowania przedsiębiorcze okazje / sposobności (działanie bodźcowe) neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 59 najmniejsze zmiany w mózgu mogą prowadzić do ogromnych zmian w zachowaniu” (eagleman, 2012, s. 275) – w zależności od rodzaju działającego neuroprzekaźnika. wydzielanie wewnętrzne neuroprzekaźników jest związane z wiekiem, płcią, stanem zdrowia (matryca profili hormonalnych) oraz emocjami: pozytywnymi i negatywnymi (davidson & begley, 2013). gdy moir i jessel (1993) opublikowali książkę pt. „płeć mózgu. o prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą”, wywołała ona burzliwą dyskusję. jej wywód zdawał się bowiem przeczyć założeniom rozwijającej się polityki równości płci. autorzy zwrócili jednak uwagę na zasadnicze znaczenie wpływu hormonów na kształtowanie się mózgu: w życiu płodowym i po urodzeniu; przy powstawaniu sieci neuronów (struktura mózgu) i w ich funkcjonowaniu. wydzielanie hormonów jest także funkcją reakcji na wyzwania środowiska, wywołujące określone emocje. na przykład w efekcie stresu produkowana jest adrenalina, której jednym z efektów jest myślenie „systemem 1”, czyli oparcie na wypróbowanych ewolucyjnie i kulturowo wzorcach postępowania. natomiast oksytocyna, wydzielana podczas karmienia piersią, ale też w sytuacjach czułych, intymnych czy przyjaznej bliskości, uaktywnia w mózgu obszary odpowiedzialne za współpracę. oznacza to, że każde środowisko (też pracy), w sposób przezeń uświadamiany lub nie, stymuluje adekwatne reakcje (sposoby myślenia i zachowania) funkcjonujących w niej jednostek. dlatego środowisko nastawione na ostrą rywalizację, która sprzyja produkcji adrenaliny, jest zasadniczo kontrproduktywne wobec zachowań kreatywnych i działań twórczych, gdyż wymagają one myślenia „systemem 2”, tj. czasochłonnego rozważania nowych opcji – również w obszarze pozaświadomym i intuicyjnym. istotną charakterystyką przedsiębiorcy, wymienioną powyżej, jest osiąganie synergii, czyli wartości dodanej ze współdziałania dostępnych zasobów materialnych i niematerialnych. stanowi to wyzwanie dla przedsiębiorców, gdyż wymaga umiejętności równoczesnej rywalizacji w konkurencyjnym otoczeniu i tworzenia sprzyjającej współpracy kultury wewnątrzorganizacyjnej. badania potwierdzają, że kooperacja i zaufanie są zależne od poziomu oksytocyny (churchland, 2013). na przykład osoby, którym donosowo zaaplikowano ten neuroprzekaźnik, były znacząco bardziej kooperatywne (de dreu et al., 2010), poprawiały się też ich zdolności do odgadywania stanów mentalnych innych (domes et al., 2007). natomiast długotrwały stres jest odpowiedzialny m.in. za zmniejszanie zdolności intelektualnych, gdyż redukuje liczbę wypustek neuronalnych w hipokampie (vetulani & mazurek, 2015, s. 100). 4. stymulowanie przedsiębiorczości a plastyczność mózgu kolejnym wielkim osiągnięciem w rozwoju neuronauk jest obalenie rozpowszechnionych przekonań o jednokierunkowej, postępującej wraz z wiekiem deprecjacji mózgu/umysłu. przez długie lata panowało – także wśród naukowców – przekonanie, iż nowe komórki nerwowe w mózgu powstają jedynie w okresie pre60 beata jamka natalnym i w ciągu całego życia ich ilość sukcesywnie się zmniejsza wskutek procesów starzeniowych i patologicznych. dopiero pod koniec lat 90. xx w. eriksson et al. (1998) wykazali, że także w dorosłym, ludzkim mózgu – konkretnie w hipokampie – zachodzi neurogeneza, czyli wytwarzanie nowych neuronów, a na ich proliferację (rozmnażanie), różnicowanie i przeżycie zasadniczy i pozytywny wpływ ma wzbogacone środowisko życia, umiarkowana aktywność fizyczna oraz wysiłek intelektualny. te rewolucyjne wtedy wnioski zainspirowały wielu naukowców do badań. przykładowo, głośnym echem odbiło się badanie przeprowadzone przez maguire et al. (2000) w środowisku londyńskich taksówkarzy, których praca (niewspomagana wówczas nawigacją satelitarną) wymagała zapamiętywania bardzo licznych i złożonych tras i lokalizacji. okazało się, że wielkość hipokampów taksówkarzy była wprost proporcjonalna do liczby lat pracy w tym zawodzie. przyjęcie tezy o plastyczności mózgu było weryfikowane na wiele sposobów, co dało asumpt odkryciu tzw. istoty szarej (mieliny). okazało się, że sygnał elektryczny (każde ludzkie zachowanie, myśl czy uczucie mogą być precyzyjnie zmierzone sygnałem elektrycznym podróżującym przez układ nerwowy) przechodzący często przez te same obwody, obudowuje włókna nerwowe otoczkami mielinowymi, stanowiącymi ich izolację, co zwiększa siłę sygnału, jego prędkość i precyzję (fields, 2008). w efekcie mielinę uznano za „klucz do uczenia się” (coyle, 2011). na fali jej odkrycia zostały docenione koncepcje „dziesięciu lat” ericssona i smitha (1991) czy „dziesięciu tysięcy godzin” gladwella (2010), które bazowały na analogii trenowania mózgu jak mięśni: odpowiednia ilość ćwiczeń skutkuje stworzeniem „autostrady mielinowej” danej umiejętności (np. gry na pianinie), czyli osiągnięciem poziomu automatyzmu w danym zachowaniu, a więc przesunięciu go do bardziej ekonomicznego (i bardziej skutecznego) „systemu 1” (wg nazewnictwa kahnemana). i tak, jak w przypadku mięśni, wraz z zaprzestaniem ćwiczeń przyrost mieliny w płatach ciemieniowym i skroniowym stopniowo zanika, co wykazały badania przeprowadzone wśród żonglerów (draganski et al., 2004). „jedną z najbardziej imponujących właściwości mózgu – szczególnie ludzkiego – jest jego elastyczność” (tj. zdolność dopasowywania układu nerwowego do konkretnego zadania), „dzięki czemu może posiąść niemal każdą umiejętność, która jest od niego wymagana” (eagleman, 2012, s. 93). co więcej, mózg może się zmieniać pod wpływem dwóch grup bodźców: doświadczeń, ale także działań czysto umysłowych: od medytacji po terapię poznawczo-behawioralną (davidson & begley, 3013, s. 215). z punktu widzenia prowadzonego wywodu, zweryfikowana plastyczność mózgu ma wielorakie implikacje. przede wszystkim potwierdza ogromny potencjał rozwoju przedsiębiorczości ewolucyjnej, czyli wyuczonej (por. rysunek 1). istotna przy tym jest nie tylko zawartość merytoryczna działań edukacyjnych, ale też ich długotrwałość i systematyczność, by wykształcone otoczki mielinowe nie zanikały. dlatego permanentna edukacja przedsiębiorcza powinna zaczynać się w przedszkolu, być wspierana anglosaskim modelem wychowania, zgodnie z którym dzieci – niezależnie od poziomu zamożności rodziny – od małego zarabiają na niektóre swoje potrzeby, np. świadcząc drobne usługi sąsiadom. szkoły natomiast powinny neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 61 prowadzić lekcje „praktycznej przedsiębiorczości” na bazie zaadaptowanych dla potrzeb szkolnych gier biznesowych, przy czym najlepsi w grze wirtualnej sprawdzaliby się w rzeczywistym działaniu poprzez pracę w prawdziwym młodzieżowym mini-przedsiębiorstwie, np. organizowanym przez ogólnoświatową fundację junior achivement (kołodziejska, 2012). analizę kilku funkcjonujących w polsce programów edukacji przedsiębiorczej skierowanych do dzieci (projekt „przedsiębiorczy przedszkolak”, „od grosika do złotówki”, „akademia przedsiębiorczości dla dzieci”) przedstawia bieńkowska (2013). konsekwentnie realizowany wymóg rozwoju talentu przedsiębiorczości wpisuje się także w ramy kształcenia akademickiego i ustawicznego: indywidualnego i organizacyjnego. 5. podsumowanie dla przedsiębiorczości rozważanej przez pryzmat charakterystyki osobowej, będącej wypadkową uwarunkowań genetycznych oraz oddziaływań otoczenia, neuronauki wnoszą ogromny potencjał badawczy. analiza wniosków z badań prowadzonych w ostatnich latach w obszarze neuronauk wskazuje na możliwości stymulowania przedsiębiorczości zgodnie z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi: myśleniem, w tym podejmowaniem decyzji oraz emocjami i opartym na nich zachowaniem. w szczególności należy podkreślić kilka wniosków. obecny stan rozwoju neuronauk niewątpliwie potwierdza, iż przedsiębiorczość (intencja i działanie) jest efektem dynamicznego sprzężenia zwrotnego między charakterystyką osobniczą („geny”) a czynnikami zewnętrznymi (wsparcie pozytywne lub negatywne, emocjonalne, edukacyjne, systemowe itd.), a więc może być świadomie kształtowana i rozwijana: przedsiębiorczości można się nauczyć. wynika to z plastyczności mózgu: mózg można i należy trenować jak mięśnie, a więc, aby osiągnąć założone efekty (tu: wykształcić cechy i zachowania przedsiębiorcze) należy pożądane myśli i zachowania wielokrotnie powtarzać (koncepcja 10 tys. godzin) – aż staną się zautomatyzowane/nawykowe („system 1”). co równie ważne, nie należy zaprzestawać wysiłków, gdyż – zgodnie z jednym z głównych praw ewolucji mówiącym, iż „narządy nieużywane ulegają zanikowi” – wypracowane efekty ulegają zanikowi. choć więc potencjał genetyczny ma znaczenie, nie jest jednak determinujący: plastyczność mózgu wskazuje na kluczową rolę wsparcia i działania w rozwoju przedsiębiorczości jako charakterystyki osobowej. kolejna kwestia, to zdecydowanie niedoceniane znaczenie neuroprzekaźników jako istotnych, wypływających z emocji (do posiadania których homo economicusowi nawet nie wypada się przyznawać, bo wskazują na zależne od nastroju chwili „zawirowania” założonej racjonalności) stymulantów podejmowanych decyzji i działań. podkreślają one też konsekwencje wpływu na zachowania i decyzje przedsiębiorcze szeroko rozumianego środowiska pracy: systemowego (np. stabilność przepisów prawnych umożliwiających planowanie strategiczne versus ich niestabilność, skutkująca zwiększonym ryzykiem działania i mikroekonomizacją) 62 beata jamka oraz organizacyjnego (np. kultura organizacyjna jako determinanta innowacyjności). dla stymulowania przedsiębiorczości jako charakterystyki osobowej ogromne znaczenie ma również obalenie kryterium werbalnego (słabo powiązanego z talentem przedsiębiorczym) specjalizacji półkul mózgowych na rzecz kryterium nowości – immanentnej cechy przedsiębiorczej i stwierdzenie przechodzenia poznawczego punktu ciężkości z prawej (nowość) na lewą (rutyny) stronę mózgu. oznacza to, że ludzie młodzi są statystycznie bardziej pomysłowi czy kreatywni, ale brak skompresowanej wiedzy, będącej funkcją doświadczenia, utrudnia im szybką analizę bodźców („systemem 1”) pod kątem ich rozpoznania i dopasowania do sytuacji znanych (podobnych, rutynowych etc.), są więc mniej sprawni w podejmowaniu decyzji (jamka, 2015). jedną z implikacji tych konstatacji jest więc dobór tematyki i form kształcenia postaw przedsiębiorczych oraz formowania zespołów czy spółek przedsiębiorczych m.in. według kryterium wieku. warto tu również przypomnieć (także niedoceniane) znaczenie „matrycy” kulturowej w rozwoju postaw i talentów przedsiębiorczych, zarówno „lokalnej” (np. wartości rodzinne), jak i – szerszej – „geograficznej”, które – jak pokazują badania – zmieniają sposób postrzegania rzeczywistości, a więc i reagowania na nią, aczkolwiek plastyczność mózgu daje tu szerokie możliwości świadomej zmiany. rozwój świata opiera się na przedsiębiorczości, a dokonania neuronauk wskazują wiele owocnych obszarów jej stymulowania. należy jednak pamiętać, że wiedza o funkcjonowaniu mózgu człowieka nadal jest relatywnie niewielka, ciągle fragmentaryczna, a przede wszystkim – nieustannie zmienna w czasie. w każdej chwili mogą pojawić się nowe badania, także obalające dzisiejszy stan wiedzy (jak wspomniane odkrycie plastyczności mózgu dorosłego człowieka czy istota specjalizacji półkul mózgowych). pomimo tych ograniczeń, dokonania neuronauk powinny stanowić obowiązkową perspektywę (choć komplementarną) badań dotyczących charakterystyk osobowych i zachowań ludzkich, w tym przedsiębiorczych. literatura bieńkowska, b. (2013). analiza programów edukacji przedsiębiorczej skierowanych do dzieci. w: j.e. wasilczuk (red.), przedsiębiorczość w ośmiu odsłonach (s. 89-103). gdańsk: politechnika gdańska. bławat, f. (2003). przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm. gdańsk: gdańskie towarzystwo naukowe. bratnicki, m., strużyna, j. (2004). przedsiębiorcza wyobraźnia zespolenia z pracą. w: s. borkowska (red.), przyszłość pracy w xxi wieku (s. 179-190). warszawa: ipiss/gus. churchland, p.s. (2013). moralność mózgu. co neuronauka mówi o moralności. kraków: copernicus center press. coyle, d. (2011). kod talentu. jak zostać geniuszem. warszawa: penelopa. neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 63 davidson, r.j., begley, s. (2013). życie emocjonalne mózgu. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. de dreu, c.k. w., greer, l.l., handgraaf, m.j.j., shalvi, s., van cleef, g.a., baas, m., ten velden, f.s., van dijk, e., feith, s.w.w. (2010). the neuropeptide oxytocin regulates parochial altruism in intergroup conflict among humans. science, 328(5984), 1408-1411. diamond, j. (1996). trzeci szympans. warszawa: piw. domes, g., heinrichs, m., michel, a., berger, c., herpertz, s. c. (2007). oxytocin improves ‘mind-reading’ in humans. biological psychiatry, 61(6), s. 731-733. draganski, b., gaser, c., busch, v., schuierer, g., bogdahn, u., may, a. (2004). neuroplasticity: changes in grey matter induced by training. nature, 427(6972), 311-312. drucker, p. (1992). innowacja i przedsiębiorczość. praktyka i zasady. warszawa: pwe. eagleman, d. (2012). mózg incognito. wojna domowa w twojej głowie. warszawa: carta blanca/pwn. ericsson, k.a., smith, j. (1991). toward a general theory of expertise: prospects and limits. cambridge: cambridge university press. eriksson, p.s., perfilieva, e., björk-eriksson, t., alborn, a.-m., nordborg, c., daniel a. peterson, d.a., gage, f.h. (1998). neurogenesis in the adult human hippocampus. nature medicine, 4, 1313-1317. doi:10.1038/3305. fields, r.d. (2008). white matter matters. scientific american, 3(289), 54-61. gladwell, m. (2010). poza schematem. sekrety ludzi sukcesu. kraków: znak. goldberg, e. (2014). jak umysł rośnie w siłę, gdy mózg się starzeje. warszawa: pwn. mcgowan, p. (1994). innowacja i przedsiębiorczość wewnętrzna. w: d. stewart (red.), praktyka kierowania. warszawa: pwe. griffin, r. w. (2004). podstawy zarządzania organizacjami. warszawa: pwn. gruszecki, t. (1994). przedsiębiorca w teorii ekonomii. warszawa: cedor. isabel, g., pascual, a., preat, t. (2004). exclusive consolidated memory phases in drosophilia. science, 304(5673), 1024-1027. jamka, b. (2012). rozwój przedsiębiorczości poprzez atrybutowe zarządzanie talentami i zarządzanie różnorodnością. perspektywa modelu biznesowego. w: b. jamka (red.), potencjał ludzki w rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej i korporacyjnej (s. 123150). warszawa: difin. jamka, b. (2014). wzrost innowacyjności organizacji poprzez rozwój przedsiębiorczości jako talentu. w: e. skrzypek (red.), wpływ wiedzy na sukces organizacji w nowej gospodarce (s. 79-92). lublin: umcs. jamka, b. (2015). neuronauki w zarządzaniu ludźmi. personel i zarządzanie, 4(301), 2427. kahneman, d. (2012). pułapki myślenia. o myśleniu szybkim i wolnym. poznań: media rodzina. kołodziejska, a. (2012). można, czy nie można nauczyć przedsiębiorczości w szkole?, rynek pracy.org. statystyki, analizy, komentarze. pozyskano z: http://rynekpracy.org/wiadomosc/764239.html (28.12.2015). 64 beata jamka maguire, e.a., gadian, d.g., johnsrude, i.s., good, c.d., ashburner, j., frackowiak, r.s.j., frith, c.d. (2000). navigation-related structural change in the hippocampi of taxi drivers. proceedings of the national academy of sciences, 97(8), 1398-4403. moir, a., jessel, d. (1993). płeć mózgu. warszawa: piw. nisbett, r.e. (2015). geografia myślenia. dlaczego ludzie wschodu i zachodu myślą inaczej? sopot: smak słowa. pacholski, m., słaboń, a. (1994). słownik pojęć socjologicznych dla ekonomistów. kraków: akademia ekonomiczna w krakowie. pietraszewski, m. (2002). szansa dla przedsiębiorczych. poznań: empi2. shook, c.l., priem, r.l. i mcgee, j.e. (2003). venture creation and the enterprising individual: a review and synthesis. journal of management, 29(3), 379-399. tannenbaum, a.j. (1984). gifted children: psychological and educational perspectives. new york: macmillan. turek, d. (2012) przedsiębiorca a pracownik przedsiębiorczy. podobieństwa i różnice profili kompetencyjnych i ich implikacje dla procesów zarządzania. perspektywa charakterystyk podmiotowych. w: b. jamka (red.), potencjał ludzki w rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej i korporacyjnej (s. 33-57). warszawa: difin. venkataraman, s. (1997). the distinctive domain of entrepreneurship research: an editor’s perspective. w: j. katz, r. brockhaus (eds), advances in entrepreneurship, firm emergence and growth (vol. 3, s. 119–1380). greenwich, ct: jai press. vetulani, j., mazurek, m. (2015). bez ograniczeń. jak rządzi nami mózg. warszawa: pwn. neurosciences and the entrepreneurship stimulation: potential hidden in the hemispheric specialization, neurotransmitters and brain plasticity abstract: entrepreneurship may be understood as a management practice, specific/outstanding personality characteristic or an economic function. the way in which the entrepreneurship is perceived determines the area of searching and shaping its sources. in the article attention is focused on personality characteristics being a resultant of genetic conditions and conscious and unconscious environmental influences. discussion based on some results of scientific research conducted in last 25 years in the area of neurosciences leads to indicate opportunities of entrepreneurship stimulation in accordance to being widely developed knowledge of cerebral processes. basic defined characteristics of entrepreneurs, that is “novelty desire”, rivalry and striving to accomplish synergy in performance are confronted with corresponding with them discoveries in neurosciences, like hemispheric specialization, the role and influence of neurotransmitters and brain plasticity. keywords: entrepreneurship; personality characteristics; neurosciences; brain plasticity; entrepreneurship stimulation jel codes: d01, d87, l26, o31, j24 #ier-05-01-00-pp007-editorial 2019, vol. 5, no. 1 note from the editor-in-chief our bilingual academic journal ‘international entrepreneurship’ (ie) or ‘przedsiębiorczość międzynarodowa’ (pm), being published twice a year since 2015 (issn 2543-537x and eissn 2543-4934), has just transformed into ‘international entrepreneurship review’ (ier). starting from now, we will be a peer review open access academic journal being published quarterly. furthermore, we will be fully available only online and this means that we have just stopped issuing the paper version of our journal. what is more, this is the last issue with the polish language articles. all next issues will include articles only in english. “international entrepreneurship review” (ier) is an academic journal published by the centre for strategic and international entrepreneurship in close cooperation with the department of international trade of cracow university of economics. the journal covers the results of research and exchange of experience related to the issues of both international microeconomics (firms as a research subject) and international macroeconomics (economy as a research subject), with particular emphasis on international entrepreneurship in various spatial systems of the global economy. it attempts to link theory and practice in different sections of economics and management by publishing various types of articles, including mainly research articles, but sometimes also conceptual papers and literature reviews. our geographical scope of interests include central and eastern europe (cee) and emerging markets, however we also welcome articles beyond this scope if they deal with our focus. starting from 2019 we decided not to publish thematic issues of our journal and not to divide articles into ‘thematic articles’ and ‘other articles’ sections. currently, we decided to publish all articles on the first-come, first-served rule, regardless their topics, if they meet our aim and scope. it is worth reminding that ier accepts the articles from the following fields: − first of all, international entrepreneurship, but also, − international business, − international trade, − international economics, − international finance, − international integration, − international marketing, − international management, − and last but not least, entrepreneurship in general. currently, ier is indexed in numerous databases and we hope to develop and gain new indexing and abstracting possibilities. ier provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. international entrepreneurship review ri e 8 | editorial we do hope that the articles presented in this issue will inspire further research. moreover, we would be happy to publish the results of future studies in the upcoming issues of our journal. we invite you to participate in our academic conversation. on the behalf of the editorial board, i would like to give my special thanks to all people involved in the editorial and publishing process, first of all to all authors and reviewers, but especially copy editors and proofreaders as well as the layout editor and the dtp specialist. krzysztof wach editor-in-chief and the founding editor of the journal the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-02-06-pp091-1880-rudawska,kowalik 2019, vol. 5, no. 2 10.15678/ier.2019.0502.06 towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes iga rudawska, joanna kowalik a b s t r a c t objective: the purpose of this paper is to review the international evidence on the possible modes of university-business cooperation (ubc), analyse its main drivers, and identify barriers on the path of turning academia towards practice. research design & methods: this work represents a synthesis of systematic reviews, peer-reviewed reports, individual empirical journal articles, predominantly published in the last ten years. supplementary, a case study has been applied to present the project dedicated to ubc that has been run at the university of szczecin. findings: the literature synthesis has revealed several crucial insights on the factors that facilitate or hinder university-business cooperation. most of the studies highlight the importance of trustful relationships, that positively impact all cooperation activities. moreover, all examined projects address the benefits for students and alumni of turning academia into practice. on the other hand, the review identified several barriers on the path of ubc development, focusing on connections, funding, organizational culture and internal characteristics. contribution & value added: the contribution here is opening the mind concerning the possible modes of university-business cooperation, the barriers that need to be overcome and key drivers that stimulate the transfer of knowledge. the presented overview may be useful for improving educational policy, forming a higher education institutions’ strategy, and making managerial decisions in heis, especially in the emerging markets. article type: literature review keywords: university-business cooperation; entrepreneurial university; innovation systems; competitiveness; higher education sector jel codes: i23, m10 article received: 12 april 2019 article accepted: 24 may 2019 suggested citation: rudawska, i., & kowalik, j. (2019). towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(2), 91-105. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0502.06 international entrepreneurship review ri e 92 | iga rudawska, joanna kowalik introduction the eu “europe 2020” strategy talks of smart, sustainable and inclusive growth, where an important role is assigned to active cooperation between universities and the business sector for the purposes of maintaining the community’s competitiveness (european commission, 2010). within this perspective, numerous modern higher education institutions (heis) should pursue a better responsiveness to the changes occurring around them, particularly in the labor market. the compatibility of curricula with labor market needs, and thus increasing the graduates’ employability, is today becoming a requirement. one of the manifestations of universities’ efforts to adapt to the requirements of a competitive market is university-business cooperation (ubc). despite the clear growth in interest in this cooperation observed in the 21st century, this phenomenon is not a completely new one. in 1993, nelson described it in terms of an innovation system (nelson, 1993), and a year later gibbons’ team pointed to it as a new mode of knowledge production (gibbons, limoges, nowotny, schwartzman, scott & trow, 1994). ubc has also been referred to as “the triple helix model” (etzkowitz & leydesdorff, 2000). in turn, the term ‘entrepreneurial university’ was first used by b. clark in 1998 (clark, 1998), and nowadays he is considered as the one to have pioneered this concept (sułkowki & seliga, 2016). in his research, he analyzed a number of case studies of heis for their response to the signals received from and challenges posed by the surrounding reality. on this basis, he devised five characteristics of an ‘entrepreneurial university’ organization. these are: a strong central steering and leadership core, diversity in the funding base, an expanded development periphery, an integrated entrepreneurial culture and a stimulated academic heartland (clark 1998). this term is close to the concept of a ‘vibrant university’, as well, which is defined as one that constantly revives environments of experience and involves, supports and motivates all university participants (i.e. the authorities, staff, students and phd students, as well as surrounding entities) to undertake creative and entrepreneurial initiatives (baran & bąk, 2016). the third generation university (makieła, 2017), as this model is often referred to, puts an emphasis on the need to change the management process. it has a decisive impact on the university’s innovation and entrepreneurship processes that are aimed at commercializing research results. therefore, cooperation with the surrounding world, particularly its business side, becomes an imperative. at the same time, such cooperation is an answer to demographic and cultural changes (including multiculturalism) and labor market globalization. the university-business cooperation has been recently an intensive research field. therefore, the purpose of our work is to to review the international evidence on the ubc, analyse its main drivers, and identify barriers on the path of turning academia towards practice. material and methods the main research questions have been formulated as follows: what is the rationale behind the idea of ubc? what are the principal conditions and sectoral key drivers that determine ubc and shape its nature? thus, our focus lay on synthesizing the motivation and benefits related to the application of ubc as a promising approach to entrepreneurship education. we carried out a desk research. towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 93 the analysis has been based on the synthesis of systematic reviews, peer-reviewed reports and individual empirical journal articles.the authors conducted a critical literature review relating to university-business cooperation, concentrating on publications that explored the external and institutional factors that determine ubc and shape its nature. additionally, one case study has been discussed to exemplify the modes of ubc, based on the running project at the university of szczecin. the paper is organized as follows: firstly the possible dimensions and range of ubc activates have been presented. secondly, the possible drivers and barriers have been addressed. next, the benefits of ubc have been highlighted. finally, one example of ubc in action has been presented. literature review ubc understanding and modes higher education institutions (heis) and business have been cooperating for decades, transferring knowledge and know-how for their particular and more comprehensive, societal benefits. recently, however, we do face a rise in academic, government and managerial discussions, referring this type of cooperation hearly, perkmann, goddard & kempton, 2014; hemmert, bstieler & okamuro, 2014), brought on by policy and economic development. additionally, more and more universities feel big pressure to attract private sponsors and deliver value base on reputation in an increasingly competitive environment (galán-muros & plewa, 2016; perkmann et al., 2013). the university-business cooperation is based on the concept of open innovation by enkel, gassmann & chesbrough, 2009). the idea behind it is not only to foster reputational and competitive advantage, but also to deliver fuel for innovation and economic development. moreover, the implementation of innovations in heis have a positive impact on all the education systems elements: components, functions and relationships. all stakeholders benefit of all these systemic changes. three general outcomes of innovation in higher education occur (epure, 2017): (1) the application of new technologies appears to be a facilitator of the transition from a department-centred vision to a student-centred vision of education; (2) innovation often stimulates a rapid development of partnerships between universities and other organisations, especially businesses; (3) innovations in heis illustrate well two key aspects of the innovation process: ‘doing new things’ and ‘doing existing things better’. the second framework within ubc can be analysed is network approach. universities and other heis are understood as ‘network organizations’ that contribute to dynamic networks, in which companies also take part (gulati, 1998; snow, miles & coleman, 1993)). thus, ubc has been interpreted as any type of knowledge-intensive,formal and informal cooperative interactions between heis and business for mutual interest and gain (davey, baaken, gal anmuros & meerman, 2011). it encompasses comprehensive cooperation activities, all of which are connected with one of the key mission of universities: research, education, and valorization (galán-muros & plewa, 2016). in accordance with these developments, a fruitful stream of research has emerged, improving our understanding of relationship and interactions between business world and academia. the performed systematic literature review provides some important insights onto the state of current studies on ubc (table 1). 94 | iga rudawska, joanna kowalik table 1. the insight into ubc understanding – the synthesis of literature review author / study understanding of ubc cohen, nelson & walsh, 2002 focus on valorization activites, emphasizing patents and licenses smilor, o’donnell, stein & welborn, 2007 proactive approach to development presence of a catalyst research university, organization and/or role model research excellence and proportion of spinout companies and entrepreneurial start-ups bramwell & wolfe, 2008 commercialize knowledge produced by qualified research scientists generating and attracting talents and providing formal and informal technical support with local business entrepreneurship education (teaching and research), staff and student mobility and internships, cooperative education cooperation in curricula design boardman & ponomariov, 2009 research partnership gibney, lanham new, cassidy & vorster,2009 involvement in business representatives in university board structures or vice-versa wonglimpiyarat, 2010 focus on managing knowledge and establishing strong ties with well-established companies in the early stages focus on technology and infrastructure management, entrepreneurship and new start-ups, as the collaboration matures guerrero & urbano, 2010 interdisciplinary centers and co-operation networks bathelt, kogler & munro, 2010 science parks, business incubators, spin-offs (sponsored or unsponsored) landry, saihi, amara & ouimet, 2010 knowledge transfer activities such as collaboration on patents, teaching, publications, informal exchanges and contribution to spinoff formation poszewiecki, 2010 lectures delivered by business representatives delegated to the hei creation of their own enterprises by academic staff members joint conferences and publications audretsch, aldridge & mark, 2011 technology transfer offices innovation accelerators high technology centers mars & rhodes, 2012 existence of student entrepreneurship programs entrepreneurial teaching methodologies, having role models and reward systems plewa, gala´n-muros & davey, 2014 curriculum design and delivery röigas, seppo, varblane & mohnen, 2018 employee mobility, student mobility, joint r+d commercialization of re-search results practitioners’ participation in the drawing up of curricula davey, 2015 extending ubc orientation beyond teaching and research: engagement of academics and students with businesses pavlin, 2016 inter-company training courses academic entrepreneurship in the form of business incubators and spin-offs practitioners’ participation in managing the hei university professionals’ participation in managing business source: own study. towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 95 the above table demonstrates the evolution of ubc understanding. it highlights the shift from interpreting the ubc in the perspective of knowledge and patent transfer to treating it as a process of developing competencies with the respect to specific entrepreneurial attitudes and skills. it means that universities nowadays have to balance their regular academic duties and engagements with business word. key drivers and barriers of ubc development university-business cooperation is never a single process. instead, it can be seen as a collection of interactions of high complexity and diversity. it is determined by a number of macro-scale social and institutional variables. this is first and foremost a question of the general framework for action as set forth by, characteristic of the given country and reaching back to the given nation’s history and culture. also, the role of institutional support programs such as incentive schemes, public financing sustainability and awareness-raising actions, cannot be disregarded (röigas et al., 2018,). bearing in mind the broad spectrum of ubc stakeholders, it appears to be of special significance to be able to shape the institutional awareness by promoting the cooperation concept itself, informing the parties of the benefits to be derived from the merging of the scientific and business worlds, and reinforcing the willingness to share knowledge. the last of these is strongly influenced by the level of one’s awareness of how significant social ties are, and by the level of the system change leaders’ trust and commitment. the willingness to share knowledge is also dependent on the organizational culture of the particular ubc stakeholders. another important element of the framework conditions for ubc development takes the form of such intermediary structures as the national center for research and development or the polish agency for enterprise development. the quality of their work has an impact on the reduction of information asymmetries and transaction costs related to every deal. last but not least, ubc is affected by the compatibility of knowledge supply and demand, market demand and technology development and cultural attitudes towards industry-science relations (polt, rammer, gassler, schibany & schartinger, 2001). according to the community innovation survey that covered data from 14 european countries, enterprises must have a certain level of capabilities to enter into cooperation with higher education institutions (röigas et al., 2018). the most frequently cited stimulants of ubc from the point of view of enterprises are: − the development of r+d measured by the scope of research in various areas, − the structure of the enterprise sector, namely the ratio of small and medium-sized enterprises (sme) to large corporations, including international ones, − the intensity of intraand inter-sectoral competition, − the enterprises’ absorption capacity measured by the effectiveness of innovation management, − the scale of the enterprises’ innovation depending on the stage of the innovation cycle. on the other hand, from the point of view of the science sector, the level of cooperation with the business environment is affected by: − the development of r+d measured by the number of patents, 96 | iga rudawska, joanna kowalik − scientific excellence measured by the quality of publications and the reputation of the grants obtained, − the structure of the scientific disciplines represented by the given hei, − the capability to share knowledge, which is also affected by personal qualifications, the personnel’s skills and the methods by which science is financed, − the type of hei (e.g. university, technical university, research institute). above mentioned factors let us to conclude that key drivers of ubc can relate to the environmental / institutional conditions, resource availability, and relationships (table 2). table 2. key drivers and barriers to ubc developmentthe synthesis of literature review author / study description key drivers röigas et al., 2018 favorable environmental conditions: legislation and sectoral regulations; of institutional support programs d-este & perkmann, 2011 resource availability: business can increase expertise in a new field, thus universities can access information on industry problems davey, baaken, gal_an-muros, v & meerman, 2011; mora-valentin, montoro-sanchez, & guerrasmartin, 2004; plewa 2009 trustful relationships: the mutual trust and commitment, and ongoing relations between partners can boost the cooperation key barriers muscio & pozzali, 2012 poor connections: awareness and contacts (from both sides) howells, ramlog & cheng, 2012 lack of / or insufficient funding (public or private) koch, 2011; muscio & pozzali, 2012 organizational culture: motivations commonly differ dependent on different institutional goals and norms the conception of time regarding goals, deadlines and results is commonly different arvanitis & woerter, 2015 internal characteristics: businesses need confidentiality of their innovations and if research is developed jointly with universities companies often fear that confidential information will be disclosed source: own work based on (röigas et al., 2014) and (galán-muros & plewa, 2016). as far as the barriers of developing ubc are concern, we can distinguish external and internal ones. the first group can be associated with the environmental conditions, and the second group – with the resources and capabilities of the partners. based on the literature review, a large number of relevant factors emerged, that has been here brought together into the barriers relating to funding, connections, organizational culture differences and internal organizational characteristics (table 2). obstacles in ubc cooperation, that are comparable to the above highlighted barriers, have been also identified in the aforementioned emcosu project. the project findings concentrated on three groups of barriers to the development of ubc: barriers related to the intensity of bureaucracy, barriers related to limited resources and barriers related to towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 97 differences in the organizational culture (emcosu project, 2015). the first groups of barriers originated from the complexity of procedures and the growing amounts of required documentation on both sides of the relationship. the second group of barriers was mainly related to hr and financial shortages. the third group of barriers resulted from differences in communication, time management and values. benefits of ubc the idea behind university-business cooperation is to create various ties and relations in order to exchange and transfer knowledge between the parties. the growing public interest placed in ubc is built on the assumption that it impacts on the employability of graduates and contributes to teaching and learning improvements. first of all, ubc helps students and alumni to create and develop their skills, competencies and opportunities (table 3). many international projects like hegesco, dehems, emcosu support this assumption, delivering evidence that career success depends on the linkages between academia and business. table 3. an overview of skills, competencies and opportunities developed owning to ubc the type of the skill insights into the benefits communication skills improving the ability to understand, express and interpret concepts, thoughts, feelings, facts and opinions in both oral and written form presentation skills improving the set of techniques and skills that are required to successfully present information to others self-management skills improving the ability to control or redirect disruptive impulses and moods and to suspend judgement – to think before acting foreign language skills improving the ability to understand oral messages, to initiate, sustain and conclude conversations and to read, understand and produce texts that are appropriate for the person’s needs in a foreign language project management skills improving the ability to plan and manage project tasks and resources, and communicate the progress and results within a defined period of time problem-solving skills from a relational perspective: improving the ability to find a common ground and build rapport. from a task-oriented perspective: improving the the ability to define and outline problems and to seek the necessary information for its resolution teamwork skills improving the ability to collaborate with others in diverse group settings experience acquiring more practical experience in a real-life project tasks knowledge acquiring new special knowledge learning by doing developing concrete concepts applicable in business practice intercultural skills improving the ability to adopt oneself in an intercultural environment thesis development making contacts for the final thesis cv development gaining an official practice partner certificate for project participants career development making contacts for a future job source: own work based on: (rossano et al., 2016). evidence to the assumption that ubc contributes to lifting student competences and graduate attractiveness in the labor market was provided also by the hegesco project (allen, pavlin & van der velden, 2011). the studies on a large group of over 43 thousand graduates proved that their professional success and careers were closely linked to their alma mater’s cooperation with its surrounding social and commercial environment. the 98 | iga rudawska, joanna kowalik opportunity to demonstrate professional experience (in the form of a record of practical placements and traineeships in enterprises), a stronger motivation and talent management skills are the outcomes that students involved in ubc projects during their studies can count on. nevertheless, the conclusions drawn from this project were not optimistic: while almost every entrepreneur claimed that the practical orientation of university curricula was a must, only one in ten academics shared this opinion (pavlin & svetlik, 2009). a similar message was conveyed by research reports based on the long-term dehems project, which covered the process of graduates entering the labor market and which subsequently followed their professional paths (dehems project, 2015). problem-based learning, practical placements and student mobility and internationalization were found to increase postgraduate employability. moreover, the research carried out within the dehems consortium identified career success factors and influencing factors. the former group included satisfaction with one’s work, career development opportunities, job security, compatibility of the graduate’s qualifications with those expected by the employer, work autonomy and work-life balance. the latter group included the graduate’s earlier professional experience, the type of their course of study, curriculum, teaching methods, their conduct in the course of their study, their country of origin and the characteristics of their position and of the employer. the general conclusion of this research was, however, that employers, trade unions and students alike voiced the expectation that universities should adopt a strategic orientation towards participatory management. within this perspective, cooperation with various surrounding stakeholders is expected and desirable. it should be based on trustful relationships, public finance stability and institutional leadership promoting common research (borrell-damian, morais & smith, 2014). similar conclusions were drawn by the researchers participating in an international consortium of bulgaria, hungary, poland, slovenia, spain, italy, russia, croatia and the scandinavian countries. they studied a total of 397 businesses in the period between november 2013 and june 2014 (emcosu project, 2015). the analysis of their results reveals the existence of three approaches to ubc. the first one is related to support for the development of students’ skills and professional careers by: cooperating with academic career services centers, entrepreneurs’ participating in the work of alumni clubs and societies, and practitioners’ contributing to the teaching process (by participating in developing the curricula, in lectures and in research). the second one is related to strategic cooperation in respect of management, and could take the form of practitioners’ involvement in hei boards, or scientists’ involvement in the supervisory boards of enterprises. the third approach is oriented towards inciting innovation and creativity on both sides of such cooperation. this could take the form of operating business incubators, creating spin-offs and developing new businesses (pavlin, 2016). the reports published by the emcosu researchers supported the assumption justifying university-business cooperation that is based on mutual benefits and knowledge transfer between the education sector and the business sector. the revision of the results of the above mentioned projects let us confirm that the benefits of ubc lies within three areas: education, research and valorisation. university-business cooperation is first and foremost based on carrying out various sorts of educational training courses and traineeships in reputable companies with a possibility of further developing towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 99 one’s skills in the given enterprise under stable employment conditions. it can also entail the broadening and improving of knowledge by taking advantage of the operations of enterprises which are, in turn, interested in expanding their own knowledge at the higher education institution. thanks to their active involvement in the work offered by enterprises, the students and young scientists often acquire practical skills and confront their knowledge with practice. for the enterprises, the students’ knowledge and creativity are added value that may bring favourable benefits supporting the development of their businesses. practical example of ubc in poland putting into action one of the mentioned above mode of university-business cooperation, university of szczecin introduced the project “creative 2018”. it focused on phd student mobility and has been carried out under the program of the minister of science and higher education. the ministerial call “dialogue” envisaged co-financing of measures undertaken within three domains, namely: “scientific excellence”, “science for innovation” and “the humanities for development” (ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego [mnisw], 2018). its purpose was to support measures contributing to the building of lasting relationships and cooperation between scientific bodies on the one hand and entities from the socio-economic environment on the other. its originators planned the “creative 2018” project to last for 21 months, and defined its main objective as “to increase the practical r+d project management skills of 40 young social sciences researchers (including a minimum of 50% of women and a minimum of 5% of disabled persons) and to commercialize their knowledge by organizing a comprehensive training and traineeship program adapted to the needs of the young scientists and the needs of the surrounding socio-economic environment entities of the west pomeranian region”, corresponding to the first two domains of action. young members of the university’s academic staff (up to the age of 35) representing social sciences, i.e. economics, management, finance, political science, sociology, psychology and law, and willing to continue their career at an hei, made up a direct target group of 40 members. each project participant was responsible for drawing up an individual program for traineeship in a reputable enterprise from the west pomerania region that had earlier expressed its readiness to join the project. such traineeship programs where then assessed by the competition jury composed of highly-regarded members of the university’s academic staff, as well as chairpersons and directors from selected companies. the purpose of this cooperation was to establish ties between the academic environment and business. as part of this cooperation, training courses in “design thinking” for the participants were planned in order to improve their skills and shape their future professional career paths. the project contributed to the exchange of views and experience between the university and business, allowed for a confrontation with the commercial practice and facilitated future relationships between the scientific community and business, thus bringing mutual benefits. in the competition, the participants were able to show the skills they had acquired by preparing their individual traineeship programs to be implemented in the enterprise of their choice. as a result, the employer had the opportunity to choose to use the ideas of the ambitious participant, add his or her own vision to it and organize the young scientist’s working time for a period of 6 months. 100 | iga rudawska, joanna kowalik based on the experience gained from implementing the project “creative 2018” the authors listed some new modes of university-business cooperation reflecting the specifics of phd student mobility: − promoting the idea of university-business cooperation: development by the project team of rules for the recruitment of young scientists for the training and traineeship program, development of rules for the operation of the project’s competition jury taking into account the duties, tasks and assessment criteria, development of training and traineeship documentation including young scientist evaluation forms and individual forms concerning the training program, creation of a website for placing promotional and information materials concerning the project, − practical workshop aimed at improving phd students’ soft skills in creative thinking; the workshop intends to provide a total of 1,920 hours of training to 40 young scientists of the university (48 hours per person) and makes use of the fris technique employing self-diagnosis of the participants’ thinking and behavioral styles. this solution is devised to contribute to the merging of theory and practice, − acquiring partners: thanks to the project manager’s long-term experience and participation in various research grants the opportunity to cooperate with 6 reputable regional enterprises willing to join the program emerged, − creative work on the individual traineeship program: out of the overall number of individual traineeship programs submitted by the training participants (40 persons), the competition jury selected 10 most creative ones that scored the most points; the winning authors commenced program implementation in the enterprises, and received an additional support in the form of 6 hours of coaching sessions, − planning, implementing and monitoring of 10 traineeships: ultimately, 10 contracts for 6-month paid traineeships were signed with the program partners. this example of a ubc project demonstrates numerous benefits to be gained. this type of exchange creates opportunities for working out extraordinary solutions and acquiring proven, trained and qualified employees, which as a result will contribute to lasting cooperation between students and enterprises, whereas the ties so established will facilitate both the parties’ commitment to further projects and strengthen their mutual trust for any future purposes. conclusions the literature review suggests that the sector of higher education is in constant pursuit of development, looking out for new initiatives that provide opportunities for the widening of operation range, the overcoming of barriers, and the creating of joint innovative solutions in cooperation with business sector. the rationale behind ubc is to foster benefits for both engaged parties. for universities it means mainly enrichment of education, curriculum design and delivery, as well as upgrading students’ employability skills. for companies in turn, it basically refers to knowledge transfer from academia and access to professional expertise. moreover, for businesses, the students’ creativity is seen as an added value that may bring advantages supporting the development. towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 101 the overview has revealed several crucial insights on the factors that facilitate or hinder university-business cooperation. most of the studies highlight the importance of trustful relationships, that positively impact all cooperation activities. it is line with previous research that shows that personal relationships are the most important factor in developing ubc (siegel, waldmann & link, 2003; plewa, 2009), no matter the environmental conditions such as funding, institutional mechanisms and favourable law. ubc proves to have humanistic basis, depending on mutual trust, commitment and shared goals (davey et al., 2011). moreover, all examined projects stress out the importance of the access to complimentary resources, what has been previously confirmed in the literature (bekkers & bodas freitas, 2008; tartari & breschi, 2011). on the other hand, the review identified several barriers on the path of ubc development, focusing on connections, funding, organizational culture and internal characteristics. the conducted review gave also insights into common understanding of ubc activities. they can be divided into three main domains: research, education and valorisation. the first one encompasses mostly professional and student mobility as well as r&d. the second one: curriculum design & delivery and lifelong learning. the last one deals with commercialisation and entrepreneurship. the conducted synthesis revealed the evolution on the modes, towards commercialisation and entrepreneurship. the similar findings have been obtained by plewa, korff, baaken & macpherson, 2013). the review suggests that ubc is still in early stage of development in europe, facing barriers to be overcome and a burning need to attract business interested in specific activities with mutual benefits. the science world is in constant pursuit of development, looking out for new initiatives that provide opportunities for the widening of horizons, the overcoming of barriers and the creating of joint innovative solutions in cooperation with enterprises. this result coincides with that obtained by nowaczyk and sobczak (2016). the paper summarizes the current state of the university-business cooperation at european union level. the contribution here is opening the mind concerning the possible modes of university-business cooperation, the barriers that need to be overcome and key drivers that stimulate the transfer of knowledge. the paper has crucial implications for several stakeholders within the ubc system, especially in the emerging markets. the review stresses out the importance for heis managers and policy makers of taking a comprehensive approach to ubc. the presented discussion may be useful for improving educational policy, forming a higher education institutions’ strategy, and making managerial decisions in heis. at all levels (european, national, as well as a regional) this means setting priorities that stimulate key drivers and reduce the barriers. the review limits emerge from the self-selection of the projects and the scale of their implementation. future research could concentrate on developing an objective measure of ubc and also focus on the perception of all ubc stakeholders. the perspective of academics could be enrich by the perspective of business people. this would enable comparative analysis, and as a result, better support managerial actions and policy development focused on comprehensive ubc portfolio. 102 | iga rudawska, joanna kowalik references allen, j., pavlin, s., & van der velden, r. (eds.). (2011). competencies and early labour market careers of higher education graduates in europe. ljubljana: university of ljubljana, faculty of social sciences. arvanitis, s., woerter, m. (2015). exploration or exploitation of knowledge from univer-sities: does it make a difference? economics of innovation and new technology, 24 (6), 596-623. audretsch, d., aldridge, t. & mark, s. (2011). social capital building and new business formation: a case study of the silicon valley. international small business journal, 29 (2), 152-169. baran, g., & bąk, g. (2016). społeczności i innowacje wibrującego uniwersytetu: communities and innovation of vibrant university. przedsiębiorczość i zarządzanie, 1 (17), 129-144. bathelt, h., kogler, d. f. & munro, a. k.a (2010). a knowledge-based typology of university spin-offs in the context of regional economic development, technovation, 30 (9-10), 519-532. bekkers, r., & bodas freitas, i.m. (2008). analysing knowledge transfer channels between universities and industry: to what degree do sectors also matter? research policy, 37 (10), 1837-1853. boardman, p. & ponomariov, bl. (2009). university researchers working with private companies. technovation, 29 (2), 142-153. borrell-damian, l., morais, r., & smith, j.h. (2014). university-business collaborative research: goals, outcomes and new assessment tools. the eulma collaborative research project report, brussels, eua publications. bramwell, a. & wolfe, d. a. (2008). universities and regional economic development: the entrepreneurial university of waterloo. research policy, 37 (8), 1175-1187. clark, b.r. (1998). creating entrepreneurial universities: organizational pathways of transformation. bingley: emerald group publishing limited. cohen, w.m., nelson, r.r., & walsh, j.p. (2002). links and impacts: the influence of public research on industrial r&d. management science, 48 (1), 1-23. d’este, p., & perkmann, m. (2011). why do academics engage with industry? the entrepreneurial university and individual motivations. journal of technology transfer, 36 (3), 316-339. davey, t. (2015). entrepreneurship at universities – exploring the factors influencing the development of entrepreneurship at universities. amsterdam: university-industry innovation network publishing. davey, t., baaken, t., gal_an-muros, v., & meerman, a. (2011). study on the cooperation between higher education institutions and public and private organizations in europe. brussels, belgium: european commission, dg education and culture. dehems project (2015). project dehems: network for the development of higher education management systems. international consortium. emcosu project research group (2014/2015). emerging modes of cooperation between private sector organisations and universities. ljubljana, university of ljubljana, centre for spatial sociology (coordination 2014). slovenia, ljubljana: university of ljubljana, social science data archives. enkel, e., gassmann, o., & chesbrough, h. (2009). open r&d and open innovation: exploring the phenomenon. r&d management, 39 (4), 311-316. epure, m. (2017). university-business cooperation: adapting the curriculum and educational package to labor market requirements, proceedings of the 11th international conference on business excellence, de gruyter publishing, 11 (1), 339-349. etzkowitz, h., & leydesdorff, l. (2000). the dynamics of innovation: from national systems and “mode 2” ’to a triple helix of university-industry-government relations. research policy, 29(2), 109-123. towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 103 european commission (2010). europe 2020. a strategy for smart, sustainable and inclusive growth. retrieved from: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/all/?uri=celex:52010dc2020 on september 02, 2018. galán-muros v., & plewa, c. (2016). what drives and inhibits university-business cooperation in europe? a comprehensive assessment. r&d management, 46 (2), 369-382. gibney, m., lanham-new, s., cassidy, a. & vorster, h. 2009, introduction to human nutrition, 2nd ed. san francisco: wiley-blackwell. gibbons, m., limoges, c., nowotny, h., schwartzman, s., scott, p., & trow, m. (1994). the new production of knowledge: the dynamics of science and research in contemporary societies. london, england, sage. retrieved from: https://eurlex.europa.eu/legal%20content/pl/txt/pdf /?uri=celex:52010dc2020&from=en. on august 23, 2018. guerrero, m. & urbano, d. (2010). the development of an entrepreneurial university. journal of technology transfer, 37 (1), 43-74. gulati, r. (1998). alliances and networks. strategic management journal, 19 (4), 293-317. healy, a., perkmann, m., goddard, j., & kempton, l. (2014). measuring the impact of universitybusiness cooperation. luxembourg: publications office of the european union. hemmert, m., bstieler, l., & okamuro, h. (2014). bridging the cultural divide: trust formation in university research collaborations in the us, japan, and south korea. technovation, 34 (10), 605-616. howells, j., ramlogan, r., & cheng, s.l. (2012). universities in an open innovation system: a uk perspective. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 18 (4), 440-456. koch, t. (2011). drivers and challenges in university industry collaborative research. euima workshop. cambridge, united kingdom, december 5-6. landry, r., saihi, m., & amara, n., & ouimet, m. (2010). evidence on how academics manage their portfolio of knowledge transfer activities. research policy, 39 (10), 1387-1403. makieła, z. j. (2017). model uniwersytetu trzeciej generacji xxi wieku przedsiębiorczy, innowacyjny uniwersytet. folia oeconomica cracoviensia, 58, 23-37. mars, m. & rhodes, g. (2012). socially oriented student entrepreneurship: a study of student change agency in the academic capitalism context. journal of higher education, 83 (3), 435-459. ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego. (2018). programy i inicjatywy. retrieved from: https://www.gov.pl/web/nauka/dialog on august 22, 2018. mora-valentin, e.m., montoro-sanchez, a., & guerras-martin, l.a. (2004). determining factors in the success of r&d cooperative agreements between firms and research organizations. research policy, 33 (1), 17-40. muscio, a., & pozzali, a. (2012). the effects of cognitive distance in university-industry collaborations: some evidence from italian universities. the journal of technology transfer, 37 (3), 1-23. nelson, r. (ed.). (1993). national innovation systems. a comparative analysis. new york, oxford: oxford university press. nowaczyk, g., & sobczak, a. (2016). role of entrepreneurship education in higher education institutions in the process of business development in poland. international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa, 2 (2), 43-52. pavlin, s. (2016). considering university-business cooperation modes from the perspective of enterprises. european journal of education, 58 (1), 25-39. pavlin, s., & svetlik, i. (2009). future development of higher education. in pavlin, s. (ed.), report on the qualitative analysis of higher education institutions and employers in five countries: devel104 | iga rudawska, joanna kowalik opment of competencies in the world of work and education. hegesco project. ljubljana, university of ljubljana. retrieved from: http://www.decowe.org/static/uploaded/htmlarea/finalreportshegesco/qualitative_analysis of_heis_and_employers_in_five_countries.pdf. on august 23,2018. perkmann, m., tartari, v., mckelvey, m., autio, e., brostroem, a., d’este, p., fini, r., geuna, a., grimaldi, r., hughes, a., krabel, s., kitson, m., llerena, p., lissoni, f., salter, a., & sobrero, m. (2013). academic engagement and commercialization: a review of the literature in university industry relations. research policy, 42 (2), 423-442. plewa, c. (2009). exploring organizational culture difference in relationship dyads. australasian marketing journal, 17 (1), 46-57. plewa, c., gala´n-muros, v. & davey, t. (2014) engaging business in curriculum design and delivery: a higher education institution perspective. higher education, 70, 1-70. plewa, c., korff, n., baaken, t., & macpherson, g. (2013). university-industry linkage evolution: an empirical investigation of relational success factors. r&d management, 43 (4), 365-380. polt, w., rammer, c., gassler, h., schibany, a., & schartinger, d. (2001). benchmarking industry – science relations: the role of framework conditions. science and public policy, 28 (4), 247-258. poszewiecki, a. (2010). budowa strategii współpracy jednostek naukowych z biznesem. analiza wybranych przypadków. in poszewiecki, a. (ed.), budowa współpracy nauki z biznesem w województwie lubelskim (pp. 73-86). warszawa: instytut badań nad demokracją i przedsiębiorstwem prywatnym. röigas, k., seppo, m., varblane, u., & mohnen, p. (2018). which firms use universities as cooperation partners? – the comparative view in europe. university of tartu. retrieved from https://majandus.ut.ee/sites/default/files/mtk/dokumendid/febawb93.pdf. on august 23, 2018. rossano, s., meerman, a., kesting, t. & baaken, t. (2016). the relevance of problem-based learning for policy development in university-business cooperation. european journal of education, 51 (1), 40-55. siegel, d.s., waldmann, d., & link, a. (2003). assessing the impact of organizational practices on the relative productivity of university technology transfer offices: an exploratory study. research policy, 32 (1), 27-48. smilor, r., o’donnell, n., stein, g., & welborn, r. s., iii (2007). the research university and the development of high-technology centers in the united states. economic development quarterly, 21 (3), 203-222. snow, c.c., miles, r.e., & coleman, h.j., jr. (1993). managing 21st century network organizations. organizational dynamics, 20 (3), 5-20. sułkowski, ł., & seliga, r. (2016). przedsiębiorczy uniwersytet – zastosowanie zarządzania strategicznego. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 444, 478-489. tartari, v., & breschi, s. (2011). set them free: scientists’ evaluations of the benefits and costs of university industry research collaboration. industrial and corporate change, 21 (5), 1117-1147. wonglimpiyarat, j. (2010) commercialization strategies of technology: lessons from silicon valley. journal of technology transfer, 35 (2), 225-236. towards university-business cooperation: key drivers, barriers and modes | 105 authors contribution share of authors amounts to 70% i. rudawska and to 30% j. kowalik. iga rudawska head of the department of economics, institute of economics and finance. her research interests include entrepreneurship, health economics and health care management. correspondence to: prof. dr hab. iga rudawska, faculty of economics, finance and management, university of szczecin, 71-101, poland, e-mail: iga.rudawska@usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-2173-931x joanna kowalik phd student at the department of economics, institute of economics and finance. her research interests include health economics and economic analysis. correspondence to: mgr joanna kowalik, faculty of economics, finance and management, university of szczecin, 71-101, poland, e-mail: joanna.kowalik@usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5152-554x acknowledgements and financial disclosure the article is financed within the framework of the program of the minister of science and higher education under the name “regional excellence initiative” in the years 2019-2022, project number 001/rid/2018/19, the amount of financing pln 10,684,000.00. legal notice: part of this work has been presented during the 11th icebe & 7th icie & peesa iii international conference on engineering and business education, innovation and entrepreneurship and capacity building in higher education on october 15-18, 2018 (szczecin, poland) and has been available in conference proceedings. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. aib18-05-csapo ildiko-pp087 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. the role of external service providers in hr processes: comparative analysis hungary – slovakia ildiko csapo a, ibrahim halil ergün b, zsuzsanna szeiner c a phd student, szent istvan egyetem, csapo.ildiko40@gmail.com b phd student, szent istvan egyetem, hergun27@hotmail.com c phd student, j. selye university (slovakia), szeinerzsu@gmail.com abstract in today’s rapidly changing economic environment the fluctuation in workforce demand poses challenges for the human resource management of companies. the role of hr management is becoming ever more important in the efficient operation of organisations to maintain their competitiveness. the main responsibilities of hrm are recruiting, selecting and retaining an adequate number of well-trained workforce, for which organisations rely on assistance from external service providers. the present study is based on the 2015-2016 international cranet hrm research, which provides the backgrounds for our empirical study. the study presents the role and tasks of external providers in the lives of organisations, and also examines in which areas hungarian and slovakian organisations use the services of external providers for performing hrm tasks. in addition, it analyses to what extent company size influences the service areas and types provided by external professionals. the two-country analysis investigated the common and distinctive features of hr advice. companies mostly regard external service providers as means of cost reduction. it has been found that regardless of the company size external service providers are widely used in both countries in hrm practice, and the services extend to selection processes and workforce development alike. however also suggest that, this trend is most popular at 88 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner large organizations and foreign-owned companies and in certain respects there also has disparity of external service providers for the purposes in two countries. keywords: hr management, external service providers, training, labour shortage, outsourcing jel codes: introduction human resource management is a multiand interdisciplinary science, which has undergone a constant change over the last century with major changes in its role and function. today’s changes are strongly influenced by the development and changes of the global business environment, which poses challenges to organisations (kubr, 1996, niedereichholz and niedereichholz, 2012). these factors have impact on the industry consulting, advisory processes and advisors alike, which is not an exception from the hr consulting either (ennfelner et al., 2014). in the beginning hr dealt with improving the working and living conditions of workers (ivancevich, 1995); nowadays besides administrative tasks (drucker, 1973; fombrun et al. and beer et al., 1984) human resources has a strategic function in the operation of organisations. the strategic role of hr is increasing efficiency, profit and employee satisfaction, and it is manifested in the production process (storey, 1995; ulrich & dulebohn, 2015), the worker became a critical resource for organisational competitiveness (cleveland et al., 2015). in the eastern central european region in the socialist era hr functions were administrative tasks using the methods of taylor’s scientific management (kazlakauiste et al., 2013), personnel management was under strict state control (pundziene – bučiūnienė, 2009; morley et al., 2016). after the political system change, in hungary and slovakia, due to the economic changes, internationalisation and globalisation, the practice of hr changed and evolved considerably; for an increasing number of companies human resource as strategic resource gained strategic importance (karoliny, 2017), and so did the organisational units employing hr professionals. following the regime change, the appearance and increasing role of foreign-owned and international companies transformed human resource management’s principles, functions, systems and relationships, which resulted in the evolution of basic organisational processes and management functions related to the existence and development of the companies. these changes prompted the development of organisations’ human resource management and human capital with a view to representing the requirements of the stakeholders – owners, consumers, line managers and employees (karoliny, 2017). with the transformation of the political, legislative, social and economic system in the region, not only the appearance of new business opportunities but also of subsidiaries of multinationals posed challenges to organisations, significantly influencing their operation. consequently, new demands arose in the practice of human resource management (lewis, 2005), and the demand for external hr service providers’ activities also increased. external service providers 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 89 besides providing traditional hr advice, the external service providers of human resource management market more and more services that are related to specialised knowledge and activities. hr advice belongs to knowledge-based services (miles et al., 1993), which are constantly changing and developing. sveiby (1992) describes a knowledge-intensive organisation as one in which the majority of employees are highly educated, where the product is not standardized but involves a high degree of problem-solving skills and information manipulation. in respect of such services, we need to highlight four important aspects in the following areas: − human capital and knowledge intensive, − a high degree of intangible activities and services, − difficulties in standardization, − intensive interaction between consultants and clients. there are several dimensions of external hr advice, ranging from providing special functions to headhunting, from structure development to strategic advice. this activity includes a wide range of services provided by hr advisors, as well as organisations dealing with training, hr it advice, hr outsourcing and hr benchmarking. according to belcourt (2006), in outsourcing hr functions decreasing costs and hr staff workload, handling strategic issues, access to new technologies and improving hr functions play an important role. hr outsourcing includes a broad spectrum of internal hr functions and external sources of staff supply, such as temporary agent work, payroll services, outplacement and employment services (alewell, hauff, thommes and weiland, 2009). the firms engage in outsourcing of hr functions to save money, to free up core hr staff to deal with strategic issues, to access new technology and capabilities or simply to improve overall functionality (belcourt, 2006). the outsourcing falls outside of a strict definition of consultancy, but in practice, the usage of external providers to fulfil aspects of the hr function may, in some instances, constitute outsourcing (poor-groos, 2010). in contrast, outsourcing may be defined as “the practice of providing assistance towards organizational improvements” or the provision of services that add value beyond the basic maintenance activities of day to day personnel administration (sturdy 2011). the outsourcing assumes a consulting dimension when it adds value to the hr function and/or new specialized expertise (sheehan 2009), rather than simply replicating it outside of the walls of the organization. moreover, other work would suggest that a major driver of hr outsourcing remains aggressive cost cutting, with possible effects for overall effectiveness (beregszaszi and polay, 2012). this might indicate that, given relatively marginal gains or high risks, it may be the kind of activity readily jettisoned in difficult times. lievens and de corte (2008) argue that outsourcing relationships are more likely to persist when they are multifacetted, and when hr managers perceive the outside providers as sharing similar values. although cooke, shen and mcbride (2005) found widespread usage of external providers for at least one hr function, take up rates varied greatly between contexts. specific providers management advice has undergone a long development process, and it was transformed starting from the mid-80s the latter was characterized by a focus on targets and meas90 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner urement, coupled with aggressive rhetoric centring on short term value release (grint and case, 1990). such consultancy sought to enhance all the functional of management, but, as employees are the main non-owner stakeholders with sunk capital in the firm (goergen et al. 2012), it could be argued that the increased role of consultants in managing a firm’s people is vested with particular importance; indeed, briscoe et al. (2009) note that consultants have become a ubiquitous feature of organizational life across the developed world. sheehan (2009) found that larger firms were more likely to make usage of hr consultants in order to secure new specialized skills. although this particular service field was rarely seen in the ex-socialist countries prior to 1990, the political transition in these countries opened the door to external hr consultants, who are now similarly active across the region (feaco 2013). the aim of hr advice is to improve leadership areas, therefore, advisors are present in all areas of the organisation providing specialised skills for companies. these skills safeguard the sustainable development and competitiveness for companies. however, the presence of external service providers does not mean that an organisation lacks political, ideological and moral standards (kipping 2002; grint and case 1998). it means that the context of a special national institutional system better facilitates the development and spread of hr practices. previous research shows that although eastern central european economies developed in different ways, the hr services external providers offer and their development paths show common features (christensen et al., 2013). the external hr consultancy encompasses many dimensions ranging from those providing special functions for example recruitment by head-hunters through logistic services to strategic inputs an is an activity embracing not only traditional hr consultancy firms, but also head-hunters, training companies, employment agencies, hr-it service companies and in recent years an increasing number of outsourcing providers (poót et al., 2016). the ubiquity of external providers for hrm services does not meant that it lacks political, ideological and value dimensions (kipping 2002; grint and case 1998). as the literature on comparative capitalism alerts us, specific national institutional contexts are more conducive to particular types of practices than others (hall and soskice 2001; whitley 1999), and it is likely that, common pressures notwithstanding, the uptake on such services is likely to remain even both within and between types of national economy (wood and lane 2012). however, as the range of external hr services offered growth, the development paths of some countries also show common features including time cycles and culture and institution related specifies of the regions in question (christensen et al, 2013). if we take a longer-term perspective, it becomes clear that the evolutions of different fields of the consulting industry and of its pre-eminent firms are closely linked to the development of management practice and ideology (kipping, 2002). methodology sample the present research is basically an international level descriptive study, which was conducted in hungary and slovakia in 2015-2016. it was based on a 70-question cranet hrm survey, which provides an appropriate background for the research results. this study 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 91 presents the results relevant to external service providers. the research investigates typical human resource variates (dowling et al., 2013). in terms of the variates hr characteristics, the number and workload of the human resource unit and the changes of human resource management were analysed. the questionnaire was completed by 535 organisations, 51% in hungary, 49% in slovakia. the investigation is descriptive in nature, based on objective data. hypothesis h1: it was postulated that larger organisations operating an hr department show greater demand for external providers than smaller organisations or organisations lacking an hr department. h2: in hungary the average annual number of training days is higher in the private sector than in the public sector regardless of the company owner-structure. h3: in slovakia the average annual number of training days is higher in the private sector than in the public sector regardless of the company owner-structure. these hypotheses were supported by using general statistical methods; data evaluation was carried out using the spss software. univariate and multivariate statistical data analyses were used. results sample overview the vast majority of organisations taking part in the research operate in the private sector, 90.1% and 63.8% in hungary and slovakia, respectively. in the hungarian sample the public sector is significantly highly represented (32.8%) compared to the slovakian sample. in terms of sectoral distribution, in both countries the majority of respondents deal with ‘telecommunications, it and other information service activities’ (13%) and ‘financial and insurance activities’ (13%). in the hungarian sample respondents mainly operate in the private sector, in wholesale and retail (9.1%) and in the accounting, management, and architectural services sector (7.7%). in the slovakian sample machine and equipment manufacturing companies are highly represented (10%), followed by enterprises engaged in wholesale and retail activities (5.0%), food, beverages, wood, textile and paper manufacturing. characteristically, more than half of the hungarian organisations (62.9%) serve local, reginal and national markets, whereas slovakian organisations are slightly higher represented in domestic markets with 65%. similar representation can be observed for the two countries in terms of european markets (13.7% and 13.8%, respectively). 23.4% of hungarian respondents are part of the global market, while slovakian companies compete in the global market at a slightly lower rate (21.1%). with respect to organisational size, 63.4% of hungarian companies belong to the sme category, larger enterprises’ share is low (23.3%) and companies having more than 1000 employees are present with 13%. in slovakia, half of the companies are mid-sized with 50-249 employees, small companies account for one third of the respondents. only 92 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner one fifth of the sample represents companies having more than 250 employees, which shows lower distribution than in the hungarian sample. table 1. distribution of respondents by headcount country hungary slovakia 1-9 employees 10,1% 3,1% 10-49 employees 21,8% 25,6% 50-249 employees 31,5% 50,0% 250-999 employees 23,3% 14,9% 1000-4999 employees 11,3% 6,1% over 5000 employees 1,9% 0,4% source: own compilation based on poór et al. (2016). the study examined the employment structure of organisations, based on which it can be said that in both hungarian and slovakian companies the percentage of managerial staff is almost 13% in the samples. slovakian companies employ professionals at a higher rate (66%), whereas administrative workforce accounts for 21%. in contrast, in hungary only 47% of the companies employ professionals, whereas office and physical workers make up 42% of the workforce. in the life and development of companies company strategy plays a decisive role, and it relates to all areas of business operation. consequently, the study examined whether the participant organisations have formal and informal organisational and hr strategy communicated within the organisation. the results reveal that 65% of the hungarian companies have a business strategy and half of them have an hr strategy, and recruitment, and training and development strategies (table 2). table 2. business and hr strategy hungary slovakia yes no yes no business strategy 65,7% 34,3% 78,3% 20,9% hr strategy 55,1% 44,9% 65,8% 34,2% hr recruitment strategy 42,9% 57,1% 64,3% 35,7% hr training and development strategy 52,0% 48,0% 69,3% 30,7% source: own compilation based on poór et al. (2016). a higher number, 79% of slovakian organisations have a business strategy, whereas almost two thirds of the participants have hr, recruitment, and training and development strategies. it was also investigated in the research that in issues related to hr operations who is the decision-maker. in hungary 80% of examined organisations have an independent hr department or section, where almost two thirds (72.9%) of the employees are female. in contrast, the rate of companies having a personnel and human resource unit is higher, 90%, in slovakia, but the rate of female employees is lower, only 64.8%. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 93 table 3. distribution of hr units and hr employees description country hungary slovakia hr unit exists 19.9 % 12.6 % hr unit lacking 80.1 % 87.4 % hr employee numbersfemale 72.9 % 64.8 % hr employee numbersmale 27.1 % 35.2 % source: own compilation based on poór et al. (2016). in the hungarian companies asked an hr staff member deals with 67 employees on average, whereas in slovakia 57 employees’ issues are dealt with by an hr worker. it was also investigated in the research that in issues related to hr operations who is the decision-maker. the responses from larger organisations, in hungary the principle of centralisation at national level is most characteristic. 35% of the decisions in the hr areas surveyed are made at national level. however, decisions on workforce expansion and management training are typically (26.2-31.3%) made at international level responses received from slovakia show the opposite trend, as decentralised decisionmaking is more typical. at least half of the respondents (50.8 to 59%) who are part of larger companies / institutions indicated that major hr decisions were typically determined at local institutional / subsidiary / divisional level (14.1-21.4%). it is typical of only 1/5 of the respondents that hr policy decisions are made in national centres. in the international centres also, issues of management training, as well as of pay and benefits are dealt with. in the hungarian companies asked an hr staff member deals with 67 employees on average, whereas in slovakia 57 employees’ issues are dealt with by an hr worker. it was also investigated in the research that in issues related to hr operations who is the decision-maker. the responses from larger organisations, in hungary the principle of centralisation at national level is most characteristic. 35% of the decisions in the hr areas surveyed are made at national level. however, decisions on workforce expansion and management training are typically (26.2-31.3%) made at international level responses received from slovakia show the opposite trend, as decentralised decisionmaking is more typical. at least half of the respondents (50.8 to 59%) who are part of larger companies / institutions indicated that major hr decisions were typically determined at local institutional / subsidiary / divisional level (14.1-21.4%). it is typical of only 1/5 of the respondents that hr policy decisions are made in national centres. in the international centres also, issues of management training, as well as of pay and benefits are dealt with. about external providers the examined questions of the research are the composition and type of external services used by organisations. 38% of hungarian companies outsource payroll and pension-related functions (table 4). two thirds of the organisations decide themselves about employee benefits. it is the least common for hungarian respondents to outsource workforce reduction, hr information systems, recruitment and selection, and only a small percentage trust an outside company with provision of information to management and employees. 94 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner table 4. role of external hr service providers in hungary hungary 0 no outsourcing 1 2 3 4 full outsourcing total payroll 51.5% 1.1% 4.1% 5.3% 38% 100% pensions 61.8% 1.5% 3.5% 2.3% 30.9% 100% benefits 73.8% 4.9% 7.5% 2.6% 11.2% 100% training and development 50.9% 14.1% 22.7% 8.2% 4.1% 100% workforce reduction/redundancies outplacement 88.6% 3.0% 3.7% 1.8% 3.0% 100% hr information systems 72.1% 8.7% 9.1% 3.8% 6.4% 100% recruitment 61.9% 15.2% 16.7% 4.1% 2.2% 100% selection 76.6% 12.6% 7.8% 1.5% 1.5% 100% handling management/employee regular enquiries (hr call-centre) 90.3% 2.6% 3.0% 1.9% 2.2% 100% source: own compilation based on poór et al. (2016). in slovakia, almost 25% of asked companies and organisations turn to external providers for selection and benefits services, and more than 20% for hr information systems and recruitment. the highest rate of full outsourcing hardly exceeds 10% of respondents (10.7%), which relates to training and development, whereas there is no outsourcing for workforce reduction, payroll, pension services and hr call centres for at least 80% of the respondent companies (table 5). table 5. role of external hr service providers in slovakia slovakia 0 no outsourcing 1 2 3 4 full outsourcing total payroll 84.7% 6.9% 4.6% 1.5% 2.3% 100% pensions 82.1% 8.4% 5.3% 1.5% 2.7% 100% benefits 72.1% 12.6% 9.9% 2.3% 3.1% 100% training and development 41.6% 13.7% 22.9% 11.1% 10.7% 100% workforce reduction/redundancies outplacement 89.7% 4.2% 2.3% 1.9% 1.9% 100% hr information systems 62.5% 11.9% 12.3% 6.5% 6.9% 100% recruitment 60.3% 17.2% 16.8% 3.4% 2.3% 100% selection 72.1% 15.6% 9.5% 0.8% 1.9% 100% handling management/employee regular enquiries (hr call-centre) 81.9% 9.6% 4.6% 3.5% 0.4% 100% source: own compilation based on poór et al. (2016). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 95 the study also examined the relationship between company size and the use of external service providers in the areas of payroll services, benefits services, training and development services, recruitment and selection. based on the results of correlation tests it can be said that in hungary there is a strong relationship between organisational size and training and development (r=0.75), recruitment (r=0.70) and selection (r=0.76). these results support our initial hypothesis that larger organisations tend to employ external service providers, professionals with specialised knowledge, to carry out these functions. the companies have the necessary knowledge to perform other hr functions. the research revealed that 38% of hungarian organisations outsource payroll services, which is characteristic of small and medium enterprises. our analysis of the relationship of company size and the use of external service providers in terms of training and development shows that for large local companies the decision is made in the national centres as a result of the cooperation of company leaders and hr unit leaders. for slovakian companies, based on the results of the correlation tests it can be stated that there is a strong positive relationship between company size and payroll services (r=0.82) and pension services (r=0.79), which means that these hr activities are not outsourced in larger companies, only in smalland medium-sized enterprises. for large companies there is a strong positive relationship with respect to workforce reduction (r=0.82). in making decisions about wages and workforce reduction a joint decision is the norm, in which the hr unit leader plays an active role. it was also examined based on the respondent companies’ size, in which areas they used services offered by external service providers. the results support the operation of organisations working in the area of hr advice, the demand for their services. the gained results assist organisations performing advisory service in compiling special portfolios with respect to company size. in the area of training and development 49% of hungarian organisations turn to external service providers, typically companies having more than 250 employees. companies operating with a lower number of staff employ external providers for training and development at a very low rate (3%). at 52.4% of the examined companies the training costs take up 2% of annual wage costs. 20% of the companies spend less than 1% on training and only 15% of organisations spend 3-6% of wage costs on training and development. in slovakia 60.0% of organisations use external training and development services, characteristically companies employing a lower number of employees do not use external services. in contrast, one fifth of slovakian companies with more than 50 employees spend significantly more (5%) on training and development with respect to wage costs. in hungarian companies, leaders and inte3llectual staff took part in training and development services at a higher rate, 7.5-7.6 days. looking at the rate of training and development in slovakian companies, employees participate in training programmes at a 50% higher rate than i hungary, expressed in days (table 7). for administrative and physical staff the rate of training programme attendance is double, 9.21 days, the hungarian rates. in terms of training and development efficiency tests it can be said that the majority (68.4%) of hungarian respondent companies do not evaluate the efficiency of the programmes. in comparison, in slovakian companies where the training and development cost efficiency indicators are higher and participants take part in longer trainings, 55.3% of respondents measure and evaluate the return on investments. 96 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner table 6. relationship companies size and external training and development services hungary slovakia yes no yes no 1-9 employees 5 11 0 0 10-49 employees 17 17 0 3 50-249 employees 39 48 82 76 250-999 employes 39 38 42 20 1000-4999 employees 28 16 28 6 over 5000 employees 6 6 1 4 total 134 136 153 109 source: own research. table 7. average annual training days countries – average days hungary slovakia manager 7,65 11,16 professional staff 7,59 13,05 clerical/manual employees 4,67 9,21 source: own research. table 8 shows how company size influences the use of external service providers in the highlighted hr areas, which provides a more subtle insight on the role of external providers in terms of company size. regarding hungarian businesses it can be stated that salaries and payroll related services are outsourced in more than 60% of small and medium enterprises. more than half of medium and large companies use external services in the highlighted hr areas, while businesses having more than 5000 employees use external services at a very low rate (24%), which can be explained by the importance and size of their hr department. in slovakia only 15% of companies use external salaries and payroll services and 18% use pension-related services. in both countries organisations tend to turn to external service providers in the areas of selection and benefits services. as regards the slovakian sample, it can be said that the rate of using external providers is higher in companies having 50-250 employees than among large companies. the hypothesis saying “larger organisations operating an hr department show greater demand for external providers than smaller organisations or organisations lacking an hr department” is partly confirmed, since in both countries certain hr areas are outsourced, whereas other areas are organised and operated within the organisation. in hungarian organisations the relationship of the number of training days to the area of operation was examined. the data show that in hungarian companies operating in the private sector less days are devoted to employee training than in the public sector, despite the fact that the majority of respondents operate in the private sector (table 9). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 97 table 8. relationship between in company size and hr services source: own research. table 9. distribution of respondents according to ownership and the annual of average training days hungary slovakia private sector public sector private sector public sector domestic owned 78 87 142 21 foreign owned 90 2 94 2 average days 17,7 24,3 33,8 32,1 source: own research. the hypothesis postulating that “in hungary the average annual number of training days is higher in the private sector than in the public sector regardless of the company owner-structure” was not confirmed. table 9 shows that there is a minimal difference between the two sectors in slovakia. after carrying out a t-test it can be stated that there is no significant difference in terms of average training days. on this basis the hypothesis saying “in slovakia the average annual number of training days is higher in the private sector than in the public sector regardless of the company owner-structure” was not confirmed. conclusions based on the results it can be concluded that in both countries company size determines the type of external services used. in terms of company size, small and medium enterprises trust external providers with such hr functions, whose performance is influenced by external environmental factors. in contrast, larger companies outsource specialised services, which can be explained by specialised knowledge or the infrequent demand for certain hr services. specialised knowledge may include organisation of trainings, coaching activities or computer-based learning. yes no yes no yes no yes no yes no yes no yes no yes no 1-9 employees 10 5 8 7 7 8 1 14 0 0 0 0 0 0 0 0 10-49 em ployees 21 13 14 18 8 26 9 25 0 3 1 2 1 2 0 3 50-249 em ployees 44 40 34 49 21 64 18 67 27 131 23 135 34 124 32 126 250-999 em ployees 30 47 20 52 16 60 21 56 4 58 9 53 15 47 15 38 1000-4999 em ployees 20 22 16 26 16 28 13 31 7 27 14 20 22 12 24 19 over 5000 em ployees 2 9 5 7 1 10 1 11 2 3 0 5 1 4 2 3 hungary payroll pensions benefits selection slovakia payroll pensions benefits selection 98 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner references alewell, d., hauff, s., thommes, k. and weiland, k. (2009). ‘triggers of hr outsourcing decisions– an empirical analysis of german firms’. the international journal of human resource management, 20: 7, 1599-1617. beer, m. – spector, b. – lawrence, p. r. – quinn mills, d. – walton, r. e. (1984): managing human assets. new york: free press belcourt, m. (2006). ‘outsourcing – the benefits and risks’. human resource management review, 16: 2, 269-279. beregszaszi, j. and polay, d. h. (2012). ‘human resource outsourcing in times of economic turbulence–a contemporary review of practice’. international journal of human resource studies, 2: 1, 46-65. briscoe d.r., schuler r.s. and claus l., (2009). international human resource management – policies and practices for multinational enterprises. london: routledge. cleveland, n. j. – byrne, s. z. – cavanagh, m. t. (2015): the future of hr is rh: respect of humanity at work. human resource management review, (25), p. 146161. christensen, c.m., wang, d. and van bever, d. (2013). ‘consulting on the cusp of disruption’ harvard business review, october, pp. 106-114. cook, f.l., shen, j., and mcbridge, a. (2005). 'outsourcing hr as a competitive strategy? a literature review and an assessment of implications'. human resource management, 44: 4, 413-432. drucker, p. (1973): management. new york: harper & row publishers dowling, p.j.-festing, m.engle, a.d. (2013): international human resource management. southwestern cengage learning, london. ennsfellner, i. – bodenstein, r. – herget, j. (2014): excellenz in der unternehmensberatung. wiesbaden: sprienger-gabler verlag feaco (2013). survey of the european management consultancy market 2010-2011. brussels: feaco. fombrun, c. j. – tichy, n. m. – devanna, m. a. (1984): strategic human resource management. new york: john wiley goergen, m., brewster, c., wood, g. and wilkinson, a. (2012). ‘varieties of capitalism and investments in human capital’. industrial relations, 51: 1, 501-527. grint, k. and case, p. (1998). ‘the violent rhetoric of re-engineering: management consultancy on the offensive’. journal of management studies, 35: 5, 557–577 grint, k. and case, p. (1998). ‘the violent rhetoric of re-engineering: management consultancy on the offensive’. journal of management studies, 35: 5, 557–577 hall, p. and soskice, d. (2001). ‘an introduction to the varieties of capitalism’, in p. hall and d. soskice (eds), varieties of capitalism: the institutional basis of competitive advantage, oxford: oxford university press. ivancevich, m. j. (1995): human resource management. chicago: irwin karoliny m-né (2017): áttekintés az emberi erőforrás menedzsmentről. in: karoliny m-né-poór j. emberi erőforrás menedzsment. wolters kluweer, budapest. kazlakauiste, r. – buciunine, i. – poór, j. – karoliny, zs. – alas, r. – kohont, a. – szlávicz, á. (2013): human resource management in the central and eastern european region. in: parry, e. – stavrou, e. – lazarova, m. (eds.): global trends in human resource management. london: palgrave-macmillan, p. 103121 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 99 kubr, m. (1996). management consulting a guide to the profession. geneva: international labour office. lewis, p.c. (2005). how the east was won. new york: palgrave macmillan. lievens, f. and de corte, w. (2008). ‘development and test of a model of external organizational commitment in human resources outsourcing’. human resource management, 47: 3, 559-579. kazlauskaite, r.-buciunine, i.-poór j.-karoliny, zs.-alas, r.-kohont, a. – szlávicz á. (2013): human resource management in the central and eastern european region. in.: parry,e.stavrou, e.-lazarova, m (eds.) : global trends in human resource management. palgrave-macmillan publishers, london. kipping, m. (2002). trapped in their wave:the evolution of management consultancies, in: timothy, c. and fincham, r. (2002). critical consulting. oxford: blackwell business. lane, d. (2007). ‘post-state socialism: a diversity of capitalisms?’, in d. lane and m. myant (eds), varieties of capitalism in post-communist countries, 13-39, london: palgrave. miles, i., coombes, r. and metcalfe, s., (1999) ‘services and innovation background paper for the 6 countries programme workshop’ 1999. 22-23 april, manchester. morley, m. – poór, j. – heraty, n. – pocztowski, a. (2016): developments in human resource management in central and eastern europe in comparative perspective. in: dickmann, m. – brewster, c. – sparrow, p. (eds.) (2016): international human resource management. contemporary human resource issues in europe. london: routledge, p. 75-99. niedereichholz, ch. and niedereichholz, j. (2012). das beratungsunternehmen. munich: oldenbourg verlag. poór, j. -karoliny, m.zs. (2016): az emberi erőforrás menedzsment gyakorlata magyarország – szlovákia 2015-2016 poór, j. and gross, a. (2010). management consultancy in an eastern european context, budapest: kjk and kerszöv publishing house. pundziene, a. – bučiūnienė, i. (2009): managing human resources in lithuania. in: morley, m. j. – heray, n. – michailova, s. (eds.) (2009): managing human resources in the transition economies of central and eastern europe. global hrm series. london: routledge, p. 55-90. sveiby, k. e., (1992). ‘strategy formulation in knowledge-intensive industries’ international review of strategic management, vol. 3, pp. 167-86. sheehan, c. (2009). ‘outsourcing activities in australian organizations’. asia pacific journal of human resources, 47:2, 236-253. sturdy, a. (2011). ‘consultancy’s consequences? a critical assessment of management consultancy’s impact on management’. british journal of management, 22: 3, 517–530 ulrich, d. – dulebohn, j. h. (2015): are we there yet? what's next for hr? human resource management review, 25. (2.), p. 188–204. whitley, r. (1999). divergent capitalisms: the social structuring and change of business systems, oxford: oxford university press 100 | ildiko csapo, ibrahim halil ergün, zsuzsanna szeiner s u g g e s t e d c i t a t i o n : csapo, i., ergün, i.h., & szeiner, z. (2018). the role of external service providers in hr processes: comparative analysis hungary – slovakia. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). ier-09-02-06-pp075--2149-pawlik,dziekanski 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.06 financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element of risk assessment in the activities of local government units in the years 2010-2020 andrzej pawlik, paweł dziekański a b s t r a c t objective: the article aims to analyse the spatial diversity of financial risk in the activity of voivodships in poland and to use a synthetic measure to present selected factors that have a direct impact on the risk assessment. research design & methods: the authors used literature and statistical analysis for the research. the technique for order preference by similarity to ideal solution (topsis) was used to create synthetic measures. empirical data were collected by voivodeships in poland for the years 2010-2020. findings: the synthetic rate of financial risk in 2020 ranged from 0.40 (lubelskie) to 0.77 (mazowieckie), and in 2010 from 0.37 (opolskie) to 0.61 (śląskie). comparing 2020 to 2010, the voivodships śląskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie, and lubelskie showed a decrease in the value of the synthetic measure. the measure of financial risk was correlated, among others, with own revenues, operating surplus, income from participation in taxes constituting state budget revenues, level of current transfers, liabilities, number of entities and natural persons conducting business activity, and number of employees. implications & recommendations: the detected correlations in the area of financial risk of the voivodships show that the local authorities in their actions should take into account the risk assessment system. the voivodships should define probabilities and impacts in terms of risks, criteria for assessment, and risk analysis in the organization. finance and economy are interlinked. the actions taken in this aspect must be based on analyses that facilitate comparisons and on current information necessary for effective ac. contribution & value added: the value of the article is the indicated set of variables allowing us to assess the financial risk of the voivodships, the years of the presented analysis 2010-2020, and the synthetic measure as a basis for the assessment of financial risk. article type: research article keywords: risk; financial risk; voivodship; synthetic measure; sustainable finance jel codes: d81, h72, h74, h83 received: 9 february 2023 revised: 12 march 2023 accepted: 23 march 2023 suggested citation: pawlik, a., & dziekański, p. (2023). financial risk in the activity of voivodships in poland. synthetic measure as an element of risk assessment in the activities of local government units in the years 2010-2020. international entrepreneurship review, 9(2), 75-86. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.06 introduction the activity of a local government unit (lgu) is a continuous process of making short-, medium-, and long-term decisions regarding various aspects of functioning. their decisions can be divided into operational and financial. the operational decisions are related to the functioning of the entity, which occur in the sphere of current activities and generate operational and investment risk that result in tangible assets combined with investment risk. the financial decisions refer to the source of financing and financial risk. risk is a potential threat to which we are all constantly exposed (akintoye, & macleod, 1997). it is an objective category that always occurs independently of human international entrepreneurship review ri e 76 | andrzej pawlik, paweł dziekański consciousness. it becomes a key decision criterion in each area of operation and the measured risk is managed (almeida, teixeira, da silva, & faroleiro, 2019). risk, fulfilling itself, results in dysfunctionality of the individual. the areas of activity of lgus are characterized by the risk of occurrence of events that may hinder the implementation of the set objectives and tasks. effective risk management involves assessing and analysing risks in individual areas of activity (jastrzębska, 2014). economic risk is a risk occurring in the economy that is examined in the context of specific goals and opportunities to achieve them (rampini, sufi, & viswanathan, 2014). financial risk is mainly identified with the possibility of obtaining income different (lower) than assumed. in addition, when the risk of obtaining lower budget revenues is burdened with the probability of implementing higher expenditures, the risk of liquidity loss may be generated (poniatowicz, 2010). the aim of the study is to analyse the spatial diversity of financial risk in the activities of voivodships and the use of a synthetic measure in its assessment. this allowed to rank and group the surveyed units from the point of view of the main criterion and to present selected factors directly affecting the risk assessment. when addressing the issue of risk, the following research questions were formulated: how do financial variables shape current and investment activities? what is the role of risk in current and investment activities? what is the regional variation in the level of risk in individual voivodships? the aim of the study is to analyse the spatial diversity of financial risk in the activities of voivodships and the use of a synthetic measure in its assessment. this allowed to rank and group the surveyed units from the point of view of the main criterion and to present selected factors directly affecting the risk assessment. when addressing the issue of risk, the following research questions were formulated: how do financial variables shape current and investment activities? what is the role of risk in current and investment activities? what is the regional variation in the level of risk in individual voivodships? literature review the voivodeship – as the analysis subject of analysis – is a regional self-government community (total population) created to perform the tasks of public administration. it performs public tasks of a provincial nature, not reserved by law for government administration bodies. in order for the voivodship self-government to be able to perform its tasks independently and to exercise its rights, it was equipped with financial resources and legal personality. the basic tasks of the voivodship self-government include shaping and maintaining spatial order, stimulating economic activity, preserving cultural and natural heritage, and maintaining and developing technical and social infrastructure of voivodship importance. the modern economy operates in conditions of risk, which is an ambiguous and complex concept, so it is difficult to determine its essence in an unambiguous and precise way (wang, liang, li, & yang, 2016). the risk is a hazard or an opportunity. the risk is understood as the probability of damage to the property or the image of the individual, which will hinder the achievement of the objectives set (allegrini, d’onza, paape, melville, & sarens, 2006). bernstein (1998) describes risk as a variation of the rate of return. damodaran (2002), on the other hand, indicates standard deviation as a measure of risk. he defines risk as the distribution of rates of return around the expected value, which describes the uncertainty associated with the possibility of achieving a certain level of income. jajuga and jajuga (1998) describe the risk as the possibility of the occurrence of an effect inconsistent with expectations, and the deviation from the assumed result may be both negative and positive. according to marshall (2001), risk is the possibility of events or adverse trends causing future losses or fluctuations in the future level of income. the risk should be determined in relation to possible outcomes and volatility, as well as expected results in the course of operations (merna, & al-thani, 2008). the activity of voivodships is a continuous process of making decisions that concern various aspects of functioning with a different horizon (short-, mediumand long-term). their decisions can be divided into investment (related to investment activities, the effect of which is tangible assets, combines investment risk with them), financial (the effect of which is the nature, structure and type of liabilities, the risk associated with them is financial risk) and operational risks occur in the sphere of current activities and generate operational risk (ahmeti, & vladi, 2017). financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element… | 77 risk assessment in the public sector allows for the identification, analysis, assessment of operation and communication of risk in a way that allows an individual to minimize losses and maximize opportunities. as a process, the assessment should take into account the specificity of the voivodship and be an integral part of general management and permeate all processes. it should also allow for the identification of the most critical processes and services carried out in the entity, the threats to those processes and services and the assessment of their impact on the business. the final stage of the analysis should be to build resistance to these risks. risk analysis in the activities of voivodships serves to improve the quality of the decision-making process in the field of service provision, change management, innovation, provide better use of resources and taking into account the priorities for action. it allows for an efficient flow of information, making the right decisions, and coordinated cooperation, which will contribute to the rational management of public funds in the area of revenue collection and expenditure. this should ensure greater effectiveness in the implementation of tasks at a higher quality level, defining an attitude in relation to risk, counteracting risk by creating and implementing specific action plans, withdrawing from activities with too-high a risk and transferring risk to other entities (poniatowicz, 2010). research methodology the research aimed to analyse the spatial diversity of financial risk in the activities of voivodships and the use of a synthetic measure in its assessment. this allowed us to rank and group the surveyed units from the point of view of the main criterion and to present selected factors directly affecting the risk assessment. the empirical data used in the study describing the financial situation in spatial terms of poland’s 16 provinces are described for the years 2010 and 2020. their selection was determined by the availability of data collected from the central statistical office (cso). the voivodeship is a local government unit, a regional self-government community (total population) created to perform public administration (this is nuts 2 – regions (voivodships or parts thereof) – 16 units). at the first stage of the implemented research, diagnostic variables were selected to describe the phenomenon under study (financial risk of voivodeships). the quality of statistical data is determined by three characteristics, namely the usefulness of data, timeliness, and accuracy. the study distinguished financial situation variables describing the income and expenditure aspects (which may pose risks), which are presented in table 1. in the next stage of the research, the authors tried to eliminate quasi-constant variables from the set of diagnostic variables. to evaluate the variables, the following were used the coefficient of variation and correlation coefficient. the selection of variables was also made based on factor analysis performed in the statistica programme (malina, 2006). variables describing objects in linear ordering should be characterized by high variability, be poorly correlated with each other, and be strongly correlated with rejected variables. as a result of the analysis, the variables x1, x4, x7, x17, x19, x20, x21 were rejected and further studies included x2, x3, x6, x8, x9, x10, x11, x12, x13, x14, x15, x16, x18. the selection of simple variables and their verification allowed us to determine the observation matrix, consisting of objects and features. it was saved in the form of x��: x�� = � x�� x�� … x� x�� x�� … x� … … … …x�� x�� … x� � (1) where: x�� the values of the j-th variable for the i-th object, the object data matrix; i the object number (i = 1, 2,..., n); j the variable number (j = 1, 2, ..., m). 78 | andrzej pawlik, paweł dziekański table 1. financial situation variables describing the income and expenditure aspect variables unit x1 share of current income in total income % x2 share of own revenues in total revenues % x3 share of operating surplus * in total income % x4 share of property expenditure in total expenditure % x5 charge of current expenses to wages and salaries % x6 share of operating surplus and income from the sale of assets in total income % x7 self-financing rate/ share of operating surplus and property income in property expenses % x8 current transfers (subsidies + grants) per capita pln x9 operating surplus per capita pln x10 total liabilities per capita pln x11 share of total liabilities in total income % x12 charge of total income to debt servicing expenses % x13 debt service charge on own income % x14 share in taxes constituting state budget revenue * */total income (fiscal wealth per capita index) % x15 debt service expenditure/own revenue (debt service ratio) % x16 expenditures on education and upbringing / number of inhabitants pln x17 expenditures on housing / population pln x18 healthcare expenditure / population pln x19 public administration expenditure / number of inhabitants pln x20 expenditure on agriculture and hunting / population pln x21 expenditures on transport and communication / population pln note: s – stimulant, d – destimulant; * operating surplus = total income – property income – current expenditure; ** municipalities have a share in the personal income tax (pit) and corporate income tax (cit). source: own elaboration of data from the local data bank of statistics poland (ldb). in the set of diagnostic variables, the final list of which is presented in table 1, selected for the construction of the synthetic measure, the following are distinguished: s (stimulant) = {x2, x3, x6, x9, x14, x16, x18} (2) d �destimulant� = �x8, x10, x11, x12, x13, x15$ (3) diagnostic variables typically have different titles and varying ranges of variation, which prevents them from being directly compared and added (rogowski, & krysiak, 1997). the selected variables were subjected to the procedure of zero unitarisation using the following hellwig’s formula: z�� = &'() ��'&'( *&'&'() ��'&'(, when x� ∈ s (4) z�� = *&'&'()&'( *&'&'() ��'&'(, when x� ∈ d (5) where: s stimulant, i=1.2…n; j=1.2…m; d destimulant, i=1.2…n; j=1.2…m; max x�� the maximum value of the j-th variable; min x�� the minimum value of the j-th variable; x�� means the value of the j-th variable for i of this object. zij normalized value j of this variable for i of this object (wysocki, & lira, 2005; kukuła, 1999; dziekanski, pawlik, wrońska, & karpińska, 2020; dziekański, & prus, 2020). the obtained values zij belonged to the range [0;1]. all variables were unified due to the range of variability as well as their location in the observation space. as a result of unitarization, we obtained a matrix of values of the zij following features: financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element… | 79 z�� = � z�� z�� … z� z�� z�� … z� … … … …z�� z�� … z� � (6) where: z�� is the unified value of the j-th variable for the i-th object. the synthetic measure was used to assess the variation of provincial financial risk in poland. it was built based on the topsis method (behzadian, khanmohammadi, otaghsara, yazdani, & ignatius, 2012). the synthetic measure for individual objects was determined based on the formula: 01 = 21)21) + 214 , 56 7ℎ59ℎ 0 ≤ 01 ≤ 1, 5 = 1, 2, . . . , 6 (7) where: 01 ∈ [0; 1] the value of the synthetic measure; 21) the distance of the object from the anti-pattern (from 0); 214 the distance of the object from the pattern (from 1). a higher value of measure indicates a better situation of the individual in the studied area (jahanshahloo, lotfi, & izadikhah, 2006; velasquez, & hester, 2013). in the last stage of research, the division into typological groups was used to interpret the obtained measures. the size of the synthetic measure in the first group means a better unit, in subsequent groups – the weaker units. a linear regression and autocorrelation analysis were also presented (zeliaś, & malina, 1997). the correlation coefficient (pearson) was assessed, expressed by the formula: <=> = ∑ �@1 − x��b1 − y�d1e�f∑ �@1 − x�� ∑ �b1 − y��d1e�d1e� (8) where: <=> pearson’s linear correlation coefficient; @ g62 b are measurable statistical features x = (1,2, … n), y = (1,2, … n), and are arithmetic means of features x and y. the necessary calculations were carried out using the statistica software. regression analysis (performed in gretl) is an analytical technique used to calculate the estimated relationship between a dependent variable and one or more describing variables (gigerenzer, 2004; schmidt, 2020). spatial autocorrelation is the correlation between the values of the same variable at different points in space (griffith, 2003; getis, 2007). the global and local spatial correlation coefficient of moran’s i. the global moran’s i (anselin, 1995; upton, & fingleton, 1985; de siano, & d’uva, 2012): i = ∑ ∑ wij�x� − x��x� − x� ��e���e� siσ� (9) the local form of the i moran coefficient for observation i, determine the similarity of a spatial unit to its neighbours and the statistical significance of this relationship and is determined by the formula: i = �x� − x� ∑ wij ��e� �x� − x�σ� (10) where: n number of spatial objects (number of points or polygons), x�, x� the value of the variable for the compared objects; x the average value of the variable for all objects; wij elements of the spatial weight matrix (weight matrix standardized in rows to one); x�� means the value of the j-th variable for i of this object. so= ∑ ∑ wij��e���e� , σ 2 =∑ �=k)= � lmno p d variance (anselin, & bera, 1998; getis, & ord, 1992). 80 | andrzej pawlik, paweł dziekański to illustrate the spatial relationship of the financial risk distribution of voivodships in poland, moran’s i statistics were calculated, using the queen matrix standardized in rows to one. the calculations were made in the pqstat programme. results and discussion figure 1 presents the results of the classification of voivodships obtained on the basis of the synthetic measure topsis. four groups were distinguished, consisting of five, three, four, and four voivodships in 2020, and six, three, three, and four voivodships in 2010. the synthetic measure of qi financial risk in 2020 ranged from 0.40 (lubelskie) to 0.77 (mazowieckie), and in 2010 from 0.37 (opolskie) to 0.61 (śląskie). comparing 2020 to 2010, the following voivodships śląskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie present a decrease in the value of the synthetic measure. the first group includes voivodships with the lowest financial risk: mazowieckie, wielkopolskie, dolnośląskie, kujawsko-pomorskie and pomorskie, and the fourth group – with the highest financial risk: lubuskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie and lubelskie. figure 1. spatial differentiation of the synthetic measure financial risk of voivodships in 2010 and 2020 source: own elaboration of data from the local data bank of statistics poland. the financial risk measure was correlated with the share of own income in total income (0.5438), the operating surplus in total income (0.6808), surplus income from the sale of property in total income (0.6758), operating surplus per capita (0.6209), the share of taxes constituting state budget income in total income (0.5428), and health care expenditure per capita (0.4343). the value of the financial risk measure financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element… | 81 was negatively correlated with the level of current transfers (sum of subsidies and subsidies) per capita (0.388), total liabilities per capita (-0.5434), the share of total liabilities in total income (-0.5554), encumbrance of own income with debt service expenditure (-0.6904), or the ratio of debt service expenditure to own income (-0.5902). the high value of the correlation of the synthetic measure of financial risk with the share in taxes constituting state budget revenues – personal income tax (0.5719), corporate income tax (0.5686) – indicates the dependence of voivodships on income from the state budget. negative values of global moran’s i statistics mean the occurrence of a different level of the studied phenomenon in units distant in relation to neighbouring ones. in the considered period, there was a slight negative autocorrelation and a decrease in value (comparing 2020 to 2010) for the synthetic measure of financial risk, see table 3. the decreasing value of the considered statistics means a decreasing spatial dependence. table 3. values of global moran’s i statistic for the synthetic measure of financial risk of voivodships in 2010 and 2020 statistics 2010 2020 moran’s i -0.379643 -0.150688 expected i -0.066667 -0.066667 assuming normal variance i 0.022125 0.022125 z-statistics -2.104116 -0.56487 p-value 0.035368 0.572162 assuming randomness variance i 0.02354 0.021183 z-statistics -2.039909 -0.577291 p-value 0.041359 0.563743 source: own elaboration of data from the local data bank of statistics poland in the statistica programme. the obtained values of local moran’s i statistics are presented in figure 2. high positive values of local moran’s i statistics in 2010 were obtained in the case of the following voivodships: zachodniopomorskie, pomorskie, mazowieckie, and negative for małopolskie, lubuskie, opolskie. in 2020, positive statistics were obtained for podlaskie, kujawsko-pomorskie, dolnośląskie, and negative for lubelskie, warmińskomazurskie, mazowieckie. at the same time, the decreasing trend in the value of the considered statistics (lubelskie, łódzkie mazowieckie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, and zachodniopomorskie) in the period under consideration means a decreasing spatial dependence (figure 2). to assess the impact of socioeconomic variables of voivodships on the diversity of financial risk, the regression model was estimated, see table 4. the fit of the model was measured by means of the following indicators: determination factor r-squared 0.734180 and adjusted r-squared 0.714610, which confirmed that the model allows explaining 73.41% of the variance of variables. statistics f (12, 163) 37.51636 is statistically significant as well as (p value) was statistically significant, which means that the construction of the linear model was correct. the voivodship authorities should be able to predict the risk of action. determining the risk facilitates making rational decisions and actions enabling the implementation of tasks and objectives that are important from the point of view of meeting the needs of the voivodship community. the implemented tasks of voivodships cannot be carried out effectively as a result of the impact of various factors on finances. the identification of these factors (internal or external) in terms of realised income and expenditure, changes in legal regulations, and the economic situation require constant analysis by the authorities. they should provide up-to-date, ongoing information necessary for the decision-making process. the multi-factor analysis method and the synthetic measures of financial (investment or operational) risk created on this basis prove to be supportive in this process (kata, 2012). the financial risk associated with innovative processes financed, among others, by credit instruments 82 | andrzej pawlik, paweł dziekański determines the financial situation. the risk occurs in the investment activity undertaken by the voivodship and is reflected in the levels of non-implementation of budgets in part of investment expenditure (included in the budget in the asset part) (filipiak, 2017). figure 2. spatial differentiation of the synthetic measure of financial risk in voivodships in 2010 and 2020 source: own elaboration of data from the local data bank of statistics poland. the synthetic measure presented in the study allows to include in one number many features that have a significant impact on the analysed risk phenomena. such measures may be particularly useful in comparative analyses, as well as in the assessment of changes in the studied phenomenon. this risk is determined by their activity (including investment), sources and structure of expenditure financing and income potential determining financial independence. the main threats affecting the financial situation undoubtedly include the issues of safe debt and its servicing, which examined filipiak (2013). to the mentioned areas, we should also add the management of financial liquidity or income and current expenditure, the difference of which is an operating surplus/deficit. the risk of over-indebtedness is greater as local authorities benefit more from eu subsidies and receive less from the state budget. poor financial situation causes threats to the safe functioning of units, and reckless decisions of managers, even with a favourable initial situation, may cause significant problems later, including debt (trussel, & patrick, 2009). financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element… | 83 table 4. the results of the regression analysis between the measure of financial risk and socioeconomic variables of voivodships in 2010-2020 name of the socio-economic variable coefficient standard error t-student’s p-value constant -0.525137 0.122615 -4.283 <0.0001 total expenditure by budget classification headings section 851 – health care pln 0.000380319 0.000203829 1.866 0.0639 electricity in households by location of the consumer electricity consumption per capita in the countryside kwh 0.000113518 4.20174e-05 2.702 0.0076 share of legally protected areas in the total area % 0.00258366 0.000376034 6.871 <0.0001 % area of active landfills where municipal waste is disposed of – as of 31 december -522.978 189.792 -2.756 0.0065 waste collected selectively in relation to total waste % -0.00155004 0.000513057 -3.021 0.0029 registered entities per 1000 population -0.0105334 0.00119941 -8.782 <0.0001 natural persons conducting economic activity per 1000 population 0.0158281 0.00156914 10.09 <0.0001 employed persons by section groups and gender in poviats (per person) 1000 inhabitants 0.00108448 0.000223066 4.862 <0.0001 corporate income tax (pln) pc 0.000950006 0.000166120 5.719 <0.0001 industrial areas % 0.187455 0.0362337 5.173 <0.0001 wastewater treated per year discharged in total dam3 per 100 km2 -0.000198709 5.06931e-05 -3.920 0.0001 population using sewage treatment plant in % of total population in % 0.00549375 0.000770746 7.128 <0.0001 arithmetic mean of the dependent variable 0.495511 standard deviation of the dependent variable 0.087170 sum of residual squares 0.353476 residual standard error 0.046568 determining coefficient rsquare 0.734180 corrected r-square 0.714610 f (12, 163) 37.51636 p-value for the f test 9.94e-41 logarithm of credibility 296.7842 information criteria akaike -567.5685 bayesian information criterion -526.3522 crit. hannana-quinna -550.8513 note: least squares method estimation, observations used 1-176; dependent variable (y): the measure of financial risk. source: own elaboration of data from the local data bank of statistics poland in the statistica programme. conclusions the decrease or increase in the financial risk of voivodships results from the fact of functioning in changing conditions, the impact of which may lead to increasing financial problems. the synthetic rate of financial risk in 2020 ranged from 0.40 to 0.77 and in 2010 from 0.37 to 0.61. comparing 2020 to 2010, voivodships śląskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie, and lubelskie presented a decrease in the value of the synthetic measure. the measure of financial risk was correlated, among others, with own revenues, operating surplus, income from participation in taxes constituting state budget revenues, level of current transfers, liabilities, number of entities and natural persons conducting business activity and number of employees. an entity must agree on a risk assessment system that includes definitions for different levels of risk probability and impact, risk assessment, and analysis criteria in a uniform manner across the organisation. this allows for risk identification, unambiguous assessment of the impact on the entire organization, indication of the risk that has the greatest impact on the organization’s ability to achieve its objectives, reduction of subjectivity, and increased transparency of risk assessment. effective risk analysis requires the use of a uniform method for individual areas of functioning and development. the investigated risk should be adequately described in the documentation and ranked according to the order and speed of response to it in individual areas of activity. the results of the study allow for comparisons to be made between the units studied and new areas of analysis to be identified. in terms of new directions of research, future research should compare the results of ordering on the basis of a larger number of variables describing the main criterion, comparing the results of linear ordering with another method, or analysing outliers and determining their impact on the studied area. 84 | andrzej pawlik, paweł dziekański problems encountered in the process of analysis were the availability of data, comparability of data, and changes in legislation, especially in the area of local government tasks, finances, and financial reporting. the value of the article is the indicated set of variables allowing to assess the financial risk of the voivodships, the years of the presented analysis 2010-2020, and the synthetic measure, as a basis for the assessment of financial risk. references ahmeti, r., & vladi, b. (2017). risk management in public sector: a literature review, 2(5), 190-196. https://doi.org/10.26417/ejms.v5i1.p323-329 akintoye, a.s., & macleod, m.j. (1997). risk analysis and management in construction. international journal of project management, 15(1), 31-38. allegrini, m., d'onza, g., paape, l., melville, r., & sarens, g. (2006). the european literature review on internal auditing. managerial auditing journal, 21, 8, 845-853. https://doi.org/10.1108/02686900610703787 almeida, r., teixeira, j.m., da silva, m.m., & faroleiro, p. (2019). a conceptual model for enterprise risk management. journal of enterprise information management, 32, 5, 843-868. https://doi.org/10.1108/jeim05-2018-0097 anselin, l., & bera, a. (1998). spatial dependence in linear regression models with an introduction to spatial econometrics. in a. ullah, & d.e.a. giles (eds.), handbook of applied economic statistics (pp. 237-289). new york: marcel dekker. anselin, l. (1995). local indicators of spatial association – lisa. geographical analysis 1995, 27(2), 93-115. behzadian, m., khanmohammadi otaghsara, s., yazdani, m., & ignatius, j. (2012). a state-of the-art survey of topsis applications. expert systems with applications, 39(17), 13051-13069. bernstein, p. (1998). against the gods: the remarkable story of risk. new york: john wiley & sons. damodaran, a. (2002). investment valuation: tools and techniques for determining the value of any asset. new york: wiley finance. de siano, r., & d’uva, m. (2013). italian regional specialization: a spatial analysis. retrieved from https://ideas.repec.org/p/crj/dpaper/7_2012.html on march 9, 2023. dziekanski, p., pawlik, a., wrońska, m., & karpińska, u. (2020). demographic potential as the basis for spatial differentiation of the financial situation communes of eastern poland in 2009-2018. european research studies journal, 23(2), 872-892. https://doi.org/10.35808/ersj/1903 dziekański, p., & prus, p. (2020). financial diversity and the development process: case study of rural communes of eastern poland in 2009-2018. sustainability, 12(16), 6446. https://doi.org/10.3390/su12166446 filipiak, b. (2013). przesłanki dokonania oceny samorządowego długu publicznego na tle podejścia badawczego in e. denek, & m. dylewski (eds.), szacowanie poziomu zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego w warunkach zwiększonego ryzyka utraty płynności finansowej. warszawa: difin. filipiak, b. (2017). ocena wydatków inwestycyjnych jednostek samorządu terytorialnego szczebla wojewódzkiego w świetle ryzyka realizacji zadań. annales universitatis mariae curie-skłodowska. sectio h. oeconomia, 51, 4, 95-105. getis a., & ord, j.k. (1992). the analysis of spatial association by distance statistics. geographical analysis, 24(3), 189-206. getis, a. (2007). reflections on spatial autocorrelation. regional science and urban economics, 37(4), 491-496. gigerenzer, g. (2004). mindless statistics. the journal of socio-economics, 33(5), https://doi.org/10.1016/j.socec.2004.09.033 griffith, d.a. (2003). spatial autocorrelation and spatial filtering. berlin-heidelberg: springer. jahanshahloo, g.r., lotfi, f.h., & izadikhah, m. (2006). an algorithmic method to extend {topsis} for decisionmaking problems with interval data applied mathematics and computation, 2(175), 1375-1384. jajuga, k., & jajuga, t. (1998). inwestycje. instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa. warszawa: pwn. financial risk in the activity of voivodships in poland: synthetic measure as an element… | 85 jastrzębska, m., janowicz-lomott, m., & łyskawa, k. (2014). zarządzanie ryzykiem w działalności jednostek samorządu terytorialnego. warszawa: wolters kluwer. kata, r. (2012). ryzyko finansowe w działalności jednostek samorządu terytorialnego – metody oceny. zeszyty naukowe sggw ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowe, (96), 129-141. kukuła, k. (1999). metoda unitaryzacji zerowanej na tle wybranych metod normowania cech diagnostycznych. acta scientifica academiae ostroviensis, 4, 5-31. łuczak, a., & wysocki, f. (2005). wykorzystanie metod taksonometrycznych i analitycznego procesu hierarchicznego do programowania rozwoju obszarów wiejskich. poznań: wyd. akademii rolniczej im. augusta cieszkowskiego w poznaniu. malina, a. (2006). analiza czynnikowa jako metoda klasyfikacji regionów polski. przegląd statystyczny, 53(1), 33-48. marshall, c. (2001). measuring and managing operational risk in financial institutions. singapure: john wiley & sons. merna, t., & al-thani, f.f. (2008). corporate risk management, 2nd ed. chichester: john wiley and sons. poniatowicz, m. (2010). transfer ryzyka jako instrument zarządzania ryzykiem w jednostkach samorządu terytorialnego. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, 620 (ekonomiczne problemy usług 61). rampini, a.a, sufi, a., & viswanathan, s. (2014). dynamic risk management. journal of financial economics, 111(2), 271-296, https://doi.org/10.1016/j.jfineco.2013.10.003 schmidt, p. (2020). econometrics. crc press. trussel, j.m., & patrick, p.a. (2009). a predictive model of fiscal distress in local governments. journal of public budgeting, accounting & financial management, 21, 4, 578-616, https://doi.org/10.1108/jpbafm-21-04-2009-b004 upton, g., & fingleton, b. (1985). spatial data analysis by example. new york: wiley. velasquez, m., & hester, p.t. (2013). an analysis of multi-criteria decision making methods. international journal of operations research, 2(10), 56-66. wang, h., liang, p., li, h., & yang, r. (2016). financing sources, r&d investment and enterprise risk. procedia computer science, 91, 122-130, https://doi.org/10.1016/j.procs.2016.07.049 wysocki, f. (2010). metody taksonomiczne w rozpoznawaniu typów ekonomicznych rolnictwa i obszarów wiejskich. poznań: wyd. uniwersytetu przyrodniczego w poznaniu. wysocki, f., & lira, j. (2005). statystyka opisowa. poznań: wyd. ar w poznaniu. zeliaś, a., & malina, a. (1997). o budowie taksonomicznej miary jakości życia. syntetyczna miara rozwoju jest narzędziem statystycznej analizy porównawczej, taksonomia, z. 4. 86 | andrzej pawlik, paweł dziekański authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. ap / pd – conceptualisation, literature writing, methodology, calculations, discussion. andrzej pawlik department of economics and finance; jan kochanowski university in kielce; kielce; poland. department of economics and finance; jan kochanowski university in kielce; kielce; poland; academic and research interests: local development, development strategy, local and regional innovation. correspondence to: prof. ujk dr hab. andrzej pawlik, jan kochanowski university in kielce; uniwersytecka 15 str., 25-406 kielce; poland, e-mail: andrzej.pawlik@ujk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2319-6707 paweł dziekański department of economics and finance; jan kochanowski university in kielce; kielce; poland; academic and research interests: public finance, local government finance, public sector economics, local government efficiency, financial health assessment, localization of economic activity, development finance, green economy, green infrastructure, green capital, local/regional development. correspondence to: paweł dziekański, jan kochanowski university in kielce; uniwersytecka 15 str., 25-406 kielce; poland, e-mail: pawel.dziekanski@ujk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-4065-0043 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to express their gratitude to prof. uek dr hab. mariusz andrzejewski for his valuable comments on the draft version of this article and his inspiration for further research. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 01-antoszkiewicz s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : antoszkiewicz, j.d. (2016). metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 11-22. metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych jan d. antoszkiewicz społeczna akademia nauk instytut kreatywności i przedsiębiorczości w warszawie ul. łucka 11, 00-842 warszawa e-mail: jan.antoszkiewicz@leomay.com.pl streszczenie: metody heurystyczne są ważnym narzędziem w różnych dziedzinach działalności ludzi. z uwagi na ich wysoką skuteczność i efektywność w dochodzeniu do wyniku stanowią zbiór zaleceń metodycznych poszukiwania pomysłów, wypracowania nowych rozwiązań, ukierunkowanych na rozwój innowacji. wytworzenie i wprowadzenie do rzeczywistości gospodarczej i społecznej odpowiednich innowacji jest zagadnieniem kluczowym, gdyż właśnie innowacje są zasadniczymi determinantami zmian prowadzących do rozwoju. celem artykułu jest przedstawienie rozwoju metod heurystycznych w polsce na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat. w szczególności zwrócono uwagę na specyfikę innowacji w przypadku zmian w wyrobie, organizacji, usługach. metody heurystyczne mają zastosowanie w różnych przedsięwzięciach przedsiębiorczych, a zakres zastosowań metod heurystycznych w działaniach przedsiębiorczych jest nieograniczony. ponadto pozwalają na wyszukiwanie odpowiednich zmodyfikowanych podejść czy działań, aby uzyskiwać większą skuteczność, efektywność i ekonomiczność. słowa kluczowe: metody heurystyczne; proces; przedsiębiorstwo; innowacje; cykl gospodarczy klasyfikacja jel: l26 1. wprowadzenie wiek xxi wprowadza nową stałą, jest nią zmiana. dominuje ona nad gospodarką, administracją, odgrywa również ważną rolę w naszym codziennym życiu. dynamika zmian, a raczej narastająca ich ilość i rozwój wymaga metodycznego przygotowania, czyli opracowania, a następnie wprowadzenia zmiany do rzeczywistości gospodarczej, społecznej oraz w różnych aktywnościach człowieka. działania intuicyjne i spontaniczne nie wystarczają bo pełnią tylko rolę marginalną, a często powodują utrudnienia w dłuższej perspektywie czasowej. rozwój firmy, miasta, regionu, kraju, a także świata zależy od właściwego dobrania i zrealizowania relacji pomiędzy głównymi składnikami, które mają doprowadzić do oczekiwanych innowacji. wytworzenie i wprowadzenie do rzeczy12 jan d. antoszkiewicz wistości gospodarczej i społecznej odpowiednich innowacji jest zagadnieniem kluczowym, gdyż właśnie innowacje są zasadniczymi determinantami zmian prowadzących do rozwoju. w tym procesie zmian można wyróżnić kilka segmentów: − po pierwsze to segment twórczości, nazywany także kreatywności, który ma doprowadzić do znalezienia i wytworzenia niezbędnych pomysłów dla rozwiązania – produktu lub usługi – które rozpoczynają drogę do zmian prowadzących do rozwoju zmian innowacyjnych. − po drugie to segment przedsiębiorczości, w którym dzięki działalności człowieka (grupy ludzi) doprowadza się do materializacji wytworzonych pomysłów, które powstały w segmencie twórczości. zrealizowany pomysł innowacyjny funkcjonuje współcześnie, a także w nadchodzącej przyszłości. − po trzecie to segment organizacji, której rola i znaczenie jest bardzo zróżnicowana. właściwa organizacja jest niezbędna już w segmencie tworzenia, gdyż wpływa to na osiąganie właściwych rezultatów pracy innowacyjnego zespołu zadaniowego, którego efekty powinny być osiągnięte sprawnie, skutecznie i ekonomicznie. niezbędna jest również dobra organizacja funkcjonowania wypracowanych produktów lub usług, które zaistniały dzięki działaniom przedsiębiorczym. − po czwarte to segment zarządzania. sprawne funkcjonowanie organizacji jest zawsze zależne od zarządzania. ma ono znaczenie dla działania wszystkich segmentów. wprowadzone dzięki przedsiębiorczości nowe produkty lub usługi będą funkcjonować w już istniejącej strukturze organizacji i zarządzania, zatem nowo wprowadzone rozwiązania innowacyjne wymagają modyfikacji dostosowawczej do istniejących uwarunkowań. działania dostosowawcze wymagają użycia metod, które należy zmodyfikować do potrzeb, aby doprowadzić do harmonii współdziałania uwzględniając istniejącą sytuację organizacyjno-zarządczą. metody mają charakter uniwersalny, ale trzeba wiedzieć, jak się nimi posłużyć, a zatem dokonać odpowiedniej modyfikacji. powstaje wtedy metoda specyficzna przeznaczona do rozwiązania tego i tylko tego problemu czy sytuacji. w tak nakreślonej sytuacji tworzy się pole do działania z użyciem metod heurystycznych, które jako zorganizowane sposoby twórczego myślenia pozwalają na wyszukiwanie odpowiednich zmodyfikowanych podejść czy działań, aby uzyskiwać większą skuteczność, efektywność i ekonomiczność. 2. metody heurystyczne w procesie efektywnego i skutecznego tworzenia innowacji od pół wieku autor pracuje nad odpowiednim zbiorem praktycznych metod twórczego myślenia i poszukiwania pomysłów wprowadzania skutecznych innowacji. pierwsze podejście to książka metody heurystyczne (antoszkiewicz, 1982). drugie wydanie książki, znacznie rozszerzone, to metody heurystyczne: twórcze rozwiązywanie problemów (antoszkiewicz, 1990). książka jest nadal cytowana, a nawet poszukiwana na amazonie. obecnie przygotowywana jest już nowa wersja książki metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych 13 metody heurystyczne skutecznych innowacji1, jako poradnik dla praktyki i konsultingu z uwzględnieniem potrzeb studentów różnych kierunków studiów. książka jest zbiorem prawie półwiecznych doświadczeń praktycznych w gospodarce polskiej, a także w gospodarkach zagranicznych. jest to zbiór zaleceń metodycznych szukania pomysłów, wypracowania nowych rozwiązań, ukierunkowany na uzyskiwanie skutecznych innowacji, dla zmian gospodarczych, społecznych, politycznych. metody te mogą być pomocne także w dowolnych dziedzinach działalności ludzi. od dawna autor fascynuje się metodami heurystycznymi z uwagi na ich adekwatność do problemów oraz wysoką skuteczność i efektywność w dochodzeniu do wyniku. ważnym problemem jest to, w jaki sposób je prezentować, aby formę atrakcyjnej opowieści teoretycznej przekształcić w zbiór realnych zaleceń i wskazań użytecznych i skutecznych w procesie szukania pomysłów dla tworzenia właściwych innowacji. pomocnym było tu doświadczenie konsultingowe autora. każde działanie konsultingowe wymagało stosowania metod heurystycznych oraz ich modyfikowania odpowiednio do potrzeb, wzbogacając zarazem wiedzę o użytecznych, ale bardzo trudnych w zastosowaniu metodach. autor nadzorował zróżnicowane opracowania, liczne wdrożenia dla gospodarki oraz administracji polskiej i zagranicznej. nieliczne przykłady mogą być przedmiotem niniejszego opracowania. niektóre są objęte patentami lub tajemnicami handlowymi. często przykłady wymagają bardzo złożonych opisów technicznych (nie wnoszą one metodycznych informacji heurystycznych, są skomplikowane i często nudne). autor starał się dobrać proste przykłady biorąc pod uwagę ich przydatność dla zrozumienia istoty heurystycznej i użyteczności danej metody. chociaż opisy są syntetyczne, to jednak wskazują kierunki rozbudowy i modyfikacji metodycznej niezbędnej w rozwiązywanym przypadku. metody heurystyczne wydają się być proste, ale to tylko pozory. ukrywają swoje tajemnice prowadzące do sprawniejszych zastosowań. gdy zrozumie się ich właściwą naturę, to pomysły szybko przychodzą. tak powstawała wiedza praktyczna autora i doświadczenie na bazie kilkuset wdrożeń w polsce i za granicą. gdy ukazał się artykuł autora o doświadczeniach zdobytych podczas przeprowadzonych kilkunastu tysięcy sesji twórczych burzy mózgów (antoszkiewicz, 1992), realizowanych w odniesieniu do trzech tematów, zdawało się, że jest to jedna z prostszych metod heurystycznych, co jednak jest mylące. stanford university zwrócił się do autora jako brainstorming researcher (badacza burzy mózgów) z prośbą o wyjaśnienie pewnej sytuacji. jedna z firm konsultingowych ocenia i finansuje swoich konsultantów na podstawie wyników sesji twórczej burzy mózgów. w sesji twórczej jeden z ekspertów nie zabiera głosu. po kilku dniach zgłasza pomysł, który jest rozwiązaniem tego problemu, zazwyczaj bardzo dobrym. po wymianie korespondencji autor wpadł na pomysł wyjaśnienia tego zjawiska za pomocą modelu kuli, zakładając, że powstające pomysły z sesji twórczej znajdują 1 przygotowywana książka jest rozwinięciem i uzupełnieniem metody heurystyczne: twórcze rozwiązywanie problemów (1990). wprowadzone modyfikacje są rezultatem doświadczeń z kilkuset wdrożeń na przestrzeni prawie pół wieku. 14 jan d. antoszkiewicz swoje miejsce na kolejnych zwężających się powierzchniach kuli, które zmierzają do właściwego rozwiązania, ulokowanego w centrum kuli. zdaniem autora, ten ekspert nie lubi masowego zgłaszania różnych pomysłów, jego osobowość wymaga projektów opracowanych całościowo i dlatego przychodzi po paru dniach z projektem opracowanym dogłębnie. 3. autorska droga do zrozumienia dynamiki metod heurystycznych początek w tym zakresie był trudny. po kilku latach pracy jako inżynier, konstruktor i technolog, autor ukończył kurs konsultingowy, prowadzony przez angielską firmę urwick dla zakładów ursus. w efekcie, autor zaczął prowadzić prace badawcze, wdrożeniowe i rozwojowe oraz publikować wyniki z pracy uzyskane w działaniach w trzech specyficznych kierunkach, które się przenikają: po pierwsze: konsulting krajowy z zakresu modernizacji wyrobów, a następnie organizacji i zarządzania, oparty na metodach heurystycznych, który został przez autora wzmocniony poprzez prowadzenie licznych szkoleń oraz doskonalenie kadr, począwszy od wykonawców, specjalistów, kierowników, dyrektorów, aż po prezesów dużych organizacji gospodarczych i administracyjnych: w sektorach: maszynowym, hutniczym, okrętowym, włókienniczym, przetwórczym, transportu międzynarodowego i miejskiego oraz innych, a także administracji centralnej i lokalnej. konsulting zagraniczny: jako general management expert międzynarodowej organizacji pracy (systemu onz), a w latach1981-1983 kontrakt dla etiopii. autor prowadził także działania dla chin, korei, afganistanu, maroko. od 1995 r. jest on ekspertem organizational development institute (cleveland ohio, usa). eksperci z usa zaprosili autora do napisania rozdziału poświęconego zespołom zadaniowym, opublikowanego w handbook of organizational consultation (antoszkiewicz, 2000). po drugie: działalność akademicka obejmująca zarządzanie, metody twórcze i przedsiębiorczość. w instytutach branżowych autor pracował kilkanaście lat, a w szkole głównej handlowej (sgh) 13 lat, natomiast w społecznej akademii nauk jest obecnie zatrudniony od 12 lat. trening kreatywności i przedsiębiorczości opracowany dla potrzeb sgh był bardzo praktyczny oparty na doświadczeniach autora, dotyczących działań konsultingowych oraz treningów dla menedżerów. ponadto był oparty na metodzie dydaktycznej ukierunkowany na praktykę, która aktywizuje szkolonych, zachęca i daje szerokie pole do dalszych poszukiwań metodycznych. trening był przez kilka lat na pierwszym miejscu wśród zajęć wybieranych przez studentów sgh, chociaż trwał po 10 godzin w piątek, sobotę i niedzielę. po trzecie: publikowanie. autor starał się dzielić swoimi doświadczeniami. jest autorem 13. książek, a w 23. ma rozdziały, co mogłoby sugerować autoplagiat. w związku z tym, autor zawsze stoi przed dylematem, czy propagować użyteczne i efektywne metody zarządzania i organizacji (a przede wszystkim metody heurystyczne) czy też zatrzymać tę wiedzę dla siebie. powszechnie wiadomo, że dopiero co najmniej trzy razy powtórzona informacja zaczyna nas interesować. metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych 15 istotnym rozwinięciem metodyk heurystycznych były szkoły analizy wartości prowadzone przy współpracy instytutu orgmasz. autor prowadził je wspólnie z prof. zbigniewem martyniakiem z ówczesnej akademii ekonomicznej w krakowie. łącznie przeprowadzono sześć tygodniowych szkół, a każda poświęcona innemu tematowi (problemowi) z heurystyki. w szkołach uczestniczyło od 50-90 uczestników. trwały po 10 godzin dziennie przez tydzień. poświęcone były dyskusjom i wymianie doświadczeń z praktyki, sposobom wdrożenia, a przede wszystkim rozwojowi metodycznemu. wkrótce zyskały charakter międzynarodowy. wszyscy uczestnicy prezentowali własne opracowania i osiągnięcia metodyczne, szczególnie problemy z praktyki wdrożeniowej, które pochodziły ze zróżnicowanych obszarów gospodarczych, terytorialnych oraz kulturowych. to przyczyniło się do powstania polskiej szkoły analizy wartości, wpisującej się w nurt polskiej szkoły zarządzania (antoszkiewicz, 1996). prowadząc liczne prace konsultingowe autor spostrzegł, że metody heurystyczne (i nie tylko heurystyczne) są wrażliwe na oddziaływania lokalnych kultur. dotyczy to nie tylko krajów, okręgów terytorialnych, a nawet kultur organizacyjnych poszczególnych firm. inne są wymagania w poznaniu, białymstoku, lublinie, krakowie, katowicach, wrocławiu, gdańsku czy warszawie2. wspólnie z vladko autor zrealizował projekt z vuste brno (czechosłowacja), gdzie poszukiwano wyróżniających różnic kulturowych w krajach rwpg (polsce, czechosłowacji, nrd, związku radzieckim, bułgarii).3 sformułowano wtedy tezę, że oddziaływania kulturowe wymagają modyfikacji metodycznej każdej metody heurystycznej, aby doprowadzić do wywołania stanów emocjonalnych dla zwiększania skuteczności i efektywności prowadzącej do rozwiązania, odkrycia korzystnego wyniku. 4. jak efektywnie opisywać istotę metodyczną metod heurystycznych? autor zrobił eksperyment, gdy kierował centrum przedsiębiorczości w sgh. studentka autora była kierowniczką zielonej budki przy ul. puławskiej w warszawie. potrzebowała usprawnić organizację. ze studentów sgh, autor utworzył zespół zadaniowy, świadomie wyposażając go w ograniczony zbiór wskazań metodycznych, który zawierał tylko podstawowe informacje metodyczne. zespół pracując aktywnie i twórczo szybko uzupełnił metodyki, rozwijając je i wzbogacając. doświadczenie było wskazówką, jak opisywać metody nie tylko heurystyczne (antoszkiewicz, 1999). autor stara się jedynie podawać kluczowe aspekty metod oraz wskazywać kierunki, prowadzące do możliwych modyfikacji, aby osiągnąć sukces w praktyce gospodarczej. w praktyce konsultingowej autorowi nie udało się nigdy zastosować pojedynczo wybranej metody, którą przytaczają różne książki. to wymagało tworzenia „nowej” metody. zrodziło się istotne zalecenie metodyczne, które autor nazywał 2 autor miał odczucie, że „terytorialne” oddziaływania kulturowe są pochodną polski porozbiorowej. inne postawy kulturowe obserwowano w dawnej strefie zaborów pod protektoratem niemiec, austrii czy rosji. 3 niestety te badania nie zostały opublikowane. 16 jan d. antoszkiewicz „metodą specyficzną”. służy ona wyłącznie do rozwiązania tego i tylko tego problemu. wszystkie metody specyficzne są unikalne. niepowtarzalność problemów wymaga niepowtarzalnych metod specyficznych! „chcąc wyleczyć jednym lekarstwem wszystkie możliwe dolegliwości z pewnością się rozczarujemy. to natura i indywidualne cechy projektów (w tym stosowanych metod) decydują o tym, które podejścia należy przyjąć” (wysocki, 2013). nie należy dokonywać klasyfikacji metod, gdyż one wzajemnie się przenikają i zazwyczaj należą do paru grup klasyfikacyjnych. należy także podkreślić, że spotykane metody w książkach czy artykułach są jedynie „zaczynem, mąką, z której trzeba upiec właściwe ciastko, unikalne ciastko” – metodą specyficzną. ponadto, zadziwiające jest, że można ciągle odkrywać nowe specyficzne tajemnice metodyczne oraz stale uczyć się czegoś nowego o tych fantastycznych, ale niesłychanie chimerycznych metodach. można stwierdzić, że są one proste i oczywiste, a jednak bardzo skomplikowane i często trudne w zastosowaniu. trzeba wiedzieć, że metody nie polegają na prostym wypełnianiu regułek czy tabelek oraz składaniu mądrych raportów dla kierownictwa. metody heurystyczne nie dają wyników przy pomocy funkcji „zaznacz, kopiuj i wklej”. ich stosowanie wiąże się z licznymi wyzwaniami i twórczymi niespodziankami, w których trzeba wykazać się skutecznym przywództwem, twórczością i przedsiębiorczością oraz odwagą w przekraczaniu barier metodycznych. na przestrzeni półwiecza rozwinął się i zmienił się układ metodyczny, a nawet język metody, ale nie uległ zmianie zasadniczy rdzeń – istota metody. 5. specyfika usprawnienia wyrobu w działaniach przedsiębiorczych wyrób to trwałe materialne rozwiązanie wykorzystywane dla spełnienia określonych potrzeb. dla wprowadzenia w nim zmian usprawniających – innowacyjnych wymaga podejść i metod specyficznych. w aktualnym rozwiązaniu wyrób, jego konstrukcja, wybrane materiały składają się na monolit, który trzeba rozkruszyć, aby przygotować wolne pole dla nowych rozwiązań i dopiero wprowadzić nowe usprawnione rozwiązanie. „stary las zagłusza młode drzewka”. bardzo dobrą metodą uzyskiwania innowacji – tańszych wyrobów o lepszych osiągach – była metoda analizy wartości4, która opierała się na analizie funkcji tego wyrobu. następna metoda, reengineering, jest uproszczoną metodą analizy wartości wyrobów, która pozbawiona analizy funkcji (i jeszcze innych metodyk) jest mniej wydajna, choć marketingowo bardziej poszukiwana, gdyż w swoim tytule podkreśla role inżynierskie. czym wyróżnia się metoda funkcji stanowiąca ważną technikę (metodę) w analizie wartości produktu? istniejące rozwiązanie wyrobu przez fakt swego istnienia wpływa demotywująco na wprowadzenie zmian (inna forma monolitu). ponadto ma w firmie swoich inżynierów, którzy go zaprojektowali i wprowadzili do 4 w oryginalnej wersji podanej przez jej twórcę milsa nazwa metod to value analysis oraz value engineering. w tłumaczeniu polskim funkcjonowała jako analiza wartości, często z dodatkiem wyrobów. metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych 17 produkcji. do swojego wytworu kierują się „afektem rodzica”, broniąc go zaciekle przed zmianą. metoda funkcji wnosi istotne elementy, które z jednej strony usuwają lub ograniczają działania przeciwko zmianie. opiera się ona na przekształceniu materialnego obrazu wyrobu i przejścia ze stanu rzeczywistego w stan abstrakcji. na tej drodze następuje usunięcie przeszkód wdrożeniowych i doprowadzenie do oczyszczenia przedpola. rozważania prowadzone w stanie abstrakcji ułatwiają poszukiwanie nowych bardziej skutecznych, efektywnych i ekonomicznych rozwiązań, aby przygotować powrót do stanu materii z wypracowanym rozwiązaniem innowacyjnym. procedurę można w skrócie przedstawić następująco: 1. krok 1. rozważania w stanie materii: przedmiotem rozważań jest opis rozwiązania technicznego w aktualnym zastosowaniu wyrobu. sformułowanie aktualnie spełnianej funkcji z podziałem na wyrób jako nośnik funkcji oraz wskazanie funkcji (sformułowanie zbioru funkcji, jeśli potrzeba). funkcję formułujemy krótkim zdaniem logicznym, które składa się z dwóch słów: czasownika określającego działanie oraz rzeczownika precyzującego przeznaczenie działania funkcji. 2. krok 2. rozważania w stanie abstrakcji: zostaje „wykreślony” czy też pominięty nośnik. pozostaje „czysty” zapis funkcji. działania innowatora biegną w dwóch kierunkach. po pierwsze: to funkcja i jej analiza, w tym ważność funkcji, funkcje spełniane, niespełniane (brakujące). po drugie: natura nie znosi próżni. usunięty nośnik sprzyja poszukiwaniu innych nośników – rozwiązań dla spełnienia funkcji. 3. krok 3. powrót do stanu materii: dokonuje się poprzez nowe propozycje rozwiązania problemu, które „przeskoczyły” znaczą liczbę ograniczeń i barier przeciwko zmianie. 4. krok 4. modyfikacja dostosowawcza: zebrane pomysły trzeba dostosować do istniejących rozwiązań i sytuacji, aby działały sprawnie i ekonomicznie. należy dodać, iż dopracowanie, a raczej wypracowanie właściwego rozwiązania wyrobu wymaga zastosowania także innych, uzupełniających, metod heurystycznych, których dobór jest zależny od potrzeb stanu rozwiązywania problemu. 6. specyfika zmiany organizacyjnej w działaniach przedsiębiorczych doświadczenia konsultingowe ukazały, że zmiany organizacyjne, kierują się własną specyfiką. zmiana w wyrobie ma charakter stały, bo wyrób jest tworem materialnym. wykonany trzyma nadaną mu formę. organizacja jest tworem wirtualnym, ona „żyje”, a jej zmiana, a raczej zmiany mają charakter dynamiczny. szybko ulega erozji, pociągając za sobą potrzebę stałej modyfikacji, aby na bieżąco dostosować się do zmieniających się potrzeb czy wymagań, w odpowiedzi na występujące sytuacje i potrzeby (antoszkiewicz, 2008). zmiany działania organizacji wymagają jej modernizacji, a właściwie permanentnej innowacyjności. działania modyfikacyjne tworzą specyficzne koło jej po18 jan d. antoszkiewicz rządkowania oraz destrukcji (por. rysunek 1). górna połowa koła obejmuje działania porządkujące, oparte na chęci oraz potrzebie tworzenia i wprowadzania potrzebnej zmiany w odpowiedzi na sygnały płynące z otoczenia. dolna połowa opisuje działania destrukcyjne w organizacji, gdyż lekceważy ona sygnały otoczenia, które wymagają modyfikacji, czyli zmiany, które w przeciwnym przypadku mogą doprowadzić do chaosu. rysunek 1. proces porządkowania i destrukcji organizacji źródło: antoszkiewicz (1997, s. 26). zamiast perspektywicznie myśleć o potrzebnych zmianach, które powinno się wprowadzać wyprzedzająco, to zazwyczaj występują opóźnienia. dopiero chaos w organizacji rozpoczyna rzetelne myślenie oraz działanie w celu dokonania zmiany. górna połowy koła na rysunku 1 pokazuje, że organizacja odpowiada na sygnały zewnętrzne pozytywnie. realizowane są właściwe działania, aby doskonalić funkcjonowanie organizacji. dla wypracowania, a następnie wprowadzenia zmiany, niezbędna jest wyobraźnia. pozwala dostrzec potencjał możliwości do wykorzystania w nadchodzącej przyszłości. powstaje pole dla działań twórczych w celu zaspokojenia potrzeb, a gdy działania są wsparte metodami heurystycznymi można zaprojektować innowację, wprowadzając potrzebne usprawnienie, które jest nowym uporządkowaniem organizacji, spełniając zaspokojenie bieżących potrzeb czy wymagań oraz jednocześnie podnosząc sprawność i efektywność realizacyjną. dążąc w sposób twórczy do uporządkowania organizacji następuje odpowiadanie metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych 19 na nowo powstałe wymagania i potrzeby. nowe propozycje są zaadaptowane i zaakceptowane do „starych” rozwiązań. organizacja, jej członkowie muszą nauczyć się funkcjonowania w tej zmienionej sytuacji. rozpoczyna się etap nabywania doświadczeń, dzięki czemu organizacja działa sprawniej, szybciej, uzyskuje poprawę efektywności, a rezultaty daje się osiągnąć przy zaangażowaniu mniejszych środków, wykorzystując efekty powstające dzięki krzywej uczenia się. nabyte nawyki w uprzednim rozwiązaniu działania organizacji są negatywne. natomiast, gdy w nowym rozwiązaniu działania są dostosowane do bieżących potrzeb i wymagań realizacyjnych rodzi się rutyna, która jest zjawiskiem pozytywnym. organizacja działa sprawnie, ale znów „pojawiają się chmury”. pozytywna siła rutyny, powoli zmienia się na swoje przeciwieństwo, stając się nawykiem. rozpoczyna się destrukcja organizacji. nawyk to działanie negatywne, gdyż jest to wykorzystywanie umiejętności, które sprawdzały się dla innych wymagań i okoliczności. nadmiar nawyków prowadzi do schematyzmu działania. a to już jest system sprzeczny z potrzebami. rozpoczyna się niebezpieczny okres życia organizacji, która w swojej „doskonałości” nie uwzględnia sygnałów rozbieżności między wydolnością organizacji a potrzebami otoczenia. nie chce dostrzec, że popada w schematyzm. jest to proces pełzający, trudny do zauważenia, bo powoli wzrasta jego oddziaływanie. jeśli nie zostanie wcześnie zauważony, to nastąpi destrukcja organizacji wprowadzająca chaos. organizacja powraca do chaosu przez brak reakcji oraz wprowadzenia niezbędnych zmian na bieżąco i wyprzedzająco. hamowanie przez schematyzm twórczości i fantazji, które są niezbędne dla rozwoju jest zagadnieniem poważnym. bezwładność myślenia, prowadząca do schematycznych działań szybko daje znać o sobie. wprowadzają nas w błąd powroty do starych, „wypróbowanych” rozwiązań, tylko dlatego, że je znamy, że wydają się nam prostsze, że czujemy się pozornie lepiej, bezpieczniej i spokojniej. ponadto wydaje się, że mamy większą sprawność i skuteczność. ludzie wolą działać, niż myśleć. w praktyce rozwiązywania problemów, należy zachować równowagę pomiędzy wykorzystaniem twórczości i rutyny, stosując strategię dualną (abell, 1993): po pierwsze myśleć stale o rozwiązaniach potrzebnych dla przyszłości, czyli „tam i wtedy”, po drugie jednocześnie szukać i wprowadzać rozwiązania na dziś, czyli „tu i teraz”. te dwa – tak zdawałoby się różne i odległe – podejścia, czyli twórczość oraz rutyna, gdy zostaną połączone właściwie, mogą stać się źródłem istotnych efektów gospodarczych, jednak brak ich skoordynowania zamienia się w pętlę, która prowadzi do negatywnych skutków. ważną rolę pełni krzywa życia organizacji. wprowadzając innowację w organizacji trzeba ją rozpatrywać dwojako: − podejście statyczne, będące bieżącym rozwiązaniem problemu. − podejście dynamicznie jako źródło nowych problemów, które zachodzą z czasem, czyli prognozowanie konsekwencji skutków zmiany w przyszłości. wyróżnia się dwa rodzaje cykli: długo i krótko okresowe. cykle krótkie następują po sobie, prowadząc do cyklu długiego (por. rysunek 2). 20 jan d. antoszkiewicz rysunek 2. krzywa życia organizacji źródło: antoszkiewicz (2010). twórcą cykli jest kondratiew. cykle gospodarcze zarówno krótkie, jak i długie mają swoje znaczenie ekonomiczne. cykle życia organizacji są bardziej złożone niż gospodarcze. wnoszą wiele istotnych wniosków i zaleceń dla prawidłowego ustawienia w czasie zarówno organizacji, jak i zarządzania. kilka krótkich cykli składa się na długi cykl życia organizacji. organizacja „żyje”, jest tworem wirtualnym, tworzą ją ludzie. wiele czynników wpływa na to, że zachowanie organizacji w każdej fazie życia jest inne. zmiany zachowań ludzi w organizacji w czasie prowadzą do krzywej życia organizacji (por. rysunek 2). pozwala to na zrozumienie sytuacji i dobór właściwych zmian, modyfikacji organizacyjnych oraz metod zarządzania firmą. można wyróżnić sześć faz życia organizacji, wskazując na konsekwencje zmiany w zachowaniu kierownika oraz załogi5: − faza 1. inicjacja: do punktu a jest niski poziom aspiracji organizacji. zmiana zostaje świadomie wprowadzona w punkcie a. odcinek ab (por. rysunek 2) opisuje fazę inicjacji z podkreśleniem „dołka organizacyjnego” jako skutku modyfikacji organizacyjnej. wielu autorów nie docenia ani znaczenia, ani niebezpieczeństwa tego dołka dla funkcjonowania organizacji. dołek organizacyjny powstaje w wyniku zmniejszenia sprawności i efektywności działania w wyniku zagrożenia i niepewności, spowodowanych zmianą. − faza 2. ekspansja: odcinek bcd, który obrazuje gwałtowny wzrost aspiracji przez zdecydowane polepszenie sprawności, skuteczności i ekonomiczności organizacji. pracownicy dostrzegli szanse dla siebie. rodzi się dodatkowa energia pracowników, aby znaleźć swoje nowe miejsce. bardziej intuicyjnie niż świadomie rozbudza się aktywność, przedsiębiorczość oraz różne formy współpracy wokół nowych celów, chociaż cele nie są jeszcze precyzyjnie sformułowane przez kierownictwo. 5 organizacja jest też pewnego rodzaju wyrobem. metody heurystyczne w procesach przedsiębiorczych 21 − faza 3. dojrzałość: odcinek de. organizacja wchodzi w okres stabilizacji na tym poziomie aspiracji. są już wprowadzane rozstrzygnięcia prawno-organizacyjne dla sformalizowania funkcjonowania organizacji. entuzjazm przygasa. aktywności rozbudzone w poprzedniej fazie oraz przedsiębiorczość i współdziałanie zanikają. funkcjonowanie organizacji jest już oparte na powtarzalności. trzeba wprowadzać różne formy motywacji, aby podtrzymać aspiracje organizacji. − faza 4. dryfowanie: odcinek ef. od punktu e zaczyna się powolny spadek aspiracji. dominuje stagnacja i marazm. ramy organizacyjne tworzą gorset dla modernizacji i innowacji. prawo wykorzystuje się dla potrzeb i korzyści jednostek. − faza 5. załamanie: odcinek fg. punkt f rozpoczyna upadek aspiracji organizacji. różni się od punktu a, ponieważ to organizacja podjęła decyzje o zmianie. nie była to świadoma decyzja kierownika o wprowadzeniu zmiany. brak reakcji kierownictwa na pogłębiające się w rozprężenie powoduje załamanie organizacji. władza i sterowanie wymyka się z rąk kierownictwa. teraz podjęte decyzje o wprowadzeniu opóźnionej zmiany wywołują dwa procesy: pierwszy to rezultat błędów z zaszłości, przez co sprawność organizacji spada gwałtownie w dół. przyczyną drugiego jest „naturalny dołek” jako skutek wprowadzenia opóźnionej zmiany. − faza 6. upadek: odcinek gh. przekroczenie punktu (h) powoduje nie tylko całkowite bankructwo organizacji: zostaje ona unicestwiona. usługi stanowią ważną grupę dokonywania zmian usprawniających w działaniach przedsiębiorczych. wprowadzanie zmian należy traktować jako dwa procesy równoległego analizowania i usprawniania. pierwszy dotyczy używanych wyrobów dla wykonania usługi, drugi dotyczy organizacji tej usługi. w uzyskanych wynikach istotne jest wzajemne współgranie używanych wyrobów wpisanych w organizację usługi. podsumowując, metody heurystyczne jako zbiory metod twórczego myślenia i wskazówek twórczego działania mają zastosowanie w różnych przedsięwzięciach przedsiębiorczych. zakres zastosowań metod heurystycznych w działaniach przedsiębiorczych jest nieograniczony. literatura abell, d.f. (1993). managing with dual strategies. mastering the present, preempting the future. new york: the free press. antoszkiewicz, j. (1982). metody heurystyczne. warszawa: pwe. antoszkiewicz j. (1990). metody heurystyczne. twórcze rozwiązywanie problemów. wydanie ii zmienione, warszawa: pwe. antoszkiewicz, j.d. (1992). brainstorming – experiences from two thousand teams. organizational development journal, 10 (3), 33-38. antoszkiewicz, j.d. (1996). metody skutecznego zarządzania. warszawa: orgmasz. 22 jan d. antoszkiewicz antoszkiewicz, j.d. (1997). firma wobec zagrożeń. identyfikacja problemów. warszawa: poltext. antoszkiewicz, j.d. (red.) (1999). metody rozwiązywania problemów warunkach małego przedsiębiorstw. monografie i opracowania, nr 467, warszawa: szkoła główna handlowa. antoszkiewicz, j.d. (2000). selecting and energizing a team. w: r.t. golembiewski (red.), handbook of organizational consultation. new york – toronto: marcel dekker. antoszkiewicz, j.d. (2008). innowacje w firmie. praktyczne metody wprowadzania zmian. warszawa: poltext. antoszkiewicz, j.d. (2010). prognozowanie konsekwencji zmiany – cykl życia organizacji. w: j.d. antoszkiewicz, z. pawlak (red.), techniki menedżerskie. warszawa: poltext. wysocki, r.k. (2013). efektywne zarządzanie projektami. tradycyjne, zwinne, ekstremalne. wydanie vi, gliwice: wydawnictwo helion. heuristic methods in entrepreneurial processes abstract: heuristics are an important tool in various fields of human activities. due to their high effectiveness and efficiency in the research, they are the result of a set of methodological recommendations for exploration of ideas, development of new solutions aimed at innovation. production and implementation of innovations into the economic and social reality is a crucial issue, because innovations are essential determinants of development. the aim of this article is to present the development of heuristic methods in poland over the past fifty years. in particular, attention was drawn to the nature of innovation in the case of changes to the product, organization, services. heuristic methods are used in a variety of entrepreneurial ventures, and the scope of applying heuristic methods in entrepreneurial activities is unlimited. in addition, they allow to search for suitable modified approaches and activities and thereby to achieve greater effectiveness and efficiency. keywords: heuristic methods; process; enterprise; innovation; business cycle jel codes: l26 06-083 kwiecinski s u g g e s t e d c i t a t i o n : kwieciński, l. (2015). proinnovation processes in the european union: relationships between european and regional level. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 83-96. proinnovation processes in the european union: relationships between european and regional level leszek kwieciński university of wrocław institute of international studies ul. koszarowa 3, 51-149 wrocław, poland e-mail: leszek.kwiecinski@uni.wroc.pl abstract: this article shows the main aspects of europeanization of the innovation policy. especially important is the regional aspect of this processes because on this level all european guidelines should be implemented. regional resources like culture, human and social capital, institutional infrastructure are the key factors, which should transfer knowledge based economy into the practice. in this context we can observe a lot of critical factors. the author makes a qualitative analysis of all of these factors on regional level. keywords: proinnovation policy; regional innovation system; europeanization jel codes: f15, o31 1. introduction since the beginning of the 1990s three processes have grown to become highly significant in most countries of the european union: − cohesion, − subsidiarity, − creating knowledge-based society, not only economy. since 2000 the european union has been trying to implement within the framework of its first pillar i.e. policies which are coordinated at community and not national level, the so called new policy of cohesion. a few key principles of such a policy have been assumed. firstly, the main guideline should be integration of the main policies of the eu coordinated in its first pillar: regional, innovation (research and development) and social. such a holistic approach of the key policies of the eu shall ensure significantly greater effects than the previous so called “policy of programs”, which was the basis of often contradictory tasks and objectives for the policies mentioned above. regional innovation strategies are examples of such a cohesive approach. 84 leszek kwieciński secondly, the cohesion of policies shall be complemented by the coherence of objectives in the scope of implementation of the assumptions of lisbon strategy and now strategy europe 2020 and consequently in connection with this new horizontal the objective shall be achieving social, territorial and economic cohesion. this means that such objectives and tools have been offered for the new policy of cohesion which shall allow for building eu system of competitiveness at regional level. the new cohesive region in the eu is the area in which currently a strong system of network connections is being developed through which the entities belonging to the network have access to jointly generated external and internal benefits such as economies of scale, scope, benefits of closeness that is benefits of agglomerations, benefits of urbanizations or recently so energetically promoted benefits of metropolization, which derive from huge urban systems with complex metropolitan functions. due to the network connections between managing entities the drawing of competitive edge from external and internal sources frequently takes place not in the direct way, as would be suggested by the shortest line and time connections, but indirectly seemingly illogical and longer. the benefits generated in natural network systems are not fully capitalized on due to various kinds of communication, administrative, cultural, political, social, technological and other barriers. with the use of the tools of the new policy of cohesion such as regional innovation system (ris), the european union allows for avoidance of many such barriers and more efficient communicating, development of new more efficient network systems and consequently more efficient management of resources (simmie 2002). thirdly, as already mentioned the key actors on the forum of the european union that have been obliged to cooperate with the european commission in respect of implementation of the provisions of the new policy of cohesion are the regions in member states. the regions have also been engaged to a large extent in building of the so called european research area (era). the concept of building the european research area includes pillars 6 and 7 of the eu framework and horizon 2020 program and lisbon strategy. the basic condition of the success of era is the fact that the concept shall be built from the “bottom” by the regions of the european union member states. as a result of the application of this approach the european commission wants to find the answer to the question of how to coordinate the activities in the scope of research and development (innovation) policy with other sector policies and especially with those whose center of weight regards integrated development at regional level (european commission 2001). 2. from european strategy to regional implementation here turns up the issue of coordination of the assumptions of research and development policy more and more often called innovation policy and policy regional. the research and development (innovation) policy – acc. to bränling and harmsen (1975) refers to the financial, organizational and legally oriented operations aiming at creating, stimulating and regulating production, results of proinnovation processes in the european union: relationships between … 85 research and technology (bräunling & harmsen, 1975). placing of emphasis in this definition on the regulatory function as the significant element of this policy demonstrates it as active structural policy aiming at modernizing national economy. the innovation policy has numerous connections with important sectoral policies such as armament policy, infrastructural policy, environmental protection policy, fiscal policy and regional policy (sternberg, 1998). the very regional innovation strategies which shall in effect create regional innovation systems in a given region constitute the common tool of implementation of the assumptions of the regionally oriented innovation policies. the similarity of the assumptions of these two policies is the result of two more facts: − they both are co-financed from structural funds (regional policy instrument) or/and framework programs (innovation policy instrument) and thus by the european commission from the community budget, − they both shall support firstly the implementation of the assumptions of lisbon strategy and now strategy europe 2020. since 1992 due to the introduction of the principle of subsidiarity, which is in line with the trend to regionalize europe to maastricht treaty (process of extending independence and self-government of regions as well as local territorial units) and strengthening the civil society, the significance of the support of innovation instruments of regional development such as regional innovation strategies has grown even more. in order to resolve all the problems described in all european strategies, the european union as a whole and each of its member states should focus on creating such instruments which would stimulate the operations of the sector of private enterprises as well as the sector of science and technology. ris’s are the very tool which allows and to a large extent facilitates the cooperation of enterprises and scientific centers from universities to specialized research entities. the european union due to the necessity to compete at global level by popularization of the criteria of economic rationality in managing the regions must try to achieve a specific standardization of regional and local divisions. with the use of such standards it shall be easier and more objectively to implement the principle of subsidiarity and interregional and international solidarity which is the organizational basis of political functioning of the eu. it is obviously a long process. one of the key factors of further rationalization of territorial divisions may be so called regional innovation systems – the areas spatially limited by region researchers. the concept of a regional innovation system comes from observation of the current territorial and production systems, which demonstrate specific ability to interactive development of permanent competitive edge of managing entities belonging to a given system. apart from obvious location factors the source of such permanent advantages is the strong network connections and ability of the users of a given territorial system to cooperate (european planning studies, 1996). 86 leszek kwieciński another important element which to a large extent affected the popularity of creation of ris’s in innovation policy of highly developed countries was the introduction of the notion of “knowledge-based economy (kbe)” by oecd in 1996. the term kbe was coined on the basis of empirical analyses as well as a summary of numerous theoretical works on the role of knowledge in economy and innovation systems. it should be strongly stressed that there is not one truly correct recipe for the development of kbe. the literature on the subject distinguishes two kinds of development of kbe, namely laissez-faire (liberal) and controlled (including development controlled mechanically and development controlled organically). the driving force of the silicon valley were the free market forces supported to some extent by the control mechanisms, whereas kbe and consequently the creation of ris in most countries of western europe have been created not by the dynamics of the market forces but primarily by the strategy of thinking and operations of public forces, which skillfully use the opportunities generated by globalization processes (kukliński & orłowski, 2001). when referring liberalism to globalization and regionalization another problem arises here visible both in the eu countries. on the one hand, the liberalization of international economic relations increases the pursuit of the decentralization and independence of regions in order to release their competitive skills. on the other hand, the economic liberalization leads to the growth of territorial variations which create premises for increasing centrally imposed redistribution. this originates the thesis that modern regionalism is the winners’ movement (it creates territorial “drivers of growth”), whereas the old regionalism based on the pursuit of leveling off territorial variations is the movement for losers” (kukliński, orłowski, 2001). both processes are visible in the eu where at the present stage of evolution of the eu the assumption of the value for money principle and rejection of the principle of solidarity is offered. the eu countries want to support the initiatives which bring so called added value and do not focus only on equalization leveling off differences between the poorest and the richest regions. in sum, it can be noted that the regional process of creating knowledgebased economy refers both to the issue of cohesion of activities and their subsidiarity. the three horizontal processes were compared with so called european paradox diagnosed in 1994 which demonstrated that high level of scientific research did not and still does not translate into the ability to adapt new products, technologies and organizational solutions in the market. europe is the world leader in the scope of basic research, whereas it loses decisively to both the usa, japan and perhaps also with asian countries in the scope of implementation (commercialization) of new scientific discoveries. the european paradox was presented in the first european report from october 1994, which described strong and weak areas of the european sector of science and technology. a few premises of the maintaining of that paradox were identified. the following are those, which directly affected the necessity of proinnovation processes in the european union: relationships between … 87 introducing a new instrument of policy of innovation in the regional aspect, namely regional innovation strategy: − insufficient private investments in research; − no coordination of national and regional policies; − no european standards; − classification of legal procedures and organizational structures; − developmental gaps of state research institutions; − legal and political constraints impeding the cooperation of scientists, entrepreneurs and public institutions. to use the words of porter (2001) the eu countries were and still are the leader in the scope of creating intentions but not innovations (porter, 2001). as a result of analyses of the processes listed above the european commission proposed in 1994 a new form of the development of regions that is ris. 3. the role of regional resources modern approach to the development strategy is based on looking for safe and permanent bases of growth inside regions with the commitment of local communities, oriented towards support of entrepreneurship, innovation, transfer and commercialization of technology, improvement of competitiveness, local and regional business activity programs that require professional institutional surrounding. in practice it means a need for establishing local development institutions specialized in operations for the benefit of economic growth (matusiak, 2001) by: − supporting entrepreneurship, self-employment, facilitating start and aid for newly established private companies; promotion and improvement of competitiveness of sme; − providing conditions for transfer of new technological solutions for economy and carrying out innovative enterprises; − increasing the quality of human resources by educations, trainings and consulting as well as popularization of patterns of positive activities; − managing resources and carrying out infrastructure enterprises; − creating networks of cooperation and partnerships of various entities operating for the benefit of dynamics of growth, increasing of welfare and resources of inhabitants. the great myriad of objectives and necessity of taking into account local and regional conditions determines huge variety of organizational and institutional forms. the primary characteristic of the institutions in question is their non-commercial character. the objective of their operations is not to maximize profit but to meet unusual needs, initiate changes and transformations of local communities (drucker, 1995). they provide services in the market by creating specific infrastructure which enables dynamization of growth processes and implementation of set strategies. due to the scope of actions undertaken, mission and objectives as 88 leszek kwieciński well as the assumption of non-profit character this category of institutions shall include the following kinds of entities: − funds and associations or units established by them which implement programs of development of entrepreneurship and transfer of technology as well as operate for the benefit of local growth; − public-private partnerships established on the initiative and with high organizational and financial commitment of public authorities which undertake progrowth activities and are not obligated to generate profits to be divided between the shareholders1; − chambers of commerce, trade organizations, associations and unions of employers as well as other institutions representing business undertaking progrowth initiatives and activities; − organizationally and financially separate local units oriented to the support of local economic growth. the structure and scope of tasks undertaken by individual institutions is determined by: objectives of local/regional strategy of development, cultural conditions, economic situation and the level of economic development. at the same time there is no one universal organizational and functional pattern for the institutions in question. the operations of each of them depends on: resources obtained from the shareholders, assumed mission, capabilities and professional preparation of the employees, external possibilities of raising funds for statutory operations, perception in local community. it is quite popular though debatable thesis that the institutions supporting economic growth serve their functions better in smaller communities and regions which have been fighting with specific economic and social problems for many years. the institutions in question are becoming more and more popular channel of redistribution of public and international funds for the regions which suffer certain economic, structural and social difficulties (king & schneider, 1992). the supporting institutions enable activation of internal (endogenic) resources and full utilization of local factors of growth. the modern strategies of growth do not use any more hierarchical structures based on a large scope of state interventionism and more often use network relations and citizens’ initiatives facilitating penetration of ideas and exchange of information. the growth of the region should be stimulated by local needs and the will to change voiced by the inhabitants. the non-governmental organizations operating for the economic growth in such conditions provide a chance for: − mobilization of all actors of local growth, activation of social groups standing on the sidelines, creation of the atmosphere of mutual trust and common goals; − development of public-private partnership and socialization of economic policy, and in this case policy of innovation; 1 this category often includes organizationally separate units which are active in the area of support of entrepreneurship and transfer of technology connected with public administration, schools of higher education, chambers of trade and commerce, trade unions. proinnovation processes in the european union: relationships between … 89 − introduction of mechanisms of competition in the use of public funds, making pro-growth activities less bureaucratic; − combining public with private funds and raising external means for progrowth and infrastructural enterprises; − development of modern forms of transfer of technology, supporting entrepreneurship and local marketing. functionally, the institutions in question focus their activity on the crucial for the processes of growth areas of support of entrepreneurship and innovation processes in the form of: − dissemination of knowledge and skills by consulting, trainings, information available through training and consulting centers; − aid in transfer and commercialization of new technologies through centers of transfer of technology; − financial aid (seed and start-up) in the form of semi-banking loan and guarantee funds offered to persons undertaking economic activity and young firms without credit history; − broad consulting, technical and location aid for newly established enterprises during the first stage of their operations in incubators of entrepreneurship, technology incubators and technology centers; − creating clusters of enterprises and animation of the innovation environment by combining on specific developed area of business services and different forms of aid provided to firms in: technology parks, business zones, industrial parks. the development of centers of innovation and entrepreneurship usually causes strong impulses for growth identified in local and regional perspective in the scope of: − so called “diffusion of industrialization” taking place through the incubation of new firms (often connected with crafts) which make use of local skills which have been present for a long time in local culture in the peripheral and economically underdeveloped regions; − strengthening market structures with new technological companies with great competitive power thanks to innovative skills which enable continuous adaptation of new products and technologies; − development of high-tech industrial complexes and systems of innovative incubation in city agglomerations which possess strong academic base. the origin of the supporting institutions goes back to social and cultural initiatives implemented traditionally on the margins of public and private sectors. the changes that took place in western societies in the last quarter of the 20th century (usa – the turn of the 60s and 70s, western europe – late 70s) provided the nongovernmental institutions, as the catalyst of changes and economic growth, with new possibilities (matusiak & zasiadły, 2004). 90 leszek kwieciński the theoretical concepts of the regional development are affected partly by newly defined concept of so called economy of innovation according to which the innovations are not linear but evolutionary, cumulative, multilevel process which is carried out with the social and economic cooperation and interactions and which results in novelties in the technological, organizational and social areas (koschatzky, 2001). the literature on the subject refers to three fundamental arguments in favor of the concept of regional growth understood this way: 1. spatial proximity – the fact of proximity between enterprises generates positive external effects, which are implemented through smooth and specialized division of work. by creating regional culture and identification, that is with the use of social processes, a base for mutual trust and cooperation between regional actors creating hierarchical and horizontal network connections is established. the concepts of learning regions and regional innovation systems indicate that the spatial proximity supports the generation of a collective process of learning and exchange of information as well as knowledge inside the region, especially in the case when the knowledge is implicational in character and consequently spatially bearing. 2. networks and cooperation relations – horizontal and hierarchical cooperation relations full of trust are a significant resource of connecting / bonding innovative partners. the creation of a complementary structure of resources is an advantage of network. in this case the spatial proximity is not the only condition of creating networks; it may, however, support their development. 3. regional variations – refers to the possibility of creating interand intraregional networks of production and dissemination of information by regional actors (koschatzky, 2002). apart from these variables we should also indicate the four key components which shall determine both the framework of organizational as well as institutional activities and the choice of appropriate political strategy for the innovative region. they include: regionalization – understood as a decentralization of political competences (executive, decisive), extension of the arena of political activities by joining specific functional sub-systems of the regional political system, cooperation between public and private entities and coordination of the areas of operation of sectoral policies and actors implementing them (batt, 1994). 4. the culture of the region versus the sector of economy taking into account the fact that the regional innovation system should become one of the functional sub-systems in the regional political system, its institutionalization should be “anchored” in the so called general culture of the region which shall determine both the process of creating this system and its material and non-material effects. in the scope of the discussion over this general culture of the region it is crucial – especially from the point of view of the presented opinions – to distinguish the bureaucratic from innovative society (peters, 1999). in a bureaucratic society proinnovation processes in the european union: relationships between … 91 the social expectations of public administration as well as the scope of its functions (including mainly the regulatory one) are greater, whereas in an innovative society the processes of self-organization of the society with the self-restricting role of public administration are more developed. in the case of new member states in the eu, such an innovative society may seem to be the panacea for all problems of the post-transformation capitalism. it may be then perceived as a way to limit unemployment, as a way to economic activation of the society and consequently as a way of building and strenthening the civil society. the existence of such a solution is a symptom of existing innovative society and development of all kinds of nongovernment organizations, including business surrounding institutions which while maintaing the substitutive and complementary relations with public administration may undertake activities consisting of: − providing assistance (direct aid, consulting, education, information); − implementing obligations of pressure groups; − filling the gap in the system of public support; − safeguarding the following principles: voluntary work, entrepreneurship, coparticipation, variability, etc. each functional sub-system may also be considered in the following four aspects: − hierarchic structure and equality both inside the political sub-system and in relations with other functional sub-systems of the region; − freedom and obligation in the relation between interest of an individual and general interest; − commitment and loyalty to the communities with which individuals identify themselves; − trust and distrust in administration and inside micro-cummunities (peters, 1999). in connection with these aspects and earlier distinction of bureaucratic and innovative society, two general models of management of public administration can be identified. the characteristic features of the first of them – bureaucratic – include the following: − hierarchic and stiff organizational structure; − activities directed inside and toward procedures; − dominance of short-term activities; − commitment to maintain the current state; − lack of cooperation with other sectors, including business, innovative organizations and entrepreneurship (herbut, 2005)2. the other model – manegerial – is the opposite of the bureaucratic one and its characteristic features include the following variables: 2 these institutions include: training and consulting centers, centers of transfer of technology, centers of technology, incubators of entrepreneurship, incubators of technology, industrial parks, science and technology parks. 92 leszek kwieciński − diversified, flexible and functional organizational structure; − activities directed outside and toward specific needs of the regional actors; − long-term objectives which shall generate effects in the long time term; − frequent external audits and − partnership and active cooperation with other sectors of the regional system (miszczuk, 2001). the implementation of principles of the managerial model whose main criterion of assessment of the functioning of public administration is the quality of services, efficiency of actions, rationalization of expenses and administrative structures, dynamization of the development processes, increase of competitive position of the economy, creation of new “high value” wokrplaces, etc. is necessary for building regional innovation. one of the examples of rationalizing public administration this way is the concept of new public managament in which the structures of public management are adjusted to the assumptions and objectives and not the other way around. in general this concept assumes that administration and management of this sphere of activity of the state requires the application of instruments adequate for the enterprises operating in the market. the elements of general culture of the region described above and the concepts of public administration resulting from them are connected by feedbacks with the sector of enterprises. the entrepreneurs constitute the final, yet not decisive for the processes of transfer of knowledge and technology and innovation, link in the regional innovation system (so called demand-driven approach to the processes of innovation). the category of “enterprise” covers numerous institutional and legal forms such as new technology firms (e.g. spin-offs, spin-outs), young firms (e.g. start-ups), traditional manufacturing firms or/and service, micro, small and medium-sized enterprises, large companies (including so called flagships of the regional economy), foreign firms (both central headquarters and branch offices). the role of the enterprise consists in transferring available knowledge into innovation processes, products, services, sales methods, distribution, organization, market segment. in this context then their competitive capacity which is expressed in prices of production factors, hr quality, the way the resources are used, quality of management or the innovativeness itself is important (fritsch, koschatzky, schätzl & sternberg, 1998). only having specified the theoretical boundry conditions for creating the regional innovation system can this system be defined, its division determined and other factors which might implicate it again identified. 5. concerning system’s characteristics such a system is a set of various entities (actors), which affect the processes of innovation and connections (relations) taking place between them. this is a system of entities, interactions and events which as a result of synergy are generated in a specific territory and increase the capacity to absorb and diffuse innovations in proinnovation processes in the european union: relationships between … 93 the region. the regional innovation system is a system of inter-dependences and connections taking place between the sphere of science, r&d, industry, finances and public authorities, which favor the processes of adaptation and collective learning. the existence of network connections and innovation environment is the basis of such an activity (jewtuchowicz, 2005). oecd identified four forms of connections in such a regional innovation system (oecd, 1999): − enterpriseenterprise connections, including the connections with commercial knowledge-intensive services for business (e.g. joint r&d activities, common products, patents). frequently as a result of such connections clusters develop; − enterprise-sphere of knowledge and research connections as well as public transfer of technology institutions (joint r&d activities); − market transfer of technology that is diffusion of knowledge and innovations by e.g. purchase of machinery, equipment, licenses (indirect expenditures on r&d); − mobility of employees and transfer of hidden and unidentified knowledge. the regional innovation system consists of complementary and interdependent sub-systems which include (markowski, 2000): − production and services sub-system, which is created by business entities dealing with technological and industrial operations, implementations and commercialization of new solutions; − research and development sub-system which is composed of different kinds of research and development entities, universities and other institutions of science operating in the area of innovations and transfer of technology; − institutional sub-system which is composed of the whole myriad of entities supporting the course of innovation processes (centers supporting innovations and transfer of technology) such as parks and incubators of technology, transfer of technology centers; − financial sub-system which is composed of financial entities and instruments facilitating the generation of innovations and transfer of technology to economy such as loan and fuduciary funds, banks, venture capital and private equity funds; − social and cultural sub-system which constitutes the cultural features characteristic and specific of a given region (tradition, history), systems of values, forms and channels of communication, level of trust – system of specific behaviors and unrepeatable cultural and structural features of a given region which is at the same time a consultating platform with social and civic partners. referring the sub-systems presented above to the territorial implications in which they operate, three areas can be identified, which transcend one another: knowledge, innovation and consensus areas (etzkowitz, 2002). 94 leszek kwieciński the regional innovation system is then a complex, territorial and systemic look at the problem of thw innovativeness of an economy. its functioning favors the reduction of innovation risk for a specific business entity, facilitates the absorption of different kinds of knowledge, provides a possibility of interactive learning and exchange of experience. it is the basis of building competitiveness of the region in the era of global economy where innovation, knowledge and the process of learning are the key factors of business success. it also allows for adaptation of regional economies to the process of globalization. the regional innovation policy should be created on the basis of the regional innovation system defined like this, which is usually a kind of materialization of the provisions of the regional innovation strategy. the regional authorities are the element binding the activities of individual elements of the regional innovation system. the regional innovation systems are usually administratively separate systems. in addition to the administrative approach, each region should rely on historically determined sense of regional identity or geographic conditions. the extent to which all relevant regional actors are taken into account in respect of their inclusion into the framework of the regional innovation system and the compatibility of administrative activities as well as morphological and cultural conditions may affect the success of failure of this functional sub-system. the criteria of successfulness include the following: − possibly high motivation as well as legislative and executive competences of? public or public and private structures of management; − creation of the factors increasing the level of trust as the basis of cooperation and network; − broad dissemination of information; − regional awareness developed to a large extent by regional actors who may and even should define the profile of the region evolution; − current monitoring able to define the means of implementation and their effectiveness as accurately as possible; − participation in as many entities as possible; − openness to the experiences of other regions, including foreign ones; − openness to new, unconventional ways of solving regional problems. on the other hand, the failure factors also should be defined and listed here: − the lack of concentration of the resources (legal, financial, organizational) on enterprises, primarily from the sector of small and medium-sized firms; − confrontation of forces in the region, which may result in the blockade of the implementation of the means to fulfill the obligations in respect of creating the regional innovation system; − ineffective management of the means, proinnovation processes in the european union: relationships between … 95 − too long period between the development of the regional innovation strategy and the implementation of the first notable activities/processes, which may result in demotivating the participants of the sub-system; − overlapping of the decisive competences or their imprecision; − no relevancy of the issues of innovative processes, which may result in the lack of legitimization of the objectives of the regional innovation policy; − serious structural drawbacks within a sector of the sub-system e.g. insufficent human capital, too small/weak financial capital market, demand and supply discrapancies, etc. (tödling, 1999). 6. conclusions summing up, all implications described above, which constructively or degressively affect the development of the regional innovation system have an endogenic aspect. it is obvious that no analysis of the regional phenomena shall be made regardless of the context of global changes (general processes). it is then the issue regarding the determination of the role of the environment in which the system may develop or what external factors may determine its institutionalization. institutionalization of a ris should be understood within the sphere of the non-institutional theories. these theories indicate epistemological assumptions regarding the way of perciving the processes of regional growth – the system of regional economy as a network of mutual relations between individual business entities, which are affected by such phenomena as trust, cooperation or mutuality; the most significant factors for the economic growth of a given area include the formal and informal institutions, first of all cultural norms, the methods of organization of economic system, mainly in respect of transfer of information and knowledge, learning skills, presence of structures of cooperation and mutual commitment as well as a specific legal system especially in the scope of ownership rights)regulating the functioning of these entities. references batt, h.-l. (1994). kooperative regionale industriepolitik. beiträge zur politikwissenschaft. no 57. frankfurt: peter lang verlag. bräunling, g., & harmsen, d.m. (1975). die förderungsprinzipien und instrumente der forschungsund technologiepolitik. kommission für wirtschaftlichen und sozialen wandeln, band 85, göttingen. die regionale dimension des europäischen forschungsraums, brüssels, 3.10.2001. drucker, p.f. (1995). zarządzanie organizacją pozarządową. teoria i praktyka. warszawa: pwn. etzkowitz, h. (2002). the triple helix of university – industry – government implications for policy and evaluation. science policy institute, working paper, 11. 96 leszek kwieciński european planning studies, special issue: industrial districts, vol. 4 no. 1, carfax publishing 1996. fritsch, m., koschatzky, k., schätzl, l., & sternberg, r. (1998). regionale innovationspotentiale und innovative netzwerke – zum stand der forschung, raumforschung und raumordnung, raumforschung und raumordnung, jg.56, h.4, 243-252. herbut, r. (2005). proces reformowania administracji publicznej (sektora publicznego) – wyzwania i ograniczenia. in: r. wiszniewski (ed.). administracja i polityka. europejska administracja publiczna. wrocław: wroclaw university press. jewtuchowicz, a. (1992). terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju. łódź: uniwersytet łódzki. king, a., & schneider, b. (1992). pierwsza rewolucja globalna. warszawa: pwn. koschatzky, k. (2001). räumliche aspekte im innovationsprocess. ein beitrag zur neuen wirtschaftsgeographie aus sicht der regionalen innovationsforschung.munster: litverlag 2001. koschatzky, k. (2002). regionale entwicklungskonzepte zur initiierung wirtschaftlichen wachstums. in: f. pleschak (ed.). wachstum fue-intensiver unternehmen, strategien, probleme und erfahrungen. dresden: tud. kukliński, a. & orłowski, w. (2001). the knowledge based economy. the global challenges of the 21 century. warsaw: sciences and government series. markowski, t. (2000). regionalny systemy innowacji w aspekcie strategii rozwoju regionalnego polski 2000-2006. in: j. szlachta (ed.), national development strategy. warszawa: biuletyn kpzk pan no. 191/2000. matusiak, k.b. (2001). zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii. in: k.b. matusiak, e. stawasz and a. jewtuchowicz (eds.), zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm. łódź: keuł. matusiak, k.b., & zasiadły, k. (2004). struktura ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w polsce na koniec 2004. in: ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w polsce, sooipp-raport 2004. łódź/poznań: keuł. miszczuk, a. (2003). regionalizacja administracyjna iii rzeczypospolitej. koncepcje teoretyczne a rzeczywistość. lublin: wydawnictwo umcs. oecd. (1999). managing national innovtion systems. paris: oecd publishing. peters, g. (1999). administracja publiczna w systemie politycznym. warsaw: scholar. porter, m. (2001). porter o konkurencji. warsaw: pwn. simmie, j. (2002). knowledge spillovers and reasons for the concentration of innovative smes. urban studies, 39(5-6), 885-905. sternberg, r. (1998). technologiepolitik und high-tech regionen – ein internationaler vergleich. münster-hamburg: universität hannover. tödling, f. (1999). innovation networks. collective learning and industrial policy in region of europe. european planning studies, 7(6), 693-697. #ier-05-03-05-pp063-1889-kuznar,menkes 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.05 the eu-japan relations: selected aspects andżelika kuźnar, jerzy menkes a b s t r a c t objective: the aim of the paper is to prove that in a world where instability is increasing and security is reduced, the eu and japan are fulfilling their obligation to bear special responsibility for the implementation of the common western values they represent. research design & methods: the research method is based on the critical review of literature and the analysis of source materials (the texts of the agreements and official documents). we run a policy analysis. we examine the law as a tool for policy implementation (new international legal process). we draw conclusions based on them. findings: the eu-japan agreements confirm the community of values on which they are embedded and create conditions for strengthening these values. contribution & value added: the contribution is here that we show the importance of agreements between the eu and japan, which stems from both endogenous factors, resulting from economic and political potentials of the parties; as well as from the exogenous factors, in the form of external determinants of cooperation, such as recent turbulence in us politics. article type: research paper keywords: community of values; eu-japan economic partnership agreement; strategic partnership agreement; investment protection agreement jel codes: f13, f15, f53, k33 article received: 27 may 2019 article accepted: 5 september 2019 suggested citation: kuźnar, a., & menkes, j. (2019). the eu-japan relations: selected aspects. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 63-78. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.05 introduction we analyze the relations between the eu and japan through the prism of the following agreements which were signed: economic partnership agreement (epa), strategic partnership agreement (spa) and one that is negotiated: investment protection agreement (ipa). epa liberalizes trade in goods and services. by setting the legal framework for a strategic partnership, spa enhances political cooperation between parties. ipa will regulate standards for investment protection and disputes resolution. international entrepreneurship review ri e 64 | andżelika kuźnar, jerzy menkes the subject scope of the analysis consists of the content of the eu-japan agreements; socio-economic and political potential of the parties; eu’s legal powers to negotiate and conclude agreements with japan, and its competence, whether exclusive or shared, to enter into these agreements; the importance of agreements for their parties and for other international actors as well as for regional, trans-regional and global relations. the aim of the study is to prove that in a world where instability is increasing and security is reduced, the parties are fulfilling their, as real great powers, obligation to bear special responsibility for the implementation of the values represented. we find out that the agreements confirm the community of values on which they are embedded and they create conditions for strengthening these values. the literature review the asia-pacific region is at the forefront of the ranking of regions according to the criterion of conflict potential. this is determined by the co-occurrence of a set of factors, including the number of countries with military nuclear capability and states capable of immediate production of it. in this region there are fallen states, active terrorists, and drugs are produced. the level of danger is enhanced by the fact that north korea is a contra-system (in relation to a system based on international law). the importance of the region increased after the cold war, as a consequence of the concentration of nuclear threats in the region, international terrorism, organized crime and significant instability. these threats, in the context of the situation in other regions, determined the american pivot towards asia. this regional and global policy was named by the obama administration pivot to asia1 (lieberthal, 2011)2. president trump has rejected this strategy. the change was to include the withdrawal from the transpacific plurilateral agreements in the economic and social sphere, the contestation of cooperation in the sphere of security, undermining the unconditional nature of security guarantees for the countries of the region3. the president raised the obligation to participate in the costs of ensuring security (baker, 2017). he also rejected the free trade paradigm. it was initiated by the termination of the transpacific partnership (tpp)4. the decision raised doubts not only as to economic rationality but also to the way international policy was conducted. unilaterality and brutality demonstrated disregard for the partners. in this situation the usa’s announcement of the willingness to conclude bilateral trade agreements with tpp parties disregarded the assessment of the us’s ability to conclude international agreements in the assessment of potential parties. trump, confronted with the reality, had to quickly give up the declared strategy. already in november 2017, in a speech at the apec summit, trump presented a vision 1 this policy was a consequence of the observation made by john hay, the secretary of state from 1898 to 1905: “the mediterranean is the ocean of the past, the atlantic, the ocean of the present, and the pacific, the ocean of the future” (lehmann&engammare, 2014). 2 on the other hand, kolmaš&kolmašová (2019, p. 61-79) argue that “pivot to asia never really existed”. they even named their paper that way. 3 directly on the conditionality of the security guarantee see: sanger&haberman (2016). 4 plurilateral agreement regulating trade relations, signed on 4.02.2016 between: australia, brunei darussalam, chile, canada, japan, malaysia, mexico, new zealand, peru, singapore, usa and vietnam. had it been ratified, it would create the most ambitious free trade deal of the postwar era (fukushima, 2016). the eu-japan relations. selected aspects | 65 of a “free and open indo-pacific” to strengthen the friendship and trade ties between all indo-pacific nations, where trade will be based on “fairness and reciprocity” (white house, 2017a). year 2017 closed with a radical turnaround in foreign policy. the national security strategy (nss) presented by the president (white house, 2017b)5 identifies new, major threats to us security. the source of them is no longer terrorism6 but great power competition with “revisionist powers”, i.e. china and russia7. the response to chinese hegemony and the aggressive policy of russia – the authoritarian states that were considered “strategic competitors” – is to be an army whose potential in the region is to be significantly increased. the decision is based on the recognition that the usa has enduring interests and commitments in the indo-pacific region8, regardless of financial contributions. the nss positively assessed the balance of 75 years of cooperation with the allies (in the pacific and european region)9. in the nss, the us also attached great importance to the cooperation of the indo-pacific countries in the new formula of the plurilateral institution – cooperation of four: australia, india, japan and the usa. democratic asian and pacific states and the eu want to be co-creators of the new order. japan advocated the institutionalization of multilateralism (de facto plurilateralism). the withdrawal of the us from the tpp has stimulated the activity of participants of cooperation. an alternative form of institutional economic cooperation was created. on 8 march 2018, 11 countries (tpp minus the us) signed the comprehensive and progressive agreement for trans-pacific partnership (cptpp)10. however, it is not that the cptpp is exactly the same agreement as tpp was supposed to be. the ambition of president obama was to create a (new) pattern of world trade by means of tpp. the tpp consisted of 30 chapters covering – apart from the liberalization of trade in goods and services – everything from labour standards to intellectual property rights. the cptpp is narrower (22 tpp provisions were suspended), but the agreement proves the parties’ ability to cooperate (the economist, 2018). tpp11 also turns out to be attractive to other countries in the region, whose accession will strengthen cptpp. intention to join “11” declares republic of korea, bangladesh, philippines, india, cambodia, colombia, indonesia, laos, sri lanka and thailand. 5 it’s analysis in: cordesman (2017). 6 weights assigned to threats have been changed: „states are the principal actors on the global stage, but nonstate actors also threaten the security environment with increasingly sophisticated capabilities. terrorists, transnational criminal organizations, cyber hackers and other malicious non-state actors have transformed global affairs with increased capabilities of mass disruption” (white house, 2017c). 7 „china and russia are now undermining the international order from within the system by exploiting its benefits while simultaneously undercutting its principles and ‘rules of the road’. (department of defense, 2018). 8 general dundorf – the chairman of the joint chiefs of staff stated „if you look at the health of our alliances in the region … the evidence reflects anything other than a decline in pacific power. we have enduring interests here, we have enduring commitment and an enduring presence in the pacific.” (dundorf, 2018). 9 „mutually beneficial alliances and partnerships are crucial to our strategy, providing a durable, asymmetric strategic advantage that no competitor or rival can match. this approach has served the united states well, in peace and war, for the past 75 years. our allies and partners came to our aid after the terrorist attacks on 9/11, and have contributed to every major u.s.-led military engagement since. every day, our allies and partners join us in defending freedom, deterring war, and maintaining the rules which underwrite a free and open international order.” (department of defense, 2018). 10 the pace of ratification is in favour of the presumption that the agreement will enter into force in 2019. 66 | andżelika kuźnar, jerzy menkes eu economic cooperation in the form of “third wave” rtas with republic of korea11, japan, singapore (concluded)12 and with australia and new zealand (in the process of negotiations) is a response to economic challenges related to globalization and the challenges of new economic powers (especially china). in the sphere of security, an attempt was made to fill – potentially – the vacuum created after the withdrawal of american security guarantees. withdrawal of the us is to be compensated by cooperation, the beginning of which (since may 2017) has been patrolling the pacific waters by the us, japan, france and united kingdom. in addition, the united kingdom in the face of brexit shows interest in cooperating with cptpp (gregory, 2018). the reactions of european allies to the japanese proposal to deepen cooperation by going beyond the sphere of economic relations and the institutionalization of ties in the sphere of security and defence policy are clearly positive. we believe that trans-regional economic, political and defence cooperation between the eu and the asian countries of the western hemisphere creates the conditions for stopping destabilization and strengthening security in the regional and global dimension. the eu-japan agreements are manifestation of such cooperation. material and methods the research method is based on the critical review of literature and the analysis of source materials (the texts of the agreements and official documents). we run a policy analysis. we examine the law as a tool for policy implementation (new international legal process). we draw conclusions based on them. the subject matter of the eu-japan agreements on february 1, 2019 epa entered into force – the largest free trade zone in the world started operation on that day. also on that day, as a result of provisional application of spa, the largest area of free and safe personal data flows was created in the world. the parties, with the package of newly created agreements, generate a legal framework of “enhanced political and sectoral cooperation and joint actions on issues of common interest, including on regional and global challenges” (european commission, 2019a). both epa and spa are an expression of the parties’ support for the institutionalization of plurilateral cooperation and against international relations in the form of single and one-dimensional transactions and the pursuit of immediate profits. they are also for free and fair trade, and against protectionism; and for the commitment and the will to implement the values and principles13 common to societies of both parties in all spheres – alongside the economy – security, sustainable development, climate protection, consumer protection, labour standards, etc. the agreements have created an economic and socio-political framework for new dimension of eu-japan relations. they have different legal status: – epa is in force (european 11 see more in: richey, han&kim (2019). 12 see more in: hoang&sicurelli (2017). 13 these include democracy, the rule of law, human rights, good governance and market-based economy. the eu-japan relations. selected aspects | 67 commission, 2018a); – spa is provisionally applied and awaits ratification (european commission, 2018b)14; – ipa is being negotiated15. epa – for the most part – has liberalized trade in goods and services. spa sets the legal framework for strategic partnership, confirms the community of values and facilitates cooperation against common challenges (article 1). ipa will regulate legal standards for investment protection and (above all) dispute resolution (probably in a new institutional formula of isds). epa and ipa are a „new generation” eu agreements, which means that they are comprehensive trade agreements regulating not only trade in goods but also services and providing for not only elimination of customs duties but gradual abolition of all restrictions in international trade within the „trade for all” strategy (european commission, 2016). the agreement in force, epa, is a bilateral agreement establishing a free trade area between the eu and japan16. it is so far the largest trade agreement concluded by the eu. epa is one of the three subsets that make up a set of eu trade agreements, which are: – customs unions; – association agreements, stabilization agreements, (deep and comprehensive) free trade agreements, economic partnership agreements; – partnership and cooperation agreements. epa can be regarded as a representative of the last category. as the eu has exclusive competence in areas covered by the agreement, therefore it is not subject to ratification by the member states. it results from the decision to include in the agreement only the domains falling within the exclusive competence of the eu and not to include, by contrario, the issues going beyond this scope, consisting of provisions regarding the broadly understood investment issues. the eu, remembering difficulties and controversies accompanying the conclusion and ratification of ceta, decided at all costs to avoid the conclusion of one large mixed agreement with japan. the commission, as part of the division of eu treaty relations with japan into economic and political, has separated economic relations into trade and investment (in fact, the resolution of investment disputes) ones. this procedure has made – as it seems – easier to create regulations, at the same time giving away the threat of a political dispute and difficulties with ratification of the agreement regulating merits of investment matters (de facto isds matters, creation of the new isds mechanism). the effect of implementation of epa is the ongoing liberalization of trade in goods and services. epa will promote trade through the elimination of tariffs and the reduction of non-tariff barriers, including the regulatory cooperation or harmonisation of law between the parties. the outcome of negotiations is that both parties agreed to provide almost free bilateral access to their markets. japan will eventually (after 15 years of entry of the agreement into force) fully liberalise 97% of its tariff lines (86% immediately at the entry into force) 14 spa parties assume that the agreement will come into force in 2019. the schedule does not seem to be threatened. the first joint committee under the japan-eu strategic partnership agreement was held on march 25, 2019 in tokyo (mofa, 2019). 15 the lack of declarations on the state of progress on ipa indicates only that the parties keep it in a tightly closed room, in which, however, a consensus was created. the ratification of spa and ipa will also require a positive decision from the parliaments of the member states. 16 initially, the parties differed in terms of the scope and depth of the agreement: whether it should be an only free trade or economic partnership agreement. it was decided at the eu-japan summit in 2010 that work on both agreements will be conducted in parallel. eventually, the commission obtained an extension of the negotiating mandate – the original one was limited to the fta. acceleration of negotiations and the final decision to conclude epa took place in response to changes in the international environment. 68 | andżelika kuźnar, jerzy menkes and 99% of imports, while the eu will liberalise 99% of its tariff lines (96% at the entry into force) and 100% of imports. on the 3% of tariff lines not fully liberalised, japan has given significant concessions in terms of tariff rate quotas or tariff reductions. apart from elimination of tariffs, the non-tariff measures in relation to manufacturing and agricultural goods are reduced or eliminated, and the common rules for determining the origin of goods, technical barriers to trade, sanitary and phytosanitary measures are being introduced. particularly important, from the point of view of implementation of epa, are extensive, detailed dispositions regulating the determination of the rules of origin. issues relating to this matter – disputes in case of the absence of regulation, may in fact prevent any agreement regulating trade in goods or introduce significant non-tariff restrictions, or be a source of continuing controversy. epa parties confirmed both the fact that technical barriers to trade (tbt) in many cases only serve to protect the market and do not serve the declared purposes, and the will to eliminate the existing tbt and not introduce the new ones. the parties also decided to establish institutional and procedural safeguards against breach of agreement in the future (article 13). in the case of liberalization in trade in services, the scope of the agreement is very broad. an important element of epa – from the point of view of public debate – is the way the public services were regulated. during the preparation for the conclusion of ceta and ttip, the representatives of extreme positions in public opinion stimulated fears of the alleged forced privatization of public services as a result of concluding agreements. therefore, it is important that epa includes a negative regulation explicitly stating what the agreement does not require17. epa significantly liberalizes movement of people, which is important from the point of view of the eu. lifting existing restrictions will allow european entities to operate directly on the japanese market. the investment issues have been partially regulated by epa. however, it does not cover investment protection standards and dispute resolution. they are going to be regulated in ipa, which will regulate the investment issues comprehensively, referring and repeating (partially) the relevant epa standards and it will comprehensively regulate material, as well as procedural and legal issues in the settlement of investment disputes18. the separation of investment protection from epa, in particular the settlement of investment disputes, makes it a non-standard agreement. at the same time, the parties indicated unequivocally that they treat the domain of investment as inseparable from economic relations, as evidenced by its combined treatment with the remaining regulated matters in the preamble of the agreement. this proves the tactical nature of the separation of this domain, used for internal use of the eu. however, this modus operandi tactic – creation a policy of fait accompli, raises doubts as to whether it does not lead to a circumvention of law-democracy. 17 „on the question of public services, the eu-japan free trade agreement, like all other eu free trade agreement, maintains the right of member states’ authorities to keep public services public and it will not require governments to privatize or deregulate any public service at national or local level. member states’ authorities retain the right to bring in to the public sector any privately provided services. europeans will continue to decide for themselves how they want, for example, their healthcare, education and water delivered”. (european commission, 2017, p. 7). 18 first of all, the most controversial investor-state disputes but also state-state disputes. the eu-japan relations. selected aspects | 69 both epa and ipa are considered to be (mutual, preferential) trade liberalizing agreements, known as regional trade agreements – rta. they belong to the “third wave” of regionalism. the beginning of the “third wave” is dated to 1995 and is associated with the conclusion of the uruguay round and the creation of the wto. conclusion of epa was actually possible due to the uruguay round. nowadays, each wto member is also a party to a rta. epa confirms the long-term trend according to which subsequent states or (regional) economic integration organizations conclude rtas recognizing that they can achieve more by creating a special regime by means of bilateral or plurilateral regimes than under the wto multilateral regime. in addition, epa, also in the manner typical for rtas of “third wave”, covers in its scope of regulation some of the subject areas in relation to which it was not possible to reach agreement in negotiations at the wto forum. one of the key characteristics of “third wave” is that rtas often include bilateral agreements between parties located in different continents. when analyzing epa and ipa through the prism of entities participating in it, it is simply a classic case of finding partners geographically distant. this is determined by a number of factors, among which it is evident that the stock of partners in the neighbourhood is depleted. an important factor that facilitates the conclusion of rtas outside the geographical region is the ability to use a model of such agreements which results from a big number of such agreements. rtas of the “third wave” have de facto created a framework agreement only modified to individual needs, which speeds up the conclusion of agreements and reduces costs. rtas of the “third wave” become a serial product created by parties using the “common platform”, which reduces the costs of creation or use of knowledge. another fact proving that epa and ipa can be regarded as the example of the “third wave” of regionalism is that the parties represent a comparable level of development and economic potential. one more key feature of “third wave” rtas is that they cover areas other than only trade in goods. when characterizing epa through the scope of regulation, it should be noted that it belongs to the pta (preferential trade agreement) category, classified as wto+ (after the transitional period customs duties will be eliminated, i.e. the level of cooperation will be increased – in relation to multilateral obligations – under the current wto mandate) and wto-x (covering new areas, i.e. going beyond the wto mandate) (singh, 2014). epa provides rules in areas such as sustainable development with an emphasis on environmental protection, corporate social responsibility, labour standards, facilitations for small and medium enterprises, consumer protection as well as regulatory cooperation or harmonisation of law in areas covered by the agreement. in spite of the fact that epa goes beyond the liberalization of trade in goods and services (which is typical for the agreements of “third wave”), it does it unusually, because the broadening of the scope of normative regulation is significantly greater than in the case of comparable agreements. epa upgrades the typical rta model – it is the first rta to form a relationship with the paris climate agreement (pca), by including obligations of the parties to cooperate – in various forums – in implementation of the pca. this hard and sharp commitment is important from the perspective of the pca itself, as it proves that important (and perhaps the main) potential actors of cooperation have decided to sustain and develop it, rejecting the arguments of the opponents and not taking the opportunity 70 | andżelika kuźnar, jerzy menkes to bury it, which was given by the us decision to withdraw from the pca. it is also important for other international actors (including states), as it is a signal of the expectations of the superpowers (not just economic ones, which are the eu and japan). at the same time, epa is not a typical rtas of the “third wave” because it only slightly enlarges and deepens the economic dimension of eu-japan legal ties. contrary to other rtas of this wave, epa (without the issues regulated by ipa) does not cover the full scope of regulations regarding investments. the last agreement, provisionally applied spa, embeds cooperation of parties in the context of the paradigm they represent. a broad catalogue of values and views constituting this paradigm has been articulated in the preamble. it confirms: “reaffirming their commitment to the common values and principles, in particular, the democracy, human rights and fundamental freedoms”. the statements contained in the preamble have a clear normative content which determines the binding force of preamble. the catalogue of challenges indicated in the preamble is controversial, despite the declaration that it is not exhaustive. “proliferation of weapons of mass destruction, terrorism, climate change, poverty and infectious diseases, and threats of common interest in the maritime domain, cyberspace and outer space; ... most serious crimes ...” were indicated, while for example aggression and annexation of territories were not19. epa and ipa are also embedded on a foundation of shared values and principles. the parties strongly emphasize the values that unite them, making at the same time – which is politically interesting – choice of standards that set this system, namely, recalling the values expressed in the united nations charter and the universal declaration of human rights (and not in the human rights pacts). the proof of the community of values of the parties is also the announcement of cooperation at the un forum in the creation of new regulations in the field of safety and environmental protection. there is a two-way action between spa and the other two agreements, i.e. epa and ipa. it is a set of all three agreements that will create a strategic partnership between the parties – the community of values. the parties use the spa as a tool to complement the policy of the west and maintain its components negated by the united states. what is new – but known from the epa – is the appreciation of the universal declaration of human rights at the expense of concealed pacts. generally, the spa confirms and deepens the conviction that the separation of eu-japan relations between epa, ipa and spa is only possible and rational from a procedural perspective. the characteristics of the parties of the agreements both the eu and japan are developed, industrialised democracies, sharing common values like the rule of law, with strong economic and political links, and closely cooperating with one another in international and multilateral fora such as the un, the wto, the g7 and g20 (european commission, 2018c). japan is the 3rd richest economy in the world (by gdp) (world bank, 2019b). japan and the eu together account for more than a third of the world economy (de gucht, 2018). japan is one of the eu’s closest partners and a key ally in the asia-pacific region. it is the eu’s 2nd biggest trading partner in asia after 19 see more on spa: gilson (2016), berkofsky (2017). the eu-japan relations. selected aspects | 71 china. however, it is the eu’s only 7th most important trading partner worldwide20, while the eu is japan’s 3rd trading partner. so there is an untapped potential in eujapan trade relations which was at the core of the decision to launch negotiations for a bilateral trade agreement. epa, by abolishing tariff and non-tariff barriers to eu’s and japan’s markets, opens up new opportunities resulting from expanding markets. the importance of epa for parties is affected by the share of trade in their gdp. in case of the eu trade accounts for almost 85%, while the world average is 56% (see figure 1). for japan the corresponding number is much less – 31%21. figure 1. trade openness of japan, eu-28 and world, 2005-2016 source: own elaboration based on: world bank (2019a). fast growth of trade and gdp of both partners can be forecasted as a result of implementing epa. in 2012, the commission forecasted that the cumulative economic effect of all (then) negotiated ftas would exceed 250 billion euro, increasing the eu’s gdp by 2% (equivalent to the gdp of austria or denmark) (de gucht, 2018). the simulations made in 2018, based on the actual outcome of epa negotiations forecast that by 2035 (when epa is fully implemented) eu’s gdp will increase by 34 billion euro more (or extra 0,14%) and japanese economy will grow by 29 billion euro more (or 0,6%) when compared to the situation with no agreement. this is also accompanied by an increase of eu exports to japan by about 13 billion euro and of japanese exports to the eu by about 23 billion euro (european commission, 2018c). the reasons of concluding the agreements the eu and japan are continuing the two-way process of creation of a legal framework for mutual relations and implementation of legal and political standards covered by existing 20 japan is 6th extra-eu export partner, and 7th extra-eu import partner (in 2018) (european commission, 2019b). 21 this low share in case of japan is due to the collapse of the japanese exports after 2008. it was a combined effect of the global downturn in 2008 and a natural disaster – earthquakes in the pacific coast of the tōhoku region (11.03.2011) and the nuclear power plant disaster in fukushima. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2015 2016 t ra d e ( % o f g d p ) japan european union world 72 | andżelika kuźnar, jerzy menkes commitments. it is a long-lasting process with variable dynamics. this process encountered many different barriers, among which public opinion pays particular attention to the us-eu-japan triangle22 of interests and interactions as well as potential economic challenges, not always recognizing the importance of cultural differences in the sphere of functioning of both individuals and society. awareness of the difficulties associated with cultural differences, however, was not perceived by the eu and japan as an insurmountable obstacle but as a challenge that can be faced together. this has been demonstrated by the proposals of deregulation23 of the japanese economy presented by the commission, as a way to refloat the economy suffering from the asian financial crisis. the european response to the japan’s economic problem was not schadenfreude when the economic rival suffered the troubles (in politics japan was – informally – a strategic ally of the eu as part of the western hemisphere). we consider these particular european proposals as the starting point in the calendar of works on the subject matter of the agreements researched in this paper. the essence of the proposal was the willingness to help japan in carrying out the institutional transformation, which was to lead to get out of the crisis and to initiate the economic growth thanks to – among others – restoring confidence in the economy. apart from the content of the proposal, it was important that the parties have mutual confidence in each other and are capable of dialogue in matters falling within the internal sphere of the state (demonstrated by the proposal and positive reaction to it). in bilateral contacts, the parties searched for what is common or for brings them closer to each other, not what differentiates them. this way – with the use of official, semi-official and unofficial contacts – the eu and japan led to the entry into force (january 1, 2002) of the mutual recognition agreement (mofa, 2001). the agreement, by limiting non-tariff barriers, facilitated trade in goods. the political impulse for the epa negotiations were the arrangements made during the 20th eu-japan meeting (may 2011). it took a year to agree on the agenda (until may 2012), and the subsequent months passed on the eu internal procedures. the official start of negotiations was on 25.03.2013, and the first round of negotiations took place in brussels on 15-19.04.2013. although the parties declared “toughness” in the negotiations, and even readiness to withdraw from them, the talks were conducted quickly and the will to reach the agreement was evident. works on the agreement were carried out in the “4 steps” formula: preparing, negotiating, finalising, signing european commission, 2012), i.e.: 1) the commission submitted to the council an application for the negotiating directives; 2) the council adopted negotiating directives and indicated the commissions to conduct negotiations; 3) the commission negotiated on behalf of the 28 member states; 4) after obtaining the authorization from the parties, the agreement was initially signed in the procedure of a co-decision of the council and parliament (european commission, 2018d). 22 the tops of this triangle are strategic allies, being at the same time extremely different. the us is (still) the only hyperpower in the strategic dimension (perhaps china will achieve this rank), remaining a national state (see more: khanna (2013), dasgupta (2018). the eu and japan are – at best – the superpowers, and the beneficiaries of american security guarantees. at the same time, when the world returns to the hobbesian culture of rivalry, the usa, using the instruments of unilateralism, confronts itself with more and more new players of the “axis of evil”, while the eu and japan, adhering to wilsonian values and methods, follow the path of multilateralism (see also: kagan (2003, 2004, p. 65-87). 23 the deregulation dialogue between the eu and japan has developed since its official establishment in 1994 and is continued. the eu-japan relations. selected aspects | 73 already after the negotiations were started, it was decided to exclude from the agreement the domain of investment protection and negotiate it separately; it was negotiated by another team led by m. martin-prat. this separation creates a new model for the conclusion of eu trade agreements (“free trade agreements architecture”), under which, according to the ecj ruling of 16.05.2017, the issues falling within the exclusive competence of the eu were separated from the shared competences, where the concluded agreement is a mixed agreement. the importance of the agreements for the contracting parties in the western hemisphere and consequently in the world, the paradigm of international relations stating that the necessary condition for achieving peace and justice – the values declared by the societies and countries of the western hemisphere as desirable in international relations – is “free and fair trade” is being questioned. the author of this paradigm was the usa, and this country, as part of its policy of leadership, worked to implement it. a multi-element (because it encompasses principles that shape the politicaland socio-economic system) regime of western values influenced both internal and external relations. relations between countries belonging to the “west” can be treated as evidence of a positive verification of the dell theory of conflict prevention24. at the same time, the united states’ potential has grown throughout this period, and the country has eventually become an essential hyperpower. the american leadership also included the role of an intermediary in the transcontinental relations of the allies. transcontinental political and socio-economic relations of european, asian and (both) americas’ countries belonging to the ”west” were maintained (predominantly) via the usa. all this structure – including values, norms, institutions and practices – is consistently demolished by president trump. under these conditions, a transpacific bridge connecting the eu with asia is being built. this bridge – potentially, after the end of turbulence in us policy – will allow to create a stable triangle of the states of two oceans (atlantic and pacific). the strategic triangle is a desirable response to threats to stability and security in the world. the states of this space can institutionalize the security community, ensuring their nations the sustainable development and protecting the remaining ones from the effects of the safety vacuum. from the perspective of these threats, it is particularly important to uphold the rules of “free and fair” trade and to institutionalize the community of values between the eu and asian countries implemented in the form of eu-japan agreements. we perceive the three agreements as a tool for defending international order against actions or persons threatening it. the agreements not only refer to values, but – potentially – they also strengthen and institutionalize these values. the eu and japan have recognized that the cooperation is a source of benefits. implementation of the agreements will bring the spill-over effect. the parties are convinced of the possibility – limited in time – of substituting the role of the us in maintaining the “west” by creating by-passes connecting the allies from the regions of europe, america (canada and the countries at the south of rio grande del norte), asia and the pacific, maintaining order, 24 according to it: „no two countries that are both part of a major global supply chain, like dell’s, will ever fight a war against each other as long as they are both part of the same global supply chain” (friedman, 2005, p. 421). 74 | andżelika kuźnar, jerzy menkes value and paradigm. they see the possibility to meet the challenges of both strategic rivals (china, russia) and the strategic partner (usa). the eu (and its member states) and japan co-create a functional (i.e. without institutions) security community25. in the past the political relations between europe and japan, from the perspective of europe, were directly related to us-japan relations. despite the community of values, principles and interests, these relations were always de facto maintained by and with the participation of a third party – the usa. for decades, japan has been a “big mute” in world politics – at the same time being a great payer, a state that stands out in a humanitarian and development assistance. however, both japanese silence and japanese action were not perceived by public opinion to an extent proportional to the scale of phenomena. what the public perceived in europe with regard to japan was its economic activity. relatively rapid evolution of the japanese economy from an imitator to an innovator, from a producer and seller of low-quality cheap products to a competitor in the rivalry for market dominance was arousing – effectively fomented and strengthened by european economic entities – fears of failure in competition with japan. as a result, europe erected an economic wall that was supposed to separate (protect) it from japan26, while in the political and security sphere it did not build bridges connecting it with japan. the economic policy of japan was a mirror image of this. contrary to so many and so important factors connecting the eu and japan, these actors remained for decades at a distance, which was only partly due to the geographical distance. conclusions the three agreements making closer political and economic ties between the ue and japan open the way to creation of the eu’s security community with “democratic diamonds” in the asia-pacific region. the importance of the agreements is co-decided by: − endogenous factors, resulting from economic and political potentials of the parties; − exogenous factors, in the form of external determinants of cooperation. these factors include turbulence in us politics. we find that the agreements are a tool for the defence of international order against threats. the political context of the agreements is determined by us policy in relation to regions and problems, which is in contradiction with long-term strategy of the us. this is a source of instability, particularly dangerous for the strategic actions of the rivals of the “west”, challenging the international order. us, rejecting the paradigm of “free and fair trade” and collective self-defence of the free world, put the allies in a safety vacuum and made them unable to face threats. in addition, it happened under trump’s neo-isolationism policy and under the conditions of undermining us obligations. the agreements are a tool of protection against the emergence of a safety vacuum. the agreements additionally activate japan, which ceases to be a „big mute” in world politics. cooperation between parties proves the spill-over effects. the epa is especially source of economic and social benefits, but it also creates the unprecedented ties in eu-asia relations which are comparable with eu-us relations. entry into force of the epa is beneficial 25 as the euro-asian institutional security community was not built. 26 analogous to that erected by japan. the eu-japan relations. selected aspects | 75 for all parties from the point of view of: direct impact on the economy (bilateral relations); indirect impact, as it strengthens the position of the parties in cooperation with strategic partners and in global competition; the influence on the power of the parties. the agreements do not create a rigid legal framework for cooperation. it may be subject to both deepening and broadening. we claim that japan and other countries of the region as well as the eu, when confronted with the threat (above all the american neo-isolationism), show the ability to independently take up the challenge. this cooperation, leading to the construction of a transpacific bridge, may become – after the return of the us to traditional policy – a pillar of the cooperation of the states of the two (atlantic and pacific) oceans. the entry into force of the agreements requires monitoring of their implementation through the prism of their impact on bilateral, regional and global relations. the choice of "unilateralism" by the eu and japan on the one hand and "multilateralism" by the us on the other creates a unique research opportunity to assess the cost-benefit of both forms. references baker, p. (2017). trump says nato allies don’t pay their share. is that true? the new york times. retrieved from: https://www.nytimes.com/2017/05/26/world/europe/nato-trump-spending.html on may 26, 2017. berkofsky, a. (2017). the eu-japan strategic partnership agreement (spa) – responding to the crisis of the liberal world order. asia policy brief. bertelsmann stiftung. retrieved from: https://www.bertelsmann-stiftung.de/en/publications/publication/did/the-eu-japan-strategic-partnership-agreement-spa-responding-to-the-crisis-of-the-liberal-world-o/ on december 18, 2017. cordesman, a.h. (2017). president trump’s new national security strategy. center for strategic & international studies. retrieved from: https://www.csis.org/analysis/president-trumps-newnational-security-strategy on december 18, 2017. dasgupta, r. (2018). the demise of the nation state. the guardian. retrieved from: https://www.theguardian.com/news/2018/apr/05/demise-of-the-nation-state-rana-dasgupta on april 5, 2018. de gucht, k. (2018). why we should open free trade negotiations with japan. retrieved from: http://europa.eu/rapid/press-release_speech-12-562_en.htm?locale=en on february 19, 2018. department of defense (2018). summary of the national defense strategy. sharpening the american military’s competitive edge. retrieved from: https://www.defense.gov/portals/1/documents/pubs/2018-national-defense-strategy-summary.pdf dundorf j. (2018). us power not in decline across asia-pacific. afp. retrieved from https://www.shephardmedia.com/news/defence-notes/us-power-not-decline-across-asia-pacific-dunford/ on february 6, 2018. european commission (2012). negotiating eu trade agreements. who does what and how reach a final deal. retrieved from: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2012/june/tradoc_149616.pdf european commission (2016). trade for all – new eu trade and investment strategy. retrieved from: http://ec.europa.eu/trade/policy/in-focus/new-trade-strategy/index_en.htm on april 4, 2016. european commission (2017). eu-japan – the agreement in principle. retrieved from: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2017/july/tradoc_155693.doc.pdf on april 18, 2017. 76 | andżelika kuźnar, jerzy menkes european commission (2018a). annex to the proposal for a council decision on the conclusion of the economic partnership agreement between the european union and japan. retrieved from: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:52018pc0192#document2 on april 18, 2018. european commission (2018b). strategic partnership agreement between the european union and its member states, of the one part, and japan, of the other part. retrieved from: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/all/?uri=uriserv:oj.l_.2018.216.01.0004.01.eng on august 24, 2018. european commission (2018c). the economic impact of the eu – japan economic partnership agreement (epa). an analysis prepared by the european commission’s directorate-general for trade. retrieved from: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2018/july/tradoc_157116.pdf european commission (2018d). meetings and documents. retrieved from: http://ec.europa.eu/trade/policy/in-focus/eu-japan-economic-partnership-agreement/meetings-and-documents/ on july 17, 2018. european commission (2019a). eu-japan trade agreement enters into force. retrieved from: http://europa.eu/rapid/press-release_ip-19-785_en.htm on january 31, 2019. european commission (2019b). top trading partners 2018 trade statistics. retrieved from: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_122530.pdf on march 18, 2019. friedman, t.l. (2005). the world is flat. a brief history of the twenty-first century. new york: farrar, straus and giroux. fukushima, g.s. (2016). the political economy of the trans-pacific partnership: a us perspective. japan forum, 28(4), 549-564. doi: 10.1080/09555803.2016.1225113 gilson, j. (2016). the strategic partnership agreement between the eu and japan: the pitfalls of path dependency? journal of european integration, 38(7), 791-806. doi:10.1080/07036337.2016.1176027 gregory, j. (2018). britain exploring membership of the tpp to boost trade after brexit. the guardian. retrieved from: https://www.theguardian.com/politics/2018/jan/03/britain-in-talks-tojoin-the-tpp-to-boost-trade-after-brexit on january 3, 2018. hoang, h.h. & sicurelli, d. (2017). the eu’s preferential trade agreements with singapore and vietnam. market vs. normative imperatives. contemporary politics, 23(4), 369-387. doi: 10.1080/13569775.2017.1289303 kagan, r. (2003). of paradise and power. america and europe in the new world order. new york: alfred a. knopf. kagan, r. (2004). america’s crisis of legitimacy. foreign affairs, 83(2), 65-87. khanna, p. (2013, october 14). the end of the nation-state. the new york times. retrieved from: https://www.nytimes.com/2013/10/13/opinion/sunday/the-end-of-the-nation-state.html kolmaš, m.& kolmašová, š. (2019). a ‘pivot’ that never existed: america’s asian strategy under obama and trump. cambridge review of international affairs, 32(1), 61-79. doi: 10.1080/09557571.2018.1553936 lehmann, j-p. & engammare, v. (2014). beyond economic integration: european lessons for asia pacific? retrieved from: https://www.theglobalist.com/beyond-economic-integration-european-lessons-asia-pacific/ on february 3, 2014. lieberthal, k. (2011). the american pivot to asia. foreign policy. retrieved from: https://foreignpolicy.com/2011/12/21/the-american-pivot-to-asia/ on december 21, 2011. mofa (2001). agreement on mutual recognition between japan and the european community. retrieved from: https://www.mofa.go.jp/region/europe/eu/agreement.pdf on april 4, 2001. the eu-japan relations. selected aspects | 77 mofa (2019). the first joint committee of the japan-eu strategic partnership agreement (spa). retrieved from: https://www.mofa.go.jp/press/release/press4e_002392.html on march 25, 2019. richey, m., han, s. & kim, j. (2019). a pivotal shift: europe’s strategic partnerships and rebalance to east asia. political science. doi: 10.1080/00323187.2019.1640070. sanger, d.e. & haberman, m. (2016). donald trump sets conditions for defending nato allies against attack. new york times. retrieved from: https://www.nytimes.com/2016/07/21/us/politics/donald-trump-issues.html on july 20, 2016. singh, s. (2014). wto plus commitments in rtas. new delhi: centre for wto studies. retrieved from: http://wtocentre.iift.ac.in/cbp/wto%20plus%20commitments_shailja.pdf the economist (2018). what on earth is the cptpp. retrieved from: https://www.economist.com/blogs/economist-explains/2018/03/economist-explains-8 on march 12, 2018. white house (2017a). remarks by president trump at apec ceo summit. retrieved from: https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/remarks-president-trump-apec-ceo-summit-da-nang-vietnam/ on november 10, 2017. white house (2017b). remarks by president trump on the administration’s national security strategy. retrieved from: https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/remarks-presidenttrump-administrations-national-security-strategy/ on december 18, 2017. white house (2017c). national security strategy of usa. retrieved from: https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2017/12/nss-final-12-18-2017-0905.pdf on december 18, 2017. world bank (2019a). world development indicators. retrieved from: https://datacatalog.worldbank.org/dataset/world-development-indicators on april 24, 2019. world bank (2019b). gross domestic product ranking table. retrieved from: https://databank.worldbank.org/data/download/gdp.pdf on february 7, 2019. 78 | andżelika kuźnar, jerzy menkes authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. andżelika kuźnar associate professor, ph.d. in economics. works at the institute of international economics at the collegium of world economy in warsaw school of economics. her research interests focus on international economics. she conducts research on international trade, trade policy, economic integration, and multinational corporations. in 2018 the polish economic society (pte) awarded her with the prof. edward lipiński award for the book “międzynarodowy handel produktami wiedzy” in recognition of bringing new value to the achievements of economics. correspondence to: prof. andżelika kuźnar, phd, warsaw school of economics, institute of international economics, al. niepodległości 162, 02-554 warsaw, poland, e-mail: andzelika.kuznar@sgh.waw.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7042-4592 jerzy menkes professor, ll.d. head of the department of international law and international organizations at the collegium of world economy in warsaw school of economics. author of textbooks, monographs, studies and articles on international law, international institutional law, human rights, european institutional law and international economic law. president of the polish branch of international law association (ila). correspondence to: prof. jerzy menkes, phd, warsaw school of economics, department of international law and organizations, al. niepodległości 162, 02-554 warsaw, poland, e-mail: jerzy.menkes@sgh.waw.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7744-8167 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-03-02-pp019-1931-lubbadeh 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.02 entrepreneurship development in japan: an empirical analysis tareq lubbadeh a b s t r a c t objective: the purpose of this article is to evaluate the entrepreneurship development of japan and comparing its performance against leading countries in the same region, mainly hong kong, and taiwan. research design & methods: we implement the global entrepreneurship index gei methodology, where the gei methodology focuses on quality-related institutional and individual aspects of entrepreneurship. moreover, we utilised a novel feature of the gei the penalty for bottleneck pfb methodology to produce induction of which entrepreneurial elements should be addressed and how much effort needs it to lighten japan bottleneck. findings: japan’s entrepreneurial performance is relatively modest compared to some countries in the same region, especially in individual variables. japan’s entrepreneurial profile strengths are in the institutional features (e.g., country risk), while the instability in the profile back to individual variables (e.g., population perception and motivation). the country has three fundamental bottlenecks in its performance opportunity perception, start-up skills, and networking pillars. the gei data used in the study only covers the 2006-2016 period. japan should be focused on the three bottlenecks opportunity perception, start-up skills, and networking to improve its entrepreneurial performance by developing an education policy that focuses on entrepreneurship. contribution & value added: this paper identifies the vulnerable aspects of japan’s performance by using a novel methodology that combines individual and institutional variables in a single model. also, the use of (pfb) to detect which entrepreneurial components should be addressed. article type: research article keywords: japan; entrepreneurship; gei; gem; penalty for bottleneck jel codes: l26, o1, f01 article received: 6 october 2019 article accepted: 2 december 2019 suggested citation: lubbadeh, t. (2019). entrepreneurship development in japan: an empirical analysis. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 19-33. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.02 international entrepreneurship review ri e 20 | tareq lubbadeh introduction entrepreneurship is influenced by the country in which it operates, as well as in the region where it is situated. japan is a world apart culture with its original civilisation and history. the country, is positioned in east asia not very far from korea or china, has an innovationdriven economy (tilak, 2002). also viewed as one of the most advanced economies in asia and the world, the country spending on r&d in 2017, exceeds 3% of gdp surpasses the total oecd countries (oecd, 2019b). in 2018 the gdp per capita amounted to 4.971 trillion us dollars, with a gdp growth rate 0.78% and purchasing power parity (ppp) of 5.415 trillion dollars in 2018 (oecd, 2019a; world bank, 2019a). since the early 1990s, the japanese government has promoted entrepreneurship policy as an integral part of economic development policy (aoyama, 2009). also, the current prime mister, shinzō abo, is committed to support the entrepreneurship activity as his government placed a goal of doubling the business entry rate and tea rate in 2020 (kegel, 2016). although this development in the economy and the government interest in promoting entrepreneurship, still the entrepreneurship levels in japan are inferior to other countries like taiwan and korea. according to the gem data, the level of entrepreneurial activity in japan was disproportionately low for innovation-driven economies. where the rate (tea) throughout the last 18 years did not exceed 5.4% (global entrepreneurship monitor [gem], 2018). there are different explanations for the low ratio, such as community ageing, japan culture, education orientation, and the population attitudes toward entrepreneurship (martin, 2019; shinato, kamei, & dana, 2013). most of the studies that examined entrepreneurship were based on individual or institutional data (honjo, 2015), but the current study relies on the gei methodology, which combines both individual and institutional variables in a single model. this paper utilises an innovative methodology; the global entrepreneurship index (gei), to examine and evaluate the overall entrepreneurship performance of the country and to measure the country’s entrepreneurship level (ecosystem). this approach is unique as it blends quality-related institutional and individual factors, which allows measuring the performance on the individual and institutional levels in a single model, while the gem survey designed to collect individual data about the population (szerb & trumbull, 2018). also, we used this approach to compare the country’s profile to leading countries in the same region. the results show that the country profile is modest compared to hongkong and taiwan. moreover, through this methodology, we were able to distinguish and identify the strengths and the weakness of the country performance. the results reveal that japan has significant hold-up in individual entrepreneurship features. finally, we used a unique feature of the gei, the bottleneck methodology pfb to simulate a situation where a country can improve its performance by allocating more entrepreneurship resources to the weakest links in the model. the simulation implies that japan should focus its resources on opportunity perception, start-up skills, and networking pillars to improve its performance. thus we were able to provide a thorough and multilevel view about the country entrepreneurial performance. added to that, producing policy recommendations that can help in intensifying its entrepreneurship performance by targeting the most vulnerable link in the system. the paper is formed as follows. first, it presents the literature, followed by an examination of the country entrepreneurship profile based on some of the global entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 21 entrepreneurship monitor (gem) measures and indicators. after that, it discusses the (gei) methodology. in the fifth part, the paper investigates japan’s performance-based on the gei. next, it compares the country performance to hong kong and taiwan. following, it uses the bottleneck methodology pfb to identify the most vulnerable links in the system to seize the system performance and simulate a scenario where japan can increase its gei score by allocating more entrepreneurship resources. the conclusion in the last part. literature review japan is known for having entrepreneurship hindrance (honjo, 2015; nakayama, 2016; shinato et al., 2013). a vast number of studies investigated the entrepreneurship situation in japan. the shortage of entrepreneurship in the country manifests itself in different tangible pieces. according to the gem : 2001 executive report, the culture in japan is unfavourable for entrepreneurs, and the entrepreneurs themself do not possess the necessary facilities to start and operate a business (reynolds, camp, bygrave, autio, & hay, 2002). shinato et al. (2013), pointed out that the traditional cultural climate hindered the development of entrepreneurship in the country, and the entrepreneurship education is limited to mba or mot courses (shinato et al., 2013). honjo (2015), examined the individual factors that influence entrepreneurial activities in japan using the gem data. honjo found that entrepreneurial activities and attitudes in the country are low. he also noticed that japanese people who are perceived to have the needed skills and knowledge to start up a business are more apt to start a business compared to other countries (honjo, 2015). nakayama (2016), studied the factors that contribute to the entrepreneurial intention of university students in japan. nakayama found that entrepreneurial self-efficacy, having a specific business idea, and entrepreneurial education has a significant part of the student intention. nevertheless, he also suggested that the fear of failure contributes largely to diverting the interest of some students away from entrepreneurship (nakayama, 2016). kegel (2016), conducted a multilevel compersion on the startup entrepreneurial activity between the united states and japan. the study found that the united states presents a dynamic environment to support entrepreneurial activity in several entrepreneurial activity factors such as culture, education, and entry regulation. however, japan showed instability in entrepreneurial education, entry regulation, culture, but it showed positive signs in physical infrastructure, government policy, and r & d transfer. kegel also argued on the value of immigration to entrepreneurial activity (kegel, 2016). according to the above, we can note that the entrepreneurship in japan, features lack in entrepreneurship education, also unfavourable culture and attitude toward entrepreneurship. japan entrepreneurial profile based on gem the global entrepreneurship monitor (gem) is an international research program that monitors and examines the relationship between entrepreneurship and the development in the economy by measuring entrepreneurial activities across countries (marvel, 2012). the gem was launched in 1998 and provided corresponded data on people’s attitudes, perceptions, and motivation toward entrepreneurship, and entrepreneurial activity, that can be employed to examine the entrepreneurship development in 22 | tareq lubbadeh a single state, and cross-sectional states (reynolds et al., 2005; singer, herrington, & menipaz, 2018; sternberg & wennekers, 2005). the principal objective of the gem program has been to examine “differences in national levels and types of entrepreneurship and to link these to job creation and economic growth “(singer et al., 2018, p. 33). in this section of the article, we portray japan’s entrepreneurial performance through some of gem entrepreneurship individual measures. perceived capabilities, this percentage totalled only 10% in 2018 (bosma & kelley, 2018). which reflects that only 10% of the adult population believes that they hold the required abilities and experience to start a business, this ratio is inferior to the regional and global averages, 49.15% and 49.19% respectively. this indicates that there is a lack of exposure to entrepreneurialism in the early stages of education. fear of failure, this indicator shows that anxiety of failure would hinder the adult population from initiating up a business. as japan seized 46.4% in 2018; this ratio is high compared to the regional and global averages of 38.1% and 36.2% sequentially (bosma & kelley, 2018, p. 88). perceived opportunities, presents the proportion of the adult population (18-64), who sees an excellent opportunity to start a firm (singer et al., 2018). this ratio stood at 8.1%; in 2018 (bosma & kelley, 2018, p. 88). total early-stage entrepreneurial activity (tea), the tea indicator describes the portion of the adult population who either a nascent entrepreneur or running a business (singer et al., 2018; szerb & trumbull, 2018). the tea ratio for japan reached only 5.3% in 2018, while the regional average in the same year was, 12.65% (bosma & kelley, 2018, p. 88), this can be attributed to several reasons previously stated. the tea rate in japan is disappointingly low, but this measure reflects only the percentage of the population involved in entrepreneurship activities (necessity entrepreneurs), not the quality of entrepreneurship activities (ács, szerb, & lloyd, 2017). established business ownership (eb), only 6.2% of japan’s population are currently owner-manager of an established business in 2018, where the regional and the global average 9.34% and 8.50%, respectively (bosma & kelley, 2018, p. 88). employee entrepreneurial activity (eea), in 2018, was only 2.17% of the adult population involved in entrepreneurial activities (bosma & kelley, 2018). the self-employment rate indicates the ratio of workers who work for themselves. this percentage in japan only accounted for 10.2% in 2018 (world bank, 2019c); this corresponds with the tea measure; as we mentioned shortly, the tea ratio is moderate in japan matched to the neighbouring countries. so it is reasonable to have a low self-employment rate, where the number of people engaged in entrepreneurship activities is small, and where the majority of the population turned to the dominant companies to work in. according to the above individual measures and indicators, we can note that japan’s performance is infernal in comparison with the regional and global average. however, the self-employment rate and tae only measures the quantitative aspects of entrepreneurship. according to ács et al. (2017), countries require fewer self-employment rates and more qualitative aspects. they found that tea correlates negatively with development measures, specifically, the index of economic freedom (−0.27), global competitiveness index (−0.46), and ease of doing business index (−0.57) (ács et al., 2017, pp. 31). entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 23 material and methods the global entrepreneurship index gei was developed by ács, autio and szerb (ács, autio, & szerb, 2014; ács, rappai, & szerb, 2011; ács & szerb; 2009) to capture countrylevel entrepreneurship (szerb, komlósi, & páger, 2016). ács et al. (2014) define the entrepreneurial ecosystems as “dynamic institutionally embedded interaction between entrepreneurial attitudes, abilities, and aspirations, by individuals, which drives the allocation of resources through the creation and operation of new ventures” (ács et al., 2014, p. 11). as every ecosystem consists of different pillars, the gei consists of 14 pillars, formed by individuals and institutions variables, which interacts with each other to create an entrepreneurship ecosystem, which the entrepreneurial activity is the output of the ecosystem (ács et al., 2017). the gei is a composite indicator of the health of the entrepreneurship ecosystem in a given country (ács, szerb, lafuente, & lloyd, 2018). it is a multilevel structure consists of three sub-indexes (attitudes, abilities, and aspirations) (3as), which comprises 14 “pillars”1 that merge both individual-level and country-level institutional variables ( szerb et al., 2016; szerb & trumbull, 2018). the gei methodology focuses on the quality aspects of entrepreneurship instead of quantity. the gem measures the quantity aspects of entrepreneurship. for example, as previously seen, japan’s self-employment rate is low, and this does not reflect the economic development as the japanese economy is the third-largest in the world regarding gdp. the methodology focuses on the quality aspects of entrepreneurship not on the number of small enterprises (vending machine) but on the quality of innovative enterprises that adds value to society (ács et al., 2017). the gei takes into account both individuals and institutions aspects of entrepreneurship, while the gem focuses on collecting individual measures of the population. the gei adds macro-level institutional dimensions such as (culture, education, and market size) (szerb et al., 2016; szerb & trumbull, 2018), hence the gei is a valuable tool to help countries accurately assess and evaluate their ecosystem to add value to society. the gei is a compound index consists of a four-level index (ács et al., 2017, p. 93): − variables, − pillars, − sub-indices, − super-index. each of the three sub-indices2 contains individual and institutional variables. the entrepreneurial attitudes sub-index: reflects the individual’s orientation towards entrepreneurship. the entrepreneurial abilities sub-index: reflect the entrepreneurs’ characteristics to turn the opportunity into action. finally, entrepreneurial aspiration sub-index: reflect the entrepreneur’s efforts to start a new venture. (ács et al., 2014, 2017). a novel feature of the gei method is employing the penalty for bottleneck pfb methodology; the gei can distinguish the weakest link (lowest value) in the system to capture the system performance. the worst performing pillars serve as a bottleneck that holds 1 for detailed description about the methodology of the pillars, see (ács et al., 2014). 2 for more detail about the constructing of sub-indexes att, abt, and asb see (ács & szerb, 2009). 24 | tareq lubbadeh back the ecosystem performance. therefore, the best performing pillars are “penalised” because of the distortion. the extent of the penalty depends on the differences between the bottleneck pillar and a particular pillar, the higher the magnitude of the bottleneck, the greater is the penalty (ács et al., 2014; szerb et al., 2016). the pfb draws policy attention to infirmities aspects of the entrepreneurial ecosystem through which appropriate policies can be developed to address it (ács et al., 2017; szerb & trumbull, 2018). these features make the gei a proper approach to analysis the entrepreneurial ecosystems. japan’s entrepreneurial performance based on gei in this section of the article, we will analyse japan’s entrepreneurial performance by relying on the gei. the analysis will focus on the 2012-2016 gei data for japan. table 1 displays the rank of the countries’ overall gei scores for the 2012-2016 averages; we have data for 95 countries in this period. also, the table shows the global competitiveness index classification, where 1 indicates resource-driven countries (least developed nations), 2 indicates efficiency-driven countries (increasingly competitive), and 3 indicates innovation-driven economies (most developed nations) (szerb & trumbull, 2018). table 1. japan position in in global entrepreneurship index rank 2012-2016 average rank country gdp per capita gei stage rank country gdp per capita gei stage 1 united states 51,88 82.5 3 49 uruguay 19,491 34.1 2 2 switzerland 56,39 78.9 3 50 barbados 15,35 34 2 3 canada 42,83 78.3 3 51 south africa 12,38 33.4 2 4 australia 43,88 74.9 3 52 croatia 20,52 32.3 2 5 sweden 44,57 74.7 3 53 costa rica 14,13 31.5 2 6 denmark 44,70 73.7 3 54 lebanon 13,03 31 2 7 united kingdom 37,84 72.2 3 55 kazakhstan 23,50 30 1 8 ireland 52,55 70.3 3 56 belize 7,941 29.8 2 9 netherlands 45,95 69.2 3 57 namibia 9,113 29.4 2 10 finland 39,35 68.1 3 58 macedonia 12,31 29.1 2 11 hong kong 54,27 67.3 3 59 morocco 7,276 28.2 2 12 france 37,57 65.2 3 60 thailand 15,000 27.7 2 13 austria 44,21 65.2 3 61 peru 11,55 27.4 2 14 germany 43,40 64.2 3 62 mexico 16,52 26.6 2 15 belgium 41,21 63.3 3 63 bulgaria 17,35 26.5 2 16 taiwan 37,83 63 3 64 panama 19,82 26.4 2 17 israel 31,67 61.1 3 65 india 5,578 26.3 1 18 chile 22,16 59 2 66 georgia 9,008 25.3 2 19 luxembourg 94,27 58.5 3 67 trinidad & tobago 31,59 25.3 2 20 norway 63,17 58.2 3 68 russia 24,732 24.7 2 21 estonia 26,772 56 3 69 egypt 10,079 24.2 2 22 qatar 119,53 55.4 3 70 philippines 6,589 23.9 1 23 korea 33,372 53.6 3 71 argentina 19,017 23.8 2 24 slovenia 28,592 52.9 3 72 iran 16,184 22.5 2 25 singapore 78,294 52.1 3 73 ghana 3,720 22.5 1 26 japan 36,946 49.4 3 74 algeria 13,207 22.2 1 entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 25 rank country gdp per capita gei stage rank country gdp per capita gei stage 27 cyprus 31,196 48 3 75 vietnam 5,386 22.2 1 28 portugal 26,208 47 3 76 nigeria 5,409 22 1 29 poland 24,484 46.9 2 77 jamaica 8,090 21.7 2 30 lithuania 25,150 46.4 2 78 bolivia 6,325 21.4 1 31 spain 31,691 45.6 3 79 indonesia 10,195 21.1 2 32 turkey 21,871 45 2 80 el salvador 7,743 20.7 2 33 puerto rico 33,844 44.6 3 81 bosnia and herzegovina 10,224 20.7 2 34 united arab emirates 67,133 44.6 3 82 ecuador 10,630 20.5 2 35 slovakia 27,489 42.8 3 83 brazil 14,922 20.4 2 36 latvia 22,298 42.3 2 84 zambia 3,543 20.3 1 37 czech republic 28,380 40.4 3 85 senegal 2,297 19.7 1 38 saudi arabia 50,458 40.2 2 86 guatemala 7,203 18.4 2 39 hungary 23,946 39.4 2 87 suriname 15,371 17.9 2 40 tunisia 10,577 38.8 2 88 pakistan 4,367 17.5 1 41 colombia 12,592 38.3 2 89 libya 17.2 1 42 italy 34,452 38.1 3 90 malawi 1,051 16.6 1 43 jordan 8,390 36.5 2 91 ethiopia 1,231 15.5 1 44 china 12,765 35.9 2 92 cameroon 740 15.3 1 45 greece 24,092 35.9 3 93 uganda 1,646 13.9 1 46 malaysia 24,132 35.5 2 94 angola 6,148 13.8 1 47 romania 19,376 35.0 2 95 burkina faso 1,560 12.5 1 48 botswana 15,271 34.3 1 note: gdp per capita in international $ world bank. source: own elaboration based on (szerb & trumbull, 2018). the highlighted countries with light grey are all located in east asia. we can notice that japan is an innovation-driven economy and occupies 26th place in the global rankings, with a (49.4) gei score, behind hong kong, taiwan, and korea. japan’s overall performance at the 26th in the world and the fourth in east asia is a little surprise for an innovation-driven country. table 2 presents more details about japan’s entrepreneurial performance at subindexes and pillars level. table 2 illustrates the three sub-indices (attitudes, abilities, and aspiration) components, the 14 pillars, and their scores. the pillars shaded in dark grey scored the lowest results (lousy performance); the shaded in light grey have an average score, while the pillars in white achieved the highest results. the attitude sub-index pillars, opportunity perception, start-up skills, and networking are critically low bottleneck pillars. at the same time, japan scores high in risk acceptance; which combines the population risk perception (fear of fail) with the country’s business risk (ács et al., 2017). in the ability sub-index, japan scores high in all the pillars except competition, indicating that an influential business group governs the market or/and vice in competition regulation. only one component in aspiration sub-index scored low, risk capital; which can reflect inadequate financial resources (ács & szerb, 2009; shinato et al., 2013). 26 | tareq lubbadeh table 2. japans entrepreneurial profile at sub-indexes and pillars level 2012-2016 sub-indexes pillars score entrepreneurial attitudes (att) opportunity perception 0.17 start-up skills 0.12 risk acceptance 0.64 networking 0.30 cultural support 0.37 att 28.9 entrepreneurial abilities (abt) opportunity startup 0.61 technology absorption 0.95 human capital 0.93 competition 0.52 abt 57.9 entrepreneurial aspirations (asb) product innovation 0.90 process innovation 1.00 high growth 0.98 internationalization 0.66 risk capital 0.57 asb 61.5 gei 49.4 note: pillars and sub-indexes are normalised values. source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. table 3 presents a further thorough analysis of japan’s entrepreneurial profile at the institutional and individual levels. almost all of japan’s institutional variables are among the best countries (top 25%) except three institutional variables shaded in light grey are among the top 50%; this is expected from the well-developed and innovative country and well-equipped to support entrepreneurial activity. japan is among the worst countries in six individual variables (worst 25%) shaded in darkest grey and just in one variable below the average shaded in dark grey. five of the individual variables shaded in the greyest zone, are all in the att subindex. this means that the entrepreneur’s traits and attitudes toward entrepreneurial activities are shallow compared to other countries, which are consistent with honjo (2015), and nakayama (2016). this can be associated with various reasons. such as reduced exposure to entrepreneurship, especially at a young age, and overlooking the entrepreneurial culture in schools, as well as to particular causes related to the japanese culture such as low tolerance of failure, which has a profound impact on the social relationship (ács et al., 2017; shinato et al., 2013). in the attitudes sub-index, only one individual variable has deficient scores (competitors), indicating the japanese market characterised by high barrier entry that restricts start-up businesses from entering and compete with other companies or similar non-innovative products in the market consist with kegel (2016). the highest-scoring sub-index is entrepreneurial aspirations attributed to the entire individual and institutional variables except for the export variable. entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 27 table 3. japan’s entrepreneurial profile at the variable level based on 2012-2016 averages pillars institutional variables individual variables opportunity perception 0.17 freedom 0.82 opportunity recognition 0.11 start-up skills 0.12 education 0.72 skill perception 0.10 risk acceptance 0.64 country risk 1.00 risk perception 0.40 networking 0.30 connectivity 1.00 know entrepreneurs 0.21 cultural support 0.37 corruption 0.84 career status 0.18 att 28.9 – – – – opportunity startup 0.61 governance 0.75 opportunity motivation 0.62 technology absorption 0.95 technology absorption 0.99 technology level 0.92 human capital 0.93 labor market 0.92 educational level 0.86 competition 0.52 competitiveness and regulation 0.96 competitors 0.30 abt 57.9 – – – – product innovation 0.90 technology transfer 0.99 new product 0.68 process innovation 1.00 science 1.00 new technology 0.58 high growth 0.98 finance and strategy 0.77 gazelle 0.96 internationalization 0.66 economic complexity 1.00 export 0.61 risk capital 0.57 depth of capital market 0.97 informal investment 0.62 asb 61.5 – – – – gei 49.4 institutional 0.91 individual 0.51 note: white: best 25%; light grey: best 50%; dark grey: worst 50%; most shaded grey: worst 25%. source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages the focus should be on the individual –variables where the average of individual variables was 51 shaded in darkest grey (worst 25%), which signifies a problem in japan’s entrepreneurial performance. comparing japan’s entrepreneurial performance to hong kong and taiwan in this section, we evaluate japan’s performance compared to hong kong and taiwan at the level of the entrepreneurship pillars in figure 1. the selection of taiwan and hong kong for the comparison with japan is due to several reasons first the geographical location of the three countries located in east asia, the convergence of gdp per capita, taiwan (37831.6), and japan (36946.3), except hong kong (54279), the similarity of the culture of the three countries. plus, the three countries are considered as innovation-driven countries based on the global competitiveness index classification. despite this similarity, hong kong ranked 16th with 67.3 gei average score, and taiwan ranked 11th with an average of 63, ahead of japan in the 26 places. we can discern that hong kong is the top performance in asia and globally in many pillars, such as opportunity perception, networking, and risk capital (perfect score pillars). nevertheless, hong kong faces a significant bottleneck, first in competition pillar, which could be due to weak competition law and regulation or because of the presence of dominant companies in the markets. second, the process innovation pillar, which reflects the adoption of new technology by start-ups and “gerd”; the amount of domestic expenditure on r&d. the reason for this decline is low spending on research and development, as the country expenditure on r&d was only 0.8% of gdp in 2017 (world bank, 2019b), as 28 | tareq lubbadeh well as hong kong government, is less open to innovation and adopting new technologies. hong kong excels japan significantly, almost in all attitudes related pillars, except risk acceptance. japan should follow the lead of hong kong in the mentioned aspects. figure 1. pillar level compression of japan, taiwan, and hong kong source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. taiwan also considered as a top performer after hong kong, especially in product innovation and risk capital. taiwan has the competition pillar as a bottleneck like hong kong and japan, which indicates that a few companies have monopolistic power in the market. besides, the start-up skills as a bottleneck resembling japan; this can be addressed by education policy. on the other hand, japan surpasses both hong kong and taiwan in technology absorption and process innovation pillars. improving entrepreneurship in japan: a simulation in the prior section, we investigated japan’s entrepreneurial performance and matched it with hong kong and taiwan’s performance based on the gei index; also, we identified the depths and gaps in japan’s performance. in this part, we will try to provide policy suggestions to help japan in improving the entrepreneurship performance by using the pfb3 methodology, by simulating a scenario in which japan allocate more entrepreneurship resource to gain a 10 point increase in the gei index average, from 49.4 to 59.4. the pfb approach assumes that entrepreneurship performance depends on the weakest pillars (poor performance). by increasing the bottleneck pillar, the whole gei score can 3 for more details about the pfb methodology and gei method see (ács et al., 2017, pp. 86–112) 0,000 0,200 0,400 0,600 0,800 1,000 1. opportunity perception 2. startup skills 3. risk acceptance 4. networking 5. cultural support 6. opportunity startup 7. technology absorption 8.human capital 9. competition 10. product innovation 11. process innovation 12. high growth 13. internationalization 14. risk capital japan taiwan hong kong entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 29 be improved (ács, rappai, & szerb, 2011; szerb et al., 2016). in other words, what is the “optimal” allocation of entrepreneurship policy resources to achieve an increase in the gei? and how should the added support be allocated? (szerb et al., 2016, p. 18). table 4 shows japan’s bottleneck pillar and the necessary improvement in the pillars after a 10 point increase in the gei average. table 4. simulation of maximising japan gei index average by 10 points sub-indexes new score pillars required increase in pillar percentage of the total new effort entrepreneurial attitudes opportunity perception 0.18 39% start-up skills 0.23 50% risk acceptance 0.0 0% networking 0.05 11% cultural support 0.0 0% att 40.3 entrepreneurial abilities opportunity start-up 0.0 0% technology absorption 0.0 0% human capital 0.0 0% competition 0.0 0% abt 66.5 entrepreneurial aspirations product innovation 0.0 0% process innovation 0.0 0% high growth 0.0 0% internationalisation 0.0 0% risk capital 0.0 0% asb 71.1 gei 49.3 source: own calculations based on gei index data 2012-2016 averages. according to the table, the most prominent bottleneck pillars are start-up skills, opportunity perception, and networking all in the attitudes sub-index, which is consistent with honjo (2015) and martin (2019). we can see that to improve japan gei average index by 10 points, this will call for using 50% of the total effort in the start-up skills for 0.23 required increase in the pillar, a 39% improvement in opportunity perception for an 0.18 required increase in the pillar, and the rest of the total effort needed in networking for 0.05 required increase in the pillar. if japan wants to improve its entrepreneurial performance, the focus should be toward those areas. the start-up skills pillar consist of skill perception and education. this can be addressed through promoting education policy, such as adding a training curriculum to improve students’ entrepreneurial skills needed to start or advance a business. also, employing more entrepreneurs as lecturers, especially those with expertise in creating a start-up, to provide more realistic and valuable guidance (shinato et al., 2013). opportunity perception pillar consists of two variables opportunity recognition and freedom (ács et al., 2017). the freedom variable got a high score of 82% comprised of two variables “economic freedom and property rights”. still, the drawback is in opportunity recognition, which is only 11%, and this could also be approached by education policies, 30 | tareq lubbadeh more exposure to entrepreneurial activities, and more support for venture start-ups. this will enhance the individual’s ability to seize opportunities. finally, the networking pillar also consists of two variables, connectivity and know entrepreneurs. japan has no defect in connectivity institutional variables, which expected from a civilised country with a robust infrastructure. nevertheless, the drawback in the individual variable know entrepreneurs that scores only 21%, shows the proportion of the people who personally know an entrepreneur who began a business within two years (ács et al., 2017). the low score can be attributed to japan’s culture, individual culture, and limited respect to entrepreneurship as a career choice (martin, 2019; shinato et al., 2013). possibly we can approach this by increasing the exposure of society to entrepreneurs’ stories, and their role in society and the economy; this will improve society’s respect for entrepreneurs. also, through international and local conferences targeting young people, to introduce domestic and foreign entrepreneurs to share their experiences and ideas. this approach can help japan in building a more effective and powerful network between entrepreneurs in japan and outside japan. conclusions the fundamental purpose of the paper is to investigate the entrepreneurial development in japan and suggest some recommendations that can help in enhancing its entrepreneurial performance. we used the gei methodology to examine the country’s development at the institutional and individual levels. also, we used the pfb methodology to suggest policy recommendations by highlighting the worst-performing pillar in the system. based on the multi-level analysis, we found japan’s performance to be modest compared to other countries in the same region as japan is listed in the 26th place in the global rankings after hong kong 11th, and taiwan 16th. hong kong profile surpasses japan profile in the attitudes sub-index. japan should follow the lead of hong kong and taiwan, especially in the attitudes related pillars. the cause for the modest performance is the population characteristics such as perception, motivation, and attitude toward entrepreneurship. where japan is among the worst countries (worst 25%), in six individual variables, and has only three variables in the best 25%, where the average score in the all individual variables is only (0.51). on the other hand, almost all of japan’s institutional variables are among the best 25% countries, and three variables in the best 50% countries, which is expected from an innovation-driven economy. these findings suggest that the focus should be on the individual variables, especially in entrepreneurial attitudes sub-index. we used a novel implication of gei, the pfb methodology; we were able to simulate a situation where japan can improve its gei average scores by 10 points through targeting the weakest pillars. based on the pfb analysis, japan has three main bottlenecks, opportunity perception, start-up skills, and networking which are all in the entrepreneurial attitudes sub-index. to improve japan’s gei scores by 10 points, this call for directing 50% of total effort (entrepreneurship policy resources) in the opportunity perception, 39% in start-up skills, and 11% in the networking pillars. as a limitation, the gei data used in the analysis covers only the 2012-2016 period. therefore, further analysis is needed to cover a more extended or more up-to-date period than the one used in the study, especially since there was a change in the japanese government and policies during the period 2012-2013. we compared the japan profile only entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 31 with hong kong and taiwan and only at the level of the pillar. accordingly, more comparison should be made with various countries outside east asia, at all levels. additionally, gei is a good indicator to be used for start-up companies. despite the limitation, the article contributes to portraying japan’s entrepreneurial profile through a unique index that combines quality-related individual and institutional variables in a single model. we contribute to identifying the weak aspect in japan’s entrepreneurial profile at the sub-index, pillars, and the level of the variables. in particular, the analysis presents empirical evidence that the ground for the modest performance is due to the shortage of population entrepreneurship traits. adding to that, we used the pfb approach to highlight the country’s bottlenecks and to provide approximate suggestions on how much japan seeks to improve its bottleneck. references ács, z. j., autio, e., & szerb, l. (2014). national systems of entrepreneurship: measurement issues and policy implications. research policy, 43(3), 476-494. https://doi.org/10.1016/j.respol.2013.08.016 ács, z. j., rappai, g., & szerb, l. (2011). index-building in a system of interdependent variables: the penalty for bottleneck. gmu school of public policy research paper, 2011-24. https://doi.org/10.2139/ssrn.1945346 ács, z.j., & szerb, l. (2009). the global entrepreneurship index (geindex). foundations and trends in entrepreneurship, 5(5), 341-435. https://doi.org/10.1561/0300000027 ács, z.j., szerb, l., lafuente, e., & lloyd, a. (2018). global entrepreneurship index 2018. cham: springer briefs in economics. doi:10.1007/978-3-030-03279-1 acs, z. j., szerb, l., & lloyd, a. (2017). global entrepreneurship and development index 2017. cham: springer briefs in economics. https://doi.org/10.1007/978-3-319-65903-9 aoyama, y. (2009). entrepreneurship and regional culture : the case of hamamatsu and kyoto. regional studies, 43(3), 495–512. https://doi.org/10.1080/00343400902777042 bosma, n. (2013). the global entrepreneurship monitor (gem) and its impact on entrepreneurship research. foundations and trends in entrepreneurship, 9(2), 143-248. https://doi.org/10.1561/0300000033 bosma, n., & kelley, d. (2018). global entrepreneurship monitor: 2018/2019 global report. retrieved on october 23, 2019 from http://www.gemconsortium.org/report/50012 gem. (2018). total early-stage entrepreneurial activity (tea), % of 18-64 population (2001-2018). retrieved on october 31, 2019 from https://www.gemconsortium.org/data/key-aps honjo, y. (2015). why are entrepreneurship levels so low in japan? japan & the world economy, 36, 88–101. https://doi.org/10.1016/j.japwor.2015.08.002 kegel, p. (2016). a comparison of startup entrepreneurial activity between the united states and japan. journal of management policy and practice, 17(1), 18-26. https://doi.org/10.33423/jmpp.v17i1.1819 martin, j. r. g. (2019). impact of cultural factors on entrepreneurship: evidence from gem model and the singularity of japan. in n. baporikar (ed.), handbook of research on ethics, entrepreneurship, and governance in higher education (pp. 433-454). igi global. https://doi.org/10.4018/978-1-5225-5837-8.ch020 marvel, m.r. (ed.). (2012). encyclopedia of new venture management. los angeles: sage. https://doi.org/10.4135/9781452218571 nakayama, t. (2016). entrepreneurial intention in japan: an empirical study on japanese university students. international journal of business and general management, 5(3), 81-94. 32 | tareq lubbadeh oecd. (2019a). gross domestic product (gdp) (indicator). https://doi.org/10.1787/dc2f7aec-en oecd. (2019b). gross domestic spending on r&d (indicator). https://doi.org/doi: 10.1787/d8b068b4-en reynolds, p., bosma, n., autio, e., hunt, s., de bono, n., servais, i., … chin, n. (2005). global entrepreneurship monitor: data collection design and implementation 1998-2003. small business economics, 24(3), 205–231. https://doi.org/10.1007/s11187-005-1980-1 reynolds, p., camp, m., bygrave, w.d., autio, e., & hay, m. (2002). global entrepreneurship monitor : 2001 executive report. https://doi.org/10.13140/rg.2.1.2501.3286 shinato, t., kamei, k., & dana, l. p. (2013). entrepreneurship education in japanese universities – how do we train for risk taking in a culture of risk adverseness? international journal of entrepreneurship and small business, 20(2), 184-202. https://doi.org/10.1504/ijesb.2013.056278 singer, s., herrington, m., & menipaz, e. (2018). global entrepreneurship monitor: 2017/2018 report. https://doi.org/10.7507/1002-1892.201706082 sternberg, r., & wennekers, s. (2005). determinants and effects of new business creation using global entrepreneurship monitor data. small business economics, 24(3), 193-203. https://doi.org/10.1007/s11187-005-1974-z szerb, l., komlósi, é., & páger, b. (2016). measuring entrepreneurship and optimizing entrepreneurship policy efforts in the european union. cesifo dice report, 114(3), 8-23. retrieved on july 2, 2019 from https://www.econstor.eu/bitstream/10419/167269/1/ifodice-report-v14-y2016-i3-p08-23.pdf szerb, l., & trumbull, w. n. (2018). entrepreneurship development in russia: is russia a normal country? an empirical analysis. journal of small business and enterprise development, 37(11), 572–576. https://doi.org/10.1108/jsbed-01-2018-0033 tilak, j.b.g. (2002). building human capital in east asia: what others can learn. the international bank for reconstruction and development, washington d.c : the world bank. world bank. (2019a). gdp, ppp (current international $) japan [data file]. retrieved on october 3, 2019 from https://data.worldbank.org/indicator/ny.gdp.mktp.pp.cd?locations=jp world bank. (2019b). research and development expenditure (% of gdp) – hong kong sar, china, japan, korea, rep. [data file]. retrieved on november 27, 2019 from https://data.worldbank.org/indicator/gb.xpd.rsdv.gd.zs?locations=hk world bank. (2019c). self-employed, total (% of total employment) (modeled ilo estimate) – japan [data file]. retrieved on october 31, 2019 from https://data.worldbank.org/indicator/sl.emp.self.zs?locations=jp entrepreneurship development in japan: an empirical analysis | 33 author tareq lubbadeh tareq lubbadeh is a ph.d. student in the program in business administration at the university of pécs. he holds an mba degree from albalqa’ applied university (bau), amman, jordan. in his doctoral research, he focuses on the relation between job burnout and employee performance. tareq has a genuine interest in combining the art and science of psychology with useful and practical business applications to improve the work environment. correspondence to: tareq lubbadeh, university of pécs, pécs, rákóczi út 80, 7622, hungary, email: tareq.lubbadeh@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0002-8118-8775 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to express his gratitude to prof. dr lászló szerb, who made the gei dataset available and for his valuable comments of this paper and his inspiration to further research study. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-02-08-113-wacławik s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : wacławik, a. (2017). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy zagrożenie? przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 113-123 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy zagrożenie? anna wacławik* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: anna.waclawik@poczta.onet.pl streszczenie: celem artykułu jest analiza oraz ocena potencjalnych skutków transatlantyckiego partnerstwa w dziedzinie handlu i inwestycji negocjowanego przez unię europejską oraz stany zjednoczone. kluczowym problemem podjętym w artykule jest zidentyfikowanie potencjalnych następstw porozumienia. praca obejmuje też kwestię oddziaływania umowy na jej strony, a także na kraje trzecie. dlatego też dokonano analizy proponowanych zapisów umowy (jej ostateczna treść pozostaje nieznana), a także powołano się na opinie ekspertów zawarte w literaturze przedmiotu. pierwszym przedmiotem rozważań autorka uczyniła charakterystykę czynników, które skłoniły obie strony umowy do podjęcia negocjacji w sprawie porozumienia. następnie, krótko zostały zaprezentowane główne założenia oraz zakres umowy. dalsza część pracy dotyczyła jej skutków z podziałem na pozytywne i negatywne oraz ze wskazaniem kogo mogą one dotyczyć. analiza dostępnych opracowań naukowych doprowadziła do stwierdzenia, iż m.in. z powodu innowacyjności ttip, trudno jednoznacznie przewidzieć zarówno jego skutki jak i ich charakter. niemniej jednak, można zauważyć, że w przypadku skutków negatywnych ich ocena wynika z obserwacji rzeczywistości (kształt negocjacji) oraz faktów z przeszłości (np. przykłady wykorzystywania systemu rozwiązywania sporów przeciwko państwom). z kolei pozytywne następstwa trudno jest prognozować z uwagi na fakt, że ich wystąpienie zależy od wielu czynników zewnętrznych, na które strony porozumienia mogą nie mieć wpływu. na podstawie przeprowadzonej analizy wnioskuje się, że wciąż możliwa jest finalizacja porozumienia tak, aby było ono w przeważającej mierze korzystne dla obu stron. wymagałoby to jednak otwarcia rozmów dla wszystkich interesariuszy oraz udostępnienia wszelkich ustaleń opinii publicznej. zweryfikowane powinny zostać także zapisy dotyczące systemu rozwiązywania sporów. zaś aby sprostać konkurencji ze strony firm amerykańskich, przedsiębiorstwa, szczególnie z biedniejszych krajów ue, powinny skupić się na podnoszeniu swojej konkurencyjności (przy wsparciu ze strony ue). słowa kluczowe: stosunki transatlantyckie; porozumienia handlowe; ttip; strefa wolnego handlu; umowy międzynarodowe klasyfikacja jel: f02, f15 * autorka tekstu jest absolwentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 114 anna wacławik 1. wstęp unia europejska oraz stany zjednoczone to niezaprzeczalnie najwięksi gracze we współczesnej światowej gospodarce. świadczy o tym m.in. ich udział w globalnej wymianie handlowej. ich potencjał demograficzny w połączeniu z osiągnięciami i dalszymi możliwościami w dziedzinie badań i rozwoju wciąż daje tym gospodarkom szanse na wzrost. poza wymienionymi czynnikami do wzrostu obu tych gospodarek może przyczynić się także większa liberalizacja wzajemnego handlu. aby czerpać jak najwięcej z bycia częścią światowego systemu handlu, zarówno stany zjednoczone jak i unia europejska na przestrzeni lat starały się nawiązywać współpracę z krajami trzecimi, także ze sobą nawzajem. kształt stosunków między tymi mocarstwami ma także znaczenie dla całego systemu stosunków międzynarodowych, co jest efektem ich wcześniej wspomnianego potencjału ekonomicznego. pomimo wcześniejszych mniej lub bardziej owocnych inicjatyw (np. nowej agendy transatlantyckiej lub transatlantyckiego partnerstwa gospodarczego), dopiero w roku 2013 zdecydowano się podjąć najpoważniejszy krok w stronę bardzo szerokiej liberalizacji bilateralnej wymiany handlowej i inwestycyjnej (czermińska, 2014). krokiem tym było zainicjowanie negocjacji w sprawie transatlantyckiego partnerstwa w dziedzinie handlu i inwestycji (ttip). pojawia się jednak pytanie dotyczące potencjalnych skutków ttip. czy proponowane regulacje (a może właśnie deregulacje) oraz tak daleko idąca liberalizacja przyniosą korzyści wszystkim a przynajmniej większości podmiotów, których mają dotyczyć? chodzi tutaj przede wszystkim o przedsiębiorców, konsumentów, ale także państwa, jako że nie można zapominać, że ue nie jest jednolitym tworem, ale składa się państw, między którymi także występują różnice ekonomiczne. 2. geneza u podstaw ttip leży wiele czynników. pomysł zrodził się m.in. pod wpływem ostatniego kryzysu w światowej gospodarce, impasu w wielostronnych negocjacjach na forum światowej organizacji handlu oraz samego charakteru dotychczasowej wymiany między ue a usa. kryzys finansowy ostatnich lat wystawił na próbę bilateralne relacje między usa a ue, jako że w wyniku przeniesienia kryzysu zza atlantyku na stary kontynent nastąpił spadek we wzajemnej wymianie handlowej. spadł także wspólny udział tych podmiotów w wymianie światowej. udział unii europejskiej w handlu towarowym z 38,6% w roku 2007 obniżył się do 32,2% w 2014 roku, zaś w takim samym okresie udział usa z 11,2% zmniejszył się do 10,7%. dzięki ttip transatlantycka wymiana miałaby się odbywać na preferencyjnych warunkach. biorąc pod uwagę wielkość tej wymiany byłaby to największa taka strefa na świecie (starzyk, 2014). doszukując się przyczyn stworzenia ttip nie można pominąć kryzysu multilateryzacji w światowej wymianie. głównym forum wielostronnych rozmów jest światowa organizacja handlu (wto – world trade organisation), która cel liberalizacji wymiany handlowej przejęła od gatt (general agreement on tariffs transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy… 115 and trade). jednak dialog prowadzony w ramach rundy z doha nie przyniósł większych zmian. jako jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy podaje się rosnącą liczbę podpisywanych umów o wolnym handlu (fta – free trade agreements). jednak w opinii wielu ekspertów takie porozumienia uzupełniają tylko działania liberalizacyjne w ramach wto. według przeciwników takiego rozwiązania, strony takich umów skupiając się jedynie na rozwoju stosunków bilateralnych, powoli przestają być zainteresowane liberalizacją w systemie wielostronnym. jednocześnie kwestionują też potencjalne korzyści wynikające z bycia członkiem wto, szczególnie te wynikające ze stosowania knu (klauzuli najwyższego uprzywilejowania). bez względu na opinie faktem jest, że wobec impasu w negocjacjach multilateralnych oraz marginalizacji roli wto państwa wysoko rozwinięte podjęły się tworzenia własnych regulacji wymiany handlowej. ich głównym celem jest bowiem obrona własnych interesów. na dodatek powstające fta są umowami nowej generacji, które oprócz eliminowania barier taryfowych opierają się na mechanizmach i rozwiązaniach instytucjonalnych, tworzonych na kształt tych istniejących w ramach wto (chodzi tu m.in. o system rozwiązywania sporów czy wyspecjalizowane grupy robocze) (wieczorek, 2014). obok przyczyn globalnych istnieją także te wynikające z samego charakteru wymiany między ue a usa, która jest dość konserwatywna. opiera się ona bowiem głównie na klauzuli najwyższego uprzywilejowania, według której „wszelkie korzyści, ulgi, przywileje lub zezwolenia, przyznawane przez jedną z umawiających się stron jakiemukolwiek innemu produktowi pochodzącego z jakiegokolwiek innego kraju lub przeznaczonemu dla tego kraju, będą niezwłocznie i bez jakichkolwiek warunków rozciągnięte na podobny produkt pochodzący z terytoriów lub przeznaczony dla terytoriów umawiających się stron” (kałduński, 2006). dlatego też oba mocarstwa stosują wobec siebie liczne bariery taryfowe i pozataryfowe. każde z nich wspiera także swój eksport poprzez subsydiowanie oraz udzielanie preferencji w zamówieniach publicznych (starzyk, 2014). od lat 90. xx w. podejmowano liczne inicjatywy mające ułatwić wzajemną współpracę. najbardziej istotnym wydawał się projekt utworzenia transatlantyckiej strefy wolnego handlu (tafta – transatlantic free trade area), za ustanowieniem której przemawiał rozmiar potencjalnych korzyści. krokiem ku temu miało być utworzenie transatlantyckiej rady gospodarczej, która miała wypracować ramy przyszłej współpracy gospodarczej. w 1998 roku projekt tafta spotkał się jednak z dezaprobatą podczas posiedzenia rady unii europejskiej. powodami jego odrzucenia było m.in. przewidywane ograniczenie ważności multilateralnych zasad w handlu światowym, jako że znaczna część obrotów światowych zostałaby objęta osobnym porozumieniem oraz brak możliwości włączenia do porozumienia swobodnego handlu rolnego, gdyż byłoby to niezgodne z polityką rolną ue. w tym samym czasie działalność transatlantyckiej rady gospodarczej doprowadziła do zawarcia wielu porozumień dotyczących handlu i inwestycji, które jednak dla wielu grup nie były wystarczające. mimo tego, były one podstawą w negocjowaniu ttip (wieczorek, 2014). 116 anna wacławik 3. główne założenia ttip tworząc podwaliny pod ttip, wyznaczono grupę roboczą wysokiego szczebla ds. zatrudnienia i wzrostu. jak podaje j. wieczorek (2014), do jej zadań należała „identyfikacja działań i środków promujących wzrost handlu i inwestycji pomiędzy ue i usa, celem wzajemnej korzystnej kreacji zatrudnienia, pobudzenia wzrostu gospodarczego i międzynarodowej konkurencyjności”. stworzony przez nią raport końcowy zawierał konkluzję, że założone cele możliwe są do zrealizowania jedynie na bazie porozumienia wszechstronnego. miałoby ono obejmować kwestie ułatwień w dziedzinie handlu i inwestycji, a także te o charakterze regulacyjnym. podstawą ttip ma być jednak strefa wolnego handlu, w obrębie której zniesione są wszystkie cła, a także inne bariery występujące w handlu, jednak państwa wchodzące w jej skład nadal mogą prowadzić niezależną politykę handlową wobec krajów trzecich (skrzypczyńska, 2015). nawiązując do idei strefy wolnego handlu, w pierwszej kolejności zniesione zostałyby bariery taryfowe między stronami porozumienia. jednak w swojej istocie ttip ma wychodzić poza te standardowe założenia i likwidować także bardziej dotkliwe bariery pozataryfowe. ujawnia się to np. w kontekście handlu usługami. aby mógł on się odbywać swobodnie, usługodawcy powinni być obecni na rynku partnera, a także potencjalni ich producenci czy nabywcy powinni mieć możliwość swobodnego przemieszczania się na terytorium kraju partnerskiego, a to już wykracza poza warunki strefy wolnego handlu. poza likwidacją barier taryfowych planowane jest utworzenie traktatowych mechanizmów, które miałyby być narzędziem stymulującym obroty nie tylko handlowe, ale także kapitałowe (przede wszystkim przepływ inwestycji bezpośrednich). liczne preferencje i szersza liberalizacja z pewnością zwiększyłyby wzajemny dostęp do rynków towarowych, usług, a także czynników produkcji (szczególnie kapitału) (starzyk, 2014). szeroki zakres porozumienia widać chociażby w jego planowanej strukturze, która formalnie ma obejmować: − dostępu do rynku (w tym zawiera się wymiana towarowa, handel usługowy, zamówienia publiczne, reguły pochodzenia); − regulacji i barier pozataryfowych (bariery techniczne, przepisy sanitarne i fitosanitarne, regulacje dotyczące konkretnych gałęzi przemysłu, tj. przemysłu chemicznego, farmaceutycznego, kosmetycznego, motoryzacyjnego, tekstylnego czy technologii informacyjnych i komunikacyjnych; − reguł w handlu międzynarodowym (odnoszących się do kwestii tj. polityka konkurencji, inwestycje, zrównoważony wzrost, surowce, energia, sektor mśp, prawa własności intelektualnej czy system rozwiązywania sporów między rządami) (european commission, 2016). każdy kraj przystępujący do strefy wolnego handlu, unii celnej, wspólnego rynku czy unii walutowych powinien dokonać oceny potencjalnych korzyści i kosztów. jeśli przeważają te pierwsze to bycie członkiem takiego ugrupowania ma sens. transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy… 117 jednak taka ocena jest trudna ze względu na brak odpowiednich mierników ilościowych, dzięki którym kraj uzyskałby pełny obraz skutków także w sferze społecznej i politycznej, a nie tylko gospodarczej (mucha-leszko, 2012). 4. pozytywne skutki ttip zastanawiając się nad potencjalnymi korzyściami płynącymi z porozumienia, u podstaw którego leży strefa wolnego handlu, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na potencjalne efekty związane z tym etapem integracji gospodarczej. chodzi przede wszystkim o efekt kreacji oraz przesunięcia handlu. pierwszy z nich polega na tym, że w wyniku całkowitej redukcji stawek celnych między członkami strefy pojawiają się nowe strumienie handlu. dzięki temu jeżeli w danym kraju występuje nieefektywna produkcja może ona zostać zastąpiona tańszą, bardziej wydajną produkcją z kraju partnerskiego, która do tej pory była za droga. w przypadku unii europejskiej oraz stanów zjednoczonych pojawia się jednak pytanie o zasadność utworzenia strefy wolnego handlu, skoro stawki celne między nimi są na relatywnie niskim poziomie. średnia stawa celna jaką obciążone są przez stany europejskie produkty wynosi 2,1%, zaś w odwrotnej sytuacji jest to 2,8%. jednak z uwagi na rozmiar wzajemnej wymiany handlowej, całkowite zniesienie barier taryfowych miałoby pozytywny wpływ na wzrost tych gospodarek, poziom zatrudnienia, a także na zwiększenie wolumenu wzajemnego handlu. w kontekście efektu kreacji handlu i jego wystąpienia, trudno jednak nie zauważyć, że wciąż istnieją grupy towarów szczególnie chronionych zarówno przez unię europejską, jak i przez stany zjednoczone. istotny wydaje się też ich udział w strukturze wymiany transatlantyckiej. unia europejska szczególnie chroni rynek towarów konsumpcyjnych. wynika to z tzw. eskalacji celnej, czyli wzrostu stawki na skutek coraz większego przetworzenia produktu. jednak oprócz towarów przetworzonych, wysokimi (najczęściej kilkunastoprocentowymi) stawkami celnymi objęte są też m.in. obuwie, odzież oraz pościel, dywany, elektronika użytkowa, a także środki transportu tj. samochody osobowe czy ciężarówki (latoszek & kłos, 2014). usa nakłada zaś wysokie stawki na produkty spożywcze oraz przemysłowe (m.in. obuwie i ubrania, tekstylia, wyroby skórzane) (gadomski i in., 2015). w imporcie unijnym z usa prawie 20% stanowią właśnie wyżej wymienione towary konsumpcyjne. można więc przypuszczać, że znaczące mogą być korzyści dla europejskich konsumentów w przypadku usunięcia ograniczania jakim są cła. w rzeczywistości może się jednak okazać, że obniżka cen detalicznych nie będzie równomierna z obniżką wynikającą ze zniesienia cła. niewykluczony jest nawet wzrost cen. dotyczy to m.in. towarów luksusowych, których eksporterzy mogą ten dodatkowy zysk zainwestować na rynkach w krajach trzecich albo przeznaczyć je na badania i rozwój. innymi „beneficjentami” mogą zostać importerzy lub dystrybutorzy. sami nabywaliby dobra po niższych cenach, ale wcale nie musiałaby za tym iść ich obniżka dla dalszych nabywców lub ostatecznych konsumentów. jedynym ograniczeniem takich praktyk może być struktura rynku czy istniejący na nim 118 anna wacławik popyt (latoszek & kłos, 2014). tak więc, nie można jednoznacznie stwierdzić, że zjawisko to wystąpi lub kto będzie jego beneficjentem. podobna niepewność dotyczy drugiego z efektów, czyli efektu przesunięcia handlu. jego istota polega na zastąpieniu strumieni handlu z krajami trzecimi strumieniami pochodzącymi z krajów wchodzących w skład strefy wolnego handlu. o ile dla tych ostatnich sytuacja ta niesie skutki pozytywne, to dla krajów trzecich oznacza zmniejszenie ich wolumenu handlu zagranicznego. 5. negatywne skutki ttip zagrożenia jakie płyną ze strony ttip nie wynikają z teorii naukowych, ale raczej z bacznej obserwacji i analizy chociażby samych negocjacji porozumienia. w pierwszej kolejności należy podkreślić fakt, że jeżeli ttip nie miałoby wprowadzić żadnych istotnych zmian, to nikt nie prowadziłby tak długich rozmów w tej sprawie. drugą sprawą wzbudzającą kontrowersje jest kwestia grup biorących udział w negocjacjach. w roku 2012 oraz na początku roku 2013 komisja europejska organizowała spotkania z grupami interesów. na 560 różnych konsultacji, debat czy spotkań „za zamkniętymi drzwiami” aż 92% odbyło się z udziałem przedstawicieli sektora prywatnego, a tylko w 4 procentach uczestniczyli przedstawiciele strony społecznej. oznacza to, że na każde spotkanie ze związkami zawodowymi czy grupami konsumentów przypadało aż 20 z przedstawicielami biznesu czy przemysłu. spośród 25 największych lobbujących interesariuszy żaden nie był reprezentantem tych pierwszych. sytuacja niewiele zmieniła się po tym jak na wniosek komisji europejskiej została utworzona grupa doradcza (ttip advisory group), w skład której wchodzili eksperci reprezentujący wcześniej wymienione grupy społeczne. promowano ją jako przykład zaangażowania komisji na rzecz bliskiego dialogu ze wszystkimi, których ttip dotyczy. w okresie od 1 lipca 2013 roku do 20 lutego 2014 roku, na 154 spotkania, aż 74% odbyło się przy udziale wielkich korporacji. do najintensywniej lobbujących grup należą przedstawiciele: − sektora rolno-spożywczego; − wielu sektorów, tacy jak europejska federacja pracodawców businneseurope, amerykańska izba handlowa (us chamber of commerce) czy krajowe związki przemysłowe (np. the confederation of british industry oraz the federation of german industries); − sektora telekomunikacji i it; − przemysłu motoryzacyjnego; − przemysłu maszynowego; − przemysłu chemicznego; − finansów; − przemysłu audiowizualnego; − przemysłu farmaceutycznego. jednak to lobbyści sektora rolno-spożywczego stanowili znaczącą większość. ich liczba przekraczała liczbę lobbystów z sektora motoryzacyjnego, chemicznego, transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy… 119 farmaceutycznego i finansów razem wziętych. fakt ten nie dziwi, z racji obecnie istniejących różnic w standardach dotyczących bezpieczeństwa żywności. ich ujednolicenie oznaczałoby dla koncernów spożywczych (zwłaszcza tych amerykańskich) ogromne zyski. wobec tak twardych danych trudno wierzyć komisji europejskiej, że w wyniku ttip nie zostaną obniżone standardy bezpieczeństwa, skoro przygotowując rozmowy bardzo blisko współpracowała z tymi, którym tak bardzo zależy na ich obniżeniu. warto też zwrócić uwagę na to, z jakich krajów pochodzą najwięksi lobbyści. o rozpoczęcie negocjacji najbardziej zabiegały firmy z usa oraz europy zachodniej. to pokazuje miejsce w szeregu nowych krajów członkowskich oraz niesie dla nich zagrożenie ponoszenia kosztów zwiększonej konkurencji na swoich rynkach, na którą nie są przygotowane (ceo, 2014). poza kwestią uczestników negocjacji, największy sprzeciw wśród społeczeństwa wzbudzała kwestia tajności wszelkich spotkań. bardzo trudno bowiem debatować o umowie i przewidywać jej skutki, w sytuacji gdy większość dokumentów jej dotyczących nie jest dostępna dla opinii publicznej. tak naprawdę przez ponad rok rozmowy odbywały się za zamkniętymi drzwiami. nadal zresztą w znacznym stopniu są tajne, tak więc znacząco ograniczona jest demokratyczna kontrola, która dawałaby szansę na ograniczenie potencjalnych, negatywnych skutków (raś, 2015). całą sytuację dobrze obrazuje przykład z 2013 roku, kiedy to jedna z grup zajmujących się eksponowaniem wpływu korporacji na politykę unii europejskiej, zwróciła się do komisji europejskiej (w ramach prawa do informacji publicznej) z prośbą o przesłanie informacji dotyczącej kontaktów tego organu z przedstawicielami przemysłu w trakcie przygotowań do negocjacji. zgodnie z unijnym prawem, odpowiedź powinna otrzymać w ciągu 15 dni roboczych, a w rzeczywistości pierwsze dokumenty przysłano po 14 miesiącach. przez cały ten czas nieograniczony dostęp do dokumentów oraz informacji dotyczącej strategii negocjacyjnej mieli przedstawiciele biznesu (ceo, 2014). na stronie komisji europejskiej można znaleźć co prawda odsyłacze do dokumentów, jednak są to zwykle ogólne wyjaśnienia, zawierające raczej propagandowe hasła, przemawiające za ttip (jak chociażby stwierdzenie, że negocjacje dotyczące ttip są otwarte jak żadne inne). można też się zastanawiać, na ile publikacja tych dokumentów była wyrazem dobrej woli komisji, a na ile efektem presji ze strony przeciwników ttip zrzeszonych chociażby wokół inicjatywy stop ttip. trudno także nazwać oznaką otwartości wycinkowe badania opinii publicznej zlecone przez komisję europejską, które na dodatek dotykały jedynie kwestii systemu rozwiązywania sporów, tzw. isds (z ang. investor-state dispute settlement). co ciekawe, ponad 90 procent respondentów opowiedziało się przeciwko uwzględnieniu tego systemu w umowie (raś, 2015). to właśnie kwestia włączenia isds wzbudza największe kontrowersje. sam system w swoich początkach spełniał rolę obrońcy inwestorów. powstał on w latach 50. ubiegłego wieku. jego celem była ochrona firm inwestujących w krajach słabo rozwiniętych przed tzw. bezpośrednim wywłaszczeniem. powodem był brak wiarygodnego systemu sądowniczego w tychże krajach. w obecnych czasach isds 120 anna wacławik wykorzystywany jest przez wielkie korporacje do wysuwania wobec państw roszczeń, również z tytułu pośredniego wywłaszczenia1. co więcej wywłaszczenie to może dotyczyć przyszłych zysków oskarżyciela, czyli zysków, które w chwili skarżenia nie występują i są jedynie szacowane. samo pojęcie pośredniego wywłaszczania nie występuje w umowach inwestycyjnych dotychczas zawieranych przez ue. w państwach unijnych, oprócz definicji wywłaszczenia, problematyczne jest też dokładne określenie inwestycji, które w zależności od umowy odnosi się jedynie do bezpośrednich inwestycji zagranicznych lub dodatkowo do innych aktywów (w tym np. know-how) (dugiel, 2015). według l. oręziak, brak dokładnych zapisów pozwoli pozywać państwa za dowolny wprowadzony akt prawny, który jedynie w uznaniu korporacji stoi im na przeszkodzie w osiągnięciu zakładanych zysków (raś, 2015). o przykłady dowolnej interpretacji nie trudno. szwedzka firma vattenfall zaskarżyła niemcy w związku z nowelizacją ustawy o energii atomowej, która ograniczała pozyskiwanie energii z tego źródła (dugiel, 2015). do arbitrażu została pozwana przez firmę eureko (udziałowca pzu) także polska, która na rzecz inwestora musiała wypłacić 9 mld złotych odszkodowania (raś, 2015). w wypadku wprowadzenia systemu, prawdopodobne jest wystąpienie tzw. chłodzenia regulacji, jako że pod groźbą skargi ze strony inwestora, rządy będą bały się dokonywać zmian dotyczących polityki publicznej. l. oręziak podkreśla, że szanse państwa na wygranie takiego sporu są niewielkie, co zresztą pokazuje praktyka. spory takie rozstrzygane są nie przez sądy powszechne a sądy arbitrażowe, które powoływane są w momencie wniesienia skargi. arbitrami zostają prawnicy z prywatnych kancelarii prawniczych, którzy w zależności od sporu, mogą pełnić różne role (np. w jednym być sędzią, a w drugim obrońcą jednej ze stron). stąd też trudno o obiektywizm, nie wspominając o niezależności takiego sądu (raś, 2015). 6. ttip a wybory prezydenckie w usa mówiąc jednak o przyszłości ttip być może bardziej stosownym od pytania o potencjalne skutki jest pytanie o to, czy w ogóle dojdzie do podpisania porozumienia. jest to kwestia szczególnie istotna w kontekście niedawnej wygranej donalda trumpa w wyborach prezydenckich w stanach zjednoczonych. o jego stosunku do porozumień handlowych świadczy chociażby jego wypowiedź na temat nafta (north american free trade agreement), które uważa za najgorsze porozumienie kiedykolwiek podpisane przez stany zjednoczone i obwinia je o zniszczenie amerykańskiego przemysłu (holodny, 2017). w czasie kampanii wyborczej jedną z głównych obietnic trump’a była renegocjacja tej umowy, co podkreślił jeszcze w swojej przemowie po ceremonii zaprzysiężenia. oprócz nafta na celowniku znalazło się także ttp (trans-pacific partnership), w swojej istocie bardzo podobne do ttip, 1 jako że wywłaszczenie bezpośrednie niosło za sobą obowiązek odszkodowania na rzecz inwestora, z czasem państwa zaczęły unikać bezpośredniej ingerencji i podejmowały działania pozbawiające inwestora możliwości wykorzystywania jego praw własności lub też czyniące to prawo bezużytecznym ekonomicznie lub z prawnego punktu widzenia. co więcej w przypadku wywłaszczenia pośredniego, w świetle prawa, prawo własności nadal jest w posiadaniu inwestora, podczas gdy przy wywłaszczeniu bezpośrednim następuje nacjonalizacja inwestycji (bors, 2014). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy… 121 jednak obejmujące więcej państw (usa, meksyk, kanadę oraz państwa basenu oceanu spokojnego). negocjacje dotyczące ttp są na bardziej zaawansowanym etapie. pomimo tego, 23 stycznia 2017 roku donald trump podpisał dekret, który zapoczątkował proces wycofywania się usa z tego porozumienia (moore, cox, 2017). kroki te zdecydowanie wskazują na protekcjonistyczny charakter przyszłej polityki handlowej prowadzonej przez obecnego amerykańskiego prezydenta, przez co wielu ekspertów wróży zakończenie fiaskiem rozmów dotyczących ttip. 7. podsumowanie należy podkreślić, że niniejszy artykuł nie wyczerpuje w pełni tematu potencjalnych korzyści, a także zagrożeń wynikających z ttip. wybrane kwestie są niemniej jednak najczęściej przywoływanymi argumentami w dyskusjach na ten temat. jako że ttip ma być pierwszym tak szerokim porozumieniem w sprawie handlu i inwestycji między największymi graczami światowej gospodarki, stąd trudno jednoznacznie przewidywać jego skutki. analizowane możliwe korzyści wynikają z teorii naukowych, które nie zawsze sprawdzają się w rzeczywistości. z tego powodu trudno definitywnie stwierdzić, czy dane zjawisko wystąpi czy nie. w przypadku efektów kreacji handlu oprócz prawdopodobieństwa wystąpienia, utrudnione jest także oszacowanie jak bardzo mogłyby zwiększyć się przepływy między partnerami lub jaka część handlu z krajami trzecimi zostałaby zastąpiona wzajemną wymianą wewnątrz strefy wolnego handlu. w kontekście zagrożeń, raczej oba przytoczone argumenty wskazują na skierowanie ttip na potrzeby głównie wielkich korporacji. jednak wniosek ten nie płynie z nauki, lecz z obserwacji samych negocjacji, których dotychczasowa, tajna forma wzbudza nieufność wielu środowisk. także obawy dotyczące systemu rozwiązywania sporów między inwestorami a krajami goszczącymi oparte są na fakcie, że do tej pory w sporach tych częściej tryumfowali inwestorzy. pomimo tego, że argumentacja przeciwników wydaje się być mocniejsza, najrozsądniejszym wyjściem pozostaje wstrzymanie się z jednoznacznymi ocenami do momentu przedstawienia treści całego porozumienia. mimo wszystko, wciąż wydaje się, że ttip może być szansą dla obu stron porozumienia. jednak żeby tak się stało, powinien diametralnie zmienić się kształt negocjacji, do których w jeszcze większym stopniu i nie tylko pozornie powinny zostać dopuszczone wszystkie grupy interesu po obu stronach atlantyku. w celu chociażby częściowego odzyskania zaufania społeczeństwa, strony musiałyby również odtajnić rozmowy oraz przeprowadzić szerokie konsultacje z przedstawicielami strony społecznej, a także badania opinii publicznej, które obejmowałyby więcej kontrowersyjnych kwestii. wyniki tych badań należałoby uwzględnić przy formułowaniu zapisów umowy. unia europejska ze swojej strony powinna ubiegać się o zbadanie zasadności i sprawiedliwości niektórych zapisów w systemie rozwiązywania sporów. wydaje się także, że nie należałoby uzależniać finalizacji umowy tylko od tego zapisu, co do tej pory próbują robić stany zjednoczone. 122 anna wacławik w kontekście efektu kreacji handlu, szczególnie firmy z nowych krajów członkowskich ue powinny być wspierane przez wspólnotę. muszą one podnieść swoją konkurencyjność, aby nie zostały wyparte z rynku przez firmy amerykańskie, a także aby możliwe stało się ich wejście na rynek amerykański. krokiem ku temu musiałoby być m.in. zwiększenie wydatków na badania i rozwój. literatura bors, m. (2014). wywłaszczenie pośrednie i postępujące a ochrona inwestora w świetle międzynarodowego prawa inwestycyjnego. studia iuridica lublinensia, 21, 181-203. ceo (2014). who lobbies most on ttip?. corporate europe observatory, 8 july 2015, retrieved from https://corporateeurope.org/international-trade/2014/07/who-lobbiesmost-ttip on 1 february 2017. czermińska, m. (2014). stosunki handlowe unii europejskiej i usa w warunkach współpracy transatlantyckiej. krakowskie studia międzynarodowe, 2, 15-33. dugiel, w. (2015). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji – wsparcie czy zagrożenie dla wielostronnych porozumień międzynarodowych. kwartalnik kolegium ekonomiczno-społecznego studia i prace,1, 117-150. european commission (2016). eu negotiating texts in ttip, 14 july 2016, retrieved from http://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=1230#market-access on 16 december 2017. gadomski, w., kalinowski, t., rot, m., & sadowska-cieślak, e. (2015). fakty i mity i ttip. negocjacje umowy o wolnym handlu pomiędzy stanami zjednoczonymi a unią europejską (transatlantyckie partnerstwo handlowo-inwestycyjne). warszawa: ministerstwo spraw zagranicznych. holodny, e. (2017). trump wants to renegotiate nafta – here’s what you need to know, business insider, 5 february 2017, retrieved from http://www.businessinsider.com/what-isnafta-is-it-good-for-america-2017-2?ir=t on 7 february 2017. kałduński, m.m. (2006). klauzula największego uprzywilejowania. toruń: tnoik. latoszek, e., & kłos, a. (2014). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji jako nowe ramy instytucjonalne współpracy gospodarczej między ue a usa. studia europejskie, 3, 51-71. moore, j., & cox, j. (2017). trump calls time on america’s trade deals – what does it all mean?, the independent, 23 january 2017, retrieved from http://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/trump-calls-time-on-americas-tradedeals-what-does-it-all-mean-a7542266.html on 7 february 2017. mucha-leszko, b. (2012). korzyści międzynarodowej integracji gospodarczej a osiągnięcia i problemy unii europejskiej. w: w. bieńkowski, s.i. bukowski, g. olszewska (red.), przyszłość integracji europejskiej – konkurencyjność i rynki, 15-42. warszawa: cedewu. raś, l. (2015). prof. leokadia oręziak o ttip: umowa pomiędzy ue i usa będzie korzystna tylko dla wielkich korporacji, gazeta prawna, 4 lutego 2015. pozyskano z http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/851265,prof-leokadia-oreziak-umowa-ttipkorzysci-dla-korporacji-isds.html w dniu 16 grudnia 2016. transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycji: szansa czy… 123 raś, l. (2015). ttip: trzy grzechy główne negocjacji umowy pomiędzy ue a usa, gazeta prawna, 29 stycznia 2015. pozyskano z http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/850375,ttip-grzechy-glowne-negocjacji-umowa-pomiedzy-ue-a-usa.html w dniu 16 grudnia 2016. skrzypczyńska, j. (2015). integracja regionalna ue a reguły gatt/wto. rocznik integracji europejskiej, 9, 471-478. starzyk, k. (2014). transatlantyckie partnerstwo handlowe i inwestycyjne (ttip): założenia i potencjalne korzyści (s.227-235). w: m. maciejewski, s. wydymus (red.), tradycyjne i nowe kierunki rozwoju handlu międzynarodowego. warszawa: cedewu.pl. wieczorek, j. (2014). transatlantyckie partnerstwo w dziedzinie handlu i inwestycjidźwignią wolnego handlu? myśl ekonomiczna i polityczna, 1, 17-44. transatlantic trade and investment partnership: a chance or a threat? abstract: this article is an attempt of analysis and evaluation of potential future results of transatlantic trade and investment partnership, which is currently negotiated by the european union and the united states. the key point of the article is defining possible consequences of the agreement. the issue of its impact on both parties and third-party countries is also involved in the work, therefore, proposed content of the agreement was analysed (its final content remains unknown to the public) and opinion of experts was alleged. the author starts with a characteristic of factors underlying a decision to start the negotiations. in the next part the plank and the scope of the agreement are briefly presented. then, the work concerns the potential consequences of ttip, dividing them into positive and negative ones and showing who they may touch. the analysis of available scientific papers and studies led to a conclusion that because ttip is an innovative agreement, it is hard to unambiguously forecast its consequences and their shape. nevertheless, it is seen that the assessment of negative effect is rather based on the observation of reality (e.g. shape of negotiations) and facts from the past (e.g. examples of using dispute settlement system against countries). at the same time, positive effects can be hardly predicted, as their appearance depends on many external factors, on which both parties of ttip have no influence. it is concluded that ttip still could be beneficial to both the european union and the united states. however, it would require opening the negotiations for all interest groups and facilitating all arrangements to the public. a matter of including investor-state dispute settlement in the agreement should be verified and discussed thoroughly. as far as european enterprises are concerned, they ought to focus on increasing their competitiveness in order to measure up to competition of american companies. keywords: transatlantic relations; trade agreements; ttip; free-trade area; international agreements jel codes: f02, f15 aib18-10-gongeta sanja-pp167 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. impact of economic crisis on business regulation reforms sanja gongeta college of applied sciences lavoslav ruzicka in vukovar, croatia, sanja.gongeta@gmail.com abstract the objective of this article is to identify link between the last economic crisis and business regulatory reforms. the data set contains the information about number of doing business reforms and its impact to selected countries’ total ranking in doing business. the article presents review of empirical work available in scientific literature assessing how the regulatory environment for doing business affects productivity, economic growth, trade and investment. available data shows that an economic crisis creates a stronger motivation for reform and how a simplified and competitive regulatory framework with reduced barriers can encourage business entrepreneurship and economic growth. the article expands the current knowledge on link between regulatory framework and economic growth. it includes both economic and legal overview in order to under-stand how the economic crisis affected the regulatory framework for doing business. it indicates the importance of an adequate legal framework that follows dynamic eco-nomic trends. keywords: economic crisis; regulatory reforms; deregulation; doing business; jel codes: k2, k20 168 | sanja gongeta introduction it’s been ten years since the world has suffered the last financial crisis. as many authors call it, the worst financial crisis since the great depression, has affected most countries in one way or another and some far more severely than others. (barth, kaufmann, 2015) economies are more likely to implement regulatory reforms in the doing business areas when there is fiscal distress so numerous of affected countries already implemented regulatory reforms in their legal system and these include both reforms in financial regulatory system and business regulation framework. economic growth and development is impossible without effective economic governance. a good regulatory institutional environment is one that “establishes an incentive structure that reduces uncertainty and promotes efficiency, thereby contributing to stronger economic performance”. (kirkpatrick, 2014, p. 162) simplified and supportive legislative framework, adapted to the requirements of entrepreneurs, is necessary for achievement of stable and predictable economic growth and job creation. (vujčić, gongeta, 2018, p. 295) regulatory reform is one area where significant improvements in competitiveness can be made at little cost. (kennedy, 2015, p. 3) the objective of this article is to identify link between the last economic crisis and business regulatory reforms. the data set analysed in this article contains the information about number of doing business reforms and its impact to selected countries’ total ranking in doing business. the article presents review of empirical work available in scientific literature assessing how the regulatory environment for doing business affects productivity, economic growth, trade and investment. according to the latest data in doing business 20181 there is sample evidence of the positive impact of reforming in the business regulation areas with a historically higher number of reforms—namely starting a business, paying taxes and trading across borders. the regions with the highest share of reforming economies are europe and central asia, south asia and sub-saharan africa. (doing business 2018) the structure of the article is as follows. chapter two focuses on similar literature that proves statistically significant and positive relationship between the quality of the regulatory environment and economic growth. chapter three emphasizes the importance of correcting the market failure and improvement of market competition through the adequate and effective regulatory framework for promoting competition and controlling the anti-competitive behaviour of dominant firms. in chapters four and five there are some examples of how reducing administrative burdens, simplifying regulation, strengthening competition and cutting red tape are reforms that pay off. also, the article analyses some empirical evidence how these kind of reforms are positively associated with higher manufacturing productivity growth in low-income economies and aggregate productivity growth in middle-income economies indicators. 1 the doing business database provides annual cross-country rankings on 10 different components of regulatory burden on business: starting a business, construction permits, employing workers, registering property, getting credit, protecting investors, paying taxes, trading across borders, enforcing contracts, and closing a business. it measures aspects of regulation that enable or hinder entrepreneurs in starting, operating or expanding a business—and provides recommendations and good practices for improving the business environment 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 169 literature review and theory development regulatory competition is an extremely complex area of law that is constantly evolving, and whose underpinning principles cross paths with economic and market theories. its pervasive effects embrace many aspects including the market economy. (lista, 2013) over the last two decades the relationship between regulations and business activity has been under investigation in many academic circles and in many articles. (haidar, 2012, p.287) over a 1000 research articles analysing how doing business regulation affects economic growth have been published in peer-reviewed academic journals in the past ten years. as soon as the last financial crises emerged in year 2008 becht et al. published their scientific research in which they examined the connection of deregulation of corporate law and how it affects the decision of entrepreneurs of where to incorporate. in the same year comparison of eu company law statutes also was made under the association internationale des sociétés d’assurance mutuelle. available research’s show a statistically significant and positive relationship between the quality of the regulatory environment and economic growth. the most of them, just like this article, are based on doing business data. in his research study haidar (2012, p. 295) concludes that “business regulatory reforms data from the world bank doing business project, signals that reforms, which improved business and investment climate, may have helped to mitigate the effects of the 2008 global slump in economic growth.” papers in the doing business regulatory environment literature very vary in “how much they can demonstrate casual effects between better business regulation and outcomes of interest”.2 for example, djankov (2009) finds a statistically significant negative relationship between the regulatory business burden (measured using doing business database) and economic growth. haider (2012) also uses the doing business database but replaces the annual regulatory status variable with a regulatory change variable, which measures the total number of regulatory reforms happening in a country over a 4year period. (kirkpatrick, 2014, p. 164) george kaufman (2016) emphasizes that the prevention of a future crisis requires, among other things, the development of better regulation framework. like eckardt (2014), becht et al. (2008) and djankov s. (2009), this article presents that simplifying the rules of starting a business positively affects the economic growth and competitiveness. following the last world bank’s publication (doing business in the european union 2018: croatia, the czech republic, portugal and slovakia, 2018), the analysis of business regulation for domestic firms in croatia, the czech republic, portugal and slovakia and their enforcement in five crucial doing business areas is made. material and methods economic regulation is intended to correct market failure and improve market competition. an important determinant of the success of regulatory reform therefore is the effec 2 https://elibrary.worldbank.org/doi/10.1596/978-0-8213-9984-2_research_on_the_effects_of (15.9.2018.) 170 | sanja gongeta tiveness of the regulatory institutional framework3 for promoting competition and controlling the anti-competitive behaviour of dominant firms (parker and kirkpatrick, 2004). much of the quantitative evidence relating to the impact of regulatory reform is concerned with the effect on economic growth. the world bank’s doing business databases have been used to provide indicators of the quality of regulatory governance in developing countries. (kirkpatrick, p. 164) the indicators are used to analyse economic outcomes and identify what reforms of business regulation have worked, where and why. (doing business, 2018) in order to show how reforms in doing business regulation are connected to the country’s ranking, the available data are analysed. this article focuses on several doing business categories: starting a business, trading across borders, enforcing contracts and resolving insolvency. these categories were selected by following criteria: starting a business records the procedures, time, cost and paidin minimum capital required for a small or medium size domestic limited liability company to formally operate. trading across borders is important since international trade can be defined as a cornerstone of economic development and as access to international markets is strongly correlated with economic growth. analysis of the enforcing contracts category shows how judicial system that provides effective commercial dispute resolution is crucial to a healthy economy. talking about the last category: resolving insolvency, it is clear how access to finance is key to the development of the private sector so “a good insolvency framework—one with clear rules, that efficiently rehabilitates viable companies and liquidates non-viable ones—provides entrepreneurs and lenders with tools to evaluate the consequences of a worst-case scenario.” (doing business, 2018:56) the article (including the tables 1 and 2) cover studies and research articles that use doing business data for analysis and rely on conceptually and methodologically similar. results and findings reforming the business environment appropriate regulation which improves the business start-up environment, stimulates entrepreneurship and facilitates business creation. (vujčić, gongeta: 2018 p. 300) although many european member states already adapted their legislative frameworks to the requirements of entrepreneurs, simplifying the legislation and reducing the regulatory costs on the european level is necessary in order to achieve a clear, stable and predictable regulatory framework that will support economic growth and job creation. (vujčić, gongeta: 2018, p. 295) more recent researches show how the reform of enterprise registration and licensing procedures has been a significant part of regulatory reform in numerous countries. over the past decade, more than 60 economies have reported more than 3,180 regulatory reforms. the most recoded reforms (38 in total) in 2016/17 where in the area of starting a business and getting credit. simplifying registration formalities was the most common feature of reforms making it easier to start a business. the table 1. brings an 3 in this article douglass north’s definition of the term “institution framework” is accepted and it refers to the set of informal and formal “rules of the game” that constrain political, economic, and social interactions (north, 1990, 1991) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 171 overview of the number of doing business reforms made in selected countries since 2008. the countries are selected according to following criteria. new zealand is ranked 1 among 190 economies in the ease of doing business, according to the latest world bank annual ratings and it is the country that remained unchanged for last few years. germany is selected as one of the strongest economies in the european union, croatia, czech republic, portugal and slovakia are selected because these countries are also selected for the latest subnational report of the doing business series in the european union. and serbia and bosnia and herzegovina are border countries with european union and have interesting and better rank comparing with some european countries. table 1. the number of doing business reforms since 2008 reforms/ country total starting a business trading across borders enforcing contracts resolving insolvency current rank among countries new zealand 12 1 0 2 1 1 germany 14 5 4 1 1 20 croatia 28 4 3 3 2 51 czech republic 28 6 1 3 2 30 portugal 29 5 2 3 5 29 slovakia 19 5 1 3 2 39 serbia 26 5 1 3 5 43 b& h 18 2 1 1 1 86 source: doing business reforms: reforming to create jobs; available at: http://www.doingbusiness.org/en/reforms/reforms-count (15.9.2018.). as it is visible new zealand made 12 total doing business reforms since the last financial crisis. according to the 2009 doing business annual report, in 2008 new zealand made starting a business easier by making it possible to complete the process in one simple online registration in less than a day, made paying taxes less costly for companies by reducing the corporate income tax rate and introduced a reorganization procedure with the aim of providing an alternative to liquidation and receivership and maximizing a company’s chances of continuing as a going concern. in following years new zealand enacted new district court rules that make the process for enforcing contracts user friendly (year 2010); reduced its corporate income tax rate and fringe benefit tax rate, (year 2011) improved access to credit information by allowing credit bureaus to collect positive information on individuals (year 2012); made enforcing contracts easier by improving its case management system to ensure a speedier and less costly adjudication of cases (year 2013); improved access to credit information by beginning to distribute both positive and negative credit information (year 2014). in 2016 new zealand made paying taxes easier by abolishing the cheque levy and made paying less costly by decreasing the rate of accident compensation levy paid by employers. as it is visible from the last doing business report, in 2017 new zealand made paying taxes even more easier by improving the online portal for filing and paying general sales tax and made enforcing contracts more difficult by suspending the filing of new commercial cases before the commercial list of the high court of new zealand during the establishment of a new commercial panel.4 4 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/new-zealand (15.9.2018.) 172 | sanja gongeta as one of the leading european union economies, germany is ranked 20 among 190 economies in doing business. since the last financial crisis, germany made 14 business reforms. positive reforms were recorded from 2008 – 2013 starting with making starting a business easier by implementing electronic registration and introducing online publication of the incorporation notice; making paying taxes less costly for companies by reducing the corporate income and trade tax rates and by introducing straight-line depreciation for fixed assets and low-value asset write-offs below a certain threshold. the next step to start business easier was reducing the minimum capital requirement to a symbolic amount (1 euro for so called mini gmbh) followed with enhancing its insolvency process through the act on the implementation of measures to stabilize the financial market. in 2010 germany eased business start-up by increasing the efficiency of communications between the notary and the commercial registry and eliminating the need to publish an announcement in a newspaper. the resolving process was improved by adopting a new insolvency law that facilitates in-court restructurings of distressed companies and increases participation by creditors. positive wave of regulatory reforms was stopped in 2014 when germany made starting a business more difficult by increasing notary fees and made more expensive to register property by increasing the property transfer tax. the last business reform was recorded in doing business 2016 annual report when germany made starting a business easier by making the process more efficient and less costly.5 croatia is ranked 51 in doing business according to the latest doing business 2018 annual report. there were 28 business reforms in this country since 2008. the ones that made starting a business easier was enhancing the services of the one-stop shop, allowing limited liability companies to file their registration application with the court registries electronically through the notary public (2010) and reducing notary fees (2014). in 2015 croatia made starting a business more difficult by increasing notary fees.6 czech republic is ranked 30 among 190 world economies. this country made continuous improvement in business regulation with made reforms. it started with reducing the time required to start a business by fully implementing improvements in its company registration process and was followed by reduced time and number of procedures to start a business by introducing “project czech point,” which makes it possible to obtain multiple registration-related documents in one place. in 2014 the czech republic made starting a business even easier by substantially reducing the minimum capital requirement and the paid-in minimum capital requirement. next year doing business was made easier by reducing the cost and the time required to register a company in commercial courts by allowing notaries to directly register companies through an online system (2016) and the last reform was made in 2017 by reducing the cost and the time required to register a company in commercial courts by allowing notaries to directly register companies through an online system.7 the 29 ranked country, portugal made the last reform in starting a business in 2013 and it was eliminating the requirement to report to the ministry of labor. previous reforms in this category were made in 2008 by eliminating outdated formalities, simplifying requirements for company registration and implementing an online incorporation sys 5 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/germany (15.9.2018.) 6 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/croatia (15.9.2018.) 7 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/czech-republic (15.9.2018.) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 173 tem for use by lawyers and in 2011 when portugal made starting a business easier by allowing company founders to choose the amount of minimum capital and make their paid-in capital contribution up to 1 year after the company’s creation, and by eliminating the stamp tax on company’s share capital subscriptions.8 next selected country for analyzing in this article, 39 ranked slovak republic, made 19 doing business reforms in total. slovak republic made positive changes for starting a business through its one-stop shop, which merged 4 procedures into 1 and reduced costs (2008) and by speeding up the processing of applications at the one-stop shop for trading licenses, income tax registration and health insurance registration (2012). the positive period of regulatory reforms was stopped in 2013 when the slovak republic made starting a business more difficult by adding a new procedure for establishing a limited liability company. in following years (2014, 2015) some positive reforms were made by reducing the time needed to register with the district court and eliminating the need (and therefore the fee) for the verification of signatures by a notary public and by simplifying the process of starting a business by introducing court registration at the one-stop shop. 2015 was the year when the last reforms in starting a business were recorded.9 serbia and bosnia and herzegovina are the countries bordering the european union and are very important, especially for the cross border trade. therefore, it is important to analyze their regulatory framework and reforms made in doing business category. comparing these two countries, serbia is ranked 43, double than the bosnia and herzegovina 86 and made 26 business reforms in total. b&h made 18 business reforms since the last financial crisis. analyzing the available data in doing business annual reports, it is clear that serbia made only positive changes in starting a business reforms. first, serbia made starting a business easier by creating a one-stop shop for company registration (2009), than in 2012 serbia eliminated the paid-in minimum capital requirement, in 2016 they simplified the process of starting a business by reducing the time to register a company and finally serbia made starting a business easier by reducing the signature certification fee and increasing the efficiency of the registry, reducing the time for business registration.10 another eu neighbor/border country, bosnia and herzegovina made 18 doing business reforms in the past decade. the ones important for starting a business were made in 2011 and 2016 when starting a business was made easier by replacing the required utilization permit with a simple notification of commencement of activities and by streamlining the process for obtaining a tax identification number and when the paid-in minimum capital requirement for limited liability companies was reduced and the efficiency of the notary system wad increased.11 disscusion the impact of regulatory reform private sector impacts both economic and social development. available results show a positive relationship between registration and licensing reform and various indicators of 8 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/portugal (15.9.2018.) 9 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/slovakia (15.9.2018.) 10 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/serbia (15.9.2018.) 11 http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/bosnia-and-herzegovina (15.9.2018.) 174 | sanja gongeta economic performance, including the number of new registrations, size of the formal sector, employment growth, and tax revenues. (kirkpatrick, 2014, p. 165) in his research article haidar (2012) concludes that business regulatory reforms increase economic growth and competitiveness. the table 2. analyses the ease of doing business index ranks of selected countries against each other based on how the regulatory environment is conducive to business operation stronger protections of property rights where economies with a high rank have simpler and friendlier regulations for businesses. (trade economics, 2018) table 2. ease of doing business rank of selected countries country actual previous highest lowest dates new zealand 1 1 3 1 2008 2017 germany 20 17 27 14 2008 2017 croatia 51 43 110 39 2008 2017 czech republic 30 27 75 26 2008 2017 portugal 29 25 48 23 2008 2017 slovakia 39 33 49 29 2008 2017 serbia 43 47 93 43 2008 2017 b&h 86 81 131 79 2008 2017 source: data used from trading economies, available at: https://tradingeconomics.com/country-list/ease-ofdoing-business (15.9.2018.). as earlier said, new zealand is ranked 1 among 190 economies in the ease of doing business, according to the latest world bank annual ratings. the rank of new zealand remained unchanged at 1 in 2017 from 1 in 2016. ease of doing business in new zealand averaged 2.10 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 3 in 2010 and a record low of 1 in 2015. (doing business, 2018)12 germany is ranked 20 among 190 economies in the ease of doing business, according to the latest world bank annual ratings. the rank of germany deteriorated to 20 in 2017 from 17 in 2016. ease of doing business in germany averaged 19.60 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 27 in 2008 and a record low of 14 in 2015.13 the rank of croatia deteriorated to 51 in 2017 from 43 in 2016. ease of doing business in croatia averaged 72.10 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 110 in 2008 and a record low of 39 in 2014. (doing business, 2018)14 analysing the czech republic ranking it is visible that the rank of this country deteriorated to 30 in 2017 from 27 in 2016. ease of doing business in czech republic averaged53.30 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 75 in 2013 and a record low of 26 in 2015. (doing business, 2018)15 according to the latest available data, the rank of portugal deteriorated to 29 in 2017 from 25 in 2016. ease of doing business in portugal averaged 31.70 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 48 in 2009 and a record low of 23 in 2014. (doing business, 2018)16 12 https://tradingeconomics.com/new-zealand/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 13 https://tradingeconomics.com/germany/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 14 https://tradingeconomics.com/croatia/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 15 https://tradingeconomics.com/czech-republic/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 16 https://tradingeconomics.com/portugal/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 175 slovakia is ranked 39 among 190 economies in the ease of doing business. the rank of slovakia deteriorated to 39 in 2017 from 33 in 2016. ease of doing business in slovakia averaged 39.10 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 49 in 2013 and a record low of 29 in 2014. (doing business, 2018)17 the rank of serbia improved to 43 in 2017 from 47 in 2016. ease of doing business in serbia averaged 75 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 93 in 2013 and a record low of 43 in 2017. (doing business, 2018)18 the rank of bosnia and herzegovina deteriorated to 86 in 2017 from 81 in 2016. ease of doing business in bosnia and herzegovina averaged 107.60 from 2008 until 2017, reaching an all-time high of 131 in 2013 and a record low of 79 in 2015. (doing business, 2018)19 following the previous analysis of available data in table 1, the ranking can be linked to the continuity in both positive and negative doing business reforms in these countries. references barth, j. r., & kaufman, g. g. (2015). the first great financial crisis of the 21st century a retrospective, world scientific–now publishers series in business vol. 9, world scientific publishing co becht et al. (2008). where do firms incorporate? deregulation and the cost of entry, journal of corporate finance, 14, 241-256 djankov, s. (2009), the regulation of entry a survey, world bank research observer 24 (2), 183 – 203. engelen, e. et all. (2011) after the great complacence: financial crisis and the politics of reform, oxford university press, usa foster, j. m. & magdoff, f. (2009) the great financial crisis; causes, consequences, monthly review press, new york haidar, j. i. (2012). the impact of business regulatory reforms on economic growth, journal of the japanese and international economies. japanese int. economies 26, 285–307 katsoulacos et al. (2011) regulatory burden, competition and growth, bank of greece kennedy, joseph, v. (2015), reforming regulation to drive international competitiveness, the information technology & innovation foundation. kirkpatrick, c. (2014) public administration and development, 34, 162–168 doi: 10.1002/pad.1693 mann, r. a, roberts, b. m. (2010) business law and the regulation of business, cengage learning, inc. usa reinhart, carmen m., and kenneth s. rogoff. 2014. "recovery from financial crises: evidence from 100 episodes." american economic review, 104 (5): 50-55. vujčić, b., gongeta, s. (2018) removing regulatory burdens and boosting competitiveness; economic integrations, theory, cooperation and perspectives; integrations reforms and business challenges / kandžija, v.; kumar, a. (eds.) zagreb mostar: libertas international university; association for european community studies in bih, p. 295-305. doing business (2018) reforming to create jobs comparing business regulation for domestic firms in 190 economies, a world bank group flagship report; available at: http://www.doingbusiness.org/content/dam/doingbusiness/media/annualreports/english/db2018-full-report.pdf 17 https://tradingeconomics.com/slovakia/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 18 https://tradingeconomics.com/serbia/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 19 https://tradingeconomics.com/bosnia-and-herzegovina/ease-of-doing-business (15.9.2018.) 176 | sanja gongeta world bank (2018) doing business in the european union 2018: croatia, the czech republic, portugal and slovakia. washington, dc: world bank. license: creative commons attribution cc by 3.0 igo; available at: http://www.doingbusiness.org/content/dam/doingbusiness/media/ special-reports/db18-eu2-report-eng.pdf (15.9.2018.) https://elibrary.worldbank.org/doi/10.1596/978-0-8213-9984-2_research_on_the_effects_of http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/new-zealand (15.9.2018.) http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/germany http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/croatia http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/czech-republic http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/portugal http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/slovakia http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/serbia http://www.doingbusiness.org/en/reforms/overview/economy/bosnia-and-herzegovina https://tradingeconomics.com/new-zealand/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/germany/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/croatia/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/czech-republic/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/portugal/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/slovakia/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/serbia/ease-of-doing-business https://tradingeconomics.com/bosnia-and-herzegovina/ease-of-doing-business s u g g e s t e d c i t a t i o n : gongeta , s. (2018). impact of economic crisis on business regulation reforms. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). pm-03-02-06-081-khan,zhang,atlas,pitafi,saleem,salman s u g g e s t e d c i t a t i o n : khan, f., xuehe, z., atlas, f., ullah khan, k., pitafi, a., usman saleem, m., & khan, s. (2017). impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in chinese firms. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 81-99 (in: m. maciejewski (ed.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in chinese firms farhan khan1, zhang xuehe2, fouzia atlas3, kashif ullah khan4, adnan pitafi5, muhammad usman saleem6, salman khan7 1;2;3;4;6 school of public affairs, university of science and technology of china, hefei anhui province, china 5 school of management, university of science and technology of china, hefei anhui province, china 7 hefei university of technology, hefei anhui province, china e-mail: 1 farhankhan@mail.ustc.edu.cn; 2 zhangxhe@ustc.edu.cn; 3 fouzia@mail.ustc.edu.cn; 4 kashif1@mail.ustc.edu.cn; 5 adnanpitafi@gmail.com; 6 usmanmughal@mail.ustc.edu.cn; 7 salman_pide@outlook.com; abstract: firms belong to social communities that are experts in creation of new knowledge from environment. knowledge that is generated from past experience and from environment can affect firm’s process positively. processing knowledge assimilation in a better way, strong leadership abilities are needed. that can recognize knowledge from environment in the sense of opportunities and threats. in this article, we discuss the effect of absorptive capacity (acap) and dominant logic (dl) on enterprise resource planning (erp). dynamic capabilities (dc) of top managers to absorb the knowledge from the environment and assimilate it according to their needs that improve firm’s enterprise resource planning (erp). our main focus in this article is knowledge and how top-level managers routine that knowledge to get the future benefits for their respective firms. the model was adopted from past literature that shows the effect of absorptive capacity its subsets and dominant logic and its dimensions on erp assimilation. for this study we examined the chinese firms located in hefei city (anhui province) china. hefei is one of the fastest developing and emerging economic hub in china. employees from top level are the target group in this study. the results prove our hypotheses that absorptive capacity and dominant logic have a positive influence on erp in chinese firms, that not only increases the productivity and performance of the firm, but also helps in the allocation of resources and decision making processes to stand in the dynamic market and oppose any kind of threats. our results showed positive correlation between all the variables. keywords: absorptive capacity; dominant logic; erp assimilation; top management; dynamic capabilities jel codes: m11 82 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan 1. introduction in the recent years, managers of the organizations are one of the hot topics in organizational learning research perspective. manager’s personal abilities, their interactions outside the organizations, and knowledge absorption are under constant discussion. cohen & levinthal (1990) mentioned that “the capacity of absorption which is the ability of a company to recognize the external knowledge, assimilate it and routine that knowledge in the market”. day by day the competition in the market is becoming stronger and not only do the new companies have to be innovative, but also the well-established companies have to keep focusing on their company learning activities. for that the companies need to be more knowledgeable and have abilities to absorb more knowledge generated outside the firm. the role of absorptive capacity (acap) is very important in leaning perspective which deals with acquisition, assimilation, transformation, and exploitation (zahra & george, 2002 and szulanski, 1996). there are two subsets of acap which help the firm to improve the firm’s ability to increase their performance; the subsets of the acap are potential absorptive capacity (pacap) and realized absorptive capacity (racap). “pacap deals with acquisition of knowledge and assimilation whereas, racap deals with transformation and exploitation of knowledge”. acap and dynamic capabilities for the effective business through action management redefines and implements these activities on the basis of knowledge (floyd and lane, 2000). cohen and levinthal describe, absorptive capacity as the knack of an organizational associate “to value, learn, and pertain new knowledge”. mowery and oxley, 1995 define acap as a broader sense of organization limb “skills which are needed to deal with the transferred knowledge and that are also desired to alter that knowledge”. furthermore, zahra and george conceptualized acap as “a process and a set of organizational routine which obtain, understand, alter, and utilize knowledge that turn out dynamic capabilities of the organization”. cohen and levinthal argued that acap is not only the ability to develop and routine but also the capability in which to understand and learn about the external knowledge. on the other hand researchers with managerial perspective argue that a few simple rules and simple knowledge structure have great characteristics in complex, rapid paced environments (eisenhardt & martin, 2000; wirtz, mathieu, & schilke, 2007). this study focused on the information that has been absorbed from the environment through absorptive capacity which later on transforms for the better performance of the firm and for erp assimilation. in this context dominant logic plays an important role. dominant logic is a key construct of this study, as dominant logic enables top management to learn from their past experience and from current information available in the work environment. competitive advantages support rapid and straight proceedings which are essential for the improvement baum and wally (2003), that focus on the top management interests towards essential issues. regularly searching for prospects, proactive impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 83 testing, and supple organizational design which enable managers as well as entrepreneurs towards keeping open the firms for various possibilities, adapting quick transformation, also through examination diverse resources develop (march, 1996). organizations change in their technical and administrative knowledge, industry contest, constituent hope, or top management aspirations in order to get innovation, unique capabilities and develop their intensity of recital (damanpour, walker, & avellaneda, 2009). organizations may be further innovated by getting benefits from learning in all areas instead of focusing in one area or unit. knowledge exchange with consumers, and different units allow managers to opt and manage plans, resources, external units that ensure adaptive behaviour (damanpour et al., 2009). to gain the market shares enterprise resource planning (erp) giants focusing on the small firms. but working models developed to big business the only solution to all business processes and best practices in the industry verticals. firms are different, separate, and distinct, varied, and gain much more competitive by adjusting programs to the needs of its customers. which means the requirements cannot be standardized. the ability to effectively deliver basic functionality in erp software for business processes and organizations to notes transmitted effectively participate by which users can assimilate easily and unobtrusively the system in their daily work important for the implementation of erp and the results achieved. we propose erp innovation assimilation like dynamic capability that the comprehension which is regenerated in and outside the firm, how to utilize that knowledge to improve the firm performance? research says that the dynamic capabilities are built into the organization and processes aimed at facilitating firms to alter and reform (zott, 2000). to arrange company’s resource base these capabilities enable them to adapt the conditions of the market towards competition to achieve (zahra, 2002). on the other hand dominant logic is to be called the dna of organization, different, and hard to impersonate capital for the organization (barney, 1991). obloj (2010a) argued that in emerging economy dominant logic plays an important role. in particular, socialist economic system transferred to market economies to examine the values as intangible resource of dominant logic, on other hand there is not well developed support for tangible resources (bruton, ahlstrom, & obloj, 2008; kolvereid & obloj, 1994; meyer & peng, 2005). we propose the effect of dominant logic and absorptive capacity on erp assimilation. for this study we collect data from chinese firms located in hefei (anhui), china. furthermore, we used spss for data analysis and correlation and regression analysis of the data sample are presented in result section. hypothesis and literature review presents the theoretical support of this study and the relationship between the variables of the conceptual model. followed by the methodology section that describes the targeted group and method of analysis. the result section provides the empirical result for the variables through spss and a brief discussion regarding result. and at the end, discussion and conclusion of the study is provided. 84 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan 2. literature review hypotheses development absorptive capacity and erp assimilation in order to find out if acquiring and assimilating external knowledge potential absorptive capacities (pacap) plays an important role that could possibly enable the firm to acquire external knowledge. cohen and levinthal’s (1990) depiction of allow the firms so they can get exterior information, which does not assure the use of that information. in the same way, firms can obtain and understand information but to alter and utilize the information for the benefit of the firm that is a capability that the firm may not possess. thus, it does not mean that high pacap improves the organizational performance (zahra, 2002). the ability of firm’s to manage information tripsas and gavetti (2000) examine that experience significant related to the managerial cognition. therefore, pacap of the firm is pathdependent capability which depends on the past experiences which is to be called organizational memory. firm’s successes and failures depend on the past experiences nelson and winter (1982), it also shows that how a firm acquire and assimilate new knowledge, and maintain their focus on future (zahra, 2002). managers combine two different type of frames to refer fresh data which may be used in creating income by the process of bisociation (zahra, 2002). hitt, bierman, shimizu and kochhar (2000), the significance of human capital that is important for the firm’s knowledge base process which helps the firm to improve performance. for the erp system a user is required to understand the external information concerning erp systems as well as erp consulting firms. following, the ability of the individual and how they assimilate that knowledge in his or her task (park, suh, & yang, 2007). this shows the positive relationship of pacap with erp. zahra and george (2002) recommended that pacap integrated acquisition and assimilation exaggerated racap. zahra, 2002 mentioned that racap is the capacity of the firm’s which strengthens information that has been engrossed. firm’s operations racap includes alter and develop the absorbed data, which improves the firm’s performance. prior knowledge of the resource gianmario verona (1999), required unit to develop capabilities of the organizations mentioned as combinative capabilities kogut & zander (1992), which allow to assimilate the new knowledge (eisenhart & martin, 2000; kogut & zander, 1992).” combinative capabilities in their emergence and idiosyncratic are pathdependent; nevertheless they show same features” said by (eisenhardt & martin, 2000). these commonalities include in different organizational activities like in decision-making processes and in cross-functional teams, in this each one deals with different dimensions of absorptive capacity. g verona (1999) mentioned that engrossing outer information linked with managerial structures, scheme, and the social associations (bosch, jansen, volberda, 2005). zahra & george (2002) argued that (racap) deals with origination’s exploitation capabilities and therefore setoff pacap as racap inside focused. whereas, the division was proposed as “some impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 85 firms have very strong ingenuity towards understanding the multifarious problems but they are not able to covert knowledge into useful productive advance strategies” (zahra & george, 2002, p. 191). hage and aiken (1967) said that “contribution in decision making point out the level in which inferior take part in high-level assessment making process”. they play their role as sift and facilitator while acquisitioning information (aldrich & herker, 1977; bosch, 2005). the above discussion supports our statement, and we hypothesize that: h1: acap has positive influence on erp assimilation. dominant logic and erp assimilation venkatraman (1989) defined pro-activeness as opportunity-seeking and a forwardlooking perspective. pro-activeness in firms acts as an agent towards experimenting with change and looking forward for opportunities of future demand (miles & snow, 1978). some of the studies seeing this as a ‘step-ahead’ towards activities that report significant performance relationships (wright, 1995; talke, 2007). talke (2007) argues that pro-activeness is not only seeking the opportunity, but also expectation of future requirements, and ‘exploiting emerging opportunities’ (obloj, 2010b). obloj (2010) argued that pro-activeness in capitalist firms in transition economies should be important for at least two reasons. first, limited and unevenly distributed resources in those economies meyer and peng (2005), and garry d. bruton and rubanik (2002), pro-activeness is the good method to find, appraise, and obtain such limited resources even those resources which might not be direct linked or one’s current plans (talke, 2007; venkatraman, 1989b). next, being pro-active guides to sense making miles and snow (1978), and experimenting viewpoint, that is linked with their environment should not only “expert” in multifarious cognitive maps dane and pratt (2007), nevertheless also effective enact their environments (weick, 1995). in emerging economies organizational capacity of acquisition and exploitation is important for the firm’s performance lyles (2007), uhlenbruck, meyer and hitt (2003) because these firms face stiff challenges from the market place and the turbulence in the developing economy also possess challenges (peng, 2003). research suggests that within a particular domain a “kind” learning structure has to exist to lead complex cognition for the experiences (hogarth, 2001). whereas, “kind” learning structure means that fast response presented and the outcome for errors must be noteworthy. moreover, strong relations between actions and consequences should be made which enable the firms to learn from their failures. in the result, of that firms become “expert,” in strategic management, more multifarious, and more effective in proceedings (dane & pratt, 2007). through organizational context, it seems that capitalist managers can evoke failures, and effectively learn from them, these managers more effectively develop mind-set which leads to effective decision making (obloj, 2010b). for successful adaption of opportunities, threats, and changes in the environment firms have to look towards their environment (jackson & dutton, 86 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan 1988; keh, foo, & lim, 2002). evaluating and biases entrepreneurs can appreciably affect the perception of opportunities and threats and accordingly, the selection and (re) actions of the firms is one of the danger in carrying out this out (daniel kahneman & tversky, 1979). in particular, it might be a inconsistency between the firms’ look their surroundings and certainty of setting (d. kahneman & lovallo, 1993). whereas, the entire heuristics and biases have no effect on examining efforts in a negative aspect (dane & pratt, 2007). for instance “positive delusion” can be a useful sense making tool that allows teams to produce a own fulfilling prophecy, which force them in changing environment that fits in their beliefs (weick, 1995). jackson and dutton (1988) found that the managers of mature economies tend to be more sensitive to risks. traditionally, they follow the formal rules concerning the production of the socialist system. the socialist system of dominant logic has been alert on the results of assembling and, consequently, the main problem was a threat to change in governmental policies or introduction of new policy to any firm, which had a greater support between government officials. another attribute, of dominant logic is whether the firms look towards the environment as an opportunity or threat in transitional economy. on the contrary, the orientation of threats may guide to a more self-protective, stiff responses staw, sandelands, & dutton (1981), in the result that actor’s abilities to ratify their flexible surroundings is limited, it can result in damage to the performance (obloj, 2010b). improvement of routines and normal working process involved in organizational learning and adaptation (van de ven & poole, 1995). and in this way leads to allotment of assets, originate and organize business strategy, and supervising performance goals in organizational development (grant, 1988). the organizational wellstructured actions provide for the good practices created proper contingency in inner or outer that improves that organizational performance march (1994), learning needs flexibility in organizational design. in emerging economies successful entrepreneurial firms should be able to twist the rules according to their needs in the formation of routines. however, in limited formalization and standardization successful firms will form flexible organizations. that is why firms organize the routines in the manner of “patch-to-patch” than “thin-to-thin” (siggelkow, 2002). obloj and pratt (2005) argued that for pragmatic reasons the routines will also be principally codified by successful managers (e.g., legal environmental change). managerial decisions as “strategic decisions regarding innovations are typically made by senior managers of the organization”. chief executive officers (ceos) and top management team (tmt) members engage in ongoing processes of interpreting strategic developments, making strategic decisions, and taking action in response to a wide array of issues that have implications for organizational performance” (damanpour & aravind, 2012). according to hambrick and mason (1984) “beside strategic development and strategic decisions tmt and ceos have the ability to absorb the knowledge that originates outside the organization. top management is responsible for the adoption of important policies which manage the firm’s activities” (hambrick impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 87 and mason, 1984). hambrick and mason (1984) proposed the demographic attributes of manager’ tendency to espouse innovation. “a demographic characteristic are those attributes which enable manages to make decisions on the bases of experiences, ideas, values and way of think”. for the formation and alternation of routines learning has been found critical (zander & kogut, 1995). furthermore, march (1996) mentioned that individuals learning forms the firm’s own experience and learning from others might also be vicarious. the relationship between learning and routine of the firm is imagined as normal learning which becomes codified of the firm through regulations as well as routines argued by (huff, 1982; nelson & winter, 2002). bettis & prahalad (1995) defined dl as a information structure based on a time period (1) core business experiences, (2) goals which are important to success, (3) measurements of performance, and (4) values and median evolution. this information arrangement work as perceptual and intangible filters that “shifts” information from the atmosphere mentioned by (von krogh, erat, & macus, 2000). amos, tversky and kahneman (1974) in psychology of cognitive biases people make decisions (and often severe) errors, for an introduction and survey. to simplify the decision process most of the people depend on the specific principles. the most attractive principle is call heuristic ( tversky & kahneman, 1973). which leads the people to create decision by the use of knowledge that can easily be learnt and kept in mind. for the analytical approaches decision-makers do not need to calculate the information or look for sufficient information mentioned by (nisbett & ross, 1980). the above discussion shows that dominant logic and erp assimilation have a positive relation. h2: dominant logic is positively related to erp assimilation. absorptive capacity and dominant logic focusing on acquiring knowledge firms in all areas may be more innovative from learning. it can effect exchanges with clients and customers, allow the management to select strategies, and handle resources which depends on external sources to ensure adaptive behavior maintain the flow of resources (pfeffer & salancik, 1978;damanpour, walker, & avellaneda, 2009). through various forms of instruction, inculcation, and demonstration organizational knowledge and faith are diffused to individuals. practices, languages and beliefs that consist of the organizational code when an organization socializes recruits (peter moskos, 1973; van maanen, 1973). similarly, the organizational code alters to individual beliefs. individually and as a whole organization forms mutual learning that has influence on both of them (march, 1991). firms may brace up to the new combination of existing knowledge, which results to more numbers of possible knowledge configurations kortum and lerner (2000) and a greater innovation performance (dushnitsky & lenox, 2005;kogut, b., 1992). moreover, business tasks and restoration exposure of new technologies and practices that boost’s the firm’s acap, and the ability to absorb external 88 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan knowledge cohen and levinthal (1990), that is in interest of innovation (zahra, 1993b;dushnitsky and lenox, 2005;chen, tang, jin, xie, & li, 2014). for setting the firm’s direction, tmt has been defined as the dominant coalition of individuals (cyert & march, 1963). which has a positive impact on strategic decision making (hambrick & mason, 1984) and on organizational transformation. managerial values and cognition has an important impact on the ability of organizations to adapt (tripsas & gavetti, 2000). managers depend on simplified processes for information and have bounded logically (simon, 1955). to adapt mental models they may have difficulty (barr & huff, 1992). based on shared history for the organization they often develop a system of beliefs or a “dominant logic” (prahalad & bettis, 1986). this shared history for organizations in a transition economy is entwined with the administrative heritage of the processes, norms and values associated with the socialist planned economy. managerial single-loop learning extend to double-loop learning and redefine the tasks, goals and values that they reflect (child & czegledy, 1996). in the managerial cognition perspective, managers are considered to be information workers who absorb, process and disseminate information about issues, opportunities and problems to others (walsh, 1995). scholars on managerial cognition argued that managers grasp the information through their own cognitive lenses. thus, managers can be considered as “cognizes” calori, johnson, & sarnin (1994) who develop a mental map and reduce the complexity if things which in the result of dominant management logic (bettls, 1995). more diversity in a firm’s activities increases the comprehensiveness and complexity of the manager’s mental map of the environment. the dominant logic directly influences the organizational form, learning processes and indirectly the level of absorptive capacity argued by (van den bosch, volberda, & de boer, 1999). for example, managers with classical management logic volberda, foss and lyles (2010) are in favor of traditional functional forms of organization and do not consider the external environment as a source of knowledge that can help their firm (van den bosch et al., 1999). such management logic portrays the organizations as a tool to achieve present ends and causes neglecting attitude towards opportunities posed by a wider environment. in this way, inter-organizational learning and potential absorptive capacity would be low which in turn is a reduction in innovation (anatoliivna, 2013). this discussion shows the positive influence of absorptive capacity over dominant logic. h3: absorptive capacity is positively related to dominant logic. 3. research methodology sampling and data collection to test the model we conducted survey in china and collected data from 300 companies involved in various sector i.e. telecommunication, electronics, information impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 89 technology, manufacturing, semiconductor, pharmaceutical, and scientific instruments. however, collecting data through a questionnaire survey for the research purpose in china is difficult (huang, davison, liu, & gu, 2008). in order to make our survey feasible, we worked with a chinese local service center for small and medium-sized enterprises. this service center is a non-profit institution, and well known for its excellent services for the private sector firms. with help from this service center, 500 questionnaires were distributed, 420 questionnaires were returned and 330 questionnaires were completed and were finalized for data analysis. these informants are members of the senior management team, including ceos and the vice general manager who are considered as strategic managers or rather decision makers of the various firms.. then, we randomly divided the sample into four parts and assessed the potential non-response bias. comparing the chi-squares of the responses from two parts of the four, from which we get that between these two groups there were no significant differences. which suggested that non-response bias in this study was not a problem. measures we designed the questionnaire from a literature review to identify and validate previous measures suitable for our study. the questionnaire we translated from english into chinese for this purpose, and we invited two native chinese speakers for translation. later on we again translated the questionnaire into english so we can ensure there was no difference in meaning between chinese and english questionnaire. each of the measures were reviewed with 7-point likert scale from strongly agree to strongly disagree. absorptive capacity from past research, acap is a second-order construct which has four dimensions acquisition, assimilation, transformation, and exploitation. in which acquisition is a focal point towards identifying new knowledge, that is important for the operations; assimilation deals with the understanding of that knowledge which has been absorbed; transformation deals with the ability in which combining the existing and newly obtained knowledge; whereas exploitation deals with the ability to use that knowledge in the firm’s objectives (liu, ke, wei, & hua, 2013). to measure the four dimensions we adopted the items from zahra and george (2002) and szulanski (1996), we used 7-point likert scales from smaller to higher. dominant logic dl (dominant logic) including “mind-sets” nadkarni & perez (2007), “interconnected choices” nicolaj siggelkow (2002), and “strategic frames” (huff, 1982; bolton & harris, 1999). the ability of a top management group (a group of key individuals), to manage a diversified firm is limited by the dominant general management logic(s) that they are used to. in other words, the range of tools that top managers use to identify, define, and make strategic decisions, 90 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan and their view of the world (mind sets), is determined by their experience. to measure the dimensions for dominant logic we adopted the items from obloj (2010), we used seven point likert scale from smaller to higher. erp assimilation erp assimilation has been defined as the extent to which the use of the technology diffuses across the organizational projects or work processes and becomes a routine in the activities of those projects and processes (fichman, r.g., and kemerer, 1997; purvis, sambamurthy, & zmud, 2001). researchers, adopted a macro stance, that has proved a positive linkage between meta-structuring activities, e.g., top management support, strategic rationale and coordination, and web assimilation (chatterjee et al. 2002; shen, 2008). we also used 7-point likert scale from smaller to higher to measure the erp assimilation. 4. results the descriptive analysis and correlation matrix of the research are illustrated in table 1 the correlation coefficients between the independent variables absorptive capacity (acap) and dominant logic (dl). table 1 shows that dominant logic is positively and significantly correlated with erp (r = 0.628, p<0.01) positively and significantly correlated with acap (r= 0.676 p<0.01). a series of regression analysis were further performed to examine the strength of relationships among these variables. dominant logic has positive and significant influence on erp (β = 0.628, p<0.01) which support our statement that is dominant logic is positively related to erp assimilation. whereas, absorptive capacity is also positively correlated with erp (β= 0.676 p<0.001). table 1 shows that there is a significant correlation between the variables in the conceptual model. table 1. mean, standard deviation, and correlation (n=330) variables mean sd dl acap erp dl 4.81 1.05 1 – – acap 5.02 1.29 0.628** 1 – erp 4.94 1.29 0.637** 0.676** 1 source: own study. a multiple linear regression was calculated to check the erp assimilation with effect of absorptive capacity and dominant logic in table 2,3, and 4. a significant regression among the variables was found (f(2,327) = 178.108,p< .000), with an r2 of .521. erp is equal to .816 + 524 (ac) + .314(dl) where, acap is measured in two subsets pacap and racap, and dominant logic has subsets in four dimensions. furthermore, it shows that absorptive capacity and dominant logic has positive impact on erp assimilation. and shows that if information resources are located properly with better leadership in decision making it will have a positive impact on the erp of the firm. impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 91 table 2. model summary of acap,dl and epr assimilation model r r square adjusted r square std. error of the estimate 1 0.722a 0.521 0.518 0.90203 a. predictors: (constant), acap, dl2 source: own study. table 3. anovaa regression analysis between acap, dl and epr assimilation model sum of squares df mean square f sig. 1 regression 289.839 2 144.919 178.108 0.000b residual 266.067 327 0.814 – – total 555.906 329 – – – a. dependent variable: erp; b. predictors: (constant), acap, dl2 source: own study. table 4. coefficients model unstandardized coefficients standardized coefficients t sig. b std. error beta 1 (constant) 0.816 0.231 – 3.535 0.000 dl2 0.314 0.052 0.278 6.019 0.000 pacv2 0.524 0.046 0.529 11.462 0.000 a. dependent variable: erp source: own study. the implication of this study are for firms where there is a lack of information disseminated in order to make the processes more efficient. this study implies its significance on the private firms. from above discussion it is clear that information is very important for any firm to compete in the market place. we treat wide boundary span and a critical link between environment and organizational structure. that firms face multiple environments and thus have turbulent time in coping with the challenges on a daily basis. managers need to learn from their past experience and gain from the new knowledge available in the environment to make critical decisions and resource allocation which will ultimately improve the erp assimilation of the organization. 5. discussion the survey was conducted in chinese private firms to study their ability of absorption of knowledge and to study the dynamic capabilities of top management. the purpose of this study was to explore the dynamic capabilities of top management in context of chinese market, their ability to explore the working environment for opportunity and threats. from their past experiences and knowledge to generate new knowledge in order to stand in market, that effects erp in a positive way. our work suggests absorptive capacity consists of different processes by which a firm can get knowledge from environment, such as creating alliance, personal relations and experiences. these processes make the absorptive capacity very effective that 92 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan can help erp to perform in a better way. on the other hand, dominant logic shows the dynamic capabilities of top management. the two subsets of absorptive capacity show the dynamic capabilities of absorptive capacity which effect the erp from different aspects in this study. from acquisition of knowledge to routine that knowledge in erp assimilation potential and realize absorptive capacity the dynamic capabilities of absorptive capacity play significant role at different stages of erp. dynamic capabilities are not tautological, vague, and endlessly recursive as some have suggested (e.g. priem & butler, 2001; williamson, 1999). but they consist of the processes which are key elements of the firm, management of resources, and in critical situations make such kind of decisions which help the firm to turn over the problems to their benefit. this research provides some contribution to management research and practice. 1) the absorptive capacity effects erp assimilation; 2) dominant logic and its effects on erp assimilation 3) absorptive capacity, dominant logic and their inter relationship 4) knowledge of conditions under which top management use their capabilities and knowledge to improve erp. for management researchers, we provide insights into appropriate use of absorptive capacity. our study provides a guideline for managers how they can use their capabilities and absorb knowledge from in and around the environment. which later on they can use in erp assimilation. these contributions are discussed in detail below: first, this study provides a critical empirical evidence of the impact of absorptive capacity on erp assimilation. in this view of erp system, acquiring knowledge regarding erp systems and erp consulting firms a user’s absorptive capacity for understanding knowledge play an important role. second a user’s ability to understand the knowledge and internalize the knowledge into his or her work environment. once members of the organization understand the knowledge, they need to assimilate it. moreover, individual’s required knowledge to understand in new context and synthesize it into their task environment in order to effectively transfer knowledge (park et al., 2007). our results show the influence of absorptive capacity over erp assimilation, as the results β= 0.676 which is positively related to erp assimilation, whereas p<0.01. according to this result absorptive capacity has a positive effect on erp assimilation. second, our study suggests that dominant logic has a positive relation with erp assimilation. the dynamic capabilities of top management have a major effect on erp. private firms depend on the dynamic capabilities of top management, in terms of resource allocation, key processes of an organization, and decision-making etc. we suspected that dominant logic plays an important role in any firms’ success and has a great impact over erp assimilation, for that we provided empirical and theoretical support in this study. dl makes the environment exogenous and alter it significantly in mature markets and extend outlines, and tendency; different effective types of dl should alter towards further composite programs and structured design of organization which allows better projections, control, and efficient exploitation of expanded resource base (wiltbank, dew, read, & sarasvathy, 2006). according to our results r = 0.628, which shows that dominant logic (dl) has impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 93 a positive effect over erp assimilation where p<0.01. this result shows that dominant logic and dynamic capabilities of top management are one of the key elements for the better at any stage and on any level of erp. top management and their way of thinking about any opportunity and threat effects the firm in a positive way and vice versa. third, our study provides an empirical evidence for the impact of absorptive capacity on dominant logic. from managerial cognition, managers are assumed as “information workers” (lundberg, 1985). managers consume their time acquiring, assimilating, and disseminating knowledge about issue, opportunities, and problems. managers see their ways through which flow of information can make the decisions and solving problems easy (walsh, 1995). as our results r= 0.676 where p<0.01 according to this result absorptive capacity has a positive influence on erp assimilation. for firms and top management knowledge plays a key role to overcome their failures. from our results it is proved that for a better firm performance top management must be full of knowledge. not only for firm’s performance but also scanning the environment for opportunity and threats, knowledge boosts the abilities to be more innovative and which also impacts erp assimilation. from past experiences and updated knowledge that helps the managers to make good decisions in critical situations, and resource allocation in limited resources. our results suggest that absorptive and dominant logic have significant influence on erp. an organization deals with languages, beliefs, and practices that consist of organizational code (whyte 1957;van maanen, 1973). at the same time, organizational code is varying to individual beliefs. this kind of mutual learning has benefits for both individuals and for an organization. knowledge stores in the organization’s norms, rules, routine and forms over time as knowledge is gathered, and learning progresses (march, 1991). for top management, this paper provides insight regarding knowledge absorption and use of the individual dynamic capabilities to improve the erp assimilation. this study provides insights about manager’s views towards opportunities, threats, and quick responsiveness towards decision-making. as the folk wisdom all the issues should be viewed as opportunities. managers should be sure about the presence of opportunities within challenges and threats. but in order to convince the team positively we must always highlight the opportunities (jackson & dutton, 1988). 6. conclusions like all studies in empirical research domain, our study also has some limitations. one key limitation that needs to be mentioned is the sample size and second is that the study focused on one specific city. to study the erp assimilation of the firm there are still many complications and many more constructs that involve and test the impact of erp assimilation. in order to get a better understanding of the firm’s specific nature in erp assimilation we must consider larger datasets and more diverse set of firms to enrich the understanding. this study focused on the firms located in hefei city located in anhui province, china. for 94 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan future study more firms could be examined from different regions so that better understanding about erp assimilation can be provided and regional variations also assessed. references aldrich, h., & herker, d. (1977). boundary spanning roles and organization structure. academy of management review, 2(2), 217. anatoliivna, v.o. (2013). absorptive capacity in organizational theories: learning, innovation, managerial cognition, 190-198. barney, j. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17(1), 99-120. http://doi.org/10.1177/014920639101700108 barr, p.s., & huff, a.s. (1992). cognitive change, strategic action, strategic management journal 13, 15-36. baum, j.r., & wally, s. (2003). strategic decision speed and firm performance. strategic management journal, 24(11), 1107-1129. http://doi.org/10.1002/smj.343 bettis, r.a., & prahalad, c.k. (1995). the dominant logic: retrospective and extension. strategic management journal, 16(1), 5-14. http://doi.org/10.1016/0024-6301(95)91621-0 bettls, r.a. (1995). the dominant logic : retrospective and. strategic management journal, 16(1), 5-14. http://doi.org/10.1002/smj.4250160104 bolton, p., & harris, c. (1999). strategic experimentation. econometrica, 67(2), 349-374. http://doi.org/10.1111/1468-0262.00022 bosch, f.a.j., jansen, j.j.p, & volberda, h.w. (2005). managing potential and realized absorptive capacity : how do organizational antecedents matter ?, acadamey of management, 48(6), 999-1015. http://doi.org/10.5465/amj.2005.19573106 bruton, g.d., ahlstrom, d., & obloj, k. (2008). entrepreneurship in emerging economies : the research go in the future. entrepreneurship theory and practice, 32(1), 1-14. http://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2007.00213.x bruton, g.d., & rubanik, y. (2002). resources of the firm, russian high-technology startups, and firm growth. journal of business venturing, 17(6), 553-576. http://doi.org/10.1016/s0883-9026(01)00079-9 calori, r., johnson, g., & sarnin, p. (1994). ceos’ cognitive maps and the scope of the organization. strategic management journal, 15(6), 437-457. http://doi.org/10.1002/smj.4250150603 chen, y., tang, g., jin, j., xie, q., & li, j. (2014). ceos’ transformational leadership and product innovation performance: the roles of corporate entrepreneurship and technology orientation. journal of product innovation management, 31, 2-17. http://doi.org/10.1111/jpim.12188 child, j., & czegledy, a.p. (1996). managerial learning in the transformation of eastern europe: some key issues. organization studies. http://doi.org/10.1177/ 017084069601700202 cohen, w., & levinthal, d. (1990). absorptive capacity: a new perspective on learning and innovation. administrative science quarterly, 35(1), 128-152. http://doi.org/10.2307/2393553 impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 95 cyert, r., & march, j. (1963). a behavioral theory of the firm. englewood cliffs, nj, 313. http://doi.org/10.2307/2228147 damanpour, f., & aravind, d. (2012). organizational structure and innovation revisited: from organic to ambidextrous structure. handbook of organizational creativity. elsevier inc. http://doi.org/10.1016/b978-0-12-374714-3.00019-7 damanpour, f., walker, r.m., & avellaneda, c.n. (2009). combinative effects of innovation types and organizational performance: a longitudinal study of service organizations. journal of management studies, 46(4), 650-675. http://doi.org/10.1111/j.1467-6486.2008.00814.x dane, e., & pratt, m.g. (2007). exploring intuition and its role in managerial decision making. academy of management review, 32(1), 33-54. http://doi.org/10.5465/ amr.2007.23463682 dixon, s.e.a, & day, m. (2007) “leadership, administrative heritage and absorptive capacity”, leadership & organization development journal, vol. 28 issue: 8, pp.727-748. dushnitsky, g., & lenox, m.j. (2005). when do incumbents learn from entrepreneurial ventures?: corporate venture capital and investing firm innovation rates. research policy, 34(5), 615-639. http://doi.org/10.1016/j.respol.2005.01.017 eisenhardt, k.m., & martin, j.a. (2000). dynamic capabilities : what are they ?, strategic management journal, 1121, 1105-1121. fichman, r.g., & kemerer, c.f. (1997). the assimilation of software process innovation: an organizational learning perspective. management science, 1345-1363. http://doi.org/10.1017/cbo9781107415324.004 grant, r. (1988). “dominant logic,” relatedness and the link between diversity and performance. strategic management journal, 9(6), 639-642. http://doi.org/10.1002/ smj.4250090610 hage, j., & aiken, m. (1967). program change and organizational properties. a comparative analysis. ajs; american journal of sociology, 72(5), 503-519. http://doi.org/10.1086/224380 hambrick, d.c., & mason, p.a. (1984). echelons : of reflection the its organization as top a. management, 9(2), 193-206. http://doi.org/10.2307/258434 hitt, m.a, bierman, l., shimizu, k., & kochhar, r. (2000). direct and moderating effects of human capital on strategy and. academy of management journal, (august), 44. http://doi.org/10.2307/3069334 hogarth, r.m. (2001). educating intuition. applied cognitive psychology (vol. 17). huang, q., davison, r.m., liu, h., & gu, j. (2008). the impact of leadership style on knowledge-sharing intentions in china. journal of global information management, 16(4), 67-91. http://doi.org/10.4018/jgim.2008100104 huff, a.s. (1982). industry influences on strategy reformulation. strategic management journal, 3(2), 119-131. http://doi.org/10.1002/smj.4250030204 jackson, s.e., & dutton, j.e. (1988). discerning threats and opportunities. administrative science quarterly, 33(3), 370-387. http://doi.org/10.2307/2392714 kahneman, d., & lovallo, d. (1993). timid choices and bold forecasts: a cognitive perspective on risk taking. management science, 39(1), 17-31. http://doi.org/10.1287/mnsc.39.1.17 96 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan kahneman, d., & tversky, a. (1979). prospect theory: an analysis of decision under risk. economentrica: journal of the econometric society, 47(2), 263-292. http://doi.org/10.2307/1914185 keh, h.t., foo, m.d., & lim, b.c. (2002). opportunity evaluation under risky conditions: the cognitive processes of entrepreneurs. entrepreneurship theory and practice, 27(2), 125-148. http://doi.org/10.1111/1540-8520.00003 kogut, b., & zander, u. (1992). knowledge of the firm, combinative capabilities, and the replication of technology. organization science, 3(3), 383-397. http://doi.org/10.1287/orsc.3.3.383 kogut, b., & zander, u. (1992). knowledge of the firm, combinative capabilities, and the replication of technology. organization science, 383-97. http://doi.org/10.1017/cbo9781107415324.004 kolvereid, l., & obloj, k. (1994). entrepreneurship in emerging versus mature economies: an exploratory survey. international small business journal, 12(4), 1427. http://doi.org/10.1177/0266242694124001 kortum, s., & lerner, j. (2000). assessing the contribution of venture capital to innovation. rand journal of economics, 31(4), 674-692. http://doi.org/10.2307/2696354 liu, h., ke, w., wei, k.k., & hua, z. (2013). the impact of it capabilities on firm performance: the mediating roles of absorptive capacity and supply chain agility. decision support systems, 54(3), 1452-1462. http://doi.org/10.1016/j.dss.2012.12.016 lundberg, c.c. (1985). whatever it takes – decision makers at work. academy of management review, 10(4), 868-870. lyles, m.a. (2007). knowledge acquisition from foreign parents in international joint ventures: an empirical examination in the hungarian context. journal of international business studies, 38(1), 3-18. march. g.j. (1991). exploration and exploitation in organizational learning. organization science, 71-87. http://doi.org/10.1017/cbo9781107415324.004 march, j.g. (1996). continuity and change in theories of organizational action. administrative science quarterly, 41(2), 278. http://doi.org/10.1002/smj.515 meyer, k.e., & peng, m.w. (2005). probing theoretically into central and eastern europe: transactions, resources, and institutions. journal of international business studies, 36(6), 600-621. http://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400167 miles, r.e., & snow, c.c. (1978). organizational strategy, structure, and process. academy of management review, 3(3), 546-562. miles, r. & snow, c. (1978). organizational strategy, structure and process. new york: mcgraw-hill. moskos, p. (1973). observations on the making of a police officer. human organization. http://doi.org/10.1007/978-3-319-15868-6 mowery, d.c., & oxley, j.e. (1995). inward technology transfer and competitiveness: the role of national innovation systems. cambridge journal of economics, 19(1), 67-93. http://doi.org/article nadkarni, s., & perez, p.d. (2007). prior conditions and early international commitment: the mediating role of domestic mindset. journal of international business studies, 38(1), 160-176. http://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400248 impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 97 nelson, r.r., & winter, s.g. (2002). evolutionary theorizing in economics. journal of economic perspectives, 16(2), 23-46. http://doi.org/10.1257/0895330027247 nisbett, r.e., & ross, l. (1980). human inference: strategies and shortcomings of social judgment. social judgment. http://doi.org/10.1080/09658210244000603 obloj, t. et al. (2010a). dominant logic and entrepreneurial firms’ performance in a transition economy. et&p, 34(1), 151-170. obloj, t. et al. (2010b). dominant logic and entrepreneurial firms’ performance in a transition economy . park, j.h., suh, h.j., & yang, h.d. (2007). perceived absorptive capacity of individual users in performance of enterprise resource planning (erp) usage: the case for korean firms. information and management, 44(3), 300-312. http://doi.org/10.1016/j.im.2007.02.001 peng, m.w. (2003). institutional transitions and strategic choices. academy of management review. http://doi.org/10.5465/amr.2003.9416341 pfeffer, j., & salancik, g.r. (1978). the external control of organizations: a resource dependence approach, hyper & row, newyork. priem, r.l., & butler, j.e. (2001). is the rbv a useful perspective for strategic management research? academy of management review, 26(1), 22-40. http://doi.org/10.5465/amr.2001.4011938 purvis, r.l., sambamurthy, v., & zmud, r.w. (2001). the assimilation of knowledge platforms in organizations. organization science, 12(2), 117-135. http://doi.org/10.1287/orsc.12.2.117.10115 shen, k.n. (2008). assimilation of enterprise resource planning ( erp ): a multilevel model. siggelkow, n. (2002). evolution toward fit. administrative science quarterly, 47(1), 125159. http://doi.org/10.2307/3094893 siggelkow, n. (2002). misperceiving interactions among complements and substitutes: organizational consequences. management science, 48(7), 900-916. http://doi.org/10.1287/mnsc.48.7.900.2820 simon, h.a. (1955). a behavioral model of rational choice. the quarterly journal of economics, 69(1), 99-118. http://doi.org/10.2307/1884852 staw, b.m., sandelands, l.e., & dutton, j.e. (1981). threat rigidity effects in organizational behavior: a multilevel analysis. administrative science quarterly, 26(4), 501-524. http://doi.org/10.2307/2392337 talke, k. (2007). corporate mindset of innovating firms: influences on new product performance. journal of engineering and technology management – jet-m, 24(12), 76-91. http://doi.org/10.1016/j.jengtecman.2007.01.005 tripsas, m., & gavetti, g. (2000). capabilities , cognition , and inertia : evidence from digital imaging, strategic management journal, 21, 1161-1147. tversky, a., & kahneman, d. (1973). availability: a heuristic for judging frequency and probability. cognitive psychology, 5(2), 207-232. http://doi.org/10.1016/0010-0285(73)90033-9 tversky, a., & kahneman, d. (1974). judgment under uncertainty: heuristics and biases. science (new york, n.y.), 185(4157 (sept. 27, 1974)), 1124-31. http://doi.org/10.1126/science.185.4157.1124 98 f. khan, z. xuehe, f. atlas, k. ullah khan, a. pitafi, m. usman saleem, s. khan uhlenbruck, k., meyer, k.e., & hitt, m.a. (2003). organizational transformation in transition economies: resource-based and organizational learning perspectives. journal of management studies, 40(2), 257-282. http://doi.org/10.1111/1467-6486.00340 van de ven, a.h., & poole, m.s. (1995). explaining development and change in organizations. academy of management review, 20(3), 510-540. http://doi.org/10.2307/258786 van den bosch, f.a.j., volberda, h.w., & de boer, m. (1999). coevolution of firm absorptive capacity and knowledge environment: organizational forms and combinative capabilities. organization science, 10(5), 551-568. http://doi.org/ 10.1287/orsc.10.5.551 van maanen, j. (1973). observations on the making of policemen. human organization. http://doi.org/10.1007/978-3-319-15868-6 venkatraman, n. (1989a). strategic orientation of business enterprises: the construct, dimensionality, and measurement. management science, 35, 942-962. http://doi.org/ 10.1017/cbo9781107415324.004 venkatraman, n. (1989b). strategic orientation of business enterprises: the construct, dimensionality, and measurement. management science, 35(8), 942-962. http://doi.org/10.1287/mnsc.35.8.942 verona, g. (1999). a resource-based view of product development. academy of management review, 24(1), 132-142. http://doi.org/10.5465/amr.1999.1580445 verona, g. (1999). a resource-based view of product development. academy of management review, 24(1), 132-142. http://doi.org/10.5465/amr.1999.1580445 volberda, h.w., foss, n.j., & lyles, m.a. (2010). perspective--absorbing the concept of absorptive capacity: how to realize its potential in the organization field. organization science (vol. 21). http://doi.org/10.1287/orsc.1090.0503 von krogh, g., erat, p., & macus, m. (2000). exploring the link between dominant logic and company performance. creativity and innovation management, 9(2), 82-93. http://doi.org/10.1111/1467-8691.00160 walsh, j.p. (1995). managerial and organizational cognition: notes from a trip down memory lane. organization science. http://doi.org/article weick, k.e. (1995). sensemaking in organization. in sensemaking in organizations (vol. 13, pp. 109-131). retrieved from http://www.worldcat.org/oclc/88135514 whyte, w.h.j. (1957). the organization man , garden city , new york. doubleday, 1956. williamson, o.e. (1999). strategy research: governance and competence perspectives. strategic management journal, 20(12), 1087-1108. http://doi.org/10.1002/(sici)10970266(199912)20:12<1087::aid-smj71>3.0.co;2-z wiltbank, r., dew, n., read, s., & sarasvathy, s. d. (2006). what to do next? the case for non-predictive strategy. strategic management journal, 27(10), 981-998. http://doi.org/10.1002/smj wirtz, b.w., mathieu, a., & schilke, o. (2007). strategy in high-velocity environments. long range planning, 40(3), 295-313. http://doi.org/10.1016/j.lrp.2007.06.002 wright, p., et al. (1995). strategic orientations, competitive advantage, and business performance. journal of business research, 33(2), 143-151. http://doi.org/10.1016/0148-2963(94)00064-l impact of absorptive capacity and dominant logic on erp assimilation in… 99 zahra, s.a. (1993). environment, corporate entrepreneurship, and financial performance: a taxonomic approach. journal of business venturing, 8(4), 319-340. http://doi.org/10.1016/0883-9026(93)90003-n zahra, s.a. (2002). absorptive capacity : a review , and extension. management, 27(2), 185-203. retrieved from http://www.jstor.org/stable/4134351 zander, u., & kogut, b. (1995). knowledge and the speed of the transfer and imitation of organizational capabilities – an empirical-test. organization science, 6(1), 76-92. http://doi.org/10.1287/orsc.6.1.76 competing interests as declared the authors do not have any competing interests. 0.3-introduction foreword entrepreneurship is a wondrous human activity which has the power to transform people’s lives, communities, accelerate economic development and improve the social reality. as a field of research entrepreneurship is a multi-stream and multidisciplinary research area pursued by academics of various backgrounds, yet always focused on the heart of entrepreneurship which is opportunity identification and exploitation. as such, it has been associated with a set of human traits, as an economic function, as new venture creation, as a specific way of running organizations, and more. because of its acknowledged impact and significance on economic growth and development, entrepreneurship research spreads upon increasingly wider areas of scientific pursuit and encompasses multiple levels of study (microeconomic, mesoeconomic and macroeconomic) in economics, management science and business studies. in spite of decades of progress and growing popularity, entrepreneurship remains a much fragmented and still expanding field of research. while many questions have been answered, still many remain incomplete, unaddressed or yet to be asked. this monograph presents current research findings of various authors from different parts of the world making a hopefully valuable polyphonic contribution to the puzzle of entrepreneurship. its focus is on antecedents and effects of entrepreneurship, addressing two broad and fundamental questions in entrepreneurship research. what enables and fosters entrepreneurship? what are its effects for individuals, organizations and society at large? it consists of nineteen chapters grouped into four parts. the first part “entrepreneurship antecedents: role of equality and education” focuses on two important antecedents of entrepreneurship, first being equal access to resources and opportunity exploitation and second being education, the utmost important driver of entrepreneurial attitudes and behaviours. monika fabińska presents the results of a poland based mixed method study among women entrepreneurs identifying stimulants and barriers to their business success in the light of the equal opportunities principle. rabi sidi ali employs feminist liberal and social theories to explain factors limiting women entrepreneurs growth intentions in developing countries. both these chapters explore a critical and much neglected aspect of entrepreneurship research; that relating to equal rights and equal access to opportunity exploitation and pursuit of entrepreneurship. as these studies show, in developed as well as developing countries, still much remains to be done in terms of entrepreneurial gender equality. next, two studies present the role of entrepreneurship education in higher education institutions. grażyna nowaczyk and anna sobczak present a critical analysis of an overview of curricula of entrepreneurship courses and emphasise the role of practicality. paul m. lane calls for an interinstitutional approach to entrepreneurship nests, as he calls universities, coupled with 8 małgorzata kosała, maria urbaniec, agnieszka żur deep commitment, administrative change, changed learning practice and reshaped physical environment in creating the right environment for entrepreneurship and innovation at higher education institutions. the second part of this monograph titled “entrepreneurship ecosystems and social frameworks” examines further antecedents of entrepreneurship: the ecosystem, environment, social networks, social capital, legal frameworks and regional support. muhammad rahatullah khan analyses the evolution of entrepreneurship ecosystems and support for new venture creation in saudi arabia. agnieszka brzozowska and michał zdziarski present a critical overview of the state of the art on network theory referring to the complex mix of relationships entrepreneurs operate in. yuhong zhou investigates how these social networks can impact entrepreneurial innovation, when mediated by trust and diversity. luigi lai relates to the legal framework of entrepreneurship and discusses the aspect of insolvency, markedly important in post crisis period. tomasz pilewicz presents the results of a multilayer extensive research and identifies strategic activities local regions can undertake to create an entrepreneurship friendly environment, attractive for investors, entrepreneurs, tourists and inhabitants alike. the third part of the monograph “innovation and technology in small business research” is transitory as it is devoted to innovation and technology, which can be perceived as both antecedents and effects of entrepreneurship. luigi lai starts this section with an analysis of eu innovation policies, especially in the aspect of institutional cooperation with r&d in the public and private sector. małgorzata gajowiak presents the effects of intellectual entrepreneurship and results of a study which identifies key resources high-tech small and medium firms tap into to build competitive advantage based on intellectual capital. next, sassan rismani and dimas widiantoro analyse data from 17 eu countries to test the relationship between r&d expenses and start-up ipo over 10 years identifying r&d capital inflow as an enabler of successful start-up ipo. agnieszka skala presents the results of the first research on polish digital start-ups providing a valuable insight into this vastly growing area of entrepreneurship. finally, sławomir wyciślak discusses the challenges of highly entrepreneurial firms in implementing both lean and agile management patterns in turbulent environments in the aftermath of 2008 crisis. the fourth and final part titled “development trends international entrepreneurship” discusses the effects of entrepreneurship in an international context, current developments and challenges of entrepreneurial firms. maria halemba and danuta babińska emphasize the role of trust and communication in smes acting as service providers via offshore outsourcing. wojciech zysk offers a much needed perspective on ethical and responsibility aspects of international entrepreneurship highlighting the concept of fair trade 3.0. sanja gongeta raises the issue of regulatory frameworks in the context of sme internationalization and participation in international markets. davar azarmi presents the results of a spanish study identifying factors effecting venture capitalist exit decisions suggesting that factors relating to entrepreneurs and the external environment are key categories that should be taken into account when withdrawing investment. finally yuliia kleban offers introduction 9 a perspective on ukrainian health resort industry and identifies existing opportunities for social venture creation as an example of successful local development strategies, providing social value added to various groups of the society. the authors and editors of this monograph aim to contribute to the dynamic growth of entrepreneurship research and its spread over various geographic, institutional and organizational contexts. a broad scope of this monograph enables an overview, analysis and evaluation of current trends in entrepreneurship research, antecedents and potential effects that entrepreneurship bears on organizations and economies. its interdisciplinary approach and presented research findings from different parts of the world enrich our discussion about how does entrepreneurship happen and what benefits, as well as threats, it brings to societies. the chapters of this monograph can serve to identify new avenues of research in entrepreneurship research linking various forms of entrepreneurship with socio-economic development. the potential audience of this work includes all those who research entrepreneurship and work in relating fields of inquiry and those who wish to know more about entrepreneurship today: students, policy makers or entrepreneurs. hopefully the content of this monograph will provide inspiration to seek new enhanced solutions in the area of socio-economic development based on entrepreneurship and spark new research which will elevate our understanding of how entrepreneurship can improve the livelihood and prosperity of people, organizations and countries. the monograph came into being as a result of project entitled “advancing research in entrepreneurship in global context” conducted in the years 2015-2016 within the polish central bank nbp economic education program and realized by the centre for strategic and international entrepreneurship and department of entrepreneurship and innovation at cracow university of economics. we cordially thank all those who made this publication possible, in particular all the authors for their excellent contribution and reviewers for their time, commitment and valuable suggestions. małgorzata kosała maria urbaniec agnieszka żur kraków, september 2016 ie-pm-04-02-09-pp119-kucmierczyk 2018, vol. 4, no. 2 10.15678/pm.2018.0402.09 wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów na przykładzie xxxi olimpiady w rio de janeiro mateusz kućmierczyk a b s t r a k t cel artykułu: celem artykułu jest określenie wpływu igrzysk olimpijskich na gospodarki: miasta organizującego imprezę, regionu oraz kraju. poszukiwana jest odpowiedź na pytanie w jaki sposób owa impreza oddziałuje na otoczenie i jakie niesie to za sobą skutki. metodyka badań: w artykule przyjęto metodę ilościową oraz technikę badania dokumentów i materiałów w postaci artykułów naukowych, oficjalnych dokumentów i raportów ioc oraz materiałów prasowych. skupiono się w największym stopniu na omówieniu wpływu edycji igrzysk, które odbyły się pod koniec xx i w xxi w., a szczególnie igrzysk w rio de janeiro. wyniki: z treści poniższego artykułu można wnioskować o znacznym wpływie igrzysk xxxi olimpiady w rio de janeiro na gospodarkę miasta, w pewnym, nieco mniejszym stopniu, także na gospodarkę stanu oraz kraju. wpływ ten ma wydźwięk zarówno pozytywny jak i negatywny. wkład i wartość dodana: artykuł daje możliwość zapoznania się z różnymi sposobami określania wpływu igrzysk olimpijskich na gospodarkę oraz pozwala spojrzeć na konkretne efekty tego wpływu w szczególności w odniesieniu do igrzysk z końca xx w. i tych, które odbyły się w xxi w. z artykułu można dowiedzieć się także, w jaki sposób i jak bardzo igrzyska w rio de janeiro oraz ich organizacja wpłynęły krótkookresowo na miasto, stan oraz cały kraj. typ artykułu: artykuł przeglądowy słowa kluczowe: igrzyska olimpijskie; wpływ ekonomiczny; rio de janeiro; rio 2016; turystyka; eksport; inwestycje infrastrukturalne kody jel: l83, h50, h71, h72 artykuł nadesłano: 30 grudnia 2017 artykuł zaakceptowano: 17 marca 2018 sugerowane cytowanie: kućmierczyk, m. (2018). wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów na przykładzie igrzysk xxxi olimpiady w rio de janeiro. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 4(2), 119-135. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0402.09 120 | mateusz kućmierczyk wprowadzenie igrzyska olimpijskie w ostatnich czasach stały się jednym z najważniejszych międzynarodowych wydarzeń sportowych, szczególnie pod względem ekonomicznym. w największym stopniu przyczyniła się do tego komercjalizacja sportu (malfas, theodoraki, houlihan, 2004, s. 209). coraz więcej uczestników igrzysk, coraz więcej konkurencji, coraz większa rozpoznawalność sportowców, i, co wydaje się najważniejsze, coraz większy kapitał skupiane wokół tego wydarzenia. oczywistym staje się fakt, że tak wielkie wydarzenie pociąga za sobą różnego rodzaju implikacje, które wpływają na miasto-gospodarza, a niekiedy także na cały kraj. trudno także zaprzeczyć, że wpływ zeń wynikający może być zarówno pozytywny jak i negatywny. choć niektórym miastom udało się wykorzystać igrzyska olimpijskie do poprawienia swojej sytuacji gospodarczej czy też wizerunku, a dla innych były one jedynie problemem, to jednak w większości edycji, zwłaszcza tych późniejszych, widoczne były tak pozytywne przykłady wpływu, jak i te odwrotne. igrzyska olimpijskie mogą przynieść zysk, zarówno bezpośrednio, jak i poprzez czynniki długoterminowe. jednakże brak odpowiedniego oszacowania kosztów, a także strategii użytkowania obiektów olimpijskich już po imprezie może bardzo negatywnie wpłynąć na miasto, które jest gospodarzem igrzysk olimpijskich. celem niniejszego artykułu jest określenie wpływu igrzysk olimpijskich na gospodarkę oraz zwiększenie świadomości czytelników na temat organizacji igrzysk, jej kosztu i korzyści z owego wydarzenia wynikających. problem główny stanowi pytanie czy igrzyska xxxi olimpiady w rio de janeiro miały wpływ na gospodarkę samego miasta a także stanu rio de janeiro i całego kraju. sformułowano następującą hipotezę: igrzyska w rio miały wpływ na gospodarkę miasta oraz regionu oraz kraju. autor przyjął metodę ilościową oraz technikę badanida dokumentów i materiałów. zakres prowadzonych badań ograniczono do artykułów naukowych powiązanych treścią z tematem tego artykułu, oficjalnych dokumentów i raportów międzynarodowego komitetu olimpijskiego oraz materiałów prasowych. wybrane spojrzenia na oddziaływania igrzysk olimpijskich na gospodarkę miasta, regionu, kraju humphreys i plummer (1995) wpływ ekonomiczny określają na przykładzie igrzysk xxvi olimpiady w atlancie, jako podzielony na 4 kategorie: bezpośredni, pośredni, wywołany i całkowity. wpływ bezpośredni oznacza udział wydatków komitetu organizacyjnego (acog) na dobra i usługi wytworzone przez przemysł stanu georgia w celu zaspokojenia dodatkowego popytu. pośredni wpływ ekonomiczny jest określany jako udział wydatków turystów płacących za dobra i usługi dostarczane przez przemysł stanu georgia w celu zaspokojenia dodatkowego popytu. wpływ wywołany to efekty mnożnikowe poprzednich wpływów, spowodowane ponownymi wydatkami tych kwot. wpływ całkowity jest określany jako suma wpływów: bezpośredniego, pośredniego i wywołanego. według innego podejścia wpływ igrzysk olimpijskich (jak i innych dużych wydarzeń sportowych) w zasadzie wynikają z trzech płaszczyzn: konsumpcji komitetu organizacyjnego (ocog), turystyki i eksportu, inwestycji w infrastrukturę. wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 121 płaszczyzna pierwsza odnosi się do tego, w jaki sposób wydatki i przychody ocog wywołują wpływ na region. aby to obliczyć, należy zróżnicować przychody pod względem czasowym i podzielić na regionalne oraz autonomiczne. wydatki muszą być podzielone na koszty i korzyści oraz na realokację a także wydatki neutralne. określając procentowo każdy z tych czynników, można obliczyć ekonomiczny wpływ konsumpcji komitetu organizacyjnego na region. odnośnie do drugiej płaszczyzny, turystyka i eksport dostarczają nowych środków finansowych dla gospodarki regionu. turystyka jest głównym strumieniem przychodów autonomicznych, a dobrze zaplanowana strategia turystyczna może wpłynąć na turystykę poolimpijską. przychody z tej płaszczyzny muszą być zróżnicowane pod względem czasowym. wzorce konsumpcji związanej z turystyką różnią się od tych, które są powiązane z turystykami przedi poolimpijskimi. eksport jest zasadniczo poolimpijski, a wszelkie środki od niego pochodzące są z natury autonomiczne. może on wpłynąć pozytywnie na cały kraj i dlatego niektóre strumienie pieniężne nie przynoszą korzyści regionowi. ostatnia płaszczyzna opiera się na inwestycjach w infrastrukturę. obliczenie ich wpływu na gospodarkę regionu wymaga wiedzy na temat pochodzenia i przeznaczenia wszystkich inwestycji związanych z igrzyskami. niezbędne inwestycje są często finansowane przez rząd lub kredyty z powodu ograniczeń budżetów miast. oba te źródła finansowania zwiększają wpływ na gospodarkę regionu ponieważ są to nowe pieniądze, które do niego wchodzą, jednakże spłacanie kredytu może doprowadzić do deficytu w latach poolimpijskich (preuss, 2004, ss. 241-244) ostatnie opisywane podejście do wpływu igrzysk olimpijskich na gospodarkę zostało przedstawione w publikacji malfasa, theodoraki i houlihana (2004). wyróżniają oni 4 rodzaje wpływu wielkich imprez na gospodarkę: społeczno-ekonomiczny, społeczno-kulturowy, fizyczny oraz polityczny. ekonomiczny wkład wielkich wydarzeń sportowych jest rozważany przede wszystkim pod względem tego, w jakim stopniu mogą one poprawić postrzeganie miasta czy regionu jako celu turystycznego, a także na wiedzę związaną z potencjalnymi inwestycjami i aktywnościa komercyjną w regionie. w związku z tym, mogą zachęcać większą liczbę inwestorów i turystów oraz przez to prowadzić do utworzenia nowych miejsc pracy i przyczynić się do wzrostu gospodarczego w mieście i regionie. igrzyska olimpijskie mogą zwiększyć lokalne zainteresowanie i uczestnictwo w aktywnościach sportowych, a także mogą wzmocnić wartości oraz tradycje regionalne oraz wzmocnić lokalną dumę i poczucie wspólnoty. igrzyska olimpijskie często niosą z sobą konieczność budowy nowych obiektów sportowych lub renowacji już istniejących celem zaspokojenia przez organizatorów wymagań dotyczących organizacji wielu konkurencji w krótkim czasie. oprócz tego, fakt, iż tego rodzaju impreza skupia wokół siebie wielu uczestników, jak i turystów, implikuje konieczność budowy nowych dróg i rozwój sieci transportu publicznego, aby zapewnić odpowiedni dojazd do tychże obiektów. organizacja igrzyk olimpijskich opiera się na działaniach władz lokalnych, regionalnych a nawet centralnych. głównym powodem jest to, że proces ten stwarza trudności kosztowe w związku z budową infrastrukutry, a także te związane z kosztami operacyjnymi sprzedaży biletów, sposnsoringu czy praw telewizyjnych. wielkie wydarzenia sportowe często niosą z sobą mobilizowanie elit korporacyjnych i lokalnych polityków w zyskowne 122 | mateusz kućmierczyk sojusze, które mogą nie tylko napędzić lokalne budownictwo, handel detaliczny i turystykę ale także pozyskać znaczne fundusze z wyższych poziomów rządowych na infrastrukturę. politycy, którzy są zaangażowani w organizację igrzysk olimpijskich, mają szansę zarówno na poprawę swojego wizerunku poprzez powiązanie go z imprezą, jak i rozwinięcie kontaktów z otoczeniem poprzez interakcję z autorytetami sportowymi i organizatorami komercjalnymi zaangażowanymi w imprezę. (malfas i in., 2004, ss. 212-217). wpływ wybranych edycji igrzysk olimpijskich na gospodarkę miasta, regionu, kraju efekty organizacji igrzysk są bardzo różne. niektóre miasta mogły poszczycić się ogromnym zyskiem z racji organizacji igrzysk, a inne popadły w potężne długi. biorąc pod uwagę przedwojenne edycje igrzysk, pozytywny wydźwięk ekonomiczny, a więc zysk, pozostawiły po sobie przede wszystkim: londyńskie z 1908 r., sztokholmskie z 1912 r., a także te zorganizowane przez los angeles 20 lat później. nieudane pod tym względem okazały się igrzyska w paryżu w 1924 r. po ii wojnie światowej zysk przyniosły igrzyska w lonydnie w 1948 r., natomiast stratę zanotowano po igrzyskach w helsinkach w 1952 r., i w melbourne w 1956 r. wpływ późniejszych edycji igrzysk olimpijskich był badany dokładniej oray potwierdzony większą ilością danych. według zarnowskiego (1993, s. 30), średni koszt igrzysk olimpijskich w latach 1960−1996 wyniósł 1,916 miliardów usd. dane flyvbjerga, stewart i budziera (2016, s. 8) pokazują, że organizacja igrzysk w latach 1960−2016 pochłonęła średnio 5,213 miliardów usd. zauważyć więc można, że edycje igrzysk z końca xx i te w xxi w. były dużo kosztowniejsze niż te wcześniejsze, co mogło być związane z coraz większymi rozmiarami owego wydarzenia (więcej uczestników, więcej dyscyplin), nowościami technologicznymi oraz popularnością sportu. montreal – miasto organizujące igrzyska w 1976 r. – zadłużył się na prawie miliard usd, a wszelkie należności udało się spłacić dopiero 30 lat później. za główny stadion, który początkowo miał kosztować 40 milionów usd, trzeba było zapłacić 836 milionów usd. zbyt późno zaczęto planować budowę, a miasto zbyt wolno przygotowywało dokumenty ofertowe. nie można więc było mówić o konkurencyjności, wykonanie prac zostało więc przyznane wybranym podmiotom (patel, bosela, delatte, 2013, s. 363). na 530 potencjalnych dni roboczych pomiędzy grudniem 1974 r. a kwietniem 1976 r. pracownicy strajkowali 155 dni, czyli prawie 30% czasu. od maja do października 1975 r. nie poczyniono żadnych prac (todd, 2016). główny stadion igrzysk – the big o – zaczęto nazywać the big owe (wielki dług). od 1984 r. inwestycje finansowe w igrzyska olimpijskie bardzo wzrosły (malfas i in., 2004, s. 210). igrzyska w los angeles, z uwagi na fakt, że nie budowano żadnych nowych obiektów sportowych, kosztowały niecały miliard usd, a zysk wyniósł ponad 200 milionów usd. igrzyska doprowadziły do powstania ponad 5 tysięcy miejsc pracy (baade, matheson, 2016, s. 208). kolejne igrzyska także były udane − seul wzbogacił się o prawie 0,5 miliarda usd (zarnowski, s. 25). można też przypuszczać, że igrzyska pozytywnie wpłynęły na bilans handlowy korei w latach 1986-1989. igrzyska w seulu przyspieszyły poprawę stosunków koreańsko-sowieckich (preuss, 2004, s. 243). wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 123 bardzo dobrze widocznym pozytywnym wpływem igrzysk może pochwalić się barcelona, która organizowała te zawody w 1992 r. w związku z tym wydarzeniem powstał nawet termin zwany „efektem barcelońskim”. od października 1986 r. do sierpnia 1992 r. ogólna stopa bezrobocia zmalała w barcelonie z 18,4% do 9,6%, a w hiszpanii z 20,9% do 15,5 %. powiązane z igrzyskami inwestycje infrastrukturalne i inwestycje w fabryki doprowadziły do wytworzenia ponad 20 tys. miejsc pracy. od 1986 r. do 2001 r. zwiększono produkcję cementu o 350%. zaczęto budować więcej domów, mimo że potencjał budowlany barcelony został już wtedy dobrze wykorzystany. pomiędzy 1986 r. a 2000 r. pojemność hotelowa w barcelonie wzrosła potrójnie. równocześnie podwoiła się liczba zagranicznych turystów odwiedzających to miasto (brunet, 2005, ss. 8-9) . o wpływie turystyki na barcelonę poprzez organizację igrzysk olimpijskich pisał także duran (2005). w wyniku organizacji igrzysk w barcelonie wybudowano nowe drogi − stanowiły one 15% dróg istniejących w 1986 r. nowo powstałe systemy kanalizacji wynosiły 17% tych, które były w 1986 r. (todd, 2016). wpływ igrzysk w barcelonie na pkb hiszpanii został oszacowany na 26 miliardów usd (zonzilos, demian, papadakis, paratsiokas, danchev, 2015, s. 25). kolejnymi igrzyskami, które wywarły wpływ na gospodarkę były te zorganizowane w sydney na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia. wpływ ten jest szacowany na 6,28 miliardów usd, nie licząc długoterminowych korzyści płynących z turystyki. w latach 1995-2000, a więc w czasie trwania przygotwań do igrzysk, powstało ok. 120 tysięcy miejsc pracy związanych z tym wydarzeniem. głównym celem organizatorów było wypromowanie sydney i australii jako celu turystycznego. podczas przygotowań do igrzysk tempo wzrostu liczby turystów odwiedzających australię wyniosło 7%. w 2000 r. turystów w australii było 8,7% więcej niż w roku poprzedzającym. w ostatnim kwartale 2000 r. liczba turystów była aż o 15% większa w porównaniu do tego okresu rok wcześniej. szacuje się, że dzięki igrzyskom sydney zostało odwiedzone przez 1,6 miliona turystów, którzy wydali łącznie 3,5 miliarda usd podczas pobytu. negatywny wpływ na miasto goszczące, i w tym przypadku także na kraj, miały igrzyska xxviii olimpiady w atenach w 2004 roku. grecja już wtedy pogrążona była w kryzysie, a duży deficyt aten wywołany organizacją igrzysk przyczynił się do jego niewielkiego pogłębienia (associated press, 2010). budżet w wysokości 4,6 miliardów usd został przekroczony, a zadłużenie wyniosło 14−15 miliardów usd. według niezależnych gazet aż 21 obiektów na 22 stoi jest w złym stanie. władze socjalistyczne sfinansowały budowę obiektów olimpijskich z publicznego budżetu inwestycyjnego, a jednocześnie nie opracowały strategii ich użycia po igrzyskach (schlotterbeck, 2012). o wpływie igrzysk w atenach w 2004 r. pisali także zonzilos i in. (2015). igrzyska w pekinie w 2008 r. są prawdopodobnie najdroższymi igrzyskami w historii. wydano na nie w przybliżeniu 44 miliardy usd. dzięki nim powstało ok. 3 tysięcy nowych miejsc pracy, wzrosła także wartość inwestycji oraz zmodernizowano miasto. możliwe jednak, iż igrzyska olimpijskie doprowadziły do spadku liczby turystów odwiedzających pekin i chiny w 2008 r. ów spadek może być częściowo przypisywany ścisłej polityce wizowej i efektowi wypychania, który polegał na tym, iż ludzie myśleli, że wspomniana impreza doprowadzi do stworzenia wielkiego tłumu. (overmyer, 2017, s. 44). igrzyska w londynie w 2012 r. wniosły do brytyjskiej gospodarki ok. 16,5 miliardów gbp, a niemal 2 miliardy więcej, biorąc pod uwagę długoterminowe efekty związne z tury124 | mateusz kućmierczyk styką. w 2012 r. do wielkiej brytanii przybyło o 9% turystów więcej. ich wydatki turystyczne w tym okresie wzrosły niemal dwukrotnie. wydarzenie przyczyniło się także do utworzenia miejsc pracy, których to powstały 354 tys. (zonzilos i in., 2015, ss. 22, 25). igrzyska olimpijskie mogą być dobrą metodą na zwiększenie liczby turystów pojawiących się w mieście organizującym owo wydarzenie. turyści wydając pieniądze mogą doprowadzić do napędzenia lokalnej koniunktury, przez co może poprawić się jakość życia mieszkańców. organizacja igrzysk prowadzi do wytworzenia się wielu miejsc pracy, co niesie za sobą spadek bezrobocia. ogół inwestycji przeprowadzanych w związku z organizacją nierzadko prowadzi do zmodernizowania miasta i jego okolic. poza tymi pozytywnymi możliwymi skutkami organizowania igrzysk olimpijskich trzeba również zauważyć, że impreza finansowana jest bardzo często w dużym stopniu kapitałem publicznym. zbyt duża kwota przeznaczona na tę imprezę może doprowadzić do znacznego zadłużenia się instytucji rządowych, co może np. doprowadzić do wzrostu podatków. planowanie igrzysk w rio de janeiro 2016 i ich szacowany wpływ na gospodarkę kraju w 2009 r. miasta kandydujące na organizatora igrzysk przedstawiły swoje plany odnośnie do organizacji igrzysk, w dokumencie nazywanym candidature file. zawarte są w nim informacje o wszelkich aspektach organizacyjnych, politycznych, ekonomicznych, infrastrukturalnych czy marketingowych. w candidature file, jaki został sporządzony przez rio de janeiro można przeczytać, że już wtedy, czyli na ponad 7 lat przed rozpoczęciem igrzysk, program rio2016 miał pełne wsparcie 3 stopni rządowych (miasta rio de janeiro, stanu rio de janeiro, rządu brazylii) a także całego społeczeństwa brazylijskiego (candidature file for rio de janeiro to host the 2016 olympic and paralympic games, vol. 1, s. 8). wszystkie większe partie polityczne zobowiązały się do poparcia tej inicjatywy, argumentując to synergią pomiędzy wymaganiami igrzysk, skutkami oraz długoterminowymi planami rozwoju brazylii. istniał wtedy wśród partii szeroki pogląd, że brazylia jest teraz lepiej przygotowana do organizacji igrzysk jak nigdy do tej pory w historii, i że społeczeństwa brazylijskie i ogólnie południowoamerykańskie znacząco zyskają na tym przedsięwzięciu (candidature file...vol. 1, s.55). strategia organizacji igrzysk przez rio de janeiro opierała się na pięciu filarach: angażowanie młodych ludzi (poprzez najnowsze technologie młodzież może stać się częścią igrzysk), transformacja społeczna poprzez sport (ulepszenie obiektów sportowych, wspieranie miejscowej infrastruktury przed igrzyskami i trwające korzyści społeczne po igrzyskach), wykroczenie poza zasięg regionalny (budowa olimpijskiego centrum treningowego − olympic training centre, które dostarcza wysokiej klasy pomoce sportowe dla brazylijczyków i sportowców z innych krajów), globalna promocja (zastosowanie najnowszych technologii nadawania oraz czynności interaktywnych pozwoli na odbiór igrzysk na jeszcze wyższym poziomie), udane zaopatrzenie (wsparcie organizacji igrzysk poprzez 3 poziomy administracji rządowej). wizja igrzysk w rio de janeiro była powiązana z szerszą długookresową strategią planowania miasta i kraju. skupiano się na ulepszeniach infrastrukturalnych, włącznie z nowymi obiektami sportowymi, odbudową regionu portowego, a także ulepszeniami związanymi z bezpieczeństwem i transportem. miało to doprowadzić do większego powiązania społeczeństwa poprzez stworzenie nowych miejsc pracy i poprzez inne korzyści (candidature file...vol. 1, s. 21). wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 125 igrzyska w rio miały zwiastować nową erę dla tego miasta, a także całego kraju poprzez cztery czynniki. związane miały być ze spuścizną igrzysk olimpijskich w rio, a więc dzięki nim można byłoby się dowiedzieć, jak konkretnie owa impreza wpłynęłaby na miasto czy kraj. pierwszym z nich było przeobrażenie miasta. wszelkiego rodzaju programy finansowane przez rząd miały stanowić fundament długoterminowego rozwoju. owe przedsięwzięcia (niektóre były już w toku) miały dotyczyć: poprawienia jakości powietrza miejskiego poprzez jeszcze ściślejszą kontrolę emisji dla przemysłu i transportu masowego, rozszerzenia transportu miejskiego poprzez rozwój tzw. high performance transport ring, udoskonalenie kwestii związanych z bezpieczeństwem, wliczając w to wszelkiego rodzaju nowy systemy bezpieczeństwa i nowe umiejętności, ochrona największego na świecie lasu miejskiego, w której to ochronie zawiera się posadzenie do 2016 r. 24 milionów drzew. oprócz tego skupiono się na przekształceniu dzielnicy portowej w główny obszar zakwaterowania, rozrywki i turystyki. wybrzeże miało się stać sercem miasta. postawiono także na rozbudowę regionów miasta: barra, deodoro, maracanã , w których miały znajdować się obiekty olimpijskie. drugim czynnikiem miała być integracja społeczna. w planach zawarto budowę 4 wiosek w okolicach rozgrywania igrzysk, zawierających ponad 24 tys. pokoi. oprócz tego planowano umożliwić 48 tys. osób przejść przez program professional and volunteer training, integrujący rząd, uniwersytety i instytucje treningowe. miał on pomóc jego uczestnikom w znalezieniu pracy po igrzyskach. zatrudnienie miało wzrosnąć o 50 tys. czasowych i 15 tys. stałych miejsc pracy, szczególnie w: zarządzaniu sportowym, turystyce, przemyśle budowlanym czy handlu. rolę dostawcy niektórych usług chciano powierzyć, w miarę możliwości, lokalnym społecznościom. sprzyjałoby to licencjonowaniu produktów ekologicznych i społecznie odpowiedzialnych. kolejnym czynnikiem miały się stać programy związane z młodzieżą i edukacją. jednym z programów był tzw. programa segundo tempo, dzięki któremu sport docierał do szkół publicznych. objętych nim było 1 mln dzieci w brazylii. liczba ta miała się powiększyć o kolejne 2 mln. powstał także pomysł aby zainwestować 400 mln usd w program mais educação, fundujący infrastrukturę sportową w szkołach i rozszerzający metody nauczania wychowania fizycznego. czwarty miał być związany ze spuścizną sportową, polegającą na promocji i rozwoju sportu w brazylii, ameryce południowej i reszcie świata. planowano osiągnąć to poprzez stypendia sportowe, od chwili obecnej (2009 r.) do 2018 r., dla tych utalentowanych, młodych brazylijczyków, którzy nie są wspierani prywatnie. wsparcie to przeznaczone było dla ponad 11 tys. osób. innym sposobem na promocję i rozwój sportu były stypendia z olimpijskiego centrum treningowego dla sportowców i trenerów z całego świata. planowano zwiększyć także o ok. 210 mln. usd fundusze na sport i przygotowanie brazylijskich reprezentacji na igrzyska olimpijskie i paraolimpijskie. oprócz tego planowano zostawić jako spuściznę 14 obiektów treningowych ulokowanych poza miastem i 29 wewnątrz niego (candidature file...vol. 1, s. 23-25). dokument candidature file zawiera także informacje o finansowaniu organizacji igrzysk, zarówno przez komitet organizacyjny igrzysk olimpijskich (ocog), jak i przez inne jednostki. planowany budżet całkowity komitetu wynosił w 2008 r. ponad 5,63 mld brl, co przy kursie walutowym usd/brl wynoszącym 2 dawało ponad 2,8 mld usd. bank centralny brazylii ustalił cel inflacyjny na poziomie 4,5% dla lat 2009 i 2010 oraz 3,5 % dla lat 126 | mateusz kućmierczyk 2011-2016. uwzględniając ów cel, budżet w 2016 r. wynosiłby ponad 7,5 mld brl, co przy szacowanym kursie usd/brl wynoszącym 2,32 w 2016 r. równałoby się ok. 3,2 mld usd1. największą część przychodów stanowiły dopłaty rządowe (25% tej kwoty) i wkład mkol-u (21%), zaś najkosztowniejsze operacje związane były z opłaceniem siły roboczej (12%) i z obiektami sportowymi (11%). co się zaś tyczy budżetu całkowitego niepochodzącego z ocog, podzielony był on na inwestycje kapitałowe i operacje. całkowita wartość inwestycji kapitałowych wyniosła ponad 22,1 mld brl (ok. 11 mld usd), co po uwzględnieniu prognozowanej inflacji dałoby w 2016 r. wartość niemalże 30 mld brl (prawie 13 mld usd). największy udział w tych inwestycjach miały te związane z budową dróg i kolei (prawie 9 mld brl/4,5 mld usd w 2008 r.) i dotyczące systemu zarządzania środowiskowego (2,4 mld brl/1,2 mld usd w 2008 r.). operacje stanowiły dużo mniejszy koszt – razem w 2008 r. było to niewiele ponad 1,1 mld brl, czyli ok. 560 mln usd, odpowiednio 1,5 mld brl i 647 mln usd w 2016 roku. największą część stanowiły operacje związane z bezpieczeństwem (874 mln brl/437 mln usd w 2008 r). summa summarum budżet całkowity niepochodzący z ocog wyniósł ponad 23 mld brl (11,6 mld usd) w 2008 r. (candidature file...vol. 1, s. 125-127). ewolucja budżetu komitetu organizacyjnego, według oficjalnej strony igrzysk w rio de janeiro2, wyglądała następująco: w 2009 r. wynosił on 4,2 mld brl. 4 lata później, po uwzględnieniu stopy inflacji, budżet ten równał się 5,5 mld brl. w 2015 r., po ponownym dostosowaniu stopy inflacji (spowodowanej dodaniem kilku nowych sportów, wdrożeniem nowych technologii, wzrostem przeciętnej płacy ponad wartość inflacji) sięgał 7,4 mld brl. inwestycje związane z budową obiektów sportowych obiekty sportowe, na których były rozgrywane zawody olimpijskie w rio de janeiro, znajdowały się w 4 dużych strefach miasta: barra, copacabana, deodoro, maracanã. zawody piłki nożnej były też rozgrywane w innych miastach: belo horizonte, brasilii, manaus, salvadorze i são paulo (candidature file for rio de janeiro to host the 2016 olympic and paralympic games, vol. 2, str. 29). dużo obiektów było oddanych do użytku już w 2008 r., większość z nich przebudowano lub rozbudowano na potrzeby igrzysk panamerykańskich, które odbyły się rok wcześniej. przed igrzyskami, w 2014 r., odbyły się w rio de janeiro mistrzostwa świata w piłce nożnej mężczyzn − już wtedy maracanã i stadiony w innych miastach miały zostać dopasowane do standardów olimpijskich (candidature file...vol. 2, str. 9). z 34 obiektów olimpijskich 18 istniało już wcześniej. 10 z 18 nie wymagało żadnych trwałych zmian. z pozostałych 16 kompleksów 9 wybudowano na stałe, a 7 otrzymało status całkowicie tymczasowych. w 2008 r. koszty związane z obiektami istniejącymi niewymagającymi żadnych trwałych zmian miały wynieść prawie 45 mln usd (były to prace tymczasowe, które miały dostosować areny do zmagań olimpijskich). na ponad 200 mln usd wyceniano koszty renowacji obiektów, które musiały przejść trwałe zmiany (123 mln usd kosztowały prace trwałe a 77 mln 1 prognozowane wartości kursu walutowego usd/brl wynosiły kolejno: w roku 2008: 2, w 2009: 2,06, w 2010: 2,11, w 2011: 2,15, w 2012: 2,18, w 2013: 2,21, w 2014: 2,25, w 2015: 2,29, w 2016: 2,32. 2 strona ta wygasła, można uzyskać dostęp do jej zarchiwizowanej wersji pod linkiem: https://web.archive.org/web/20160301114047/http://www.rio2016.com:80/en/transparency/budget wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 127 usd prace tymczasowe). ponad 670 mln usd miały kosztować nowe obiekty trwałe a niemalże 80 mln usd kompleksy tymczasowe (candidature file...vol. 2, s. 21-25). oprócz wyżej wymienionych obiektów, na których rozgrywano zawody olimpijskie, olimpijczycy mieli do dyspozycji 29 obiektów treningowych. 27 z nich było już istniejących, 1 kompleks zbudowano na stałe, a 1 postawiono tymczasowo. większość z nich była boiskami piłkarskimi różnych brazylijskich klubów. oprócz tego, kilka obiektów należało do szkół oraz uniwersytetów (candidature file...vol. 2, s. 31). nie wszystkie inwestycje związane z infrastrukturą sportową zostały zrealizowane tak jak w stu procentach zaplanowano. na 2 miesiące przed rozpoczęciem igrzysk anulowano kontrakt rządowy z firmą tecnosolo, odpowiedzialną za budowę welodromu. było to spowodowane złożeniem przez nią wniosku o ochronę przed bankructwem. ukończony w 88% obiekt przekazano w ręce firmy engetécnica. jeszcze w marcu organizatorzy twierdzili, że opóźnienia są w części spowodowane problemami logistycznymi w układaniu toru, który zrobiony był z drewna syberyjskiego (reuters, 2016). także wioska olimpijska posiadała pewne wady, które przeważyły o tym, że reprezentanci australii nie chcieli w niej zamieszkać na czas trwania igrzysk. przykładowymi problemami były: zablokowane toalety, przeciekające rury i odsłonięte kable. problemy zgłaszali także niektórzy zawodnicy argentyńscy (darlington, 2016). widoczny wpływ igrzysk w rio de janeiro na miasto i kraj opisane wcześniej inicjatywy związane z planowaniem igrzysk w rio de janeiro pozwalają postrzegać ową imprezę w bardzo dobrym świetle. napędzanie gospodarki kraju, unowocześnienie miasta, wspieranie młodych poprzez edukację i fundusze – to tylko niektóre z efektów, jakie miały wyniknąć z organizacji igrzysk. i choć na pewno w dużym stopniu zrealizowano wiele (jeśli nie większość) planów, to z jeszcze większą pewnością, można stwierdzić, że te igrzyska olimpijskie, jak każda wielka impreza, wpłynęły zarówno pozytywnie jak i negatywnie na miasto czy kraj. pozytywny wpływ igrzysk xxxi olimpiady w rio de janeiro przedstawiono na oficjalnej stronie internetowej tej imprezy. spuściznę, jaką po sobie pozostawiła, podzielono na 5 obszarów: ekonomiczną, środowiskową, społeczną, miejską, młodzieżową i sportową (jako jeden obszar). o spuściźnie ekonomicznej napisano: „projekty związane z igrzyskami wygenerowały tysiące miejsc pracy podczas trwającej jednej z najgorszych recesji w ostatnich 80 latach, i ekonomiści spodziewają się dalszych korzyści ekonomicznych, długo po igrzyskach”. oprócz tego wymieniono konkretne przykłady potwierdzające to, jak igrzyska wpłynęły na miasto−organizatora i na brazylię: wybudowano 70 nowych hoteli i rezydencji w rio de janeiro oraz zainwestowano 5 mld brl w przemysł turystyczny. szacowano, że w związku z wybudowaniem hoteli i innej infrastruktury na potrzeby igrzysk, wymaganych jest ok. 16 tys. osób do pracy w tych budynkach, co stwarza możliwości szkolenia i zatrudnienia. igrzyska w rio de janeiro pomogły brazylii w osiągnięciu rekordu liczbowego w turystyce. w przeciągu 12 miesięcy, brazylia powitała 6,6 mln turystów zagranicznych, co odpowiada za przyrost w wysokości 4,8% w porównaniu z rokiem poprzednim. pod względem przychodów wygenerowanych przez turystykę, ich całkowita wartość wyniosła w roku trwania igrzysk 6,2 mld usd, o 6,2% więcej niż w rok wcześniej. rio we współpracy ze stowarzyszeniem małych przedsiębiorstw – sebrae, pomagało małym i średnim przedsiębiorstwom 128 | mateusz kućmierczyk (mśp), poprzez ulepszanie ich certyfikatów i kwalifikacji, w wygrywaniu różnego rodzaju umów na dostawę. sebrae ustaliło swój cel na osiągnięciu z inwestycji przychodów w wysokości 300 mln brl. ostatecznie, udało się uzyskać aż 390 mln brl, czyli aż o 30% więcej niż planowano. ponadto, ponad 13 tys. mśp uczestniczyło we wszelkiego rodzaju programach i korzystało z usług maklerskich, które stwarzały firmom możliwość uczestnictwa w przetargach związanych z igrzyskami. miejsca pracy, które zostały utworzone na potrzeby igrzysk, odpowiadały za 82% lokalnego wzrostu gospodarczego rio de janeiro. przychód 5% najbiedniejszych wzrósł aż o 29,3%, ale i 5% najbogatszych osiągnęło wzrost przychodu średnio o 19,96%. w okresie od ogłoszenia miasta−gospodarza do igrzysk olimpijskich, czyli od roku 2009−2016, osiągnięto większy progres w sektorach: usług publicznych, edukacji, służby zdrowia i rozwoju społecznego, niż w okresie „przedogłoszeniowym” (pre-announcement), a więc w latach 1992−2008. za każdy zainwestowany brl w obiekty sportowe, kolejne 5 brl zostało zainwestowanych w projekty związane ze spuścizną, pomagając tym samym poprawić jakość życia ludzi poza igrzyskami (ioc, 2017). odnośnie do spuścizny środowiskowej: „zrównoważony rozwój środowiskowy jest kluczową częścią każdego projektu igrzysk olimpijskich, a rio 2016 nie było wyjątkiem. komitet organizacyjny działał na każdym szczeblu – lokalnym, krajowym i międzynarodowym – aby zapewnić, że standardy rozwoju środowiskowego zostały całkowicie włączone do programu planowania i zaopatrzenia igrzysk i nie tylko”. konkretne przykłady są następujące: podczas przygotowań nawiązano rozmowy z organizacjami pozarządowymi (ngo), które zajmują się środowiskiem i kwestiami społecznymi. ponad 70% z 200 otrzymanych sugestii zostało wdrożonych, a reszta z nich została poddana otwartej dyskusji. cały proces został ułatwiony przez program środowiskowy organizacji narodów zjednoczonych (unep). działanie na rzecz zmiany klimatu rio de janeiro wykraczało poza budowanie świadomości podczas ceremonii otwarcia. energooszczędne i niskoemisyjne technologie zostały wprowadzone w brazylii i innych krajach ameryki łacińskiej, przez co zredukowano emisję dwutlenku węgla o 2,2 mln ton, a także demonstrowano wykonalność produkcji niskoemisyjnej w rolnictwie i przemyśle. przywrócono 44 ha nowej rodzimej roślinności na polu golfowym, a także 7,3 ha naturalnej roślinności w parku olimpijskim, 9 km biegu rzeki zostało odzyskanych poprzez regenerację brzegów i osuszanie. infrastruktura sanitarna w postaci oczyszczalni ścieków została ulepszona razem z poprawą praktyk zarządzania środowiskiem. stworzono nowe centrum przetwarzania odpadów zdolne przerobić 9 tys. ton odpadów dziennie, a w zachodniej części miasta powstało 10 nowych stacji oczyszczania ścieków i 2,1 tys. km systemu zbierania odpadów. ostatnie składowisko odpadów zamknięto w 2012 r. 1,1 tys. ton odpadów przetworzono podczas trwania igrzysk, co wytworzyło przychód dla zbieraczy odpadów (ioc, 2017). kwestie dotyczące dziedzictwa społecznego zostały opisane takim komentarzem: „igrzyska olimpijskie rio 2016 mają moc pozostawić po sobie ważną spuściznę społeczną nie tylko dla ludzi z rio de janeiro, ale także mieszkańców brazylii, ameryki południowej i na arenie międzynarodowej.” spuścizna społeczna została podzielona na trzy obszary. pierwszym z nich był „nowy wolontariat”. wolontariusze stanowią ważny czynnik, wpływający na sukces każdych igrzysk olimpijskich. entuzjazm, którym brazylijczycy obdarzyli wolontariat igrzysk był bardzo pozytywny i pomógł utworzyć kulturę wolontariatu w kraju. podczas igrzysk można było liczyć na ok. 50 tys. wolontariuszy (ponad 4 razy więcej niż uczestników owych igrzysk), a ponad 240 tys. osób aplikowało do bycia wolontariuszem. otrzymano aplikacje wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 129 z aż 192 krajów, z czego 60% aplikacji pochodziło z brazylii. aplikującym, którzy zostali wybrani na wolontariuszy, zaoferowano roczny kurs online z języka angielskiego, jak również szkolenie w zakresie dostosowanym do ich roli podczas igrzysk. drugim obszarem był tzw. „projekt oddolny” (oryg. a grassroots project). społeczności lokalne zostały zaangażowane w przygotowanie igrzysk, brały udział w szkoleniach i posiadły umiejętności, które mogą zostać wykorzystane w codziennym życiu poza igrzyskami. zainstalowano nowy sprzęt w centrach społeczności w rio de janeiro. członkowie 9 społeczności posiadających mniejsze prawa otrzymało darmowe szkolenie od krajowego oddziału firmy cisco, co umożliwiło im pracę jako specjaliści sieci technologii. kobiety zagrożone w ubogich społecznościach zostały przeszkolone w zakresie projektowania, kontroli jakości i podstawowych umiejętności zarządczych. zostały zatrudnione do wykonania 22 tys. poduszek, które udekorowały apartamenty przeznaczone dla sportowców. mkol pracował bezpośrednio nad projektami, które mają na celu utworzenie trwałej przyszłości dla młodych ludzi („fight for peace” i „one win leads to another” – projektu onz kobiet). trzeci obszar spuścizny społecznej to zatrudnienie oraz szkolenia. młodzi adepci otrzymali szkolenia w zakresie zarządzania sportem i wydarzeniami, a także otrzymali podczas igrzysk pierwszą szansę na pracę. około 1 450 młodym specjalistom zaoferowano szkolenie i rozwijanie umiejętności w zakresie technologii, a następnie pracę w olympic broadcasting services (obs) (ioc, 2017). czwartym obszarem spuścizny olimpijskiej jest spuścizna miejska. „przygotowanie igrzysk może być katalizatorem przyspieszającym rozwój miasta, a także projektów regenerujących miasto. mkol zachęca miasta kandydujące do zaproponowania organizacji igrzysk tak, aby pasowały do długoterminowych planów i celów. igrzyska w rio de janeiro zaowocowały znacznym rozwojem infrastrukturalnym w mieście”. dzięki igrzyskom, procent populacji z dostępem do wysokiej jakości infrastruktury transportowej wzrósł z 18% w 2009 r. do 63% w 2016 r. działają 4 nowe trasy bus rapid transit sięgające 150 km długości. stworzono nowe połączenie metra pomiędzy dwoma częściami miasta: barra i zona sul. dzięki temu znacznie skróci się czas podróży pomiędzy nimi. rozszerzono sieć kolei lekkiej − 6 pętli zostało odnowionych i obecnie eksploatowanych jest 130 nowych pociągów. odnowiono dzielnicę portową porto maravilha, korzystając z prywatnych inwestycji, których wartość szacowana jest na 8 mld brl. dzisiaj jest to dzielnica miasta tętniąca życiem i przyciągająca wielu mieszkańców rio de janeiro (ioc, 2017). ostatnim obszarem spuścizny po igrzyskach w rio de janeiro był obszar spuścizny młodzieżowej i sportowej. „w sercu igrzysk olimpijskich w rio de janeiro było zobowiązanie, aby pomóc dzieciom i ludziom młodym połączyć się ze sportem poprzez skupianie uwagi świata na najlepszych sportowcach na ziemi i dawanie dzisiejszym młodym ludziom więcej edukacji sportowej, lepszego dostępu do urządzeń, zawodów, szkoleń i wydarzeń sportowych.”. pośród największych dziedzictw igrzysk olimpijskich był program edukacyjny rio 2016 – transforma. starano się poprzez ów program rozszerzyć ofertę sportową w szkołach i promować olimpijskie wartości doskonałości, szacunku i przyjaźni. po rozpoczęciu programu w 2013 r., objęto nim 8 mln młodych uczniów, prawie 16 tys. szkół, 3 032 miast, i ponad połowę jednostek administracyjnych (ang. municipality). program transforma został zaprezentowany we wszystkich 26 stanach brazylii oraz w dystrykcie federalnym, a także wdrożony w innych krajach. był wspierany przez partnerów the olympic partner (top): bridgestone i dow. otwarte w 2012 r. w parku wodnym im. marii lenk centrum treningowe time brasil, jest dzisiaj dostępne dla młodzieży i utalentowanych sportowców. 130 | mateusz kućmierczyk jest poświęcone szkoleniu, edukacji i naukom sportowym. do stycznia 2017 r. 160 sportowców w 13 dyscyplinach i 10 federacji narodowych skorzystało z tego centrum. cały ekwipunek użyty do turniejów hokeja jest teraz własnością brazylijskiej federacji hokeja jako część planu zaprojektowanego przed igrzyskami, a wielu wolontariuszy pracujących przy tych turniejach uprawia sport lub ma pracę związaną ze sportem (ioc, 2017). pozytywny wpływ przedstawiono także w różnych czasopismach. wg pap (2016) rio de janeiro odwiedziło 1,17 mln turystów – o 170 tys. więcej niż przewidywano. i chociaż kibiców z obcych krajów przybyło mniej niż się spodziewano, to jednak wydatki wszystkich kibiców przekroczyły oczekiwania o ok. 1 mld brl, czyli ok. 300 mln usd. aż 94% miejsc hotelowych zostało zajętych, a 95% turystów zadeklarowało, że odwiedzi rio de janeiro raz jeszcze. trudniej doszukać się aspektów negatywnych. oczywistym faktem jest, że nie były one eksponowane przez oficjalne media olimpijskie, które skupiały się jedynie na tym, czym można się było po igrzyskach pochwalić. negatywne skutki można było jednak znaleźć w różnych czasopismach. jednym z negatywnych skutków igrzysk, który miał miejsce jeszcze przed rozpoczęciem imprezy, była bardzo duża pożyczka rządu brazylijskiego zaciągnięta przez rio de janeiro. na kilka tygodni przed ceremonią otwarcia igrzysk xxxi olimpiady stan rio de janeiro ogłosił alarmowy stan sytuacji finansowej (state of fiscal emergency). wtedy to rząd brazylii wypłacił 2,9 mld brl, czyli ok. 895 mln usd na pokrycie kosztów związanych z bezpieczeństwem olimpijskim. fundusze miały być przeznaczone także na dokończenie linii metra (reuters, 2016). 3 miesiące po zakończeniu igrzysk pisano, że stan rio de janeiro jest zrujnowany, że nie był w stanie opłacać rachunków na długo przed rozpoczęciem igrzysk. pomoc federalna sprawiała, że bezpieczeństwa strzegła policja. gdy zabrakło pieniędzy, pracownicy publiczni przestali być opłacani. decyzja rządu o głosowaniu nad pakietem oszczędnościowym, dzięki któremu płace i emerytury pracowników państwowych mogłyby zostać obniżone o 30%, wywołała protesty oraz demonstracje. w okresie od stycznia do października 2016 r. liczba morderstw wzrosła o 18%, a liczba kradzieży na ulicach aż o 48% w porównaniu do tego okresu rok wcześniej. stan rio de janeiro posiadał wtedy dług w wysokości 107 mld brl, czyli ok. 31 mld usd (carless, 2016). innym problemem była napięta sytuacja w fawelach. 85 tys. policjantów i żołnierzy sprawiało, że sportowcy i turyści w zamożniejszych częściach miasta czuli się relatywnie dobrze ochraniani. negatywny wpływ występował jednak w biednych częściach miasta – fawelach. przynajmniej 14 osób zginęło podczas walk żołnierzy z gangsterami w czasie trwania igrzysk olimpijskich (watts, 2016). największą bolączką po zakończeniu igrzysk i jednocześnie największym negatywnym efektem tej imprezy były porzucone obiekty sportowe. jednym z takich obiektów jest znana całemu światu piłkarskiemu maracanã. reportaże różnych mediów pokazują, jak wygląda teraz ten stadion: powyrywane krzesełka z trybun i wrzucone do podziemi, pięć kół olimpijskich położonych przy płocie, resztki jedzenia w przystadionowych barach, pleśń, złodzieje kradnący miedziane kable, powybijane szyby, zniszczona przez robaki murawa, brak prądu (ostatnim zapłaconym rachunkiem był ten z sierpnia 2016 r.). od czerwca 2016 r. nie opłacano gazu, a od marca wody. dług tym wywołany wzrósł do miliona usd (wilkowicz, 2017)(guardian sport and agencies, 2017). w lutym 2017 roku, miejskie pole golfowe w rio de janeiro walczyło o przyciągnięcie graczy, a jednocześnie popadało w ruinę. podobnie rzecz miała się także z 4 innymi obiektami wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 131 – 2 arenami, welodromem i centrum tenisowym (guardian sport and agencies, 2017). problemy występowały także z parkiem wodnym (aquatics centre). jeszcze przed rozpoczęciem igrzysk australijska reprezentacja skarżyła się na zły stan wody. tydzień przed igrzyskami budynek barra aquatics centre musiał zostać ewakuowany z powodu standardów bezpieczeństwa, dzięki którym wykryto porzuconą skrzynkę z narzędziami. w 2. dni igrzysk, budynek został uszkodzony wskutek gwałtownych wiatrów (otto, 2017) obecnie cały kompleks jest w bardzo złym stanie − woda w basenach na zewnątrz jest pomarańczowa, panele obudowujące budynek są pozrywane, a basen wewnątrz jest niemalże całkowicie wyschnięty. podsumowanie zarówno z 2. jak i z 3. rozdziału można wnioskować, że igrzyska olimpijskie to największa impreza sportowa na świecie. także jej wpływ na otoczenie często jest ogromny. tworzonych są tysiące miejsc pracy, powstaje nowoczesna infrastruktura, nie tylko sportowa, turyści zachęceni ową imprezą decydują się na odwiedzenie miasta organizującego, przynosząc tak bardzo oczekiwany przez władze dochód. w organizację tego przedsięwzięcia angażują się niekiedy jedne z najważniejszych osób w państwie, np. politycy, co zwiększa popularność imprezy. i choć wyróżnić można jeszcze inne aspekty pokazujące pozytywny wpływ igrzysk olimpijskich, nie zawsze biorą one górę nad tymi negatywnymi. nierzadko organizacja tak wielkiego wydarzenia przerasta wszelkie możliwości jej inicjatorów, szczególnie pod względem finansowym. finansowanie tak wielkiego przedsięwzięcią pieniędzmi publicznymi może być bardzo niebiezpieczne dla gospodarki, a należy brać pod uwagę fakt, że igrzyska olimpijskie stają się coraz większą i popularniejszą imprezą, co może prowadzić do zwiększania się niezbędnych kosztów organizacji. oczywiście wraz z rosnącą popularnością igrzysk mogą również wzrastać dochody, np. poprzez wzrost liczby turystów, jednakże wzrost ten musiałby być dość znaczący. igrzyska olimpijskie nie wpływają wyłącznie materialnie i wyłącznie na gospodarkę. ta wielka impreza zmienia także życie wielu tysięcy, jeśli nie milionów ludzi, którzy nie mogą bez niej żyć. problem główny stanowiło pytanie czy igrzyska xxxi olimpiady w rio de janeiro miały wpływ na gospodarkę samego miasta a także stanu rio de janeiro i całego kraju. sformułowano następującą hipotezę: igrzyska w rio miały wpływ na gospodarkę miasta oraz regionu i kraju, która została potwierdzona. od chwili wyboru rio de janeiro na gospodarza igrzysk olimpijskich w 2016 r., a nawet jeszcze wcześniej, brazylia przygotowywała się do ich organizacji. bardzo obszerny dokument candidature file pozwalał dostrzec, jak ważne są dla brazylijczyków igrzyska, i jak skrupulatnie przygotowuje się do nich komitet organizacyjny wspierany przez trzy szczeble rządowe – miasto rio de janeiro, stan rio de janeiro oraz rząd brazylii. opracowano szereg projektów składających się na spuściznę, jaką pozostawią po sobie igrzyska. wybudowano kilkanaście obiektów sportowych, co stanowiło inwestycje w wysokości kilkuset miliardów usd, poddano renowacji także obiekty już istniejące. w kwestiach ekonomicznych igrzyska xxxi olimpiady w rio de janeiro przyczyniły się do utworzenia kilkunastu tysięcy miejsc pracy, co poprawiło sytuację finansową ludzi najbiedniejszych. zainwestowano w przemysł turystyczny a liczba turystów odwiedzających brazylię zwiększyła się. pomagano także małym i średnim przedsiębiorstwom. poprawiono znacznie system transportu miejskiego. jednakże wpływ tak wielkiej imprezy nie może odnosić się wyłącznie do sfery 132 | mateusz kućmierczyk finansowej. wiele przedsięwzięć miało w związku z organizacją igrzysk charakter pozaekonomiczny, jak np. poprawa sytuacji środowiskowej (zmniejszenie emisji dwutlenku węgla czy ulepszanie oczyszczalni ścieków i tworzenie centrów przetwarzania odpadów), projekty angażujące ludność lokalną i młodzież (szkolenia, kursy, oferty pracy). mimo tak owocnych planów, nie udało się osiągnąć wszystkiego, co zaplanowano, a oprócz pozytywnego wpływu, widać także wiele kwestii, z których miasto i kraj nie mogą być zadowolone. jeszcze przed igrzyskami widoczne były problemy takie jak niestabilna sytuacja polityczna związana z korupcją i odsunięciem od władzy ówczesnej prezydent, kryzys gospodarczy czy wybuch ogniska wirusa zika. same zaś igrzyska wpłynęły negatywnie przede wszystkim ze względu na problemy pieniężne, z którymi borykał się stan rio de janeiro, także trudną sytuację w dzielnicach biedy oraz opustoszałymi arenami olimpijskimi, co bardzo mocno nagłośniły media. wpływ igrzysk xxxi olimpiady na gospodarkę brazylii wciąż trwa. możliwe, i bardzo prawdopodobne, że to dopiero początek tego wpływu, a rio de janeiro oraz cały kraj jeszcze długo będą odczuwać, zarówno pozytywne jak i negatywne skutki igrzysk olimpijskich. igrzyska olimpijskie to pod wieloma względami bardzo duża impreza, mówi się, że jest to tzw. impreza masowa. nie ma na świecie wydarzenia sportowego, które skupiałoby tylu sportowców z tak wielu różnych dyscyplin. przez kilkanaście dni, raz na 4 lata świat sportowy żyje w całości igrzyskami. niewątpliwie na popularność tej imprezy wpływa fakt, że ma ona miejsce raz na 4 lata (licząc oczywiście igrzyska letnie). organizator jest wybierany już 7 lat wcześniej, aby dobrze przygotować się do stworzenia dobrych warunków dla igrzysk. literatura associated press (2010). did 2004 olympic spark greek financial crisis? www.cnbc.com. pobrane z: https://www.cnbc.com/id/37484301 (4 grudnia 2017). baade, r., & matheson, v. (2016). going for the gold: the economics of the olympics, journal of economic perspective, 30(2), 201-218. brunet, f. (2005). the economic impact of the barcelona olympic games, 1986-2004: barcelona: the legacy of the games, 1992-2002. pobrane z: http://olympicstudies.uab.es/pdf/wp084_eng.pdf (4 grudnia 2017). candidature file for rio de janeiro to host the 2016 olympic and paralympic games, vol. 1. (2009). pobrane z: https://web.archive.org/web/20090320033502/ http://urutau.proderj.rj.gov.br/rio2016_ imagens /sumario/english/per%20volume/volume%201_eng.pdf (4 grudnia 2017). candidature file for rio de janeiro to host the 2016 olympic and paralympic games, vol. 2. (2009). pobrane z: https://web.archive.org/web/20130523011631/ http://urutau.proderj.rj.gov.br/ rio2016_imagens/sumario/english/per%20volume/volume%202_eng.pdf (4 grudnia 2017). carless w. (2016). months after the olympics, rio de janeiro is broke. www.pri.org. pobrane z: https://www.pri.org/stories/2016-12-01/three-months-after-olympics-rio-de-janeiro-broke (4 grudnia 2017). darlington s. (2016). olympics 2016: blocked toilets, exposed wires at rio athlete’s village. edition.cnn.com. pobrane z: http://edition.cnn.com/2016/07/25/sport/olympics-2016-rio-villageaustralia/index.html (4 grudnia 2017). duran, p. (2005). the impact of the games on tourism: barcelona: the legacy of the games, 19922002. pobrane z: http://ciutatinvisible.org/images/jornades/fila_3.0/the_impact_of_the_ olympic_games_on_tourism_pereduran_2002.pdf (4 grudnia 2017). wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 133 flyvbjerg, b., stewart, a., budzier, a. (2016). the oxford olympics study 2016: cost and cost overrun at the games. pobrane z: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2804554 (4 grudnia 2017). guardian sport and agencies (2017). rio olympic venues already falling into a state of disrepair. www.theguardian.com. pobrane z: https://www.theguardian.com/sport/2017/feb/10/rioolympic-venues-already-falling-into-a-state-of-disrepair (4 grudnia 2017). humphreys, j.m., plummer, m.k. (czerwiec 1995). the economic impact of the state of georgia of hosting the 1996 summer olympic games. pobrane z: https://athenaeum.libs.uga.edu/bitstream/handle/10724/36398/olympics.pdf?sequence=1 (4 grudnia 2017). ioc (2017). olympic games rio 2016 – economic legacy. pobrane z: https://www.olympic.org/news/olympic-games-rio-2016-economic-legacy (4 grudnia 2017). ioc (2017). olympic games rio 2016 – environmental legacy. pobrane z: https://www.olympic.org/news/olympic-games-rio-2016-environmental-legacy (4 grudnia 2017). ioc (2017). olympic games rio 2016 – social legacy. pobrane z: https://www.olympic.org/news/olympic-games-rio-2016-social-legacy (4 grudnia 2017). ioc (2017). olympic games rio 2016 – urban legacy. pobrane z: https://www.olympic.org/news/olympic-games-rio-2016-urban-legacy (4 grudnia 2017). ioc (2017). olympic games rio 2016 – youth & sporting legacy. pobrane z: https://www.olympic.org/news/olympic-games-rio-2016-youth-sporting-legacy (4 grudnia 2017). malfas, m., theodoraki, e., houlihan, b. (2004). impacts of the olympic games as mega-events, proceedings of the institution of the civil engineers – municipal engineer, 157, 209-220. doi: 10.1680/muen.2004.157.3.209 https://opus.lib.uts.edu.au/bitstream/10453/19761/1/muen. 157.3.209.49461.pdf overmyer, m.p. (2017). economic impact analysis on olympic host-cities. pobrane z: https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1646&context=honorsprojects (4 grudnia 2017). otto, t. (2017). rio’s olympic aquatic centre left in ruins after grand promises. www.news.com.au. pobrane z: http://www.news.com.au/sport/sports-life/rios-olympic-aquatic-centre-left-in-ruins-after-grand-promises/news-story/f0d7a5aedfd314c41ae42f66b98d5ca3 (4 grudnia 2017). pap (2016). rio zarobiło na olimpiadzie więcej niż zakładano. turyści zostawili miliardy. www.forbes.pl. pobrane z: https://www.forbes.pl/wiadomosci/ile-rio-de-janeiro-zarobilo-na-igrzyskach-olimpijskich/t8wwcw5 (4 grudnia 2017). patel, a., bosela, p.a., & delatte, n. (2013). 1976 montreal olympics: case study of project management failure, journal of performance of constructed facilities, 27(3), 362-369. doi: 10.1061/(asce)cf.1943-5509.0000332 preuss, h. (2004). calculating the regional impact of the olympic games, european sport management quarterly, 4(4), 234-253. doi: 10.1080/16184740408737479 reuters (2016). brazil lends $895m to rio de janeiro’s security fund for olympics. www.theguardian.com. pobrane z: https://www.theguardian.com/world/2016/jun/30/brazil-rio-de-janeiroolympics-loan-security-subway (4 grudnia 2017). reuters (2016). olympic velodrome builder’s contract cancelled by rio city government. www.theguardian.com. pobrane z: https://www.theguardian.com/sport/2016/may/31/olympic-velodrome-builders-contract-cancelled-by-rio-city-government (4 grudnia 2017). schlotterbeck, b. (2012). olympic cities: booms and busts. pobrane z: https://www.cnbc.com/ 2012/01/19/olympic-cities:-booms-and-busts.html?slide=5 x (4 grudnia 2017). 134 | mateusz kućmierczyk todd, j. (2016.) the 40-year hangover: how the 1976 olympics nearly broke montreal. www.theguardian.com. pobrane z: https://www.theguardian.com/cities/2016/jul/06/40-yearhangover-1976-olympic-games-broke-montreal-canada (4 grudnia 2017). watts, j. (2016). have the olympics been worth it for rio, www.theguardian.com. pobrane z: https://www.theguardian.com/sport/2016/aug/21/rio-olympics-residents-impact-futurelegacy (4 grudnia 2017). wilkowicz, p. (2017). maracana: lustro poolimpijskiej brazylii. stadion niezgody narodowej, długów i korupcji. bez prądu, bez murawy, bez jasnej przyszłości, www.sport.pl. pobrane z: http://www.sport.pl/mundial/1,154361,21345409,maracana-lustro-poolimpijskiej-brazyliistadion-niezgody-narodowej.html x (4 grudnia 2017). zarnowski, f. (1993). a look at olympic costs, international journal of olympic history, 1(1), 16-32 zonzilos, n., demian, e., papadakis, e., paratsiokas, n., & danchev, s. (2015). the impact of the 2004 olympic games on the greek economy. pobrane z: http://iobe.gr/docs/research/en/res_05_f_15012015_rep_en.pdf (4 grudnia 2017). wpływ letnich igrzysk olimpijskich na gospodarki miast, regionów i krajów… | 135 tytuł i abstrakt po angielsku impact of the summer olympics games on the economy of host cities, regions and countries on the example of the xxxi olympics in rio de janeiro the objective of the article is determination of the impact of the olympic games on the economy of: host city, region and country. it is crucial to answer the question how this event affects the surroundings and what consequences it brings. in the first part, various approaches to the impact on the aforesaid areas were described. the article adopted a quantitative method and also documents research technique in the form of scientific articles, official ioc documents and reports and also press materials. the article is focused the most at the research of impact of the games, which took place at the end of 20th and in the 21st century, especially rio 2016 olympic games. this research was presented in relation to expenditures, revenues, tourism and creating jobs. from the content of the article considerable impact of the games of the xxxi olympiad on the economy of rio de janeiro city, also on the state and country in a lesser degree, can be inferred. this impact is both positive and negative. the article gives an opportunity to become familiar with different approaches of determining of the olympic games’ impact on the economy and allows to look at the specific effects of this impact, especially in relation to the end of 20th and the 21st century games. from the article it can be find out how and how much rio 2016 olympics and its organization influence on the city, state and country in short term. keywords: olympic games; economic impact; rio de janeiro; rio 2016; tourism; export; infrastructure investments jel codes: l83, h50, h71, h72 autor mateusz kućmierczyk autor tekstu jest studentem kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. adres do korespondencji: mateusz kućmierczyk, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, katedra handlu zagranicznego, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, e-mail: mkucmierczyk58@gmail.com podziękowania i finansowanie artykuł powstał pod opieką prof. dr. hab. stanisława wydymusa z katedry handlu zagranicznego w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. prawa autorskie ten artykuł został opublikowany na warunkach creative commons uznanie autorstwa – bez utworów zależnych (cc by-nd 4.0 license) http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ publikacja została wydana przez uniwersytet ekonomiczny w krakowie aib18-28-zysk wojciech-pp443 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. the fair trade movement and the countries of the visegrad group (v4) wojciech zysk cracow university of economics, poland, zyskw@uek.krakow.pl abstract the processes of globalization have divided the world into two parts: rich countries of the north and the poor south. one of the methods of measurement of social and economic development levels of countries is hdi, which was developed by the united nations. the countries of the visegrad group include economically developed countries characterized by a high standard of living. the objectives of this study are: analysis of the fair trade phenomenon on a global scale, in the v4 countries, comparison with selected european union countries and an attempt to develop recommendations for the visegrad group countries in the development of fair trade. we can distinguish three basic concepts of fair trade: an alternative movement, the liberalization of the access to the markets of rich countries and buying products from producers in poor countries on terms that are more favorable than free-market terms, and the marketing of those products in developed countries. a long-term sustainable development, building competitive advantage inscribed in the process of social dialogue are becoming the purpose of the twenty-first century business. the fair trade movement is one of the components of the discussed processes. the development of cooperation of the v4 countries in the mentioned area can result in finding a solution to problems connected with illegal labor migration which is taking place increasingly in the eu. keywords: fair trade, international trade, visegrad group, exporting 444 | wojciech zysk jel codes: f13 introduction the globalization processes of business activity and the liberalization of trade to the international scale lead to the division of the world population into two parts: countries of the rich north and the poor south. in the conditions of internationalization we can observe alarming socio-cultural, demographic and civilization phenomena, including the division of the world population due to the income obtained and the standard of living. unequal economic, technological and developmental potentials of the aforementioned two parts of the world bring about the growth of inequality and disproportions to the global scale. in recent years we can observe the development of the migrant crisis in the old continent countries. according to the data of the council of the european union, in the years 20152017 there was an influx of over 1.6 million refugees into the eu countries, and from january to may 2018 of over 41 thousand1. in majority, those were refugees from the areas in warfare in the near east, in asia, or north africa. however, a definitely higher level of migrant movements especially illegal ones may take place in the situation of the deterioration of the living conditions of millions of people living in the countries of so-called poor south. those will not be migrations for touristic reasons, to avoid political persecution, related to religious conflicts, or escaping from the areas of military conflicts. it may be a wave of migrations connected with desperate attempts to search for a better and safer, in material terms, living in the countries of so-called rich north. in the paper of the un agency (undp united nations development programme) “human development report 2016”, the authors write that "global institutional reforms and a fairer multilateral system would help attain human development for everyone”, and among the actions described which may improve the functioning of societies we can find propositions of a change in the functioning of global markets and their regulation in the area of macroeconomic stability and the introduction of fair trade principles. the international agenda should be established to set rules to expand trade in goods, services and knowledge to favor human development and the united nations sustainable development goals2. in addition, the report emphasizes the implementation of the just migration system, global tax coordination and sustainable global economy3. it is a challenge facing economically developed countries, and this group includes the visegrad group countries (v4), characterized by high standard of living of the population, high position in economic rankings (for example with regard to gdp), and human development index (hdi). literature review 1 http://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/eastern-and-central-mediterranean-routes-09-2017/. accessed 1 june 2018. 2 https://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/. accessed 1 june 2018. 3 human development for everyone 2016, p. 29 and the next, http://hdr.undp.org/en/2016-report. accessed 1 june 2018. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 445 the world literature presents numerous studies on fair trade. table 1 shows examples of a synthetic summary of the selected studies results focused on this subject. table 1. summary of some research results focused on ft reference subject conclusions nicholls (2002) strategic options in fair trade retailing provides a definition of fair trade and goes on to set a context for the expansion of the uk market by examining the key drivers behind it, particularly noting the growth of ethical consumerism as a contributory factor. develops the ethical strategy matrix, outlining the strategic options open to retailers to address this increase in ethical consumerism moore (2004) the fair trade movement: parameters, issues and future research the defining characteristics of fair trade are covered and adoption of southern producer perspectives to review the issues of fair trade. an investigation into pricing within the fair trade movement, related research projects, mainstreaming, and impact of fair trade on the southern producers. hira & ferrie (2006) fair trade: three key challenges for reaching the mainstream fair trade activities increase awareness and availability of products. the challenges faced by fair trade to reach the mainstream. davies (2007) an industry structure/stakeholder perspective on the growth of the fair trade industry investigation of the increased mass-marketing in the fair trade industry. the nature of participants in and industry structure in fair trade. reed (2008) what do corporations have to do with fair trade? positive and normative analysis from a value chain perspective corporate participation has the potential to rapidly extend the market for fair trade goods, primary concern for the plight of small producers and goal of developing an alternative approach to trade and development. fridell (2009) the co-operative and the corporation: competing visions of the future of fair trade an analysis of the fair trade network in the north through a comparative assessment of two distinctly different fair trade certified roasters: planet bean, a worker-owned co-operative in guelph, ontario; and starbucks coffee company, the world's largest specialty roaster. the two organizations are assessed on the basis of their distinct visions of the fair trade mission and their understandings of “consumer sovereignty”. it is concluded that the objectives of planet bean are more compatible with the moral mission of fair trade. audebrand & pauchant (2009) can the fair trade movement enrich traditional business ethics? an historical study of its founders in mexico historical study of fair trade movement focuses on the originalities and challenges of the ft movement and its contributions to the current theory and practice in business ethics. bezencon & blili (2009) fair trade managerial practices: strategy, organization and engagement the motivations of distributors of fair trade products and how they organize and communicate fair trade values. strategies and managerial practices related to fair trade product distribution 446 | wojciech zysk reference subject conclusions jastrzębska (2012) connections between transnational corporations (tnc) and fair trade bringing tnc into the fair trade system is a controversial issue, not always perceived positively. concept of fair trade is aimed against the policies of giant tnc. shahzad &, sillanpää (2013) the role of fair trade in developing corporate social responsibility fair trade firms give equal importance to economic, social, and environmental responsibilities. findings also reveal that suppliers are important stakeholders of the firms. moreover, it depicts the importance of fair trade in developing csr for diversified products forno & graziano (2014) social movements in the current economic crisis description of analytical framework which will combine social movements and political consumerism theories by focusing on two basic dimensions: consumer culture and identity and organizational resources. bieler (2015) the role of tnc in free trade and fair trade in the long-term the way production itself is organized, needs to be transformed. this will require completely different trade arrangements, challenging more fundamentally the capitalist social relations of production. child (2015) comparison of fair trade and socially responsible investments three hypotheses: the relation motivations hypothesis, the material interests hypothesis, and the organization of credibility hypothesis. zysk (2015) fair trade, corporate social responsibility, socially responsible investments and responsible tourism in visegrad group (v4) developing fair trade, corporate social responsibility, socially responsible investments and responsible tourism in poland, the czech republic, hungary and slovakia can start a new era in fairer trade on the international level. chatzidakis, kastanakis & stathopoulou (2016) socio-cognitive determinants of consumers’ support for the fair trade movement the findings suggest that the psychological processes underlying fair-trade consumerism are inherently more complex than assumed in previous research. for example, subjective feelings of internal ethics seem to be more important than rational considerations encapsulated in measures of attitudes and subjective norms. moravčíková & gregová (2016) fair trade as a tool of corporate social responsibility fair trade connects developed countries and social changes are needed most. this is a manifestation of humanity that helps producers to escape acute poverty and lead dignified lives. fair trade is becoming a very “hot” topic, not only for businesses but also for consumers, who are trending towards buying fair trade products. zysk (2017) trends in the area of responsibility and justice in the activities of enterprises: implications for the v4 countries developing social responsibility, responsible investment and promoting the fair trade movement in v4 countries can contribute to the initiation of changes to the rules governing the world today and starting a new era in fairer trade on the international level. burnett (2017) new perspectives on the fair trade and food sovereignty movement strategies to challenge international trade governance both movements’ strategies are necessary to changing the international agricultural trade regime, and neither alone is sufficient. problematize a tendency to analyze movements that treat their strategies and activities in isolation of broader contributions to common problems. this is matters for academic analysis of these and other movements moving forward 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 447 source: own study. material and methods in the face of the processes, tensions and threats in the global economy mentioned in the introduction, more and more often ideas of responsibility and justice occur, particularly in the international context. the aims of this paper are as follows: analysis of the trade fair phenomenon in the global scale, in the v4 countries, comparison with selected european union countries and an attempt to develop recommendations for the visegrad group countries in terms of the development of fair trade. also in the area of fair trade (with growing turnover year after year) a new idea should be proposed: foreign trade based on responsibility “towards others” and “for others” – fair trade 3.0 – it will be proposed in the part concerning recommendations. the research methods applied in the article are: studying the literature of the subject, analysis of source texts and the descriptive method. available statistical data (annual reports) of organizations which deal with the above subjects were used. in addition, to acquire relevant data, the author of the paper established cooperation with entities operating in fair trade in the analyzed visegrad group countries fairtrade česko a slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesülete (association of conscious consumers) and fundacja „koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska (foundation of the “fair trade coalition” – fairtrade polska, ksh). the essence of the phenomenon and standards of fair trade the evolution of the fair trade" phenomenon" has been observed for more than fifty years. we can distinguish three basic approaches to the fair trade problems, which are related to the sales models of products manufactured by farmers from the poor south (table 1). table 2. fair trade problems – characteristics perspective description/features alternative movement – opposition to globalization alternative trade system, operating in parallel to the existing one objective: improvement of living conditions of the poorest manufacturers from the underdeveloped south the system of return of the largest possible part of the final price on the sales of goods to producers establishing minimum criteria concerning social and environmental standards for international commodity trading departure from commodification decommodification, that is an individual becoming independent from free market creating bonds (relationships) between the commodity manufacturer and the buyer departure from impersonal nature of the market and implementation of values related to the solidarity principles and actions in the community (co-operatives of manufacturers) allocating so-called "social premiums" for community purposes (schools, drinking water intakes, hospitals) making markets of rich countries available for model of benefits intended for a dedicated group of producers access to international markets upon fulfilling adequate conditions 448 | wojciech zysk certified products coming from maker communities in underdeveloped countries (certificates) institutionalization of maker communities and development of marketing competences in order to achieve an advantage on the market numerous "fair trade" organizations source: moberg (2010: 7), grącik-zajaczkowski (2015: 9), gille (2011: 463), zysk (2016: 313). the fair trade phenomenon observed today is a compilation of three approaches characterized above, based on the following fundamental principles4: 1. creating developmental opportunities for producers in unfavorable economic situation (strategy of sustainable development and combating poverty), 2. transparency and responsibility (honesty and respect in cooperation with trade partners), 3. building potential (enabling development and independence of producers), 4. promotion of fair trade (fair trade organizations raise the awareness of the phenomenon, provide information about themselves, products and conditions of production, apply honest advertising and marketing strategies, strive for the highest standards of the quality of products), 5. paying fair price (it is the price agreed via dialogue and co-participation, it covers not only manufacturing costs but also enables production which is socially fair and environmentally friendly; also assistance in the access to funds before harvest or production), 6. gender equality (women's work is adequately evaluated and remunerated), 7. labor conditions (safe and healthy work environment), 8. child labor (participation of children with negative impact on the health, safety, educational requirements and the need for playing, as well as meeting the requirements of the un convention), 9. environment (proper protection and applying responsible manufacturing methods), 10. trade relationships (fair trade organizations conduct trade considering the good of marginalized small producers in the social, economic and environmental dimensions and do not aim at maximization of profits at their costs; long-term relationships based on solidarity, trust and mutual respect). models of sales of fair trade products fair trade products come from manufacturers observing the fair trade standards and rules, which are verified within two schemes5: 1. by traditional fair trade organizations and firms (certified wfto members world fair trade organization)6, namely the association of small producers of handicraft and small farmers, 2. by maker organizations (small farmers and other small producers), as well as firms (plantations or production plants employing hired workforce), which obtained the 4 cf.: standardy sprawiedliwego handlu, http://www.sprawiedliwyhandel.pl. accessed 1 june 2018. 5 cf.: http://www.sprawiedliwyhandel.pl/wp-content/uploads/2017/01/fair-trade-czyli-sprawiedliwy-handelwyd.-1.pdf. accessed 1 june 2018. 6 http://www.wfto.com. accessed 1 june 2018. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 449 confirmation of observing the standards in the manufacturing process of a given product, defined by an independent certifying body (such as efta european fair trade association7, flo-i fairtrade labelling organisations international8, flocert9, naturland fair10, ecocert fair trade11, bio equitable12 or fair trade usa13). fair trade products are sold and launched to the market by means of two complementary distribution channels. the first one is a traditional path through the integrated supply chain, in which fair trade products (handicraft, food, etc.) are made, imported and distributed by fair trade certified organizations which participate in the process (wfto, efta members, organizations of domestic world shops). they combine trade activity with information campaigns. the products find their way to specialized stores, as well as to conventional retailers, e.g. retail chains or healthy food stores. the other method uses the product certification system, in which products meeting international standards are marked for their better recognition by a retail customer. they can be distributed both by the aforementioned certified organizations and by conventional market participants firms, transnational corporations (e.g. kraft, nestle, procter& gamble, sara lee, mcdonald, starbucks or chiquita), supermarkets, distribution chains and even gas stations (e.g. orlen in poland14 or ömv gas stations in hungary15). the flow of raw materials in the supply chain, as well as the composition of raw materials and products are monitored. organizations or firms themselves (intermediaries, processors, suppliers) are not obliged to observe the fair trade rules. in addition to these two models, there are also producers, processors, wholesalers and retailers functioning whose declaration on the functioning within the fair trade assumptions is not confirmed by ay external organizations or the certification process. fair trade product trading worldwide according to the latest report "creating innovations, scaling up impact annual report 2016-2017", prepared by the international trade fair organization, consumers in over 130 economically developed countries spent about eur 7.9 billion on fair trade products (32.000 types of goods)16. it means an increase in comparison with 2015 by more than 8%, and calculating it differently, about five times more than a decade ago. in 2016, in 75 countries of the world there were already over 1.6 million of small producers and farmers operating in the fair trade model, and within so-called social premiums they obtained about 150 mln eur. as many as 1,411 maker organizations already function worldwide, the majority of which operate in the latin america countries, in the caribbean, africa, near east 7 http://www.eftafairtrade.org. accessed 1 june 2018. 8 http://www.fairtrade.net. accessed 1 june 2018. 9 http://www.flocert.net/. accessed 1 june 2018. 10 http://www.naturland.de/de/naturland/was-wir-tun/naturland-fair.html. accessed 1 june 2018. 11 http://www.ecocert.com/en/fair-trade-certification-program. accessed 1 june 2018. 12 http://www.biopartenaire.com/. accessed 1 june 2018. 13 http://fairtradeusa.org/. accessed 1 june 2018. 14 http://www.orlen.pl/pl/odpowiedzialny_biznes/otoczeniespoleczne/strony/fairtrade.aspx. accessed 1 june 2018. 15 conscious consumer market report hungary 2014-2016, http://tudatosvasarlo.hu/sites/tudatosvasarlo .hu/files/conscious_consumers_market_report_2017_0.pdf. accessed 1 june 2018. 16 http://www.fairtrade.net/annual-reports.html. accessed 1 february 2018. 450 | wojciech zysk and asian countries. every year the sales of fair trade products go up. chart 1 presents changes in the sales of fair trade products worldwide in the years 2004-2016. figure 1. sales of fair trade products worldwide, years 2004-2016, billions of eur source: own computations based on fairtrade international annual reports, years 2003/2004-2016/2017, http://www.fairtrade.net. accessed 1 june 2018. the mentioned report shows that there was an increase in the sales (in 2016 compared to 2015) of the following main fair trade products: bananas – by 5 %, cocoa beans – by 34 %, coffee (green beans) – by 3 %, flowers – by 5 %, cane sugar – by 7 % and tea – by 5 %. it should be added that in 2016 the share of over 1,850 cities in 30 world countries friendly to the fair trade idea was marked. in poland, poznan is such a city (since 201217). it should be added that the mitigation of poverty in the poorest countries requires to raise the level of local workers' income level, and the fair trade movement ensures that (zysk, 2016: 313). the visegrad group – characteristics and international position the visegrad group is a political initiative of four countries: poland, the czech republic, hungary and slovakia, which in the early 1990s started the transformation process and found themselves in a new geopolitical situation. they broke the political and economic dependence on the union of soviet socialist republics (the ussr) and were intensely looking for a new identity and the place in the structures of the western civilization. on 15 february 1991, in hungarian visegrad, the declaration on cooperation in striving for european integration was signed. the document was initialed by václav havel, president of the czech republic, lech walesa, president of the republic of poland and josef antall, prime minister of the republic of hungary. after the collapse of czechoslovakia on 1 january 1993, the visegrad triangle changed its name to the visegrad group. the idea behind the group formation was the intensification of cooperation within building democratic state structures and a free market economy, and in the further perspective, the 17 http://www.spolecznosci.fairtrade.org.pl/o-nas/kampania-spdsh-w-polsce/. accessed 1 february 2018. 0,83 1,1 1,87 2,64 2,9 3,39 4,28 4,9 4,8 5,5 5,9 7,3 7,9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 451 participation in the european integration process. the success of the v4 is primarily the creation in 1992 of the central european free trade agreement – cefta within the group. moreover, strategic and geopolitical goals were achieved together, namely the accession of the member states to the western european nato and the european union structures (1999 and 2004). important elements of the v4 functioning include the cooperation of the v4 ambassadors in brussels and the creation of the visegrad fund awarding grants and scholarships in 2000. the membership in the european union has enabled to diminish the developmental distance from the western european countries through the acceleration of economic growth and introducing structural changes in the real and financial sphere, building relatively stable economic and social foundations enabling to survive the latest economic crisis. joint regional infrastructural and transportation projects are even planned. the implementation of those goals will favor the cohesion of the eu and harmonization of its development level. we can assess that after almost 30 years of the dynamic development, the v4 countries are economically developed, with the market economy functioning and a relatively high position both in economic (gross domestic product) and social development (human development index hdi) rankings. table 1 presents the position of the four analyzed countries in terms of the gross domestic product generated in 2017. table 1. gross domestic product position of poland, czech republic, slovakia and hungary in the ranking, 2017, mln usd ranking economy gdp (millions of usd) 1 united states 19 390 604 2 china 12 237 700 3 japan 4 872 137 4 germany 3 677 439 5 united kingdom 2 622 434 6 india 2 597 491 7 france 2 582 501 8 brazil 2 055 506 9 italy 1 934 798 10 canada 1 653 043 14 spain 1 311 320 23 poland 524 510 24 belgium 492 681 27 austria 416 595 34 irlandia 333 731 35 denmark 324 871 46 portugal 217 571 47 czech republic 215 726 56 hungary 139 135 64 slovak republic 95 769 source: https://data.worldbank.org. accessed 1 june 2018. as we can observe above, the united states open the top ten in the ranking (almost 19.4 trillion usd), then china (more than 12.2 trillion usd) and japan (nearly 4.9 trillion usd). poland had a high 23rd position with the result of almost 525 billion usd, the 452 | wojciech zysk czech republic is ranked 47th with the value of over 215 billion usd, hungary on the 56th position with over 139 billion usd, and slovakia with the value of over 95 billion usd is ranked 64th. for further comparative analyses concerning the sales of fair trade products, the table includes data on gdp of the following countries: spain, belgium, austria, ireland, denmark and portugal. the next table below presents the positions of the four analyzed countries by the human development index (hdi) in 2017. table 2. human development index (hdi) position of poland, the czech republic, slovakia and hungary in the ranking, 2017 hdi rank country human development index (hdi) life expectancy at birth expected years of schooling mean years of schooling gross national income (gni) per capita, usd 1 norway 0.949 81.7 17.7 12.7 67 614 2 australia 0.939 82.5 20.4 13.2 42 822 2 switzerland 0.939 83.1 16.0 13.4 56 364 4 germany 0.926 81.1 17.1 13.2 45 000 5 denmark 0.925 80.4 19.2 12.7 44 519 5 singapore 0.925 83.2 15.4 11.6 78 162 7 netherlands 0.924 81.7 18.1 11.9 46 326 8 ireland 0.923 81.1 18.6 12.3 43 798 9 iceland 0.921 82.7 19.0 12.2 37 065 10 canada 0.920 82.2 16.3 13.1 42 582 10 united states 0.920 79.2 16.5 13.2 53 245 12 hong kong. china (sar) 0.917 84.2 15.7 11.6 54 265 13 new zealand 0.915 82.0 19.2 12.5 32 870 14 sweden 0.913 82.3 16.1 12.3 46 251 15 liechtenstein 0.912 80.2 14.6 12.4 75 065 16 united kingdom 0.909 80.8 16.3 13.3 37 931 17 japan 0.903 83.7 15.3 12.5 37 268 18 korea (republic of) 0.901 82.1 16.6 12.2 34 541 19 israel 0.899 82.6 16.0 12.8 31 215 20 luxembourg 0.898 81.9 13.9 12.0 62 471 28 czech republic 0.878 78.8 16.8 12.3 28 144 36 poland 0.855 77.6 16.4 11.9 24 117 40 slovakia 0.845 76.4 15.0 12.2 26 764 43 hungary 0.836 75.3 15.6 12.0 23 394 source: http://hdr.undp.org/en/composite/hdi. accessed 1 june 2018. as we can see in the above table, the ranking is opened by norway (hdi 0.949), followed by ex aequo australia and switzerland (hdi 0.939). the high 28th position in this ranking was achieved by the czech republic (hdi 0.878), poland is on the 36th position (hdi 0.855), slovakia on the 40th (hdi 0.845), and hungary is ranked 43th (hdi 0.836). to sum up, we can claim that the analyzed countries of the visegrad group are ranked relatively high on the list concerning the human development index (hdi), and three studied countries except for poland occupy even higher positions than in the gdp list. fair trade product trading in the v4 countries 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 453 in the latest report "creating innovations, scaling up impact annual report 2016-2017" prepared by the international trade fair there are no data for the four visegrad group countries. it may result from a relatively low level of the sales of fair trade products. the author contacted directly the entities which deal with the problems of fair trade in the analyzed visegrad group countries fairtrade česko a slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesülete18 (association of conscious consumers) and the foundation „koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska. not all of these organizations have full data concerning the ft product trading, since not all are on the same stage of the development of the activity conducted. for example, the hungarian organization has only total data for the years 2014 -2016, without a division into individual periods and types of products, and the polish organization has very detailed information with the division into periods and share of specific products in total sales. in the czech republic and slovakia, there is one organization which has fuller data from the czech republic. table 3 presents the sales of the fair trade products in the years 2013-2016 in poland, in the czech republic, in slovakia and hungary. table 3. the sales of fair trade products in the years 2013-2016 in poland, in the czech republic, in slovakia and hungary, mln usd country/year 2013 2014 2015 2016 total poland 4.8 6.4 6.5 8.3 26 czech republic 6.6 7.7 7.4 no data 21.7 slovakia no data 1.1 1.3 no data 2.4 hungary no data no data no data 3.3* 3.3* *data jointly for the years 2014-2016 source: own study based on information received from fairtrade česko a slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesülete (association of conscious consumers) and fundacja „koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska. as it can be seen in the above table, the leader in the analyzed period was poland (26 mln usd), followed by the czech republic (21.7 mln usd). the sales of fair trade products in hungary and slovakia were lower in terms of value (3.3 and 2.4 mln usd), however, as it was already mentioned, the data are incomplete. in order to carry out a deeper comparative analysis, the results of the sales of fair trade products in the visegrad group countries were compared with a few countries in europe, which are the european union members (table 4). table 4. the sales of fair trade products in the years 2013-2016 in the v4 countries and selected eu countries, mln usd country/ft sales sales of fair trade products 2016 denmark 876 ireland 272 austria 270 belgium 134 spain and portugal 31.5 poland 8.3 18 www.tesztek.tudatosvasarlo.hu, www.fairtrade-cesko-slovensko.cz and www.fairtrade.org.pl. accessed 1 june 2018. 454 | wojciech zysk czech republic 7.4* hungary 1.1** slovakia 1.3* *data for 2015 **averaged value from 3 years, namely 2014-2016, (3,3/3=1,1). source: as in table 3 and fairtrade international annual report 2016/2017, https://annualreport1617.fairtrade.net/en/. accessed 1 june 2018. what can be seen from the data presented in the table above is that the sales volume of fair trade products in the four visegrad group countries considerably differs in the achieved value from the results in denmark (876 mln usd), ireland, austria, belgium, and to a lesser extent they differ from spain and portugal (fair trade international reports give data jointly from these two countries). to present the described situation more precisely, computations were made, consisting in calculating what percentage of gdp generated in the analyzed countries in 2016 was allocated to the purchase of fair trade products (chart 1). figure 1. relation of the sales of ft products to gdp in selected european union countries and the v4 countries, year 2016. source: own calculations based on the data as in tables 1 and 4. as we can observe in the table, by far the highest sales of fair trade products among the analyzed countries in comparison with gdp in 2016 was marked for denmark (0.2854 %), then ireland (0.0892 %), austria (0.0691 %) and belgium (0.0287 %). in total, the visegrad group countries achieved a much lower sales level that the above countries: the highest level was achieved by the czech republic (0.0038%), then poland (0.0018 %), slovakia (0.0014 %) and hungary (0.0009 %). what is interesting, spain with portugal marked a lower result than the czech republic, only 0.0022 %. to sum up, we can assess that in spite of relatively high positions of the v4 countries in the gdp and human development index (hdi) rankings, the level of these indicators does not have a significant influence on the 0.0022% 0.0018% 0.0287% 0.0691% 0.0892% 0.2854% 0.0038% 0.0009% 0.0014% 0,0000% 0,0500% 0,1000% 0,1500% 0,2000% 0,2500% 0,3000% spain and portugal poland belgium austria ireland denmark czech republic hungary slovak republic 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 455 sales of fair trade products. it seems that initiatives raising the awareness of citizens as for the income problems of the global north countries, activities of international and local non-governmental non-profit organizations or social enterprises, as well as educational actions on different education stages, promotions of products among consumers and activeness of local governmens on the level of cities are necessary. recommendations for the v4 countries with regard to the development of fair trade to increase the sales of fair trade products in the visegrad group countries, while planning activities in the economic policy the governments of these states should refer to threats which are generated by the growing problem of labor migration of millions of people living in poor countries of the south. the author of the article proposes to establish cooperation of large urban centers (capitals of individual countries with the largest urban centers in each country) in the v4 group and the commencement of trading activity with regard to direct import of communal (urban) entities form these cities with local producers of ft goods. in the initial phase of such activity, the import of the most important fair trade product, namely popular coffee. if a local community, obviously with the organizational support of public institutions, will be ready to implement so-called fair trade 3.0., consumers of the rich north (and the v4 countries are included in this group) would most probably prefer to buy fair trade products than accept millions of refugees. table 5 presents the assumptions of the fair trade 3.0 concept proposed by the author of the paper. table 5. the evolution of the fair trade phenomenon and the 3.0 concept fair trade 1.0 fair trade 2.0 fair trade 3.0 consumer awareness support for sustainable development solidary social relationship between consumers and producers "trade, not aid” model university project – then business development development of cooperatives international solidarity elimination of intermediaries – direct cooperation with suppliers "firsthand coffee" model higher incomes of small producers the use of "power of big cities” direct cooperation with producers support of cities for local initiatives (consumer co-operatives) urban store chains elimination of intermediaries organizational, educational and information support higher incomes of small producers potential prevention against labor migrations source: own study. the operationally proposed model would be based on the use of their demand side by urban centers of the visegrad group countries with direct cooperation with ft goods producers. specialized communal entities, which would cooperate directly with manufacturers and would import goods from economically underdeveloped countries (zysk 2016: 233-245). urban centers can also create conditions for local co-operatives established by conscious and socially active consumers, e.g. through tax reliefs or organizational assistance. moreover, school curricula should stress the issues of social inequalities globally and the role of the fair trade movement during weekly form classes, entrepreneurship ethics or economics lessons. 456 | wojciech zysk a practical facilitation of the activities described above can be the most important trade agreement, concluded within the world trade organization since 1995 (the establishment of the wto). this is tfa, trade facilitation agreement, that is a trade agreement concerning the reduction of, among others, non-tariff barriers, which became effective as of february 201719. the greatest possibility of the reduction of costs related to trade exchange exists for most underdeveloped countries and developing ones. tedious and costly clearance of goods is particularly painful when dealing with customs formalities, which often doubles the costs of the trade of goods20. the trade facilitation agreement will improve the world trade of goods, reduce bureaucracy, bring about closer cooperation of the customs administration, and in effect transactional costs will be reduced for the global south countries. therefore, it may be an opportunity for the development of export of fair trade products. conclusions on 28-29 june 2018, the european council summit took place. the most important subject discussed during that meeting was the problem of migration relocation21. the leaders agreed that it is a challenge not only for individual member states, but also for the whole europe. among conclusions from the summit it was recorded that "a precondition for a functioning eu policy relies on a comprehensive approach to migration which combines more effective control of the eu's external borders, increased external action and the internal aspects. planned activities are to include, among others, the creation of disembarkation platforms for people rescued during sea operations and returned to north africa countries, a new model of resettlement of asylants in europe or financial support for the creation of so-called controlled centers for migrants in willing eu member states. a little earlier, on 3 january 2018, another world economic forum in davos was held22. the official mission is " to improve the state of the world". a lot of important topics were tackled during discussions and panel presentations. however, the subjects of economic inequalities, as well as refugees and migration in the divided world divided into the countries of the rich north and poor south prevailed. yet, during those two events there was no in-depth reflection or asking an important question: what is the source of labor migrations and crises related to refugees? one of the reasons are the deepening economic inequalities and so-called income-scissors, that is the phenomenon of already wealthy societies becoming richer and simultaneous impoverishment of already poor populations, living in underdeveloped countries. oxfam, an international humanitarian organization, presented a report23 entitled "reward work, not wealth”, which stressed the phenomenon of the dynamics of the rich becoming wealthy and the deepening poverty of those already poor. it also claimed that people who are poorly paid, working in bad conditions often support 19 on 22 february 2017 the agreement was ratified by chad, jordan, oman and rwanda. therefore, the established upper limit of wto members, required for its immediate effect, was achieved. cf.: http://europa.eu/rapid/press-release_ip-17-188_pl.pdf. accessed 20 june 2018. 20 https://www.oecd.org/trade/wto-tf-implementation-policy-brief_en_2015_06.pdf. accessed 20 june 2018. 21 http://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/european-council/2018/06/28-29/-6-27-euco-preview/. accessed 20 june 2018. 22 https://www.weforum.org/events/world-economic-forum-annual-meeting-2018. accessed 20 june 2018. 23 https://www.oxfam.org/en/research/reward-work-not-wealth. accessed 21 june 2018. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 457 super rich corporations, their owners and investors with their effort. the unfair division of the world wealth leads to the increasing phenomena of labor migrations, when people deprived of life chances decide to look for a place for a better living. having studied the trade of fair trade products in the visegrad group countries in this article, in spite of relatively high positions of the v4 countries in the gdp and human development index (hdi) rankings, the results were obtained which indicate that the value of those indices had no significant influence on the sales of fair trade products, and the sales level in the analyzed countries considerably differs from other developed european union countries. the actions proposed in this paper, consisting in establishing communal entities in the visegrad group countries, and then establishing direct trade cooperation with the manufacturers of products imported from the global south countries anyway (with high margins of transnational corporations) may be a method of achieving higher sales of fair trade products in those countries at least at the level of the european countries presented in the above analyses. the economic history of the world knows four methods of eliminating such differences: military actions wars, revolutions, epidemics of dangerous diseases to a great scale or a serious disaster. in the current economic situation, serious and growing socio-economic tensions to the scale of the whole population are a justified reason to consider the interest in new possibilities of the functioning of societies of large cities worldwide and base satisfying demand on direct contacts with producers and farmers from countries of the poor south. if we assume that in the predictable future desperate and deprived of civilization perspectives labor migrants will start moving to countries of the rich north in the search for a better future, the problem should be presented in the following way: do citizens of wealthy countries of the rich north prefer to buy fair trade products or rather accept millions of labor refugees? the logic of the capitalist economy model is that if no specific actions are taken, we will face further migration conflicts and social tensions. it should be remembered that international trade is the crucial factor of sustainable development, and "sharing" wealth by importing countries may cause the collapse of the phenomenon of illegal labor migration. references audebrand, l. k., & pauchant, t. c. 2009. can the fair trade movement enrich traditional business ethics? an historical study of its founders in mexico. journal of business ethics, 87(3): 343-353. bezençon, v., & blili, s. 2009. fair trade managerial practices: strategy, organisation and engagement. journal of business ethics, 90(1): 95-113. bieler, a. 2015. from ‘free trade’to ‘fair trade’: proposals for joint labour demands towards an alternative trade regime. challenging corporate capital: creating an alternative to neoliberalism: 31-41. burnett, k. 2017. navigating the land between religions: new perspectives on the fair trade and food sovereignty movement strategies to challenge international trade governance. chatzidakis, a., kastanakis, m., & stathopoulou, a. 2016. socio-cognitive determinants of consumers’ support for the fair trade movement. journal of business ethics, 133(1): 95-109. child, c. 2015. mainstreaming and its discontents: fair trade, socially responsible investing, and industry trajectories. journal of business ethics, 130(3): 601-618. conscious consumer market report hungary 2014-2016, http://tudatosvasarlo.hu/sites/ tudatosvasarlo.hu/files/conscious_consumers_market_report_2017_0.pdf. accessed 1 june 2018. 458 | wojciech zysk creating innovations, scaling up impact annual report 2016-2017, http://www.fairtrade.net/annual-reports.html. accessed 1 february 2018. davies, i. a. 2007. the eras and participants of fair trade: an industry structure/stakeholder perspective on the growth of the fair trade industry. corporate governance: the international journal of business in society, 7(4): 455-470. fairtrade international annual reports, years 2003/2004-2016/2017. https://annualreport1617.fairtrade.net/en/. accessed 1 june 2018. fairtrade česko a slovensko. www.fairtrade-cesko-slovensko.cz. accessed 1 june 2018. forno, f., & graziano, p. r. 2014. sustainable community movement organisations. journal of consumer culture, 14(2): 139-157. fridell, g. 2009. the co-operative and the corporation: competing visions of the future of fair trade. journal of business ethics, 86(1): 81-95. fundacja „koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska. www.fairtrade.org.pl. accessed 1 june 2018. gille, z. 2011. fair trade and social justice: global ethnographies. contemporary sociology: a journal of reviews, 40(4): 463-465. grącik-zajaczkowski, m. 2015. etyczne aspekty światowego systemu handlowego na przykładzie koncepcji fair trade. annales. etyka w życiu gospodarczym, (01): 7-19. hira, a., & ferrie, j. 2006. fair trade: three key challenges for reaching the mainstream. journal of business ethics, 63(2): 107-118. http://europa.eu/rapid/press-release_ip-17-188_pl.pdf. accessed 20 june 2018. http://fairtradeusa.org/. accessed 1 june 2018. http://www.biopartenaire.com/. accessed 1 june 2018. http://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/eastern-and-central-mediterranean-routes-092017/. accessed 1 june 2018. http://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/european-council/2018/06/28-29/-6-27-eucopreview/. accessed 20 june 2018. http://www.ecocert.com/en/fair-trade-certification-program. accessed 1 june 2018. http://www.eftafairtrade.org. accessed 1 june 2018. http://www.fairtrade.net. accessed 1 june 2018. http://www.flocert.net/. accessed 1 june 2018. http://www.naturland.de/de/naturland/was-wir-tun/naturland-fair.html. accessed 1 june 2018. http://www.orlen.pl/pl/odpowiedzialny_biznes/otoczeniespoleczne/strony/fairtrade.aspx. accessed 1 june 2018. http://www.sprawiedliwyhandel.pl/wp-content/uploads/2017/01/fair-trade-czyli-sprawiedliwyhandel-wyd.-1.pdf. accessed 1 june 2018. http://www.wfto.com. accessed 1 june 2018. https://www.oecd.org/trade/wto-tf-implementation-policy-brief_en_2015_06.pdf. accessd 20 june 2018. https://www.oxfam.org/en/research/reward-work-not-wealth. accessed 21 june 2018. https://www.weforum.org/events/world-economic-forum-annual-meeting-2018. accessed 20 june 2018. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 459 human development for everyone 2016, p. 29 and the next. http://hdr.undp.org/en/2016-report. accessed 1 june 2018. human development report 2016. https://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainabledevelopment-goals/. accessed 1 june 2018. hungarian tudatos vásárlók egyesülete (association of conscious consumers). www.tesztek.tudatosvasarlo.hu. accessed 1 june 2018. jastrzębska, e. 2012. korporacje transnarodowe a fair trade. kwartalnik kolegium ekonomicznospołecznego. studia i prace, sgh. warszawa, 4(8): 29-49. moberg, m. 2010. fair trade and social justice: global ethnographies. new york university press, new york–london. moore, g. 2004. the fair trade movement: parameters, issues and future research. journal of business ethics, 53(1-2): 73-86. moravčíková, k., & gregová, e. 2016. fair trade as a tool of corporate social responsibility. in cbu international conference proceedings... central bohemia university. vol. 4: 340. nicholls, a. j. 2002. strategic options in fair trade retailing. international journal of retail & distribution management, 30(1): 6-17. reed, d. 2009. what do corporations have to do with fair trade? positive and normative analysis from a value chain perspective. journal of business ethics, 86(1): 3-26. shahzad, k., & sillanpaa, i. 2013, may. the role of fair trade in developing corporate social responsibility: an empirical examination based on multiple cases. in proceedings of 2013 international conference on technology innovation and industrial management: 29-31. standardy sprawiedliwego handlu, http://www.sprawiedliwyhandel.pl. accessed 1 june 2018. zysk, w. 2015. global and european trends in the area of responsibility and justice in the activities of enterprises-implications for v4 countries. institutional aspects of entrepreneurship. university of miskolc: 165-176. zysk, w. 2016. sprawiedliwy handel międzynarodowy nowa umowa społeczna. finanse. rynki finansowe. ubezpieczenia, problemy współczesnej gospodarki światowej, 3(81): 311-321. zysk, w. 2017. trends in the area of responsibility and justice in the activities of enterprises: implications for the v4 countries. innovation management, entrepreneurship and sustainability. imes vysoká škola ekonomická v praze: 1155-1165. 460 | wojciech zysk s u g g e s t e d c i t a t i o n : zysk, w. (2018). the fair trade movement and the countries of the visegrad group (v4). in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this paper is financed from the funds allocated to the faculty of economics and international relations of the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. #ier-05-03-04-pp049-1914-shahzad 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.04 patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary survey results faisal shahzad a b s t r a c t objective: the objective of this paper is to look at the patterns of the internationalization process of finnish smes and how it fits the internationalization models. discussions are based on the interrelated theories of internationalization specifically the uppsala model, network approach and models of international entrepreneurship. this work also presents an intense analysis of the level of internationalization among smes, the mode of entry, motives and barriers for internationalization. research design & methods: the empirical research was carried out in the period of january 2018-august 2018. data were collected through a mail survey questionnaire and 121 usable responses were received. the data was then analyzed in spss software by the cross-tabulation method to achieve the results. findings: findings indicate that the majority of finnish smes that started international operations follow a step-by-step approach of internationalization. exporting was a major mode of entry into foreign markets, capturing market share was the main motive, and lack of market knowledge was a major barrier for internationalization. contribution & value added: it is confirmed that uppsala, network and entrepreneurship models are still valid, and majority of finnish smes follow the systematic internationalization process. this study contributes to the internationalization process of smes and calls for further comparative research in other markets to validate the results. it is confirmed that there is no single theory, which explains the internationalization process of smes and this work provides the threshold for theory development. article type: research paper keywords: exporting, internationalization theories, models of international entrepreneurship, network approach jel codes: f23, l26 article received: 15 july 2019 article accepted: 21 september 2019 suggested citation: shahzad, f. (2019). patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary survey results. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 49-62. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.04 international entrepreneurship review ri e 50 | faisal shahzad introduction small and medium-sized enterprises (smes) play an important role in the economic growth of the countries and consequently, the internationalization process of smes has become a subject of academic, political, and governmental attention and research (oviatt & mcdougall, 1994). due to a reduction in trade barriers and tariffs, regional economic integration and world trade organization (wto), together with the development of information and communication technology provide the opportunity for small and medium enterprises (smes) to expand their business into foreign markets and increased their revenues (rippolles, blesa, & monferrer, 2012). erramilli and d’souza (1993) argued that what distinguishes smes from large multinationals enterprises (mnes) are their managerial style, ownership, and independence and furthermore, their limited resources may lead them to very different international strategic choices in contrast to large firms (zacharakis, 1997). the motives for internationalization are given numerous names by different authors in the wider literature “motives” (alexander, 1997), “triggering cues” (wiedersheim-paul, olson, & welch, 1978), “facilitating factors” (treadgold & gibson, 1989), “influence of imitation, network position, and international experience” (oheme & bort, 2015), “factors influence the choice of internationalization” (doherty, 2009), “internationalization process” (oviatt & mcdougall, 1995; wolff & pett, 2000). these studies examine the characteristics of smes, their motivation for international growth; entry mode selection, barriers or obstacles of internationalization. later, entry mode decision is considered such an important strategic decision and the success of smes depends on the preparation and execution of strategy (knight, 2000). in brief, it remains challenging for many smes to internationalize successfully and what are the main factors which affect the entrance of smes into foreign markets (chang & yu, 2008). this study sheds the light on the pattern of the internationalization process of finnish smes and how it fits within different models. hence, the objective of this article is to look at major internationalization theories suggested by numerous researchers (burgel & murray, 2000; oviatt & mcdougall, 2005) and to shed the light on which theory or framework explains the internationalization practice of finnish smes in the best way. the second objective is to upsurge the understanding of the behavior of finnish smes in the context of internationalization. patterns of internationalization of smes must be investigated and, in this investigation, author chooses finnish smes, which have operations in estonia. we can conclude whether they follow systematic internationalization process or rapid internationalization and what are the motives and barriers of internationalization by examining the behaviour of finnish smes. in order to achieve the main objective of this study following research questions have been formulated: rq1: what are the main motives to internationalization for finnish smes? rq2: what are most suitable entry modes starting a business in a foreign market? rq3: what are the barriers to internationalization for finnish smes to expand the business in foreign markets? according to carter and jones-evans (2006), there is no single definition of small enterprises. in this study, the european commission’s recommended definition for small and mepatterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 51 dium-sized enterprises has been followed. according to the european commission (2003) “enterprises qualify as micro, small and medium-sized enterprises if the fulfil maximum ceilings for staff headcount and either a turnover cap or a balance sheet ceiling” (p. 39). theories of internationalization scholars and academics have described the internationalization concept numerous times using many different perceptions and variables. the term ‘internationalization’ is indefinite, and its definitions vary depending on the occurrence they include. according to penrose’s (1959) internationalization mainly focuses on the firm’s core competencies and opportunities in the foreign environment. welch and luostarinen (1988) defined internationalization as the process by which firms increase their involvements in international operations. afterward, calof and beamish (1995) defined internationalization as “the process of adopting firms’ operations (strategy, structure, resource, etc.) to global environments” (115-131). this paper will highlight three frequently cited internationalization theories, known as the uppsala model, network theory, and models of international entrepreneurship. uppsala model aimed to clarify how firms expand their operations in foreign markets and meanwhile how their resource commitment increase. the theory describes foreign market choice and explains other foreign direct investment (fdi) choices as well (johanson & vahlne, 1977, luostarinen, 1979). uppsala model has two dimensions: “market commitment” and “market uncertainty.” market uncertainty states that there can be several changes in the future due to high competition, industry decline, political stability etc. this framework illustrates that due to the lack of market knowledge firms avoid entering into the foreign market through foreign fdi mode and adopt less risky entry mode (export). a firm may select fdi mode or higher market commitment modes at the time of entry if the foreign market is growing or have a huge potential of growth. (johanson & wiedersheim-paul, 1975). several academics have initiated it unacceptable in some cases while some others accepted it with amendments. moreover, this model is predominantly suitable for firms at the early stages of internationalization or have limited resources (shahzad, & elenurm, in press). on the other hand, a quick change in technology and today’s level of globalization might have changed this internationalization theory into an inadequate model for the mainstream of today’s firms. johanson and vahlne (2009) reviewed their previous internationalization model by applying a basic networking overlook. the following figure shows the main element and changings in their revised model. uppsala revised model sheds the light on state and change variables and their impact on each other. the first variable illustrates opportunities, which exist besides the knowledge, and the second variable is inside the model position of the network. the network position plays a significant role in the internationalization process. there are several activities e.g. learning, trust building, knowledge sharing, creating synergy through cross borders teams and these are the changing aspects of this new version of the uppsala model (johanson & vahlne, 2009). the state and changing dimensions of the model deliver an intense interface contrivance to clarify the internationalization process in a network context. based on this model, firms, which have business operations in foreign countries, try to overcome on lack of knowledge about the foreign market and make sure their operations run smoothly. (johanson & vahlne, 2009). 52 | faisal shahzad moreover, this framework validates the internationalization of firms, in a network context, based on the interface of two dimensions include state and change. network theory argues that modern high-technology firms do not follow systematic internationalization process; rather they attain an earlier internationalization through the organizational experience and strong bond with several partners in local and foreign markets. (mitgwe, 2006). nowadays firms facing high competition due to the advancement of technology, open borders, ease of doing business, and open trade contract among the nations. emerson (1981) argues that network is a set of different connected business relationships, in which each interchange relation is between business firms that are intellectualized as cooperative players. network theorists see the firm’s internationalization as a regular expansion from network relationships with foreign individuals and firms (johansson & mattson, 1988). the position of the firm in the network (market) is the most significant motive for internationalization. network position depends on two major elements: degree of internationalization of the firm, and the degree of internationalization of the network (market). based on these two elements, four market positions has been introduced for firms: early starter, lonely international, the late starter, and international among others (johanson & mattsson, 1988). it is established that network-based model’s argument quite relevant for born global and international new ventures (invs) but still uppsala model is followed by the huge number of firms due to several reasons like limited financial resources, lack of market knowledge, risk and uncertainty, high completion etc. (shahzad, & elenurm, in press). according to kontinen and ojala (2011), argue that weak and strong ties and social capital have mainly applied in the context of smes. sharma and blomstermo (2003) argue that a relationship approaches to focus on network relationship with stakeholders and create synergy for all partners not only for the firms. when firms enter into the foreign market selection of a suitable partner is one of the biggest challenges and therefore, it is used to clarify the selection of foreignmarket and entry mode based on choosing an appropriate partne. researchers have used them to validate the international opportunity appreciation by entrepreneurial firms, selecting a foreign market by born globalfirms (prashantham, 2011). hereafter, network approach provides a narrow down approach specifically in case of smes and born globals in order to cope with their limited financial resources, lack of market knowledge, and weak network in foreign market. the term “international entrepreneurship” (ie) originates from morrow (1988). he recommended that technological advancements and markets with open borders and cultural awareness provide immense opportunity to firms for global expansion (oviatt & mcdougall &, 2005). entrepreneurs with a clear global mindset often start born global enterprises and studying them involves appreciative the important transition of procedures, structures, and organizational mindsets at numerous organizational levels (weerawardena, mort, liesch& knight, 2007). an international new venture has been defined as a “business organization that, from inception pursues to drive substantial competitive advantage from the use of resources and the sale of outputs in several countries” (oviatt & mcdougal, 1994, pp. 45-64). ie research is often regarded as starting with oviatt and mcdougall’s (1994) pivotal article on international new ventures (wach, patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 53 2018; zahra, 2005), which defined the antecedents of as well as the necessary and sufficient conditions for the emergence of born globals (e.g., madsen & servais, 1997) or “international new ventures” (invs)(e.g. oviatt & mcdougall, 1994). in contrast to the uppsala model of internationalization, this approach focuses more on rapid internationalization. also, this theory asserts have described that as internationalization becomes a passion of new entrepreneurs, they possess an immense inclination towards learning and adopting supportive viewpoints, such as innovative ideas, concepts, knowledge, and mechanisms (collinson & houlden, 2005). resource and competencybased theories of internationalization are an important addition to this area of literature. according to ie resources and competencies play an important role in the selection of internationalization strategies. factors such as financial capability, material capability, and about others, learning capability are determining factors of internationalization. eventually, the process of internationalization requires the mobilization of resources and competencies in the enterprise (pantin, 2005; ruzzier, hisrich, & antoncic, 2006). for smes to capture the opportunities in the international markets, the entrepreneurial resources, namely the financial and technological resources of the entrepreneur, are important (dhanaraj & beamish, 2003). the internationalization process can be influenced by the global vision of the founder, the entrepreneur (gabrielsson & pelkonen, 2008). numerous studies have approved that international entrepreneurial orientation (ieo) is a vital cultural characteristic of born global firms (knight & cavusgil, 2004), though there is the second school of thought which believes that ieo is an imminent element of international entrepreneurship theory in general (wach, 2015). international entrepreneurial orientation is considered a behavioral trait shared by business entities that start out seeking to attain a competitive advantage by expand their business operations in several parts of the world. table 1 illustrates the comparison view of the above-mentioned models. the table not only sheds the light on main differences of uppsala, network and ie models but explains main unit of analysis of the models as well. table 1. comparison of theories uppsala view network view ie view a development of continuing international engrossment with developing market knowledge and commitment of assets. internationalization is the utilization of network benefit. relationship of a firm can be used as connections to other networks. preemptive internationalization procedure and entrepreneurial mind-set and activities in bringing new openings. source: own compilation based on literature review. role of smes in finnish economy historical development shows that finland’s economy has transformed within a short period from an agricultural economy to a technology-intensive economy (grönqvist, 2009). moreover, nikulainen (2008) argues that finnish manufacturing and service sectors play a significant role in finland’s economic development and the manufacturing industry not only evolved with time but introduce highly innovative products. according to statistics finland (2016), finland is much behind in comparison to the other eu member states with a 239 billion euros gdp rate and ranked 15th out of 28 countries. finland had 51.8 billion euros of exports and imports were 54.7 billion euros in 2016. according to the statistics finland 54 | faisal shahzad (2012). sme’s contribution was about 385 billion euros in 2017. finland has 283,563 enterprises of which 98% are smes employing less than 50 people. moreover, 93.3% of finnish firms have fewer than 10 employees. finland’s corporate structure has the following composition: 2% are large enterprises and 98% small and medium-sized enterprises. this shows smes cover a majestic portion of the corporate structure. the role of smes in the finnish economy and employment is quite significant. smes are responsible for more than 36% of finland’s export revenue. as a small and open economy, finland is very reliant on small and medium-sized enterprises and therefore the role of smes in the finnish economy is crucial. research methodology data for empirical analysis were collected via a survey questionnaire during the period of january 2018-august 2018. the population of this investigation is finnish smes, which have international activities in estonia, and the author chooses smes according to european union definition. data was collected from 550 smes from different industries all over the country. the questionnaire was pilot tested with managers in 8 smes who were involved during international expansion into foreign markets. it had been found after conducting the pilot test that there was complete appreciative of the theorized questions and supported our expectations of the manager’s capability to answer them correctly and comprehensively. in total, initially 550 questionnaires were mailed: 19 were returned as non-deliverable, which compacted the sample size to 531 questionnaires. overall, 121 usable questionnaires were received which represents an overall 22.78% present response rate. the data was then analyzed in spss software by cross-tabulation method to achieve the results. empirical findings to characterize the respondents, it is necessary to point out that the target audience for collecting data are, ceos (50%), managing directors (37.6%), business development managers (7.4%) and others (5.0%). the majority of the smes came from the field of engineering 27%, wood products 22%, ict 21%, electrical & electronics 16%, health care 12%, rubber products 11%, and plastic products 11%. table 3 lists the frequency of smes from different industries, which have foreign operations in estonia. engineering with 22.51% on the top and followed by wood 18.18%, ict 17.75%, electrical and electronics 13.47%, rubber products 9.09, plastic products 9.09, and health care 9.91%. there are 51 smes have 7-10 year of operations into foreign markets, 43 have 3-6, 16 have 1-2 and 11 have less than 1 year. moreover, 15.70% smes employee 5 people, 38.01% employee 5-25 people, 19.85% employee 26-50 people, 14.87% employee 51-100, 9.09% employee 101-150, and 2.48% employee more than 150. figure 1 illustrates the internationalization process, where 44.63% highest number of firms used a systematic uppsala approach for internationalization, while 28.10% of firms mentioned that it utilizes its relations with stakeholders and adapts network approach. on the other hand, 27.27% of firms used rapid internationalization approach. figure 2 highlights the key motives of why finnish smes internationalize. it has been found that majestic reason of internationalization was capture market share 42.14% top on the list, which followed by revenue generation/increases in profit 28.11% where 19.85% respondent chose market knowledge, the vision of the owner 9.09% and other reasons are 0.81%. patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 55 table 2. characterization of smes by industry, year of operations and number of employees industry frequency weight in sample engineering 27 22.51 wood and wood products 22 18.18 ict 21 17.75 electrical and electronics 16 13.47 rubber products 11 9.09 plastic products 11 9.09 healthcare 12 9.91 total 121 100.00 years of operations less than 1 year 11 9.09 1-2 years 16 13.22 3-6 43 35.44 7-10 years 51 42.25 total 121 100.00 employees less than 5 people 19 15.70 5-25 46 38.01 26-50 24 19.85 51-100 18 14.87 101-150 11 9.09 more than 150 people 3 2.48 total 121 100.00 source: own elaboration based on the survey. figure 1. internationalization process of smes source: own elaboration based on the survey. figure 3 illustrates the terms of mode of entry into the foreign market, exporting is the most popular mode with 62.80%, while other 14.88% choose joint venture, 10.75% choose wholly owned subsidiary, licensing 9.09% and franchising 2.48%. 0 20 40 60 frequency weight in sample step by step internationalization internationalization through network rapid internationalization 56 | faisal shahzad figure 2. motives of internationalization source: own elaboration based on the survey. figure 3. mode of entry source: own elaboration based on the survey. figure 4 list out the barriers to internationalization as indicated by respondents of the smes. according to results, lack of market knowledge top of the list with 29.75%, following by weak or lack of network in foreign market 22.33%, risk and uncertainty 15.70%, how to make profit 12.39%, cultural distance 7.43%, high competition 6.62%, and less advanced institutions 5.78%. next section sheds the light on conclusion, recommendations and direction for future research. 0 20 40 60 frequency weight in sample capture market share revenue generation/increase in profit market knowledge vision of the owner other reasons 0 20 40 60 80 frequency weight in sample exporting joint venture wholly owned subsidiary licensing franchising patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 57 figure 4. barriers of internationalization source: own elaboration based on the survey. conclusions according to data capture, market share was the main reason for internationalization. it is quite clear that the finnish market is very small and therefore, smes must go for other foreign markets for generating more revenues. finding this investigation is like abdullah and zain’s (2011) work, which shows that market share and financial success motivate smes to internationalize. to obtain this objective smes use different methods and strategies when penetrating foreign markets. shahzad and elenurm (in press) investigated entry mode strategies of finnish smes and found that firm, country, and industry level variables are significant in the choice of market entry modes. laufs and schwens (2014) have conducted a systematic literature review (1986 to 2012) on market entry mode choice of smes about explain the theoretical framework applied to explain sme’s internationalization. authors confirm that there is a need to conduct more research on the topic of internationalization of smes (e.g., burgel & murray, 2000; jones, 1999; zacharakis, 1997). shahzad (2019) investigated finnish retail smes that have an investment in russia and confirmed that smes follow the systematic internationalization process of internationalization. he also argued the main mode of entry was franchises instead of export. the finding of this work differs from the early investigation and provide new insights for an instance, shahzad and elenurm (2019), investigated finnish sme’s determinants of market entry mode choice in estonia and found that firm, country, industry, and institutional environment affect the decision of market entry mode choice. hessels and parker (2013) sheds the light on constraints of internationalization for european smes and found that having a foreign supplier is a more common internationalization strategy among european smes then exporting. korsakiene and tvaronavicien (2011)collected the data from 2000 to 2015 on sme internationalization. they have found that the majority of scholars suggested that the main barriers of smes internationalization were the unstable legal, political and economic 0 20 40 60 80 100 1st qtr 2nd qtr 3rd qtr 4th qtr frequecy weight in sample lack of mk lack of network in nm risk and uncertainity how to make profit cultural distance high competition less advanced institutions 58 | faisal shahzad environment, the lack of knowledge of the foreign market, cultural distance and inappropriate support of the government. moreover, the important role of the entrepreneur/manager in the internationalization of smes has been confirmed by several studies within literature (reid, 1981) the choice of foreign market entry mode is an important strategic decision for smes and complex research issues. according to calof and beamish (1995), chang and yu (2008,) suggested that smes differ their larger counterparts in several ways, which impact important strategic decisions and inappropriate entry mode decision may lead to damages with serious consequences because of their lack of resources. according to data, a small number of firms adopted greenfield or wholly owned subsidiary as an entry mode due to a highly expensive way to enter into the new market. if we compare the uppsala model and findings of this investigation then it will be obvious that smes use exporting as the first step to enter into the foreign market and it will work as a stepping-stone towards other modes of entry e.g. licensing franchising, joint venture, and wholly-owned subsidiary. the majority of firms pointed out that the reason behind choosing export, as an entry mode, is to avoid risk in the context of financial and market knowledge limitations. on the other hand, there are still many smes that adopt the rapid internationalization process instead of systematic expansion due to market knowledge, entrepreneurs experience, abundant financial resources, and product type. this study sheds the light on a very important element that there is no specific framework or theory, which explains the internationalization process of finnish smes. uppsala model, network theory and ie models are quite relevant when we look into the internationalization process of smes, in fact, the uppsala model is still relevant for sme's context which has been received a lot of criticism recently because not all smes are born globals in nature. this study underwrites in a way that it provides significant information for managers of smes, entrepreneurs, government institutions, policymakers, through the underlining of vital topics that affect finnish sme’s decision of internationalization. there is very clear evidence that there are several smes, which has not started international operations due to a lack of market knowledge, financial resources, and due to weak network connections in a foreign market. these are the areas where finnish institutions could play a very active role in assisting finnish smes in international expansion. in the present study, efforts have been made to ensure the generalizability of the empirical results, a few limitations of the study must be acknowledged. overall, this study could not cover all aspects of the internationalization of smes. therefore, the future study may consider investigating the internationalization process of smes in specific industries like retail, ict, manufacturing, wood, etc. in estonia and then compare the results with other countries as well. moreover, it would be interesting to investigate the role of different factors in the choice of specific entry modes like culture, institutions, etc. finally, future studies may investigate why smes follow a specific internationalization model and what are the factors, which describe those decisions. references abdullah, n.a.h., & zain.s.n.m. (2011). the internationalization theory and malaysian small medium enterprises (smes). international journal of trade, economics and finance, 2(4), 114-119. burgel, o., & murray, g.c. (2000). the international market entry choices of start-up companies in high technology industries. journal of international marketing, 8, 33-62. patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 59 calof, j.l., & beamish p.w. (1995). adapting to foreign markets: explaininginternationalization. international business review, 4(2),115-131. carter, s. & evans, j. (2006). enterprise and small business: principles, practice and policy (2nd ed.). ft prentice hall. chang, h.l., & yu, c.m.j. (2008). institutional pressure and initiation of internationalization: evidence from taiwanese small and medium-sized enterprises. international business review, 17(3), 331-348. collinson, s., & houlden, j. (2005). decision-making and market orientation in the internationalization process of small and medium sized enterprises. management international review, 45(4), 413-436. dohetry, m. (2009). market and partner selection processes in international retailer franchising. journal of business research, 62(5), 528-534. dhanaraj, c. a., & beamish, p. w. (2003). resource-based approach to the study of export performance. journal of small business management, 41(3), 242-261. emerson, r. (1981). social exchange theory. in m. rosenberg, & r. turner (eds.), social psychology: sociological-cal perspectives. new york: basic books. erramilli, m.k., & d’ souza, d.e. (1993). venturing into foreign markets: the case of small services firms. entrepreneurship theory & practice, 12(3), 29-41. european union commission (2003). commission recommendation of 6 may 2003, concerning the definition of micro, small and medium-sized enterprises (notified under document number c (2003) 1422). official journal of the european union l 124/136. retrieved on june 20, 2018 from http://www. https://ec.europa.eu/ gabrielsson, m., & pelkonen, t. (2008). born internationals: market expansion and business operation mode strategies in the digital media field. journal of international entrepreneurship, 6(2), 49. grönqvist, c.j., (2009). the private vale of patents by patent characteristics: evidence from finland. the journal of technology transfer, 34(2), 159-168. hessels, j., & parker, s.c. (2013). constraints, internationalization and growth: a cross-country analysis of european smes. journal of world business, 48(1), 137-148. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1977). the internationalization process of the firm a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies, 8(1), 23-32. johanson, j., & vahlne, j.-e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international studies business, 40(9), 1411-1431. johanson, j., & wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalization process of the firms: four swedish case studies. journal of management studies, 12, 305-322. johanson, j., & matsson, l. g. (1988). internationalization in industrial systemsa network approach. in: n. hood, & j. vahlne (eds.), strategies in global competition (pp. 287-314). london: croom helm. jones, m.v. (1999). the internationalization of small high-technology firms. journal of international marketing, 7(4), 15-41. knight, g. (2000). entrepreneurship and marketing strategy: the sme under globalization. journal of international marketing, 8(2),12-32. knight, g., & cavusgil, s.t., (2004). innovation, organizational capabilities, and the born global firm. journal of international business studies, 35(2),124-141. kontinen, t., & ojala, a. (2012). internationalization pathways among family-owned smes. international marketing review, 29(5), 496–518. 60 | faisal shahzad korsakiene, r., & tvaronavicien, m. (2011). the internationalization of smes: an integrative approach. journal of business economic and management, 13(2), 294-307. laufs, k., & schwens, ch. (2014). foreign market entry mode choice of small and medium-sized enterprises: a systematic review and future research agenda. international business review, 23(6),1109-1126. luostarinen, r. (1979). the internationalization of the firm. helsinki: act academia oeconomica helsingiensis. madsen, t.k., & servais, p. (1997). the internationalization of born globals: an evolutionary process. international business review, 6(6), 561-583. mitgwe, b., (2006). theoretical milestones in international business: the journey to international theory. journal of international entrepreneurship, 4(3), 5-25. mcdougall, p.p., & oviatt, b.m. (2000). international entrepreneurship: the intersection of two research paths. academy of management journal, 43(5), 902-906. morrow, j.m. (1988), international entrepreneurship: a new growth opportunity. new management, 3(5), 59-61. nikulainen, t. (2008). a historical perspective on patents and industry growth in finland: connections and lags. etla discussion paper, no. 1159, helsinki: elinkeinoelämän tukimuslaitos. oheme, m., & bort, s. (2015). sme internationalization modes in the german biotechnology industry: the influence of imitation, network position, and international experience. journal of international business studies, 46, 629-655. oviatt, b., & mcdougall, p.p. (1994). towards a theory of international new ventures. journal of international business studies, 25(10), 45-64. oviatt, b. & mcdougall, p.p. (1995). global start-ups: entrepreneurship on a worldwide stage. academy of management executive, 9(2), 30-43. oviatt, b. & mcdougall, p.p. (2005). defining international entrepreneurship and modelling the speed of internationalization. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 537-553. pantin, f. (2005). la conduite de processusd’internationalisation par l’équipedirigeante :entre compétencesstratégiques et compétencesopérationnelles. xivièmeconférence internationale de management stratégique, angers, france. penrose, e.t. (1959). the theory of the growth of the firm. london: blackwell. prashantham, s. (2011). social capital and indian micromultinationals. british journal of management, 22(1), 4-20. ripolles, m., blesa, a., & monferrer, d. (2012). factors enhancing the choice of higher resource commitment entry modes in international new ventures. international business review, 21(4), 648-666. reid, s.d., (1981). the decision-maker and the export entry and expansion decision. journal of international business studies, 12(1), 101-122. ruzzier, m., hisrich, r.d., & antoncic, b. (2006). sme internationalization research: past, present, and future. journal of small business and enterprise development, 13(4), 476-497. sharma, d.d, & blomstermo, a. (2003). the internationalization process of born globals: a network view. international business review, 12(6), 739-753. shahzad, f., & elenurm, t. (in press). establishment mode choice of finnish smes in estonia: a case study approach. international journal of business and globalisation. shahzad, f. (2019). an analysis of internationalization theories and behaviour of finnish retail smes in russia. in t. nuno & l. ines. (eds.), handbook of research on entrepreneurship, innovation, and internationalization (pp. 490-520). u.s.a: igi global. patterns of internationalisation of finnish smes in estonia: preliminary… | 61 statistics finland (2012). pienet ja keskisuuret yritykset. retrieved from http://www.findikaattori.fi/fi/86. on september 10, 2018. treadgold, a.d. (1990). the development internationalization of retailing. international journal of retail and distribution management, 18(2), 4-11. wach, k. (2015), entrepreneurship without borders: do borders matter for international entrepreneurship. problemy zarządzania, 13(51),82-92. wach, k. (2018). internationalization of firms in the perspective of international entrepreneurship. warszawa: pwn. welch, l.s, & luostarinen r.k. (1988). internationalization: evolution of a concept. journal of general management, 14(2), 36-64. weerawardena, j., mort, g.s, liesch, p.w. & knight, g. (2007). conceptualizing accelerated internationalization in the born global firm: a dynamic capabilities perspective. journal of world business, 42(3), 294-306. wiedersheim-paul., f., olson, h.c., & welch, l.s. (1978). pre-export activity: the first in internationalisation. journal of international business studies, 9(1), 47-58. wolf, j. & pett, t. (2000). internationalization of small firms: an examination of export competitive patterns, firm size, and export performance. journal of small and business management, 38, 34-47. zacharakis, a. (1997). entrepreneurial entry into foreign markets: a transaction cost perspective. entrepreneurship theory & practice, 21(3), 23-39. zahra, s.a. (2005). entrepreneurial risk taking in family firms. family business review, 18(1), 23-40. 62 | faisal shahzad author faisal shahzad lecturer in the department of business management and business development manager at the arcada university of applied sciences helsinki finland. he has been teaching international business and strategic management courses in the estonian business school, metropolia uas as a visiting faculty member. he has been working on different projects, which was funded by eu and non-eu bodies like edu-smes, nobanet, igwl, finnpartnership etc. his research interests include international business, market entry mode choice, internationalization of smes, entrepreneurship, global retail expansion and patterns of fdi. correspondence to: faisal shahzad, arcada university of applied sciences in helsinki, pyörärinne 3 a 6 01280 vantaa, finland e-mail: faisalshahzad63@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-8457-7322 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-02-06-pp083--1988-kosowski 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.06 older workers from the viewpoint of their younger colleagues. do organisations fail to harness the potential of an ageing workforce? tanja kosowski a b s t r a c t objective: scholars agree that due to an ageing workforce which is observable in many societies around the globe, organisations will face an employee base that is getting older and more age-diverse (kunze et al., 2011). this development can be beneficial for organisations when its potential gets harnessed; however, it leaves us also with some concerns. research studies found rather unpromising results for an ageing workforce in the organisation. this article sheds light on the perception of older employees from the perspective of their younger co-workers, where little is known about. research design & methods: it uses a qualitative study design through in-depth interviewing and metaphorical talk. in total, 27 interviews have been collected in germany and poland. findings: respondents point out that their senior colleague possesses crucial human and social capital for the organisation. they further reveal obstacles which partially explain, why results from previous studies may vary. contribution & value added: the perception of younger employees offers valuable inside for employers and entrepreneurs alike. employers have been found to have a somewhat negative attitudes towards the employability of senior-aged workers. younger employees revealed that senior-aged workers are perceived to have a vital role in knowledge transfer by their younger colleagues. article type: research paper keywords: ageing workforce; older workers; human resource management; personnel management; qualitative study jel codes: j11, j14, m12 article received: 16 may 2020 article accepted: 30 june 2020 suggested citation: kosowski, t. (2020). older workers from the viewpoint of their younger col-leagues. do organisations fail to harness the potential of an ageing workforce?. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 8394. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.06 international entrepreneurship review ri e 84 | tanja kosowski introduction the ageing of the population is identified as a grand global issue (barkema et al., 2015; george et al., 2016). under an ageing workforce, scholars understand an increase of high aged employees in the organisation, plus a more age-diverse employee base (stankiewicz, 2015). a first concern is the strong presence of people belonging to the baby boomer generation in the workforce (van bavel & reher, 2013). a second concern is an observation that fewer people enter the workforce in comparison to older people active in the workforce. the latter one results from corresponding trends which are evident in many societies around the world (e.g. decreasing fertility rate, increasing life expectancy, delayed entrance in the labour market owed to higher education, better access to health systems and increasing health conditions in high ages) (van dalen et al., 2009). consequently, companies are commonly confronted with the fact that their workforce is getting older and more age-diverse (kunze et al., 2011). one may ask why this observation is a grand challenge. unfortunately, research indicates prevailing negative attitudes against older workers among managers (turek & perek-białas, 2013), and employees alike (finkelstein et al., 2013). in result, older workers experience negative consequences, such as age discrimination (patel et al., 2018). moreover, the results of studies undertaken on an increasing age diversity within the organisation are not too promising, at best mixed (kunisch et al., 2011; kunze et al., 2011). negative attitudes, plus unpromising results from the field of age diversity management, could provoke counterproductive management decisions, recruitment decisions or human resource management decisions. overall, it could have negative consequences concerning the employability of senior workers in organisations. this study wants to contribute to the literature in two ways. it aims to shed light on the perception of older workers from the viewpoint of their younger colleagues, where little is known about (patel et al., 2018). older workers are often described to possess a higher degree of expertise in comparison to their younger colleagues (van dalen et al., 2009). hence, they are believed to have a focal role in generating social capital (rabl & triana, 2013). second, it wants to understand the role of older workers within the organisation from the viewpoint of younger co-workers. therefore, a qualitative study design was used to shed light on the perception of younger workers through metaphorical talk. literature review and theory development age diversity in the organization as shown in literature, age diversity has a dual nature, exhibiting positive and negative effects (kunze et al., 2011). there is an ongoing debate concerning age diversity in general or the effects of age-diversity for the organisation. a well-supported stream in diversity researcher literature follows the similarity-attraction paradigm. here, the adverse effects of age diversity get outlined. the assumption of similarity can be drawn from various surface-level diversity attributes, as demographics (e. g. age, gender, ethnicity) or deep-level diversity attributes (e. g. attitudes, beliefs. social identity theory (tajfel, 1978) and social categorisation theory (turner, 1982) have been used to describe that individuals define themselves over their group memberships. the rational of these theories suggest that people categorise others based on similarities and dissimilarities (mohammed & angell, older workers from the viewpoint of their younger colleagues… | 85 2004; tajfel & turner, 1986). in result, individuals tend to favour their group (in-group) at the cost of others (out-group), against which they tend to discriminate (turner, 1982). there is vast support in the literature that age serves as a criterion based on which formation and categorisation processes can take place (kearney & gebert, 2009). diversity research outlining the positive effects of age diversity belongs to the ‘information/decision-making perspective’ (van knippenberg & schippers, 2006). important here is the information richness, resulting from the heterogeneity of team members. the heterogeneity can likewise be caused by surfaceand deep-level diversity. heterogeneity of group members benefits from complementing information, knowledge and experiences (beckman & haunschild, 2002). within this stream, social capital theory and human capital theory are used to explain why diverse groups are often found to perform better than heterogenous groups (rabl & triana, 2013). scholars mainly base their arguments on the information-richness and access to a wide range of capabilities and networks. (gerpott et al., 2017). heterogeneity seems to be especially useful when facing non-standard problems (carpenter, 2002). while human capital stands for the uniqueness of a person’s experiences, skills, knowledge, abilities and expertise, gained throughout life (becker, 1964), social capital describes the value of an individual’s network for the organisation (tasheva & hillman, 2019). in conclusion, the whole diversity research field made use of two main theoretical perspectives. while the similarity-attraction paradigm explains possible adverse outcomes of diversity, information/decision making perspective argues for the positive effects of diversity within organisations (van knippenberg & schippers, 2006). overall, employers have a crucial role in handling an ageing workforce. they need to manage age diversity effectively within their organisations. likewise, in the light of a potential skill shortage, they need to retain and recruit senior employees (sousa & ramos, 2019; von bonsdorff et al., 2018). asking about employers’ perception of an ageing workforce, increased age diversity and an increased number of senior employees in the workforce results so far are not too promising (stypinska & turek, 2017; turek & perek-białas, 2013; van dalen et al., 2015). from the viewpoint of employers, individual productivity of their employees plays a vital role in their assessment. unfortunately, higher age often gets associated with a decline in individual productivity (goštautaitė & bučiūnienė, 2015). having lower productivity compared to younger aged individuals is one of the most common age-biases, senior-aged employees have to face in the workplace. although, up to date, studies are failing to prove that higher age and lower productivity are related (costanza & finkelstein, 2015). on the other hand, studies conducted among employers have frequently evidenced that employers associate senior-aged employees with lower productivity (conen et al., 2012; turek & perek-białas, 2013). as found by van dalen and colleagues, the perceived “productivity gap” affects the recruitment and retention of senior individuals in the organisation (conen, van dalen and henkens, 2012, p. 641). senior-aged employees in the organisation studies on age diversity, in particular, the groups of senior-aged workers are carried out by using different research samples (employers/managers, senior workers or co-workers (young and mid-aged)). exemplary literature for studies carried out using the managers’ or employers’ perspective constitute a significant part in the up-to-date literature (conen et al., 2012; rego et al., 2017). a vast majority of studies also pertains to the perception of senior-aged individuals, reflecting their self-perception (kraak et al., 2018; taneva et al., 2014). fewer studies are focusing on the perception of co-workers (patel et al., 2018). 86 | tanja kosowski however, considering an ageing workforce and an increase in senior individuals within the organisation, it becomes more critical that different aged individuals can work together effectively. one of the few studies which considered the viewpoint of younger employees, brought to light a rather negative attitude concerning the physical capability, productivity, use of technology and acceptance of change (brooke & taylor, 2005; cadiz et al., 2015). such studies have, however, been carried out quantitatively and provide no insights. the main objective of the presented study is, therefore, to provide such insight with the help of metaphorical talk and in-depth interviewing. material and methods methodology the research is exploratory. it seeks to generate a more detailed view of the perceived role of senior workers from the viewpoint of younger co-workers. an extensive body of literature sheds light on senior workers in the organisation from the viewpoint of employers (turek & perek-białas, 2013). employees perceptions, in general, are rather underrepresented. we know only little about the younger employee’s perception. since the aim is to explore perceptions of older workers in the organisation from the viewpoint of their younger co-workers, an interpretative research approach was adopted. the main research question guiding the study is: how do younger employees perceive their senior-aged co-workers. younger employees have been asked to describe a senioraged colleague with a metaphor. the openness of the qualitative method used facilitates data collection that is not constrained by categories of analysis that are predetermined and therefore allows for more depth and detail than a quantitative methodology. the research question was explored in the german and polish context. the data presented in this article are preliminary findings to a more extensive study on working in age-mixed teams in both countries. considering both contexts together is reasonable, as germany and poland share essential cultural and institutional commonalities. both are members of the european union; they are neighbours and have geographical and economic closeness. however, they also have specific differences. germany currently presents a participation rate of senior employees above the eu-average, while at the same time it is one of the oldest countries in europe. on the other hand, poland currently counts to the youngest countries in the european union, with a participation rate of senior workers below the eu-average (european commission, 2018). taking both countries together allows drawing conclusion based on two different contexts (high participation rate of senior workers, and low participation rate of senior workers) which may facilitate to reflect reality in a better way. in total, 27 in-depth interviews have been collected among younger employees (employees aged 20-35 years). a total of 15 interviews was collected in germany, while 12 interviews have been conducted in poland. all respondents have been knowledge workers within the service sector. interview participants worked as engineers, sales engineers, accountants or consultants. jobs in the service sector show an often higher degree of social interaction and collaboration, which seems to be crucial for the investigation of the research questions (göbel & zwick, 2012). although the service sector was chosen as an exemplary industry, finance, information technology (it) and insurance companies have not been considered. research older workers from the viewpoint of their younger colleagues… | 87 proofed that these genres demonstrate to have high stereotyping behaviour (posthuma & campion, 2009). as the research does not aim to expose stereotypes about older age groups, they have been avoided. at the outset of the research, the project the author sampled for service organisations using platforms such as kununu, staufenbibel, linkedin, xing and own contacts. after five organisations declared their initial consent to participate in the research, the interview process started. the organisations, as well as the interview participants, helped to locate further participants within the organisation or outside. in the end, 12 service organisations in germany and poland contributed to the research project. all interviews were conducted on-site, recorded with the consent of the participant, and transcribed verbatim. the analysis involved a two-cycle coding process. during the first cycle, initial coding was used. focused coding was performed during the second coding cycle. hence, a combination of theoretical and convenience sampling was used to inform the research study. all interviews were conducted on-site in the native language of the interview participants (german) or english. the interviews were transcribed, coded, and analysed using maxqda software. after the analysis, only selected excerpts were translated from german to the english language in a subsequent step. an interviewer guideline helped to ensure comparability between interviews but left enough room to allow for a more in-depth discussion of emerging issues. the openness allowed for a broader analysis of held perceptions and considered the internal burden of participants to talk about their perceptions and colleagues. interviews ranged from 41-180 minutes and were recorded and anonymised during the transcription process. the transcripts have been coded for references to perceptions of younger workers about their senior colleagues. using open coding (strauss & corbin, 1998), a record of every kind of metaphor was kept in the participants’ words, and constant comparative analysis was then used to aggregate metaphors into broader themes. metaphors are an outcome of the cognitive processes of individuals. metaphorical images comprise our way of thinking and reveal the connotation of words and the language we use. hence, there is power in metaphors to structure our thoughts and present the essence of a topic (latusek & vlaar, 2015). i am aware that such a qualitative study, using metaphors of respondents may have its limitations. the qualitative methodology used may not allow for generalisability of the presented results with the same certainty as a quantitative study could. especially, as qualitative studies must be closely interpreted in the context in which they have been performed. further, respondents may have been influenced by their own stereotypical beliefs. however, it may provide a unique and in-depth understanding of the perception younger employees shape about their senior co-workers which was the main goal of the presented study. the metaphorical analysis revealed that younger respondents identified three major key themes when talking about a senior colleague. metaphors used to describe an older colleague were mainly, network-related images, wisdom-related images, and scarcity-related images. each of the key themes is elaborated below. empirical findings network related images network related images have been used to refer to two different kinds of network. either respondents referred to the internal network of their senior colleagues (e.g. co-workers, 88 | tanja kosowski managers, owner) or the metaphor was used to point towards the external network (e.g. business partners, employees of competitors, clients) of their senior co-worker. for references to the internal network, interview respondents recognised that their senior workers have a well-developed network within the organisation. senior colleagues have contacts to members of different teams, department, or units within the organisation. they also recognised that senior workers have contact with persons from different management levels. my colleague here is a bit like in the lion king. but scar and mufasa are two completely different characters. they are also two different persons, and he often disagrees with our boss. they work together for so many years, they are friends, and our boss appreciates his opinion. maybe zazu would fit better in that case, yes he is like zazu. he is always the one to inform our boss. younger colleagues value the strong internal network as it would help them to push their interests. their senior co-workers would be able to refer them to a person who can help with internal issues. further, some interview respondents mentioned that a strong relationship between their senior colleague and their manager would be profitable for them. in some cases, the senior colleague, therefore, addresses topics which other younger team members would be afraid of addressing. concerning the external network, respondents likewise outlined connections within the industry or to competitors, as well as a network of clients and business partners. such strong ties outside the organisation can be profitable in many ways. maintaining contacts within the industry or to competitors would help senior colleagues to get information from other organisations. the external network of senior colleagues was further mentioned as helpful when younger employees want to consider new possibilities outside their current organisation (e.g. job change). the older ones are a bit like farmers. they work on the basis of relationships and loyalty. they can harvest each relationship. that is very much like a farmer; they can harvest their relations. they work together with this person for years, and now they just need to harvest the seed they planted many years ago. wisdom-related images when using a wisdom-related image, respondents either talked about job experience, life experience, knowledge about the organisation or knowledge about the industry. words, such as “wisdom”, “know-how” or “expertise” often have been used interchangeably. other than knowledge related to the job, they also outline “career advice” and “life advice” as general guidance they receive from senior-aged colleagues. therefore, respondents using such a metaphor wanted to outline a combination of substantial knowledge in the job, plus an equally substantial amount of life experience. it is a bit like gandalf. he is this powerful, good wizard from lord of the rings. he has the knowledge about witchcraft and secrets-, he is a good advisor for general life troubles too. most respondents using these metaphors also refer to specific hierarchical differences younger respondents perceive between them and their senior colleagues. almost all used metaphors pictured the senior worker in a kind of authority position, while the younger older workers from the viewpoint of their younger colleagues… | 89 respondent pictured themselves in a non-authority position. the hierarchy gets established by a different knowledge base. while considering themselves as having knowledge gaps, they describe their senior colleagues as knowledge-rich. respondents, therefore, agree that they can learn a lot from their senior colleagues, but do not see much knowledge they could offer in return. that knowledge difference creates a feeling of respect towards their older colleagues. a would say a king-, or a superhero. something in this direction. someone you look up to. they usually do not make any errors. well, i have great respect for them, because i can learn so much. there are so many things i need to catch up, and i hope i will get a chance. wisdom related images also have been used to describe a rather one-directional knowledge transfer between the younger employee and their senior colleague. within their relationships, the senior colleagues would have the role of a kind of mentor or teacher, whereas the younger employee would represent the mentee or student. knowledge within this relationship flows from the senior colleague to the younger colleague. the old jedi master and the young padawan, and the old jedi master guides the young padawan. but i think that describes it well. the old jedi master who has gathered experience and the young one who needs to be guided a bit. in sum, these metaphors have been chosen to picture the knowledge base of senior colleagues. the used metaphors described a perceived hierarchical difference between the senior colleagues and the younger colleague. the rich knowledge base, plus the perceived hierarchical difference manifested in a feeling of respect what younger colleagues described to have towards their senior co-worker. knowledge transfer is a central part of these metaphors, where knowledge would flow from the senior worker to the younger worker. knowledge in their description related to job-relevant knowledge, but also knowledge about work and life in general. scarcity related images using metaphors to describe the isolation, respondents referred to senior workers as a minority within the organisation. metaphors have been used from movies, cartoons, a particular profession, or from animals. all the metaphors pictured either a figure which leads a withdrawn life or a kind of endangered animal. respondents using such a metaphor wanted to describe a lack of peers for senior workers in their organisation. moreover, they wanted to point out that senior workers in their organisation are somewhat underrepresented in the staff base. i would say senior workers are-, a bit chameleon-like in our organisation. they are extremely rare, i mean-, i think a few are working here, but only a few. i have one in my team, and i know of three or four others, but that is it, i think there are some more, but only one or two hands full. that makes them even more chameleon-like if you happen to see one than rather only one. you really must watch out for them. the described scarcity is not problematic itself, as explained by the younger respondents. however, they perceive that since sometimes they are the only aged person among a group of younger colleagues, they self-isolate themselves further. 90 | tanja kosowski probably, yeah, there is, probably he is not looking quite like shrek, but then shrek was not old, but he was sort of alone, living in the woods, aside from other people. and there were not many shrek-like persons around, there was just fiona also, but that was about it. and i think it is like this with mr. xxx. he is a likeable person, likeable, but then he has nobody to talk to. you know what i mean, someone with similar interests, similar age. i think we are just too young for him. conclusions it can be concluded from the metaphorical descriptions that younger respondents agree that their senior colleagues have valuable social capital for the organisation. the social capital for older workers consist of a vital internal (e.g. other members of the organisation, management members of the organisation) network and external network (e.g. clients, potential clients, business partners, former clients, members of other organisations), this social capital can be profitable for the organisation. however, some respondents also described situations in which this social capital may exert adverse consequences for the organisation (e.g. helping qualified colleagues to change to another organisation), as it can be used to help talented workers to find a position outside the organisation. much of the wisdom-related images, pictured the strong knowledge base of senior worker and would most probably suit to what is referred to in the literature as human capital (d’netto et al., 2014; tasheva & hillman, 2019). the knowledge described by younger respondents comprised different sorts of knowledge. there are qualitative differences among respondents. some describe rather hard facts, such as sector knowledge, technical or product knowledge and usually referred to ‘expert’ or ‘expert knowledge’. on the other hand, others refereed to relatively soft sorts of knowledge, such as the knowledge about different methods, practical application of knowledge or codes of conduct and have been somewhat tempted to talk about ‘experience’ or ‘expertise’. respondents in majority outline a classic transfer of knowledge in which knowledge flows from the senior colleague to the younger colleague. however, nowadays also, the reversed pattern could be of increased interest. as younger colleagues often feel great respect and little self-confidence towards their knowledge, younger co-workers could be discouraged or restraint to share their knowledge with their senior co-worker. in consequence, it may have a negative consequence for complementing knowledge which is said to be one of the significant benefits of having people of different age groups working together. people of different ages, especially younger employees, maybe constraint from sharing their knowledge. this may at least partially explain why not all investigated agediverse groups succeed to harness their full human capital potential. scarcity-related images pictures senior workers as rather seldom and unique in the organisation. a lack of peers and a substantial visible minority of a particular age group within the organisation may create tokenism like environments for senior colleagues which in return could be detrimental for the motivation and well-being of senior colleagues in the organisation (zimmer, 1988). further, it provides a ground for age discrimination within the organisation (comer et al., 1998). future research may want to distinguish between actual and perceived age discrimination of older workers. some qualitative studies may also want to shed light on possible personal and interactional consequences for senior workers in strong age-dissimilar groups (extreme young groups). older workers from the viewpoint of their younger colleagues… | 91 the presented point out obstacles which could explain why harnessing the potential of a diverse age workforce gets hampered. senior workers are of importance to the organisation as they possess relevant human and social capital. in line with the literature, possessing a diverse range of human and social capital does not always have to be automatically beneficial for the organisation (kunze et al., 2011). harnessing the potential of human capital can also become hampered when members of other age groups are restrained from knowledge sharing possibilities, due to a predominant classic model of knowledge transfer, or feelings of inferiority. social capital may become a disadvantage by missing development opportunities within the organisation. lastly, the research brought to light that senior workers in the organisation are firmly underrepresented, which may bear the risk of creating tokenism-like environments that foster ageism in the workplace. in summary, the presented study contributes to the literature in two ways. firstly, it provides insight into the perception of the role of senior workers within the organisation from the viewpoint of young employees. younger respondents perceived that their senioraged co-workers are focal for an organisation’s human capital, have a crucial role in knowledge transfer within the organisation, as well as they are important in the creation of social capital. future research may have a closer look at the types of knowledge which are passed on from senior to younger colleagues, to gain a subtler understanding of the knowledge sharing process. what is more, within this study, young employees have been defined as individuals aged a minimum of 20 years, up to 35 years. future research may wish to consider individuals belonging to generation z and individuals belonging to generation y separately. secondly, employer opinions and opinions of company owner have, so far, reflected a rather negative attitude towards an increasing number of senior employees in the workforce. the presented brings to light positive aspects of an increasing number of senior workers in the workforce and outlines their focal role in knowledge transfer and the creating of social capital. employers and entrepreneurs alike need to be aware of its positive aspects in other to potentially harness the potential benefits of increasing age diversity and an increasing number of senior employees in the organisation, to avoid counterproductive management decisions. references barkema, h.g., chen, x., george, g., luo, y., & tsui, a.s. (2015). west meets east : new concepts and theories. academy of management journal, 58(2), 460-479. https://doi.org/10.5465/amj.2015.4021 west becker, g. (1964). human capital. columbia university press. beckman, c.m., & haunschild, p.r. (2002). network learning: the effects of partners’ heterogeneity of experience on corporate acquisitions. administrative science quaterly, 47(1), 92-124. https://doi.org/10.2307/3094892 brooke, l., & taylor, p. (2005). older workers and employment: managing age relations. ageing and society, 25(3), 415-429. https://doi.org/10.1017/s0144686x05003466 cadiz, d.m., truxillo, d.m., & fraccaroli, f. (2015). what are the benefits of focusing on generationbased differences and at what cost? industrial and organizational psychology, 8(3), 356-362. https://doi.org/10.1017/iop.2015.49 carpenter, s.r. (2002). ecological futures: building an ecology of the long now. ecology, 83(8), 20692083. https://doi.org/10.1890/0012-9658(2002)083[2069:efbaeo]2.0.co;2 92 | tanja kosowski comer, l.b., nicholls, j.a.f., & vermillion, l.j. (1998). diversity in the sales force: problems and challenges. journal of personal selling and sales management, 18(4), 1-20. https://doi.org/10.1080/08853134.1998.10754145 conen, w.s., van dalen, h.p., & henkens, k. (2012). ageing and employers’ perceptions of labour costs and productivity: a survey among european employers. international journal of manpower, 33(6), 629-647. https://doi.org/10.1108/01437721211261796 costanza, d.p., & finkelstein, l.m. (2015). generationally based differences in the workplace: is there a there there? industrial and organizational psychology, 8(3), 308-323. https://doi.org/10.1017/iop.2015.15 d’netto, b., shen, j., chelliah, j., & monga, m. (2014). human resource diversity management practices in the australian manufacturing sector. international journal of human resource management, 25(9), 1243-1266. https://doi.org/10.1080/09585192.2013.826714 european commission. (2018). the 2018 ageing report: economic and budgetary projections for the eu member states (2016-2070). european economy, 2, issue may). https://doi.org/10.2765/615631 finkelstein, l.m., ryan, k.m., & king, e.b. (2013). what do the young (old) people think of me? content and accuracy of age-based metastereotypes. european journal of work and organizational psychology, 22(6), 633-657. https://doi.org/10.1080/1359432x.2012.673279 george, g., howard-grenville, j., joshi, a., & tihanyi, l. (2016). understanding and tackling societal grand challenges through management research. academy of management journal, 59(6), 1880-1895. https://doi.org/10.5465/amj.2016.4007 gerpott, f.h., lehmann-willenbrock, n., & voelpel, s.c. (2017). a phase model of intergenerational learning in organizations. academy of management learning and education, 16(2), 193-216. https://doi.org/10.5465/amle.2015.0185 göbel, c., & zwick, t. (2012). age and productivity: sector differences. economist, 160(1), 35-57. https://doi.org/10.1007/s10645-011-9173-6 goštautaitė, b., & bučiūnienė, i. (2015). the role of work characteristics in enhancing older employees’ performance: evidence from a post-soviet country. international journal of human resource management, 26(6), 757-782. https://doi.org/10.1080/09585192.2014.949820 kearney, e., & gebert, d. (2009). managing diversity and enhancing team outcomes : the promise of managing diversity and enhancing team outcomes : the promise of transformational leadership. journal of applied psychology, 94(1), 77-89. https://doi.org/10.1037/a0013077 kraak, j.m., russo, m., & jiménez, a. (2018). work-life balance psychological contract perceptions for older workers. personnel review, 47(6), 1198-1214. https://doi.org/10.1108/pr-10-2017-0300 kunisch, s., boehm, s.a., & boppel, m. (2011). from grey to silver: managing the demographic change successfully. from grey to silver: managing the demographic change successfully, march 2015, 1-223. https://doi.org/10.1007/978-3-642-15594-9 kunze, f., boehm, s.a., & bruch, h. (2011). age diversity, age discrimination climate and performance consequences a cross organizational study. journal of organizational behavior, 32, 264-290. https://doi.org/10.1002/job.698 latusek, d., & vlaar, p.w.l. (2015). exploring managerial talk through metaphor: an opportunity to bridge rigour and relevance? management learning, 46(2), 211-232. https://doi.org/10.1177/1350507614529512 mohammed, s., & angell, l.c. (2004). surfaceand deep-level diversity in workgroups: examining the moderating effects of team orientation and team process on relationship conflict. journal of organizational behavior, 25(8), 1015-1039. https://doi.org/10.1002/job.293 older workers from the viewpoint of their younger colleagues… | 93 patel, j., tinker, a., & corna, l. (2018). younger workers’ attitudes and perceptions towards older colleagues. working with older people, 22(3), 129-138. https://doi.org/10.1108/wwop-022018-0004 posthuma, r.a., & campion, m.a. (2009). age stereotypes in the workplace: common stereotypes, moderators, and future research directions. journal of management, 35(1), 158-188. https://doi.org/10.1177/0149206308318617 rabl, t., & triana, m. (2013). how german employees of different ages conserve resources: perceived age discrimination and affective organizational commitment. international journal of human resource management, 24(19), 3599-3612. https://doi.org/10.1080/09585192.2013.777936 rego, a., vitória, a., ribeiro, t., ribeiro, l., lourenço, r., leal, s., & pina, m. (2017). attitudes and hrm decisions toward older workers in africa: exploring contradictions through an empirical study. european management review, 1-28. https://doi.org/10.1080/09585192.2019.1710720 sousa, i., & ramos, s. (2019). longer working lives and age diversity: a new challenge to hrm. european journal of management studies, 24(1), 21. https://doi.org/10.5455/ejms/288677/2019 stankiewicz, k. (2015). value of age diversity – declarations and practice in polish organizations. social sciences, 89(3), 19-32. https://doi.org/10.5755/j01.ss.89.3.13670 strauss, a., & corbin, j. (1998). basics of qualitative research: techniques and procedures for developing grounded theory. sage publications, inc. stypinska, j., & turek, k. (2017). hard and soft age discrimination : the dual nature of workplace discrimination. european journal of ageing, 14(1), 49-61. https://doi.org/10.1007/s10433016-0407-y tajfel, h. (1978). differentiation between social groups: studies in the social psychology of intergroup relations (1st ed.). academic press. tajfel, h., & turner, j.c. (1986). the social identity theory of intergroup behavior (eds). nelson-hall. taneva, s., arnold, j., & nicolson, r. (2014). a qualitative analysis of older workers’ perceptions of stereotypes, successful ageing strategies and human resource management practices. in vii national congress of psychology, sofia, bulgaria. tasheva, s., & hillman, a.j. (2019). integrating diversity at different levels: multi-level human capital, social capital, and demographic diversity and their implications for team effectiveness. academy of management review, 44(4), 746-765. https://doi.org/10.5465/amr.2015.0396 turek, k., & perek-białas, j. (2013). the role of employers opinions about skills and productivity of older workers: example of poland. employee relations, 35(6), 648-664. https://doi.org/10.1108/er-04-2013-0039 turner, j.c. (1982). toward a cognitive definition of the group. in h. tajfel (ed.), social identity and intergroup relations. (1st ed., pp. 15-40). cambridge university press. van bavel, j., & reher, d.s. (2013). the baby boom and its causes: what we know and what we need to know. population and development review, 39(2), 257-288. https://doi.org/10.1111/j.17284457.2013.00591.x van dalen, h.p., henkens, k., & schippers, j. (2009). dealing with older workers in europe: a comparative survey of employers’ attitudes and actions. journal of european social policy, 19(1), 47-60. https://doi.org/10.1177/0958928708098523 van dalen, h.p., henkens, k., & wang, m. (2015). recharging or retiring older workers? uncovering the age-based strategies of european employers. gerontologist, 55(5), 814-824. https://doi.org/10.1093/geront/gnu048 van knippenberg, d., & schippers, m.c. (2006). work group diversity. annual review of psychology, 58, 515-541. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.58.110405.085546 94 | tanja kosowski von bonsdorff, m.e., zhou, l., wang, m., vanhala, s., von bonsdorff, m.b., & rantanen, t. (2018). employee age and company performance: an integrated model of aging and human resource management practices. journal of management, 44(8), 3124-3150. https://doi.org/10.1177/0149206316662314 zimmer, l. (1988). tokenism and women in the workplace : the limits of gender-neutral theory problems linked references are available on jstor for this article : tokenism and women in the workplace : the limits of gender-neutral theory *. social problems, 35(1), 64-77. author tanja kosowski, ma bachelor of business administration (dhbw ravensburg, germany); bachelor of business administration (university of south wales, uk); master in international relations (university of lodz, poland); phd student management (kozminski university, poland). his research interests include diversity management, human resource management, and ageism. correspondence to: tanja kosowski, ma, kozminski university, department of management, ul. jagiellońska 57/59, 03-301 warsaw, poland, email: tkosowski@kozminski.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-0281-4310 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-03-01-ppxxx--1985-lin,ayegba 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.01 mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance zhou lu lin, james onuche ayegba a b s t r a c t objective: the study examined the mediating factors influencing the capacities and performance of enterprise network using some food and beverages enterprises in lagos, nigeria. research design & methods: primary source of data was employed in the study. the data collected from five hundred and thirty nine (539) respondents was analysed with the use of factor analysis which brings out the beauty and reality of the study. six hundred and fifty seven (657) middle and top level management staff of six food enterprises and beverage enterprises particularly the manufacturing ones through a purposive sampling technique. findings: when the original ten variables were analyzed, four variables were extracted from the analysis with eigenvalues greater or equal to 1, which explained 36.414 percent of the entire variance. hence, the mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance is strategic decision-making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). contribution & value added: finally, factors influencing the capacities of network performance are strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). the result of the study is essential because of its significant contribution to the body of knowledge and literature regarding strategic management. article type: research paper keywords: mediating factors; capacities; enterprise network; performance; foods and beverages jel codes: p24, p44, d22, d23, d2 article received: 21 july 2020 article accepted: 15 september 2020 suggested citation: lin, z.l., & ayegba, j.o. (2020). mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 7-19. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.01 international entrepreneurship review ri e 8 | zhou lu lin, james onuche ayegba introduction the situation of business enterprises in the past years has been exceptional, transformative, highly competitive, and in a highly technological environment which is tumultuous. these changes spring up because of technology dynamics, market dynamics, management dynamic, business operational dynamics (demand and supply ends), and others which have direct and indirect connotation on the performance of enterprises. ahmad et al. (2014) noted that enterprises are facing these and more challenges because of the term “dynamics” which affects the overall business performance. food enterprises and beverage enterprises are not exempted from the sweeping transformation as they have experienced increasing levels of competition during the last one decade, which create significant issues to maintaining economic balance. it was revealed in the study that there are more challenges posed which seems to be higher than enterprise survival. this challenge is experienced with the tendency at which enterprises thrive during the situation of increased competition. in fact, in the high level of competition that is predominant among all enterprises and challenging situation of the nigerian economy are crucial factors that rooted enterprise networks to be of essence in realizing enterprise revitalization (zahra et al., 2006). ahmad and pirzada (2014) also discovered that enterprise networks have significant roles in bringing a level of buoyancy to a nation’s economic situations, which is laudable in fulfilling economic development. because of this importance, there is a need for enterprises to form a formidable network (hashim et al., 2018), which will fortify them to stand against all economic odds (zhu et al., 2013). the study was purposed to examine the mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance in some selected food and beverages industry in lagos, nigeria using factor analysis. literature review the position of enterprises in the world development cannot be far-fetched from or beyond the major purpose of realizing economic development. realizing the performance of enterprises, there is need for the enterprise owners themselves to form a formidable network. obasi (2013) noted that enterprise networks are essential to achieve development and industrialization. for an enterprise to be transformed and rooted into the unforeseeable future, its capability to expand and broaden horizons for significant outputs must be on the key objectives if not as the organization aim. fmcgs and cmgs are sectors in nigeria that have experienced and still experiencing various issues, such as reduced quality of products, less customer satisfaction on products, and many more which are caused as a result of economic imbalances, increasing competition, importation of similar products, increasing petroleum prices, naira devaluation (industrial report, 2016). this has created a form of tumultuous environment for most enterprises. significant numbers of value creation and dynamic capabilities have be identified in strategic management, among are strategic decision-making, product and knowledge creation, technological capability, product innovation capability, top managers alliance, and strategic flexibility (ibidunni et al., 2014; oghojafor et al., 2014; zhang, 2007; ibidunni & inelo, 2004). mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 9 the enterprise networks must continuously develop dynamics to new resources that will enhance their sustenance in the unendingly environment (eisenhardt & martins, 2000; oladele et al., 2010; rindova & kotha, 2001; teece et al., 1997). the creation of value and competitive advantage becomes realistic when enterprises are able to form networks for making best use of resources, opportunities, and capabilities (teece, 2009). this will enhance highly competitive advantage among the group of enterprises that are able to team up for network. this is highly needed in the modern era (chirico &salvato, 2008). in the views of rehman and saeed (2015) and (wong, 2013), dynamic capability is a form of facility for any organization to flourish in the present dynamic environment. competitive advantages are secured when intensifying business sustainable options (seung, 2014), and creating value (hedvall et al., 2019; hashim et al., 2018; guo et al., 2018; rodrigo-alarcón et al., 2018; oghojafor et al., 2014; sherazi et al., 2013; machirori & fatoki, 2013) ibidunni and inelo (2004) noted that sooner, the managers and owners of enterprises will engage in strategic and innovative thinking to sustain the increasing business dynamics and to enhance success of enterprise networks. in the perspective of eisenhardt et al. (2010), for enterprise to sustain in the ferocious competitive environment, there is a need to develop strategies that will enhance more customer demand, changing the legal frameworks and implementing more technology solutions (shimizu & hitt 2004). studies of stock & wennberg (2009); oluwale et al. (2013) have shown that product innovation is a valueaddition activity for enterprises, and kemper et al. (2013) noted that it has been an approach for realizing competitive advantage. though some in some studies, it was theoretically revealed that product innovation is a factor that determines enterprise survival (damanpour & wischnevsky, 2006; daniel & wilson, 2003; damanpour & gopalakrishnan, 1999; stock& wennberg, 2009). rosenbuschet al. (2011) noted that empirical results of many studies are contradictory, especially those that treated small and medium-sized enterprises (smes). some empirical researches reveal a positive and significant nexus between product innovation and enterprise survival (alegre &chiva, 2013, while other researches reveals negative nexus (grewal & tansuhaj (2001). from the result obtained in various studies, there were suggestions that other factors may be affecting the dynamic relationship that existed between innovation on products and the survival of enterprises. in view of this, there is thus a need to embark on the study based on selected foods and beverages enterprises. based on this background, the study is set to examine the factors mediating between the influencing the capacities of enterprise network performance employing some selected foods and beverages enterprises in lagos, nigeria. the research covers 6 foods and beverage enterprises that are quoted in the nigeria stock exchange (nse) of the manufacturing sector. this study was carried out because of the alarming report of the manufacturing association of nigeria (man) that about 60 percent of the manufacturing company in nigeria is not functioning well, while 30 percent have gone on comatose, and only 10 percent are operating at a sustainable level (olamade et al., 2013). food and beverage sector was among the large-scale quoted food and beverages enterprises, from which this study select six (honeywell flour mills nigeria, 7-up bottling company, nestle nigeria, flour mills nigeria, dangote flour mill nigeria, and unilever nigeria) in lagos state, nigeria. all are listed in the nigeria stock exchange (nse). the study will cover lagos state because the state is currently the industrial, commercial and financial hub of nigeria. 10 | zhou lu lin, james onuche ayegba material and methods this section critically elucidates the approaches that were adopted in realizing the aim of this research. this study will employ quantitative approach that entails a form of survey research as research design for the purpose of exploring the observable fact, and presents a well robust explanation to the identified problems that the study seeks to address. research design this study adopts a survey research design which will assist in pointing out challenges and managerial dynamics and issues relating to operations in food and beverages sector particularly in nigerian in addition to considering the dimensions of enterprise networks in the form of enterprise supplier interactions, enterprise customer connections and enterprise competitors’ interactions, and to moderate the consequence of environmental dynamics in the connection between dynamic capacities and enterprise networks on company’s performance. sampling the sample for this study was achieved based on the 14 companies that were listed in the nigerian stock exchange (nse) bulletin of 2014 as indigenous and multinational enterprises. among the 14 companies, 6 companies were tagged as foods and beverages enterprises, but 6 enterprises will be selected for this study because of the ease of getting information as earlier explained by (udemba, 2015; akpan et al., 2016). according to zikmund (2003), the various error allowances was determined and the suitable one was chosen based on the discretion of the researcher. the chosen error allowance of 0.04 was employed to establish the sample size as shown in the equation: n = z2/4e2; n is denoted as the sample size; z is denoted as the z score (confidence interval which is 2.05; e is denoted as the error allowance which is 0.04. based on the sample size formula, the number of sample size was 656.6406, which is approximately 657. on this note, 657 questionnaires will be distributed to respondents whom are middle and top managers in the listed foods and beverage companies. regarding the recommendations of the sample size for factor analysis, the recommendations are more often than not stated with respect to either the least sample size (n) or the least ratio of n to the number of variables, i.e., the number of survey items that is being subjected to factor analysis (adeniran, stephens & akinsehinwa, 2020). gorsuch (1983) recommended a minimum of 100 sample size for factor analysis, guilford (1954) argued that sample size should be at least 200, while cattell et al. (1970) made recommendation with a minimum of 250 number of sample size. also, the following guidance was provided with respect to the determination of sample size adequacy comrey and lee (1992), such that the sample size of hundred is poor; sample size of two hundred is fair; sample size of three hundred is good; sample size of five hundred is very good; and sample size of one thousand or more is excellent. in this study, the sample size of six hundred and fifty seven (657) is adequate for factor analysis and reporting as rooted in earlier studies. mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 11 primary data was extracted through a structured questionnaire that was distributed to top and middle management officers responsible for the strategic decision and direction of the companies. this study employed close-ended questions of likert type five points scale which was modified model specification for factor analysis adeniran et al. (2020) posits that in the situation where by the observed variables are x1, x2…. xn, the dominant factors are f1, f2…fm and the exclusive factors are u1, u2…un, the variables may be expressed as linear functions of the factors: x1= a11f1+ a12f2+ a13f3+ … + a1mfm+ a1u1 x2= a21f1+ a22f2+ a23f3+ … + a2mfm+ a2u2 … xn = an1f1+ an2f2+ an3f3+ … + anmfm+ anun every equation that is represented is known to be a regression equation; the coefficients a11, a12…anm were identified with factor analysis which suitably replicated the observed variables from the factors. results the targeted participants in the investigation were approved to voluntarily take part in the exercise. in furtherance to that, the aim of the study was made comprehensible to them. intensive and joint effort was ensured to realize confidentiality, secrecy and anonymity of information given by the respondents; also, they were assured that all information elicited from them was used solely for the rationale of this work. research assistants were educated regarding the etiquettes in research for the purpose of ensuring absolute compliance to research ethics during the process of conducting the study. the following were limitations encountered by the researcher on the acceptance of the methodology: difficulty in data gathering from some of the enterprises however, it was achievable with the help of some staff; generally, the core assumptions of multiple regressions are quite limited because of the presence of normality in the stochastic disturbance terms (error terms), the presence of multicollinearity and homoscedasticity between any pair of independent variables and the error terms could result to unauthentic result which is the reason for making provision for stochastic disturbance term or error term or residual in the model; and hierarchical regression analysis is employed to determine the effect of enterprise networks on the performance of the company through a reconciling task of dynamic capacities, which is made doable because of the inadequate quantification of variables; it may not be apposite if the study seeks to examine more complex relationship. from the sample size calculated to about six hundred and fifty-seven (657) which equals to the total copies of questionnaires administered by the researcher targeted at the middle managerial staff and the top managerial staff of particular beverages and food enterprises in lagos state, five hundred and thirty-nine (539) which is about 82 percent copies of questionnaire were valid and returned for data analysis and reporting. the remaining (118) copies of questionnaire were not used in the data analysis because of different invalidity issues. hence, all the valid questionnaires returned were processed for data analysis, and the response was revealed in table 1. 12 | zhou lu lin, james onuche ayegba table 1. response rate of respondents questionnaire frequency percentage administered 657 returned 539 82 not returned 118 18 source: field survey (2020). fadare and adeniran (2018) posit that a response rate of fifty percent and above regarding the copies of questionnaire returned is appropriate for data analysis. hence, the response rate of eighty-two (82) percent copies of questionnaire returned for this study is appropriate for establishing data analysis. factor analysis was adopted to achieve this aim. several variables have been employed to explicate the complex interconnections and interrelationships of variables. in this regard, the few fundamental variables that are germane to this study remained to be determined. the systematic relationships among these established variables are presented on rank order scales data (nimalathasan, 2009). factor analysis is a technique adopted in achieving statistical analysis. it belongs to the family of general linear model (glm) procedures. it is designed to inform the essential structure for understanding a phenomenon (spearman, 1904). factor analysis entails the following such as correlation matrix, communality, eigenvalues, factor rotation, factor loadings, entire variance explained and others. table 2 below shows the correlation matrix to identify the direction, and degree of relationships between the variables on five point likert scales. correlation matrix in table 2 revealed the interconnection between the ten (10) variables: innovation product capacity (ipc), sales growth capacity (sgc), strategic decision making capacity (sdmc), enterprise survival capacity (esc), efficiency enterprise capacity (eec), technological capacity (tc), strategic flexibility capacity (sfc), competitive advantage (ca), competitive intensity (ci), and complexity in technology or technological turbulence (tt). the interconnection between sgc and ipc is very strong and positive at 0.840. the interconnection between esc and sdmc is very strong and positive at 0.803. the interconnection between tc and eec is weak and positive at 0.288. the interconnection between ca and sfc is very strong and positive at 0.866. the interconnection between ci and sdmc, ci and esc are very strong and positive at 0.769 and 0.953 respectively. the interconnection between tt and sdmc, tt and esc, tt and ci are very strong and positive at 0.791, 0.927, and 0.886 respectively. it is pertinent to note that there are suspects of multicolinearity (high correlations) between the following interconnected variables: ci and esc, tt and esc which correlation values are more than 0.85. table 3 depicts the kaiser meyer olkin (kmo) test. according to adeniran & olorunfemi (2019), kaiser meyer olkin (kmo) is used to determine the level of numerical adequacy of factor analysis that is supposed to be carried out. the determination of kmo that is between 0.9 and 0.8 is excellent, kmo that is between 0.7 and 0.6 is very good, kmo that is between 0.6 and 0.5 is good, from table 3, the kmo result of 0.685 is very good and acceptable for performing factor analysis, and it is significant at 0.000 which implies that the data do not generate an identity matrix, the data is normal, suitable and acceptable multivariate for factor analysis. mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 13 table 2. correlation matrix correlation matrixa ipc sgc sdmc esc eec tc sfc ca ci tt c o rr e la ti o n ipc 1.000 0.840 -0.023 0.016 0.018 -0.095 0.031 -0.002 0.038 -0.025 sgc 1.000 -0.051 -0.069 0.072 -0.044 -0.008 -0.005 -0.056 -0.105 sdmc 1.000 0.803 0.183 0.052 -0.012 -0.027 0.769 0.791 esc 1.000 0.193 0.071 0.032 0.005 0.953 0.927 eec 1.000 0.288 0.182 0.085 0.199 0.164 tc 1.000 0.145 0.102 0.066 0.090 sfc 1.000 0.866 0.007 -0.007 ca 1.000 0.001 -0.019 ci 1.000 0.886 tt 1.000 source: spss version 20 (2020). table 3. kmo and bartlett’s test kaiser-meyer-olkin measure of sampling adequacy. 0.685 bartlett's test of sphericity approx. chi-square 4486.783 df 45 sig. 0.000 source: spss version 20 (2020). table 4 depict communality through principal component analysis (pca). communality is the percentage measure of a variable’s variation that is being explained by the factors. it is the portion of variance that an initial variable shared with the other variables that is entailed in the analysis. from table 4, four factors that were identified are sdmc (1), tc (2), eec (3), and tt (4). the technological turbulence (tt) however shows a sign of multicolinearity. table 5 revealed that the four variables account for 36.414 percent variance explained. table 4. communalities variables initial extraction hierarchy ipc 1.000 0.920 sgc 1.000 0.920 sdmc 1.000 0.785 1 esc 1.000 0.954 eec 1.000 0.637 3 tc 1.000 0.683 2 sfc 1.000 0.935 ca 1.000 0.935 ci 1.000 0.918 tt 1.000 0.912 4 note: extraction method: principal component analysis. source: spss version 20 (2020) 14 | zhou lu lin, james onuche ayegba table 5. entire variance explained c o m p o n e n t initial eigenvalues extraction sums of squared loadings rotation sums of squared loadings t o ta l % o f v a ri a n c e c u m u la ti v e % t o ta l % o f v a ri a n c e c u m u la ti v e % t o ta l % o f v a ri a n c e c u m u la ti v e % 1 3.641 36.414 36.414 3.641 36.414 36.414 3.579 35.788 35.788 2 1.957 19.570 55.984 1.957 19.570 55.984 1.865 18.650 54.438 3 1.850 18.495 74.479 1.850 18.495 74.479 1.854 18.538 72.976 4 1.152 11.522 86.001 1.152 11.522 86.001 1.303 13.025 86.001 5 0.693 6.928 92.929 6 0.284 2.842 95.771 7 0.160 1.595 97.366 8 0.118 1.176 98.542 9 0.109 1.093 99.635 10 0.037 0.365 100.000 note: extraction method: principal component analysis. source: spss version 20 (2020) when the original ten variables were analysed, four variables were extracted from the analysis with eigenvalues greater or equal to 1, which accounted for 36.414 percent of the entire variance. hence, the mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance are strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). this study is corroborates the findings of ibidunni et al. (2014); jegede et al. (2012); mohd et al. (2013); olamade et al. (2013); obembe et al. (2014) which discover one or more variables as mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance. also, it is also in connection with other studies that were earlier carried out in europe, asia, and america. for example, strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt) in malaysia can be properly traced out in the effect of government policy framework for improving business as it is circumspectly considered for enterprises (rasiah, 2002). there seems to be focus on innovation policy in the studies conducted in the u.k. (foreman-peck, 2013). this is the same with the studies in brazil on the impact of development policy on enterprises’ performance (garoneet al., 2015). conclusions the study examined the mediating factors influencing the capacities of enterprise net-work performance of food and beverages enterprises in lagos, nigeria. six hundred and fifty seven (657) middle and top level management staff of six food enterprises and beverage enterprises particularly the manufacturing ones through a purposive sampling technique. the study made mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 15 use of primary source of data. the data collected from five hundred and thirty nine (539) respondents was analysed with the use of factor analysis which brings out the beauty and reality of the study. from the study, statistical package for social sciences (spss) version 23 was used alongside excel (window 10) to code, compute, and process the data. when the original ten variables were analysed, four variables were extracted from the analysis with eigenvalues greater or equal to 1, which accounted for 36.414 percent of the entire variance. hence, the mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance are strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). finally, factor analysis revealed that the mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance are strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). policy implications: the result that stemmed out of the study is essential because of its significant contribution to the body of knowledge and literature regarding strategic management. finally, from the findings, recommendations were suggested that among the mediating factors examined on enterprise network capacities, factor analysis revealed that the mediating factor influencing the capacities of enterprise network performance are strategic decision making capacity (sdmc), technological capacity (tc), efficiency enterprise capacity (eec), and complexity in technology or technological turbulence (tt). it is therefore essential for the management of enterprises to prioritize those indicators for realizing better performance. suggestions for further research: since this study is limited to ten variables, and six food and beverage enterprises across lagos, nigeria, future studies may consider more variables that will be more robust for factor analysis. also, samples may be drawn from enter-prises across south-western states. comparative analysis with other countries may be conducted by the researcher in future studies. it may also be conducted by researchers that want to imitate the study. research limitations: since this study is limited to ten variables, and six food and beverage enterprises in lagos. these enterprises were among the large-scale quoted food and beverages enterprises (honeywell flour mills nigeria, 7-up bottling company, nestle nigeria, flour mills nigeria., dangote flour mill nigeria, and unilever nigeria) in lagos state, nigeria. finally, factor analysis was adopted for data analysis references adeniran, a.o., stephens, m.s., &akinsehinwa, f.o. (2020). factor analysis of passengers’ satisfaction at murtala muhammed airport (mma2). aeronautics & aerospace open access journal,4(1), 13‒24. doi: 10.15406/aaoaj.2020.04.00101 adeniran, a.o., &olorunfemi, s.o. (2019). important service indicators of public transport system inakure-owo, nigeria. scientific research impact, 5(6), 285-301 ahmad, n., othman, s.n., &lazim, h.m. (2014). a review of technological capability and performance relationship in manufacturing companies. 2014 international symposium on technology management and emerging technologies (istmet 2014). 16 | zhou lu lin, james onuche ayegba ahmad, y., & pirzada, d.s. (2014). using analytic hierarchy process for exploring prioritization of functional strategies in auto parts manufacturing smes of pakistan. center for advanced studies in engineering (case), 4(4), 15-31. doi:10.1177/2158244014553560 akpan, p.l., ikon, c., & momoh, n. (2016). economic environment and performance of food and beverages sub-sector of a developing economy: nigeria. international journal of recent research in commerce economics &management, 3 (3), 85-90. alegre, j., &chiva, r. (2013). linking entrepreneurial orientation and firm performance: the role of organizational learning capability and innovation performance. journal of small business management, 51(4), 491-507. doi:10.1111/jsbm.12005 catell, r.b., eber, h.w., &tatsuoka, m.m. (1970). the h&book for the sixteen personality factor questionnaire. champaign, il: institute for personality and ability testing. chirico, f., & salvato, c. (2008). knowledge integration and dynamic organizational adaptation in family enterprises. family business review. 21 (2), 169-181. comrey, l.a., & lee, h.b. (1992). a first course in factor analysis (2nd ed.). lawrence erlbaum associates. damanpour, f., & gopalakrishnan, s. (1999). organizational adaptation and innovation: the dynamics of adopting innovation types. in k. brockoff, a. chakrabarti, and j. hauschildt (eds.), the dynamics of innovation: strategic and managerial implications (pp. 57-80). berlin, germany: springer-verlag. damanpour, f., &wischnevsky, d.j. (2006). research on innovation in organizations: distinguishing innovation-generating from innovation-adopting organizations. journal of engineering and technology management, 23(4), 269-291. doi:10.1016/j. jengtecman.2006.08. daniel, e., & wilson, h.n. (2003). the role of dynamic capabilities in business transformation. european journal of information systems, 12(4), 282-96. eisenhardt, k.m., & martins, j.a. (2000). dynamic capabilities: what are they? strategicmanagement journal, 21, 1105-1121. fadare, s.o. & adeniran, a.o. (2018) comparative analysis of public operated airport terminal and concessioned airport terminal in lagos, nigeria. discovery, 54(272): 304-318. foreman-peck, j. (2013). effectiveness and efficiency of sme innovation policy. small business economics, 41(1), 55-70. doi:10.1007/s11187-012-9426-z garone, l.f, maffioli, a., de negri, j.a., rodriguez, c.m., & vazquez-bare, g. (2015). cluster development policy, sme’s performance, and spillovers: evidence from brazil. small business economics,44(4), 925-948. doi:10.1007/s11187-014-9620-2 gorsuch, r.l. (1983). factor analysis (2nd ed.). erlbaum. grewal, r., &tansuhaj, p. (2001). building organizational capabilities for managing economic crisis: the role of market orientation and strategic flexibility. journal of marketing, 65(2), 67-80. guilford, j.p. (1954). psychometric methods (2nd ed.). mcgraw hill. guilford, j.p. (1967). the nature of human intelligence. ny: mcgraw-hill. guo, h., xu, h., tang, c., liu-thompkins, y., guo, z., & dong, b. (2018). comparing the impact of different marketing capabilities: empirical evidence from b2b enterprises in china. j. bus. res., 93, 79-89. hashim, n.a.b., raza, s., &minai, m.s. (2018). relationship between entrepreneurial competencies and small enterprise performance: are dynamic capabilities the missing link? academy strategic management journal, 17, 1-10. hedvall, k., jagstedt, s., & dubois, a. (2019). solutions in business networks: implications of an interorganizational perspective. j. bus. res., 4(3), 31-46. mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 17 ibidunni, o.s., &inelo, f. (2004). market oriented strategic flexibility and market performance of the furniture industry in southwest nigeria under fierce competitive environment. skyjournal of business administration &management, 3(1), 8-16. ibidunni, o.s., iyiola, o., &ibidunni, a.s. (2014). product innovation, a survival strategy for small and medium enterprises in nigeria. european scientific journal, 10(1), 194-209. industrial development report (2016). the role of technology and innovation in inclusive and sustainable industrial development. united nations industrial development organization (unido. https://www.greengrowthknowledge.org/research/industrial-development-report-2016-roletechnology-and-innovation-inclusive-and-sustainable jegede, o.o., ilori, m.o., sonibare, j.a., oluwale, b.a.,&siyanbola, w.o. (2012). factors influencing innovation and competitiveness in the service sector in nigeria: a sub-sectoral approach. management, 2 (3), 69-79. kemper, j., schilke, o., & brettel, m. (2013). social capital as a microlevel origin of organizational capabilities. journal of product innovation management, 30(3), 589-603. machirori, t., & fatoki, o. (2013). the impact of enterprise and entrepreneur’s characteristics on networking by smes in south africa. journal of economics, 4, 113-120. mohd, f., mohd, s., & hoshino, y. (2013). sales growth, profitability and performance: empirical study of japenese ict industries with three asean countries. interdisciplinary journal of contemporary research in business, 4(11), 138-156. nimalathasan, b. (2009). factor analysis: nature, mechanism and uses in social & management research. journal of cost & management accountant bangladesh, xxxvii (2), 15-25. obasi, c. (2013). nigerian business environment daunting: challenges and suggested solutions. british journal of economics, finances and management sciences, 7(1), 47-52. obembe, j.j., ojo, o.j.,&ilori, m.o. (2014). effects of technological capabilities, innovations and clustering on the performance of enterprises in the nigerian furniture industry. international journal of management technology, 2(2), 19-28. oghojafor, b.e.a., kuye, o.l., ogunkoya, o.a., &shobayo, p.b. (2014). competitive strategies, technological capabilities and organizational performance: evidence from nigerian manufacturing industry. arabian journal of business and management review (nigerian chapter), 11-22. oladele, o.i., akinsorotan, a.o., &ajadi, a.a. (2010). knowledge and utilization of job enrichment techniques among agricultural extension managers in botswana and nigeria.the journal of international social research, 3(12), 327-334. olamade, o.o., oyebisi, t.o., &egbetokun, s.o. (2013). manufacturing business environment in nigeria strategic characteristics and implications. advances inmanagement and applied economics, 3(6), 53-65. oluwale, b.a., ilori, m.o. &oyebisi, t.o. (2013). an assessment of technological capability building in the informal nigerian automobile sector. journal of business and management sciences, 1(4), 55-62. rasiah, r. (2002). government-business coordination and small enterprise performance in the machine tools sector in malaysia. small business economics, 18(1/3), 177-194. doi:10.1023/ a:1015139624218 rehman, k.u., & saeed, z. (2015). impact of dynamic capabilities on enterprise performance: capabilities, form, & function. academy of management journal, 44, 1263-1278. rindova, v.p., & kotha, s. (2001). continuous ‘morphing’: competing through dynamic capabilities, form, and function. academy of management journal, 44, 1263-1278. 18 | zhou lu lin, james onuche ayegba rodrigo-alarcón, j., garcía-villaverde, p.m., ruiz-ortega, m.j., &parra-requena, g. (2018). from social capital to entrepreneurial orientation: the mediating role of dynamic capabilities. european management journal, 36, 195-209. seung, k.a. (2014). a study on the business ecosystem of german smes and its implications for korean smes: focusing on the hidden champion enterprises in germany. korean journal of economics management, 32, 69-95. sherazi, s.k., iqbal, m.z., asif, m., rehman, k., & shah, s.h. (2013). obstacles to small and medium enterprises in pakistan. principal component analysis approach. middle east journal science research, 13, 1325-1334. shimizu, k., &hitt, m.a. (2004). strategic flexibility: organizational preparedness to reverse ineffective strategic decisions. academy of management executive, 18(4), 44-59. spearman, c. (1904). general intelligence objectively determined and measured. american journal of psychology, 15, 201-293. stock, e., & wennberg, k. (2009). the roles of r&d in new enterprise growth. management research journal,33(1), 77-89. teece, d. j., pisano, g., & shuen, a. (1997). dynamic capabilities and strategic management. strategic management journal, 18(7), 509-533. teece, d. (2009). dynamic capabilities and strategic management: organizing for innovation& growth. oxford university press. teece, d.j. (2012). dynamic capabilities: routines versus entrepreneurial action. journal of management studies, 49 (8), 1395-1401. udemba, f. s. (2015). understanding the food, beverages and tobacco operating environment. manufacturing association of nigeria news, 17. wong, c., & w.y. (2013). leveraging environmental information integration to enable environmental management capability and performance. journal of supply chain management, 49 (2), 114-136. zahra, s.a., saprienza, h.j., & davidson, p. (2006). entrepreneurship and dynamic capabilities: a review, model & research agenda. journal of management studies, 43 (4), 917-955. zhang, m.j. (2007). is support for top managers’ dynamic capabilities, environmental dynamism, and enterprise performance: an empirical investigation. journal of business &management, 13(1), 57-77. zhu, q., cordeiro, j., & sarkis, j. (2013). institutional pressures, dynamic capabilities and environmental management systems: investigating the iso 9000—environmental management system implementation linkage. j. environ.manag, 114, 232-242 zikmund, w.g. (2003). exploring marketing research (8th edition). thompson learning/southwestern, cincinnati, oh. mediating factors influencing the capacities of enterprise network performance | 19 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. zhou lu lin phd holder in economics and lecturer at the department of health and economics management science and engineering, faculty of management and finance professor. zhou, specializes in health economics and international, economics and actively lectures and researches since 2001. correspondence to: department of health and economics management science and engineering, faculty of management and finance, jiangsu university, zhenjiang jiangsu province post code 212013 china; e-mail: zll62@ujs.edu.cn orcid http://orcid.org/0000-0002-5266-2191 james onuche ayegba m.b.a holder in management and phd candidate in department of managements, faculty of management and finance, jiangsu university, zhenjiang, jiangsu province. he specializes in small and medium-sized enterprise (sme) and economics and actively lectures as graduate teaching assistant (gta) and researches since 2017. correspondence to: department of marketing, faculty of management science and engineering, jiangsu university, zhenjiang jiangsu province 212013 china; e-mail: 5103150216@stmail.ujs.edu.cn orcid http://orcid.org/0000-0001-6127-4353 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous reviewers for their valuable reviews, which have improved the quality of this paper the reviewers for constructive comments that contributed to the robustness of the final draft of the research article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 20 | zhou lu lin, james onuche ayegba #ier-05-03-07-pp095-1925-lula,oczkowska,wisniewska,wojcik 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.07 an attempt to estimate the competency gap in the it sector paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik a b s t r a c t objective: the aim of this article is to determine whether there is a gap between the demand for competencies of graduates of the computer science major and their supply. research design & methods: identification of the key set of competencies required by employers from job applicants and estimation of the competency gap in the it sector was conducted using the method of exploratory analysis of job offers for positions related to the administration of it systems. findings: the results of the preliminary research shown that proposed method can be used for estimation of competency gap however it requires more experiments. contribution & value added: proposition of new method for competency gap calculation based on exploratory analysis of data available in the internet. article type: research paper keywords: competency; competency gap; labour market; it sector; latent dirichlet analysis jel codes: j40, c51, c63 article received: 4 september 2019 article accepted: 1 december 2019 suggested citation: lula, p., oczkowska, r., wiśniewska, s. & wójcik, k. (2019). an attempt to estimate the competency gap in the it sector. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 95-112. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.07 introduction the functioning of contemporary companies and their demand for labour change very rapidly. the technological growth and innovations lead to changes in the structure of the demand for labour, but also to modification of the labour market segmentation. the dynamics of changes in the labour market is increasingly faster, which also means a quick outdating of the existing competencies and a growing demand for new competencies, especially in the it sector. changes in the content and methods of work cause consequences in the knowledge and ability to use new technologies or new it tools. an imbalance appears in the demand and supply of competencies, which, in turn, affects the functioning of enterprises. in general, employers are looking for employees with competencies different from international entrepreneurship review ri e 96 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik those possessed by job-seekers. this phenomenon, constituting the difference between the required and the possessed competencies, is called the competency gap. many reasons for the occurrence of the competency gap may be indicated. the most frequent reason for its presence lays in the intersectoral structural transformations. emerging branches often lack qualified employees capable of meeting the requirements of positions related to modern technologies. the competency gap may be deepened by the teaching programmes being ill-adjusted to the needs of the labour market. therefore, it is particularly important for the enterprise competitiveness to monitor the demand for competencies, including identification of trends regarding changes of the demand for labour. it thus becomes significant to create possibilities of identifying the employer demand for professional qualifications and the supply of qualifications earned in various forms of learning and certification of the achieved results of learning. this would allow employers to acquire competent employees and would facilitate evaluation or modification of the results of learning and education earned in various educational institutions, above all, at universities, focused on the needs of the labour market. this approach would also help people who are studying plan their personal and professional development. the aim of this article is to determine whether there is a gap between the demand for competencies of graduates of the computer science major and their supply. the presence of the competency gap would indicate that this market is imperfect and requires the application of appropriate corrective mechanisms enabling reduction in these disproportions, resulting in larger satisfaction of the employers’ demand for competencies of graduates of it majors at universities. identification of the key set of competencies required by employers from job applicants in the it sector was conducted using the method of exploratory analysis of job offers for positions related to the administration of it systems, posted on the website pracuj.pl. on the other hand, the self-evaluation of competencies of it students was conducted in the form of an on-line survey among 200 students of the applied computer science major of the cracow university of economics. on the basis of the research, it can be determined whether and to what extent studies at the applied computer science major of the cue correspond to the expectations of the labour market, and thus whether and to what extent a competency gap exists. literature review the essence of competencies the literature on the subject does not agree as to what the professional competencies of employees are. the multiplicity of approaches results mainly from the fact that the issue of competencies is analysed by specialists representing different scientific disciplines: management, psychology and sociology. the issue of competencies began to be considered in literature at the turn of the 1960s and 1970s, which was reflected in publications of white and mcclelland. however, deeper interest in competencies was initiated in the 1980s by boyatzis, who defined competencies as the capacity of a given person to display behaviours compliant with the requirements of the job position specified by the organizational environment parameters, which, in turn, an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 97 yields the desired results (armstrong, 2011). furthermore, boyatzis (2008) brings attention to the fact that demonstration of competencies at work is affected by the organization of a given business activity, namely: culture, structure, maturity of a given organization, and the position of the contractor. the environment is also significant, which is determined by the following aspects: economic, political, social, religious, and environmental. however, in any case the level of competencies, but also the possibility to their development, is determined by: proficiency and professional experience, recognized knowledge, procedural knowledge, functional knowledge, as well as the possession of certain cognitive skills, ensuring independent execution of a new task, and related to memory, identification of dependencies, deduction. in the opinion of boyatzis, competencies may differ, and the level of their diversity is shaped by: cognitive competencies, such as system thinking and recognized behaviour patterns, competencies related to emotional intelligence, including self-awareness, self-control, as well as social competencies, including social awareness and management of mutual relations through empathy and teamwork. the notion of competencies in the concept of boyatzis thus assumes taking into consideration the sphere of work motivation, work variability, its performance – especially the possibility to raise or adapt to increasingly higher standards of work performance. a similar employee-oriented approach is presented by thierry, sauret & monod (1994). they define competencies as the employee’s capacity to take action leading to achievement of the intended goal under specific conditions, using specific means. furthermore, competencies are the entire knowledge, skills, experience, attitudes, and the employee’s readiness to act under particular conditions, and thus also the ability to adapt to these changing conditions. one of the supporters of competencies being considered from the perspective of the employee is also armstrong (2000), who believes that competencies are the potential contributing to the achievement of specific results. remaining in this trend, oleksyn (2006) defines employee competencies broadly as their interests, abilities and dispositions, education and knowledge, experience and practical skills, internal motivation, attitudes and behaviours important in professional work, health and psychophysical condition, formal equipment with the right to act on behalf of a given organization, professed values and ethical principles. a broad definition of competencies is also presented by pocztowski (2007), who brings attention to the fact that it is a notion wider than qualifications, covering all permanent features of a human, creating a causal relation with the achieved high or outstanding work results, which can be measured. it is worth referring to the notion of qualifications, which cover the employee’s capacity to perform a specific job confirmed by relevant documents, e.g. diplomas, school certificates or documented work experience. however, the possession of qualifications does not determine the possession of competencies. at the same time, it is necessary to have personality traits, attitudes and behaviours that enable proper use of the available knowledge and skills in effective implementation of entrusted tasks. in the previously presented perspectives, competencies are examined from the point of view of the employee, which is the so-called american approach. however, competencies are also connected with the position. this, in turn, is the so-called british concept, which was created for the needs of the national vocational qualifications project (nvqs), which was aimed at better adjustment of educational programmes to the needs of the 98 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik labour market, focuses on the job position and on defining tasks and effects from the point of view of the requirements set by particular workplaces for their contractors. in the polish reality, this approach is represented by król (2006), who understands competencies as dispositions with regard to knowledge, skills and attitudes, ensuring implementation of professional tasks at an effective or outstanding level, according to standards specified by the organization for a given job. currently, the more widespread depiction of competencies in theory and practice of management is the american one. this approach provides significantly more possibilities of adapting to changing situations. flexibility in adapting to situations, to a specific and variable organizational context, results in the fact that competencies are revealed while performing a specific work. professional work usually requires continuous updating of competencies. this applies particularly to functioning in conditions of uncertainty and variability, which is associated with choices and making decisions, and not only with workmanship, where activities have the nature of an algorithm. in connection with the presented discussion, it can be stated that, in the polish reality, competencies are examined both in relation to the employee and the job position. however, it should be emphasized that many authors consider both concepts at the same time. the mixed approach is represented, among others, by filipowicz (2004). in his opinion, competencies are predispositions with regard to knowledge, skills and attitudes, allowing for pursuance of professional objectives at an appropriate level. a similar perspective is presented by rostkowski, who acknowledges that competencies are knowledge, skills, predispositions, and attitudes of employees, which – when used during work – help implement the organization’s strategy (juchnowicz ed., 2014). to sum up the above considerations, it can be stated that the mixed concept of understanding competencies from the perspective of the employee and the job position is complete and correct. undoubtedly, the conformity of competencies with the job requirements is a necessary condition for an effective process of improvement in the quality of work (nowakowska et al., 2011). furthermore, the definitions of competencies presented in the subject literature are not homogeneous, they are interpreted differently and consist of various components. however, it may be considered that the key elements of competencies are knowledge, skills and attitudes, which – when used during work – help implement the organization’s strategy. typology of competencies the subject literature includes various typologies of competencies. among the most popular is the classification of katz (1974). he distinguishes the following types of competencies: − technical – they are necessary for current work and for solving technical problems, making decisions requiring specialist knowledge, as well as support for employees with small professional experience. they cover, among others: specialist knowledge within a given field, knowledge concerning methods of work, production processes, procedures and technologies, as well as the ability to use technical equipment, − social – they constitute proper behaviour in relations with other people (superiors, subordinates, co-workers or clients). this category includes such competencies as: building of relations, sensitivity, communication skills, understanding of motivations and attitudes of other people, as well as diplomatic approach. these competencies determine the social position of a given person and the strength with which he/she influences others, an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 99 − conceptual – they refer to analysis and synthesis of data, formulation of conclusions, capacity to make the right decisions and creative problem-solving, as well as prediction of changes, noticing of opportunities or creation of action plans. they are of key importance in the process of defining and implementing strategies in particular areas of operations. furthermore, katz assigned the aforementioned types of competencies to particular levels of management. therefore, he indicated dependencies between the employee’s position in the organization and the competency categories necessary for effective work on the given organizational hierarchy level. according to this author, for people starting their management career, the most important elements are predispositions in the area of social and technical competencies. such persons should have competencies within their field, should be able to win people over and affect their work. along with the development of the career to the level of middle-level managerial staff, social competencies gain importance and technical competencies lose importance. at this level, it is very important to build teams, exert influence and motivate to reliable work. knowledge of technical aspects of work performed by subordinates is less important. the middle level of management is also where the need for using conceptual competencies appears, which are necessary for planning, solving complex and unique problems, as well as for decision-making in a situation of uncertainty. on the other hand, in the case of the highest level of management, conceptual competencies are of critical importance for the success of the conducted activities. however, technical competencies completely lose their importance. management staff at the highest level is responsible for creation and implementation of the operation strategy and, when necessary, benefits from the aid of advisors. a complex typology of competencies is suggested by delamare le deist & winterton (2005), who – under an original model of competencies – divided them into: − cognitive – related to openness, curiosity, the ability to learn, understand and memorize. high level of these competencies is possessed by people who are not susceptible to the influence of others. they are crucial in childhood and youth, although curiosity and passion for learning can be the human domain through his/her entire life, − functional – are necessary for effective work in a given profession and on a given position, − social – involve interpersonal relations and are expressed in the ease in establishing and maintaining contacts, ability to balance different views and interests, solve conflicts and cooperate, e.g. as part of implementation of common goals, − meta-competencies – on the one hand, they concern the ability to reflect and learn, while on the other hand, the ability to cope in conditions of uncertainty, which is presently gaining importance. another classification of competencies, prepared by filipowicz (2014), refers to the division of competencies in the perspective of katz and delamare le deist & winterton. this author distinguishes four basic categories of competencies: − social – determining the quality performed tasks associated with contacts with people (e.g. commercial contacts). the level of these competencies determines the effectiveness of communication, cooperation and influencing other people. sample social competencies include, among others: communication skills, teamwork, building of relations, sharing of knowledge and experience, 100 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik − personal – related to performance of tasks by the employee, and their level affects the quality of the performed tasks. they also determine the adequacy in actions and the speed of their performance. personal competencies include, among others: innovativeness, entrepreneurship, flexibility, own work organisation, self-management during a period of time, problem-solving, and stress management, − managerial – involve human resource management, both with soft areas of management, work organisation, as well as with strategic aspects of management. the effectiveness of management of the organisation’s employees is determined by the level of these competencies. exemplary personal competencies include, among others: analytic thinking, strategic thinking, motivating, delegation of tasks, team-building, − professional (specialist, technical) – concern specialist tasks set for particular groups of positions. they are often connected with specific scopes of knowledge or skills. the level of these competencies is reflected in the effectiveness of implementation of tasks typical of a given profession, position or performed function. examples of personal competencies include: process management, project management, professional knowledge, the ability to use modern information technologies. a different typology of competencies is presented by juchnowicz (2014). in her opinion, the types of competencies most often distinguished in the subject literature include: − transferable – affecting the effectiveness of actions in various professional situations. they enable full use of the qualification potential and professional experience of a given person. transferability of these competencies means the possibility of their “transfer” and successful application in a different (new) professional or personal situation, − specific – covering a given scope of knowledge, skills, experience, abilities necessary for performance of tasks on a given position and in a given profession. they have a narrow scope and are rich in terms of content. they include complex specialist skills, based on higher education or rich professional experience, necessary for performing complicated work. the ambiguity when defining the notion of competencies determines the diversity of competency categories. the subject literature contains many classifications of competencies, prepared on the basis of various criteria. the most widely indicated competencies include: professional, non-professional, soft, hard, personal, social, objective, and subjective (table 1). to sum up the above discussion, it can be stated that the typology of competencies presented in the subject literature are not homogeneous. the classification of competencies including social, personal, managerial and professional will be used as the basis of analysis in the research. competency gap and its estimation the functioning of contemporary companies and their demand for labour change very rapidly. technological growth and innovations lead to changes in the structure of demand for labour, but also to modification of the segmentation on the labour market. the dynamics of changes in the labour market become faster and faster, which also means quick outdating of the existing competences and growing demand for new competences. an imbalance appears in the demand and supply of competences, which, in turn, affects the operation of enterprises. in general, employers are looking for employees with competences differing an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 101 table 1. characteristics of different types of competencies item types of competencies characteristics 1 professional they enable undertaking work in a given profession, as well as promotion and professional success. they enable performance of professional duties as required by a given position. non-professional they constitute the basis for professional competencies. they are also useful in activities unrelated to professional work. they include, among others: immunity to stress, establishing contacts, responsibility. 2 soft they are universal for most jobs and mainly concern self-management and relations with the environment (including other people). they include, among others: teamwork, communication skills, managing emotions, entrepreneurship, assertiveness. hard they allow for practicing a given profession and performing tasks on a given position. they cover specialist knowledge and skills typical of the specific specialization. 3 personal they characterize the person and demonstrate his/her uniqueness. they cover, among others, knowledge, skills, abilities, habits, attitudes, tastes, temper, adaptability. they enable performance of activities from various scopes, contributing to achievement of professional and personal objectives. social they are shaped and expressed in social interactions. they determine the nature of the relations of a given person with other people. they concern creation of good interpersonal relations. 4 objective an internally consistent system of predispositions and properties that enables an effective and ethical performance of duties, regardless of who performs them. they determine the standards for particular competencies for the needs of professions, specializations, job positions, roles performed in the organization. they are helpful in maintaining objectivity in the recruitment process and the assessment of employees. subjective competencies actually possessed by a given person, which can be diagnosed as a result of an individual assessment. they consist of physical and mental features, possessed knowledge and skills, abilities, interests, principles, adopted attitudes and styles of action, which are used and developed within professional activity. the subjective aspect of competencies results from their dependence on the specific nature of a person, who uses them throughout the performance of tasks. source: prepared by the authors on the basis of: (jeruszka, 2016; baron-puda, 2008). from those owned by the people looking for jobs. this phenomenon, meaning the difference between required and possessed competences, is called the competence gap (oczkowska, wiśniewska & lula 2017). in poland competency gap estimation analysis is done within the study of human capital (pl. bilans kapitału ludzkiego) research project which is one of the biggest research projects oriented to demand and supply of competences on labour market in europe. in this type of research mainly surveys addressed to employers and employees are used. also job offers are a very important source of information about employers 102 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik expectations. in study of human capital in poland the evaluation of candidates competences was done in a way of a self-assessment of certain competences level of unemployed and jobseekers (czarnik et. al. 2019). material and methods the formula for competency gap estimation the estimation of competency gap was the main goal of the research. it was assumed that the measure of the competency gap should reflect the diversity between employers’ expectations towards candidates and competencies possessed by candidates. using the classification presented in table 1 the competency gap can be considered as the difference between objective competencies representing job requirements necessary to obtain certain position and subjective competencies representing candidates characteristics. the process of competency gap evaluation was composed of the following steps: 1. identification of the list of the key competencies: � = ���, ��, … , � (1) 2. evaluation of the employers’ expectations towards candidate competencies (�� – expected competencies). they were defined as a distribution of the employers’ expectations over key competencies: �� = ��� ���, �� ���, … , �� � � (2) where: �� ��� can be interpreted as the probability of the occurrence of the �� competency in the employers’ expectations. for elements of the �� vector it is guaranteed that: ∑ �� �� � = 1 ��� . value of �� �� � can be treated as a measure of the importance of the �� competency for employers. 3. evaluation of competencies possessed by candidates (�� – possessed competencies) which can be defined as: �� = ��� ���, �� ���, … , �� � � (3) the �� describes the distribution of the candidates’ evaluation of their own competencies over the key competencies. for �� �� � also we have: ∑ �� �� � = 1 ��� . 4. calculation of the competency gap (��) as a value of the average kullback-leibler divergence between �� and �� distributions: �� = �����,���������,���� (4) where �� ��, � �� is a measure of the kullback-leibler divergence between distributions given by �� and � �. the formula (4) shows that the evaluation of competency gap should be preceded by the estimation of �� and �� distributions. the evaluation of the competencies expected by employers the evaluation of competencies expected by employers was realized by the analysis of job offers published by employers in pracuj.pl web site (one of the most popular polish portal with job offers). the contents of offers published at the portal allowed to identify key competenan attempt to estimate the competency gap in the it sector | 103 cies expected by employers and to estimate their importance (represented by the �� distribution). for solving these two tasks the latent dirichlet allocation method was used (blei, ng & jordan, 2003). during the analysis the following sequence of steps was performed: 1. offers retrieval from the pracuj.pl portal. this task was realized with the aid of the rvest package (wickham, 2016), available in the r system. offers retrieved from the portal had a form of html documents. in our research we used offers from the section “it – administration”. 2. identification of offer sections containing competency description. this part of an offer had the form of a list of employer’s expectations towards a potential candidate. it has been assumed that every item taken from employer expectation lists is related to one desirable competency. for further analysis every list item derived from offer descriptions was processed as a separate document. 3. the use of the latent dirichlet alloction (lda) algorithm on the corpus containing documents items retrieved from lists of employer expectations. the lda algorithm allows to identify topics represented in the corpus of documents. every lda topic is defined as a probability distribution over words (terms) occurring in the whole corpus. to present crucial elements of the lda algorithm we have a corpus with �! documents: = �"� … "�# $ (5) and we can assume that the dictionary % is available (vector of all words in a corpus): % = �&� … &�' $ (6) the use of the lda algorithm allows to identify a set ( of �) topics: ( = �*� … *�$ $ (7) which are present in documents from the corpus . every topic is defined by a probability distribution over words taken from the dictionary %. the matrix + defines all topics represented in the corpus : + = , -�,� ⋯ -�,�'⋯ ⋯ ⋯-�$,� ⋯ -�$,�' / (8) values -�,0 represents the probability of occurrence on the 1-th word in the 2-th topic. whereas the matrix 3 informs about the contribution of every topic to every document: 3 = , 4�,� ⋯ 4�,�$⋯ ⋯ ⋯4�#,� ⋯ 4�#,�$ / (9) elements 4�,0 indicate the probability of occurrence of 1-th topic in the 2-th document. the process of the lda model creation incorporates the estimation of + and 3 matrices with the help of available set of documents (represented by the corpus ). during the research presented in the paper, this process was performed with the help of the topicmodels package (grün & hornik, 2011) available for the r system. 4. evaluation of the lda topic importance in a given job offer. 104 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik assumptions related to the form of the corpus (which was not defined as a set of job offers but as a set of list items describing employers’ expectations) caused that matrix 3 describes the contribution of lda topics not in offers, but in list items. therefore it is necessary to aggregate topics’ importance over job offers. the schema of required calculation was presented in table 1. table 2. evaluation of lda topics’ importance for a given job offer job offer list items related to a given job offer topic 1 ... topic 5( 6 "� 4�,� ... 4�,�$ "� 4�,� ... 4�,�$ "7 47,� ... 47,�$ ... ... ... ... "8 48,� ... 48,�$ 9: ;:,� = max� �4�,�� ... ;:,�$ = max� �4�,�$ � source: own study. it was assumed that the importance of the 1-th lda topic in the 6-th job offer is represented by a maximum value taken from 4�,0 where 2 represents all list items occurring in the 6-th offer. 5. evaluation of the lda topic importance in the whole set of offers. having values ;:,0 describing the contribution of the 1-th topic in the 6-th offer it was possible to estimate the importance of every lda topic in the whole set of all job offers. the schema of calculation is presented in the table 2. table 3. evaluation of lda topics’ importance for the set of all job offers job offer topic 1 ... topic 5( 1 ;�,� ... ;�,�$ 2 ;�,� ... ;�,�$ ... ... ... ... � ;�,� ... ;�,�$ the set of all job offers ?� = ∑ ;:,��:��∑ ?@�$@�� ... ?�$ = ∑ ;:,�$�:��∑ ?@�$@�� source: own study. the importance of the 1-th lda topic in the whole set of offers is expressed by a ?0 value. the formula used for its calculation guarantees that the sum of all value ?� is equal one. it allows to interpret obtained values as the distribution of the offer content over a set of lda topics. 6. identification of key competencies and evaluation of their importance. it is worth to underline that topics discovered by the lda algorithm may not represent key competencies required by employers. very often more than one lda topic can be treated as a component of the same competency (for example more than one lda topic can be related to one key competency understood as “competency in computer system security” or “competency in it project management”). an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 105 first, for every lda topic, the interpretation was identified. this process was based on the analysis of words with the highest probability of occurrence in the definition of a given topic. next lda topics were grouped to form key competencies. topics related to the same competency were included into the same cluster representing one competency. taking into account the fact that job offers were prepared in polish or in english language, the lda algorithm discovered topics with the same meaning, but based on words taken from these two different languages. such topics also were merged into the same groups. the expert knowledge related to the it sphere was used as the basis for the key competency discovery process. as it was mentioned identified competencies were classified into social, personal, managerial and professional groups. the analysis presented above allowed to discover a key competencies defined in the formula (1). the b-th key competency can be treated as a subset of the ( set. �c = d*�, *�, … , *e f ⊆ ( (10) where *0 represents lda topic used as component of the �c competency. for two key competencies �c i �h we have: �c ∩ �h = ∅ (11) the importance for employers of the �c competency can be defined as: k� ��c � = ∑ ?ll (12) where m indicates lda topics included in the definition of the �c competency. the vector �k� ���, k� ���, … , k� � � is normalized and can be used as an assessment of the employers’ expectations towards candidate competencies (represented by the �� distribution): �� = �k� ���, k� ���, … , k� � � (13) and plays the crucial role in the process of evaluation of competency gap. the evaluation of the competencies possessed by potential employees the assessment of the competencies possessed by potential employees was performed with the use of a questionnaire in which every key competency was evaluated on 5-point likert scale. in the survey key competencies identified with the use of the lda method were used. for every competency respondents evaluated two aspects: − respondent’s evaluation of the competency importance for potential candidates on the job market, − possession of a given competency by a respondent. in the presenting study a self-evaluation approach was used for the competency evaluation. but we are convinced that the same method of analysis can be used when candidates’ competencies are estimated in different way (for example by the use of survey among experts). the use of the likert scale for competency assessment is the only requirement which must be fulfilled. the following procedure was used: 106 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik 1. evaluation of competencies made by respondents with the use of the 5-point likert scale. taking into account that the number of key competencies is a, for every respondent a vector of grades was defined: nl = opl,�, pl,�, … , pl, q (14) where pl,c is an evaluation of the b-th competency made by the m-th respondent. all pl,c values were expressed on the 5-points likert scale. 2. creation of individual preference matrices showing comparative evaluation of key competencies performed by every respondent. the individual preference matrix created for the m-th respondent had a form: rl = s ��,� l … ��, l… … …� ,�l … � , l t (15) where �c,hl is a measure of preferences between �c and �h competencies expressed on the saaty scale (saaty, 2008). to calculate the �c,hl element of the preference matrix values pl,c and pl,h were used: �c,hl = ⎩⎪⎨ ⎪⎧yz × \],^\],_ 2� pl,c > pl,h1 2� pl,c = pl,h�bc×d],_d],^ 2� pl,c < pl,h (16) 3. creation of the aggregated preference matrix. presented above individual preference matrices were calculated for every respondent. in the current step of the analysis these matrices were used for the creation of the aggregated preference matrix f which had a form: f = , ��,� … ��, … … …� ,� … � , / (17) the aggregation process was performed with the use of the geometric mean formula: �c,h = �∏ �c,hl�hl�� � ijk (18) where �l is equal to the number of all respondents. 4. assessment of the competency importance with the use of the aggregated preference matrix. the matrix f calculated in the previous step was used as a starting point for calculation of weights expressing key competency importance. weights were calculated as a normalized eigenvector corresponding to the highest eigenvalue of the f matrix: k� ��c � = mc∑ m� ��� (19) where mc indicates the b-th element of the eigenvector of the f matrix corresponding to the highest eigenvalue. values k� ��c � were used as the evaluation of competencies possessed by candidates. they can be treated as elements of the �� vector: �� = �k� ���, k� ���, … , k� � � (20) an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 107 values defined in formulas (13) and (20) allow do calculate the competency gap with the use of the formula (4). introduction of the data sources key competencies and their importance for employers were identified by the analysis of 1618 job offers retrieved from the portal pracuj.pl (section: it administration). the list of the key competences is shown in the table 3 table 3. key competencies identified by the analysis of job offers published in the pracuj.pl competency id competency description c01 information systems administration c02 project management c03 computer systems security c04 programming c05 information systems design c06 customer support systems c07 commitment, analytical thinking, ability to work in a team, ability to work under a time pressure c08 knowledge of the english language c09 data analyst c10 databases c11 university degree in it c12 office software source: own study. the competencies of students were analyzed by the use of the self-assessment questionnaire filled by 192 students of the “applied informatics” program at cracow university of economics. almost 50% of respondents were 3rd year 1st degree students and over 20% were 1st year 2nd degree students (figure 2.). these is the time when most of the it students in poland seek for their first job or at least first job in it. figure 1. characteristics of respondents – year and degree of study source: own elaboration. most of respondents (about 90%) were full-time students. most of the part-time and over a half of the full-time students are already working and most of employed ones has job compatible with their education (figure 3.). 108 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik figure 2. characteristics of respondents – employment status by form of study source: own elaboration. in questionnaire every respondent was asked to evaluate the competency importance for potential candidates and the degree in which he/she possess a given competency. these two aspects were analyzed separately. students were asked to evaluate only competences presented in table 3 identified as the most important for employers in “it administration” field. research results the method proposed in the previous section of the paper was used for the evaluation of the competency gap between employers’ expectations in the “it administration” field and competencies possessed by students of the “applied informatics” study program at the cracow university of economics. figure 1 presents the importance of key competencies identified by the analysis of job offers published in the pracuj.pl portal which was the first phase of research. figure 3. the importance of key competencies identified by the analysis of job offers published in the pracuj.pl portal source: own elaboration. an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 109 in second stage of research the answers to questionnaire were analyzed. first the analyses of competency importance made by respondents were studied. the results are presented in the figure 4. figure 4. the evaluation of key competency importance calculated on the basis of students opinions source: own elaboration. the competency gap between employers’ expectations and students opinions about competency importance calculated as an average kullback-leibler divergence was equal to 0,2302. this measure can be treated as a pseudo distance between two distributions (it is not a distance because it does not satisfy the triangular inequality) which always belongs to the range [0,+ ∞]. in the survey respondents also were asked to evaluate their own competencies (in the scope represented by key competencies). the results are shown in the figure 5. figure 5. the evaluation of respondents’ competencies calculated on the basis of students opinions source: own elaboration. the competency gap between employers’ expectations and students opinions about their own competencies in the scope covered by key competencies is equal to 0,2928. also the gap between students evaluation of competencies importance and students evaluation of 110 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik their own competencies was calculated. it was equal to 0,027. the results of the analysis show that students opinions about their own competencies are very close to their opinions about ideal competencies for candidates looking for a job in the it sector. unfortunately, students evaluations are rather far from expectations of employers expectations expressed in job offers (figure 6). figure 6. comparison of different evaluations of the key competencies source: own elaboration. conclusions the results of the preliminary research shown that proposed method can be used for estimation of competency gap however it requires more experiments. the respondents of the questionnaire were applied informatics students at cracow university of economics who are entering the job market. it is necessary to repeat experiment on wider range of students e.g. from different universities located not only in cracow. also it is worth considering to use of the method for different fields of studies and different job offers sections. to evaluate the correctness of obtained results authors are planning to invite recruiters and hr departments employees to determine what is real competencies demand and what is their opinion about competencies of candidates applying for job in their institutions. separate task that is planned is comparison of job requirements and students competencies with study programs to evaluate how well study programs prepare graduates for entering the job market. references armstrong, m. (2011). zarządzanie zasobami ludzkimi. warszawa: oficyna wolters kluwer business. baron-puda, m. (2008). zapotrzebowanie na pracowników w przedsiębiorstwach produkcyjnych. zarządzanie zasobami ludzkimi, (3-4), 126-135. blei, d., ng, a. & jordan, m. (2003). latent dirichlet allocation. journal of machine learning research, (3), 993-1022. boyatzis, r.e. (2008). competencies in the 21st century. journal of management development, 27 (1), 5-12. an attempt to estimate the competency gap in the it sector | 111 czarnik, s., górniak, j., jelonek, m., kasparek, k., kocór, m., lisek, k., prokopowicz, p., strzebońska. a., szczucka, a., worek, b. (2019). bilans kapitału ludzkiego – aktywność zawodowa i edukacyjna dorosłych polaków wobec wyzwań współczesnej gospodarki – raport podsumowujący vi edycję badania bkl w latach 2017-2018. warszawa: polska agencja rozwoju przedsiębiorczości, uniwersytet jagielloński. delamare le deist, f., & winterton, j. (2005). what is competence?. human resource development international, 8(1), 27-46. filipowicz, g. (2004). zarządzanie kompetencjami zawodowymi. warszawa: pwe. filipowicz, g. (2014). zarządzanie kompetencjami: perspektywa firmowa i osobista. warszawa: oficyna a wolters kluwer business. grün, b. & hornik, k. (2011). topicmodels: an r package for fitting topic models. journal of statistical software, 40(1), 1-30. heinrich, g. (2004). parameter estimation for text analysis, http://www.arbylon.net/publications/text-est.pdf; 02.01.2018. jeruszka, u. (2016). kompetencje. aspekty teoretyczne i praktyczne. warszawa: difin. juchnowicz, m. (ed.). (2014). zarządzanie kapitałem ludzkim. procesy – narzędzia – aplikacje. warszawa: pwe. juchnowicz, m. (2014). sektorowe badania podaży i popytu na kwalifikacje i kompetencje. edukacja ekonomistów i menedżerów. problemy. innowacje. projekty, 2(32), 11-19. katz, r.l. (1974). skills of an effective administrator. harvard business review, 52(5), 90-102. król, h., & ludwiczyński, a. (ed.). (2006). zarządzanie zasobami ludzkimi. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. nowakowska, i., głowacka, m.d., rasińska, r., & głowacka-rębała a. (2011). zarządzanie jakością pracy członków organizacji. problemy zarządzania, 9(4), 217-225. oczkowska, r., wiśniewska, s. & lula. p. (2017). analysis of the competence gap among vocational school graduates in the area of smart specialization in poland. international journal for quality research, 11(4), 945-966. oleksyn, t. (2006). zarządzanie kompetencjami: teoria i praktyka. kraków: oficyna wydawnicza. pierścionek, z. (1998). strategie rozwoju firmy. warszawa: pwn. pocztowski, a. (2007). zarządzanie zasobami ludzkimi. warszawa: pwe. saaty, t.l. (2008). decision making with the analytic hierarchy process. international journal of services sciences, 1(1), 83-98. sławiński, s. (ed.). 2011. słownik kluczowych pojęć związanych z krajowym systemem kwalifikacji. warszawa: ibe. thierry, d., sauret, ch., & monod, n. (1994). zatrudnienie i kompetencje w przedsiębiorstwach w procesie zmian. warszawa: poltext. wickham, h. (2016). package ‘rvest’, https://cran.r-project.org/web/packages/rvest/rvest.pdf; 02.01.2018. the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 112 | paweł lula, renata oczkowska, sylwia wiśniewska, katarzyna wójcik authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% each of them. paweł lula he obtained a doctoral degree and a habilitation degree at the cracow university of econom-ics. his research interests include data analysis methods and tools, information technology, artificial intelligence, methods of web, graph and text mining. correspondence to: prof. paweł lula, phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, po-land, e-mail: pawel.lula@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2057-7299 renata oczkowska she obtained a doctoral degree and a habilitation degree at the cracow university of economics. her research interests include employee competencies, labour market, globalization and internationalization of enterprises. correspondence to: prof. renata oczkowska, phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kra-kow, poland, e-mail: renata.oczkowska@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5936-6398 sylwia wiśniewska she obtained a doctoral degree at the cracow university of economics. her research interests include employability, employee competencies, labour market and diversity management. correspondence to: sylwia wiśniewska, phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: sylwia.wisniewska@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-4760-2634 katarzyna wójcik she obtained a master’s degree at the cracow university of economics. her research interests include data mining, text mining, opinion mining, competencies analysis and widely defined data analysis. correspondence to: katarzyna wójcik, msc, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: katarzyna.wojcik@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-4431-5245 acknowledgements and financial disclosure the project has been financed by the ministry of science and higher education within “regional initiative of excellence” programme for 2019-2022. project no.: 021/rid/2018/19. total financing: 11 897 131.40 pln. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland #ier-05-04-04-pp059-1939-ulman 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.04 standard of residency in poland and selected european countries: comparative analysis paweł ulman a b s t r a c t objective: the aim of the paper is to present the standard of residency in the european union countries, in particular against the background of the housing policy implemented in selected eu countries. research design & methods: linear ordering and hierarchical cluster methods were used for statistical comparative analysis of studied countries. the data on the surroundings of the home and the financial capacity of respondents to maintain the home are taken into account. the data were taken from eqls (european quality of life survey) – the 4th-edition survey was held in 2016 and 2017. findings: the article shows significant differences in the standard of residency among european countries. in separate areas for assessing the housing situation, no country ranked first in all areas at the same time. in some cases, the position of a given country (e.g. finland) is fundamentally different due to the considered area of standard of residency assessment. in terms of a multidimensional assessment of this standard, poland is generally better rated than using commonly used housing situation indicators (e.g. the number of rooms per person). contribution & value added: an added value is the proposal to measure the housing situation of the population not only on the basis of measuring one or two indicators, but in a multidimensional approach with separate areas of assessment. this allows for a broader and deeper look at the problem of satisfying one of the basic human needs of living. article type: research paper keywords: social and economic policy; housing; quality of life; statistics; linear ordering; hierarchical clustering jel codes: i31, r21, r23, r28 article received: 5 october 2019 article accepted: 3 december 2019 suggested citation: ulman, p. (2019). standard of residency in poland and selected european countries: comparative analysis. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 59-75. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.04 international entrepreneurship review ri e 60 | paweł ulman introduction housing is a type of good, whose possession (ownership or rental) is one of the basic human needs; on the other hand, it is the foundation for satisfying other basic needs and higher-order needs defined in the classification proposed by a. maslow. at the same time, having a home of a sufficiently high standard is often an indicator of the affluence of a given household and thus forms the basis for determining its economic situation, which in turn is used for studying poverty of households (population). the housing situation of a given individual is an important area for determining whether the individual is at risk of poverty or not (kwarciński & ulman, 2018; soltes & ulman, 2015). the need for housing is not only an individual need of the individual members of society in a given country. because of its universality, it has a social dimension, which means that the state should be more or less involved in the process of satisfying the need for housing by formulating and implementing appropriate housing policies. in developed countries, such policies are implemented, although they may vary according to the scope and tools used. in case of selected european union countries, a synthetic description of the applied solutions can be found in the (wójciaczyk, 2016). moreover, the situation on the housing market and current housing policy solutions in european union member states are presented in publications from the series entitled a housing europe review (pittini, koessl, dijol, lakatos & ghekiere, 2017). the abovementioned actions of the state have their basis, justification and obligation in international and national law of the individual states. article 25 of the 1948 universal declaration of human rights states that everyone has the right to a standard of living adequate to ensure the health and well-being of him/herself and their family, including, inter alia, housing. mothers and children are to be given special protection. article 31 of the revised european social charter contains a provision obliging the signatory states to ensure effective exercise of the right to housing by means of: supporting access to housing at an appropriate level, prevention, reduction and further elimination of homelessness, increase in income-based availability of housing. the european union does not formally shape the housing policy of the member states, but it pays particular attention to combating social exclusion and poverty. this problem is highlighted in one of the five points of the europe 2020 strategy (salomon & muzioł-węcławowicz, 2015). undoubtedly, owning a home and its standard are key elements influencing social exclusion and indicating the level and quality of life of individual members of society. the aim of the paper is to present the standard of residency in the european union countries, in particular against the background of the housing policy implemented in selected eu countries. since decent housing conditions can be understood more broadly not only as the physical condition of the dwelling, but also as its surroundings, apart from parameters relating to the condition of the dwelling, data on the surroundings of the home and the financial capacity of respondents to maintain the home are taken into account in the multidimensional perspective. the data were taken from eqls (european quality of life survey) – the 4th-edition survey was held in 2016 and 2017. the comparison of countries was made using linear and hierarchical clustering ordering methods. standard of residency in poland and selected european countries… | 61 literature review housing needs the dictionary definition of the concept of a need is reduced to the statement that it is what is necessary for normal existence or proper functioning. it can be said that the need is a lack, which is defined as a shortage of certain objects or satisfaction (wiśniewski & śleszyński, 1976). based on this notion, it could be assumed that housing needs are a lack of housing or a lack of adequate housing for the person(s) concerned (seling, milligan, phibbs, & thompson, 2008). however, the problem of defining housing needs is not that simple, as it is difficult to clearly state what a need is in general terms. does it differ from such notions as aspiration, wants, desire, choice or guaranteed right to own or receive something (a home)? moreover, it is not clear whether needs are considered universal, objective and absolute or whether they are relative, subjective and culturally specific. researchers studying the problem have divided into three camps: those who claim that needs are necessarily relative; those who consider needs to be absolute; and those in the middle who try to combine the aspects of the two approaches (seling, milligan, phibbs, & thompson, 2008). adopting a relativistic approach leads to an inability to define needs (including housing needs) in a broader (global) sense, because they depend on social and cultural conditions. so, if these conditions change, needs may also change. on the other hand, an attempt can be made to identify universal needs, because as people we all have basic needs (of a lower order). according to a.h. maslow’s concept, the basic needs (at the base of the pyramid of needs) include physiological needs (food, water, protection against elements, sleep, sexual needs) and safety needs (personal, economic, health and well-being and safety i.e. protection against accidents/diseases and their consequences). assuming that a home is a shelter, the need for a home can be easily linked to at least two of the abovementioned levels of the maslow needs structure. in a broader context, meeting housing needs forms the basis for emotional development, conditions social participation and determines the individual status of the person (family). this broader understanding of the importance of housing needs has been expressed by stone (1993): „housing is more than physical shelter. the residential environment consists of not only the dwelling unit but the site and setting, neighbours and community, municipality and public services, habitability and accessibility, rights and responsibilities, costs and benefits. yet housing is even more than the residential environment, for it is only in relation to those who inhabit and use it that housing has meaning and significance – not only physical and economic, but emotional, symbolic and expressive”(p. 13). in this concept, housing becomes something essential and vital to the life of individuals or families and is also a means of making it easier to satisfy people’s needs rather than just being an end in itself. this perception of the role of housing makes the problem of defining a housing need even more complicated. the ways of interpreting housing needs were presented in (ytrehus, 2000). the lack of an unambiguous or at least commonly accepted definition of this concept is an important problem in the shaping and implementing housing policy. if the policy is to respond to the housing needs of the population, it should refer to a relatively precise concept of the housing need, on the basis of which it will be possible to measure the extent of housing shortage in terms of individuals and, most of all, the society. 62 | paweł ulman housing policy if a dwelling satisfies the need for shelter and thus a number of other needs mentioned in the previous part of this paper and this need also has a social dimension, then in any modern country housing problems should be (or must be) the subject of social and economic policies in this respect. in general, housing policy can be considered a part of the social policy of the state, whose aim – on the basis of analysis and assessment of the housing problem (housing needs) – is to equalise social chances for obtaining housing (salomon & muziołwęcławowicz, 2015). looking at it from a narrow perspective, it is therefore one of microeconomic policies implemented by the state (on a central and local level), which involves ensuring proper functioning of the housing market. in a broader sense, housing policy is a set of state measures that affect the functioning of the housing market and its outcomes (quantity, prices and quality of housing resources) (lis, 2011). housing policy with a general objective of improving housing conditions in a given area (state, territorial unit) should support different social groups of citizens in meeting housing needs, with a particular focus on the needs of economically weaker groups. for this purpose, legal, institutional, organisational and financial instruments are used (salomon & muzioł-węcławowicz, 2015). different housing policies are in place in individual european union states. this arises from the sovereignty of the member states in this area, cultural and political diversity and different experiences of socio-economic development during at least the period since the second world war. this makes it extremely difficult to class countries on the basis of a similar housing policy without only taking into account very general criteria, which does not allow us to show the specific character of the policy in one country in relation to others. therefore, below is a brief description of the housing situation and solutions introduced on the housing market over several or around a dozen years, until 2017, in selected european countries: sweden, germany, france, great britain, spain and poland. a significant proportion of sweden experiences a lack of housing mainly in metropolitan regions, the problem affects especially young people, newcomers and the elderly, who are looking for a more suitable home for their needs. sweden has the highest housing prices in the eu and is characterised by low competitiveness in the construction sector. due to the high housing prices, housing cooperatives and municipal housing companies have initiated projects aimed at lowering the costs of housing for the abovementioned groups of the population. sweden generally has no social housing, but almost half of the rental sector is owned by municipal housing companies, which aim to provide housing for all, regardless of gender, age, origin or income. rents do not differ substantially between private and public housing. the swedish tax system favours owner-occupied housing. in 2008, the national property tax was abolished and replaced by a lower property tax. measures were taken to regulate mortgage in order to avoid excessive indebtedness of households. in recent years, sweden has gradually implemented a number of actions to increase the supply of new housing by removing supply bottlenecks and improving the efficiency of the housing sector: streamlining the planning and appeals process, simplifying building regulations, cutting red tape, introducing small budget support for new construction (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). germany is the only country in the eu where renting is more popular than owning a home. due to the dynamic demographic development related to migration and general mobility of the population (especially young people), there is a large regional diversity in standard of residency in poland and selected european countries… | 63 terms of housing: there is a lack of housing in metropolitan areas and vacancy rates are quite high in regions situated far from metropolitan areas. as a result, rents in large cities have increased significantly. in the last decade, residential construction in germany has not been able to keep up with the growth of the population in the largest cities. another problem is the ageing population, which means that housing stock need to be converted to meet the needs of the elderly. it is estimated that by 2035, there will be a need for around 2.9 million of such homes. growing rent rates force the authorities to introduce solutions for new, inexpensive residential construction, including deregulation of the housing law, prefabricated construction and stricter rent regulations (the so-called rental price brake). in germany, there are not many typical social housing units. however, under the influence of the migration wave, more and more apartments of this type have been built in recent years (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). the housing market in france has been gradually improving since spring of 2015, which is reflected in an increase in the number of dwellings under construction, including, to a large extent, social housing. as in germany, the population of france concentrates around large cities, where the needs are the greatest. in order to deal with these challenges, a number of housing sector reforms have been introduced, including: reform of territorial management, rules of social housing acquisition, a new financial framework to support new social housing and a target of 25% social housing stock in france for certain regions. great importance is also attached to the construction of social housing that meets the requirements of low-energy buildings. in 2017, the french government presented a housing policy strategy to address the lack of affordable housing. in short, it can be described in three slogans: build more, better and cheaper; respond to every need; ensure better quality of life in the neighbourhood (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). social housing in the uk is mainly provided by housing cooperatives and local authorities. in 2015, such units accounted for 22% of the total number of erected dwellings. there is a persistent housing shortage in the uk, with serious adverse consequences for affordability, especially for lowand middle-income households. more than a third of all private tenants in the uk are overcharged with rent, which is also reflected in the growing homelessness figures. over 10 years, investment in england’s housing stock has fallen from an annual level of around 3 billion gbp to around 1 billion gbp (2015/16 to 2017/18). in the meantime, the number of people claiming housing benefit has increased by more than half a million. since 2016, a co-ownership and inexpensive housing programme has been implemented. co-ownership involves payment of rent for the unacquired part of the house. this programme places great emphasis on house ownership and does not provide any subsidies for social housing rental. in the area of social housing, perpetual rental has been abolished with the introduction of temporary contracts (up to 10 years). the programme offering the right to purchase a dwelling at a discounted rate was extended to include cooperative housing apart from social housing. within the social welfare system there are housing benefits available for people who require support due to high maintenance costs (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). until 2015, spain had to face the consequences of the housing crisis, which was reflected in a decline in the number of new homes built, a fall in prices, an increase in vacancy rates and a decrease in the availability of housing for the population. traditionally, in spain it is much more preferred to own a home. however, the crisis affected these preferences by increasing 64 | paweł ulman interest in housing rentals, especially among young people. only 2.5% of households use the public rental system in spain. the housing plan (lasting until 2017) focuses on the promotion of flats for rent, including public rental through a system of subsidies for private companies with the right to build dwellings, public authorities, foundations and associations. a programme was also established to transform empty private dwellings into cheap rental apartments. the existing housing improvement measures in spain include: subsidised mortgage loans; rent allowances; support for evicted residents; financing the supply of housing for rent; financing of energy efficiency improvements; financing of maintenance and accessibility measures; urban and rural regeneration programme; subsidies for young people; and housing programmes and subsidies for the elderly (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). in poland, the number of homes per 1000 inhabitants is still one of the lowest in the eu. successive governments over the last 20 years have introduced various programmes aimed at improving the housing situation of polish households, but so far their effectiveness has not been high in this respect. in poland, private ownership of a home is preferred, which is reflected in the relatively easy transformation of home ownership from cooperative to private. in recent years, the price-based availability of flats in poland has improved. this was caused by the relative stability of prices, low interest rates on housing loans (mortgage loans) and growing salaries. on the other hand, one should not forget the limitations of this availability resulting from stricter conditions for granting mortgage loans and the problems faced by borrowers with foreign currency loans. the first government initiative to support housing construction in poland in the 1990s for low-income households was a system of support for the supply of homes for rent with moderate rent amounts, under which social building associations and the national housing fund were established, which was dissolved in 2009 and its tasks were taken over by bank gospodarstwa krajowego. other programmes supporting access to housing implemented in poland include: “rodzina na swoim” (“family with own home”), “mieszkanie dla młodych” (“home for young people”) and the national housing programme “mieszkanie plus” (“home plus”). a slightly different initiative is the housing for rent fund, which was established in order to make housing rental available to people who cannot afford to pay rent at market prices or who are not creditworthy (pittini, koessl, dijol, lakatos, & ghekiere, 2017). to sum up the problem of housing policy in the eu, it is worth mentioning that in june 2019 the european commission published recommendations for member states in the field of housing policy, stressing the importance of social housing and affordable housing. countries such as ireland, germany, latvia, luxembourg and slovakia are affected by these problems (housing europe, 2019). in addition, an in-depth analysis of housing policies in selected european countries can be found in (treanor, 2015) and about contemporary housing policy challenges is written in (unchsud, 2017). material and methods statistical data and research method for the purpose of this article, data from the european quality of life survey (eqls), fourth edition, carried out by eurofound in 2016 and 2017 in 33 eu and other european countries, was used. the total size of the dataset was 36908 observations and the sample size for individual countries was not less than 1000. eqls is a quality of life survey documenting standard of residency in poland and selected european countries… | 65 the living conditions and social situation of the population in europe. housing issues are undoubtedly an important element of the standard of living and quality of life, so the questionnaire included a number of questions referring directly or indirectly to the housing conditions of the respondents and their households. for the purposes of the study on the standard of residency, three areas were distinguished: the physical characteristics of the dwelling and the financial possibilities of maintaining it (1); the quality of the neighbourhood and the environment (2); the availability of services in the vicinity of the dwelling (3). the full list of variables with their original codes is provided in table 1. table 1. the list of variables with their original codes form eqls 2016 variable code variable description field y16_q25a shortage of space the physical characteristics of the dwelling and the financial possibilities of maintaining it (1) y16_q25b rot in windows, doors or floors y16_q25c damp or leaks in walls or roof y16_q25d lack of indoor flushing toilet y16_q25e lack of bath or shower y16_q25f lack of facilities (heating or cooling) to keep a comfortable temperature at home y16_q23 number of rooms in accommodation / per capita y16_q26 likelihood of having to leave accommodation due to affordability y16_q54a neighbourhood problems: noise the quality of the neighbourhood and the environment (2) y16_q54b neighbourhood problems: air quality y16_q54c neighbourhood problems: litter or rubbish on the street y16_q54d neighbourhood problems: heavy traffic y16_q55a i feel safe when i walk alone after dark y16_q55b i feel safe from crime when i am at home alone at night y16_q56a access to banking facilities the availability of services in the vicinity of the dwelling (3) y16_q56b access to public transport y16_q56c access to cinema, theatre or cultural centre y16_q56d access to recreational or green areas y16_q56e access to grocery shop or supermarket y16_q56f access to recycling services source: based on datafile from eqls 2016. apart from the abovementioned variables, the eqls data set contains one variable covering the results of the measurement on a 10-point scale of satisfaction with living conditions (variable q6d). the need to study complex socio-economic phenomena in a multidimensional way using synthetic measures of the level of development or e.g. poverty began to appear in the scientific literature since the 1970s. in order to assess the economic status including non-income information about the surveyed units (individuals, households and countries) in the context of inequality and social welfare, among others, wrote kolm (1977), atkinson and bourguignon (1982), maasoumi (1986), tsui (1995; 1999), weymark (2006), aristei and bracalente (2011). in some cases, the authors combined different indicators in order to obtain a multidimensional index of standard of living, economic status or poverty. for example, anand and sen (1997) described the possibilities of using the synthetic index of human poverty at the macro level for various systems of weights of partial indexes. 66 | paweł ulman whereas at micro level smeedeing et al. (1993) studied effect of non-cash income (education, health and housing) among others on living standard. in order to make a comprehensive statistical comparative analysis of the objects (countries) due to complex phenomena, methods of linear ordering and hierarchical clustering are used in this work. the former facilitates projection of points representing countries placed in a multidimensional space of variables on a straight line. this in turn makes it possible to establish the position of a given country in the hierarchy of countries based on the studied phenomenon (housing situation). among the methods of linear ordering we can distinguish methods based on synthetic variables, whose general idea boils down to aggregation of a set of variables describing objects in a multidimensional system. this approach is widely used in the study of complex socio-economic phenomena, such as levels of development, prosperity, poverty, etc. in the case of hierarchical clustering methods, the key result is the ability to associate a given object with a larger number of other objects without defining the order of these objects. this connection leads to the consequent grouping of these objects. both methodological approaches will be used for further consideration. in order to aggregate information from different variables, it is necessary to standardise the variables. of the many possibilities, the zero-unitary method is frequently used, where primary variables are normalized according to the formula: ��� = ��� − min {��� }���� ���� � − ���� {��� } (1) where: xij denotes the value of the j-th variable for the i-th object. the formula above is applied to variables that are developmental stimuli measured on at least an interval scale. due to the fact that the objects are states, in the case of dichotomous variables, the value of such a variable (xij) for a given country is the share of responses given by those respondents who assess housing conditions as good among all respondents. for example, variable q25a (too little space in the home) has two categories: yes, no. on the basis of this variable, the proportion of “no” answers is calculated for each country and becomes a variable (xij), describing one of the dimensions of the housing conditions. the higher the share, the better the housing situation in the country. in this way, all such variables are stimulants of housing conditions. where a primary variable is characterised by more than two categories, the conversion should be slightly different. first, we determine the share of the respondents’ responses for each category of the variable. then we apply the formula for obtaining one value (for a given country) for the xij variable: ��� = ∑ � ∗ ����������� − 1 (2) where: wijs is the share of respondents who chose the s-th category of response to the problem from the original j-th variable (order variable with s categories) for the i-th country. of course, the order of these categories must reflect increasing improvement in housing conditions. the result is in the range from 0 to 1, where 0 indicates a situation where all the respondents in the country would indicate the worst housing situation with regard to the standard of residency in poland and selected european countries… | 67 variable under consideration and 1 is the opposite. values of the variable xij obtained according to the formula (2) are not interpretable but make it possible to assess and compare the housing situation in the countries surveyed at the level of the j-th variable. after application of formula (1) for variables xij a weighted average was calculated for the three areas. the weighing system was selected based on the proposal of betti and verma (1999). it takes into account the discriminatory and information capacity of variables. discriminatory ability are most often assessed by measuring the variation level of the variable, while the information capacity is measured on the basis of the level of the given variable’s correlation with all the other variables. the said system of weights can thus be expressed as follows: � � = � �! ∙ � �# , h = 1, 2, …, m; j = 1, 2, …, kh (3) where: w%&' is the measure of the information level of the j-th variable in the h-th field; � �# is the measure of the discriminatory capacity of the j-th variable in the h-th field. defining weights based on individual correlated variables is performed to favor most of these variables that are at least correlated with some other variables, and vice versa, the least rewarded are those with the highest correlation. applying the following formula implements this requirement: � �! = ( 11 + ∑ *+,-.,-.0 * |+,-.,-.0 < +,-.∗3-�0�� 4 ( 1 ∑ *+,-.,-.0 * |3-�0�� +,-.,-.0 ≥ +,-.∗ 4 6, 67 = 1,2, … , : ; ℎ = 1,2, … , � (4) where: +,-.,-.0 is the correlation coefficient of housing standard corresponding to j-th and j’-th variable in the h-th field; +,-.∗ is the threshold value of the correlation coefficient of housing standard due to the j-th variable in the h-th field that can be evaluated as follows: +,-.∗ = min� max�7 *+,-.,-.0 * , j,j’ = 1, 2, …, kh; j ≠ j’. after calculating the weighted average for each country and area, the overall synthetic variable was calculated as the arithmetic mean of the area averages. the procedure presented above allowed for linear ordering of the surveyed countries due to their standard of living, while in the case of hierarchical clustering, ward agglomeration procedure with the use of euclidean distance was used. in the case of linear ordering of countries, the division of objects (countries) into classes can be done according to the following formula: (1) @�: �� < � − �b�c (2) @d: � > �� ≥ �̅ − �b�c (3) @g: � + �b�c > �� ≥ � (4) @h: �� ≥ � + �b�c, (5) where: �̅ arithmetic mean of the synthetic variable; s(s) standard deviation of the synthetic variable. 68 | paweł ulman empirical results first of all, the results of the structure of the responses to the question of satisfaction with accommodation are presented. figure 1 presents the results of this structure for selected eu countries. figure 1. satisfaction with accommodation – measurement for selected eu countries source: own calculations based on data from eqls 2016. in general, in all the countries presented, the respondents most often express a high level of satisfaction with their place of residency. the dominant rating for great britain, poland and sweden is 10 (very satisfied), while for france and germany it is 8 and for spain it is 7. it is also worth noting that low ratings for satisfaction with residency conditions (lower than 6) were the most common in poland, which suggests a relatively large variation in satisfaction in poland in relation to the countries presented. taking into account the other countries (apart from the countries presented in the chart), a low level of satisfaction was observed the most often in albania and the highest – in austria and denmark. another frequently used indicator of the housing situation (standard of living) is the number of rooms per person living in the housing unit. figure 2 shows the values of this indicator for the european countries surveyed, highlighting selected eu countries. by far the worst housing situation is in the balkans. poland is also characterised by a relatively low number of rooms per capita (1.15) and is far behind from the other 5 countries, with the best situation in the uk. among all the countries surveyed with eqls, belgium had the highest number of rooms per capita (2.25) and albania the lowest (0.65). it is worth noting that the countries differ significantly due to the adopted measure of the standard of living. the gap between belgium and albania points to a generally worse housing situation for the population in albania in both relative and absolute terms. in addition, it can also be seen that on the left-hand side of figure 2 (with lower 0.00 5.00 10.00 15.00 20.00 25.00 30.00 35.00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 satisfaction with accommodation germany spain france poland sweden united kingdom standard of residency in poland and selected european countries… | 69 values) are mainly post-socialist countries, while on the right-hand side are western european countries. this shows that despite various problems in the housing market in the latter group of countries, the citizens of these countries are still in a better housing situation than the population of eastern european countries, even after 25 years since the beginning of the systemic transformation in the region. figure 2. number of rooms per person in european countries source: own calculations based on data from eqls 2016. table 2 summarises the results of the comprehensive assessment of the standard of residency in the examined european countries. the first part of the table presents the synthetic value of the measure of the standard of residency in the first area – the physical characteristics of the home and its maintenance, the second area – the quality of the neighbourhood and surroundings, the third area – the availability of services in the surroundings of the home and in the overall system. in the second part of the table, the rankings of the surveyed european countries are similarly presented based on the standard of residency of the population. in general, no country has obtained the highest score for the standard of residency in all areas. the closest to achieving this was the netherlands, which was ranked first in two areas: first and third, as in terms of the overall evaluation. sweden achieved evenly high ratings for the standard of residency. whereas turkey, albania and montenegro have the lowest ratings for housing standards. taking into account the highlighted countries (france, germany, spain, sweden, great britain and poland), it is worth noting that poland does not differ much from most of them. only sweden is the undisputed leader in the hierarchy of countries based on their standard of residency. this result differs positively from the assessment of poland’s housing situation made on the basis of commonly used indicators, such as the one presented in figure 2. this shows that it is worth looking at the assessment of housing conditions (housing standard) from a multidimensional perspective for greater accuracy, because this standard is a multidimensional phenomenon. 0 0.5 1 1.5 2 2.5 a lb a n ia m o n te n e g ro f y r o f m a ce d o n ia t u rk e y s e rb ia la tv ia c ro a ti a r o m a n ia p o la n d h u n g a ry g re e ce b u lg a ri a s lo ve n ia li th u a n ia s lo va ki a c ze ch r e p u b lic c yp ru s e st o n ia s p a in it a ly p o rt u g a l a u st ri a m a lt a g e rm a n y f in la n d ir e la n d s w e d e n f ra n ce u n it e d k in g d o m lu xe m b o u rg d e n m a rk n e th e rl a n d s b e lg iu m number of rooms per capita 70 | paweł ulman table 2. values of a synthetic measure of the standard of residency and ranking of countries due to the standard of residency country synthetic measure ranking field 1 field 2 field 3 total field 1 field 2 field 3 total albania 0.524 0.483 0.366 0.458 32 23 26 31 austria 0.876 0.692 0.694 0.754 3 11 10 5 belgium 0.742 0.395 0.481 0.539 14 27 22 24 bulgaria 0.718 0.288 0.686 0.564 19 32 11 23 croatia 0.704 0.531 0.260 0.498 21 20 30 26 cyprus 0.730 0.545 0.925 0.734 17 18 2 8 czech republic 0.738 0.363 0.594 0.565 15 29 17 22 denmark 0.832 0.879 0.877 0.863 8 2 4 2 estonia 0.708 0.741 0.603 0.684 20 8 16 11 finland 0.885 0.985 0.533 0.801 2 1 19 4 france 0.696 0.700 0.371 0.589 23 9 25 20 fyr of macedonia 0.643 0.396 0.412 0.484 28 26 24 28 germany 0.876 0.514 0.629 0.673 4 21 14 13 greece 0.652 0.351 0.746 0.583 27 30 8 21 hungary 0.738 0.694 0.415 0.615 16 10 23 18 ireland 0.826 0.794 0.612 0.744 10 5 15 7 italy 0.730 0.383 0.299 0.471 18 28 29 30 latvia 0.604 0.667 0.721 0.664 30 14 9 15 lithuania 0.655 0.563 0.779 0.666 26 16 5 14 luxembourg 0.817 0.667 0.749 0.744 11 13 7 6 malta 0.842 0.301 0.634 0.592 6 31 13 19 montenegro 0.631 0.439 0.202 0.424 29 25 31 32 netherlands 0.941 0.784 0.945 0.890 1 6 1 1 poland 0.753 0.680 0.510 0.648 13 12 21 16 portugal 0.702 0.751 0.154 0.536 22 7 33 25 romania 0.580 0.509 0.354 0.481 31 22 28 29 serbia 0.658 0.469 0.365 0.497 25 24 27 27 slovakia 0.840 0.541 0.645 0.676 7 19 12 12 slovenia 0.800 0.807 0.556 0.721 12 4 18 9 spain 0.688 0.656 0.531 0.625 24 15 20 17 sweden 0.859 0.838 0.890 0.862 5 3 3 3 turkey 0.272 0.125 0.157 0.185 33 33 32 33 united kingdom 0.827 0.551 0.758 0.712 9 17 6 10 source: own calculations based on data from eqls 2016. figure 3 presents the division of european countries into four groups, based on the standard of residency in three areas and the overall assessment of this standard. the division was made using formula (5). figure 3 graphically confirms the previous conclusions. looking at poland, we can see that in areas 1 and 2 it falls in the third group (in the hierarchy of groups 1 to 4). finally, based on the general assessment of the standard of residency, poland can also be included in the third group of countries. it is also worth noting that the standard of residency in italy was poorly rated, which is also confirmed by the results in table 2. standard of residency in poland and selected european countries… | 71 figure 3. division of european countries by standard of residency based on area and overall assessment – linear ordering source: own calculations based on data from eqls 2016. in principle, the classification of countries in figure 4 also confirms previous conclusions. however, it is worth remembering that tree diagrams are the result of applying clustering of objects, i.e. they provide information about the similarity of individual countries and not about their ordering. in interpreting the composition of the groups, an attempt may be made to assign them a level of residency standard and to establish a hierarchy, although this is not the primary objective of clustering. taking into account poland in the arrangement of all variables, it fell in the same group as spain, then as france and then as austria, ireland, slovenia and finland. analysing the classification of countries based on the three synthetic variables, poland shows similarities to spain, then estonia and then to france and hungary. conclusions undoubtedly, the issue of housing and social and economic policy in this area is an important and still topical research and practical issue. the question of how to shape the housing policy (in social and economic terms) in order to increase the level of satisfaction of the housing need, both in terms of quantity and quality, is still relevant. unfortunately, there is no easy and unambiguous answer to this question. an overview of policies in eu 72 | paweł ulman figure 4. division of european countries by standard of residency based on area and overall assessment – hierarchical clustering source: own calculations based on data from eqls 2016. standard of residency in poland and selected european countries… | 73 countries shows that the solutions to the “housing problem” are sometimes very different and often linked to the financial capacity of the country over a given period of time. it is therefore difficult to compare the effectiveness of this policy in terms of specific solutions, which does not prevent final (overall) comparisons of its outcomes. it should also be remembered that these effects are the result of a number of more long-term and well thought-out as well as short-term and timely actions, which means that housing policy and its current effects should be viewed in the long term. the results presented in the paper show – obviously, not in the full scope – the effects of housing policy in european countries, although it is worth remembering that the standard of residency is not just the result sensu stricto of the state housing policy. these results were based on a multidimensional approach to the assessment of the standard of residency. it undoubtedly has advantages over the use of single and numerically limited indicators of the housing situation. the advantage is that as much information as possible on this situation, covering both its quantitative and qualitative aspects, is taken into account. however, the problem is access to comparable data, access to data containing relevant information on the housing situation (relevant indicators) and methodological solutions concerning the construction of a synthetic variable and grouping of the countries surveyed. the researcher has to decide on the manner of aggregation of individual indicators (their selection, standardization, weighting, aggregation formula) and on the number of groups of countries or the threshold for their differentiation. nevertheless, it seems that this approach sheds a different (perhaps new) light on the housing situation – here in terms of the standard of residency in comparative research. the evidence is a much better assessment of the situation in poland in relation to other countries than the one made on the basis of an index relating to the number of apartments or the number of rooms per specified number of persons. moreover, having individual data allows further research to monitor the standard of residency of social groups distinguished on the basis of specific socio-economic characteristics, which in turn will allow for comparison of the housing situation of these groups, both within a given country and between countries. to this end, it is possible to use, for example, a multidimensional approach to measuring the quality of housing based on the fuzzy set theory, widely used in research on the assessment of poverty risk. references anand, s., & sen, a. (1997). concepts of human development and poverty: a multidimensional perspective. new york: united nations development programme. aristei, d., & bracalente, b. (2011). measuring multidimensional inequality and well-being: methods and empirical applications to italian regions. statistica, lxxi (2), 239-266. atkinson, a.b., & bourguignon, f. (1982). the comparison of multi-dimensional distributions of economic status. review of economic studies, xlix, 183-201. betti, g., & verma, v. (1999). measuring the degree of poverty in a dynamic and comparative context: a multi-dimensional approach using fuzzy set theory. in proceedings from iccs-vi: the sixth islamic countries conference on statistical sciences, 11, 289-301. fordham, r., finlay, s., gardner, j., macmillan, a., muldoon, c., taylor, g., & welch, g. (2018). housing need and the need for housing. new york: routledge. 74 | paweł ulman housing europe (2019). a stronger focus on affordable and social housing in the 2019 csrs. a housing europe analysis. retrieved from http://www.housingeurope.eu/resource-1303/a-stronger-focus-on-affordable-and-social-housing-in-the-2019-csrs. kolm, s.c. (1977). multidimensional egalitarianism. quarterly journal of economics, 91, 1-13. kwarciński, t., & ulman, p. (2018). a hybrid version of well-being: an attempt at operationalization. zarządzanie publiczne, 4 (46), 30-49. doi 10.15678/zp.2018.46.4.03 lis, p. (2011). cele i instrumenty społecznej polityki mieszkaniowej. in: j. dzieciuchowicz (ed.), współczesne przemiany środowiska mieszkaniowego – wybrane problemy (9-28). łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. maasoumi, e. (1986). the measurement and decomposition of multidimensional inequality. econometrica, 54, 771-779. pittini, a., koessl, g., dijol, j., lakatos, e., & ghekiere, l. (2017). the state of housing in the eu 2017. a housing europe review. brussels: the european federation of public, cooperative and social housing. salomon, m., & muzioł-węcławowicz, a. (eds.) (2015). mieszkalnictwo w polsce. analiza wybranych obszarów polityki mieszkaniowej. warszawa: habitat for humanity poland. seling, t., milligan, v., phibbs, p., & thompson, a. (2008). reconceptualizing housing need in the context of 21st century australian housing policy. ahuri positioning paper, 110. smeeding, t., saunders, p., coder, j., jenkins, s.p., fritzell, j., hagenaars, a., hauser, r., & wolfson m. (1993). poverty, inequality and family living standards impacts across seven nations: the effect of non-cash subsidies for health, education and housing. review of income and wealth, 39, 229-256. soltes, e., & ulman, p. (2015). the monetary and non-monetary aspects of poverty in poland and slovakia. entrepreneurial business and economics review 3 (1), 61-73. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030105 stone, m.e. (1993). human needs and housing affordability. in: m.e. stone, shelter poverty: new ideas on housing affordability (13-31). philadelphia: temple university press. treanor, d. (2015). housing polices in europe. m3 housing ltd. tsui, k.y. (1995). multidimensional generalizations of the relative and absolute inequality indices: the atkinson-kolm-sen approach. journal of economic theory, 67, 251-265. tsui, k.y. (1999). multidimensional inequality and multidimensional generalized entropy measure: an axiomatic derivation. social choice and welfare, 16, 145-157. unchsud (2017). habitat iii policy papers: policy paper 10 housing policies. new york: united nations – united nations conference on housing and sustainable urban development. weymark, j.a. (2006). the normative approach to the measurement of multidimensional inequality. in: f. farina, e. savaglio (eds.), inequality and economic integration (303-328). london: routledge. wiśniewski, a., & śleszyński, d. (1976). koncepcja hierarchicznej struktury potrzeb w teorii abrahama h. maslowa. studia philosophiae christianae, 12(2), 191-199. wójciaczyk, w. (2016). analiza porównawcza sytuacji mieszkaniowej w wybranych krajach unii europejskiej. zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie 3(951), 81-98. doi: 10.15678/znuek.2016.0951.0306 ytrehus, s. (2000). interpretation of housing needs? a critical discussion. housing, theory and society, 17(4), 166-174. doi: 10.1080/140360900300108591 standard of residency in poland and selected european countries… | 75 author paweł ulman associate professor of cracow university of economics. his research interests include social statistics: income distribution, poverty, well-being, quality of life, economic discrimination, economic activity. correspondence to: prof. paweł ulman phd, cracow university of economics, department of statistics, ul. rakowicka 27, 31-510 krakow, poland, e-mail: ulmanp@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1911-8821 acknowledgements and financial disclosure the publication was funded by appropriations of the faculty of management at the university of economics in krakow, as a grant to maintain the research capacity. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. aib18-11-gubik andrea-pp177 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. the role of university in influencing the entrepreneurial intention of university students andrea s. gubik a, zoltan bartha b a university of miskolc, hungary, getgubik@uni-miskolc.hu b university of miskolc, hungary, zoltan.bartha@ekon.me abstract in this paper we identify the factors of university student entrepreneur’s entrepreneurial motivations, and we check the nature of the relationship of these factors with university level entrepreneurship education characteristics. the 2016 data of the global university entrepreneurial spirit students’ survey was used for the tests in the four visegrad countries: the czech republic, hungary, poland, and slovakia. we define five factors of entrepreneurial motivation: customer focus, social mission, collective/community goals, individual goals and competition/market focus. entrepreneurship education characteristics are weakly correlated with some of these factors. the strongest relationship can be detected in case of competition/market focus. our findings suggest that university level entrepreneurship education in the visegrad region might influence the analytical skills of young entrepreneurs, but the social and community mission of the student entrepreneurs are less developed. we conclude that entrepreneurship education should focus more on the development of these intrinsic motivations. keywords: entrepreneurial motivation; entrepreneurship education; guesss; student entrepreneurship; visegrad countries jel codes: i26, l26 178 | andrea s. gubik, zoltan bartha introduction the connection between economic growth and entrepreneurship assumed by theoretical models, and backed by empirical tests (e.g. van stel et al., 2005) directs a lot of attention toward entrepreneurship education. entrepreneurship education, if done properly, should encourage the young to start and run competitive businesses. given that the entrepreneurial activity, and especially the efficacy of the enterprises is relatively weak among the visegrad countries (acs et al., 2016), entrepreneurship education is important in the region. this paper uses data gained from the 2016 global university entrepreneurial spirit students’ survey to identify the main motivation factors of university student entrepreneurs (which greatly impact the entrepreneurial intention). following the cluster analysis, we test the relationship between the motivation factors, and different variables of entrepreneurship education at visegrad country universities. the goal is to uncover factors that could have a positive impact on the entrepreneurial motivation, which generates positive changes in entrepreneurial intentions, and leads to higher and more effective entrepreneurial activity. we start the paper with a literature review on entrepreneurship education, and its effect on intentions, followed by a review of entrepreneurial intentions. section two describes the data gained from the guesss database. the presentation of our results in chapter three is followed by the discussion and conclusion section. literature review the literature on the actual effect of entrepreneurship education on entrepreneurial intentions and activity is very diverse, and non-conclusive. the defining of entrepreneurship education, as a start, is viewed very differently by the experts. some (e.g. alberti, 1999) take a rather strict approach, and see entrepreneurship education as the combination of passing on theoretical knowledge, and actually helping students in starting their own businesses. this latter element is not regarded as a necessary component by the majority of the scholars doing research on the field. three different models can be identified in this field: knowledge transfer, and business plan creation (sanchez, 2011); experimental education through entrepreneurial projects (bechard & gregoire, 2005); and problem-solving through interaction (gilbert, 2012). fayolle and gailly (2014) identify five levels of entrepreneurship education (transferring know-why, know-how, knowwho, know-when, and know-what). it may seem trivial that the effect of education is positive on entrepreneurial intentions, but as it is showed in detail by weber et al. (2009), education may even decrease intentions, if students taking part in it realise the risks and dangers associated with the entrepreneurial activity. nonetheless, most empirical test show a positive impact of education on intentions (e.g. jones et al., 2008; bilic et al., 2011). the dominant model of entrepreneurial intentions is based on the theory of planned behaviour (ajzen, 1991), and the idea of the entrepreneurial event (shapero, 1982), and was developed by krueger and his associates. this linear model of entrepreneurial intentions suggests that intentions are influenced by perceived feasibility (self-efficacy, the confidence of the individual in successfully addressing the entrepreneurial challenges), 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 179 and by perceived desirability (the desire of the individual to start tasks related to entrepreneurship) (krueger et al., 2000). motivations in this model are drivers of the latter, perceived desirability (e.g. douglas, 2013; antonioli et al., 2016). existing motivational theories are mostly rooted in economics and psychology, and they often conflict with each other. one group of theories concentrates on the so called push factors; the so called drive theories. another one focuses on the pull factors; it is called the incentives approach. entrepreneurs are motivated by both achieving a certain success, and avoiding failure (deci, 1975). motivation can come internally (intrinsic motivation), and externally (extrinsic). intrinsic motivation comprises of intangible motives that endogenously foster an entrepreneur to make a move. the need for achievement, self-actualisation or reciprocity are all examples of such intrinsic motivations (nuttin, 1984). extrinsic motivation on the other hand refers to external rewards (e.g. recognition, monetary payoff). empirical tests confirm the idea that motivations influence behaviour, and so they are an important influencer of entrepreneurial intentions and activity. ryan and deci (2000) find that if the competence, relatedness and autonomy needs of the individual are satisfied, intrinsic motivation is the primary influencer. if, however, the above needs are not met, extrinsic motivators become dominant in behaviour. although not an empirical, but rather a theoretical investigation, benabou and tirole (2003) show in their analysis how intrinsic and extrinsic motivations effect the individual’s behaviour in different circumstances. sieger et al. (2016) investigate the social identity of entrepreneurs. they also use the guesss database, and concentrate on the same entrepreneurial motivation questions. following some adjustments (deleting some questions from the analysis), they establish three factors, that they identify as darwinian, communitarian, and missionary identities. they also find that there are significant regional differences in entrepreneurial identities among western regions. data and methods guesss (global university entrepreneurial spirit students’ survey) investigates entrepreneurial intentions and activities of university students. the survey explores the students’ career intentions, the families’ and students’ own businesses and investigates their motivations and goals, their orientation and behaviour in their business activity. it also analyses the role of higher education and culture in the decision. the first survey was conducted in 2003 with the participation of two countries. in 2016 50 countries had joined the project and 122,509 students sent their responses to the questionnaire. in the framework of this paper we investigate the sample of the visegrad countries (czech republic, hungary, poland and slovak republic). table 1 shows the distribution of the sample according to the countries and the descriptive statistics of the respondents. the share of entrepreneurs within the sample is not homogenous in the selected countries. the czech republic has the highest share with 10.1% of the respondents running a business of their own, while poland (3.8%) has the lowest share of entrepreneurs. 50.7% of the entrepreneurs is self-employed, and the ratio of micro enterprises is also high in all visegrad countries. there is considerable heterogeneity in the sample ac180 | andrea s. gubik, zoltan bartha cording to firm size: poland has the lowest share of entrepreneurs among university students, but the highest share of larger firms. table 1. descriptive statistics of the visegrad four respondents (2016) country study level, sex % area of studies % hungary 5,182 respondents undergraduate 73.1 arts / humanities 3.8 graduate 14.4 engineering 28.0 other 12.5 human medicine / health sciences 15.5 female 58.6 law & economics 33.2 male 41.4 mathematics and natural sciences 4.6 art sciences 0.5 social sciences 4.7 other 9.7 poland 6,388 respondents undergraduate 73.9 arts / humanities 3.8 graduate 22.9 engineering 24.5 other 3.2 human medicine / health sciences 7.2 female 64.4 law & economics 31.7 male 35.6 mathematics and natural sciences 4.9 art sciences 0.1 social sciences 7.7 other 20.0 czech republic 1,135 respondents undergraduate 57.2 arts / humanities 5.1 graduate 39.7 engineering 20.0 other 3.1 human medicine / health sciences 4.1 female 62.2 law & economics 46.6 male 37.8 mathematics and natural sciences 4.8 art sciences 3.5 social sciences 2.5 other 13.5 slovak republic 3,266 respondents undergraduate 56.3 arts / humanities 11.6 graduate 37.3 engineering 10.4 other 6.4 human medicine / health sciences 7.8 female 71.0 law & economics 38.2 male 29.0 mathematics and natural sciences 9.1 art sciences 0.9 social sciences 12.9 other 9.1 source: own calculations based on guesss 2016 database; arts / humanities (linguistics, cultural studies, religion, philosophy, history); social sciences (psychology, politics, educational science); engineering (including computer sciences and architecture); art sciences (art, design, dramatics, music). mainly descriptive statistics were used to describe entrepreneurial motivations in the visegrad countries, and the stochastic relationships among the variables were tested. we consider these methods appropriate for highlighting the main differences among the analysed countries’ entrepreneurs. spss 25.0 software was used for the analyses. the structure of the tables follows the logic of the output tables of the software. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 181 table 2. the share of those who answered yes to the question: are you already running your own business / are you already self-employed? ratio of entrepreneurs within this self employed micro small medium large poland 3.8 45 45 7 3.1 0 czech republic 10.1 53.4 42.7 2.9 1 0 slovak republic 6.9 58.3 39.4 2.3 0 0 hungary 5.6 48.4 47.7 3.9 0 0 source: own study. results factors of entrepreneurial motivation the motivation and goals were surveyed by question 9.2 of guesss. the first batch of questions discovered the motivations that were most important when starting the business, the second investigated the primary motives of the founders and the third batch of questions concentrated on the most important goals during the operation of the firm (for the list of questions see table 3). there are significant differences among countries in case of all motives and goals (the value of eta is between 0.15 and 0.3, p=0,000). further differences can be detected according to sex, age, evaluation of the higher education environment, and study field. the outcomes, however, are very difficult to map because of the high number of variables. in order to decrease the number of variables, and to get a better idea of the background structure, a factor analysis was conducted, and 5 factors were identified.1 the value of the kaiser-meyer-olkin is 0.89, which means that our data are perfectly suited for a factor analysis. the 5 factors explain 69.78% of the total variance. table 3 shows the factor weights of all the variables belonging to our 5 factors. based on the factor analysis we can conclude that there are 5 distinctive motivations of university student entrepreneurs in the cee countries: 1) having a strong customer focus; 2) following social missions; 3) concentrating on community goals; 4) pursuing individual goals; and 5) concentrating on market competition. in the following section we provide a short description of the 5 factors. 1. customer focus: the first motivation factor is to identify and serve the special needs of the customers, which also means that the entrepreneurs with a strong customer focus motivation tend to focus on a specific group of customers instead of the wider public. the customer focus is an intrinsic motivations, and it has four components in our analysis (see component 1 in table 3). 1 for a better fit, we have excluded three variables from the analysis. these are the following: … to have thoroughly analysed the financial prospects of my business; …to do something that allows me to enact values which are core to who i am; … to solve a societal problem that private businesses usually fail to address (such as social injustice, environmental protection). 182 | andrea s. gubik, zoltan bartha 2. social mission: one of the motivators is to follow a strong societal agenda, play a proactive role in trying to change the society, solve social problems, and spread specific values in the community. the social mission is a purely intrinsic motivation that includes five variables according to our analysis (see component 2 in table 3). table 3. factor weights and factors of entrepreneurial motivations rotated component matrixa component 1 2 3 4 5 … to be able to express to my customers that i fundamentally share their views, interests and values. .800 … to convey to my customers that i want to satisfy their needs rather than just to do business. .780 … to provide a product/service that is useful to a group of people that i strongly identify with (e.g., friends, colleagues, club, community). .739 … to be true in serving a group of people that i strongly identify with (e.g., friends, colleagues, club, community). .719 … to make the world a “better place” (e.g., by pursuing social justice, protecting the environment). .811 … to be a highly responsible citizen of our world. .716 … to convince others that private firms are indeed able to address the type of societal challenges that my firm addresses (e.g., social justice, environmental protection). .705 … to have a strong focus on what the firm is able to achieve for society-atlarge. .679 … to play a proactive role in changing how the world operates. .652 ... to play a proactive role in shaping the activities of a group of people that i strongly identify with (e.g., friends, colleagues, club, community). .791 … to solve a specific problem for a group of people that i strongly identify with (e.g., friends, colleagues, club, community). .765 … to support and advance a group of people that i strongly identify with. .598 … to have a strong focus on a group of people that i strongly identify with (e.g., friends, colleagues, club, community). .597 … to be able to signal my capabilities to others (i.e., future employers, colleagues). .439 … to mainly achieve financial success. .880 … to make money and become rich. .844 … to advance my career in the business world. .659 … to have a strong focus on what my firm can achieve vis-à-vis the competition. .845 … to establish a strong competitive advantage and significantly outperform other firms in my domain. .836 … to operate my firm on the basis of solid management practices. .540 source: own elaboration; extraction method: principal component analysis. rotation method: varimax with kaiser normalization. a. rotation converged in 8 iterations. 3. social mission: one of the motivators is to follow a strong societal agenda, play a proactive role in trying to change the society, solve social problems, and spread spe5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 183 cific values in the community. the social mission is a purely intrinsic motivation that includes five variables according to our analysis (see component 2 in table 3). 4. collective/community goals: similarly to the previous one (factor 2), this factor also includes variables that are focused on solving social challenges, and playing a proactive role in the community. the difference between the two factors is the scope: while factor 2 includes goals that concern the society as a whole, factor 3 is limited to smaller, specific communities. in this sense, factor 3 is the closest to the motivations of the social entrepreneurs. five variables form our final factor (see component 3 in table 3). 5. individual goals: factor 4 is the only one in our analysis that includes extrinsic motivations (financial success, career advancement etc.) (see component 4 in table 3). 6. competition/market focus: the final group of motivators prompt to an analytical focus (the goal is to have a very good understanding about the market position of the firm, about the strength and opportunities), and the strong will to compete and to outperform the competitors. yet another intrinsic motivation, with three variables (see component 5 in table 3). the influence of education guesss has three groups of questions that can be used to check the impact of education on the entrepreneurial process. the first one asked the students to evaluate the entrepreneurial nature of the university’s environment. respondents were asked to give their evaluations on a 1-7 likert scale. hungarian responses had the lowest score, while the mean of polish answers was the highest. the kruskal-wallis test shows that there are significant differences among the countries in this area. table 4. students’ evaluation of the universities’ entrepreneurial environment in the visegrad countries hungary poland czech republic slovak republic the atmosphere at my university inspires me to develop ideas for new businesses 3.63 4.00 3.92 3.47 there is a favourable climate for becoming an entrepreneur at my university 3.64 4.19 3.79 3.42 at my university, students are encouraged to engage in entrepreneurial activities 3.55 4.42 3.80 3.49 source: own study. the second group of question was phrased to evaluate the courses and training concentrating on the development of entrepreneurial knowledge and skills. the visegrad countries have different means in this area as well (proved again by the results of the kruskal-wallis test). the third group of questions surveyed the presence of entrepreneurship-related courses in the curricula. according to the responses, almost half of the students has not had any courses that had entrepreneurship as the main topic. the ratio is worst in the czech republic (53.2%), and best in poland, where only 30% of the respondents reported that they did not have any entrepreneurial courses. 184 | andrea s. gubik, zoltan bartha table 5. students’ evaluation of the courses and training offered by the universities on entrepreneurship hungary poland czech republic slovak republic …increased my understanding of the actions someone has to take to start a business. 3.72 3.84 3.93 3.55 …enhanced my practical management skills in order to start a business. 3.65 4.10 3.74 3.42 …enhanced my ability to develop networks. 4.37 4.05 4.05 3.90 …enhanced my ability to identify an opportunity. 4.45 4.57 4.01 4.00 source: own study. poland also takes the lead in elective entrepreneurial courses: 33% of the students have opted for such elective courses in the country. higher ratios can be found in compulsory entrepreneurial courses, but the differences among the visegrad countries are still there. poland is also a frontrunner in student participation in entrepreneurship programmes, as well as in the share of students who chose their respective universities mainly because of its strong entrepreneurial reputation. table 5. entrepreneurship courses in the visegrad country universities hungary poland czech republic slovak republic i have not attended a course on entrepreneurship so far. 44.4 30.4 53.2 40.0 i have attended at least one entrepreneurship course as elective. 26.4 33.0 28.1 24.5 i have attended at least one entrepreneurship course as compulsory part of my studies. 40.8 38.6 22.1 38.0 i am studying in a specific program on entrepreneurship. 3.0 27.4 7.1 11.7 i chose to study at this university mainly because of its strong entrepreneurial reputation. 4.7 12.3 3.8 8.9 the proportion of respondents who answered yes. source: own study. differences in responses are partially explained by the study field and level of the students, and also by the number of years spent at the universities, but if we control for these variables, there are still significant differences among the four countries. this was proved by running binomial logistic regression on the data. the influence of education on entrepreneurial motivations given that there is a strong correlation among the responses given to the questions evaluating the entrepreneurial atmosphere of the university, and also on the ones evaluating the courses and training, these variables can be combined. in both cases the mean of the responses was calculated, and then we tested whether there is a correlation between the means, and the entrepreneurial motivation factors. table 6 summarises the correlation coefficients. significant relationships can be detected in case of three factors: social mission (factor 2), collective/community focus (factor 3), and competi5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 185 tion/market focus (factor 5). the strongest correlation was found with factor 5, which is not surprising given that the typical entrepreneurship course focuses on knowledge related to market and competition evaluation, on analytical tools that help to boost the efficiency of the enterprise. table 6. correlation between the motivation factors, and the mean of two education-related variables: evaluation the entrepreneurial atmosphere of the university, and evaluation of the entrepreneurship-related courses and training (visegrad countries combined) university atmosphere studies costumer focus pearson correlation -.013 -.029 sig. (2-tailed) .712 .423 social mission pearson correlation .122** .145** sig. (2-tailed) .001 .000 collective / community focus pearson correlation .098** .133** sig. (2-tailed) .006 .000 individual focus pearson correlation .040 .036 sig. (2-tailed) .263 .311 competition / market focus pearson correlation .174** .198** sig. (2-tailed) .000 .000 ** correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). source: own study. country-level analysis reveals that it is only factor 5 (competition/market focus) which is correlated with the education variables in all countries. factor 3 (collective/community focus) is in significant correlation with the entrepreneurial course evaluation in three countries (slovakia is the exception). social mission (factor 2) on the other hand is only significantly correlated in hungary, and partially in poland. table 7. country-level correlation between the motivation factors, and the mean of two education-related variables university atmosphere studies hungary poland czech republic slovak republic hungary poland czech republic slovak republic costumer focus social mission .206** .235** .196** collective/community focus .174** .357** .166** .164* .261* individual focus .128* competition/market focus .165** .140* .209** .170** .178** .201* .259** ** correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed) * correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed) source: own study. the third group of variables (courses taken in the topic entrepreneurship) are only correlated with competition/market focus. the value of the factor increases if the re186 | andrea s. gubik, zoltan bartha spondent has taken such courses, but the value of the eta is low, so the relationship is low between the variables. discussion and conclusion we identified five factors of entrepreneurial motivation: 1) having a strong customer focus; 2) following social missions; 3) concentrating on community goals; 4) pursuing individual goals; and 5) concentrating on market competition. these factors explain around 70% of the variance in responses given to questions measuring the motivation of university students in the visegrad countries. three of the factors are clearly intrinsic, factor 4 is extrinsic, while factor 5 is complex. it includes intrinsic elements (the drive to beat the competitors, and be the best), but it also includes analytical elements such as market analysis, survey of competitors, the will to base the operation of the firm on solid management practices. we have also found that some features of university entrepreneurship education are correlated with the factors of entrepreneurial motivation. the correlation coefficients, however, suggest a weak relationship. the strongest relations could be identified in case of factor 5, competition/market focus. factor 5 is correlated with the university atmosphere (how much support the students believe the university atmosphere provides to develop their own business ideas), the evaluation of entrepreneurship-related courses (how useful the students found them to develop skills important for entrepreneurship), and also the participation in such entrepreneurship courses. the relationships are all positive, so higher and more efficient activity of the universities in these areas could increase the students’ competition drive. the university atmosphere and the course quality is also correlated with intrinsic motivations, like social mission (factor 2), and community focus (factor 3) in the visegrad region. a country-level analysis reveals, that these factors might be influenced by the education in poland, and in hungary. in the other countries the relationship is generally not significant. one of the conclusions we can draw from these findings is that universities could do better with their entrepreneurship education. they mostly influence the competition focus of the students, so the education has an effect on the know-what level of fayolle & gailly (2014), or bilic et al. (2011). these courses should be remade so that they would focus more on the social and community drives of the students. these motivations are already there, it is just not made clear to the students that these drives can be made real by starting a business on their own. one of the possibilities of further research is to focus on countries, especially hungary and poland, and even on those universities, where the social and community mission of students is stronger correlated with the education characteristics. this analysis has to be qualitative in nature, and could help in identifying factors crucial in strengthening the social motivation of the young entrepreneurs. the data used represent responses recorded in 2016. for this reason we cannot detect changes in the mind-set of students over time. although guesss is repeated every second year, the number of students who took part in at least two surveys is extremely limited, so time comparisons could not be made. this is one of the limitations of our results. another one is that guesss focuses on university students alone, while the entrepreneurial youth is wider than that. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 187 references acs, z., szerb, l., autio, e., & lloyd, a. 2016. global entrepreneurship index 2017, gedi – global entrepreneurship network, https://thegedi.org/2017-global-entrepreneurship-index/ ajzen, i. 1991. the theory of planned behavior. organizational behavior and human decision processes, 50(2), 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90029-s alberti, f. 1999. entrepreneurship education: scope and theory. c. salvato, p. davidsson and a. persson (eds.): entrepreneurial knowledge and learning: conceptual advances and directions for future research. jonkoping, jonkoping international business school. research report. antonioli, d., nicolli, f., ramaciotti, l., & rizzo, u. 2013. the effect of intrinsic and extrinsic motivations on academics’ entrepreneurial intention. administrative science, 6(4), 15. https://doi.org/10.3390/admsci6040015 bechard, j-p., & gregoire, d. 2005. entrepreneurship education research revisited: the case of higher education. academy of management learning & education, 4(1), 22-43. https://doi.org/10.2307/40214261 benabou, r., & tirole, j. 2003. intrinsic and extrinsic motivation. review of economic studies, 70(3), 489–520. https://doi.org/10.1111/1467-937x.00253 bilic, i., prka, a., & vidovic, g. 2011. how does education influence entrepreneurship orientation? case study of croatia. journal of contemporary management issues, 16 (1), 115-128. deci e.l. 1975. inequity and intrinsic motivation. in: intrinsic motivation. springer, boston, ma https://doi.org/10.1007/978-1-4613-4446-9_7 douglas, e. j. 2013. reconstructing entrepreneurial intentions to identify predisposition for growth. journal of business venturing, 28(5), 633-651. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2012.07.005 fayolle, a., & gailly, b. 2014. the impact of entrepreneurship education on entrepreneurial attitudes and intention: hysteresis and persistence. journal of small business management, 53(1), 75-93. https://doi.org/10.1111/jsbm.12065 fayolle, a., & lassas-clerc, n. 2006. assessing the impact of entrepreneurship education programmes: a new methodology. journal of european industrial training, 30, 701–720. gilbert, d. h. 2012. from chalk and talk to walking the walk. education + training, 54(2/3), 152166. https://doi.org/10.1108/00400911211210260 jones, p., jones, a., packham, g., & miller, c. 2008. student attitudes towards enterprise education in poland: a positive impact. education + training, 50(7), 597-614. https://doi.org/10.1108/00400910810909054 krueger, n. f., reilly, m. d., & carsrud, a. l. 2000. competing models of entrepreneurial intentions. journal of business venturing, 15(5-6), 411-432. https://doi.org/10.1016/s08839026(98)00033-0 nuttin j. 1984. motivation, planning, and action. leuven, belgium: leuven university press and lawrence erlbaum associates. ryan, r. m., & deci, e.l. 2000. self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. american psychologist, 55(1), 68–78. https://doi.org/10.1037//0003-066x.55.1.68 sanchez, j. c. 2011. university training for entrepreneurial competencies: its impact on intention of venture creation. the international entrepreneurship and management journal, 2, 239. shapero, a. 1982. social dimensions of entrepreneurship. in kent, c., sexton, d., vesper, k., (eds.): the encyclopedia of entrepreneurship,; englewood cliffs, nj, usa: prentice-hall, 72–90. 188 | andrea s. gubik, zoltan bartha sieger, p., gruber, m., fauchart, e., & zellweger, t. 2016. measuring the social identity of entrepreneurs: scale development and international validation. journal of business venturing, 31(5), 542-572. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2016.07.001 van stel, a., carree, m., & thurik, r. 2005. the effect of entrepreneurial activity on national economic growth. small business economics, 24(3), pp. 311-321. https://doi.org/10.1007/s11187-005-1996-6 weber, r., von graevenitz, g., & harhoff, d. 2009. the effects of entrepreneurship education. discussion paper 2009 11, munich school of management. s u g g e s t e d c i t a t i o n : gubik, a.s., & bartha, z. (2018). the role of university in influencing the entrepreneurial intention of university students. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-196). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this research was supported by the project no. efop-3.6.2-16-2017-00007, titled aspects on the development of intelligent, sustainable and inclusive society: social, technological, innovation networks in employment and digital economy. the project has been supported by the european union, co-financed by the european social fund and the budget of hungary. 07-kaczmarska-krawczak s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : kaczmarska-krawczak, j. (2016). wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie regionu łódzkiego. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 99108. wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie regionu łódzkiego jadwiga kaczmarska-krawczak społeczna akademia nauk w łodzi katedra zarządzania ul. sienkiewicza 9, 90-113 łódź e-mail: jkaczmarska@interia.pl streszczenie: doświadczenie krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo potwierdza tezę, że innowacyjność jest źródłem sukcesu wielu firm działających na rynku. prowadzi ona do rozwoju przedsiębiorstw we wszystkich płaszczyznach: technicznej, społecznej, ekonomicznej i rynkowej. z badań wynika, że działalność innowacyjna jest w mniejszym stopniu podejmowana przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw (mśp) niż ma to miejsce w przedsiębiorstwach dużych, w których specjalne komórki oraz zespoły pracowników realizują i zarządzają procesami innowacyjnymi. celem artykułu jest analiza przyczyn, rodzajów, źródeł i barier działalności innowacyjnej przedsiębiorstw sektora mśp na przykładzie regionu łódzkiego. słowa kluczowe: innowacje; rozwój przedsiębiorstw klasyfikacja jel: l26 1. wprowadzenie doświadczenie krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo potwierdza tezę, że innowacyjność jest źródłem sukcesu wielu firm działających na rynku. prowadzi ona do rozwoju przedsiębiorstw we wszystkich płaszczyznach: technicznej, technologicznej, społecznej, ekonomicznej i rynkowej. z analizy badań wynika, że działalność innowacyjna jest w mniejszym stopniu podejmowana przez małe i średnie przedsiębiorstwa (mśp) niż ma to miejsce w przedsiębiorstwach dużych, w których specjalne komórki oraz zespoły pracowników realizują i zarządzają procesami innowacyjnymi. konieczne jest podjęcie działań mających na celu zwiększenie aktywności mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w dziedzinie innowacyjności. w latach 2014-2020 polska ma otrzymać z unii europejskiej (ue) na działalność innowacyjną 9 mld euro. jest to olbrzymie wyzwanie, gdyż – jak wskazuje dotychczasowe doświadczenie – problemem jest racjonalna absorpcja funduszy. środki mogą nie znaleźć swoich realnych projektów lub trafić nie tam, gdzie byłoby to 100 jadwiga kaczmarska-krawczak najbardziej celowe, czyli do mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw (herman, 2014, s. 2). celem artykułu jest analiza przyczyn, rodzajów, źródeł i barier działalności innowacyjnej przedsiębiorstw sektora mśp na przykładzie regionu łódzkiego. badania zostały przeprowadzone między majem a lipcem 2012 przez grupę profesjonalnych ankieterów, która przygotowała materiał źródłowy w formie ankiet wypełnianych metodą papi (paper and pencil interview). na tej podstawie wyniki opracowano statystycznie w programie ibm spss statistics.20. w badaniu wzięło udział 500 przedsiębiorców, w tym 24,0% to przedstawiciele mikro firm, 56,1% małych i 15,0% średnich przedsiębiorstw, a także 4,9% z dużych firm. 2. rola sektora mśp w gospodarce polski sektor mśp odgrywa od początku okresu transformacji systemowej kluczową rolę w rozwoju polskiej gospodarki. mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa są źródłem wzrostu, przedsiębiorczości i innowacyjności we wszystkich branżach oraz stwarzają miejsca pracy dla społeczeństwa. w strategii rozwoju krajów ue sektor mśp został uznany za priorytetowy obszar zainteresowania polityki unijnej. unia europejska w swojej polityce skierowała uwagę na małe i średnie przedsiębiorstwa, ponieważ odgrywają one ważną rolę w kreowaniu rynku wolnej konkurencji oraz stwarzają możliwość zatrudnienia. walorami mikro, małych i średnich przedsiębiorstw są m.in.: przedsiębiorczość, dynamizm w rozwoju, elastyczność do wielu zmian zachodzących na rynku, na którym funkcjonują, czy szybkość adaptacji innowacji. mśp potrafią skutecznie znaleźć niszę rynkową, wejść w nią i przystosować się do wymogów klientów i ich potrzeb. stały rozwój sektora mśp przyczynia się do zmiany struktury społecznogospodarczej i funkcjonalnej kraju m.in. poprzez inicjowanie i powstawanie nowych rodzajów działalności, tworzenie nowych miejsc pracy i ograniczanie bezrobocia, a także rozwój kooperacji i współpracy w działaniach przedsiębiorstw oraz kreowanie postaw przedsiębiorczych. rola, jaką odgrywają mśp w gospodarce powoduje konieczność prowadzenia odpowiedniej polityki ze strony państwa oraz otoczenia gospodarczego w celu wspierania i kształtowania rozwoju oraz ich konkurencyjności. według guntera verheugena „mikroprzedsiębiorstwa oraz małe i średnie przedsiębiorstwa (mśp) są motorem gospodarki europejskiej. są one głównym źródłem zatrudnienia, budzą ducha przedsiębiorczości i innowacji w unii europejskiej, a tym samym mają kluczowe znaczenie dla zwiększania konkurencyjności i zatrudnienia” (komisja europejska, 2006, s. 3). z badań bassa (2006) wynika, że działalność małych i średnich przedsiębiorstw powoduje: − wprowadzenie innowacyjnych produktów i usług na rynek, − podniesienie wydajności pracy w gospodarce, − wzrost miejsc pracy, wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na … 101 − utrzymywanie wolnej konkurencji, − tworzenie sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami, − wkład w integrację gospodarki narodowej z gospodarką światową, − zapewnienie zmian strukturalnych. 3. innowacje i innowacyjność w ujęciu teoretycznym działalność innowacyjna przedsiębiorstw oparta jest na definicji przedsiębiorczości sformułowanej przez schumpetera (1960, s. 104) i druckera (1992, s. 30). schumpeter (1960) opisuje przedsiębiorczość jako atrybut ludzi przedsiębiorczych i wytrwałych w pokonywaniu barier oraz dążących do celów, takich jak: wprowadzanie nowego wyrobu lub technologii, otwarcie nowego rynku, pozyskanie nowych źródeł surowców. jest on uważany za prekursora innowacji, który postrzega to pojęcie jako nowe idee, odkrycia czy wynalazki, które są rezultatem twórczego, kreatywnego myślenia. schumpeter (1960) definiuje innowację bardzo szeroko włączając nie tylko rozwiązania techniczne, ale także przedsięwzięcia ekonomiczne (na przykład zdobycie nowego rynku czy wykorzystanie nowego surowca) oraz uważa, że innowacja pojawia się w sferze zmian o charakterze organizacyjnym i w obszarze stosunków międzyludzkich (golińska-pieszyńska, 2007, s. 211). według schumpetera działania przedsiębiorcze powinny prowadzić do poprawy efektywności przedsiębiorstwa. z kolei drucker (2004) dostrzega w działaniach przedsiębiorczych drogę do sukcesu firmy, poprzez innowacje i poszukiwanie przez przedsiębiorcę okazji do zmian. zdaniem druckera realizacja innowacji oznacza wdrożenie z jednej strony wielu małych zmian, z drugiej zaś niewielu znaczących, radykalnych zmian istniejących produktów i procesów. drucker (2004, s. 4) uważa, że „systematyczna innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian istniejących produktów oraz na systematycznej analizie możliwości, jakie te zmiany mogą oferować dla innowacji ekonomicznej bądź społecznej”. według druckera sukces rynkowy może zapewnić tylko innowacja właściwego rodzaju, wdrożona we właściwy sposób i we właściwym czasie. konieczna jest zatem wiedza w zakresie zarządzania innowacjami. podręcznik oslo wyróżnia następujące rodzaje innowacji (kaczmarskakrawczak, 2014, s. 99, za: oecd, 2008): − innowacja produktowa polega wprowadzeniu nowego lub znacząco udoskonalonego wyrobu lub usługi; − innowacja procesowa to wdrożenie nowej lub znacząco udoskonalonej metody produkcji lub dostawy w obrębie procesu; do tej kategorii zalicza się znaczące zmiany w zakresie technologii urządzeń oraz/lub oprogramowania; − innowacja marketingowa to wdrożenie nowej metody marketingowej wiążącej się ze znaczącymi zmianami w projekcie/konstrukcji produktu lub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej; 102 jadwiga kaczmarska-krawczak − innowacja organizacyjna polega na wdrożeniu nowej metody organizacyjnej w przyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem. procesy innowacji w porównaniu do procesów realizowanych w bieżącej działalności przedsiębiorstw wyróżnia kilka istotnych cech (pałucha, 2007, s. 272): − innowacje mają celowy charakter, − innowacje stwarzają firmie określone szanse, − innowacje są środkiem do realizacji celów rozwojowych organizacji, − przedmiotem innowacji są wyroby, procesy, organizacja, zarządzanie, − innowacje są nośnikiem postępu i prowadzą do wzrostu efektywności organizacji, − innowacje są korzystną zmianą. analizując powyższe definicje, innowacje można uznać jako proces o charakterze wyjątkowym, w którym występują zróżnicowane zadania do wykonania, wymagające zaangażowania różnej grupy wykonawców. brak wiedzy i wzorców oraz niedostatek doświadczenia nie pozwala na zagwarantowanie, że wdrożona innowacja przyniesie założone korzyści. innowacyjność jest zdolnością przedsiębiorstw, która polega na procesie tworzenia i wdrażania innowacji w ujęciu strategicznym, stanowi bowiem ciągłe inwestowanie w badania i rozwój, technologie know-how. często jest kojarzona z kreatywnością, oryginalnością oraz z wyższą użytecznością (jakością) wprowadzanych rozwiązań. polega nie tylko na usprawnianiu bieżącej działalności przedsiębiorstwa, ale również na podejmowaniu działań zorientowanych na utrzymanie przewagi konkurencyjnej w przyszłości. innowacyjność powoduje także podniesienie kwalifikacji i doświadczenia pracowników, co przynosi korzyści w postaci nowych bądź zmodernizowanych produktów i usług (brdulak & gołębiowski, 2003, s. 78). aby tworzyć przewagę konkurencyjną mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa powinny korzystać z czynników ulokowanych w ich wnętrzu oraz tych, które mogą zostać pozyskane w wyniku współpracy z otoczeniem. przedsiębiorstwa, które są innowacyjne w szerokim zakresie prowadzą prace badawczo-rozwojowe, korzystają z rozwiązań technologicznych, które często powstają w innych podmiotach. nie małe znaczenie ma również wdrażanie nowych rozwiązań naukowo-technicznych oraz umiejętność sprawnego wprowadzania technologii i metod organizacji niezbędnych do realizacji zmieniających się celów rozwojowych. przedsiębiorstwa innowacyjne powinny systematycznie tworzyć i realizować rozwiązania o wysokim poziomie nowoczesności i konkurencyjności. według pomykalskiego (2001, s. 5) przedsiębiorstwo innowacyjne to przedsiębiorstwo inteligentne, przedsiębiorstwo przyszłości, w którym wzrasta ranga zasobów niematerialnych (kadry), a maleje znaczenie zasobów materialnych (ziemi, pracy i kapitału). jednym z głównych elementów gospodarki opartej na wiedzy są bowiem innowacje i związana z nimi działalność badawczo-rozwojowa. wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na … 103 4. działalność innowacyjna przedsiębiorstw sektora mśp – wyniki badań z powodu specyficznych cech mikro, małych i średnich firm, w tym przede wszystkim ograniczonych zasobów, niewielkiej siły przetargowej oraz znacznego uzależnienia od zewnętrznych warunków funkcjonowania podmioty te napotykają na szereg barier w procesie swojego rozwoju. trudności te od wielu lat są przedmiotem licznych badań i analiz w naukach o zarządzaniu. pomiar innowacyjności narzuca konieczność ujęcia wielu czynników, które w różny sposób prezentują stan innowacyjności danej gospodarki. poziom innowacyjności polski określa raport „europejski ranking innowacyjności 2015”, który został przygotowany przez komisję europejską. ranking, który publikowany jest na stronach internetowych portalu innowacji unii europejskiej pokazuje, że polska znajduje się na wyższej pozycji niż w latach ubiegłych. w rankingu z roku 2013 r. polska była jeszcze w grupie „skromnych innowatorów”, a w 2015 r. awansowała na początek grupy „umiarkowanych innowatorów” i znajduje się obecnie na 25 miejscu. badania dotyczące działalności innowacyjnej, a przeprowadzone przez zespół badawczy, któremu przewodniczył prof. dr hab. jerzy różański i w którego skład wchodziła autorka artykułu, pt. „współpraca nauki i biznesu jako czynnik wzmacniający innowacyjność regionu łódzkiego” wskazują, że dla rozwoju działalności innowacyjnej mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw ważna jest polityka innowacyjna państwa oraz sprawnie funkcjonujące otoczenie innowacyjne, które wspiera potencjał innowacyjny przedsiębiorstw poprzez inicjowanie współpracy nauki i biznesu, pomoc w finansowaniu wdrożenia i dyfuzji innowacji, a także stworzenie dodatkowych zachęt dla przedsiębiorstw do inwestowania w innowacje (różański, 2013, s. 49). mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią podstawę rozwoju polskiej gospodarki, dlatego powinny mieć stworzone odpowiednie warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej. działania w tym zakresie powinny dotyczyć zintensyfikowania rozwoju infrastruktury technicznej i przemysłowej oraz poprawy otoczenia regulacyjnego przedsiębiorstw. mimo rosnących nakładów, które są przeznaczane na działalność innowacyjną brak jest wymiernych efektów wdrażanych przedsięwzięć w ramach prowadzonej działalności innowacyjnej. przedsiębiorstwa sektora mśp zapytane o znaczenie innowacji dla rozwoju badanych przedsiębiorstw traktują innowacje jako ważny czynnik rozwoju. odpowiedź „ważne” wybrało 52,1% mikroprzedsiębiorstw, 47,3% małych firm i 48,6% średnich przedsiębiorstw. jak wynika z odpowiedzi znaczenie innowacji rośnie wraz z wielkością przedsiębiorstwa (marszałek & starzyńska, 2013, s. 61). tworzenie planu przedsięwzięć inwestycyjnych w podziale na wielkość przedsiębiorstwa deklaruje 16,7% mikro, 27,5% małych i 54,7% średnich przedsiębiorstw. podobnie jak w poprzedniej odpowiedzi, posiadanie planów przedsięwzięć wzrasta wraz z wielkością przedsiębiorstwa. mikroi małe przedsiębiorstwa często nie posiadają wewnętrznych struktur. są na ogół przedsiębiorstwami jednoosobowymi. 104 jadwiga kaczmarska-krawczak w związku z tym nie mają potrzeby formalizowania planowania. jako kierunki inwestycji wśród przedsiębiorstw, które takie plany tworzyły mikro firmy wskazywały na dywersyfikację produkcji przez wprowadzenie nowych produktów (62,5%) oraz rozbudowę firmy (powstawanie filii/oddziałów) (56,3%). małe podmioty wskazywały na dywersyfikację produkcji przez wprowadzenie nowych produktów (71,4%), a także inwestowanie w nowe obszary działalności (50,8%). wśród przedsiębiorstw średniej wielkości rozkład odpowiedzi przedstawiał się następująco: 65,8% odpowiedzi stanowiła dywersyfikacja produkcji przez wprowadzenie nowych produktów, 55,3% zmiany dotyczące procesu produkcyjnego oraz po 52,6% wskazań – rozbudowa przedsiębiorstwa i wchodzenie w nowe obszary działalności (marszałek & starzyńska, 2013, s. 62). analizując przyczyny prowadzenia działalności innowacyjnej w badanych przedsiębiorstwach podmioty wskazują na zwiększenie konkurencyjności firmy (57,06%), presję konkurencji oraz potrzeby rynku (po 43,3%). rozwój przedsiębiorstwa wybrało 48,36% przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu. mniejszy odsetek odpowiedzi stanowiły przyczyny związane z koniecznością usprawnienia zasad dotychczasowego funkcjonowania, dotyczące obniżenia kosztów działalności (17,2%) oraz poprawy wydajności (16,56%) (marszałek & starzyńska, 2013, s. 70). innowacyjność mierzona jest często ilością tworzonych i wdrażanych innowacji. innowacje produktowe stanowiące dla przedsiębiorstw wdrożenie nowych produktów wprowadziło ponad 50% przedsiębiorstw z sektora mśp, w tym 42,7% mikro-, 49,4% małych i 60,3% firm o średniej wielkości wdrożyło ten typ innowacji. innowacje te mają ograniczony zasięg, ponieważ są one nowe dla samych przedsiębiorstw – taką odpowiedź wybrało 55,96% przedsiębiorstw z sektora mśp, a 21,6% przedsiębiorstw odpowiedziało, że innowacje produktowe są nowe dla rynku krajowego. mniejszy odsetek przedsiębiorstw, bo 40,3%, obserwuje się przy wdrażaniu innowacji procesowych. najmniej analizowanych przedsiębiorstw wdrażających ten typ innowacji było w grupie mikroprzedsiębiorstw – 26,5%. przedsiębiorstwa małe wdrożyły 40,8% innowacji procesowych, a średnie 55,9%. zasięg innowacji procesowych (podobnie jak w przypadku innowacji produktowych) ma zastosowanie głównie na poziomie przedsiębiorstwa – odsetek odpowiedzi wyniósł – 71,83%. jedynie 6,9% przedsiębiorstw wskazało, że wdrożone innowacje procesowe są nowe dla rynku międzynarodowego. innowacje organizacyjne, polegające na poprawie organizacji pracy w firmie wskazało 42,1% ankietowanych firm. podobnie jak w poprzednich typach innowacji, wzrost aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw idzie w parze wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstwa. w sumie 32,5% mikroprzedsiębiorstw i blisko 40% małych firm potwierdziło aktywność w tym obszarze innowacji. najwięcej badanych tego typu przedsiębiorstw było wśród średniej wielkości firm – 54,9%. większość przedsiębiorstw sektora mśp wdraża innowacje, które są nowe na poziomie firmy – tak odpowiedziało 85% badanych, zwłaszcza dla mikroprzedsiębiorstw (90,2% wskazań). jedynie niewielki odsetek przedsiębiorstw (1,23%) wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na … 105 może pochwalić się zakresem innowacji, które są nowe dla rynku międzynarodowego. najrzadziej wdrażanym typem innowacji były innowacje marketingowe, które polegają na wdrożeniu nowej metody marketingowej wiążącej się ze znaczącymi zmianami w konstrukcji produktu lub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej. jedynie 30,6% firm z sektora mśp odpowiedziało, że wprowadziło innowacje marketingowe. najmniej firm uczestniczących w badaniu i wdrażających ten typ innowacji było wśród mikroprzedsiębiorstw – 25,9%. innowacje te były głównie nowe na poziomie firmy (66,3%) oraz nowe dla rynku krajowego (14,6%) (marszałek & starzyńska, 2013, s. 65). z badań wynika, że przedsiębiorstwa były najbardziej aktywne w obszarze innowacyjności produktowej, a najmniej w marketingowej. wdrażane innowacje miały zastosowanie na poziomie przedsiębiorstwa, a najmniejsze w wymiarze międzynarodowym. wielu polskich badaczy podkreśla, iż kluczową rolę w kształtowaniu innowacyjności przedsiębiorstw odgrywa ich działalność badawczo-rozwojowa. z przeprowadzonych badań wynika, że przedsiębiorstwa najczęściej pozyskiwały innowacje w oparciu o własne pomysły i zasoby (prowadzone prace badawczo-rozwojowe) (89,43% odpowiedzi). aktywność w sferze b+r wpływa na aktywność innowacyjną oraz efekty tej działalności. działalność badawczo-rozwojowa obejmuje wszelkie prace o twórczym charakterze prowadzone w sposób systematyczny, a ich celem jest zwiększenie zasobów wiedzy z danej dziedziny, przetwarzanie ich według własnego uznania oraz wykorzystanie do nowych zastosowań. jasiński twierdzi, iż dzięki działalności badawczo-rozwojowej zachowana jest ciągłość między działalnością rozwojową firmy a innowacją, a ponadto najlepiej realizuje się własne pomysły. dodatkowo prowadzone prace badawczo-rozwojowe zazwyczaj mają charakter prac stosowanych i rozwojowych, niż te, które prowadzone są w szkołach wyższych czy instytucjach naukowo-badawczych (jasiński, 2014, s. 66). kolejną metodą pozyskiwania innowacji, która była najczęściej wskazywana przez firmy jest kopiowanie obcych rozwiązań (46,73%). przedsiębiorstwa wskazywały także na tworzenie innowacji we współpracy w innymi przedsiębiorstwami oraz zaangażowanie ekspertów, specjalistów i naukowców (20,73%) (marszałek & starzyńska, 2013, s. 69). współpraca przedsiębiorstw z uczelniami oraz instytucjami badawczo-rozwojowymi wiele wnosi w proces innowacyjnych rozwiązań. dzięki współpracy nauki i biznesu występuje wiele korzyści, między innymi skraca się czas wdrażania nowych metod, można korzystać z praktycznej i użytecznej wiedzy pracowników naukowych. realizując wspólne przedsięwzięcia następuje promowanie wymiany informacji oraz dzielenie ryzyka czy kosztów prac badawczorozwojowych. działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw może być pozyskiwana z różnorodnych źródeł. w najprostszym ujęciu można je podzielić na wewnętrzne (oparte na zasobach własnych) i zewnętrzne. podstawową zaletą źródeł wewnętrznych jest to, że ich efekt pozostaje wyłączną własnością przedsiębior106 jadwiga kaczmarska-krawczak stwa, a pozyskana technologia jest tworzona na potrzeby danej firmy. analiza przeprowadzonych badań wskazuje, że dla ponad połowy aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw sektora mśp najważniejsze są źródła wewnętrzne. 56,73% ankietowanych przedsiębiorstw wskazuje finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych z zysku niepodzielonego, a wkłady wspólników stanowią 42,86% odpowiedzi. dla małych i średnich firm własne zasoby są jednak niewystarczające, dlatego przedsiębiorstwa uzupełniają go kredytem bankowym. 43,06% uczestniczących w badaniu przedsiębiorstw wskazało kredyt bankowy jako źródło finansowania działalności innowacyjnej. finansowanie ze środków unijnych i leasing występują jako uzupełniające źródła kapitału. wyraźnie daje się zauważyć, że przedsiębiorstwa sektora mśp nie posiadają dostatecznych kapitałów własnych, aby finansować działalność innowacyjną. mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa posiadają niską wiarygodność kredytową, stanowiąc dla banków grupę klientów o wysokim ryzyku (marszałek & starzyńska, 2013, s. 70). trudności w pozyskiwaniu kapitału występują w wielu badaniach jako jedna z istotniejszych barier w rozwoju innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw. banki wolą pożyczać większe sumy i współpracować z dużymi firmami – co z kolei powoduje mniejszą dostępność do pożyczek, kredytów i poręczeń dla firm z sektora mśp. przyczyną niskiej działalności innowacyjnej przedsiębiorstw są wysokie koszty przygotowania i wdrażania innowacji (82,1%%) oraz brak zasobów technicznych (30,86%), które mają kluczowe znaczenie do prowadzenia działalności gospodarczej. na szczególną uwagę zasługują bariery związane z trudnym dostępem do odpowiednich specjalistów i doradców (24,1%) oraz z niedostatecznymi kwalifikacjami personelu (29,1%). ponadto przedsiębiorstwa deklarują, że nie posiadają informacji na temat nowości technicznych, które mogłyby posłużyć w rozwoju nowych przedsięwzięć (marszałek & starzyńska, 2013, s. 70). 5. podsumowanie każde przedsiębiorstwo przejawia indywidualne, specyficzne zdolności innowacyjne, które determinują jego zachowanie oraz mają wpływ na jego atrakcyjność i rolę w procesie innowacji. innowacji nie można postrzegać jako pojedynczego zdarzenia, ale proces szeregu działań zachodzących w określonych warunkach. działalność innowacyjna musi korelować z działaniami przedsiębiorstw na rynku, zapewniając w ten sposób przetrwanie i ich rozwój oraz skuteczną odpowiedź na zmiany, które zachodzą w otoczeniu. analizując wyniki przeprowadzonych badań, można stwierdzić, że przedsiębiorstwa sektora mśp funkcjonujące w regionie łódzkim, podejmując działalność innowacyjną wykorzystują głównie zasoby własne. wysokie koszty prowadzenia działalności innowacyjnej są istotną barierą w tworzeniu innowacji. poza tym przedsiębiorstwa napotykają na utrudnienia w zakresie pozyskania kapitału, który umożliwiłby rozwój działalności innowacyjnej, jednakże jak pokazuje doświadczenie, również w takich warunkach można wdrażać nowe przedsięwzięcia. wdrażanie innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw na … 107 kluczową rolę w tworzeniu innowacji odgrywa otoczenie, które powinno wspomagać działalność innowacyjną przedsiębiorstw m.in. poprzez inicjowanie kontaktów nauka-biznes. przedsiębiorstwa często nie podejmują relacji partnerskich z instytucjami otoczenia biznesu. nie współpracują w celu tworzenia nowych rozwiązań, a jeśli tak, to współpraca ta ma charakter doraźny. najrzadziej współpracę podejmują mikroprzedsiębiorstwa, a związane jest to prawdopodobnie z niskim poziomem ich innowacyjności. skłonność do współpracy na rzecz innowacji rośnie wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw. dla rozwoju działalności innowacyjnej przedsiębiorstw sektora mśp ważna jest także infrastruktura techniczna, wysoki stopień unowocześnienia wyposażenia oraz odpowiednie kwalifikacje i motywacja pracowników. niski poziom innowacyjności przedsiębiorstw sektora mśp na tle krajów unii europejskiej niewątpliwie wymaga podjęcia zdecydowanych działań, polegających na efektywnym systemie wspierania innowacyjności poprzez rozwój kooperacji między przedsiębiorstwami. współpraca powinna być wpisana w proces innowacyjności i przyczyniać się do rozwiązywania problemów, jakie napotykają innowacyjne firmy oraz wspierać rozwój zdolności przedsiębiorczych i przedsiębiorczego myślenia. literatura bass, h.h. (2006). kmu in der deutschen volswirtschaft: vergangenheit, gegenwart. zukunft, 101. brdulak, h., gołębiowski, t. (red.) (2003). wspólna europa. innowacyjność w działalności przedsiębiorstw. warszawa: wydawnictwo difin. drucker, p.f. (1992). innowacja i przedsiębiorczość. praktyka i zasady. warszawa: pwe. drucker, p.f. (2004). natchnienie i fart, czyli innowacje i przedsiębiorczość. warszawa: wydawnictwo studio emka. golińska-pieszyńska, m. (2007). społeczne warunki kreowania innowacji. w: j. pyka (red.), nowoczesność przemysłu. przedsiębiorczość i innowacje. uwarunkowania i czynniki rozwoju. katowice: towarzystwo naukowe organizacji i kierownictwa oddział w katowicach. herman, a. (red.) (2014), gospodarka polski oparta na innowacjach? kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie, 3. jasiński, a.h. (2014). innowacyjność polskiego przemysłu. w: a. kamińska (red.), innowacyjność. uwarunkowania, strategie, wyzwania. warszawa: placet. kaczmarska-krawczak, j. (2014). analiza częstości stosowania innowacji oraz czynników warunkujących ich zastosowanie w msp w regionie łódzkim. studia ekonomiczne regionu łódzkiego, łódź: wydawnictwo polskie towarzystwo ekonomiczne w łodzi. komisja europejska (2006). nowa definicja mśp. poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. pozyskano z: https://www.parp.gov.pl/files/74/87/1155.pdf (15.05.2016). 108 jadwiga kaczmarska-krawczak marszałek, j., starzyńska, d. (2013). działalność innowacyjna przedsiębiorstw regionu łódzkiego – wyniki badań empirycznych. w: j. różański (red.), współpraca nauki i biznesu jako czynnik wzmacniający innowacyjność regionu łódzkiego. łódź: wydawnictwo biblioteka. oecd (2008). podręcznik oslo, zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. warszawa: ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego. pałucha, k. (2007). innowacje organizacyjne w procesie rozwoju nowego produktu. w: j. pyka (red.), nowoczesność przemysłu. przedsiębiorczość i innowacje. uwarunkowania i czynniki rozwoju. katowice: towarzystwo naukowe organizacji i kierownictwa oddział w katowicach. pomykalski, a. (2001). zarządzanie innowacjami. warszawa: pwn. różański, j. (red.) (2013). współpraca nauki i biznesu jako czynnik wzmacniający innowacyjność regionu łódzkiego. łódź: wydawnictwo biblioteka. schumpeter, j. (1960). teoria rozwoju gospodarczego. warszawa: pwn. implementation of innovation in the sector of small and medium-sized company based on the example of the lodz region abstract: the experience of economically developed countries confirms that innovation is the source of the success of many companies operating on the market. it leads to the development of enterprises in all aspects: technical, social, economic and in respect of market conditions as well. the research shows that innovative activity is less frequently realized by the companies of the sme sector than it is the case in large enterprises where special units and teams of employees implement and manage innovation processes. this article aims to analyze the causes, types, sources and barriers relating to innovative activities of the sme sector on the example of the lodz region. keywords: innovations; enterprises development jel codes: l26 07-089 sroka-potrzebna s u g g e s t e d c i t a t i o n : soroka-potrzebna, h. (2015). handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie zachodniopomorskim w świetle badań ankietowych. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 89-97. handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie zachodniopomorskim w świetle badań ankietowych hanna soroka-potrzebna uniwersytet szczeciński wydział zarządzania i ekonomiki usług katedra organizacji i zarządzania ul. cukrowa 8, 71-004 szczecin e-mail: hanna.soroka@wzieu.pl streszczenie: handel zagraniczny jest rozszerzeniem handlu wewnętrznego, który przynosi szereg korzyści samym przedsiębiorstwom, jak i państwom tych podmiotów. przedsiębiorstwa dostrzegają prócz korzyści, również wiele barier i trudności, które zniechęcają je do podejmowania działalności międzynarodowej. w literaturze spotkać można wiele pozycji poświęconych tematyce handlu zagranicznego, a także badań dotyczących jego rozwoju w polsce, jak i w innych krajach. celem artykułu jest prezentacja handlu zagranicznego z perspektywy przedsiębiorstw sektora mśp, na podstawie badań parp przeprowadzonych dla całego kraju, oraz badań własnych dla województwa zachodniopomorskiego. artykuł pozwoli również odpowiedzieć na pytanie, czy dane uzyskane w wyniku badań przedsiębiorstw z całego kraju są zbieżne z wynikami dla wybranego regionu. słowa kluczowe: eksport; import; handel zagraniczny; sektor mśp; województwo zachodniopomorskie klasyfikacja jel: d22, f14 1. wielkość sektora mśp w województwie zachodniopomorskim na tle kraju przedsiębiorstwa sektora mśp stanowią zdecydowaną większość ogółu firm działających w polsce. analogiczna sytuacja wygląda w województwie zachodniopomorskim, gdzie udział sektora mśp stanowi 99,9%. wśród wszystkich przedsiębiorstw sektora mśp największy udział mają mikroprzedsiębiorstwa (96,7%), niewielki małe przedsiębiorstwa (2,6%), a znikomy przedsiębiorstwa średnie (0,6%). na tle całego kraju liczba przedsiębiorstw z sektora mśp w województwie zachodniopomorskim stanowi 5%, co daje mu dopiero ósmą pozycję wśród wszystkich województw. najlepiej na tle kraju wygląda liczba mikroprzedsiębiorstw, zaś 90 hanna soroka-potrzebna najgorzej przedsiębiorstw dużych, które dają tej grupie przedsiębiorstw dopiero jedenastą pozycję na tle wszystkich województw w kraju. dokładne dane liczbowe, dotyczące udziału przedsiębiorstw województwa zachodniopomorskiego w kraju prezentuje tabela 1. tabela 1. dane o przedsiębiorstwach w województwie zachodniopomorskim wg klas wielkości w 2014 r. klasy wielkości przedsiębiorstw (liczba zatrudnionych) polska województwo zachodniopomorskie udział przedsiębiorstw woj. zachodniopomorskiego w kraju miejsce województwa na tle innych ogółem 1 842 589 91 731 5% 8 mikroprzedsiębiorstwa (0-9 osób) 1 764 597 88 664 5% 8 małe przedsiębiorstwa (10-49 osób) 59 166 2 401 4,1% 11 średnie przedsiębiorstwa (50-249 osób) 15 470 589 3,8% 10 duże przedsiębiorstwa (> 249 osób) 3 356 77 2,3% 11 sektor mśp ogółem 1 839 233 91 654 5% 8 udział sektora mśp w ogólnej liczbie 99,8% 99,9% – – źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. 2. pojęcie handlu zagranicznego i korzyści z działalności międzynarodowej handel zagraniczny jest to odpłatna wymiana towarów podmiotów gospodarczych danego kraju z podmiotami zagranicznymi (dudziński, 2010, s.9). szczególnie istotne w tej definicji są następujące elementy: − jest to wymiana odpłatna, tzn. że transakcja jest dwustronna – składa się ze świadczenia towarowego oraz wzajemnego; − podmioty pochodzą z różnych krajów; − handel rozpatrywany jest z punktu widzenia jednego kraju (np. handel zagraniczny polski, niemiec, czech); − dotyczy wymiany towarów (w wąskim ujęciu) lub wymiany towarów oraz szeroko pojętych usług (w szerokim ujęciu). ustawa o podatku od towarów i usług z dnia 11 marca 2004 r. (dz. u. 2004 nr 54 poz. 535) wyróżnia cztery rodzaje obrotów w handlu zagranicznym: eksport, import, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów za wynagrodzeniem na terytorium kraju, wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów. przedsiębiorstwa mogą prowadzić jeden rodzaj handlu zagranicznego lub prowadzić kilka z nich jednocześnie. handel zagraniczny przynosi wiele korzyści dla samych przedsiębiorstw uczestniczących w wymianie, jak i dla państw tych podmiotów, między innymi daje możliwość (biernaś, 1999, s. 28-29): handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie … 91 − wykorzystania ekonomii skali, a tym samym zwiększenie dochodów oraz zysków przedsiębiorstwa; − zwiększenia produkcji dóbr i/lub świadczenia usług; − pogłębienia specjalizacji i opanowania określonych segmentów rynku regionalnego lub światowego; − rozszerzenia rynków zbytu. eksport wielokrotnie wymusza jakość, a dzięki zmianom jakościowym towary i usługi mogą trafiać do grup nabywców o wyższych wymaganiach oraz dochodach; − przedłużenia cyklu życia produktów, które wychodzą z użycia na rynku krajowym; − dywersyfikacji rynków zbytu. przedsiębiorstwa wskazują na cztery główne korzyści płynące z podejmowania działalności międzynarodowej (bank pekao s.a., 2014, s. 91, 102): większą opłacalność sprzedaży towarów i/lub usług, niż na rynku krajowym (59% ankietowanych), rozszerzenie rynku zbytu (45%), mniej agresywną konkurencję niż na rynku krajowym (36%), większy popytu na oferowane przez firmę produkty (30%). 3. handel zagraniczny przedsiębiorstw mśp w polsce, w świetle badań parp w polsce handel zagraniczny prowadzi jedna piąta wszystkich działających przedsiębiorstw sektora mśp. najczęściej działalność międzynarodowa przybiera formę eksportu lub importu, ponad 60% podmiotów uczestniczących w handlu zagranicznym wybiera jedną z tych form, zaś około 35% obie jednocześnie. zgodnie z danymi parp, liczba przedsiębiorstw działających na rynku międzynarodowym rośnie wraz z wielkością oraz potencjałem danego podmiotu. oznacza to, że najniższy udział przedsiębiorstw prowadzących handel zagraniczny występuje wśród mikroprzedsiębiorstw – 20% podmiotów. wśród małych przedsiębiorstw grupa ta stanowi około 33%, zaś wśród przedsiębiorstw średniej wielkości – 46%. największy udział dotyczy dużych podmiotów, gdzie aktywnych na tym polu jest aż 52% przedsiębiorstw. z uwagi jednak na dominację sektora mśp w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w polsce, to właśnie one dominują wśród przedsiębiorstw prowadzących działalność międzynarodową. handel zagraniczny w polsce kierowany jest głównie do krajów unii europejskiej. badania polskiej agencji rozwoju przedsiębiorczości (parp) wskazują na główne kierunki działalności eksporterów oraz importerów (tabela 2). zgodnie z zaprezentowanymi danymi, głównym kierunkiem zarówno działalności eksportowej, jak i importowej polskich przedsiębiorstw są niemcy – kraj ten wskazało 30,4% eksporterów, jak i 30,8% importerów. kolejnymi istotnymi rynkami dla eksporterów są: czechy, wielka brytania, rosja i ukraina, zaś dla importerów: włochy, chiny, usa i czechy. 92 hanna soroka-potrzebna badania parp nie wykazały, aby wielkość przedsiębiorstwa wpływała w znaczący sposób na kierunki prowadzenia handlu zagranicznego. zauważono jednak istotną zależność pomiędzy kierunkami eksportu oraz importu, a siedzibą przedsiębiorstwa. tym samym, przedsiębiorstwa mające siedzibę blisko granicy zachodniej oraz południowej, częściej prowadzą handel zagraniczny z krajami unii europejskiej, zaś przedsiębiorstwa mające siedzibę w województwach przy granicy wschodniej – z krajami z europy środkowo-wschodniej (m.in.: rosja, ukraina, białoruś). tabela 2. główne kierunki eksportu oraz importu polskich przedsiębiorstw główne kierunki eksportu odsetek eksporterów główne kierunki importu odsetek importerów niemcy 30,4% niemcy 30,8% czechy 6,7% włochy 14,8% wielka brytania 5,8% chiny 8,9% rosja 5,7% usa 7,0% ukraina 4,7% czechy 6,7% francja 4,1% holandia 4,0% litwa 3,5% wielka brytania 3,0% słowacja 3,4% belgia 2,4% białoruś 3,1% francja 2,0% pozostałe 32,6% pozostałe 20,4% źródło: opracowanie własne na podstawie ewolucja potencjału eksportowego przedsiębiorstw, parp 2014, s. 44. w strukturze branżowej eksporterów, zgodnie z wynikami badań parp, dominują podmioty z sekcji handel hurtowy i detaliczny (41,3%). wśród pozostałych, najczęściej występujących branż, znajdują się przedsiębiorstwa z sekcji: działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (12,9%), transport i gospodarka magazynowa (12,1%), przetwórstwo przemysłowe (11,2%). podobnie wygląda struktura branżowa importerów, w której dominują przedsiębiorstwa działające w sekcji handel hurtowy i detaliczny (55,7%). przedsiębiorstwa z pozostałych sekcji uczestniczą w imporcie zdecydowanie rzadziej, drugą co do wielkości branżą jest przetwórstwo przemysłowe (8,9%). badania przeprowadzone wśród przedsiębiorstw, umożliwiły sporządzenie listy motywów uczestnictwa oraz unikania handlu zagranicznego przez przedsiębiorstwa. do najczęstszych motywów rozpoczęcia działalności międzynarodowej przedsiębiorstwa zaliczają (koładkiewicz, cieślik, 2011, s. 204): − przypadek, splot sprzyjających okoliczności; − impuls od klienta, posiadane kontrakty; − pomysł na dalszy rozwój przedsiębiorstwa; − pomysł od początku działalności; − brak popytu na rynku krajowym; − potrzeby rynku; − zatrudnienie specjalisty; handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie … 93 − pomysł kogoś z rodziny. do najczęstszych motywów rezygnacji z uczestnictwa w handlu zagranicznym przedsiębiorstwa zaliczają (parp, 2014, s.120): − ryzyko zmiany kursów walutowych (43%); − ryzyko utraty płynności finansowej (37%); − ryzyko nagłych i nieprzewidzianych wydarzeń (30%); − ryzyko utraty pozycji konkurencyjnej (29%); − ryzyko logistyczne (20%); − ryzyko polityczne (17%); − ryzyko makroekonomiczne (9%); − ryzyko utraty zdolności kredytowej (9%). przedsiębiorstwa biorące udział w handlu zagranicznym stosują proste sposoby niwelowania wymienionych barier, jak na przykład: przedpłatę, kontrolę partnerów, a rzadziej sięgają również po bardziej zaawansowane instrumenty rynku finansowego. 4. handel zagraniczny przedsiębiorstw mśp w województwie zachodniopomorskim w świetle badań ankietowych w 2015 roku przeprowadzono badanie wśród przedsiębiorstw metodą cawi (computer assisted web interview). badana zbiorowość obejmowała przedsiębiorstwa sektora mśp (mikro, małe oraz średnie przedsiębiorstwa) z województwa zachodniopomorskiego. w badaniu największy udział (72%) miały mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa stanowiły 24% badanej zbiorowości, a przedsiębiorstwa średnie – 4%. wśród badanej zbiorowości 38% przedsiębiorstw stanowili eksporterzy lub importerzy, zaś 62% przedsiębiorstwa, które nie prowadzą działalności międzynarodowej. przy wyliczaniu próby badawczej poziom ufności przyjęto na poziomie 95%, a dopuszczalny błąd na poziomie 5%. podział badanych przedsiębiorstw prowadzących działalność międzynarodową według branży był bardzo różnorodny i obejmował niemal wszystkie obszary działalności. największy udział miały wśród nich przedsiębiorstwa prowadzące: działalność profesjonalną, naukową i techniczną (17,5%), handel hurtowy i detaliczny (16%), budownictwo (13%) oraz przetwórstwo przemysłowe (11,1%). dokładny rozkład podziału badanej zbiorowości według rodzaju działalności prezentuje wykres 1. podmiotom nieuczestniczącym w handlu zagranicznym zadano pytanie, dlaczego nie rozszerzają swojej działalności o eksport lub import. w odpowiedzi przeważająca większość (81%) wskazała brak możliwości z uwagi na rodzaj prowadzonej działalności. 9% spośród badanej zbiorowości wskazało na zbyt duże ryzyko, z którym wiąże się działalność eksportowa. kolejne odpowiedzi udzielane przez przedsiębiorstwa, to: 94 hanna soroka-potrzebna − brak potrzeby prowadzenia działalności międzynarodowej (5%); − zbyt mała skala działalności (3%); − brak rynków zbytu (1%); − regulacje prawne, niesprzyjające działalności międzynarodowej (1%). objaśnienia1: a. rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo; b. górnictwo i wydobywanie; c. przetwórstwo przemysłowe; d. wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych; e. dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją; f. budownictwo; g. handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle; h. transport i gospodarka magazynowa; i. działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi; j. informacja i klimatyzacja; k. działalność finansowa i ubezpieczeniowa; l. działalność związana z obsługą rynku nieruchomości; m. działalność profesjonalna, naukowa i techniczna; n. działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca; o. administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne; p. edukacja; q. opieka zdrowotna i pomoc społeczna; r. działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją; s. pozostała działalność usługowa; t. gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby; u. organizacje i zespoły eksterytorialne. rysunek 1. podział badanej zbiorowości według rodzaju prowadzonej działalności źródło: opracowanie własne. 1 podział zgodny z polską klasyfikacją działalności wprowadzoną rozporządzeniem rady ministrów z dn. 24.12.2007 r. 0,9% 0,0% 11,1% 0,6% 2,1% 13,0% 16,0% 5,4% 2,1% 7,8% 2,7% 3,6% 17,5% 5,1% 3,6% 2,4% 1,2% 4,8% 0,0%0,0% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% 20% a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie … 95 nieco inaczej proporcje odpowiedzi rozkładały się w poszczególnych grupach podmiotów, podzielonych z uwagi na wielkość prowadzonej działalności. bariera w postaci rodzaju prowadzonej działalności w każdej z grup była przeważająca, ale odpowiedzi różniły się co do innych przeszkód. zbyt duży udział ryzyka, jako powód niepodejmowania działalności eksportowej, najczęściej podawały średnie przedsiębiorstwa (30%). wśród mikro oraz małych podmiotów przyczyna ta była podawana przez ponad trzykrotnie mniejszy procent badanych (7-8%). na zbyt małą skalę działalności wskazały tylko mikroprzedsiębiorstwa, a na brak rynków zbytu tylko małe przedsiębiorstwa. bariera w postaci działań polskiego rządu wskazana została tylko przez pojedynczych przedstawicieli mikro i małych przedsiębiorstw. badanym podmiotom zadano również pytanie o to, jakiego rodzaju ryzyka dokładnie się obawiają. najczęściej wskazywanym przez przedsiębiorstwa rodzajem ryzyka było ryzyko walutowe (47%). niewiele rzadziej przedsiębiorstwa wskazywały ryzyko nieterminowości zapłaty lub wydania towaru (42%) oraz ryzyko nieuczciwości kontrahenta (41%). kolejne wskazywane przez przedsiębiorstwa rodzaje ryzyka to: ryzyko upadłości lub niewypłacalności kontrahenta (26%), ryzyko niezgodności zamówienia z dostawą (20%), ryzyko polityczne (14%), ryzyko katastroficzne (9%) oraz inne (7%). wśród innych rodzajów ryzyka przedsiębiorstwa wskazywały: konkurencję, barierę językową, problemy z produkcją w rodzimym kraju, awarie urządzeń, a także komplikacje przy realizacji projektów. podmiotom uczestniczącym w handlu zagranicznym zadano pytanie o powód, który skłonił je do rozpoczęcia działalności międzynarodowej. najczęściej podawaną odpowiedzią była konieczność odnajdywania nowych rynków zbytu (45% udzielanych odpowiedzi). kolejne najczęściej udzielane odpowiedzi to: zwiększenie konkurencji na rynku rodzimym (16%), zmniejszanie ograniczeń w handlu zagranicznym (14%), ujednolicenie się preferencji klientów pomiędzy różnymi państwami (9%), niższe koszty produkcji (8%), branża, w której działa przedsiębiorstwo (5%), lepsze stawki, które oferują kontrahenci posiadający swoją siedzibę poza granicami polski (2%). podobne odpowiedzi udzielały analizowane osobno mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. każda z grup jako główną przyczynę podała konieczność odnajdywania nowych rynków zbytu, odpowiedź tę udzieliło aż 43% mikroprzedsiębiorstw, 53% małych przedsiębiorstw oraz 36% średnich przedsiębiorstw. dla mikroprzedsiębiorstw drugim co do ważności powodem podejmowania działalności eksportowej było zwiększenie się konkurencyjności na rynku rodzimym (14%) oraz zwiększenie ograniczeń, które występowały w handlu zagranicznym (14%). również dla małych przedsiębiorstw te dwa powody były wymieniane jako kolejne, po konieczności odnajdywania nowych rynków zbytu. zaś średnie przedsiębiorstwa wymieniały zwiększenie się konkurencyjności na rynku rodzimym (29%) oraz ujednolicenie się preferencji klientów pomiędzy różnymi państwami (21%). podczas badania, przeanalizowano również kierunki handlu zagranicznego badanych przedsiębiorstw. wyniki wskazały najczęściej na kraje sąsiednie, jak: niemcy, kraje skandynawskie, litwę, łotwę, rosję oraz czechy. często pojawiają 96 hanna soroka-potrzebna się również: wielka brytania oraz francja. najwięcej, bo aż 30% badanych wskazało niemcy, co niewątpliwie uwarunkowane jest obszarem, na którym mają siedzibę przedsiębiorstwa badanej zbiorowości, czyli województwo zachodniopomorskie. kraje europejskie stanowiły 90% wszystkich odpowiedzi udzielonych przez badane podmioty, pozostałe 10% stanowiły m.in.: rosja, usa, australia, czy turcja. przeprowadzone badania potwierdzają, że rozwój eksportu następuje w pierwszej kolejności na rynki bliskie kulturowo. 5. podsumowanie sektor mśp, z uwagi na przeważającą liczbę podmiotów działających na rynku, stanowi również najliczniejszą grupę przedsiębiorstw prowadzących handel zagraniczny. informacje dotyczące handlu zagranicznego przedsiębiorstw, przytaczane w literaturze, odnoszą się do wszystkich podmiotów działających na rynku. badanie przeprowadzone wśród przedsiębiorstw z wybranego regionu, jakim jest województwo zachodniopomorskie, pozwala stwierdzić, że badania ogólnokrajowe nie oddają w pełni sytuacji przedsiębiorstw w poszczególnych regionach kraju. pierwsze różnice dostrzegamy już w analizie kierunków prowadzenia handlu zagranicznego. najczęściej wybierany kierunek działalności międzynarodowej polskich przedsiębiorstw jest taki sam zarówno w wynikach badań dla całego kraju, jak i dla województwa zachodniopomorskiego. jednak już kolejne kierunki nie są zgodne. w województwie zachodniopomorskim, z uwagi na bliskość terytorialną, przeważają kraje skandynawskie, które w analizie ogólnopolskiej znajdują się dopiero w grupie państw pozostałych. wynika to zapewne z niskiego udziału przedsiębiorstw z wybranego regionu, który wynosi zaledwie 5%. w strukturze branżowej eksporterów, zgodnie z wynikami dla całego kraju, dominują podmioty z sekcji handel hurtowy i detaliczny. w województwie zachodniopomorskim przeważają podmioty prowadzące działalność profesjonalną, naukową i techniczną, a dopiero po nich najliczniejszą grupą są przedsiębiorstwa prowadzące handel hurtowy i detaliczny. różnice wskazać można również przy analizie motywów rozpoczęcia działalności międzynarodowej. na tle kraju przedsiębiorstwa najczęściej wskazują na przypadek, impuls z zewnątrz lub pomysł, który pojawił się w momencie otwierania lub rozwoju przedsiębiorstwa. natomiast przedsiębiorstwa w województwie zachodniopomorskim zdecydowanie częściej od tych odpowiedzi wskazywały na sytuację na rynku, rosnącą konkurencję i dogodne warunki do prowadzenia handlu zagranicznego. największe podobieństwo odpowiedzi wśród przedsiębiorstw dotyczyło ryzyka, na które narażona jest działalność międzynarodowa. zarówno w badaniach dla całego kraju, jak i w badaniu przeprowadzonym wśród przedsiębiorstw wybranego regionu, najczęściej wymienianym było ryzyko zmiany kursów walutowych. kolejne wymieniane rodzaje ryzyka związane były z sytuacją finansową przedsiębiorstwa lub partnera biznesowego, ryzykiem logistycznym, politycznym i katastroficznym. handel zagraniczny przedsiębiorstw sektora mśp w województwie … 97 porównanie zaprezentowanych wyników badań pozwala wysnuć wnioski, że tylko zawężone analizy (do województwa lub regionu) umożliwiają wiarygodne zaprezentowanie sytuacji przedsiębiorstw, wnikliwe poznanie ich potrzeb oraz obaw. analizy te wymagają oczywiście większego nakładu środków, i powinny być regularnie powtarzane, jednak dają najlepszy obraz sytuacji przedsiębiorstw na rynku. tym samym umożliwiają podjęcie właściwych działań ze strony państwa oraz instytucji wspierających handel zagraniczny w kraju. literatura bank pekao s.a. (2014). raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. warszawa. bielawska, a. (2006). finanse zagraniczne mśp wybrane problemy, warszawa: pwn. biernaś, b. (1999). handel zagraniczny. wrocław: wyższa szkoła zarządzania i finansów we wrocławiu. dudziński, j. (2010). podstawy handlu zagranicznego. warszawa: difin. kaczmarek, t.t., zarzycki, m. (2005). poradnik eksportera, bydgoszcz-warszawa: oficyna wydawnicza branta. koładkiewicz, i. (2011). aktywność eksportowa polskich przedsiębiorstw z sektora mśp – dominujące praktyki. w: j. cieślik, i. koładkiewicz (red.), aktywność eksportowa małych i średnich przedsiębiorstw w polsce. studia przypadków. warszawa: oficyna wolters kluwer business. parp (2014). ewaluacja potencjału eksportowego przedsiębiorstw, warszawa: parp polska klasyfikacja działalności wprowadzona rozporządzeniem rady ministrów z dn. 24.12.2007 r. trąmpczyńska, i. (2004). cechy dobrego kontraktu eksportowego. warszawa: parp. sherlock, j., reuvid, j. (2008). the handbook of international trade. a guide to the principles & practice of export. london: gmb publishing ltd. ustawa o podatku od towarów i usług z dnia 11 marca 2004 r., dz. u. 2004 nr 54 poz. 535. foreign trade of sme sector in western pomerania in the light of the survey abstract: foreign trade is an extension of internal trade, which brings a number of benefits to the companies and countries of that entities. enterprises see the benefits but also a lot of barriers and difficulties that discourage them from starting international business. in the literature we can find many positions devoted to foreign trade, as well as researches showing its development in poland and in other countries. the aim of the article is to present the foreign trade business from the perspective of the enterprises from sme sector, based on the parp research for the whole country and own research for the region of western pomerania. the article will also allow to answer on the question – are data from the research among companies in whole country are convergent with the data for the selected region. keywords: export; import; foreign trade; sme sector; western pomerania jel codes: d22, f14 #ier-05-04-06-pp093-1946-kolasinska-morawska,sulkowski,brzozowska 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.06 leadership and the role of women in the success of logistics companies katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska a b s t r a c t objective: the objective of this article is discussing the role and importance of women’s leadership qualities in shaping the business success of firms in the logistics industry. research design & methods: research was divided into two steps. data was collected from both primary and secondary sources. authors used monographic methods, along with an evaluation of documents in terms of their publication usefulness. in the next step, data was collected from primary sources: women working in the logistics industry as managers or managing their own firms – the technique applied was based on individual in-depth interviews, as well as employees of logistics companies led by women – the technique applied was direct questionnaires. findings: as the conducted research shows, the growing authority of women in the logistics industry results from their having the fundamental qualities and competences that should characterize an effective leader. in addition, some personality traits characteristic of women proves to be extremely useful in the multi-stimuli corporate environment. therefore, women are perfectly capable of managing logistics. contribution & value added: according to the authors’ recommendations, the study should be expanded to include a larger group of respondents. moreover, there should be included companies from different parts of the world. in addition, the next step should consider the socio-cultural conditions of the firm’s country of origin. article type: research paper keywords: leadership; success in business; logistics; empower; womanager jel codes: f23, l20 article received: 10 october 2019 article accepted: 16 december 2019 suggested citation: kolasińska-morawska, k., sułkowski, ł., & brzozowska, m. (2019). leadership and the role of women in the success of logistics companies. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 93-107. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.06 introduction as trends in social and economic environment that form the outside of an organization inertly influence its inside, interactiveness and interdependence between a firm and its international entrepreneurship review ri e 94 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska environment become particularly strong. currently, globalization, internationalization, technologization, computerization and customization result in a decision-making individual being confronted with new challenges. the world has shrunk. the pressure to work faster is a phenomenon that has arisen the demand for information and knowledge is almost limitless. as a result, intellectual capital becomes the most valuable resource, which is often strongly correlated with a firm’s market success. thus, reputation, guidance and leadership gain a new aspect, especially in terms of the structure of the members who cocreate and manage organizations. this article is aimed at discussing the role and importance of women’s leadership qualities in shaping the business success of firms in the logistics industry. to achieve the said aim, the authors had to specify areas of consideration. in accordance with the adopted research procedure, the following questions were put forward: what is leadership as understood in literature on the subject? can success be defined unambiguously? is there any relationship between leadership and the business success of firms? what is the role of women in the modern economy? how important are such factors as personality, the system of values, cultural patterns and education on a women’s path to become a success-oriented leader? what is the current position of female leaders in the logistics industry? material and methods to reach their set goal, the authors of this article had to find answers to the above questions. thus, the authors had to apply a multi-component research methodology that involved a specific type of reasoning, based on analysis, synthesis and inference arising from deduction in accordance with the laws of logic. they started their research by collecting information both from secondary sources, including available printed and digital sources, and from primary sources: women working in the logistics industry as managers or managing their own firms, as well as employees of logistics companies led by women. in the research analysis of secondary sources, monographic methods were applied, along with an evaluation of documents in terms of their publication usefulness. the content of the selected publications was analysed using the technique of semantic analysis of the co-occurrence of terms. the material obtained from secondary sources was supplemented with that from primary sources. in cases of women working in the logistics industry as managers or managing their own firms, the technique applied was based on individual in-depth interviews, and in cases of employees of logistics companies led by women, direct questionnaires were used. literature review and theory development the modern economic and social development of countries and individual business entities depends on many different factors. one of them is leadership. its importance is because the changing environment promotes those who are characterized by their creativity, flexibility, willingness to face new challenges, optimism, focus on constant self-improvement and an ability to gather around themselves other people eager to pursue their visions. in every organization, the presence of successful leaders exerts a significant influence on its effectiveness and efficiency. leaders motivate, support and inspire. leadership and the role of women in the success of logistics companies | 95 historical theories of leadership place emphasis on its various aspects. according to trait theories, some people are born leaders, which can be determined by quantification of their personality traits and attributes (social, physical and intellectual ones). behavioural theories, on the other hand, referred to quantification of behavioural patterns, with the basic assumption that people can be taught specific behaviours, and thus possibly trained to become leaders. finally, there is a group of situational theories which suggest that leadership behaviours are situation-dependent, i.e. it is possible to identify a group of situational factors that favour such behaviours (griffin, 2004). modern theories, in addition to historical views, also consider an additional aspect that characterizes leadership: “leaders inspire others with their words, concepts and behaviours” (robbins, 2012). these are transformational and charismatic leadership theories. transformational leadership theory refers to the motivational aspect, with emphasis on the importance of inspiration, creativity and innovativeness – qualities that leaders should possess to make their subordinates believe that the goals of the organization are important to them personally. charismatic leadership theory, on the other hand, refers to charisma, or to a group of such personality traits such as optimism, enthusiasm, communicativeness, relationality, unconventionality, courage and sensitivity to the needs of other people, which allow a leader to influence others. also, strategies engaged in the construction of leadership in three different yet apparently interrelated domains of public life and public policy, political communication, management/business discourse, and academic communication are considered as very important (lehman, sułkowski & cap, 2019). another perspective of women’s leadership is gender diversity. authors explore this subject in academia context. starting from thesis that there is large disproportion in the number of highest power positions in between men and women in academia they came to conclusion that such model is more related to public universities but not private universities where both men and women are treated equally (sułkowski, bogacz-wojtanowska & wrona, 2019). also, other authors confirm that institutions of higher education are in nations with their own specific historical, cultural, social, economic, legal and political legacies that render comparisons difficult (fitzgerald, 2014). when examining, analysing and evaluating female and male leaders, gender operates as first series of prisms (klenke, 2004). in that context the nation can ill afford to exclude so many talented women from positions of influence, particularly given the growing body of evidence suggesting that women bring distinctive strengths to these roles (rhode, 2017; waters-sobkowiak, kowalski & smits, 2018). moreover, authors in (stober-walker & haber-curran, 2017) express that equality for women and girls is sorely needed in today’s world and they believe that theorizing in this domain has the power to positively impact the future. but still there is a lot of resistance to women’s leadership. in the language of psychologists, the clash is between two set of associations: communal and agentic. women are associated with communal qualities, which convey a concern for the compassionate treatment of others while agentic traits are associated in most people’s minds with effective leadership perhaps because of long history of male domination of leadership roles (ibarra & tannen, 2018). also, socially people are getting increasingly accustomed to seeing women in management and leadership positions. however, because of many men and women’s early social conditioning, some simply cannot get used to the idea of woman as a credible leader in the workplace (rezvani, 2009). ultimately, women who seek top management positions must weed 96 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska through culturally formed stereotypes and at the same time avoid crossing culturally generated barriers (belasen, 2012). according to fabiańska (2016) the next generation of women is characterised by great openness to changes and willingness to take risks. perhaps solution is an emotional agility? emotional agility is a four-step approach that allows women to navigate life’s twists and turns with self-acceptance, clear-sightedness, and an open mind. no matter how intelligent, resilient, or creative people are, when they ignore how situations or interactions make them feel, they miss opportunities to gain insight, getting hooked by thoughts, emotions, and habits that prevent them from reaching their full potential (david, 2016). also, success in business is very important factor. success means making meaningful work that promotes inclusivity and community (bonney, 2016). the strategies for success that fallow is about doing things differently. the status quo has been left alone for too long now and it is time for change. there is fundamental shift in the way most businesses work. it is time that businesses looked after their talented women employees to ensure that they reap the returns that this will deliver in terms of loyalty, experience and success (unerman & jackob, 2016). finally, the shortfall of women willing and can enter political leadership presents a double bind for increasing the numbers (o’connor, 2010). thus, leadership is the art of leading people where they would not be able to go on their own (owen, 2003). leadership is an ability to influence a group to pursue a vision or a set of goals (robbins, 2012). leadership involves encouraging and inspiring people and teams to do their best to reach the desired result (armstrong, 1997). leadership can be perceived as an ability to engage others in the process of reaching a goal as part of a larger system or environment. in addition, the nature of leadership is never uniform (kędziora, piotrowicz & kolasińska-morawska, 2018). we can identify formal, granted leadership and non-formal leadership, leadership that is people-oriented and the one that is task-oriented, traditional leadership of a legal and rational character, and charismatic leadership based on extraordinariness and exceptionality. in addition, we can distinguish between autocratic and democratic-liberal leadership and overt and covert leadership. from the etymological perspective, ‘success’ means both a venture and its positive result. some related terms are positive result, favourable outcome, prosperousness, prosperity, achievement, accomplishment, feat, coup, victory, win and triumph (kolasińskamorawska, 2014). it is difficult to propose a single definition of success that would encompass all its aspects, as – to paraphrase w. clement stone – “the core of one’s success is his or her underlying philosophy.” in other words, there are as many definitions of success as there are those who try to define it. each man or woman who undertakes various tasks sets some goals for himself or herself – specific points in time and space that they want to achieve. these achievements are then marked out as successes or failures. a successful individual is a person who feels happy and fulfilled. indeed, a well-balanced individual can achieve success in every field and derive satisfaction from it. by way of analogy, that definition of success can be also applied to a company, where fixed assets represent the body, relationships – both intra-corporate and those between the company and its environment – represent emotions, employees’ knowledge and corporate knowhow represent the intellect, and corporate values represent the spirit. people of success are admired. many would like to trade places with them. the force that makes them pursue their success is largely connected with motivation. highly motivated people can push leadership and the role of women in the success of logistics companies | 97 limits and go beyond themselves to accomplish much more than they had planned (nkwocha, 2013). in this context, motivation is of crucial importance as a process occurring in human consciousness and resulting in a desire to do something, i.e. a motive. however, for such a motive to be shaped, specific conditions must be met. first, there must be a need, a feeling that something is missing. second, the need must be important. third, an individual must see an opportunity to satisfy that need. the need associated with the craving for success refers to overcoming obstacles when performing difficult tasks, with maximum use of one’s own assets in a specific field. in addition to an analysis from the angle of negative pressure, subject literature also discusses the need for success in the context of achievements (mcclelland, 1961). it arises from people’s manifestations of values that have been instilled in them their whole lives. in such a case, motivation is additionally strengthened by rising to challenges that allow an individual to push his or her limits. high self-esteem is also an important factor. in addition, it should be remembered that the motivation to reach set goals can be shaped by an appropriate educational system. thus, we are not born people of success. we become them. as the general women’s activation trend shows, increasingly more women undertake studies, which makes them better educated than men (figure 1). as per the eurostat report, in 2016, the estimated total percentage of female students in eu-28 countries was 54.1%. the percentage of women was a little higher in cases of master’s students (57.1%) and a little lower in cases of bachelor’s students (53.2%) and participants of short-cycle programmes (52.1%). figure 1. dynamics of growth in the number of women studying logistics at the university of social sciences in the period 2008-2018 source: data from the pol-on system per october 31. in poland, an increasing number of women take up studies in various fields, including logistics. one case in point is the university of social sciences in łódź where the percentage of female logistics students is growing by the year (when analysing the data from the recent decade, the increase amounts to slightly over 10.0% in the period from 2008 to 2018). women complete studies to improve their qualifications, which makes it easier for them to find employment in logistics. now, meeting a female semi-trailer truck, bus or railway engine driver, forklift truck operator, storekeeper or quality controller is no longer trend 98 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska as surprising as it used to be. women feel perfectly comfortable in the so-far male-dominated world of logistics. they have appropriate knowledge and skills, and when this is not enough to do the job, their sensitivity and empathy prove invaluable. leadership qualities differ from managing competences and are particularly highly valued in logistics where teamwork is the dominant model. literature about this provides many examples of research into leadership qualities. rossiter names such qualities as innovativeness, respect for others, politeness and sensitivity (rossiter, 2014). she also points out the fact that leaders function well in a team, demonstrating creativity and willingness to communicate with other team members, which makes them trustworthy, and they are also well-organized. one leadership quality that is much discussed today is empowerment. sashkin (2018) proposes a scale to measure leadership qualities. the researcher identifies the following leadership indicators: skilful management; recognizing the potential; leadership communication; reliable, caring, trusted, follower-focused, visionary, culture-building leadership. in the case of logistics, leadership qualities can result from the specific character of this industry. subject literature divides logistics management skills into several categories (gibson, gibson & rutner, 1998). emphasis is put on orientation towards people in the context of leadership, but also with reference to teamwork or conflict management. however, it should be noted that research by murphy and poist (2007) suggests that managing competences are still considered the most important, while knowledge and logistics experience come second. results and discussion primary material was collected from two research samples: female managers or owners of logistics firms and employees of such firms. in cases of women working in the logistics industry as managers or managing their own firms, the technique applied was based on individual in-depth interviews, and in the case of employees of logistics companies led (i.e. owned or managed) by women, direct questionnaires were used. the first research sample consisted of 20 women selected with the use of a non-random typical case snowball sampling method, applying the criterion of at least 2 years of experience as a logistics manager. the second research sample consisted of 924 employees selected with the use of a quota sampling method, applying the criteria of at least 2 years of experience as an employee in a logistics company and functioning within the structures of a firm owned or managed by a woman being the respondent’s superior. we should start by presenting main issues raised by the female owners or managers of logistics firms participating in the research. after the research, the original data obtained from the interview was counted and analyzed for existing common threads in the statements of the study participants. in turn, the material obtained from a direct survey of employees of logistics companies was subjected to formal and substantive verification. then, the collected material, after coding the data in accordance with the adopted coding system, was transferred to aggregate information sheets using the microsoft excel and spss tool (statistical package for the social sciences) programs to process and analyze the data. firstly, the distribution was analyzed using descriptive statistics methods. in the second step, where there was justification, an attempt was made to determine the possibility of relationships between selected variables, using cross-combinations and determining the boundary leadership and the role of women in the success of logistics companies | 99 values. the basis for examining the relationship between features was the table of independence (contingencies), which was used to order at least two features at the same time. this table consisted of r rows and s columns, with each row (column) corresponding to variants of the x (y) feature. the interior of the contingency table consists of the numbers nij of those elements of the sample that have the i-th variant of the feature x (i=1,2, ...., r) and the j-th variant of the feature y (j=1,2, ..., s). contingency tables allowed to verify partial hypotheses about the existence of stochastic independence between x and y variables. χ2 statistics were used to verify the h0 hypothesis about stochastic independence of variables. they use the methodology for testing hypotheses about the statistical significance of the relationship between variables using the spss computer program, the value of statistics and significance levels for selected pairs of variables were determined. the verification of the statistical significance of the observed dependencies of individual variables consisted in checking whether for the value of the chi-square statistics of a given pair of analyzed variables, the value of the parameter of asymptotic significance is less than 0.05. if so, the observed relationship between variables could be considered statistically significant. the results obtained from the analysis of empirical material were the basis for verifying the truth of the hypotheses of the study on the existence of possible relationships. female owners and managers of logistics companies about female leaders most of the research participants declare that they have been working as managers for 5 to 10 years (50.0%) or more than 10 years. they represent medium-sized firms employing 50 to 250 people (40%) or more than 250 people (40%). they also declare that currently, they manage teams of 50 people (30%), 50 to 250 people (40%) or more than 250 people (30%). most of them are aged 31-45 years (60%) or over 45 years (30%). in terms of their education, they hold academic degrees, usually msc or mba (60%). as regards the sex of a leader, our female respondents claimed that it is completely irrelevant to them. what is important is the person’s knowledge, skills and attitude to his or her colleagues. a potential head of a company should demonstrate not only pragmatic knowledge in the firm’s area of activity, but also have a good understanding of economics and psychology. he or she should be resolute, as well as patient and capable of staying calm. a leader should be able to listen, encourage dialogue and have experience in conflict resolution. in reference to the issue of a leader’s sex, the female respondents pointed out that women, in order to be appreciated as managers, should be professional in everything they do and come up with original ideas. according to the respondents, women “should avoid revealing excessive emotions at work, including bringing events or emotions from their personal lives into the professional sphere.” companies that enjoy success under ‘womanagement’ owe it to the determination, professionalism, commitment, empathy, creativity and diligence of their female leaders. according to the research participants, “women analyse, organize and plan more easily and quickly, they think longterm and specify the conditions realistically, instead of fooling themselves. therefore, they are more effective than men.” they are characterized by their non-standard approach to solving problems. 100 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska employees of logistics companies about female leaders having analysed the results of research with the participation of female owners or managers of logistics companies, we should now consider the opinions of employees functioning within the structures of such companies. in this research sample, the dominant group are women (69.9%), while men are in the minority (30.1%). over a half of the respondents (56.5%) are aged 31-45 years, and one in three is a representative of the under-30 age group (29.1%). according to the declarations, almost half of the research participants have secondary education (44.9%), one in three holds a bachelor’s degree (35.7%), and one in seven completed master’s or doctoral studies (15.9%). most of the participants declare that they work within the structures of companies employing more than 50 people (41.3%) or more than 250 people (39.0%). over a half of the respondents are line or middle-ranking employees (57.0%). the sample is dominated by people from poland (42.6%) and the uk (28.4%). other research participants come from germany (6%), spain (5.8%), italy (4.9%), croatia (4.1%), greece (3.0%), france (2.6%) and the czech republic (1.8%). figure 2. leadership source: results of a study carried out as part of the “female face of logistics” research programme – may 2019. according to research participants, leadership definitely means leading a group of people (90.7%), motivating and stimulating others to take specific actions (90.7%), the leadership and the role of women in the success of logistics companies | 101 ability to engage others in the process (90.0%), management (89.8%), inspiring other people to take actions (88.7%), directing (88.1%), the ability to influence other people (87.0%) and command (81.0%). slightly fewer respondents believe that leadership is based on supervision and control of others (67.3%), overseeing (64.5%) and prestige (53.0%). by comparing the variants of the definition of the definition of the term success with the size of the company in which the respondents work, it can be concluded that there is a relationship between the recognition of success understood as conduction (the value χ2 = 5.676 is statistically significant and the existing relationship is strong p> 0.5), stimulating and stimulating motivation to act (value χ2 = 4.872 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05), the ability to involve others in the process (value χ2 = 10.335 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05), management (value χ2 = 5.521 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05), managing (value χ2 = 5.676 is statistically significant and the existing relationship is strong p> 0.5), the ability to influence other people (value χ2 = 6,376 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05) and command (value χ2 = 0.357 is statistically negligible, but the existing relationship is strong p> 0.5). table 1. qualities, skills and competences that are “definitely” necessary for a leader to lead a group of people (n = 924) leadership qualities leadership skills leadership competences definitely yes definitely yes definitely yes communicativeness 88.3% communication skills 82.9% managing emergency and conflict situations 71.2% authenticity 73.4% responsibility 82.5% ensuring good information flow within the team 70.1% courage 70.6% creativity 80.7% constant self-development 69.9% diligence 67.1% trustworthiness 75.3% leading and taking care of the team 69.7% self-awareness 62.6% self-discipline 72.1% establishing and keeping good relationships within the team 67.3% openness 62.3% matter-of-factness 70.1% supporting other team members in their development 65.6% frankness 60.2% innovativeness 69.7% having essential knowledge in a specific field 64.7% relationality 56.1% consistency 69.7% supporting employees’ initiatives concerning innovations 63.4% enthusiasm 55.4% reliability 68.0% orientation to reaching longterm goals 60.6% optimism 50.2% assertiveness 65.6% initiating events and processes 59.1% curiosity 32.3% business-likeness 65.2% orientation to constant changes 39.8% – – resoluteness 63.0% having appropriate education 25.1% – – meticulousness 62.1% – – – self-control 61.5% – source: results of a study carried out as part of the “female face of logistics” research programme – may 2019. 102 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska in addition, identifying the term success with the concept of management (the value χ2 = 2.088 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05), inspiring other people to act (the value χ2 = 2.244 is statistically significant, although the existing relationship is weak p < 0.05), prestige (value χ2 = 5,208 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05) and administration (value χ2 = 6.428 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05). most respondents believe that firms need leaders (96.5%). in their opinion, a leader should possess such qualities as communicativeness (88.3%), authenticity (73.4%) and courage (70.6%). in addition, leaders should be characterized by their diligence (67.1%), self-awareness (62.6%), openness (62.3%), frankness (60.2%), relationality (56.1%) and enthusiasm (55.4%). the most desirable skills mentioned by the respondents are communication skills (82.9%), responsibility (82.0%), creativity (80.7%), trustworthiness (75.3%), self-discipline (72.1%) and matter-of-factness (70.1%). a good leader should also be innovative (69.7%), consistent (69.7%), reliable (68.0%), assertive (65.6%), business-like (65.2%), resolute (63.0%), meticulous (62.1%) and self-controlled (61.5%). as regards competences, the most desirable include managing emergency and conflict situations (71.2%), ensuring good information flow within the team (70.1%), constant self-development (69.9%) and leading and taking care of the team (69.7%). figure 3. manager vs. sex – does a manger’s sex make a difference? (n = 924) source: results of a study carried out as part of the “female face of logistics” research programme – may 2019. in addition, according to the respondents, an effective leader should establish and maintain good relationships within the team (67.3%), support other team members in their development (65.6%), have essential knowledge of a specific field (64.7%), support employees’ initiatives concerning innovations (63.4%) and be oriented towards reaching long-term goals. leadership and the role of women in the success of logistics companies | 103 in answer to the question: “does a manger’s sex make a great difference?”, most of the respondents answered, “definitely no” (40.69%) or “generally no” (43.29%). only a small group of research participants believes that sex or generally makes a difference (6.49% and 9.52%, respectively). this is reflected by the answers to the question: “if you were given a choice, would you prefer your superior to be a woman or a man?”. most of the participants answered that they consider their manager’s sex irrelevant (60.4%), whereas one in three respondents would prefer a male superior (28.1%) and only one in ten would rather be subordinate to a woman (11.5%). this state confirms the existence of a relationship between variables that mean the significance of the manager's supervisor in the context of the size of the company (the value of χ2 = 37.509 is statistically significant, although the existing relationship is weak p <0.05), which means that the larger the firm, the more often gender is important , although this is not always important. in contrast, comparing the gender of the superior with the respondent's country, we get a significant interesting relationship (value χ2 = 37.351, although a weak p <0.05). so more often in countries such as great britain, germany and poland superior’s gender has more important than in the case of countries such as spain, italy, greece, croatia and the czech republic. figure 4. factors contributing to the effectiveness of female leaders, that influence the results achieved by women-led companies, rated 4 or 5 per 5 (n = 924) source: results of a study carried out as part of the “female face of logistics” – may 2019. 104 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska however, women working in logistics, also face many adversities. according to the respondents, these are “definitely” or “generally” the male reluctance to work with women and a fear of strong women (81.0%), career affecting personal life (67.1%), the need to constantly prove something to somebody (66.5%) and underestimating own successes (61.9%). other significant factors include excessive perfectionism (56.3%) uncertainty and lack of self-esteem (53.0%). figure 5. adversities that women “definitely” or “generally” must face in pursuing their professional career (n = 924) source: results of a study carried out as part of the “female face of logistics” research programme – may 2019. according to the respondents, to be successful in business, women working in the logistics industry should clearly and precisely define and express their needs (71.6 %) and have high self-esteem (71.6%). in addition, women in the logistics industry should make sure that everything they do is charged with positive emotions (56.3%), improve female mentoring (45.0%), celebrate their successes (43.3%) and know how to leverage networking (43.3%). conclusions due to their very turbulent environment, organizations must be managed by people who demonstrate appropriate competences. these are not limited to effective administration and task assignment. an important factor contributing to a successful business is also an leadership and the role of women in the success of logistics companies | 105 ability to meet the customer’s requirements and quickly respond to actions taken by the competition and business partners. as the conducted research shows, the growing authority of women in the logistics industry results from their having the fundamental qualities and competences that should characterize an effective leader. in addition, some personality traits characteristic of women proves to be extremely useful in the multi-stimuli corporate environment. therefore, women are perfectly capable of managing logistics. the logistics industry is transforming in parallel to its environment. global competition, changing legal regulations and the increasing importance of environmental protection dramatically affect the functioning of logistics companies. however, at the same time, new opportunities are appearing thanks to the implementation of innovative technological solutions. thus, further development of firms requires human resources that demonstrate appropriate potential, skills and personality traits. when first introduced, human resource management in firms was considered a necessary evil, however, research reveals a relationship between proper staff management and business success (sims, 2002). hence, more often, an equally crucial feature of a leader is the ability to manage people, discover talents and develop them, and — as the research suggests, it is women who most often display it. in addition, women crave success. they often know that, to achieve it, they must perform many functions and prove that they are the best in each of them. when working their way up the ladder, they know that they will not be given a second chance, so they try to accomplish the impossible. this is supposed to ensure their success and open doors to the top of a business hierarchy (décosterd, 2013). research suggests that women are renowned for their ability to “fight for what is theirs,” but at the same time, they care for others, which allows them to survive in industries that are largely dependent on relationality and communicativeness, such as the logistics. references belasen, a. (2012). developing women leaders in corporate america. santa barbara: praeger. bonney, g. (2016). in the company of women. new york: artisan. david, s. (2016). emotional agility: get unstuck, embrace change, and thrive in work and life. new york: penguin random house. décosterd, m.l. (2013). how women are transforming leadership: four key traits powering success, contemporary psychology. oxford: praeger. fabińska, m. (2016). women’s road to business success in the era of equal opportunities policy. international entrepreneurship review, 2(2), 11-25. fitzgerald, t. (2014). women leaders in higher education. london: routledge. gibb, c. (1970). leadership. modern psychology. london: penguin books. gibson, b., gibson, m., & rutner, s. (1998). careers in logistics. il: council of logistics management. griffin, r.w. (2016). management. boston: south-western college publishing. ibarra, h., tannen, d., williams, j.c., & hewlett, s.a. (2018). hbr’s 10 must reads on women and leadership. boston: harvard business review press. kędziora, d., piotrowicz, w., & kolasińska-morawska, k. (2018). employee development and leadership perception in the polish service delivery centres. warsaw: foundation of management. klenke, k. (2004). women and leadership a contextual perspective. new york: springer publishing. 106 | katarzyna kolasińska-morawska, łukasz sułkowski, marta brzozowska kolasińska-morawska, k. (2014). success and entrepreneurship in the eyes of polish emigrants in the british isles. journal of intercultural management, 6(4). lehman, i., sułkowski, ł., & cap, p. (2019). leadership, credibility and persuasion. international review of pragmatics, 1-17. doi: 10.1163/18773109-01201101. mcclelland, d. (1961). the achieving society. new york: van nostrand. murphy, p., & poist, r. (2007). skills requirements of senior – level logisticians: a longitudinal research assessment. supply chain management: an international journal, 12(6). nkwocha, k. (2013). success in business. london: createspace. o’connor, k. (2010). gender and women’s leadership. london: sage. owen, j. (2003). zarządzanie. czego nie uczą w szkołach biznesu. warszawa: pwe. rezvani, s. (2009). the next generation of women leaders. santa barbara: praeger. rhode, d.l. (2017). women and leadership. oxford: oxford university press. robbins, s., & judge, t. (2012). organizational behaviour. essex: pearson education. rossiter, d.e. (2014). leadership skills. new york: infobase publishing. sims, r.r. (2002). organization success through effective human resources management. london: quorum books. storberg-walker, j., & haber-curran, p. (2017). theorizing women & leadership: new insights & contributions from multiple perspectives. new york: information age publishing. sułkowski, ł., & bogacz-wojtanowska, e., wrona, s., jędrzejczyk-kozioł, a., góral, e., wojdyła, k. (2019). unsustainable power distribution? women leaders in polish academia. economics and sociology, 12(3), 162-180. doi:10.14254/2071-789x.2019/12-3/11 unerman, s., & jacob, k. (2016). the glass wall: success strategies for women at work – and businesses that mean business. london: profile books. waters-sobkowiak, m., kowalski, t., & smits, s. (2018). the evolving potential of talent management in poland. entrepreneurial business and economics review, 6(3), 159-174. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060310 leadership and the role of women in the success of logistics companies | 107 authors contribution share of authors is equal and amounted to 33% each of them. katarzyna kolasińska-morawska professor at university of social sciences (san) specializes in issues relaed to modern distribution systems, management of integrated marketing communication processes and modern management concepts in the education and logistics industry. correspondence to: prof. katarzyna kolasińska-morawska, phd, university of social sciences, ul. sienkiewicza 9, 90-113 łódź, poland, e-mail: kkolasinska@san.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-4035-8272 łukasz sułkowski professor of economics; associated professor of humanities in the field of management sciences (jagiellonian university); associated professor of economic sciences in the field of management, economics (university of economics oskar lange in wrocław, department of national economy); phd in economics in the field of economics and management (university of economics oskar lange in wrocław, department of national economy). correspondence to: prof. łukasz sułkowski, phd, university of social sciences, ul. sienkiewicza 9, 90-113 łódź, poland, e-mail: lsukowski@san.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1248-2743 marta brzozowska phd in economics in the field of management, logistics (university of social sciences, lodz), master of science in engineering and manufacturing management (coventry university, coventry, uk), master of science in engineering and manufacturing management (technical university of lodz, lodz, pl). her interests include supply chain management, logistics management, quality management in logistics. correspondence to: marta brzozowska, phd, university of social sciences, ul. sienkiewicza 9, 90113 łódź, poland, e-mail: mbrzozowska@san.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-3072-0562 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-02-07-101-rękas s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : rękas, k. (2017). chiny jako gospodarka oparta na wiedzy. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 101-112 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). chiny jako gospodarka oparta na wiedzy karolina rękas* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: karolina_rekas@wp.pl streszczenie: w artykule podjęto próbę oceny obecnego stopnia rozwoju naukowo-technologicznego chińskiej gospodarki. poszukiwana jest odpowiedź na pytanie, czy (oraz w jakim stopniu) chiny posiadają takie zasoby, które pozwalałyby im w przyszłości osiągnąć status gospodarki opartej na wiedzy. badany jest również charakter tych zasobów. w tym celu przeanalizowana została gospodarka chin pod względem wybranych mierników na przestrzeni lat 2000-2014 na podstawie zamieszczonych materiałów źródłowych oraz literatury przedmiotu. na wstępie omówiono teoretyczną stronę zagadnienia gospodarki opartej na wiedzy. następnie analizie poddano mierniki określające obecny stopień zaawansowania technologicznego chin. w dalszej części opracowania skupiono się na istotnych wyzwaniach i zagrożeniach dla dalszego rozwoju tego kraju. w oparciu o zamieszczone dane stwierdzono, iż chiny znajdują się w fazie transformacji do gospodarki opartej na wiedzy oraz posiadają znaczny potencjał, by taki status osiągnąć. jednak by do tego doszło, konieczne jest przezwyciężenie licznych problemów poruszonych w niniejszym artykule. przeprowadzona analiza może stanowić punkt odniesienia dla dalszych, pogłębionych badań nad konkurencyjnością chińskiej republiki ludowej, zwłaszcza w obszarze zaawansowanej technologii oraz determinant gospodarki opartej na wiedzy. słowa kluczowe: chiny; gospodarka oparta na wiedzy; gospodarka chińska; rozwój naukowo-technologiczny; konkurencyjność klasyfikacja jel: o11, o53, o32 * autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 1. wstęp chińska republika ludowa (chrl) jest obecnie jednym z najdynamiczniej rozwijających się krajów na świecie. począwszy od końca lat 70. xx wieku, stawała się coraz ciekawszym obiektem badań naukowych, jak też przedmiotem licznych publikacji dotyczących kierunków jej rozwoju. celem niniejszego artykułu jest analiza naukowo102 karolina rękas technologicznych możliwości konkurencyjnych chin, czyli poszukiwana jest odpowiedź na pytanie, czy (oraz w jakim stopniu) chiny posiadają przewagi konkurencyjne pozwalające im w przyszłości osiągnąć status gospodarki opartej na wiedzy (gow). opracowanie przedstawia charakterystykę tego pojęcia, następnie prezentuje analizę wybranych mierników potencjału technologicznego chin oraz przybliża kwestię wyzwań dla dalszego rozwoju gospodarczego tego kraju. badaniem objęto lata 2000-2014, z wykorzystaniem następujących technik badawczych: desk research i analizy źródeł. pełną analizę dla przyjętego okresu uniemożliwia brak danych dla dwóch wskaźników (dot. zgłoszeń patentowych i udziału dóbr high-tech w handlu zagranicznym) dla roku 2014. 2. pojęcie gospodarki opartej na wiedzy gospodarka oparta na wiedzy to, posługując się definicją organizacji współpracy gospodarczej i rozwoju (oecd), wyrażenie służące opisowi tendencji zachodzących w zaawansowanych gospodarkach do większej zależności od wysokiego poziomu wiedzy, informacji oraz umiejętności, a także do rosnącego zapotrzebowania bezpośredniego dostępu do wszystkich powyższych przez sektor publiczny i biznesowy (oecd, 2005). z samej nazwy wynika, iż wiedza jest głównym czynnikiem, na którym taka gospodarka opiera swoją konkurencyjność, co implikuje konieczność postrzegania jej jako zjawisko kompleksowe. jej określenie wymaga zastosowania pewnej liczby cech odnoszących się do różnych jej obszarów. zmienne te pogrupowane są w tzw. cztery filary (boehlke & polszakiewicz, 2013): − i filar – system zachęt instytucjonalnych i ekonomicznych (stanowi fundament dla procesów produkcyjnych, dystrybucyjnych oraz implementacji wiedzy, czyli dla źródeł konkurencyjności takiej gospodarki); − ii filar – pełne inwencji i wykształcone społeczeństwo (kształtowane przez ludzi posiadających szerokie kwalifikacje, zdolności twórcze oraz bogaty zasób wiedzy, potrafiących elastycznie dopasować się do wymagań stawianych przez rynek pracy); − iii filar – wydajne systemy innowacji (ich głównym celem jest rozwój organizacji związanych z sektorem badawczo-rozwojowym); − iv filar – odpowiednia infrastruktura informacyjna (tworzona przez usługi i instytucje, które zapewniają efektywną komunikację, przetwarzanie, gromadzenie oraz przekazywanie przydatnych informacji). dla potrzeb artykułu przyjęto inną definicję gow, tłumaczoną jako gospodarkę ukierunkowaną na eksport, wykorzystującą wiedzę, technologię i kreatywność do wytwarzania dóbr i usług, której kluczowy czynnik sukcesu stanowi innowacyjność (fazlagić, 2009). w dalszej części opracowania skupiono się na miernikach, które razem tworzą przybliżony obraz tego, jakim potencjałem technologicznym dysponuje gospodarka chińska. mierniki te należą do następujących kategorii: − nakłady na badania i rozwój; − zasoby ludzkie; chiny jako gospodarka oparta na wiedzy 103 − patenty oraz opłaty licencyjne; − udział towarów high-tech w handlu towarowym z zagranicą. 3. stopień zaawansowania technologicznego chińskiej republiki ludowej – nakłady na badania i rozwój pierwszym wskaźnikiem (i jednocześnie jednym z najważniejszych), który obrazuje, na jakim etapie zaawansowania technologicznego znajdują się chiny, jest intensywność wydatków na sektor badawczo-rozwojowy (b+r), co przedstawia rysunek 1. rysunek 1. intensywność wydatków na b+r w chinach w latach 2000-2014 (% pkb) źródło: opracowanie własne na podstawie danych oecd (2016). chińską republikę ludową charakteryzują z roku na rok coraz większe nakłady na sektor b+r. na początku xxi wieku wydatki te stanowiły niecały procent produktu krajowego brutto, natomiast w roku 2014 osiągnęły już wartość 2,05%. biorąc pod uwagę tempo ich wzrostu (które w badanym okresie było szybsze niż np. wydatki stanów zjednoczonych czy unii europejskiej na ten sektor), bardzo prawdopodobne staje się osiągnięcie założenia, iż w roku 2020 intensywność chińskich nakładów na b+r wyniesie 2,5% pkb (oecd, 2012). nakłady na sektor badawczo-rozwojowy można także rozpatrywać pod względem udziału poszczególnych działów gospodarki (rysunek 2). w badanym czasie widoczny jest wzrost udziału przedsiębiorstw handlowych (w roku 2014 wzrósł o 17,4 punktu procentowego w porównaniu do roku 2000). nastąpiło to kosztem pozostałych sektorów gospodarki: wkład szkolnictwa wyższego spadł nieznacznie (z 8,6% w roku bazowym do 6,9% w roku 2014), natomiast różnica między wydatkami rządu w analizowanym okresie była już znaczna (blisko dwukrotny spadek). jest to rezultat wprowadzonej w 1985 r. reformy rządowej, dotyczącej ograniczania dofinansowania dla ośrodków badawczych1. 1 skutkiem wprowadzonej zmiany zwróciły się one w stronę działalności handlowej (powstał również szereg programów promujących samozatrudnienie) oraz kooperacji z biznesem. jednym z istotnych programów rządowych 0 0.5 1 1.5 2 2.5 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 104 karolina rękas rysunek 2. procentowy udział poszczególnych sektorów gospodarki chin w wydatkach na b+r w latach 2000-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie danych oecd (2016). 4. kapitał ludzki kolejnym miernikiem określającym technologiczny potencjał kraju są zasoby siły roboczej. na rysunku 3 zaprezentowane zostały zmiany, jakie zaszły w zatrudnieniu w branżach naukowo-technologicznej (n+t) oraz badawczo-rozwojowej na przestrzeni lat 2000-2014. rysunek 3. zatrudnienie w działach n+t oraz b+r na 1000 zatrudnionych ogółem w chinach w latach 2000-2014* *dotyczy osób, które są absolwentami studiów wyższych w wymienionych branżach i są pracownikami tych branż (oecd, 1995). źródło: opracowanie własne na podstawie danych oecd (2016). był tzw. national torch program of china (program latarka), mający na celu m.in. pełne wykorzystanie chińskiego potencjału badawczo-technologicznego, promowanie komercjalizacji nowych osiągnięć z zakresu hightech, industrializację produktów zaawansowanej technologii oraz internacjonalizację branż z tego sektora. 0% 20% 40% 60% 80% 100% 2000 2005 2010 2014 sektor rządowy sektor szkolnictwa wyższego sektor przedsiębiorstw handlowych 0 1 2 3 4 5 6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 personel badawczo-rozwojowy personel naukowo-technologiczny chiny jako gospodarka oparta na wiedzy 105 z przedstawionych danych wynika, iż tendencja obu mierników jest rosnąca. w przypadku personelu sektora n+t widoczne jest załamanie trendu w 2009 r., ale od tamtego czasu zmienna wróciła na ścieżkę wzrostu. w 2014 r. w chinach na 1000 zatrudnionych przypadało 4,8 pracowników naukowych; w branży naukowotechnologicznej wskaźnik był jeszcze niższy i wynosił zaledwie 1,97. mimo iż najlepsze wyniki chin w badanym czasie są ok. trzykrotnie gorsze niż w większości rozwiniętych państw2 (w sektorze n+t nawet czterokrotnie), to gospodarkę chińską charakteryzuje dynamiczne tempo wzrostu zatrudnionych w analizowanych branżach; stopa wzrostu personelu b+r wynosiła 375% w latach 2000-2014, zaś stopa wzrostu pracowników n+t – 205%. należy jednak pamiętać, iż miernik ten nie jest w stanie w pełni uwzględnić różnic w jakości edukacji, ani też jej użyteczności w działalności techniczno-naukowej (gradziuk, 2013). 5. własności intelektualne patent to jeden z najpowszechniejszych mierników efektów działalności w branży technicznej. zgłoszenia patentowe pozwalają odpowiedzieć na wiele pytań, m.in. jaka jest dynamika zmian technologicznych w danym kraju, jakie skutki przynosi działalność placówek badawczo-rozwojowych dla przemysłu i innych podmiotów gospodarczych, czy też jak kształtuje się struktura przedsięwzięć innowacyjnych. rysunek 4. liczba zgłoszeń patentowych chin w ramach pct w skali świata w latach 2000-2013 (%) źródło: opracowanie własne na podstawie danych oecd (2016). analizując procentowy udział aplikacji patentowych chin w ramach zgłoszeń międzynarodowych3 (pct) w skali światowej w latach 2000-2013 (rysunek 4) wyraźnie zaznacza się rosnący trend od 2001 roku. na przestrzeni badanego okresu udział chińskich zgłoszeń patentowych w porównaniu do globalnej wielkości aplikacji pct 2 chiny posiadają gorsze rezultaty niż m.in. stany zjednoczone, japonia, kanada czy niemcy. 3 patenty zatwierdzone w ramach tzw. patent cooperation treaty (pct) cechują się uproszczoną procedurą ich uzyskania, tzn. wystarczy jedno zgłoszenie patentowe, by otrzymać prawa własności do wynalazku. 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 106 karolina rękas wzrósł o 9,6 punktu procentowego. imponujące jest tempo wzrostu chińskich międzynarodowych aplikacji o patenty – w roku 2013 było ich prawie szesnaście razy więcej niż w 2000 r. (dla porównania, w tym samym czasie dynamika wzrostu zgłoszeń patentów stanów zjednoczonych wyniosła 147%) (oecd, 2014). chińskie aplikacje patentowe w ramach pct zgłaszane przez publiczne instytuty badawcze dotyczą w głównej mierze odkryć z zakresu nanoi biotechnologii (41,97%); drugie i trzecie miejsce zajmują technologie dotyczące ochrony środowiska i technologie teleinformatyczne (ict) – odpowiednio 12,95% oraz 6,05% (oecd, 2014). miernikiem związanym z patentami są przychody i płatności z tytułu użytkowania ich oraz innych własności intelektualnych. indeks ten przedstawia wielkość wpływów spoza kraju wynikających z użytkowania know-how, znaków towarowych, mechanizmów przemysłowych i inny praw własnościowych, a także wielkość kosztów będących następstwem ich nabycia z zagranicy4. w tabeli 1 przedstawiono kształtowanie się tych wskaźników w chinach w wybranych latach. tabela 1. przychody i płatności z tytułu użytkowania własności intelektualnych w chinach w wybranych latach (ceny bieżące, mln usd) rok 2000 2005 2010 2015 przychody 80 157 830 1085 płatności 1281 5321 13 040 22 022 źródło: opracowanie własne na podstawie danych world bank (2016). z powyższych danych wynika, iż chiny w dalszym ciągu więcej technologii nabywają, niż jej wytwarzają: w żadnym z badanych lat przychody nie przewyższały płatności. mimo iż z okresu na okres wpływy wskazywały na tendencję wzrostową, taki sam trend odnosi się do kosztów. ponadto, tempo wzrostu płatności wykazuje większą dynamikę niż tempo wzrostu przychodów – w porównaniu do 2000 r. w 2015 r. koszty wzrosły ponad siedemnastokrotnie, natomiast wpływy czternastokrotnie. 6. udział towarów zaawansowanych technologicznie w handlu towarowym z zagranicą równie istotnym kryterium określającym potencjał technologiczny państwa środka jest udział towarów high-tech w handlu zagranicznym, a zwłaszcza w eksporcie. w tabeli 2 przedstawiony jest zarówno import, jak i eksport tych dóbr wyrażony procentowo w latach: 2000, 2005, 2010 oraz 2013. na przestrzeni analizowanych lat zaobserwowano odwracającą się tendencję odnośnie wymiany towarowej z zagranicą produktami zaawansowanymi technologicznie. jeszcze w 2005 r. ich ilość w imporcie była dominująca, natomiast już 5 lat później chiny realizowały większą ich sprzedaż niż zakup. ponadto, w latach 2000 4 słabą stroną tego miernika jest uwzględnianie w danych także płatności zw. z innymi sektorami gospodarki (np. płatności z tytułu użytkowania znaków towarowych w usługach). chiny jako gospodarka oparta na wiedzy 107 2013 znaczenie chińskiego eksportu tych dóbr wzrosło dwukrotnie, zaś występujący w tym czasie wzrost importu był nieznaczny. niemniej jednak wnioski z tych danych należy skorygować o dwa fakty. po pierwsze, zdecydowana większość chińskiego eksportu dóbr high-tech bazuje na półfabrykatach zagranicznych przetwarzanych za pomocą taniej siły roboczej w chinach. po drugie, pod produktami made in china należącymi do sektora zaawansowanej technologii kryją się zagraniczni przedsiębiorcy, jak również międzynarodowe korporacje. tabela 2. udział dóbr wysokiej techniki w eksporcie i imporcie towarowym w chinach w wybranych latach (%) rok 2000 2005 2010 2013 udział dóbr high-tech w eksporcie 14,9 28,6 31,2 29,9 udział dóbr high-tech w imporcie 23,3 30 29,6 28,6 źródło: opracowanie własne na podstawie danych unctad (2016). miernikiem zbliżonym do powyższego jest procentowy udział dóbr teleinformatycznych w całkowitym eksporcie i imporcie towarowym (rysunek 5). przedstawione dane wskazują, iż produkty ict są istotnym elementem chińskiej wymiany handlowej z zagranicą – w badanym okresie stanowiły ok. 1/3 całkowitego eksportu towarowego (zaś blisko co piąty importowany produkt należał do tego sektora). wyraźnie na rysunku zaznacza się nadwyżka handlowa tych dóbr od 2002 roku. rysunek 5. procentowy udział dóbr ict w całkowitym eksporcie i imporcie towarowym w latach 2000-2014 źródło: opracowanie własne na podstawie danych unctad (2016). jako podsumowanie dotychczasowych rozważań, zostaną omówione dwa indeksy. pierwszy z nich to globalny indeks konkurencyjności (global competitiveness index, gci), opracowywany corocznie przez światowe forum ekonomiczne i przedstawiany w globalnym raporcie konkurencyjności. miernik ten opiera się na 12 filarach, z których każdy podzielony jest na grupy zwane subindeksami. 0 5 10 15 20 25 30 35 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 udział dóbr ict w całkowitym imporcie towarowym (%) udział dóbr ict w całkowitym eksporcie towarowym (%) 108 karolina rękas w każdym filarze kraj może osiągnąć notę od 1 do 7. w rankingu gci z 2015 r., chiny zajęły 28. miejsce na 140 badanych krajów z wynikiem 4,9 (dla porównania, najlepsza w zestawieniu szwajcaria posiadała gci na poziomie 5,8). wyniki kraju w poszczególnych subindeksach plasują go w drugiej fazie rozwoju, tj. wśród gospodarek zorientowanych na wydajność5. do mocnych stron chińskiej gospodarki zaliczyć można filary: otoczenie makroekonomiczne oraz rozmiar rynku, natomiast nadal trzeba doskonalić bardzo istotne z punktu widzenia budowy gow subindeksy: gotowość technologiczna i innowacyjność6 (schwab, 2015). drugim miernikiem rekapitulującym dotychczasową analizę jest tzw. wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy (knowledge economy index, kei), na którego podstawie sporządzany jest ranking państw przez bank światowy. w 2012 r. w tym zestawieniu chiny zajęły odległą 84. lokatę spośród 145 badanych krajów. nota chin wynosiła 4,37, podczas gdy gospodarki znajdujące się na czele tego rankingu posiadały kei na poziomie nie niższym niż 9,1 (knoema, 2016). sugeruje to, iż przed chińską republiką ludową nadal długa droga do stworzenia gow. 7. dalszy rozwój gospodarczy chin – wyzwania i problemy na początku xxi w. chiński rząd zmienił swój priorytet: nowym celem miała stać się nie „budowa gospodarki”, ale „harmonia społeczna”. aby osiągnąć ten zamiar, komunistyczna partia chin uświadomiła sobie konieczność pokonania licznych barier o charakterze ekonomicznym, politycznym, społecznym oraz środowiskowym. jest to zadanie niezbędne dla dalszego utrzymywania się chin na ścieżce rozwoju gospodarczego, jak też i dla zachowania autorytetu rządzącej partii (woo, 2007). jednym z najpoważniejszych problemów o naturze stricte ekonomicznej dla chrl jest nadmierna zależność od inwestycji i eksportu – udział konsumpcji w stosunku do pkb jest za niski. kluczem do dalszego rozwoju będzie zatem pobudzanie wewnętrznego popytu (marszałek-kawa & gawłowski, 2014). kolejny problem stanowi naruszona równowaga między celowością prac sektora b+r. promowanie inwestycji w tym sektorze przez firmy spowodowało, że większość badań została ukierunkowana komercyjnie i jednocześnie zmniejszyło się innowacyjne zaplecze państwa, budowane na podstawie podstawowych badań (marszałek-kawa & gawłowski, 2014). następny aspekt ekonomiczny dotyczy niewielkiej efektywności wydatków poniesionych na sektor badawczo-rozwojowy przez państwowe 5 poprzednia faza oznacza zorientowanie na czynniki produkcji, zaś etap najbardziej zaawansowany to gospodarka ukierunkowana na innowacyjność (schwab, 2015). 6 raport wyróżnia także najbardziej uciążliwe czynniki dla prowadzenia biznesu w tym kraju. eksperci światowego forum ekonomicznego do takich czynników zaliczyli m.in. (schwab, 2015): − niewystarczającą zdolność do innowacji (12,5%); − ubogi dostęp do zasobów finansowych (11,6%); − nieefektywną administrację rządową (9,2%); − nieodpowiednie zaopatrzenie infrastrukturalne (9%); − stawki podatkowe (8,5%); − korupcję (8,3%). chiny jako gospodarka oparta na wiedzy 109 przedsiębiorstwa. wysokie nakłady tylko nieznacznie przekładają się na liczbę zarejestrowanych patentów. nie mniej istotnym problemem są liczne bariery w przepływie technologii – w rankingach najczęstszych źródeł towarów naruszających prawa własności intelektualnej bezsprzecznie dominują chiny (sowa-jadczyk, 2016). zagraniczne firmy muszą mierzyć się z regularnym naruszaniem ich klauzul eksportowych, patentów, znaków towarowych, praw autorskich i tajemnic handlowych, przekazywaniem know-how podmiotom niebędącym stroną kontraktu. dodatkowo muszą stawić czoła przeszkodom administracyjnym (np. nierówne egzekwowanie prawa czy pobieranie podatków od kontraktów licencyjnych) oraz coraz bardziej wyszukanym technikom fałszerzy (ong, 2009). kolejna grupa wyzwań dla chińskiej gospodarki ma charakter polityczno-społeczny. do najistotniejszych z nich należy szerząca się skala korupcji. odkąd materialne bodźce stały się głównym narzędziem zwiększania wydajności, dochody cechują się większym zróżnicowaniem i obecnie trudniej dostrzec te, które pochodzą z nielegalnych lub półlegalnych źródeł (lin, 2012). szeroki zakres korupcji prowadzi m.in. do powiększania dysproporcji dochodowych, które stanowią następne zagrożenie. o istnieniu tego zjawiska świadczy m. in. wskaźnik giniego7; jeszcze w 1981 r. współczynnik ten wynosił dla chin 0,29, tymczasem w roku 2015 wzrósł już do 0,468 (statista, 2016). oprócz dysproporcji dochodowych, poważnym problemem są również coraz większe różnice w rozwoju terenów miejskich i wiejskich. wynikają one przede wszystkim ze znacznej rozbieżności pomiędzy udziałem rolnictwa w pkb a całkowitym zatrudnieniem. przeciętny rozmiar gospodarstwa rolnego maleje, podczas gdy koszty związane z prowadzeniem działalności rolnej (np. koszty pestycydów, nawozów, energii elektrycznej) są coraz wyższe, zaś dostęp do kredytów mających pokryć te wydatki dla małych gospodarstw jest niewielki (bardhan, 2013). inne istotne problemy społeczne to słabo rozwinięte systemy: emerytalny, zdrowotny oraz edukacyjny (lin, 2012). zagrożenia środowiskowe to ostatnia kategoria wyzwań dla państwa środka, poruszana w opracowaniu. dla prawidłowego funkcjonowania swojego modelu gospodarki, chiny zużywają nadmierną ilość surowców naturalnych; skutkuje to zarówno dużym kosztem konsumpcji, jak i pogarszaniem już fatalnego stanu powietrza9 – chrl jest największym światowym emitentem co2, ponadto w 2010 r. odpowiadała w dużym stopniu za globalne zanieczyszczenie tlenkiem azotu, dwutlenkiem siarki oraz pyłami pm2,5 (amman i in., 2012). kolejny problem to niepokojący stan wód. w północnej części kraju zanieczyszczenie takich rzek jak luan-he czy huang-he sprawia, że w ponad 70% nie nadają się one w żaden sposób do wykorzystania przez ludzi. z kolei w chinach południowych rzeki są znacznie 7 wskaźnik giniego obrazuje rozmiar nierówności społecznych; wyrażony jest w skali od 0 (idealna równość w podziale dochodu) do 1 (całkowita nierówność). 8 tym samym chiny przekroczyły poziom ostrzegawczy (wg specjalistów onz za taki poziom uznaje się wskaźnik giniego wynoszący 0,4). 9 w 2013 r. greenpeace przeprowadziło badanie na 74 chińskich miastach pod kątem zanieczyszczenia powietrza pyłami pm2,5; wynikało z niego, iż 92% z nich nie spełnia ani standardów światowej organizacji zdrowia, ani nawet norm krajowych (gacek, 2015). 110 karolina rękas bardziej wyschnięte niż zanieczyszczone (bardhan, 2013). dla największego producenta żywności na świecie, oprócz wspomnianego stanu wód, istnieją również inne przeszkody dla produkcji rolnej. wymienić tu należy np. pustynnienie czy degradację gruntów i gleb10 (gacek, 2015). aby określić ogólną skalę zagrożeń środowiskowych, można posłużyć się wskaźnikiem efektywności środowiskowej11 (environmental performance index, epi). w rankingu epi (sporządzanym przez naukowców z uniwersytetów columbia i yale) z 2016 r., chiny zajęły odległe, 109. miejsce z wynikiem 65,1 na 180 państw ujętych w zestawieniu (dla porównania, najlepsza w zestawieniu finlandia posiada epi na poziomie 90,68) (epi, 2016). 8. podsumowanie z przeprowadzonej analizy wynika, iż chiny znajdują się w fazie transformacji do gospodarki opartej na wiedzy. dowodzi tego np. pozycja kraju zajmowana w rankingu knowledge economy index. o tym, iż jest to stan możliwy do osiągnięcia w przyszłości świadczą m. in. wysokie wyniki chińskiej republiki ludowej w rankingu global competitiveness index, dynamika wzrostu liczby naukowców i liczby zgłoszonych patentów, stale rosnąca tendencja nakładów na sektor b+r czy od kilku lat zauważalna zmiana z importera dóbr high-tech w ich eksportera. dalsze reformy w gospodarce chińskiej są niezbędne nie tylko dla poprawy, lecz także dla utrzymania obecnej dynamiki wzrostu. wśród najpilniejszych zadań dla komunistycznej partii chin znajdują się walka z korupcją oraz konieczność niwelowania rosnących dysproporcji zarówno o charakterze regionalnym, jak i dochodowym. inne bardzo istotne kwestie dotyczą ochrony środowiska (szczególnie w kontekście poprawy jakości powietrza), doskonalenia wydajności sektora naukowo-technologicznego, a także zmniejszenia zależności krajowej gospodarki od eksportu. chińska republika ludowa posiada znaczny potencjał, by kontynuować obecną ścieżkę wzrostu przez następne dwie dekady bądź dłużej oraz osiągnąć pozycję światowego przodownika technologicznego. jednak by do tego doszło, chiny muszą przezwyciężyć liczne wewnątrzkrajowe problemy. literatura amann, m., bertok, i., borken-kleefeld, j., cofala, j., heyes, c., klimont, z., rafaj, p., sander, r., & schöpp, w. (2012). emissions of air pollutants for the world energy outlook 2012 energy scenarios, paris: international institute for applied systems analysis. bardhan, p. (2013). awakening giants, feet of clay: assessing the economic rise of china and india, 5th ed., princeton: princeton university press. 10 zanieczyszczenie środowiska ma też swoje przełożenie na rządowy budżet. w 2010 r. straty wynikające z degradacji przyrody wyniosły od 2,5 do 3,5% pkb (uwzględniając również lasy, tereny podmokłe i łąki); w porównaniu do 2004 r. to więcej niż ich podwojenie. z kolei koszty generowane przez zanieczyszczenia w 2010 r. były większe (13,7%) niż średnioroczne tempo wzrostu pkb (10,6%) (gacek, 2015). 11 miernik ten klasyfikuje państwa w zależności od ich wyników w dwóch obszernych sferach ochrony środowiska: „redukcja negatywnego wpływu na zdrowie ludzi” oraz „ochrona ekosystemów”. chiny jako gospodarka oparta na wiedzy 111 cieślik, e. (2012). efekt smoka. skutki ekspansji gospodarczej chin po 1978 roku, warszawa: cedewu. cieślik, e. (2014). budowa zaawansowanej technologicznie gospodarki w chinach: stadia rozwoju, stan obecny, wyzwania. w: marszałek-kawa, j., gawłowski, r. (red.). w kierunku nowego ładu gospodarczego: rola azji w xxi wieku, 252-273, toruń: wydawnictwo adam marszałek. fazlagić, j. (2009). edukacja i dialog. pozyskano z http://www.eid.edu.pl/ w dniu 15.11.2016. gacek, ł. (2015). zielona energia w chinach: zrównoważony rozwój, ochrona środowiska, gospodarka niskoemisyjna, kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. epi (2016). global metrics for the environment. pozyskano z: http://epi.yale.edu/sites/default/files/2016epi_full_report_opt.pdf w dniu 29.11.2016. gradziuk, a. (2013). rola państwa w rozwoju potencjału technologicznego chińskiej gospodarki: potencjał technologiczny a rozwój gospodarczy, chiński system innowacji, transfer zagranicznych technologii. warszawa: semper. knoema (2016). knowledge economy index. pozyskano z https://knoema.com w dniu 20.11.2016. lin, j.y. (2012). demystifying the chinese economy. new york: canbridge university press. madrak-grochowska, m. (2013). konkurencyjność gospodarek opartych na wiedzy. propozycja pomiaru. w: boehlke, j., polszakiewicz, b. (red.) ekonomia i prawo, tom xii, 3, 357-369, toruń: wydawnictwo naukowe uniwersytetu mikołaja kopernika. marsh, p. (2012). the new industrial revolution. consumers, globalization and the end of mass production. london: yale university press. oecd (1995). the measurement of scientific and technological activities. manual on the measurement of human resources devoted to s&t – canberra manual. pozyskano z http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/measurement-of-scientificand-technological-activities_9789264065581-en w dniu 20.11.2016. oecd (2005). glossary of statistical terms. pozyskano z: https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?id=6864 w dniu 15.11.2016. oecd (2012). oecd science technology and industry outlook 2012. pozyskano z http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-science-technologyand-industry-outlook-2012_sti_outlook-2012-en w dniu 15.11.2016. oecd (2014). oecd science, technology and industry outlook 2014. pozyskano z http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-science-technologyand-industry-outlook-2014_sti_outlook-2014-en w dni 20.11.2016. oecd (2016). oecd.stat. pozyskano z http://stats.oecd.org w dniu 20.11.2016 ong, r. (2009). tackling intellectual property infringement in china, china business review. pozyskano z: http://www.chinabusinessreview.com/tackling-intellectualpropertyinfringement-in-china/ w dniu 20.11.2016. sala-i-martín, x., crotti, r., di battista, a., drzeniek hanouz, m., galvan, c., geiger, t., & marti, g. (2015). reaching beyond the new normal: findings from the global competitiveness index 2015-2016. w: schwab, k. (ed.), the global competitiveness report 2015-2016. pozyskano z: http://www3.weforum.org/docs/gcr/20152016/global_competitiveness_report_2015-2016.pdf w dniu 20.11.2016. 112 karolina rękas sowa-jadczyk, a. (2016). piraci – przestępcy i prawa autorskie: czyli o najczęstszych problemach importera i eksportera. pozyskano ze strony http://patenty.bg.agh.edu.pl/ marr/piraci-przestepcy-i-prawa-autorskie_-czyli-o-najczestszych-problemach-importera-i-eksportera.pdf w dniu 20.11.2016. statista (2016). gini coefficient in china. pozyskano z https://www.statista.com w dniu 20.11.2016. unctad (2016). unctadstat. pozyskano ze strony http://unctadstat.unctad.org w dniu 20.11.2016. walkowski, m. (2014). chiny jako globalna potęga gospodarcza. analiza wybranych przejawów procesu rozwoju. w: marszałek-kawa, j., gawłowski, r. (red.). w kierunku nowego ładu gospodarczego: rola azji w xxi wieku, 29-45, toruń: wydawnictwo adam marszałek. woo, w.t. (2007). wyzwania dla wzrostu gospodarczego chin, 93, zeszyty bre bank, 93, 10-13. world bank (2012). knowledge economy index – countries ranking. pozyskano z: https://knoema.com w dniu 20.11.2016. world bank (2016). world bank open data. pozyskano z http://data.worldbank.org/ w dniu 20.11.2016 china as a knowledge-based economy abstract: in this article the author essayed to evaluate the current level of china’s scientific and technological development. the work concerns a matter of china’s having (and to what degree) the resources needed for reaching a knowledge-based economy status. the study involves also the character of these resources. to that end the author analysed chinese economy in terms of the selected indicators over the years 2000-2014 based on the reference book and the source literature. in the beginning the author presents a theoretical aspect of the knowledge-based economy concept. then she analyses the indicators defining the current level of china’s technological development. in the next part of the work she focuses on the essential challenges and threats for the subsequent growth of this country. the author came to a conclusion that china is in the transformation stage to a knowledge-based economy and it possesses a significant potential to achieve this status. however, it must overcome many problems described in this article to accomplish its goal. the performed analysis may be the reference point for the further and profound studies on the china’s competitiveness, in particular in the field of high technology and determinants of a knowledge-based economy. keywords: knowledge-based economy; china; chinese economy; scientific and technological development; china competitiveness jel codes: o11, o53, o32 14-gancarczyk s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : gancarczyk, j. (2016). wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją sportową. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 201-213. wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją sportową jacek gancarczyk uniwersytet jagielloński wydział zarządzania i komunikacji społecznej katedra zarządzania w turystyce ul. prof. st. łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: jacek.gancarczyk@uj.edu.pl streszczenie: w kontekście przedsiębiorczości strategicznej problem strategii przedsiębiorstwa z branży sportowej nabiera szczególnej wagi. działalność sportowa to proces przedsiębiorczy, w którym innowacyjność i zmiana są kluczowymi elementami w wykorzystywaniu okazji i uzyskaniu przewagi konkurencyjnej. celem artykułu jest przedstawienie koncepcji przedsiębiorczości strategicznej jako determinanty rozwoju organizacji sportowych. dynamicznie rozwijający się rynek sportowy może być jednym z tych obszarów gospodarki, które dają możliwość zbadania, jak przedsiębiorczość strategiczna kształtuje i rozwija organizacje poprzez innowacyjność, proaktywność oraz przewagę konkurencyjną. słowa kluczowe: sport; przedsiębiorczość strategiczna; wzrost i rozwój organizacji klasyfikacja jel: l26, z2 1. wprowadzenie globalne procesy rozwoju gospodarczego spowodowały przeobrażenia w branży sportowej, powodując transformację organizacji w komercyjne przedsiębiorstwa, które stały się ważną częścią przemysłu czasu wolnego (leisure industry). w europie do tej kategorii przedsiębiorstw sportowych zalicza się organizacje1, które po przekształceniu w spółki prawa handlowego uczestniczą w konkurencji zarówno sportowej, jak i ekonomicznej na różnych poziomach (mikro, mezo i makro). wobec tej grupy przedsiębiorstw zaczęto używać określenia sektor2 sportu i traktować jako działalność wytwarzaną i konsumowaną globalnie. przedsiębiorstwo sportowe to sformalizowana organizacja o charakterze usługowym, dopuszczona na podstawie przepisów prawa do prowadzenia działalności gospodarczej w sferze sportu i propagowania kultury fizycznej. zgodnie z ustawą o sporcie, warunkiem istnienia 1 w tekście stosuje się zamiennie określenia organizacja, podmiot, przedsiębiorstwo. 2 określenia sektor, branża, przemysł, rynek traktowane są w artykule jako synonimy. 202 jacek gancarczyk organizacji sportowej jest realizacja zadań w zakresie sportu, tj. wszelkich form aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach (ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r.). celem artykułu jest przedstawienie koncepcji przedsiębiorczości strategicznej jako determinanty rozwoju organizacji sportowych. dynamicznie rozwijający się rynek sportowy może być jednym z tych obszarów gospodarki, które dają możliwość zbadania, jak przedsiębiorczość strategiczna kształtuje i rozwija organizacje poprzez innowacyjność, proaktywność oraz przewagę konkurencyjną. opracowanie ma charakter teoretyczny i metodologicznie oparty jest na przeglądzie studiów literaturowych z zakresu przedsiębiorczości strategicznej i sportu oraz wybranych badań empirycznych. w poszczególnych częściach opracowania przedstawiono znaczenie sektora sportu w gospodarce rynkowej, specyfikę przedsiębiorstw sportowych, następnie koncepcję przedsiębiorczości strategicznej wynikającą z podstaw teoretycznych. konkluzje oparto na literaturze przedmiotu oraz na przykładach organizacji sportowych działających w obszarze komercyjnym. 2. gospodarcze znaczenie sektora sportu dynamika gospodarcza obszarów wpływająca na ich konkurencyjność jest zwykle skorelowana z konkurencyjnością określonych branż przedsiębiorstw, które działają w związkach i relacjach sieciowych oraz we współpracy z instytucjami otoczenia. konkurencyjność przedsiębiorstw to umiejętność sprostania konkurentom lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym (bednarczyk, 2001). sport to sektor na tyle dynamiczny i stale zyskujący na znaczeniu, że może przyczynić się do przyspieszenia wzrostu i rozwoju ekonomicznego oraz kreowania miejsc pracy. jego wpływ na gospodarkę jest często niedoceniany, chociaż około 2% światowego pkb pochodzi z sektora sportu (komisja europejska, 2011, s. 8). może on służyć jako instrument rozwoju lokalnego i regionalnego oraz gospodarczej rewitalizacji zarówno miast i terenów postindustrialnych, jak i rozwoju obszarów peryferyjnych (np. wiejskich). przeprowadzone w okresie prezydencji austriackiej w 2006 r. badania wskazują, że sport w szerszym znaczeniu wytworzył w 2004 r. wartość dodaną w wysokości 407 mld euro, czyli 3,7% pkb unii europejskiej i miejsca pracy dla 15 milionów osób, czyli dla 5,4% siły roboczej (dimitrov et al., 2006). w czasach, gdy wzrost gospodarczy jest zagadnieniem kluczowym oddziaływanie sportu na gospodarkę także zyskuje na znaczeniu, ponieważ sport stał się ogromnym przemysłem (weiss, 2001). tworzy istotną część gospodarki, która silnie wpływa na obszar produkcji, infrastruktury sportowej czy sprzętu sportowego. podlega on także uniwersalnym regułom gry rynkowej, a wśród nich komercjalizacji, racjonalizacji, profesjonalizmowi, biurokratyzacji, widowiskowości itp. (guttmann, 1995). wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 203 wyniki rachunku satelitarnego sportu dla polski za rok 2006 pokazały, że udział rynku sportu w pkb wynosił 1,96%, a w ue 3,7% (komisja wspólnot europejskich, 2007). kolejny rachunek za 2008 r. wskazał, że udział sportu w pkb wzrósł do 2,23%. udziały te mieszczą się w średnich przedziałach udziału sportu w pkb oraz w zatrudnieniu w krajach ue. porównanie rachunków satelitarnych sportu dla polski dla lat 2006 oraz 2008 wskazuje na wzrost znaczenia sportu zarówno w wartości pkb, jak również w całkowitym zatrudnieniu. wielkość pkb związanego ze sportem w rachunkach satelitarnych sportu w krajach ue waha się od 1% do 5% pkb. najwyższe wartości dotyczą austrii i ocenia się, że związane są z dużą rolą sportów zimowych w tym kraju. w pozostałych krajach ue udział sportu w pkb kraju stanowi 2-3%. udział sportu w zatrudnieniu waha się od 1,5% do 4% całkowitego zatrudnienia w krajach ue, z wyjątkiem austrii, gdzie stanowi on 6% (libera et al., 2013). znaczenie ekonomiczne przemysłu sportu w państwach ue odzwierciedla siła nabywcza oraz liczba zatrudnionych. w zależności od prezentowanego ujęcia (wąskie: użytkowanie obiektów sportowych; średnie: produkcja artykułów sportowych; szerokie: turystyka) wartości te wynosiły odpowiednio: 58 mld euro siły nabywczej i 1,585 mln zatrudnionych, 242 mld euro i 8,184 mln, 307 mld euro i 10,263 mln (dimitrov et al., 2006). wytwórcy produktów dla sportu (np. sprzętu sportowego, ubrań) oraz innych dóbr nie zawsze są zaliczani do rynku sportowego. grupa ta dostarcza niezbędnych akcesoriów oraz czerpie z trendów społecznych popularyzujących aktywność fizyczną, ale nie zajmuje się organizacją sportu i nie ma decydującego wpływu na kształt rynku (starakiewicz & kubów, 2014). również w polsce wskazywano na pojawienie się szczególnego rodzaju przedsiębiorstw rynkowych, do których zaliczono właśnie przedsiębiorstwa sportowe (engelhardt, 2009; noga, 2009). 3. specyfika organizacji sportowej inspiracją do zmian na polskim rynku sportu było uchwalenie i wejście w życie ustawy o kulturze fizycznej (ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r.). organizacje sportowe otrzymały wtedy możliwość przekształcenia się ze stowarzyszeń/klubów sportowych w spółki prawa handlowego. system powiązań społecznych i ekonomicznych rynku sportu, jak i dynamika procesów zachodzących w otoczeniu organizacji sportowych zmusiła je do korzystania z wszelkich instrumentów organizacyjnych i zarządczych, pozwalających na efektywne kierowanie podmiotem sportowym. przyspieszenie procesów komercjalizacji i profesjonalizacji organizacji na rynku sportu nastąpiło poprzez uchwalenie ustawy o sporcie (ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r.), która wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji prawnych obejmujących kulturę fizyczną w polsce, w tym działalność organizacji sportowych. zarówno komercjalizacja, jak i profesjonalizacja rynku sportu przyczyniły się nie tylko do powstania nowych instytucji, takich jak przedsiębiorstwa sportowe, obiekty sportowe czy ośrodki szkolenia sportowego, ale do nowego spojrzenia na istotę samego sportu oraz akwizycji teorii zarządzania i marketingu do praktyki 204 jacek gancarczyk organizacji sportowej. struktura organizacyjna podmiotu sportowego upodobniła się do struktury przedsiębiorstwa produkcyjnego, w której można wydzielić pion produkcyjny i pion funkcjonalny (sznajder, 2012). w strukturze organizacyjnej profesjonalnych podmiotów sportowych występują zwykle dwa piony: pion sportowy i pion biznesowy/komercyjny. takie podmioty sportowe stoją przed zadaniami sprostania konkurencji ze strony innych przedsiębiorstw, jednocześnie mając na uwadze dążenie do realizacji celów: organizacyjnych, sportowych i ekonomicznych (teichmann, 2007). pomiędzy tymi celami może dochodzić do konfliktu, ale to zarządzający ma optymalizować możliwe rozbieżności (griffin, 2005). członek zarządu spółki akcyjnej fc bayern monachium, karl hopfner (2008) określił następujące zasadnicze cele dla nowoczesnego przedsiębiorstwa piłkarskiego: a) sukces sportowy, b) zachowanie płynności, c) pozytywny zwrot z kapitału, d) dbanie o atrakcyjność i tożsamość klubu. praktyka zarządzania elitarnym zespołem piłkarskim obejmuje wszystkie problemy związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem w globalnym otoczeniu gospodarczym (bolchover & brady, 2007) i wiąże się z osiąganiem przewagi konkurencyjnej oraz wysokich poziomów wskaźników kluczowych czynników sukcesu. przewaga niskiego rzędu (oparta na kryteriach ilościowych) jest łatwo replikowana i nietrwała, natomiast wyższego rzędu (oparta na kryteriach jakościowych) ma charakter trwały (porter, 1998). wykreowanie w przedsiębiorstwie kluczowych kompetencji pozwala zdobywać długotrwałą przewagę konkurencyjną. źródłem kluczowych kompetencji są nie tyle nowe technologie, co nowe koncepcje zaspokajania potrzeb odbiorców (hamel & prahalad, 1999; najda-janoszka, 2016). posiadanie wysokich kompetencji jest niezbędnym warunkiem opanowania kluczowych czynników sukcesu, a sektor sportu dostosowuje się w miarę swoich możliwości do wymagań nowoczesnej gospodarki oraz oczekiwań odbiorców (np. kibiców). wyzwania związane ze sprostaniem postępującej konkurencji na rynku krajowym i międzynarodowym implikują konieczność rozszerzania obszarów działalności przedsiębiorstw sportowych. podmioty sportowe mogą to osiągnąć poprzez fuzje i przekształcanie się w koncerny (holdingi) dysponujące coraz większą liczbą spółek zależnych (córek) odpowiedzialnych za specjalistyczne obszary działalności gospodarczej, takie jak: zarządzanie infrastrukturą sportową, prowadzenie biura podróży, obsługa centrum medycznego, prowadzenie placówki muzealnej, sprzedaż i dystrybucja produktów klubowych, obsługa telewizji internetowej. na wyniki ekonomiczne organizacji sportowych3 wpływają również właściciele, kierujący się następującymi motywami (kesenne, 2007): 3 notowanych na giełdzie papierów wartościowych m.in. manchester united, chelsea, liverpool, arsenal, borussia dortmund, olympique lyon, juventus, a w polsce – ruch chorzów. wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 205 1. maksymalizacja korzyści ekonomicznych dla właścicieli (np. zwiększenie wyniku finansowego klubu sportowego albo przeznaczenie pozyskanych środków na spłatę zadłużenia klubu). 2. maksymalizacja wyników sportowych na arenie krajowej i międzynarodowej (np. poprzez zakup wartościowych zawodników albo budowę lub remont/renowację obiektu sportowego). charakterystyczną cechą organizacji sportowej jest prowadzenie działalności gospodarczej na dwóch rynkach (sznajder, 2012), tj. zarówno sportowym, jak i komercyjnym (reklamowo-sponsoringowym). w przypadku pierwszego rynku odbiorcami sprzedaży produktów sportowych są konsumenci indywidualni, na drugim instytucjonalni. odbiorcom indywidualnym przedsiębiorstwa sportowe sprzedają przede wszystkim produkt w postaci wydarzenia sportowego. dla klienta instytucjonalnego produktem sportowym będzie, poprzez zawartą z klubem umowę sponsoringową, reklamowanie produktów bądź usług podczas tego wydarzenia sportowego. specyfika rynku sportowego wpływa na zróżnicowanie dochodów organizacji sportowych uzyskiwanych na obu rynkach. do najważniejszych źródeł przychodów oprócz środków pochodzących z umów sponsoringowych oraz publicznych należą m.in.: sprzedaż praw do transmisji meczów, sprzedaż biletów, premie (od krajowych i zagranicznych organizatorów rozgrywek np. fifa, fivb) oraz transfery zawodników. 4. koncepcja przedsiębiorczości strategicznej w literaturze można spotkać różne definicje oraz klasyfikacje przedsiębiorczości, które łączy się najczęściej w dwie grupy poglądowe. pierwsza wskazuje, że istotą przedsiębiorczości jest szansa (opportunity), a przedsiębiorcy tworzą lub poszukują szans, które następnie umiejętnie wykorzystują (timmons, 1999). w tym kontekście przedsiębiorczość jest historycznie opisywana w kategoriach działań podejmowanych w celu rozpoznania i wykorzystania okazji do kreowania dóbr i usług (alvarez & barney, 2008). natomiast druga utożsamia przedsiębiorczość z działaniami obejmującymi identyfikację, ocenę oraz wykorzystanie szans rynkowych w taki sposób, który dotychczas nie występował. w takim rozumieniu określa się, jak, kto i z jakimi efektami odkrywa, ocenia i wykorzystuje szanse kreowania przyszłych dóbr i usług (shane & venkatamaran, 2000; shane, 2003). na przedsiębiorczość wpływają także postawy przedsiębiorców z ich skłonnością do podejmowania ryzyka i determinacji w realizowaniu przedsięwzięcia biznesowego (glinka & gudkova, 2008; wach, 2015). przedsiębiorczość, jako koncepcja współczesnego zarządzania, kładzie nacisk na określenie czynników kreujących działalność gospodarczą, stanowiących swego rodzaju siłę motoryczną tej działalności. istotą przedsiębiorczości jest tworzenie i rozwijanie przedsięwzięcia biznesowego, a zarządzanie strategiczne jest dążeniem do uzyskania przewagi konkurencyjnej oraz utrzymanie tego przedsięwzięcia biznesowego w turbulentnym otoczeniu. obszarem zarządzania strategicznego jest kreowanie bogactwa (wealth) organizacji i jej właścicieli (ireland, 2007), gdzie 206 jacek gancarczyk przewaga konkurencyjna jest uznawana właśnie za główny warunek pozytywnych wyników. zarządzanie strategiczne skupia się na działaniach podejmowanych przez firmy w celu wypracowania takiej pozycji rynkowej, aby ich unikalne zasoby mogły być wykorzystane w sposób, który będzie uniemożliwiał identyfikację i kopiowanie przez konkurentów. potencjalny związek między zarządzaniem strategicznym i przedsiębiorczością pomaga w zrozumieniu zdolności firm do kreowania bogactwa. przedsiębiorczość dotyczy identyfikacji i możliwości wykorzystania szans. obszar zbieżnych wątków przedsiębiorczości i zarządzania strategicznego (schendel & hitt, 2007) dotyczy tzw. czterech „i”, takich jak: imaginacja (imagination), idee (ideas), inwencja (invention), innowacja (innovation). natomiast do kreowania bogactwa potrzebne jest zorganizowane działanie strategicznie, co wymaga z kolei połączenia przedsiębiorczego i strategicznego myślenia (hitt et al., 2001). koncepcja przedsiębiorczości strategicznej (strategic entrepreneurship) stara się integrować zachowania przedsiębiorcze oraz strategiczne podejście w celu kreowania bogactwa. przedsiębiorczość strategiczna jest modelem działalności organizacji (ireland et al., 2003), który oparty jest na łączeniu zdolności do wykorzystywania okazji (opportunity) i do kształtowania przewagi konkurencyjnej (competitive advantage) (por. rysunek 1). rysunek 1. model przedsiębiorczości strategicznej źródło: ireland et al. (2003, s. 967). przedsiębiorstwa, zgodnie z koncepcją przedsiębiorczości strategicznej, wykazują się zdolnością do identyfikowania i wykorzystywania okazji (szans) w otoczeniu, ale często brakuje im umiejętności przekształcania tej okazji w swoją przewagę konkurencyjną, która prowadziłaby do wzrostu i umocnienia pozycji w perspektywie czasu. w szeroko pojętej populacji przedsiębiorstw relatywnie rzadka jest też orientacja na budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej, którą określa się takimi cechami, jak wartościowość, unikatowość, trudność naśladownictwa, złożoność i ograniczona mobilność (barney, 1991; grant, 2007). 5. przedsiębiorczość strategiczna a branża sportowa przedsiębiorczość, jako cecha systemu zarządzania organizacjami, umożliwia zmiany, innowacyjność i skłonność do ponoszenia ryzyka. pozytywnie wpływa na wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 207 efektywność przedsiębiorcy indywidualnego czy organizacyjnego, gdy skutecznie wprowadza innowacje w zarządzaniu sportem w szkole, gminie, województwie czy państwie. te ostatnie obszary rozwoju przedsiębiorczości są przedmiotem specjalnej troski władz i decydentów lokalnych, regionalnych i głów państw (bednarczyk & batorski, 2009). sektor sportu wykazuje silny profil przedsiębiorczy złożony z przedsięwzięć biznesowych, wykorzystujących kreatywność właścicieli i poszukiwanie możliwości rynkowych, proaktywnego podejścia zarówno do preferencji klientów, jak i niepewności środowiska. przedsiębiorczość to nie tylko kwestia szukania i pomnażania bogactwa, ale zawsze odgrywa istotną rolę w realizacji szerszych interesów i potrzeb społecznych. ten wątek jest bardzo istotny dla przedsiębiorczości w sporcie, ponieważ przyczynia się do rozwoju gospodarczego i kształtuje tożsamość lokalnych społeczności, regionów i narodów (bednarczyk & gancarczyk, 2013). działający w sektorze sportu przedsiębiorcy starają się być unikalni, specjalizując się w określonych dyscyplinach, ściśle określonych grupach docelowych, co pozwala im odpowiednio dostosować swoją ofertę. w zróżnicowanych oczekiwaniach klientów (odbiorców) widzą szanse na kreowanie tzw. błękitnych oceanów (blue oceans) poprzez tworzenie ofert dopasowanych do aktualnych wymagań klientów (kim & mauborgne, 2007), aby zdobyć i utrzymać przewagę konkurencyjną. branża sportu jest dosyć specyficznym rynkiem, w którym uczestniczą i współdziałają pośrednio, jak i bezpośrednio podmioty prywatne oraz publiczne w realizacji przedsięwzięć związanych ze sportem i rekreacją, w sposób: − bezpośredni (ligi zawodowe, kluby sportowe, stowarzyszenia i fundacje, uczniowskie kluby sportowe, zawodnicy, trenerzy), − pośredni jako podmioty, które za pomocą sportu promują swoją działalność lub markę (sponsoring), − pośredni jako przedsiębiorstwa (podwykonawcy) dostarczające usługi oraz produkty dla sportu (obiekty sportowe, ośrodki szkolenia sportowego, przemysł sportowy). każde przedsiębiorstwo sportowe funkcjonuje w otoczeniu (filipiak & panasiuk, 2008), którego częściami składowymi są: − konkurenci (pozostałe przedsiębiorstwa sportowe z ligi macierzystej, ale także przedsiębiorstwa z innych lig sportowych, jak również pozostałe podmioty oferujące usługi spędzania czasu wolnego, takie jak np. galerie handlowe, kina, kluby, opery, teatry), − instytucje finansowe (banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, z których usług często korzystają przedsiębiorstwa sportowe), − usługodawcy (hotele i restauracje, łączność, ochrona zdrowia, służby porządkowe, transport publiczny), − wierzyciele (banki, przedsiębiorstwa, a także osoby prywatne – posiadacze długoterminowych pożyczek emitowanych przez przedsiębiorstwa sportowe), 208 jacek gancarczyk − nabywcy (usługobiorcy) – podmioty, którym przedsiębiorstwo sportowe np. udzieliło licencji na wytwarzanie produktów/usług z ich własnym znakiem handlowym, ale również sponsorzy, media telewizyjne i web-tv, − dostawcy (mediów technicznych, cateringu na stadionie, sprzętu sportowego). przedsięwzięcie sportowe, aby być konkurencyjne, oprócz wysokiego poziomu sportowego powinno zapewniać także odpowiednio wysoki poziom organizacyjny. stanowi to wyzwanie i wpływa na przedsiębiorczość współczesnych menedżerów sportowych, którzy – poza wynikiem finansowym i jej rezultatem sportowym – powinni być zorientowani na oferowanie przez swoją firmę konkurencyjnego towaru (produktu) o najwyższej możliwej jakości. konsekwencją tego jest konieczność spełniania przez organizacje sportowe coraz wyższych oczekiwań uczestników tych przedsięwzięć szczególnie w zakresie oferowanego im do kupna produktu (panfil, 2004). służy to zaspokajaniu potrzeb widzów, mając w rezultacie decydujący wpływ na kształtowanie dobrych relacji pomiędzy organizacjami sportowymi a klientami. wyraźnie podkreślona rola nabywcy winna skłaniać wszystkich zaangażowanych w proces tworzenia produktu do zapewnienia jak najwyższej jego konkurencyjności (jakości). w tym zakresie dostrzega się potrzebę przedsiębiorczego podejścia do procesu organizacji wydarzeń sportowych. przedsięwzięcie sportowe (okazja) jest wydarzeniem przyciągającym na trybuny licznych widzów (klientów). jednak poza motywami sportowymi kierują się oni szeregiem innych czynników, powodujących ich udział w zawodach. należą do nich m.in. zagospodarowanie czasu wolnego czy też chęć obcowania z ludźmi sukcesu, do jakich zaliczamy m.in. gwiazdy sportu. istotnym elementem skłaniającym do uczestnictwa w widowisku jest możliwość doznania niezwykłego pobudzenia emocjonalnego, w którym zanikają bariery płci, wieku, wykształcenia czy kultury. ten stan uniesienia zwany jest afiliacją widowni, a towarzyszy mu ponadto efekt konsolidacji widowni, który może udzielać się również innym aktorom widowiska (zdebska, 2008). przedsięwzięcie sportowe to fenomen o charakterze przedsiębiorczym, w którym poza rywalizacją sportową toczy się rywalizacja na gruncie biznesowym, bowiem sport przestał być wyłącznie grą fizyczną opartą na talencie ruchowym (krawczyk, 2000). organizacje sportowe, uczestnicząc w grze rynkowej (przedsięwzięcie sportowe), konkurują o jak największą liczbę klientów (oglądalność). generują dochody finansowe, które mogą być wykorzystane na osiągnięcie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej przez organizację sportową. powszechne zainteresowanie sportem dostrzegły media i uczyniły istotnym bodźcem przyciągającym uwagę odbiorców. przeprowadzanie transmisji oraz ich zasięg przyciągają do sportu sponsorów i reklamodawców, co w praktyce oznacza coraz większe środki finansowe. dzięki temu poziom widowisk sportowych stale się podnosi, zawodnicy są motywowani wysokimi wynagrodzeniami do ciężkiej pracy i zaciętej rywalizacji na wysokim poziomie sportowym, a co za tym idzie zwiększa się zainteresowanie kibiców. konieczność uzyskania przewagi konkurencyjnej poprzez podnoszenie skuteczności działań wskazuje na celowość zastosowania podejścia przedsiębiorczego, wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 209 czyli identyfikacji potrzeb konsumentów na rynku (okazji) i dostosowania do nich działań biznesowych, a także kreowanie nowych potrzeb i produktów (innowacji) z wykorzystaniem narzędzi z zakresu zarządzania i marketingu. zarządzanie marketingiem sportowym to wykorzystanie kompozycji narzędzi marketingowych do komunikowania się z konsumentami i wskazanie korzyści z uprawiania sportu i uczestniczenia w wydarzeniach sportowych (appenzeller & appenzeller, 2008). przedsiębiorczość strategiczna w organizacjach sportowych zakłada nie tylko sukces sportowy, ale takie działania, które doprowadzą podmiot do wzrostu i rozwoju zarówno organizacyjnego, jak i ekonomicznego. aspekty te stały się zaczynem do powstania nowej branży gospodarki z pojawiającymi się nowymi okazjami, którą jest sport postrzegany pod postacią usług, dóbr materialnych, informacji, miejsc lub innych osób (waśkowski, 2005). najważniejsze są oczekiwania i potrzeby klientów (widzów) bez względu na to, czy konsumuje on wydarzenie sportowe na stadionie (trybunach) czy też za pomocą wybranego przez siebie medium lub korzysta z innych artykułów sportowych. przedsiębiorczość organizatorów wydarzeń sportowych ma tutaj fundamentalne znaczenie. bez wątpienia atrakcyjne widowisko sportowe wymaga znajomości i stosowania zasad zarządzania i marketingu sportowego oraz wysokich umiejętności menedżerskich (waśkowski, 2004). dobrym przykładem jest piłka nożna dostarczając pewien wzorzec przedsiębiorczego zarządzania firmą, w którym do sukcesu prowadzą tylko najlepsze praktyki (bolchower & brady, 2007). w tym miejscu można przywołać niektóre kluby brytyjskie, jak np. manchester united. za jego rosnącą pozycją sportową równolegle podąża wzrost i rozwój na polu biznesowym, zaś liczba fanów wynosi ponad 330 mln ludzi na całym świecie (tręda, 2009). dzieje się tak, ponieważ manchester united wykorzystując nadarzającą się okazję oferuje konkurencyjny produkt, który pozwolił klubowi pozyskać rzeszę lojalnych sympatyków dającą przewagę konkurencyjną na rynku. w ramach stosunkowo drogiego biletu, kosztującego kilkadziesiąt funtów, klienci mają zagwarantowane odpowiednie warunki obejmujące nowoczesną bazę sanitarną, catering, oprawę widowiska oraz bezpieczeństwo. wydaje się, że komercyjny charakter wydarzeń sportowych jest szczególnie widoczny w przypadku rywalizacji w grach zespołowych, których specyfika oraz popularność stanowią w pewnym zakresie gwarancję sukcesu dla organizacji sportowych. organizacje sportowe działają równocześnie na dwóch płaszczyznach: rynku sportu i rynku reklamowo-sponsoringowym (komercyjnym). w ramach rynku sportu, gdzie nabywcami produktów są konsumenci indywidualni (kibice), organizacje sprzedają je zarówno na rynku pierwotnym (w trakcie wydarzeń sportowych), jak i na rynku wtórnym (np. za pomocą mediów). kibice to bardzo lojalna w stosunku do swojego klubu i drużyny grupa nabywców. dzięki temu dobrze zarządzana organizacja, dbająca o relacje z kibicami i pielęgnująca tradycje klubowe, barwy, nazwę może liczyć na stałe dochody związany ze sprzedażą swoich produktów. emocjonujące wydarzenia sportowe oraz przyjazna atmosfera gwarantują pozyskanie kolejnych kibiców oraz sponsorów, których wsparcie pozwoli na dalszy wzrost i rozwój organizacji sportowych. 210 jacek gancarczyk 6. podsumowanie wnioski, co do różnic w przedsiębiorczych (okazja) i strategicznych (przewaga konkurencyjna) kompetencjach organizacji o różnych rozmiarach (małych, średnich i dużych) znajdują generalnie potwierdzenie w badaniach empirycznych, również tych prowadzonych w polskich warunkach (krupski, 2009). w koncepcji przedsiębiorczości strategicznej akcentuje się, że to zwykle duże organizacje charakteryzuje świadomość potrzeby i zdolność kształtowania przewagi konkurencyjnej, jednak przy słabszej umiejętności identyfikowania i wykorzystywania okazji w otoczeniu. organizacje sportowe różnią się wielkością, celami swojego działania, formą prawną, strukturą oraz zasięgiem działania. funkcjonują często we wzajemnych powiązaniach sieciowych, a są zarządzane jako niezależne podmioty rynkowe. z jednej strony poprzez przedsiębiorcze działania dążą do zwiększania efektów ekonomicznych poprzez maksymalizowanie bogactwa właścicieli, a z drugiej zwiększenia efektów sportowych związanych z konkurowaniem o jak najwyższe miejsca w krajowych i zagranicznych rozgrywkach. specyficzną cechą rynku sportowego jest istnienie właśnie takiej podwójnej zależności polegającej na tym, że z jednej strony przedsiębiorcze organizacje sportowe silnie ze sobą konkurują, a z drugiej są od siebie zależne. taką strategię polegającą na połączeniu konkurowania z kooperacją (coopetition) stosuje obecnie wiele organizacji różnych branż, jednak na rynku sportu jest to konieczność. zarządzający organizacjami sportowymi zmuszeni są reagować w sposób przedsiębiorczy na zmieniające się otoczenie i strategicznie wykorzystywać pojawiające się okazje biznesowe. na rynku sportowym nie może istnieć monopol, jak to jest w przypadku tradycyjnego rynku dóbr i usług. nie sposób sobie wyobrazić sytuację, w której zawodnicy, kluby sportowe we współzawodnictwie sportowym nie mają odpowiednich przeciwników. jak twierdzą szymanski i ross (2000), europejski system ligowy sprzyja nasileniu konkurencji między klubami i przez to oferowaniu bardziej atrakcyjnych produktów dla ich nabywców (consumer welfare). dlatego jest oczywiste, że mecz piłkarski w finale rozgrywek europejskiej ligi mistrzów, gdzie spotykają się kluby o najwyższym, zbliżonym poziomie sportowym są zdecydowanie lepszym produktem sportu niż mecz nierównych rywali. w literaturze przedmiotu sytuacja ta jest nazwana przez neale’a (1964) jako paradoks louisa-schmellinga. polega on na tym, że im większa konkurencja na rynku sportu, tym kluby i poszczególni sportowcy mogą uzyskać większe przychody, gdyż zawody sportowe, w których uczestniczą konkurenci zbliżeni poziomem sportowym spotykają się z większym zainteresowaniem widzów i generują większe przychody. literatura alvarez, s.a., barney, j.b. (2008). opportunities, organizations, and entrepreneurship. strategic entrepreneurship journal, 2(3), 171-173. appenzeller, h., appenzeller, t. (2008). successful sport management. durham nc: carolina academic press. wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 211 barney, j.b. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 1(17), 197–211. bednarczyk, m. (2001). organizacje publiczne. zarządzanie konkurencyjnością. warszawa-kraków: wydawnictwo naukowe: pwn. bednarczyk, m., batorski, j. (2009). przedsiębiorczość w zarządzaniu sportem: studium praktyków. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. bednarczyk, m., gancarczyk, j. (2013). from the editors. entrepreneurship in tourism and sport. journal of entrepreneurship, management and innovation, 9(1). bolchover, d., brady, ch. (2007). 90-minutowy menedżer. lekcje z pierwszej linii zarządzania. poznań: zysk i s-ka. dimitrov, d., helmenstein, c., kleissner, a., moser, b., schindler, j. (2006). die makroökonomischen effekte des sports in europa. wien: studie im auftrag des bundeskanzleramts, sektion sport. engelhardt, j. (2009). typologia przedsiębiorstw. warszawa: wydawnictwo cedewu.pl. filipiak, b., panasiuk, a. (red.), (2008). przedsiębiorstwo usługowe. ekonomika. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. gancarczyk, m. (2015). proces wzrostu przedsiębiorstwa w świetle podejścia zasobowego i teorii kosztów transakcyjnych. gospodarka narodowa, 5(279), 5-31. gancarczyk, m., gancarczyk, j. (2016). sme supplier upgrading during the cooperation life cycle – evidence from central and eastern europe. journal for east european management studies, 21(3), s. 318-351. gancarczyk, m., gancarczyk, j. (2011). wzrost i internacjonalizacja przedsiębiorstw w klastrach. organizacja i kierowanie, 3(146), s. 59-75. glinka, b., gudkova, s. (2011). przedsiębiorczość. warszawa: wolters kluwer. grant, r.m. (2007). contemporary strategy analysis. cambridge: blackwell. griffin, r.w. (2005). podstawy zarządzania organizacjami. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. guttmann, a. (1995). games and empires. new york: columbia university press. hamel, g., prahalad, c.k. (1999). przewaga konkurencyjna jutra, warszawa: business press. hitt, m.a., ireland, r.d., camp, s.m., sexton, d.l. (2001). guest editors. introduction to the special issue strategic entrepreneurship: entrepreneurial strategies for wealth creation, strategic management journal, 22(6-7), 479-724. hopfner, k. (2008). spezielle bewertungsfragen – die rechnungslegung eines fußball-unternehmens. zeitschrift für das gesamte kreditwesen, 22, 1167-1169. ireland, r.d. (2007). strategy vs. entrepreneurship. strategic entrepreneurship journal, 1(1-2), 7-10. ireland, r.d., hitt, m.a., sirmon, d.g. (2003). a model of strategic entrepreneurship: the construct and its dimensions. journal of management, 29(6), 963-989. kesenne, s. (2007). the economic theory of professional team sports. cheltenham, uk; northampton, ma: edward elgar. kim, w.c., mauborgne, r. (2007). strategia błękitnego oceanu. warszawa: mt biznes. 212 jacek gancarczyk komisja europejska (2011). rozwijanie europejskiego wymiaru sportu. bruksela, kom(2011) 12 wersja ostateczna. komisja wspólnot europejskich (2007). biała księga na temat sportu. bruksela, com (2007), 391 wersja ostateczna. krawczyk, z. (2000). sport w zmieniającym się społeczeństwie. warszawa: wydawnictwo awf w warszawie. krupski, r. (2009). strategie elastyczne. w: r. krupski, j. niemczyk, e. stańczyk-hugiet (red.), koncepcje strategii organizacji. warszawa: wydawnictwo pwe. libera, b., tomaszewicz, ł., świeczewska, i., trębska, j. (2013). rachunek satelitarny sportu dla polski za 2008 rok. raport. warszawa: ministerstwo sportu i turystyki. najda-janoszka, m. (2016). dynamic capability-based approach to value appropriation. cracow: jagiellonian university press. neal, w. (1964). the peculiar economics of professional sport. the quarterly journal of economics, 78(1), 1-14. noga, a. (2009). teorie przedsiębiorstw. warszawa: wydawnictwo pwe. panfil, r. (2004). zarządzanie produktem klubu sportowego. warszawa: wydawnictwo wyższej szkoły edukacji w sporcie. porter, m.e. (1998). the competitive advantage of nations. new york: free press. schendel, d., hitt, m.a. (2007). introduction to volume 1. strategic entrepreneurship journal, 1(1-2), 1-6. shane, s. (2003). a general theory of entrepreneurship: the individual-opportunity nexus. northampton, ma: edward elgar. shane, s., venkatamaran, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. starakiewicz, u., kubów, m. (2014). przejawy przedsiębiorczości w sporcie w kontekście uwarunkowań kulturowych i organizacyjnych rozwoju branży. problemy zarządzania, 3(47), 109-126. sznajder, a. (2012). marketing sportu. warszawa: wydawnictwo pwe. szymanski, s., ross, s.f. (2000. open competition in league sports. university of illinois law & economics research paper, working paper no. 00-07, 1-39. teichmann, k. (2007). strategie und erfolge von fußballunternehmen. wiesbaden: deutscher universitäts-verlag. timmons, j.a. (1999). new venture creation: entrepreneurship for the 2lst century. boston: irwin/mcgraw-hill. tręda, t. (2009). nowoczesne zarządzanie klubem sportowym na przykładzie manchesteru united. poznań: wydawnictwo football business group. ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (dz. u. 1996 nr 25 poz. 113 z późn. zm.), tekst ujednolicony na dzień 21.11.2007. ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (dz.u. 2010 nr 127 poz. 857 z późn. zm.), tekst ujednolicony na dzień 23.07.2015. wach, k. (2015). entrepreneurial orientation and business internationalisation process: the theoretical foundations of international entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 9-24. doi:10.15678/eber.2015.030202. wykorzystanie przedsiębiorczości strategicznej w zarządzaniu organizacją … 213 waśkowski, z. (2004). ocena atrakcyjności widowiska sportowego. poznań: wydawnictwo akademii ekonomicznej w poznaniu. waśkowski, z. (2005). relacyjny model rynku sportowego i jego marketingowe implikacje. poznań: wydawnictwo akademii ekonomicznej w poznaniu. weiss, o. (2001). trends and problems of sport today and tomorrow. vienna: engsoforum. zdebska, h. (2008). istota i wartości zespołowych gier sportowych. kraków: wydawnictwo awf w krakowie. utilization strategic entrepreneurship in the management of sports organization abstract: in the context of strategic entrepreneurship the issue of corporate strategy carries special importance in the organization of the sports industry. sports activities is the entrepreneurial process in which innovation and change are key elements in exploiting opportunity gain a competitive advantage. the aim of this article is to present the concept of strategic entrepreneurship, as a determinant of the development of sports organizations. fast growing and developing sports market may be one of those areas of the economy, which provides the opportunity to explore how strategic entrepreneurship affects the development of organizations through innovativeness, proactiveness and competitive advantage. keywords: sport; strategic entrepreneurship; growth and development of the organization jel codes: l26, z2 pm-03-02-04-049-pera s u g g e s t e d c i t a t i o n : pera, j. (2017). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth. a risk-based perspective. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 49-62 (in: m. maciejewski (ed.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth. a risk-based perspective jacek pera cracow university of economics department of international economic relations faculty of economics and international relations ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: peraj@uek.krakow.pl abstract: rating of major factors affecting the financial stability of an enterprise; discussion of a model of sustainable growth of an enterprise with a focus on growth optimising. the core problem of this paper is the financial stability of an enterprise considered as an entity conducting business activity. the paper uses in a research the analysis and assessment of an optimum model of a sustainable growth of an enterprise. research hypothesis: risk is a essential building block of the sustainable growth idea. the reasoning unwinds around the following five fundamental themes: (i) description of a sustainable growth of an enterprise; (ii) the essence of an enterprise’s stability; (iii) comparison of an enterprise’s sustainable growth and its stability; (iv) an enterprise’s sustainable growth in a risk-based perspective; (v) analysis and assessment of a model of an enterprise’s sustainable growth. one may use sustainable growth model to show how the steady growth rate for an enterprise changes in response to changes in the decisions made at the enterprise. this enables the management to track the effect of strategic decisions on the dynamics of the enterprise’s growth rate. this also supports the creation of the enterprise’s policy by promoting an aggressive and more risk-laden strategy, which would ensure a growth rate above the sustainable growth rate; or a highly conservative strategy, which, however, would not ensure even the sustainable growth rate, satisfactory to the shareholders and prospective investors. the implementation of sustainable growth principles requires the organisation to make a significant effort to present its product or services offering on the one hand, and to implement raw material procurement procedures, use best manufacturing practices and create modern distribution systems on the other. a material role in the process is played by risk as a essential building block of the sustainable growth idea. keywords: financial stability; risk; sustainable growth; model; value jel codes: d81, f26 1. introduction in the face of ever growing perturbations on international financial markets, there grows the importance of the financial stability of an enterprise as a business entity. the issue seems especially important, given growing acceptance of the sustainable growth idea. in microeconomic terms, sustainable growth relates to an individual 50 jacek pera enterprise, where it is founded on financial stability. a stable enterprise is one operating uninterruptedly, able to withstand perturbations, with no indication to a loss of financial liquidity or solvency in the foreseeable future, which translates into the enterprise’s operation under dynamic and stable balance with its operational environment. to maintain its financial stability, an organisation has to have an efficient self-control system, based on a warning system which would sufficiently early (for taking appropriate steps) detect signals of deviations from accepted standards, including the required level of financial stability. only then would the enterprise’s operations be based on solid foundations, thus ensuring sustainable growth. the objective of this paper is to analyse major factors affecting the sustainable growth of an enterprise and to discuss a model of sustainable growth of an enterprise with a focus on growth optimising. to this end, the following issues have been discussed: 1. sustainable growth of an enterprise. 2. financial stability of an enterprise. 3. financial stability of an enterprise and the enterprise’s sustainable growth. 4. sustainable growth of an enterprise and risk management. 5. model of sustainable growth of an enterprise – analysis and assessment. the research method applied herein is the analysis and assessment of an optimum model of a sustainable growth of an enterprise, the model having been adapted to the purposes of the paper. 2. sustainable growth of an enterprise the behavioural theory of an enterprise’s operation objective, using the concept of stakeholders, directly refers to the corporate social responsibility (csr) idea. csr is commonly understood as an enterprise’s responsibility for the effect of its decisions (and thus also actions) on the environment and community (smith & lenssen, 2009, p. 24), (gorczyńska, 2013, pp.102-104). moreover, the csr idea provides for taking into consideration the expectations of all of the enterprise’s stakeholders; consequently, it supports sustainable growth through compliance with applicable law and standards (gorczyńska, 2013, pp.102-104; błach, 2012). the definitions of sustainable growth include the requirement that sustainable growth should guarantee to the contemporary society and future generations the achievement of high environmental, economic, social and cultural standards, within the limits of ecosystem capacity; this objective should be achieved by the implementation of the intraand intergenerational justice principle (rogall, 2010, p. 44; gorczyńska, 2013, pp.102-104). the sustainable growth thus understood comprises three dimensions: environmental, economic and sociocultural. in qualitative terms, these dimensions take the form of achieving specified objectives. in analysing the economic dimension, the sustainable growth problem may be transferred from the macroeconomic level to the microeconomic one. we can then speak about an enterprise’s sustainable growth understood as the enteran enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 51 prise’s steady growth which complies with environmental-protection requirements and in the course of which the needs of the contemporary generation may be satisfied without compromising the future generations’ chances of such satisfaction (gorczyńska, 2013, pp.102-104; bodie, 2003). in conclusion, in the course of its sustainable growth, an enterprise meets its stakeholders’ expectations. given the dynamics of an enterprise’s operational environment, it is not easy for the enterprise to sustain such stability. it is in particular the case in the environment of an economic crisis, when the environment gets more and more turbulent, as the consequences of the crisis are transferred from the financial sphere onto the real one. there is no doubt, though, that an enterprise’s ability to maintain financial stability has to affect its sustainable growth, or, in other words, an enterprise’s sustainable growth has to be based on robust financial foundations. only then is the enterprise able to take steps guaranteeing its proper functioning in its ever changing environment. in order to substantiate the statement, we have to refer to the notion of financial stability (gorczyńska, 2013, pp.102-104; carroll, 2000). 3. financial stability of an enterprise the notion of financial stability is mainly considered in the literature in the macroeconomic context. for instance, financial stability is seen as a necessary condition for a proper functioning of the economic system of a country striving to achieve economic growth (wojtyna, 1995, p. 5; gorczyńska, 2013, pp.104-106; nowak, 1999, p. 16; jajuga, jajuga, 1999, p. 7; woźniak-sobczak, 2001, p. 51; emery, 2004). financial stability is most often identified with financial system stability; so often that it has practically become a pattern, however, various authors give slightly different definitions of the notion (see table 1). table 1. financial stability in the literature definition of financial stability author a stable system is one capable of fulfilling its basic functions, which are: effective and streamlined transfer of funds from those who save them to those who invest them in specified projects; correct assessment and streamlined management of financial risk; and ability to quietly react to shocks in the both real and financial spheres. g. schinasi financial stability is understood as absence of financial crises. j. fidrmuc financial stability is a state in which business activity is perturbed by neither changes in asset prices, nor financial institutions’ difficulties in meeting their liabilities. a. crockett stability is a sound condition and harmonious cooperation of financial institutions, in the environment of safe and predictable operation of money markets. j. c. trichet financial stability is a state of dynamic and stable balance on the interlinked financial markets. j.k. solarz source: developed by the author based on: (gorczyńska, 2013, p.105; kiedrowska & marszałek, 2002, p. 22; capiga, 2010, p. 10). table 1 reveals that the financial system stability is understood as the state in which the financial system plays its roles in an uninterrupted and effective manner, 52 jacek pera even if unexpected and adverse perturbations of a significant scale occur. such way to define the financial system stability is mainly adopted in the banking vocabulary. it is worth emphasising that the definitions of the financial system stability presented in table 1 see stability as a state of proper functioning of the system on the one hand, and a as state which prevents threats to individual institutions from being transferred onto segments of the financial market on the other (jurkowska-zeidler, 2008, pp. 170-171; gorczyńska, 2013, pp.104-106; freeman, 1984). the review of the definitions confirms that the literature focuses on the state of a dynamic balance. according chernavsky’s (chernavsky, 2011, p.127) “financial sustainability of an enterprise is a definite set of criteria the values of which lie within some definite preset ranges. from the standpoint of research performed by v. kovalev (2002) and l. gilyarovskaya (2006) financial sustainability of any profit-making company is its solvency, i.e., the availability of a mortgage debenture with respect to the company’s assets. the investigation performed by kaplan and r. norton (2007) has expanded this object domain to system presentation. the authors have come to the conclusion that provided this principle is observed within the framework of the present system, it would seem inexpedient to consider each criterion individually or to try to unite all possible sustainability criteria into a single set”. according chernavsky’s (chernavsky, 2011, p.125) “to the theory of financial stability developed by v. kovalev (2002), i. blank (2004, 2005), r. kaplan and r. norton (2007), l. gilyarovskaya (2006) and e. altman (1993, 2002) the current potential of a company is determined through calculation of its financial potential. this is accomplished by the current activity financial ratios determination method based on using the company’s financial data reporting. however, such an analysis reflecting discrete past performance is inadequate for the development of the enterprise under a turbulent environment”. modifying the above definitions, one can propose a definition of an enterprise’s financial stability by stressing such analogous features of an enterprise which attest to its stability. thus, a financially stable enterprise would be one which operates in line with its objectives, despite the perturbations. it is capable of withstanding shocks, quickly returning on the growth path, whenever it has been pushed off it. financial stability enables an enterprise to fully perform its economic functions relating to capital acquisition and allocation, as well as a proper use of capital in operating, investing and financing activities. an enterprise’s financial stability may thus be assessed based on selected financial parameters, such as liquidity, solvency or profitability. hence, an enterprise should be able to develop standards for those parameters, so as to delimit the areas of the enterprise’s financial stability. identifying any irregularities in any of those areas in turn facilitates taking steps which would correct or remove the adverse effects of the irregularities identified. maintaining financial stability is thus possible exclusively owing to a streamlined and effective self-control system. such system should be capable of eliminating deviations from the enterprise’s adopted standards in an appropriate way and at an appropriate time, and at the cost as low as possible. a self-control system could also be named a warning system, the starting point for which might an enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 53 be an in-built analysis of financial ratios. from the practical perspective, the most reasonable appears a self-control system following the idea of early threat warning (gorczyńska, 2013, pp.104-106; ferrell, 2002). in conclusion, such analyses facilitate the identification of threats to the enterprise’s operations, which in turn enables the enterprise’s financial stability to be assessed in the both short and long term (gorczyńska, 2013, pp.104-106). 4. financial stability of an enterprise and the enterprise’s sustainable growth an enterprise’s financial stability enables the enterprise to take steps leading to uninterrupted growth and a financial success. a financially stable enterprise operates without perturbations, is capable of withstanding shocks, and is permanently financially liquid and soluble. consequently, it operates under a dynamic, stable balance with its operational environment. assuming such understanding of an enterprise’s financial stability supports the statement that the stability is a key to the enterprise’s proper operation. now a smoothly operating self-control system contributes to maintaining the financial stability of the enterprise. under such conditions, the enterprise is able to function as expected and achieve the set objectives. accordingly, an enterprise’s financial stability sets neither the growth path for the enterprise, nor the objective itself. stability is thus such condition of an enterprise which enables it to implement initiatives designed to achieve the set objective (gorczyńska, 2013, pp.104-106). an enterprise striving for sustainable growth is able to satisfy the needs of the both internal and external stakeholders. the enterprise then takes specified steps which − if they are to succeed, that is satisfy the needs reported by the stakeholders − must be based on stable foundations. for this reason, an enterprise striving for sustainable growth definitely has to be financially stable, at it is its financial stability only that facilitates uninterrupted permanent operation. without financial stability, it is not feasible to achieve sustainable growth. where an enterprise becomes unstable (i.e. the self-control system fails to perform its task), it is made to take corrective steps in the form of restructuring. such steps can help to regain stability and resume the enterprise’s operations leading it to its sustainable growth. however, if an enterprise fails to launch such operations, the effect will be as if no restructuring has been performed, that is the bankruptcy of the enterprise. thus it has been assumed that, given an enterprise’s identified stability and the objectives set, sustainable growth may serve as the enterprise’s objective, as it indirectly refers to all of the enterprise’s stakeholders; the enterprise’s financial stability proves the precondition for sustainable growth (gorczyńska, 2013, pp.104-106). 54 jacek pera 5. sustainable growth of an enterprise and risk management organisations of various types and sizes face both internal and external challenges and impacts, which all render it uncertain whether a given organisation achieves its objectives. the impact of that uncertainty on the organisation’s objectives is called “risk”, as stipulated in the iso 31000 standard. all of the organisation’s operations are laden with risk. an organisation manages the risk through its identification, analysis and evaluation with a view to modifying the risk by way of implementing risk treatment procedures designed to meet the risk criteria. while implementing such procedures, an organisation communicates with and consults its stakeholders, as well as monitors and reviews the risk and control tools modifying the risk, so that no further risk treatment is required (pkn, 2012; skowron, 2015, pp. 68-72; thomsen, 2004). it is advisable that the risk management process should be (pkn, 2012): − an integral component of management activities; − rooted in the organisation’s culture and practices; − adapted to the organisation’s business processes. main benefits of implementing an effective risk management process include: − improved efficiency owing to focusing on issues which are material to the achievement of the organisation’s strategic objectives; − better use of available resources; − limited occurrences of events which might hinder achieving the set objectives; − better identification of opportunities and threats, as well as gathering comprehensive information supporting more informed and active management of the organisation; − improved reliability of the organisation and improved relations with stakeholders (gasiński & pijanowski, 2011; skowron, 2015, pp. 68-72). the number grows of business leaders who see the need to change management paradigms and in particular to strengthen the relations between a company’s profit and social benefits. the number grows as well of managers who would endorse jack welch’s belief that ‘without a financial success it is simply impossible to achieve social objectives’ (welch & welch, 2005). they acknowledge that business and society are inseparable, and business and social objectives can overlap. yet a financial success requires securing (not only financial, but also human and social) capital for growth on the one hand and more effective use of available (both material and immaterial) resources on the other (gasiński & pijanowski, 2011). still more and more corporations understand that a business strategy should include, and as a material element, dialogue with key stakeholders, as such dialogue enables the search for and implementation of solutions supporting building a permanent competitive edge based on what is known as a common economic and social value (gasiński & pijanowski, 2011; skowron, 2015, pp. 68-72). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 55 based on the survey conducted by ernst & young and greenbiz group in 2012, the following six global trends connected with sustainable growth have been identified (greenbiz, 2012; skowron, 2015, pp. 68-72): 1. sustainability reporting is growing, but the tools are still developing. 2. the cfo’s role in sustainability is on the rise. 3. employees emerge as a key stakeholder group for sustainability programs and reporting. 4. despite regulatory uncertainty, greenhouse gas reporting remains strong, with growing interest in water. 5. awareness is on the rise regarding the scarcity of business resources. 6. rankings and ratings matter to company executives. analogous 2013 survey identified the following trends (skowron, 2015, pp. 68-72): 1. the “tone from the top” is key to heightened awareness and preparedness for sustainability risks. 2. governments and multilateral institutions aren’t playing a key role in corporate sustainability agendas. 3. sustainability concerns now include increased risk and proximity of natural resource shortages. 4. corporate risk response is not well paired to the scale of sustainability challenges. 5. integrated reporting is slow to take hold. 6. inquiries from investors and shareholders are on the rise. focus on sustainable growth suggests a new perspective on risk, by far broader than a traditional approach to risk management at a company. in addition to economic, strategic and operational considerations, the new approach covers social and environmental issues. in pursuing sustainable growth, an organisation is able to analyse the identified risk areas and look for possible ways of mitigating the risk identified. thus it is a holistic approach: it guarantees proper management of finance, ethical governance and transparency with respect to information communicated to the employees and other stakeholders (aon, 2007; skowron, 2015, pp. 68-72; rogall, 2010). sustainable growth is a concept which may be implemented in a broad range of business organisations, as well as social, non-governmental and political systems. figure 1 illustrates the scope of sustainable growth. risk aspects form an integral element of the process of sustainable growth building; therefore, they should be identified, assessed and subsequently appropriately managed (sustainability, 2007). taking into consideration the new approach to risk management presented in figure 1, an organisation should bear in mind that the risk management programme should be enhanced to include social, environmental and nature-related aspects, as well as the related risks if the process of implementing sustainable growth is to be fully controlled (aon, 2007; skowron, 2015, pp. 6872; neale, 2004). 56 jacek pera figure 1. facets of sustainable growth erm stands for the enterprise risk management. source: author’s development based on: (sustainability, 2007), (skowron, 2015, pp. 68-72). 6. optimum model of an enterprise’s sustainable growth – analysis and assessment a basic sustainable growth model developed by pomykalska and pomykalski (2007) assists an entrepreneur or manager in planning expenditure during business start-up and making deliberate decisions concerning the business strategy, thus minimising potential risk. the growth of enterprise is a quantitative category, as it means that the scale of operations is growing. for a business to grow, funds, buildings, plant and equipment, raw materials, employees and documentation are necessary. as a rule, execution of a project requires capital expenditure, which translates into a lack of operating cash inflows over first several months of operations. during that period, an enterprise uses available funds; investment risk also appears. therefore, the owner or manager has to know how much money they need to bring a project (a new product, new product line, new plant, new brand, new subsidiary etc.) to the break-even point. the owner or manager should also know when and how much funds will be necessary to intently manage liquidity of the enterprise. at this stage, it is important that the entire project be monitored for possible occurrences of risk (pomykalska & pomykalski, 2007). while planning an enterprise’s finance, at the initial stage, a sustainable growth model can be used, as it helps to determine a steady growth rate for the business and to assess whether the predefined level of initial financing will be enough to maintain the growth rate required. let us imagine that an enterprise considers investing in a new project which would enable it to market a new product and that the project is an enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 57 to be based on the experience gathered to date. in such situation, it is assumed that as the enterprise is growing, so are, evenly, assets, debt financing, sales revenue and net profit. it is so, because they are material internal conditions of sustainable growth. thus, revenue represents a stable percentage of total assets and net profit represents a stable percentage of revenue. in the case analysed, an enterprise plans to finance the investment with equity, and to finance the project’s subsequent growth with external capital. a sustainable growth model assumes that the accounting depreciation/amortisation of expenditure is equal to its economic depreciation/amortisation; therefore, annual cash flows include depreciation and amortisation and are sufficient to maintain the productiveness of the project’s assets. the growth rate for an investment project is thus computed as follows: � = δ� �⁄ (1) where: δ� stands for the annual change in equity. the rate � is, expressed in percent, the increase in return on equity over a financial year. assuming that the enterprise does not plan to invest additional equity after the initial investment, the change in equity can be computed as follows: δ� = �� × (2) where: np stands for the net profit and stands for rate of reinvested profit (the percentage of retained profit, not distributed to the investors). according to this formula, if an enterprise, for instance, generates a net profit of pln 500 000 and retains 60% thereof, than the carrying amount of equity increases by pln 300 000. dividing both sides of the equation by the amount of equity invested at the beginning of the year, we get: � = × �� �⁄ or g = � × (3) if return on equity ( �) is a simple metric of profitability of an investment financed exclusively with equity, then � = �. the formula implies that the growth rate depends on the enterprise’s � and its policy with respect to retained profit, more precisely on the rate of reinvested profit. as all other factors have remained unchanged, the lower is the rate of reinvested profit, the lower is the growth rate for the investment project. with a view to examining a relation between a project’s growth rate and the owner’s or manager’s decisions, � may be expressed in the form of the du pont model: � = �� � =⁄ (�� �⁄ ) × (� �⁄ ) × (� �⁄ ) (4) where: � stands for net sales revenue and � stands for total assets. thus � depends on the project’s net margin, total asset turnover and financial leverage. the formula implies that there are various ways to shape the project’s profitability (to control investment risk), including by (pomykalska & pomykalski, 2007): − endeavouring to improve net margin or return on sales; − increasing sales revenue and improving total asset turnover; 58 jacek pera − using debt to finance the project, thus increasing financial risk; using financial leverage with a view to improving �; increasing the share of debt in financing to increase financial leverage (because the larger is the leverage, the larger is �). one should remember, though, that while using financial leverage pushes � up, it also exposes the enterprise to larger risk. not only is it not known for sure what profit the shareholders expect, but also the model of internal return on equity may provide misleading results, especially when it fails to include the difference between the market value of equity and its carrying amount. further, there are numerous drivers of investment risk, the most material of them being (pomykalska & pomykalski, 2007): − macroeconomic factors: changes in interest rates, fiscal policy, inflation rate, unemployment rate, internal demand or overall economic situation; − production-related factors: availability of raw materials and distribution channels for the enterprise’s products and services; − project-specific factors: its competitive position, the management’s and the employees’ qualifications and abilities. leverage ratio may be controlled adequately. however, it is determined by the financial policy, which decides to what extent leverage financing may support the growth rate. substituting from the du pont model equation into the formula defining the project’s steady growth rate g, we get the following formula of the sustainable growth model: � = (�� �⁄ ) × (� �⁄ ) × (� �⁄ ) × (5) the model reflects the assumption that as the project is growing, so are, evenly, assets, debt financing, sales revenue and net profit. to reveal a relation between the sustainable growth model and the project’s cash flows, as well as to take tax shield connected with debt financing into consideration, net profit can be expressed as follows: �� = (���� − ��) × (� − �) × (1 − ����) (6) where: (� − �) the amount of debt in project financing; �� stands for the rate of interest on the debt contracted; ���� stands for the corporate income tax rate. the sustainable growth model may serve a tool to show how the enterprise’s steady growth rate changes and responds to changes in the decisions made at the enterprise. this enables the management to track the effect of strategic decisions on the enterprise’s growth rate. it also supports the development of the enterprise’s strategy, and in particular, the promotion of a more aggressive and risk laden strategy, which would ensure a growth rate over the sustainable growth rate, or of a very safe strategy, which, however, might not ensure even the sustainable growth rate satisfactory to shareholders and potential investors (pomykalska & pomykalski, 2007). an enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 59 the author believes that the presented model of sustainable development, proposed by pomykalska and pomykalski (2007), requires optimisation to include the issue of the growth of enterprise value achieved thanks to the correct development (see fig. 2). in accordance with the model presented in fig. 2, the farther to the right an enterprise moves along the value curve, the larger its revenue attributable to the adopted business strategy. however, it requires coordinated efforts and linking consistent management and business objectives to the sustainable development philosophy. sustainable-development-oriented efforts are observed at numerous polish enterprises. their common feature is, unfortunately, a lack of coordination and consistent management, and, in the first place, any connection between aforementioned business objectives and the sustainable development idea. consequently, there is no comprehensive system of sustainable development management, which would cover all organisational tiers, with the responsibility assigned to the top management; only in the presence of such system a sustainable growth of enterprise value would be feasible. figure 2. the company growth of curve source: (pohle, hittner, 2008, p. 4). law of compliance strategic philanthropy self-regulation based on the value efficiency increase in value 60 jacek pera 7. conclusion building the value of an organisation based on established principles of sustainable growth requires the use of leadership skills for strategic planning or risk management. it is not easy to reconcile the effects of the organisation’s operations (including the effects on the society and environment) with the stakeholders’ expectations. the implementation of sustainable growth principles requires the organisation to use considerable effort to present its commercial offering (products or services) on the one hand, and to implement procedures of raw material procurement, follow best practices in production and create innovative distribution systems on the other. all along the way, risk plays a material role as a building block of the sustainable growth concept. if an enterprise wants to achieve sustainable development, it has to have an environmental strategy in place. such strategy should be based on a system of values in which the natural environment is given an important position and protection. harmonised efforts designed to achieve both economic, and social and environmental objectives, ensure sustainable development of the enterprise. the management has to be aware that the enterprise’s operations are subject to complex internal and external considerations, and that it has to take steps designed to achieve the balance in its operating environment. a failure to take this into consideration will pose a risk to the enterprise’s sustainable development. directions of the research into the sustainable development should focus on changes in the method of structuring supply chains, design and manufacture of products, provision of new services, development and implementation of new business models and strategies, identification of financial ratios which would measure a success, as well as on attracting and maintaining state-of-the-art technologies. barriers to sustainable development can include: limited resources and growing prices of raw materials, ever growing expectations on the side of trade partners, employees and end users, risk of serious interruptions in operating activities caused by water shortages, climate changes or personnel issues along the supply chain. references altman, e. (1993). corporate financial distress and bankruptcy. new york: wiley & sons. altman, e. (2002). bankruptcy, credit risk and high yield ‘junk’ bonds: a compendium of writings. oxford: blackwell publishing. aon (2007). global corporate marketing and communications. sustainability – beyond enterprise risk management. retrived from http://www.aon.com on 15 october 2016. błach, j., gorczyńska, m., mitręga-niestrój, k., puszer, b., wieczorek-kosmala, m., & znaniecka, k. (2012). oddziaływanie globalnego kryzysu finansowego. perspektywa przedsiębiorstwa, warszawa: cedewu. bodie, z., & merton, r.c. (2003). finanse, warszawa: pwe. capiga, m., gradoń, w., & szustak, g. (2010). sieci bezpieczeństwa finansowego, warszawa: cedewu. an enterprise’s financial stability and its sustainable growth… 61 carroll, a.b., & buchholtz, a.k. (2000). business and society: ethics and stakeholder management. mason: south-western college publishing. chernavsky, k. (2011). financial instability of enterprise as the main obstacle hampering development in turbulent environment. journal of economic and social development, 1(1), 123-134. emery, d.r., finnerty, j.d., & stowe, j.d. (2004). corporate financial management. upper saddle river: pearson education international. ferrell, o.c., fraedrich, j., & ferrell, l. (2002). business ethics: ethical decision making and cases. boston-new york: houthton mifflin company. gasiński, t., & pijanowski, s. (2011). zarządzanie ryzykiem w procesie zrównoważonego rozwoju. podręcznik dla dużych i średnich przedsiębiorstw. warszawa: ministerstwo gospodarki. gilyarovskaya, l. (2006). commercial organizations financial sustainability, it’s analysis and diagnostics. moscow: unity. gorczyńska, m. (2013). stabilność finansowa a zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa. zarządzanie i finanse, 2, 99-110. greenbiz (2012). six key trends in corporate sustainability. an ernst & young survey done in cooperation with greenbiz. retrived from: http://www.ey.com on 15 october 2016. jajuga, k., & jajuga, t. (1999). inwestycje — instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa. warszawa: pwn. jurkowska-zeidler, a. (2008). bezpieczeństwo rynku finansowego w świetle prawa unii europejskiej. warszawa: oficyna wolters kluwer business. kaplan, r., & norton, d. (2007). using the balanced scorecard as a strategic management system. harward business review, 85, 2-14. key, s. (1999). toward a new theory of the firm: a critique of stakeholder theory. management decisions, 37(4), 317-328. kiedrowska, m., & marszałek, p. (2002). stabilność finansowa — pojęcie, cechy i sposoby jej zapewnienia. cześć i, bank i kredyt, 03, 20-34. kovalev, v.v. (2002). financial analysis: methods and procedures. finansi i statistika, 2, 550-565. neale, b., & mcelroy, t. (2004). business finance, a value-based approach. prentice hall. harlow: pearson education ltd. nowak, e., pielichaty, e., & poszwa, m. (1999). rachunek opłacalności inwestowani. warszawa: pwe. pkn (2012). zarządzanie ryzykiem. zasady i wytyczne. warszawa: polski komitet normalizacyjny.pohle, g., & hittner, j. (2008). attaining sustainable growth through corporate social responsibility. new york: ibm institute for business value. pomykalska, b., & pomykalski, p. (2007). analiza finansowa przedsiębiorstwa. warszawa: pwn. rogall, h. (2010). ekonomia zrównoważonego rozwoju. teoria i praktyka. poznań: zysk i s-ka. skowron, p. (2015). kategoria ryzyka w koncepcji zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 376, 68-72. smith, n.c., & lenssen, g. (2009). odpowiedzialność biznesu. teoria i praktyka, warszawa: studio emka. thomsen, s. (2004). corporate values and corporate governance. corporate governance: the international journal of business in society, 4(4), 29-46. welch, j., & welch, s. (2005). winning, new york: harperbusiness publisher. 62 jacek pera wojtyna, a. (1995). polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy. gospodarka narodowa, 6, 3-9. woźniak-sobczak, b. (2001). aktywne i pasywne inwestycje przedsiębiorstwa. katowice: wydawnictwo akademii ekonomicznej im. k. adamieckiego w katowicach. 04-061 surmanidze s u g g e s t e d c i t a t i o n : surmanidze u. (2015). the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship in transcaucasia: a case of georgia in the years 2005-2015. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 61-73. the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship in transcaucasia: a case of georgia in the years 2005-2015 ucha surmanidze cracow university of economics faculty of economics and international relations doctoral studies in economics, finance and management ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: uchasurmanidze@gmail.com abstract: the main objective of this paper is to examine the impact of fdi inflow on local entrepreneurship in georgia. the secondary objective of the article is to determine what effects the business climate in the country has on the growth of local entrepreneurs. to verify the impact of foreign investments on domestic entrepreneurship, dynamics of active local enterprises in georgia in the years 20052014 is used as a dependent variable. in regard with business climate, international business and credit rankings were selected to show how they are interrelated with foreign investments and how they affect domestic entrepreneurs. fdi has no significant effect on local entrepreneurship in georgia, neither on their growth, nor on their fall, as its share in the local economy is nominal. it is noteworthy, however, that inflow of foreign capital has positive impact on the country’s business climate, promoting its image and rising international recognition. the favorable business climate can help many local enterprises, especially smes, to benefit from liberal environment, financial and tax incentives, less regulation and bureaucracy. this paper intends to enrich relatively poor literature about fdi effects on transcaucasian countries, providing a clear understanding to what extend the local entrepreneurship are under the influence of fdi and general business climate in the country. keywords: fdi; entrepreneurship; business climate; transcaucasia; georgia jel codes: p45, f21 1. introduction despite scarce resources of certain economies in particular (small market, limited natural resources, low-skilled labor force, etc) they are still capable to arouse an interest in international investors and attract foreign capital. policies to attract foreign direct investments (fdi) have become very common among the governments, irrespective of the geographical location, development levels or industrial structure 62 ucha surmanidze of their economies (bellak et al 2008). fdi is one of the potential sources of economic growth for developing countries and great opportunity for them to catch up with developed states (caves, 1996; markusen & venables, 1999; javorcik, 2004). investment process is primarily an initiative and decision of the investor, whereas a government of the receiving country is initiator and implementer of those reforms which influence the investor to make that decision. in most cases, both sides have strong interest in this form of cooperation, but they both have their risks. investor may fail to gain expected income (both due to internal and external factors), while for the host state the concept of the risk is more complex. but still, in the era of globalization, most countries try not to hinder the entrance of foreign companies, including mncs. they bring huge financial means, management know-how, technological progress and prestige for the country, but perspectives of local firms in these circumstances might be lusterless and unpromising, especially in developing countries where they are less powerful and “qualified” to face such competition due to lack of required assets. many political, non-governmental and professional groups (unions) see this rivalry as an unfair reality which harms not only certain domestic businesses but the business environment and the whole economy as a result. foreign companies set their rules on the market, attract skilled workers, gain bigger market shares and respectively, create some barriers in their industries, which put local entrepreneurship in a disadvantaged position. some even say that domestic production is shrinking in this case and general investment climate of the country becomes less prospective. foreign investors often repatriate their revenues to the country of their origin or to other countries, while local entrepreneurs reinvest the money in their businesses mostly in their countries, and the fierce competition which limits their production abilities can negatively impact state’s economy. in small and culturally distinctive countries, issues with fdi and globalization in general, are especially problematic as they affect not only the host economy but a socio-cultural side, carrying a serious threat to a cultural/national identity of the state. south caucasian states (azerbaijan, armenia and georgia) can be indubitably included in the list of such countries. these nations, distinct with their unique traditions and native customs, lived in closed borders (the soviet union) for many years, and long wished independence for them has started with wars, extreme poverty and many other problems. at the present times, despite some existing difficulties, these states are developing and growing economically. they attract foreign investments, try to promote local production and be actively involved in the global trade. this paper will examine what impact fdi and internal business environment has on the local entrepreneurship in transcaucasia, focusing on georgia, the country with the most open economy and successful (economic and political) reforms among caucasus states according to various international organizations (world bank; transparency international, heritage foundation, s&p, moody’s, etc) it seems that georgia does not spare efforts to create attractive business environment and stimulate inflow of foreign capital. it has favorable and geopolitically important location, multilingual labor force, strong legislative support and tax benefits for entrepreneurs. recently georgia signed the association agreement with the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 63 the european union which considers its gradual integration with the eu. this includes an economic integration. the one of the most important sections of the agreement – dcfta (the deep and comprehensive free trade area) enables locally produced products and services to have free access to the markets of the european union after the fulfilment of all obligations of the agreement. all these make investment climate in georgia appealing for the investors, particularly for businessmen from such countries like turkey, azerbaijan, china, netherlands, the uk, the usa. main target sectors for the potential foreign investors are transport and communications, construction, energy, manufacturing, financial services, real estate and tourism. the country has the bilateral investment treaties with 33 countries and free trade agreements with 11 states. local politicians and economists agree that country needs more foreign investments to boost economic growth, especially at this stage of acute currency devaluation (by more than 35% against us dollars), however, some experts state that it negatively affects the local entrepreneurship and additional pressure on domestic businessmen from foreign players will worsen their positions. this paper is organized as follows: the literature review, which revises relationship between fdi and local entrepreneurship, is followed by description of materials and methods used for the research. final sections of the paper are presented for analyzing results and drawing proper conclusions. 2. literature review while much of the literature points out on the positive influence of fdi on receiving economy (barry et al., 2003; javorcik, 2004; blanchard et al., 2009), there are still some evidences of its negative effects (caves, 1996; aitken & harrison, 1999). furthermore, the character of this impact largely depends on how foreign and local companies are related to each other, horizontally (intra) or vertically (inter) (javorcik & spatareanu, 2008) and whether foreigners’ products are strategic substitutes or complements (fudenberg & tirole, 1984; bulow et al., 1985). fdi is linked to management know-how and technology transfer, hence, it is logical that the literature finds the dissemination of innovations on home firms mostly common positive spillover effect on the local entrepreneurship (barrios et al., 2005; ayyagari & kosova, 2010). javorcik (2004) and haskel et al., (2007) claim that spreading of innovative ideas and technology brought by foreign firms will take place both across and within industries of the host economy. this type of positive spillover is called demonstration effects, or contagion‐imitation effects (kokko, 1992; barry et al., 2003), implying that local companies will imitate foreign ones in technology, in developing of new products and business processes and in adapting their management styles/organizational structures. moreover, exportoriented mnes can serve as perfect instructors for domestic firms of how to enter overseas markets (greenway et al., 2004), stimulating by this the growth of country exports and expansion of local businesses (greenway et al., 2004; christiansen & ogutcu, 2002). fdis bring new products and services to the receiving country 64 ucha surmanidze and create with these new markets and business opportunities (horizontal effects). it can also spur local firms, by subcontracting or partnership with them for certain activities (vertical effects). kim and li (2012) single out two important aspects within supply-demand chain when foreign firms emerge in the country, these are backward and forward linkages. backward linkages reflect the situation when foreign companies obtain raw materials for their products from local firms, whereas forward linkages occur when local firms buy goods and services from foreignowned counterparts. both sides benefit from such relationship and what is more important, the domestic economy benefits from it most of all. perhaps the most debated subject in the literature on relations of mnes and local entrepreneurship is labor issues. while some scholars suggest that fdi has positive spillover effect on certain labor aspects, on labor mobility for instance (caves, 1996; fosfuri et al., 2001), most authors agree that impact of foreign groups on domestic businesses in terms of labor supply is negative. local firms undergo so called “brain drain”, as their foreign competitors attract skilled workers by offering them much better employment conditions (salaries, development potential, etc) (grossman 1984; de backer & sleuwaegen, 2003; de backer 2011; danakol et al., 2013). furthermore, higher wages at mnes can attract not only employees of domestic companies but also impulse some local entrepreneurs to give up their low-income business occupations in favor of employment at mnes (grossman 1984; de backer & sleuwaegen, 2003). apart from crowding out local firms on the labor market, other negative effects include increased domestic market monopoly and setting high market entry barriers for local companies. presence of wellestablished mnes make industry extremely competitive which may lead small and less efficient local players to leave the market what eventually cause “market stealing” effects (aitken & harrison 1999; djankov & hoekman, 2000). some academics argue that negative spillover effects are usually reported in countries with transition economies (djankov & hoekman, 2000; konings, 2001; sabirianova et al., 2005), whereas the opposite is observed in the middle income states (doytch & epperson, 2012). based on the panel analysis of 104 countries, kim and li (2012) concluded that fdis have positive impact on less developed countries with weak institutional support and particularly on new business creation there. 3. material and methods objective of this study is to understand effects of fdi on local enterprises in regard to the amount of their number. this paper also aims to understand how the business environment in the country influences the growth of local companies. as literature suggests, there are mixed results concerning the impact of fdi on domestic businesses, where in one scenario mnes can impulse their growth and emergence, but in the other, they might create invincible barriers and force them to exit the market. grossman (1984) states that fdi decreases the number of domestic entrepreneurs, whereas jovanovic’s (1994) model of firm formation sees the positive linkage between the growth of foreign entrants and increasing numbers of local businesses. the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 65 in any case, changes in number of domestic firms in the economy are easily observable, therefore, the dynamics in number of active local enterprises in 20052014 years is employed to understand the case in georgia and then to analyze the data for making proper conclusions. distribution of fdi inflow across the economic sectors and the country’s main macroeconomic indicators will be also presented in the article. international assessment of georgia’s business and economic reforms by prestigious worldwide organizations in the form of rankings and ratings are employed to have the whole picture about local business environment. statistical information is collected from national statistics office of georgia (geostat) and working materials of national bank of georgia, as well as from data of various international organizations available at their websites. 4. fdi and local entrepreneurship in georgia after the implementation of reforms brought by the so-called “rose revolution” in 2003, georgia started attracting more foreign capital, reaching its peak in 2007 with over 2 billion usd. this trend did not affect the number of local entrepreneurs until 2008, when first considerable change in the figure was observed. in 2008, the number has increased by 15%, however, it coincided with 22% fall of fdi inflow. while the inflow of foreign capital shrank to 658 million usd in 2009, the number of local enterprises continued stable growth in the same period. similar tendency was noticeable in 2011-2013 years. in 2014 fdi inflow reached more than 1 758 million usd, 87% rise from 2013 (942 million usd), whereas the number of local enterprises in 2014 fell almost by 10 000 units. despite such results, it will be misleading to argue that the growth in fdi flow caused the decline of local enterprises on the georgian market and forced some domestic players to exit. fluctuating dynamics is a cause of various complex issues that georgian economy has undergone during these years, high unemployment and low wages for example stimulate many individuals to leave their jobs and start their own businesses, contributing therefore to growing number of local enterprises. nepotism and cultural peculiarity towards hiring are also additional factors why so many georgian professionals engage in starting own business rather than working for others, whereas recent economic downturn (2013 – present), on the contrary reduced the number of local enterprises notably because of their bankruptcy or termination of the business activity. attraction of many foreign businesses was also conditioned by low taxes and legality of gambling business (including casinos) which is forbidden in turkey and that is one of the main reasons why so many turkish entrepreneurs come to georgia. 2008-2013 years’ stunted condition in respect to foreign investments is related both to country’s military conflict with russia and global financial crisis, these important events could not leave macroeconomic parameters of georgia unmarked. entrepreneurship in georgia is very attractive occupation as many young individuals aspire to start their own businesses rather than to work for very low wages in an uncertain job market. number of entrepreneurs is rising year by year in par66 ucha surmanidze allel with the improvement of the business environment in the country. every government of the country state that business should be main creator of jobs, so it encourages the sector by creating liberal and business friendly climate. tax incentive, less regulation and bureaucracy contributed the expansion of the local businesses, especially in the financial sector. recently, business supporting state programs were developed to help small and medium enterprises to expand. these programs are focused mainly on manufacturing and export oriented sectors, as well as on figure 1. fdi inflow into georgia in the years 2005-2015 (in mln usd) source: national statistics office of georgia. figure 2. fdi inflow into georgia by economic activities in 2015 source: national statistics office of georgia. 450 1190.4 2014.8 1564 658.4 814.5 1117.2 911.6 941.9 1758.4 1351 0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 53% 15% 11% 6% 5% 5% 5% transport and communications financial sector energy real estate construction hotel and restaurant services other activities the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 67 tourism industries and even on start-ups. this made doing business in georgia even more encouraged and less costly. furthermore, association agreement with eu allows georgian firms to access eu market without tariff barriers on almost every product. some successful international business models were also introduced. from 2017, companies will be exempted from corporate income tax in case of its reinvestment in the business. figure 3. number of active local enterprises in georgia in the 2005-2014 source: national statistics office of georgia. 5. business climate in georgia as the small country with scarce natural resources and limited domestic market, georgia tries to attract fdis and stimulate exports by various fiscal and financial incentives. it has investor friendly business environment with low taxes and liberal trade policy. the country also tries to use its location as an important asset to stand out from neighboring states. it is the main transit country for cargoes from turkey, kazakhstan and azerbaijan. apart from institutional support, the government spends actively in infrastructure to contribute in making georgia regional economic and business hub. small internal market leaves no choice for the country but to open its borders, limit trade barriers and exempt both export oriented local and foreign entrepreneurs from taxes. both export and re-export are exempted from customs duty and value added tax. import restrictions are extremely rare. foreign investors have all rights to repatriate their profit and dividends back to their countries and there are no limits in hiring foreign citizens. economic slowdown in recent years are conditioned mainly by economic and noneconomic problems in georgia’s main trading partners (turkey, azerbaijan, ukraine and russia) and depreciation of the national currency decreasing foreign 33 513 33 229 33 127 38 167 42 549 57 568 54 673 59 028 70 759 60 990 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 80 000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 68 ucha surmanidze trade and aggregate demand as a result. sharp decline in population also has its negative effects on the overall economy. despite the rise of emigration, remittances to georgia continue to fall. positive trends are observable in the number of new international hotel brands, foreign tourists and business visitors. table 1. key economic indicators in georgia in the years 2010-2015 georgia 2010 2011 2012 2013 2014 2015 area 69 700 km2 population (thousands) 4436.4 4469.2 4497.6 4483.8 4490.5 3713.7 gdp nominal (million, usd) 11 637 14 439 15 847 16 140 16 508 13 960 gdp per capita (usd) 2623 3231 3523 3600 3676 3759 gdp real growth (%) 6.2 7.2 6.4 3.4 4.6 2.8 hdi 0.733 0.736 0.741 0.744 0.754 – annual inflation rate (%) 11.2 2.0 -1.4 2.4 2.0 4.9 unemployment rate (%) 16.3 15.1 15.0 14.6 12.4 12.0 labor force (thousands) 1945 1959 2029 2003 1991 2022 foreign trade turnover (million usd) 6913 9259 10 413 10 433 11 463 9935 fdi inflow (million usd) 815 1117 912 942 1758 1351 currency gel (georgian lari). 1 gel=0.43 usd/0.38 eur source: national statistics office of georgia; national bank of georgia; world bank; imf. favorable business climate and economic reforms have their recognition in various rankings provided by international organizations and rating agencies: − ease of doing business, by the world bank group combines 10 different indicators which sets the regulations supporting or preventing the business activity. − transparency international’s corruption perceptions index (cpi) illustrates the overall level of corruption (frequency and capacity) in government and public sector. − index of economic freedom (ief), by the heritage foundation encompasses 10 main factors which determine the degree of economic freedom in nations. − global competitiveness index (gci), by world economic forum measures states’ macroeconomic stability, various aspects in business environment and their technological advancement. − fitch’s, standard & poor’s and moody’s ratings – ratings of biggest credit rating agencies which aim to provide potential investors with valuable information on country’s economic, business and financial perspectives. promotion of the country in rankings was an echo of economic reforms started in 2004. georgia has been remarkable in the region in terms of the progress in international rankings. in all major publications the country outruns all neighbor states, being in advantaged position for attracting investors. ease of starting and doing business is one of the main factors for local and foreign businessmen for starting a business in georgia. it is also worth to underline successful reforms in the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 69 delivering various public services which are based on “one-window” principle, significantly simplifying investor’s business occupation. the country was one of the most corrupted states in europe in 1990s and early 2000s, whereas according to the international finance corporation (ifc) survey in 2015 businesses face “near-zero corruption” in the country. both local and foreign investors relied on these rankings and felt less risk when investing in a small post-soviet state, and on the other, government used these standings for promoting the country as favorable business destination. it is also noteworthy that progress in credit ratings and international rankings is closely linked to macroeconomic parameters and in case of continuation of recent downturn rankings might change in the near future. figure 4. positions of georgia in four selected rankings in the years 2005-2015 source: own study based on the data of the world bank group, the transparency international, the heritage foundation and the world economic forum. 6. discussion of results growth of fdi inflow is vitally important for the small economy in transition, especially for the post-conflict country. with international support and government’s active intervention in the economy, fdi figures in georgia started recovering. restored confidence, economic incentives and association agreement with eu played important role in regaining interest in international investors. number of local firms also has upward trend since 2008, but sharp decrease in 2014. this paper could not find any interrelation between the fdi trends and the number of local enterprises, as fdi has a small portion in the national economy and has no significant impact on the domestic entrepreneurship. there is no clear evidence that recent steady growth in number of enterprises or its dramatic fall in 2014 were somehow related 22 48 69 24 0 20 40 60 80 100 120 140 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 index of economic freedom corruption perception index global competitiveness index ease of doing business 70 ucha surmanidze to fdi inflow. fdi are distributed across such economic sectors (transport and communications, financial services, energy, real estate) which do not stand out by the concentration of the local entrepreneurs unlike trade, agriculture, manufacturing and construction, hence, there is a little intersection between these two groups. products or services by foreign firms do not represent substitutes for domestic producers and this is one of the preconditions for their peaceful coexistence. furthermore, it is noticeable how new generation of georgian companies are engaging in untraditional (for georgia) business activities utilizing novel management approaches and innovative business models. there is a reason to assume that such tendency is a result of contagion‐imitation effects. as both indexes (fdi inflow and number of local enterprises) have similar growth trajectories, some might assume that it is a result of vertical effects of their interrelation (partnership, subcontracting). although they cooperate in some occasions, the scale of these collaborations is insignificant, so if there are vertical effects at all, it is quite small. this applies to backward and forward linkages (kim and li’s supply-demand chain). the first linkage is extremely rare, whereas the latter is more observable but without notably affecting business environment and the local economy a fortiori. in regard to labor mobility issues, effects are uncertain as more than 50% from employed population in georgia are self-employed, hence, that data are too thin to understand the trends in this respect. business friendly environment has clearly positive impact on domestic entrepreneurs. easiness of starting business in georgia, low taxes and attractive trade regimes impulse local citizens to engage in entrepreneurial activities. rapid decline in number of domestic businesses in 2014 was conditioned by economic troubles caused by deprecation of the national currency and economic (and noneconomic) problems in main trading partners of the country (turkey, azerbaijan, russia, ukraine), causing shrink in both exports and imports. many georgian companies relying on markets of above mentioned countries and those with bank loans in us dollars found themselves in very difficult situation, some stating bankruptcy, cutting production and jobs, selling their assets etc. it is also worth mentioning the rise of excise tax and planned regulation of labor contracts as possible reason for the decline in the number. despite this downturn in the last two years, many smes became beneficiaries of state supporting programs allowing them to co-finance bank credits, to use free consulting and technical support, and as minimum, to stay on the market without incurring in more debts. business associations and individual entrepreneurs praised new reforms related to corporate income tax and vat, prospects of eu market and free trade agreements with china and european free trade association (iceland, liechtenstein, norway and switzerland). general liberal approach to entrepreneurship (as to main creator of jobs) in the country is easily visible by local and international communities, raising confidence and desire to support and be involved in the business activities. the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 71 7. conclusions georgia creates environment where doing business is safe and less burdened, justifying its name as the leading reformer in the (transcaucasian) region. macroeconomic situation in the country is improving, so the central bank started decreasing discount rate gradually to make credits cheaper for commercial banks and its customers, and therefore, to encourage entrepreneurial activities and make those less costly. international recognition and high positions of georgia in various rankings motivate the government to continue creating liberal economic climate and business-friendly legislation. as a result, both local and foreign firms, operating in the country, benefit from this attitude by expanding and diversifying their businesses, going global and generating high profits. however, it is essential to make the local economy more resilient to external shocks. recent global economic slowdown and regional crisis in particular, made country’s exports and remittances to fall, depreciating the national currency and making debt service for the local entrepreneurs more expensive. this hinders further investments and employment, and worsens economic situation in georgia. maintaining hard currency by gradual de-dollarization (more than 65% of total deposits and loans in commercial banks are in us dollars) is key for the healthy economy. local businesses need also to diversify both their export products and export destinations, to be less dependent on neighboring countries which are not distinguished with economic and political stability. there is no direct connection between the growth of fdi in georgia and decline of domestic firms, and there is no connection in the opposite phenomenon too. attracting fdi in industries heavily populated by local firms can be threatening for the domestic entrepreneurs, however, in the long-run, foreign investors may become their partners and leave many positive linkages. furthermore, many local companies benefit from foreign investors by copying their management styles and business models, and by cooperating with them as their customers and rarely, as their suppliers. fdi has never represented significant portion of the country’s gdp, hence, it cannot influence on local entrepreneurship solely. other macroeconomic indicators should also be assessed with more depth to understand ongoing trends within local entrepreneurship issues, however, this is beyond the scope of this paper. qualitative approaches in the form of in-depth interviews with local entrepreneurs would be very helpful as well, to understand georgian entrepreneurs’ perceptions on foreign companies and local business climate, and what’s more important, actual effects of the latter two on the domestic businesses. it would allow to conduct more exploratory research rather than descriptive, offering more complete picture on the topic. 72 ucha surmanidze references aitken, b., & harrison, a. (1999). do domestic firms benefit from direct foreign investment? evidence from venezuela. american economic review, 89(3), 605-618. ayyagari, m. & kosova, r. (2010). does fdi facilitate domestic entry? evidence from the czech republic, review of international economics, 18(1), 14-29. barrios, s., görg, h., & strobl, e. (2005). foreign direct investment, competition and industrial development in the host country. european economic review, 49(7), 17611784. barry, f., görg, h.. & strobl, e.(2003). foreign direct investment, agglomerations, and demonstration effects: an empirical investigation, review of world economics, 139(4), 583-600. bellak, c., leibrecht, m., & stehrer, r. (2008). policies to attract foreign direct investment: an industry – level analysis. paris: oecd publishing. blanchard, p., gaigne, c., & mathieu, c. (2009). multinationals and domestic firms in france: who gains from productivity spillovers? micro‐dyn working paper, no. 01/09. bulow, j., geanakoplos, j., & klemperer, p. (1985). multimarket oligopoly: strategic substitutes and complements, journal of political economy, 93(3), 489-511. caves, r. (1996). multinational enterprise and economic analysis. cambridge: cambridge university press. christiansen, h. & ogutcu, m. (2002): foreign direct investment for development – maximizing benefits, minimizing costs. shanghai: oecd. global forum on international investment. de backer, k., & sleuwaegen, l. (2003). does foreign direct investment crowd out domestic entrepreneurship? review of industrial organization, 22(1), 67-84. djankov, s., & hoekman, b. (2000). foreign investment and productivity growth in czech enterprises, world bank economic review, 14(1), 49-64. doytch, n., & epperson, n. (2012). fdi and entrepreneurship in developing countries. global science and technology forum business review, 1, 120-125. dunning, h. j. (1980). towards an eclectic theory of international production: some empirical tests. journal of international business studies, 11(1), 9-31. dunning, h. j. (1981). explaining the international direct investment positions of countries: towards a dynamic or development approach. review of world economics, 117(1), 30-64. dunning, h. j. (1986). the investment development cycle revisited. weltwirtschaftliches archiv, no. 122, 667-677. dunning, h. j. (1993). multinational enterprises and the global economy, wokingham, berkshire: addison wesley. dunning, h. j. (1998). location and the multinational enterprise: a neglected factor. journal of international business studies, 29(1), 45-66. fosfuri, a., motta, m., & ronde, t. (2001). foreign direct investment and spillovers through labor mobility, journal of international economics, 53(1), 205-222. the impact of fdi and domestic business climate on local entrepreneurship … 73 fudenberg, d., & tirole, j. (1984). the fat‐cat effect, the puppy‐dog ploy, and the lean and hungry look. american economic review, 74(2), 361-366. greenaway, d., sousa, n., & wakelin, k (2004). do domestic firms learn to export from multinationals? european journal of political economy, 20(4), 1027-1043. grossman, g. (1984). international trade, foreign investment, and the formation of the entrepreneurial class, american economic review, 74(4), 605-614. haskel, j., pereira, s., & slaughter, m. (2007). does inward foreign direct investment boost the productivity of domestic firms? review of economics and statistics, 89(3), 482496. javorcik, b.s. (2004). does foreign investment increase the productivity of domestic firms? in search of spillovers through backward linkages. american economic review, 94 (3), 605-627. javorcik, b., & spatareanu, m. (2008). to share or not to share: does local participation matter for spillovers from foreign direct investment, journal of development economics, 85(1-2), 194-217. jovanovic, b., & macdonald, g. (1994). the life cycle of a competitive industry, journal of political economy, 102(2), 322-347. kim, p., & li, m. (2012). injecting demand through spillovers: foreign direct investment, domestic socio-political conditions, and host-country entrepreneurial activity, journal of business venturing, 29(2), 210-231. kokko, a. (1992). foreign direct investment, host country characteristics, and spillovers. stockholm: the economic research institute. konings, j. (2001). the effects of foreign direct investment on domestic firms: evidence from firm panel data in emerging economies, economics of transition, 9(3), 619633. mallampally, p., & sauvant, k. (1999). foreign direct investment in developing countries. finance & development, 36(1), 134-37. markusen, j.r., & venables, a.j. (1999). foreign direct investment as a catalyst for industrial development. european economic review, 43(2), 335-356. sabirianova, p., svejnar, j. & terrell, k. (2005). fdi spillovers and distance of firms to the frontier. journal of the european economic association, 3(2), 576-586. wach, k., & wojciechowski, l. (2014). the factors of outward fdi from v4 countries from the perspective of eu and emu membership: a panel gravity model approach, acta universitatis lodziensis. folia oeconomica, 5(307), 157-170. wach, k., & wojciechowski, l. (2016 – in press). determinants of inward fdi into visegrad countries: empirical evidence based on panel data for the years 2000-2012, economics and business review, 2(1), 64-52. wilhelm, s., & witter, m. (1998). foreign direct investment and its determinants in emerging economies. african economic policy paper, discussion paper 9. washington: united states agency for international development. wojciechowski, l. (2013). the determinants of fdi flows from the eu-15 to the visegrad group countries – a panel gravity model approach, entrepreneurial business and economics review, 1(1), 7-22. pm-03-02-11-147-bigos s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : bigos, k. (2017). struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe i przestrzenne. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 147-155 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe i przestrzenne krystian bigos* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych katedra hadlu zagranicznego ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: bigosk@uek.krakow.pl streszczenie: celem artykułu jest przedstawienie wyników przeprowadzonej analizy empirycznej struktury polskiego eksportu wyrobów czekoladowych. problem badawczy podjęty w artykule wiąże się z identyfikacją wartości oraz struktury geograficznej polskiego eksportu wyrobów czekoladowych. metodą badawczą jest analiza ilościowa w odniesieniu do danych uzyskanych ze źródeł organizacji narodów zjednoczonych oraz wto. przeprowadzono analizę danych opisujących rozwój światowego i polskiego eksportu wyrobów czekoladowych. w polskiej literaturze naukowej przedmiotu autor nie zna badań, które podejmowałyby analizę polskiego eksportu wyrobów czekoladowych, stąd jest ona zdecydowanie utrudniona. analiza ta opiera się w głównej mierze na wyciąganiu wniosków z danych empirycznych uzyskanych z powszechnie dostępnych baz danych. słowa kluczowe: czekolada; eksport; polska; handel wewnątrzunijny; handel pozaunijny; konkurencyjność klasyfikacja jel: f16, f18, l80 * ten rozdział powstał w ramach projektu nr 061/we-khz/02/2017/s/7061 pt. “konkurencyjność międzynarodowa w perspektywie makro, mezo i mikro” sfinansowanego ze środków przyznanych wydziałowi ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego. 1. wstęp w ciągu ostatnich lat międzynarodowy rynek wyrobów czekoladowych rozwijał się w bardzo szybkim tempie. według raportu kpmg wartość polskiego rynku czekoladowego wycenia się na ok. 6,4 mld zł. szacuje się, że w 2018 roku rynek ten będzie warty już blisko 7 mld zł (grauer i in., 2014). szczególnie ciekawym aspektem rynku wyrobów czekoladowych jest eksport tego sektora. co istotne, polska zajmuje na nim wysokie 6. miejsce (2015) na świecie. względnie dużą część obrotów rynku stanowią przychody ze sprzedaży zagranicznej. w polsce istnieje wiele przedsiębiorstw specjalizujących się w produk148 krystian bigos cji produktów czekoladowych na eksport. większość z nich jest w posiadaniu wielkich koncernów międzynarodowych. wśród największych wymienia się m.in. cadbury wedel, kraft foods polska oraz nestle polska. celem artykułu jest ukazanie osiągnięć polskiej gospodarki w produkcji wyrobów czekoladowych na eksport. materiałami źródłowymi dla niniejszej pracy są w głównej mierze bazy danych onz oraz gus w polsce. ponadto w tym artykule za eksport przyjmuje się również wewnątrzwspólnotową dostawę towarów. w analizowanym okresie poniższe badania wykazują, że polska produkcja wyrobów czekoladowych pełni kluczową rolę w tworzeniu światowego eksportu tego sektora. 2. rozwój światowego sektora produkcji wyrobów czekoladowych wymiana gospodarcza pomiędzy partnerami z różnych części świata pełni kluczową rolę w funkcjonowaniu danego państwa. większość badaczy zaznacza, że główną przesłanką rozwoju przepływów handlowych jest międzynarodowy podział pracy, który oznacza specjalizację krajów w zakresie produkcji i wymiany towarowej (makać, 2006). specjalizacja międzynarodowa jest definiowana jako poszukiwanie optymalnej alokacji zasobów w ujęciu międzynarodowym. przyczynia się ona do zwiększenia międzynarodowej konkurencyjności danego kraju. specjalizacja międzynarodowa ma miejsce wtedy, gdy gospodarka coraz bardziej otwiera się na konkurencję oraz wymianę z zagranicą (zielińska-głębocka & rynarzewski, 2006). poprzez badanie źródeł oraz kierunków międzynarodowych przepływów towarowych teoretycy starają się określić korzyści, jakie są uzyskiwane z wymiany międzynarodowej. naukowcy definiują te korzyści jako różnicę pomiędzy pkb danego kraju przy założeniu istnienia warunku otwartości gospodarki a pkb jaki byłby możliwy do osiągnięcia, gdyby takiej wymiany nie prowadzono (brach, chrzan, domiter & drelich-skulska, 2010, s. 51). zdecydowana większość ekonomistów utrzymuje swoje stanowisko, że wymiana handlowa tworzy dodatkowy dochód dla państwa (chrzan, 2005, s. 385). jeszcze w pierwszej połowie xix w. d. ricardo w swojej publikacji pt. „zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” stwierdza, że handel zagraniczny jest dla kraju bardzo korzystny bowiem zwiększa ilość i różnorodność przedmiotów (ricardo, 1957). kilkadziesiąt lat później została zaprezentowana m.in. teoria obfitości zasobów (heckscher-ohlin-samuelson), która zaznacza, że pomiędzy krajami istnieją znaczące różnice w wyposażeniu w podstawowe czynniki wytwórcze (tj. pracę i kapitał), zaś wzajemna wymiana pomiędzy państwami przyczynia się do bardziej optymalnej alokacji zasobów gospodarki w skali świata (domańska, 2015, s. 24). teorie technologiczne również podkreślają korzyści z wymiany międzynarodowej. jednakże wynikają one w tym przypadku ze światowych „różnic w poziomie posiadanej wiedzy technicznej jak również w tempie postępu technicznego” (orłowska, 2013, s. 79). jednym z sektorów gospodarki, w którym polska specjalizuje się w skali globalnej jest produkcja czekolady na eksport. w tej dziedzinie polska zajmuje wysokie miejsca w rankingach międzynarodowych. struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe… 149 na przestrzeni lat 2005-2015 wartość światowego eksportu wyrobów czekoladowych wzrastała rokrocznie o 7,18%. w 2005 roku jego wartość wynosiła 12,56 mld usd, z kolei w 2015 roku już 25,13 mld usd (średnio o 12,5 mld usd więcej). światowymi liderami w zakresie eksportu produktów czekoladowych są niemcy (4,34 mld usd), belgia (2,69 mld usd) oraz holandia (1,77 mld usd). polska zajmuje znakomite 6 miejsce ze średnią wartością eksportu na poziomie 1,4 mld usd. szczególnie warto podkreślić fakt, że na przestrzeni analizowanych lat udział niemiec w tworzeniu światowego eksportu wyrobów czekoladowych zwiększył się z 15,1% (2005) do 17,2% (2015), z kolei w przypadku polski ten udział wzrósł z poziomu 2,63% (2005) do 6,14% (2015). na wykresie 1 zaprezentowano wartość światowego eksportu wyrobów czekoladowych w latach 2005-2015. rysunek 1. wartość światowego eksportu wyrobów czekoladowych w latach 2005-2015 w mld usd źródło: opracowanie własne na podstawie danych bazy comtrade (2016). w trakcie trwania kryzysu gospodarczego na świecie nie odnotowano znaczącego spadku wartości światowego eksportu wyrobów czekoladowych. w 2008 roku odnotowano relatywnie niski spadek sprzedaży zagranicznej w relacji do poprzedniego okresu. w 2015 roku spadek był spowodowany dużym wzrostem ceny surowca na giełdzie, co przełożyło się na mniejszy poziom eksportu w tym sektorze (sierakowska, 2015). 3. polska jako dynamiczny rynek produkcji wyrobów czekolady na eksport ostatnie lata przyczyniły się do wzrostu konkurencyjności polskiego eksportu sektora wyrobów czekoladowych. w latach 2005-2016 rokrocznie jego wartość wzrastała o 16,7%, kiedy w analogicznym okresie polski eksport ogółem wzrastał o 8,1%. na wykresie 2 przedstawiono wartość polskiego eksportu wyrobów czekoladowych w latach 2005-2016. na początku 2005 roku wartość polskiego eksportu produktów z czekolady wyniosła ok. 330 mln usd. dziesięć lat później rynek ten był wyceniany już na blisko 1,55 150 krystian bigos mld usd (nieco ponad 4,5 razy więcej niż na początku – zob. wykres 2). uwzględniając dynamikę tego rynku można jednoznacznie stwierdzić, że polski eksport wyrobów czekoladowych jest jednym z najszybciej rozwijających się sektorów naszej gospodarki. rysunek 2. wartość polskiego eksportu wyrobów czekoladowych w latach 2005-2016 w mln usd* *dane za 2016 obejmują wartości za pierwszy i drugi kwartał tego roku. źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). na przestrzeni analizowanych lat wartość polskiego importu wyrobów czekoladowych stanowiła blisko połowę wartości eksportu – polska jest eksporterem netto opisywanego sektora. kraje unijne są głównymi partnerami w zakresie zakupu polskich produktów czekoladowych. w 2005 roku sprzedaż do wielkiej brytanii wyrobów czekoladowych osiągnęła wartość 42 mln usd, z kolei dziesięć lat później wartość ta wzrosła do kwoty 334 mln usd. oprócz wielkiej brytanii równie ważnym odbiorcą polskich wyrobów czekoladowych są niemcy. na przestrzeni ostatnich 10 lat wartość polskiego eksportu sektora czekolady do tego państwa wzrosła blisko dziewięciokrotnie. w przypadku krajów pochodzących spoza unii europejskiej, głównym nabywcą polskich produktów czekoladowych jest rosja. w 2015 roku wartość eksportu na ten rynek była wyższa o ponad 13 mln usd niż w 2005 roku. na drugim miejscu znajdują się stany zjednoczone ze średnią wartością zakupionych produktów czekoladowych na poziomie 38,8 mln usd (2015). 0 500 1000 1500 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 wartość eksportu (w tym wdt) wartość eksportu (w tym wnt) saldo struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe… 151 tabela 1. główne rynki zbytu polskich produktów czekoladowych ue poza ue kraj wartość eksportu w mln usd kraj wartość eksportu w mln usd 2 0 0 5 wielka brytania 42,29 rosja 36,75 republika czeska 37,86 stany zjednoczone 11,34 niemcy 32,84 arabia saudyjska 6,47 węgry 30,13 turcja 6,43 austria 19,89 chorwacja 5,08 2 0 1 5 wielka brytania 334,90 rosja 49,83 niemcy 286,06 stany zjednoczone 38,84 włochy 52,28 chiny 24,30 francja 50,82 arabia saudyjska 20,02 słowacja 50,30 izrael 19,68 źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). 4. handel wewnątrzunijny na przestrzeni analizowanych lat eksport produktów czekoladowych wewnątrz struktur unijnych rozwijał się bardzo dynamicznie. saldo obrotów pomiędzy polską a krajami unijnymi było dodatnie. w 2005 roku wartość wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów (wdt) polski na rynki unijne wyniosła blisko 223,6 mln usd, zaś wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów (wnt) w tym samym czasie wyniosło 153, 4 mln usd (zob. wykres 3). kilka lat później (2015) wartości te wzrosły odpowiednio do 1,2 mld usd oraz 629,2 mln. w skali globalnej rynki unijne są głównymi partnerami polski w wymianie międzynarodowej. ich udział w tworzeniu polskiego eksportu (czy też wdt) wyrobów czekoladowych wyniósł w 2015 roku aż 77,9%. na wykresie 3 zaprezentowano wartości wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów oraz wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów w latach 2005-2016 w handlu polski z pozostałymi krajami ue. wśród krajów unijnych w 2015 roku głównymi rynkami zbytu były wielka brytania i niemcy (zob. tabela 1). udział tych dwóch krajów w tworzeniu polskiego eksportu wyrobów czekoladowych wyniósł aż 40,2%. co ciekawe, w przypadku wymiany zagranicznej pomiędzy polską a niemcami nasz kraj jest importerem netto wyrobów czekoladowych. 152 krystian bigos rysunek 3. wymiana handlowa polski z krajami ue w sektorze wyrobów czekoladowych w latach 2005-2016 w mln usd źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). 5. handel pozaunijny z wybranymi krajami w 2015 roku wartość polskiego eksportu wyrobów czekoladowych na rynki pozaunijne wyniosła 341,5 mln usd, co stanowiło 22,1% całości polskiego eksportu omawianego sektora w tym roku. w latach 2005-2015 produkcja polskich produktów czekoladowych na rynki pozaunijne wzrastała średniorocznie o 13,5% (zob. wykres 4). rysunek 4. wymiana polski z krajami spoza unii europejskiej w zakresie handlu wyrobami czekoladowymi w latach 2005-2016 w mln usd źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). 200.00 400.00 600.00 800.00 1 000.00 1 200.00 1 400.00 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów saldo obrotów 0 100 200 300 400 500 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport z polski import do polski saldo obrotów struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe… 153 w badanym okresie eksport na rynki krajów rozwijających się i rozwiniętych wzrastał średniorocznie w tempie odpowiednio o 19,3% oraz 19,9%. warto zwrócić uwagę, że od 2011 roku wartość eksportu do krajów eśw spada (spadek rzędu 54,2% – czyli o blisko 83 mln usd). jest to spowodowane w głównej mierze tym, że część krajów odpowiedzialnych za tworzenie wyników eksportowych polski wstępując do struktur unijnych przestała być brana pod uwagę w kategorii krajów eśw, zaś została ujęta w krajach unijnych. wykres 5 przedstawia wartości obrotów z krajami europy środkowo-wschodniej. polska jest eksporterem netto wyrobów czekoladowych w handlu z krajami eśw. w 2011 roku polski eksport produktów czekoladowych przekroczył wartość 150 mln usd, co stanowiło najwyższą kwotę w analizowanych latach 2005-2016. rysunek 5. wymiana polski z krajami europy środkowo-wschodniej w zakresie produkcji wyrobów czekoladowych w latach 2005-2016 (mln usd)* *dane za 2016 obejmują wartości za pierwszy i drugi kwartał tego roku. źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). w 2005 roku wartość polskiego eksportu wyrobów czekoladowych na rynki krajów rozwijających się wyniosła 25 mln usd, natomiast w 2015 wartość ta wzrosła do ponad 153 mln usd (wzrost o ok. 128 mln usd). najwyższa wartość eksportu do tych państw w latach 2005-2016 miała miejsce w 2014 roku, kiedy to wartość polskiego eksportu zbliżyła się do pułapu 250 mln usd – zob. wykres 6. na wykresie 7 przedstawiono wartości wymiany handlowej polski z krajami rozwiniętymi. 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport z polski import do polski saldo obrotów 154 krystian bigos rysunek 6. wymiana polski z krajami rozwijającymi się w zakresie produkcji wyrobów czekoladowych w mln usd źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). rysunek 7. wymiana polski z krajami rozwiniętymi w zakresie produkcji wyrobów czekoladowych w mln usd źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus (2016). wartość eksportu wyrobów czekoladowych na rynki państw rozwiniętych wyniosła blisko 118,2 mln usd (2015). podobnie jak w trzech poprzednich przypadkach (tj. wymiana handlowa z krajami ue, eśw, rozwijającymi się) polska jest eksporterem netto wyrobów czekoladowych na rynki państw rozwiniętych. 0 50 100 150 200 250 300 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport z polski import do polski saldo obrotów 0 20 40 60 80 100 120 140 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 eksport z polski import do polski saldo obrotów struktura polskiego eksportu wyrobów czekoladowych: ujęcie wartościowe… 155 6. podsumowanie polski eksport wyrobów czekoladowych charakteryzuje się wysoką dynamiką. nasz kraj w głównej mierze wysyła omawiane wyroby na rynki unijne. kraje rozwijające się oraz rozwinięte pełnią również istotną rolę w wymianie tej grupy towarowej, a ich udział w tworzeniu polskiego eksportu wyrobów czekoladowych ulega zmianom. rynek wyrobów czekoladowych, podobnie jak choćby rynek meblarski jest jednym z sektorów polskiej gospodarki, który wyróżnia nas wśród innych państw (bigos, 2016). niestety brak jest aktualnych opracowań dotyczących eksportu produkcji wyrobów czekoladowych. na chwilę obecną badania oraz płynące z nich wnioski opierają się na analizie wartości uzyskanych z powszechnie dostępnych baz danych. należy popularyzować osiągnięcia polskiego eksportu na arenie międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem sektorów, w których zajmujemy ponadprzeciętną pozycję na tle pozostałych państw. równie istotne jest także ukierunkowanie badań w kierunku analizy sektorowej, aby obserwować trendy występujące w handlu zagranicznym. czas pokaże czy polski eksport omawianych wyrobów będzie główną wizytówką naszego kraju oraz czy wykorzystamy w pełni potencjał tego sektora i staniemy się kolejnym, obok niemiec „czekoladowym” krajem. literatura bigos, k. (2016). analiza koncentracji polskiego i światowego sektora meblarskiego. w: s. wydymus, m. maciejewski (red.), handel międzynarodowy w rozwoju społeczno-ekonomicznym państw, 29-40. warszawa: cedewu. brach, j., chrzan, m., domiter, m., & drelich-skulska, b. (2010). teoretyczne podstawy wymiany międzynarodowej. w: j. rymarczyk (red.), międzynarodowe stosunki gospodarcze, 21-52. warszawa: pwe. chrzan, m. (2005). korzyści z wymiany międzynarodowej. w: j. rymarczyk (red.), handel zagraniczny. organizacja i technika, 385-411, warszawa: pwe. comtrade (2016). un comtrade database. pozyskano z https://comtrade.un.org/data/ w dniu 31 października 2016. domańska, a. (2015). liberalizacja i otwartość gospodarek a rozwój badań makroekonomii. w: wydymus, s., maciejewski, m. (red.), liberalizacja i protekcjonizm we współczesnym handlu międzynarodowym, 17-40. warszawa: cedewu. grauer, p., strojny, m., trawka, j., wiza, r., & żuchowski, f. (2014). rynek słodyczy w polsce, raport kpmg. warszawa: kpmg. gus (2016). baza danych handlu zagranicznego. pozyskano z http://hinex.stat.gov.pl/hinex/aspx/index.aspx w dniu 31 października 2016. makać, a. (2006). międzynarodowy handel towarowy. w: e. oziewicz (red.), przemiany we współczesnej gospodarce światowej, 30-56, warszawa: pwe. orłowska, r. (2013). korzyści z handlu międzynarodowego w świetle teorii w: e. oziewicz, t. michałowski (red.), międzynarodowe stosunki gospodarcze, 69-83. warszawa: pwe. 156 krystian bigos ricardo, d. (1957). zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. warszawa: pwn. sierakowska, d. (2015). cena kakao mocno w górę, puls biznesu, 10 lutego 2015. pozyskano z https://www.pb.pl/cena-kakao-mocno-w-gore-783030 w dniu 5 listopada 2016. zielińska-głębocka, a., rynarzewski, t. (2006). międzynarodowe stosunki gospodarcze. teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego. warszawa: pwn. structure of polish chocolate products export: value and spatial approaches abstract: this article aims at analysing polish export in chocolate manufacture sector. it shows empirical findings aforementioned sector. the basic problem of this publication is associate with value identity and geographical structure of polish export in manufacture sector. most of all the article is based on sources which derives from un and wto database. the conclusions are drawn based on data which describe development of polish and international trade in chocolate manufacture sector. in polish scientific literature, there is actually no one, who delve into analysis of polish export in chocolate manufacture sector achievements therefore the analysis is difficult. mainly the analysis is based on findings which derives from information published on official statistics websites. keywords: chocolate, export, poland, intra-eu trade, extra-eu trade, competitiveness jel codes: f16, f18, l80 09-wyrzykowski s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : wyrzykowski, w. (2016). klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: zależności i kontrowersje. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 121-138. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: zależności i kontrowersje wojciech wyrzykowski politechnika gdańska wydział zarządzania i ekonomii katedra przedsiębiorczości i prawa gospodarczego ul. gabriela narutowicza 11/12, 80-233 gdańsk e-mail: biuro@wwyrzykowski.pl streszczenie: od stycznia 2016 r. do przepisów ordynacji podatkowej wprowadzono zasadę rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika. oczekuje się, że w i kwartale tego roku1 wprowadzona zostanie również kontrowersyjna zasada określana mianem klauzuli obejścia prawa podatkowego. celem opracowania jest wykazanie, w jaki sposób mogłyby obok siebie egzystować dwa zupełnie skrajne rozwiązania: zasada in dubio pro tributario, stawiająca podatnika w sprawach wątpliwych w pozycji dominującej oraz klauzula obejścia prawa podatkowego, nadająca organom prawo do samodzielnej interpretacji skutków podatkowych zawieranych umów w sytuacji, gdy ich celem było obejście prawa podatkowego i obniżenie ciężaru daninowego. podjęta została próba oceny, czy zasada rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika nie będzie w sprzeczności z proponowanymi zapisami klauzuli omijania prawa podatkowego. czy w wyniku wprowadzenia tych zmian, polskie prawo podatkowe stanie się bardziej przyjaznym, zrozumiałym i akceptowalnym przez podatników, czy też obszary wątpliwości, niezrozumienia oraz konfliktów z organami podatkowymi jeszcze się bardziej pogłębią? słowa kluczowe: podatki; unikanie opodatkowania; obejście prawa podatkowego klasyfikacja jel: k10, k20 1. wprowadzenie długotrwały światowy kryzys gospodarczy powoduje, że wiele państw zmienia swoją politykę podatkową i decyduje się na prowadzenie bardziej restrykcyjnej polityki fiskalnej. w polsce w 2015 r. największe zainteresowanie i emocje wśród przedsiębiorców wzbudzały dwa projekty zmian w przepisach ordynacji podatkowej. mają one dla nich krańcowo odmienne znaczenie, a skutki ich niedoskonałego 1 należy zaznaczyć, iż artykuł bazuje na stanie prawnym obowiązującym do stycznia 2016 r. z tego względu nie było możliwe powołanie się na nową ustawę z dnia 13 maja 2016 r. o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw (dz.u. 2016 poz. 846). 122 wojciech wyrzykowski wdrożenia mogą mieć zupełnie odmienne – od oczekiwanych przez ustawodawcę – zastosowanie i konsekwencje. pierwsze z rozwiązań, ostatecznie wprowadzone do ustawy, to zasada rozstrzygania wątpliwości prawnych na korzyść podatnika. stanowi ona istotny krok w kierunku poprawy sytuacji przedsiębiorców. spotkała się ona jednak z mocną krytyką doktryny prawa podatkowego, budząc sprzeczne oceny, a nawet emocje. dotyczy to zarówno obszaru zasadności wprowadzenia rozwiązania znajdującego się już w konstytucji rp, jak i wykładni jego możliwości praktycznego stosowania. drugie rozwiązanie ma służyć zupełnie odmiennym celom, a mianowicie ograniczaniu prawa do optymalizacji podatkowej oraz nadaniu organom podatkowym arbitralnego prawa do oceny podatkowych skutków zawieranych przez podatników umów. planuje się również ograniczanie prawa do urzędowej interpretacji prawa podatkowego, uzasadniając to spodziewanym uproszczeniem przepisów podatkowych. istnieją jednak duże obawy, że – podobnie jak to było do tej pory – skończy się jedynie na ograniczeniu prawa do interpretacji. klauzula obejścia prawa podatkowego występuje w ponad 25 porządkach prawnych, zarówno w krajach charakteryzujących się niskim poziomem szarej strefy podatkowej, jak np. w niemczech, szwecji czy szwajcarii, ale również w krajach, w których jej udział jest wysoki, np. w chinach, brazylii czy we włoszech. również komisja europejska skierowała zalecenie do krajów członków ue w sprawie ograniczania agresywnego planowania podatkowego (grudzień 2012 r.). klauzula jest zatem rozwiązaniem, które może istnieć w systemie prawa podatkowego i nie szkodzić podatnikom. dotychczasowe próby jej wprowadzania w polsce albo były kwestionowane przez trybunał konstytucyjny, albo decydowano o ich zaniechaniu w procesach przygotowania legislacyjnego. jednak, jak się wydaje, nie da się uniknąć jej ostatecznego wprowadzenia do przepisów ordynacji podatkowej2. celem opracowania jest wykazanie, w jaki sposób mogłyby obok siebie egzystować zupełnie skrajne dwa rozwiązania: zasada in dubio pro tributario, stawiająca w sprawach wątpliwych podatnika w pozycji dominującej oraz klauzula obejścia prawa podatkowego, nadająca organom prawo do samodzielnej interpretacji skutków podatkowych zawieranych umów w sytuacji, gdy ich celem było obejście prawa podatkowego i obniżenie ciężaru daninowego. podjęta została próba oceny, czy konfrontacja wprowadzonego od 1 stycznia 2016 r. rozwiązania dotyczącego rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika nie będzie w sprzeczności z proponowanymi zapisami, odnoszącymi się do nowo wprowadzanej treści klauzuli omijania prawa podatkowego. czy w wyniku wprowadzenia tych zmian polskie prawo podatkowe stanie się bardziej przyjaznym, zrozumiałym i akceptowalnym przez podatników czy też obszary wątpliwości, niezrozumienia oraz konfliktów z organami podatkowymi jeszcze się bardziej pogłębią? 2 w dniu 23 grudnia 2015 r. złożono do rządowego centrum legislacyjnego projekt ustawy o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa, zawierający rozwiązania w zakresie klauzuli obejścia prawa podatkowego (minister finansów, 2015). klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 123 wykorzystane zostaną także doświadczenia i sformułowania tych klauzul w prawodawstwie innych krajów. 2. zasada in dubio pro tributario spośród kilkunastu elementów kształtujących poczucie bezpieczeństwa podatkowego jednym z najważniejszych jest jakość tworzonego prawa. jeśli prawo jest trudne w interpretacji, to niewłaściwym w państwie prawa jest obarczanie skutkami powyższego obywateli. w opinii podatników w polsce prawo podatkowe jest niejasne, normy prawa są niejednoznaczne podlegające zmiennym wykładniom i stwarzające permanentne spory z organami podatkowymi (wyrzykowski, 2013). jedynie nieznaczną poprawę wniosła to tego stanu rzeczy instytucja interpretacji podatkowych, a coraz większa liczba kwestionowanych decyzji podatkowych oraz spraw kierowanych do sądów administracyjnych jest z jednej strony wyrazem wzrastającej nieakceptacji prawa podatkowego przez przedsiębiorców, a z drugiej strony, co jest bardziej pocieszające, jest świadectwem większej kompetencji podatników w ocenie możliwości realizacji własnego rozumienia przepisów. w kwestii polskich interpretacji wypowiadał się często w ostatnich latach również europejski trybunał sprawiedliwości. podejmując próbę modyfikacji polskiego prawa podatkowego, mając na względzie kompromis pomiędzy potrzebą zachowania równowagi budżetowej, znajdującą swoje podstawy w art. 84 konstytucji, oraz zakazem nieuzasadnionej ingerencji władzy publicznej w prawa podatników, mającym również uzasadnienie konstytucyjne (art. 31 ust 3 ustawy zasadniczej), z dniem 1 stycznia 2016 r. wprowadzono do ustawy ordynacja podatkowa nowy zapis ustanawiający zasadę „in dubio pro tributario”. nowy zapis art. 2a brzmi: „niedające się usunąć wątpliwości, co do treści przepisów prawa podatkowego rozstrzyga się na korzyść podatnika”. wprowadzenie tego rozwiązania, na pewno niepogarszającego dotychczasowej sytuacji podatników, wywołało jednak wiele sporów, których analiza pozwala na wyciągnięcie wniosków o wątpliwej ostatecznie wartości wprowadzonej zmiany. z jednej strony w piśmiennictwie wielokrotnie podkreślano konieczność wprowadzenia takiego rozwiązania, które miało stać się fundamentalnym narzędziem ochrony w procesie samoobliczania podatków. miało ono gwarantować nie obciążanie podatników skutkami niejasnych i podlegających częstym zmianom przepisów prawa podatkowego (mariański, 2009). z drugiej strony doktryna powszechnie wyrażała opinię o zbędności wprowadzonego rozwiązania, jego niejasności i niewiele wnoszącego do sposobów rozstrzygania spraw podatkowych, uznając nawet je za rozwiązanie „psujące” polskie prawo podatkowe oraz „bubel prawny”. stawiane zarzuty dotyczą dwóch głównych aspektów. pierwszy z nich kwestionuje zasadność ustawowego zapisu zasady, której fundamenty znajdują się w konstytucji. druga grupa zastrzeżeń dotyczy samej konstrukcji normy prawnej stanowiącej kontynuację złych tradycji tworzenia polskiego prawa podatkowego. polega ona na użyciu słów nie do końca jednoznacznych oraz konstrukcji normy prawnej w sposób zbyt ogólnikowy, hasłowy i życzeniowy, niepozwalający na jej 124 wojciech wyrzykowski praktyczne stosowanie3. zapis wzbudza zastrzeżenia z punktu widzenia reguł poprawnej legislacji i wystarczającej określoności tworzonych norm prawa. potrzebę zawarcia zapisu klauzuli bezpośrednio w prawie proceduralnym czy materialnym zakwestionowała również rada legislacyjna: „rada legislacyjna, pragnie podkreślić, że zasada in dubio pro tributario jest już trwałym elementem systemu prawa, stosowanym powszechnie w praktyce. jej potwierdzenie w prawie pozytywnym nie jest co prawda niezgodne z konstytucją, lecz wpisywanie do ustawy jednej z wielu dyrektyw interpretacyjnych prawa podatkowego jest zabiegiem nieznanym polskiemu systemowi prawnemu i jako takie jest sceptycznie oceniane przez radę legislacyjną”4. w zasadzie nie kwestionując opinii w zakresie braku potrzeby umieszczania klauzuli, jako nowego dodatkowego zapisu w ordynacji podatkowej, trudno się jednak zgodzić z opinią o powszechności stosowania zasady w praktyce. wystarczy zapoznać się wynikami badań dotyczących oceny polskiego systemu prawa podatkowego przez przedsiębiorców. wprowadzenie przepisu nie odsuwa na dalszy plan instytucji wykładni prawa podatkowego, gdyż zastosowanie omawianej zasady może mieć miejsce dopiero wówczas, gdy dotychczasowa wykładnia nie pozwala na rozwiązanie istniejącego stanu faktycznego i prawnego. bezpieczeństwo prawne i ekonomiczne podatnika oparte jest na zasadzie pewności prawa oraz zaufania obywateli do państwa. wartości te znajdują swoje naczelne miejsce w przepisach ustawy zasadniczej określającej zasadę demokratycznego państwa prawa (konstytucja rp, art. 2) oraz w art. 84 wprowadzającym zasadę ustawowej regulacji opodatkowania. rozstrzyganie wątpliwości na korzyść podatnika wywodzi się również z zasady wolności gospodarczej oraz konstytucyjnej ochrony własności. konstrukcja wprowadzonej do ustawy normy prawnej powoduje, że skutki wprowadzenia zasady in dubio pro tributario są trudne do przewidzenia. problemem jest wykładnia oraz praktyczne stosowanie poszczególnych słów użytych w przepisie. są nimi określenia typu: „niedające się usunąć wątpliwości”, „treść przepisów prawa podatkowego” oraz „korzyść podatnika”. kto zatem będzie decydował o tym, że istniejące wątpliwości nie dają się usunąć? czy wątpliwości będzie miał podatnik czy też urzędnik organu podatkowego? który z nich będzie o tym rozstrzygał? w którym momencie podatnik będzie miał prawo już interpretować niespójny i niejasny przepis na swoją korzyść. jak dalece dotychczas stosowana wykładnia prawa będzie na tyle niewystarczająca, aby odwołać się ostatecznie do niedających się usunąć wątpliwości? dlaczego można oczekiwać, że po wprowadzeniu przedmiotowego przepisu administracja podatkowa będzie przyznawać się do własnych wątpliwości interpretacyjnych? przecież równie skutecznie i to w oparciu o przepisy konstytucji mogła to robić dotychczas. 3 obawy w tym zakresie wyraził również prezydent rp w piśmie z dnia 9 grudnia 2014 r. skierowanym do marszałka sejmu rp: „proponowane brzmienie przepisu jest nieprecyzyjne, nie oddaje w sposób właściwy złożonej problematyki wykładni prawa i może przyczynić się do wywołania szeregu sporów na tle jego rozumienia i stosowania”. 4 opinia z 13 marca 2015 r. o projekcie stanowiska rządu wobec prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustawach. rada legislacyjna przy prezesie rady ministrów, znak rl-3-3-3/15. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 125 należy uznać, że jedyną korzyścią może być wzmocnienie prawnego oparcia sądów, które uzyskują dodatkowe wsparcie prawne nakładające wręcz obowiązek rozstrzygania przez nie spraw wątpliwych na korzyść podatnika. ostatecznie należy zapytać o to, jak dalece zasada in dubio pro tributario będzie stawiana nad zasadą in dubio pro fisco5. również niewłaściwie jest określony obszar, którego wątpliwości mogą dotyczyć. w praktyce, bowiem zdecydowanie więcej kłopotów i wątpliwości mamy z oceną stanu faktycznego a nie stanu prawnego. ponadto należy wyjaśnić, co oznacza pojęcie „korzyści podatnika”. co należy uznawać za korzyść podatnika i jej granice? jaki stan prawny oznaczać będzie uzyskanie takich korzyści? czy korzyścią będzie np. jedynie odstąpienie od karania, przyznanie ulgi podatkowej czy obniżanie zobowiązania podatkowego? wprowadzenie zasady in dubio pro tributario nie zwalnia ustawodawcy od obowiązku podstawowego, jakim jest tworzenie dobrego prawa. na pewno wprowadzenie przedmiotowej klauzuli nie może takiego procesu zastąpić. mimo konieczności budowania silniejszej niż dotychczas pozycji, trudno uznać, że przyjęta pozycja prawna i konstrukcja samej normy prawnej w postaci zasady in dubio pro tributario, szczególnie w procesie postępowania podatkowego oraz w sądownictwie, przyniesie radykalne rozwiązanie. wprost przeciwnie można obawiać się, że przepis art. 2a będzie w praktyce przepisem martwym. wprowadzenie zapisu jest jedynie konsekwencją zasad konstytucyjnych, ale należy mieć nadzieję, że wzmocni ona mimo wszystko pozycję podatników. organy podatkowe, na których w postępowaniu podatkowym ciąży ciężar dowodowy będą bardziej zobowiązane do wykazania jednoznaczności oceny stanu faktycznego i prawnego, a w przypadku braku takiej jednoznaczności będą zobowiązane do stosowania zasady rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika. 3. istota klauzuli obejścia prawa podatkowego unikanie i uchylanie się od płacenia podatków istnieje tak długo, jak istnieją same podatki. już w prawie rzymskim zawarto normę, że „przeciwko ustawie działa ten, kto działa w sposób sprzeczny z brzmieniem ustawy, natomiast oszukańczo wobec ustawy działa ten, kto, postępując w sposób zgodny z brzmieniem ustawy obchodzi jej intencje” (radwański, 2008). w nowoczesnym prawie podatkowym w xix wieku wprowadzono pierwsze rozwiązanie prawne, posiadające charakter rozwiązań sankcjonujących próbę ominięcia rozwiązań podatkowych6. obejście prawa podatkowego od dawna jest jednym z najważniejszych zagadnień zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym (radzikowski, 2010). wyróżnia się trzy podstawowe formy zmniejszania ciężaru podatkowego: planowanie podatkowe, unikanie opodatkowania oraz uchylanie się od opodatkowania. wszystkie metody stanowią narzędzie działania racjonalnego podatnika, jednak nie zawsze odbywa się to zgodnie z prawem i często niezgodnie z intencją 5 zasada oznacza dokonywanie wykładni zgodnie z interesem organu administracyjnego ściągającego podatki. 6 commonwealth of australia (1915): „każda czynność, która ma lub zamierza mieć wpływ bezpośrednio lub pośrednio na wykonanie przepisów ustawy – jest nieważna z punktu widzenia podatkowego”. 126 wojciech wyrzykowski organu administracyjnego ściągającego podatki. działanie zgodne z prawem nie powinno stanowić problemu podatkowego. działania ewidentnie naruszające prawo powinny zawsze być kwestionowane i spotykać się z określoną reakcją organów podatkowych. problem tkwi jednak w tym, że granica dzieląca działania prawnie dopuszczalne i te kwestionowane nigdy nie będzie wyraźnie oznaczona. również problemem jest określenie, w jak dużym stopniu organy podatkowe powinny być wyposażone w narzędzia kwestionowania czynności prawnych, w związku z towarzyszącymi tym czynnościom następstwami podatkowymi. inicjatywa wprowadzania tzw. „klauzuli obejścia prawa podatkowego” jest odpowiedzią na zjawiska tworzenia przez podatników sztucznych konstrukcji prawnych, niewłaściwych dla faktycznych zdarzeń gospodarczych, których jedynym celem jest uzyskanie korzyści podatkowej, w zakresie, w jakim przepisy podatkowe tego nie przewidują. w związku z tym należy wyróżnić planowanie podatkowe, które można zdefiniować jako zgodne z przepisami prawa oraz oczekiwaniami ustawodawcy działania podatnika, związane ze stymulacyjnymi propozycjami rozwiązań prawno-podatkowych oraz obchodzenie prawa podatkowego, w wyniku którego dochodzi do naruszenia norm podatkowych. w związku z tym poszczególne kraje podejmują działania zmierzające do wprowadzenia do rozwiązań prawnych takich norm, które zapewniałyby im skuteczną kontrolę w sytuacjach, gdy cywilno-prawne konstrukcje zdarzeń są niwelowane i przytłaczane wyłącznie celami podatkowymi, zmierzającymi do uzyskania nieuprawnionych korzyści podatkowych. rozwiązanie takie, określane mianem „klauzuli obejścia prawa podatkowego”, powinno posiadać ustawową rangę oraz określać odpowiednie, prawnie dopuszczalne narzędzia, pozwalające na skuteczne zachowanie organów podatkowych w działaniach niwelujących skutki tzw. agresywnej optymalizacji podatkowej, której efektem jest dążenie do obniżania ciężaru podatkowego w sposób niezgodny z celem ustaw podatkowych. 4. historia klauzuli obejścia prawa podatkowego w polsce stosunek do instytucji obejścia prawa podatkowego w polsce zmieniał się wraz ze zmianami całego systemu prawnopodatkowego (stanik, winiarski, 2010). w tym zakresie można wyróżnić 3 okresy: − do 31 grudnia 2002 r., w którym brak było w polskim systemie prawa podatkowego rozwiązań nawiązujących do definicji istoty obejścia prawa podatkowego, − od dnia 1 stycznia 2003 r. do 21 sierpnia 2005 r., to okres, w którym obowiązywała klauzula obejścia prawa podatkowego zapisana w ordynacji podatkowej, − okres po 1 września 2005 r., tj. od daty uchylenia w/w zapisów. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 127 do końca 2002 r. w ordynacji podatkowej nie było rozwiązań umożliwiających organom podatkowym dokonywanie oceny i kwestionowanie działań podatników, w kontekście zmniejszania ich ciężarów podatkowych. podejmowane w indywidualnych przypadkach działania organów kończyły się najczęściej orzeczeniami sądów. w orzecznictwie ukształtowały się dwa zasadnicze podejścia do tych kwestii: − umowy cywilnoprawne nie mogą być powodem obejścia prawa podatkowego i uzyskania nienależnych korzyści podatkowych7, − na gruncie przepisów prawa podatkowego nie mogą znaleźć zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego regulujące przedmiotową materię, a ewentualne sankcje związane z obejściem prawa podatkowego mogą wynikać jedynie ze ściśle określonych w tym prawie norm8. obejścia prawa podatkowego nie należy uznawać za szczególną postać obejścia prawa cywilnego (adamiak et al., 2010). w 2003 r. wprowadzono po raz pierwszy do powszechnie obowiązujących norm prawa podatkowego przepis określany mianem „klauzuli obejścia prawa podatkowego”9. przepis ten dawał organom podatkowym upoważnienie do pomijania skutków podatkowych czynności prawnych, jeśli te zmierzały jedynie do ominięcia lub zmniejszenia skutków podatkowych. art. 24b stanowił uzupełnienie i uszczegółowienie art. 24a stanowiącego prawną podstawę oceny podatkowych skutków czynności prawnych. jego zastosowanie miało znaczenie wyłącznie w sferze podatkowej i zakładało całkowite oddzielenie prawnopodatkowych następstw oceny czynności prawnych od ich kwalifikacji pozapodatkowych. przesłanką zastosowania przepisu było wykazanie korzyści podatkowej oraz wykazanie, że pozapodatkowe efekty można było również osiągnąć poprzez zastosowanie innej czynności prawnej niepowodującej takich skutków podatkowych. normie tej czyniono zarzuty nie tylko o charakterze zasadniczym, jak brak celowości i słuszności uwzględnienia w systemie prawnym tego przepisu, jego powierzchowności, lecz także wady formalne, podważające jego zgodność z elementarnymi zasadami dobrej legislacji i demokratycznego państwa prawnego (związek przedsiębiorców i pracodawców, 2014). niestety przepis nie został poddany ocenie 7 uchwała sn z 8 lutego 1978 r sygn.. ii cr 1/78: „organy podatkowe nie mają obowiązku respektowania tych postanowień czynności prawnych, które zmierzały do obejścia przepisów fiskalnych. czynność prawa cywilnego ukształtowana przez strony w sposób zmierzający do obejścia przepisów podatkowych nie staje się z tego powodu nieważna”. 8 wyrok nsa z dnia 6 lutego 1998 r. sygn.. i sa/gd 1431/96: „instytucja obejścia prawa podatkowego nie ma charakteru normatywnego”. 9 w dniu 01.01.2003 r. wszedł w życie art. 24b ordynacji podatkowej, na mocy którego organ podatkowy miał prawo pominąć skutki podatkowe czynności prawnej, jeśli jedynym jej celem było zredukowanie ciężaru opodatkowania §1: „organy podatkowe i organy kontroli skarbowej rozstrzygając sprawy podatkowe, pominą skutki podatkowe czynności prawnych, jeżeli udowodnią, że z dokonania tych czynności nie można było oczekiwać innych istotnych korzyści niż wynikające z obniżenia wysokości zobowiązania podatkowego, zwiększenia straty, podwyższenia nadpłaty lub zwrotu podatku „ oraz” jeśli jej cel można było osiągnąć poprzez inną adekwatną czynność – §2 „jeżeli strony dokonując czynności prawnej, o której mowa w par 1 osiągnęły zamierzony rezultat gospodarczy, dla którego odpowiednia jest inna czynność prawna lub czynności prawne, skutki podatkowe wywodzi się z tej innej czynności prawnej lub czynności prawnych”. 128 wojciech wyrzykowski przez trybunał konstytucyjny na etapie jego tworzenia, a jego nieprecyzyjne zapisy stworzyły możliwość szerokiej i nieuzasadnionej interpretacji dla urzędników skarbowych. takimi nieprecyzyjnymi określeniami były sformułowania typu: „odpowiednia czynność prawna”, „można się było spodziewać” czy też „istotne korzyści”. równolegle ze zmianą ustawy nie zapewniono żadnych standardów i kryteriów oceny tych zjawisk, skierowanych zarówno do podatników, jak i urzędników. rozwiązania nie poparto również żadnymi odpowiednimi procedurami. już po 2 miesiącach przepis został zakwestionowany i poddany ocenie trybunału konstytucyjnego10. zarzuty, które okazały się trafione powinny być ważnym punktem odniesienia dla obecnie składanych propozycji sformułowania klauzuli. w dniu 21 maja 2004 r. trybunał konstytucyjny uznał art. 24b §1 ordynacji podatkowej za niezgodny z konstytucją. podstawowymi zarzutami trybunału były: − naruszenie przez prawodawcę zasad poprawnej legislacji poprzez niespełnienie zasad pewności i bezpieczeństwa prawnego rozwiązania prawnego oraz ochrony zaufania do państwa i prawa, − brak podstaw do wprowadzenia regulacji prawnej wiążącej negatywne dla podatnika skutki z podejmowanymi przez niego działaniami, o ile są one zgodne z prawem, − naruszenie zasady przewidywalności rozstrzygnięć prawnych w wyniku przyjęcia w rozwiązaniu interpretacji opartej o elementy subiektywne, jak – wrażenia i opinie, brak wypełnienia pojęć nieostrych, treścią gwarantującą jednolitą linię orzeczniczą oraz przyznanie de facto organom podatkowym uprawnień do niedozwolonego prawotwórstwa. zdaniem trybunału naruszono zasady: państwa prawnego, pewności prawa, zaufania do państwa i prawa oraz jego organów, określoności przepisów oraz legalizmu. jednocześnie sama możliwość wprowadzenia do polskiego systemu prawnego klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania nie została przez trybunał zakwestionowana. odpowiedzią na zarzut nie konstytucjonalności zapisu art. 24b ordynacji oraz próbą podtrzymania prawa do arbitralnej oceny skutków podatkowych zawieranych umów było wprowadzenie do przepisów ustawy art. 199a11: „organ podatkowy dokonując ustalenia treści czynności prawnej uwzględnia zgodny zamiar stron i cel czynności, a nie tylko dosłowne brzmienie oświadczeń woli złożonych przez strony czynności. jeżeli pod pozorem dokonania czynności prawnej dokonano innej czynności prawnej, skutki podatkowe wywodzi się z tej ukrytej czynności prawnej”. zawarte w normie uregulowanie ma charakter dyspozycyjny poprzez użycie słów: „dokonując” i „uwzględniają”. zastosowanie przepisu polega na wskazaniu, że doszło do dokonania czynności innej niż wynikającej z dosłownego brzmienia oświadczeń woli. nieważność czynności prawnej ukrytej powoduje brak jej skutków prawnych. tym samym wyklucza zastosowanie konkretnego przepisu. 10 wniosek do trybunału konstytucyjnego został skierowany w dniu 17 lutego 2003 r. przez rzecznika praw obywatelskich oraz prezesa naczelnego sądu administracyjnego. 11 zmiana zaczęła obowiązywać od 1 września 2005 r. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 129 wprowadzając tę zmianę, zabrano jednak organom prawa do arbitralnej oceny następstw czynności prawnych, w związku z czym, jeśli z dowodów zgromadzonych w toku postępowania, zwłaszcza z zeznań strony, wynikają wątpliwości dotyczące istoty czynności, to organ podatkowy występuje do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia tego stosunku prawnego lub prawa. nie bez powodu – i należy to uznać za zasadne – omawiany przepis został umieszczony w rozdziale dotyczącym postępowania dowodowego. tym samym podkreślono ograniczone prawo do arbitralnej interpretacji takich zdarzeń przez same organy podatkowe. również ten zapis został zaskarżony, jednak trybunał konstytucyjny nie doszukał się niezgodności jego zapisu z konstytucją, stwierdzając, że nie dotyczy on kwestii materialnoprawnych i nie wprowadza do systemu prawnego klauzuli obejścia prawa podatkowego (wyrok z dnia 14 06 2006 r. sygn. k 53/05). po tej zmianie nie próbowano wprowadzać do ordynacji podatkowej zmian związanych z klauzulą obejścia prawa podatkowego. 5. międzynarodowe ograniczanie agresywnego planowania i unikania opodatkowania bez względu na rosnącą aktywność ustawodawców wielu krajów, jak i organizacji międzynarodowych, w podejmowaniu działań zmierzających do zwalczania tzw. agresywnego planowania podatkowego, na świecie nie wypracowano uniwersalnego wzorca klauzuli obejścia prawa podatkowego. wynika to z wielu powodów, a przede wszystkim z rożnego podejścia do problematyki wolności gospodarczej, istoty działań optymalizujących opodatkowanie oraz oceny szkodliwości takiego zjawiska. nie zmienia to jednak faktu, że problem ten jest przedmiotem działań zarówno na poziomie organizacji międzynarodowych, organów unii europejskiej, jak i autonomicznych inicjatyw podejmowanych przez poszczególne kraje. działania te nie są skoordynowane, jednak na ich przykładzie można ocenić kierunek, jaki powinien przyjąć polski ustawodawca, który przy ewentualnym nowym zapisie w ustawie uzyska przynajmniej względną akceptację podatników i nie narazi organów podatkowych na zbędne spory i ewentualnie negatywną ocenę europejskiego trybunału sprawiedliwości. szczególne zasługi w zakresie działań zamierzających do unikania opodatkowania posiada organizacja współpracy gospodarczej i rozwoju (oecd). podstawowe reguły zawarte zostały już w modelowej konwencji oecd w sprawie podatków od dochodu i majątku, stanowiącej podstawę zapisów umów o unikaniu podwójnego opodatkowania (oecd, 2013). pierwotne założenia tych umów mające zapobiegać podwójnemu opodatkowaniu, zostały niestety niejednokrotnie wykorzystywane do całkowitego unikania opodatkowania. dlatego też oecd zamierza dokonać zmian w treści konwencji, a w konsekwencji do umów o unikaniu podwójnego opodatkowania (takie zapisy, które uniemożliwiłyby wykorzystanie tych umów niezgodnie z ich przeznaczeniem), uzyskując efekt podwójnego nieopodatkowania. to oecd jako pierwsza zajęła się problematyką cen transferowych 130 wojciech wyrzykowski oraz zaproponowała środki wymiany informacji podatkowych pomiędzy poszczególnymi państwami. w 2013 r. przez tę organizację został zaproponowany plan walki z unikaniem opodatkowania (base erosion and profit shifting action plan), określający 15 kluczowych podatkowo obszarów (wsparła go również grupa g-20). jego efektem są opublikowane w październiku 2015 r. raporty zawierające odpowiednie rekomendacje. dotyczą one obszarów, które zostały zidentyfikowane przez oecd jako generujące możliwość minimalizowania lub unikania opodatkowania głównie przez podmioty prowadzące działalność w ramach międzynarodowych grup kapitałowych (oecd, 2015). problematyka agresywnej optymalizacji podatkowej, jak i uchylania się od opodatkowania nie jest przedmiotem działań harmonizujących w ue. jest jednak obszarem rosnącego zainteresowania jej organów, z uwagi na negatywny wpływ, jaki te zjawiska mają na swobodę i konkurencyjność gospodarek krajów unii. dlatego też podejmowane są inicjatywy mające na celu zachęcenie czy wręcz nakazanie podjęcia odpowiednich działań przez kraje członkowskie. zalecenia dotyczące przeglądu systemów podatkowych pod kątem zwiększenia ich skuteczności i wydajności oraz zwalczania uchylania się od opodatkowania sformułowane zostały m.in. w konkluzjach ze szczytu rady europejskiej, zorganizowanego w dniach 1 i 2 marca 2012 r. (rada europejska, 2012). sfinalizowane one zostały w formie zalecenia w sprawie agresywnego planowania podatkowego (sygnatura dokumentu – c(2012)8806). istotnym dla propozycji sformułowania polskiej treści klauzuli obejścia prawa podatkowego jest zaproponowana przez komisję treść odpowiedniej normy. jej brzmienie jest następujące: „nie uwzględnia się sztucznego uzgodnienia lub szeregu sztucznych uzgodnień, które przyjęto w zasadniczym celu uniknięcia opodatkowania i które prowadzą do osiągnięcia korzyści podatkowej. krajowe organy rozpatrują te ustalenia do celów podatkowych, poprzez odniesienie się do ich istoty ekonomicznej” (komisja europejska, 2012, s. 5)12. oznacza to, że uzgodnienia są sztuczne i należy je traktować jako próbę obejścia prawa podatkowego, jeśli nie posiadają treści ekonomicznej, co łatwiej można wyjaśnić, jako porozumienia o nieuzasadnionych ekonomicznie podstawach. stanowisko komisji wspiera również parlament europejski, m.in. w rezolucji z lutego 2012 r., w której wzywa państwa członkowskie do podejmowania intensywniejszej współpracy przeciwko oszustwom podatkowym oraz ograniczaniu luk prawnych w prawodawstwach krajów członkowskich (zawarto w annual tax report, sygnatura 2011/2271(ini)). parlament ponowił wnioski w rezolucji z kwietnia tego samego roku (sygnatura 2012/2599 (rsp)). szczególną rolę w definiowaniu istoty obejścia europejskiego prawa podatkowego pełni orzecznictwo trybunału sprawiedliwości unii europejskiej (dla piper, 2015, s. 12). do najbardziej istotnych wyroków w tym zakresie należą wyroki: z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie dotyczącej zależności między nadużyciem 12 w komentarzu wyjaśniono, że uzgodnienie oznacza każdą transakcję, system działania, operację, umowę, dotację, porozumienie, obietnicę, przedsięwzięcie lub zdarzenie. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 131 prawa podatkowego a prawem do odliczania podatku vat13 oraz z dnia 21 lutego 2006 r. (c-255/02 halifax), a także z dnia 21 czerwca14 2012 r. (c-80/11 i c142/11). analiza wyroków prowadzi do ogólnego stwierdzenia, że do nadużycia prawa dochodzi w momencie, kiedy mimo formalnego zachowania przepisów prawnych ich cel nie zostałby osiągnięty, gdyby podatnik nie stworzył w tym celu sztucznych warunków. w bardzo zróżnicowany sposób klauzula obejścia prawa podatkowego została uregulowana w prawodawstwach poszczególnych krajów. w celu rozwiązania tego problemu stosowane są zarówno klauzule ogólne, jak i klauzule specjalne przeciwko unikaniu opodatkowania oraz doktryny orzecznicze przeciwko unikaniu opodatkowania, osiągnięte przez orzecznictwo sądowe. przeważa opinia, iż reakcją na zjawisko unikania opodatkowania powinny być klauzule generalne, natomiast wprowadzenie kolejnych, specjalnych klauzul może doprowadzić do skomplikowania systemu podatkowego (kalinowski & pakulska, 2005). w polsce obowiązujący art. 199a jest klauzulą specjalną, a nie klauzulą generalną (brolik et al., 2013). normy prawne regulujące zasady obejścia prawa podatkowego i odnoszące się do konsekwencji związanych z agresywną optymalizacją podatkową nie są zjawiskiem powszechnym. co prawda obowiązują w ponad 20 porządkach prawnych krajów na świecie, ale w wielu nie ma takich uregulowań? to również należy wziąć pod uwagę przy kształtowaniu polskiego rozwiązania. podkreślenia również wymaga fakt, iż specjalne klauzule wprowadzone w tych krajach nie są całkowicie skuteczne i efektywne. warto zwrócić uwagę na konstrukcje takich rozwiązań w krajach, stanowiących ewentualny przykład dla polski. w 2013 r. klauzula ogólna przeciwko unikaniu opodatkowania została wprowadzona w wielkiej brytanii (dla piper, 2015, s. 14-15). jej zasady stosuje się w przypadkach transakcji, których głównym celem lub jednym z celów jest uzyskanie korzyści podatkowej, rozumianej jako pomniejszenie lub unikanie zobowiązań podatkowych (abusive tax arrangements). w sytuacji, gdy zarzut naruszenia przepisów postawiony został przez organ podatkowy, to na nim ciąży obowiązek dowodowy. natomiast przepisy pozwalają na zastosowanie klauzuli przez samego podatnika w drodze samoobliczenia podatkowego i korekty zobowiązania. proces wdrożenia klauzuli obejścia prawa podatkowego został poparty szeroką akcją informacyjną skierowaną do podatników (poradniki, broszury itp.). w wielkiej brytanii nie istnieje instytucja wiążącej interpretacji podatkowej, potwierdzającej prawidłowość planowanej transakcji. w niemczech ogólna klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania została wprowadzona już w 1977 r. („nie jest dozwolone obejście prawa podatkowego poprzez nadużycie możliwości kształtowania prawa”). od 1 stycznia 2008 r. doko 13 „podatnikowi przysługuje prawo do optymalizacji podatkowej, z wyjątkiem czynności gospodarczo nieuzasadnionych, których wyłącznym lub głównym celem jest osiągnięcie korzyści przewidzianych w prawodawstwie unijnym”. 14 „należy odmówić prawa do odliczenia podatku vat, jeżeli udowodnione zostanie na podstawie obiektywnych przesłanek, że korzystanie z tego prawa wiązałoby się z przestępstwem, lub nadużyciem”. 132 wojciech wyrzykowski nano zmiany zasad działania klauzuli, zaostrzając jej postanowienia oraz rozszerzając podmiotowość jej zastosowania (dla piper, 2015, s. 17). w myśl niemieckiego kodeksu podatkowego przyjmuje się, że jeżeli transakcja prowadzi do uzyskania korzyści podatkowych, której prawo nie przewiduje w związku z przeprowadzeniem takiej transakcji, to organ podatkowy nie rozpoznaje podatkowych skutków takiej transakcji. ciężar dowodowy w takich sprawach ciąży równomiernie na stronie i organie podatkowym, a podatnicy mają prawo wystąpienia z wnioskiem o wydanie wiążącej interpretacji prawa podatkowego. podobne sformułowania klauzul obejścia prawa podatkowego, wiążące nieoczekiwane lub niedopuszczalne skutki prawno-podatkowe z realizowaną transakcją, znajdują się w rozwiązaniach: finlandii (forma prawna nieodpowiednia do rzeczywistego charakteru transakcji lub zdarzenia), szwecji (uzyskanie korzyści podatkowej stanowi główną przyczynę, dla której zwarto umowę), hiszpanii (nie uważa się za poszerzenie zakresu przedmiotu opodatkowania zaliczenie do niego działań podatnika, których udowodnionym celem jest uniknięcie podatku, a ich rezultat jest równoważny temu, który uzyskuje się w wyniku zdarzenia będącego przedmiotem opodatkowania). od 2013 r. klauzula obejścia prawa podatkowego obowiązuje również w belgii (dla piper, 2015, s. 16). zgodnie z jej treścią czynności prawne nie są skuteczne wobec organów podatkowych, jeśli organy te mogą na podstawie obiektywnych okoliczności domniemywać lub stwierdzić, że określony wybór czynności prawnej mającej na celu osiągnięcie zamierzonego celu gospodarczego wynika z motywów wyłącznie zmierzających do uniknięcia opodatkowania. w holandii obowiązuje również ogólna klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania, jednak w praktyce decydujące znaczenie mają wyroki holenderskiego sądu najwyższego (dla piper, 2015, s. 15). w tym kraju ciężar dowodowy ciąży na organach podatkowych. podobne rozwiązanie obowiązuje również we włoszech (dekret, 1997). czynności i zdarzenia, które powstały bez uzasadnionego powodu ekonomicznego, skierowane na obejście przepisów prawa podatkowego czy zmniejszenie ciężarów podatkowych, są nieważne dla celów podatkowych. 6. powrót klauzuli obejścia prawa podatkowego w polsce nie powiodła się próba wprowadzenia klauzuli obejścia prawa podatkowego do przepisów ordynacji podatkowej, które weszły w życie dnia 1 stycznia 2016 r15. jednak nie oznacza to zaprzestania inicjatywy zmiany przepisów. wydaje się, że nowy minister finansów jest jeszcze bardziej zdeterminowany w tej sprawie i zapowiedział, że nowelizacja wejdzie w życie już w i kwartale 2016 r. uzasadnienie potrzeby dokonania zmian jest stale takie samo i jej głównymi elementami są następujące tezy (pwc, 2013): 15 o potrzebie uszczelniania polskiego systemu podatkowego mówiło się już od kilku lat, m.in. było to przedmiotem expose premiera donalda tuska w 2011 r. klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 133 − doświadczenie polski oraz innych krajów wskazują, że regulacje zawarte w umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania nie wystarczają do efektywnego zwalczania patologii obejścia prawa podatkowego, − wprowadzenie klauzuli stanowi naturalne następstwo globalnego (zarówno europejskiego, jak i światowego) trendu, − zasady zawarte w klauzuli obejścia prawa podatkowego nie mają stanowić narzędzia sankcji, a jedynie służyć jako środek prewencji przed nadużyciem prawa podatkowego, − rozwiązanie stanowić będzie naturalny etap porządkowania prawa podatkowego. klauzula obejścia prawa podatkowego to bardzo sporny temat, zatem nawet słabo akceptowana próba jej wprowadzenia musi posiadać elementy ją konstruujące, które zapewnią jej skuteczne działanie. zaliczyć do nich należy: − jasno zdefiniowany cel ugruntowany w już obowiązujących przepisach prawa podatkowego, − jasną, jednoznaczną i wyznaczającą ostre granice konstrukcję normy prawnej, − sprawiedliwość, skuteczność procedury oraz brak sposobów na jej dowolne użycie przez organy podatkowe. ponadto: − powinna posiadać poparcie w wypracowanych interpretacjach, jednoznacznym stanowisku w tych samych sprawach ministra finansów oraz wsparcie reprezentatywnego organu konsultacyjnego, − powinna być oparta o pozyskany materiał dowodowy w toku postępowania oceniającego, − powinna wyznaczyć obszar tzw. bezpiecznego planowania podatkowego, − powinna posiadać mechanizmy zabezpieczające, dające podatnikowi gwarancję nienaruszenia zasad klauzuli. oceniając zaproponowany tekst zmian w ustawie ordynacja podatkowa można odnieść się do postulatów właściwej legislacji. brzmienie proponowanego art. 119a jest następujące: „czynność dokonana przede wszystkim w celu osiągnięcia korzyści podatkowej, sprzecznej w danych okolicznościach z przedmiotem i celem ustawy podatkowej, nie skutkuje osiągnięciem korzyści podatkowej, jeśli sposób działania był sztuczny (unikanie opodatkowania). w tej sytuacji skutki podatkowe czynności określa się na podstawie takiego stanu rzeczy, jaki mógłby zaistnieć, gdyby dokonano czynności odpowiedniej. za odpowiednią uznaje się czynność, której podmiot mógłby w danych okolicznościach dokonać, jeżeli działałby rozsądnie i kierował się zgodnym z prawem celami innymi niż osiągnięcie korzyści podatkowej sprzecznej z przedmiotem i celem ustawy podatkowej. jeżeli w toku postępowania strona wskaże czynność odpowiednią, skutki podatkowe określa się na podstawie takiego stanu rzeczy, jaki zaistniałby, gdyby dokonano tej właśnie czynności” (minister finansów (2015, art. 119a). 134 wojciech wyrzykowski niewątpliwie takie brzmienie proponowanego zapisu nie spełnia, wcześniej określonych, postulatów prawidłowej legislacji. podstawowe zarzuty, jakie można sformułować w tym zakresie to: − niejasność, skomplikowana i ogólnikowa konstrukcja oraz niejednoznaczność użytych sformułowań, co nadaje dużą dowolność organom podatkowym w ocenie spornych sytuacji podatkowych i będzie kolejnym powodem sporów sądowych. kto bowiem będzie oceniał, że czynność została wykonana „przede wszystkim” w celu osiągnięcia korzyści podatkowej? w jakim stopniu cel podatkowy musi przeważać nad innymi ważnymi celami np. umowy? w jaki sposób i kto będzie wyrocznią celu ustawy podatkowej (przecież wszystkie ustawy mają na celu pobór maksymalnie możliwej daniny). co ostatecznie oznaczać będzie „sztuczny charakter działania”? dlaczego zakłada się, że podatnik realizując określoną czynność działał niewątpliwie nierozsądnie i co mieści się w granicach tak rozumianego rozsądku? przecież w aspekcie podatkowym zawsze będą istniały istotne różnice w interpretacji pojęcia „rozsądne działanie”. − brak jasnych dyspozycji stanowiących podstawę rozwiązania oraz naruszenie zasad dowodowych w postępowaniu podatkowym. kto i w jaki sposób będzie ustalał, która z czynności byłaby dla operacji odpowiednia? w jak daleki sposób będzie to ingerowało w podstawowe zasady swobody zawierania umów, swobody gospodarczej oraz racjonalności biznesowej. dlaczego ustawodawca nie wprowadza warunku przeprowadzenia w tych sprawach postępowania dowodowego, przed wydaniem decyzji określającej (ustalającej?). na ile ogólne zasady postępowania podatkowego będą miały zastosowanie przy tak szczególnym określeniu zasad postępowania w sprawie unikania opodatkowania. − brak wewnętrznej konsekwencji zapisu – ustawodawca stanowi, że jeśli w toku postępowania strona wskaże odpowiednią, inną i właściwą czynność, to skutki podatkowe będą określone na jej podstawie. znowu oznacza to potrzebę postawienia pytania: na jakiej podstawie organ uzna za satysfakcjonujące zaproponowanie innej czynności? te najbardziej istotne wątpliwości uzasadniają pytanie, w jakim zakresie przy ich rozstrzyganiu będzie miała zastosowanie druga z ocenianych zasad, tj. zasada in dubio pro tributario. tak niejasno skonstruowany zapis będzie bez wątpliwości powodował permanentne odwoływania się podatników do stosowania zasady rozstrzygania wszelkich wątpliwości na ich korzyść. w ten sposób nie będzie osiągany cel wyznaczony klauzuli obejścia prawa podatkowego. zmiany w ustawie zawierają również zapisy o powołaniu nowego dla polskiego systemu prawa podatkowego organu – rady do spraw unikania opodatkowania. podatnicy stale postulowali potrzebę poddawania procesu legislacji podatkowej ocenie przez reprezentatywne zespoły. niewątpliwie pozwalałoby to na tworzenie prawa bardziej zrozumiałego i mniej konfliktowego. można zatem uznać proponowane rozwiązanie za rozwiązanie w tym kierunku, gdyby nie to, że organ klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 135 ten ma jedynie bliżej niesprecyzowaną właściwość opiniotwórczą. wprowadzono również nową instytucję opinii zabezpieczających, które zastępują dotychczas istniejące w tym zakresie interpretacje indywidualne. ponownie zastrzeżenia budzą niedokładne konstrukcje zmian w dokonywanych zapisach. ustawa wprowadza zasadę odmowy wydania interpretacji indywidualnej, jeśli dotyczyć ma ona zdarzenia przyszłego stanowiącego unikanie opodatkowania. jednak nie podaje ona kryteriów oceny zakresu pytania interpretacyjnego, według których odmowa będzie wydana. w miejsce tych interpretacji wprowadza się nowy ich rodzaj – opinię zabezpieczającą, bez wyraźnego określenia konsekwencji dostosowania się do niej. naiwnym wydaje się zapis nakładający na podatnika obowiązek określenia skutków podatkowych, w tym korzyści podatkowych, będących rezultatem czynności objętych wnioskiem. jeśli takie korzyści podatkowe będą przez niego określone, to czynność będzie uznana za próbę obejścia klauzuli prawa podatkowego. natomiast w miejsce dotychczas obowiązującej opłaty, podwyższenie kwoty 20 000 zł za wydanie opinii, niestety jedynie fiskalnie uzasadnia wprowadzenie tego instrumentu. wprowadzane rozwiązania nadal podtrzymują zasadę, że konsekwencje niejasności rozwiązań prawnych ma ponosić podatnik i to płacąc za ich wyjaśnienie coraz więcej. trudno uznać takie rozwiązania za zasadne. 7. podsumowanie niewątpliwie zadanie prawidłowego sformułowania klauzul dotyczących rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika oraz odnoszącej się do unikania opodatkowania jest bardzo trudnym. ale nie jest rozwiązaniem tego problemu wprowadzenie konstrukcji bardzo niedoskonałych pozornie załatwiających problem i w żadnym stopniu niezałatwiających złej jakości samego prawa podatkowego. zagadnienia podatków są obszarem poddawanym szczególnej uwadze i krytyce, w którym wszelkie powierzchowne, nieprzemyślane do końca i niepoddane wcześniej racjonalnej krytyce rozwiązania ujawniają się natychmiast i skutkują dużymi następstwami w całej gospodarce. nie wydaje się, aby obydwa opisywane rozwiązania były poprzedzone dokładnymi analizami wielkoobszarowych skutków ich działania, również w tym zakresie, w jakim nawzajem mogą na siebie wpływać. dowodem na brak wystarczających analiz skutków prowadzenia klauzuli obejścia prawa podatkowego jest chociażby szacunek skutków wprowadzenia klauzuli wynikający ze zmniejszenia wysokości kosztów uzyskania przychodów w podatku cit, które w 2016 r. są szacowane w przedziale 1,3-5,4 mld zł, a w 2017 r. w przedziale 2,7-10,8 mld zł (szulc, zalewski, dudek, 2015). tak duża rozpiętość szacunku wskazuje na brak dokładnie przeprowadzonych analiz, a jednocześnie może spowodować kolejną falę nadmiernego fiskalizmu w sytuacji, gdy organy rozpoczną „poszukiwanie” kwoty odpowiadającej górnemu szacunkowi. niewątpliwie wprowadzenie klauzuli należy uznać za potrzebne, ale jego zapis zaproponowany w formie takiej normy prawnej kontynuuje złą tradycję niejasnego, skomplikowanego, kontrowersyjnego oraz nazbyt interpretowalnego konstruowania 136 wojciech wyrzykowski norm prawa podatkowego. użyte propozycje sformułowania są ponadto powtórzeniem tych określeń, które już były w 2004 r. uznane za niewłaściwe. zaproponowany tekst klauzuli większość określeń czerpie bezpośrednio z wytycznych komisji europejskiej, które jednak (jak wykazały również wcześniejsze doświadczenia) nie są wystarczające i właściwe dla warunków polskich. postulować należy nadanie tej klauzuli znaczenia mniej ogólnikowego, a używanym pojęciom i rozwiązaniom nadać bardziej praktyczny i jednoznaczny charakter. w innym wypadku zasada in dubio pro tributario stanie się, wbrew intencji ustawodawcy, podstawowym narzędziem niwelującym wątpliwe skutki działania klauzuli uchylania się od opodatkowania. literatura adamiak, b., korkowski, j., mastalski, r., zubrzycki, j. (2010). ordynacja podatkowa. komentarz. wrocław: oficyna wydawnicza unimex. brolik, j., dowgier, r., etel, l., kosikowski, c., pietrasz, p., popławski, p., stachurski, w. (2013). ordynacja podatkowa. komentarz. warszawa: wolters kluwer. commonwealth of australia (1915). income tax assesment act 1915. pozyskano z: http://www.austlii.edu.au/au/legis/cth/num_act/itaa1915341915267/ (10.01.2016). dekret (1997). dekret nr 600 prezydenta republiki włoskiej z 29 września 1997 r., zmodyfikowany w grudniu 2007 r. dla piper (2015). raport dla piper: klauzula obejścia prawa podatkowego. pozyskano z: https://www.dlapiper.com/~/media/files/people/matyka%20marcin/dla%20piper%20w%20polsce_raport.pdf (10.01.2016). kalinowski, m., pakulska, m. (2005). perspektywy funkcjonowania w polskim prawie podatkowym klauzuli generalnych służących zwalczaniu unikaniu opodatkowania. w: h. dzwonkowski (red.), procedury podatkowe – gwarancje procesowe czy instrument fiskalizmu. warszawa: c.h. beck. kancelaria prezesa rady ministrów (2015). opinia z 13 marca 2015 r. o projekcie stanowiska rządu wobec prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustawa. rada legislacyjna przy prezesie rady ministrów, rl-0303-3/15. pozyskano z: http://radalegislacyjna.gov.pl/dokumenty/opinia-z-13-marca-2015-r-o-projekcie-stanowiska-rzadu-wobec-prezydenckiego-projektu-ustawy (10.01.2016). komisja europejska (2012). zalecenie komisji z dnia 6.12.2012 r. w sprawie agresywnego planowania podatkowego. bruksela, dnia 6.12.2012, c(2012) 8806 final. konstytucja rzeczypospolitej polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (dz. u. 1997, nr. 78, poz. 483). mariański, a. (2009). rozstrzyganie wątpliwości na korzyść podatnika. przegląd podatkowy, 8. minister finansów (2015). projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw. pozyskano z: https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/161550 (10.01.2016). klauzula obejścia prawa podatkowego a zasada in dubio pro tributario: … 137 oecd (2013). action plan on base erosion and profit shifting. paris: oecd publishing. doi: 10.1787/9789264202719-en pwc (2013). powrót klauzuli obejścia prawa podatkowego w polsce. warszawa: pricewaterhousecoopers. pozyskano z: https://www.pwc.pl/pl/publikacje/assets/pwc_i_lewiatan_powrot_klauzuli_obejscia_prawa_w_polsce.pdf (10.01.2016). rada europejska (2012). konkluzje rady europejskiej (1–2 marca 2012 r.). bruksela, 8 maja 2012 r. (11.05). pozyskano z: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/pl/ec/128547.pdf (10.01.2016). radwański, z. (2008). system prawa prywatnego. warszawa: c.h. beck. radzikowski, k. (2010). obejście prawa podatkowego w najnowszym orzecznictwie sądów administracyjnych. przegląd podatkowy, 6. stanik, k., winiarski, k. (2010). praktyczne problemy nadużycia i obejścia prawa podatkowego. wrocław: oficyna wydawnicza unimex. szulc, m., zalewski, ł., dudek, p. (2015). unikanie opodatkowania: minister wydaje wojnę optymalizacjom. gazeta prawna, data publikacji: 30.12.2015 r. ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o zmianie ustawy – ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw (dz.u. 2016 poz. 846). wniosek do trybunału konstytucyjnego skierowany w dniu 17 lutego 2003 r. przez rzecznika praw obywatelskich oraz prezesa naczelnego sądu administracyjnego. wyrzykowski, w. (2013). podatkowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w polsce. gdańsk: wyd. politechniki gdańskiej. związek przedsiębiorców i pracodawców (2014). klauzula obejścia prawa podatkowego. historia regulacji w polsce. jej kształt obecnie proponowany, implikacje i wątpliwości natury prawnej, ekonomicznej i politycznej. warszawa: związek przedsiębiorców i pracodawców. 138 wojciech wyrzykowski clause circumvent tax law and the principle in dubio pro tributario: dependences and controversies abstract: since january 2016 the provisions of the tax code introduces the principle of resolving doubts in favor of the taxpayer. it is expected that in the first quarter of this year introduced a controversial rule will also be referred to as a clause to circumvent the tax law. the aim of the study is to demonstrate how could next to each other exist quite extreme two solutions: the principle in dubio pro tributario that puts in doubtful matters taxpayer in a dominant position and a clause to circumvent tax law, giving authorities the right to self-interpretation of the tax consequences of the agreements when their aim was to circumvent the tax laws and reduce the burden. an attempt was made to assess whether the principle of the doubt in favor of the taxpayer, will not be in contradiction with the proposed clause to circumvent the provisions of the tax law. whether as a result of these changes, the polish tax law becomes more user-friendly, understandable and acceptable to taxpayers or areas of doubt, misunderstanding and conflicts with the tax authorities even more deepen. keywords: taxes; tax avoidance; evasion of the law tax jel codes: k10, k20 ier-09-02-01-pp007--2172-korzynski,kozminski,baczynska 2023, vol. 9, no. 2 10.15678/ier.2023.0902.01 navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt, virtual reality, human capital management systems, robotic process automation, and social media pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska a b s t r a c t objective: the article aims to examine the use of technology in leadership, and whether it can bring real advantages to leadership effectiveness. research design & methods: in this article, we provide a preliminary analysis of empirical research conducted among managers working in the usa, japan, india, and france on technology use. the analysis was conducted on a country level. findings: we found that technology is an important issue, but the application of too many technological solutions is not effective for leaders. analysis of non-technological solutions to overcome a constraint is necessary, especially in the long term. implications & recommendations: the study was devoted to the use of new technologies by leaders in different countries. we examined technologies that have influenced present-day leadership and contemporary business in recent years. without any doubt, new technologies such as chatgpt will have an impact on the current leadership. contribution & value added: the article’s added value consists of the updated and synthetic presentation of the application of different technologies in leadership activities. article type: literature review and research article keywords: digital technologies; chatgpt; virtual reality; robotic process automation; social media; human capital management systems jel codes: l26, l10 received: 1 may 2023 revised: 8 may 2023 accepted: 8 may 2023 suggested citation: korzynski, p., kozminski, a.k., & baczynska, a. (2023). navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt, virtual reality, human capital management systems, robotic process automation, and social media. international entrepreneurship review, 9(2), 7-18. https://doi.org/10.15678/ier.2023.0902.01 introduction as the swift advancement of technology in recent times revolutionized how businesses and organizations are operated (rymarczyk, 2020), many leaders in organizations assumed an entrepreneurial mindset and approach, acting like entrepreneurs to drive innovation and growth within their companies (aránega, montesinos, & del val núñez, 2023). as a result, current leaders have increasingly embraced various emerging technologies to maintain competitiveness and enhance productivity (montenero & cazorzi, 2022; sieja & wach, 2019). generative ai such as chatgpt refers to artificial intelligence systems that can create content or predict outcomes based on the data provided (wach et al., 2023). the importance of generative ai for leaders lies in its ability to automate complex data analysis and decisionmaking processes, leading to more accurate and efficient outcomes, and ultimately, better-informed international entrepreneurship review ri e 8 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska strategic decisions (korzynski & mazurek et al., 2023). virtual reality (vr) is a technology that allows users to immerse themselves in a computer-generated environment, enabling them to interact with the environment and its elements. for leaders, vr is important as it offers innovative ways to train employees, design products, and market services, reducing costs and enhancing customer experiences (smutny, 2022). blockchain is a decentralized digital ledger that enables secure, transparent, and tamper-proof recording of transactions across a distributed network (wu & zhang, 2022). the significance of blockchain for leaders is its potential to improve trust, reduce fraud, and streamline operations, particularly in industries like finance, supply chain management, and healthcare. human capital management systems (hcms) are software applications that facilitate the management of employee data and organizational processes, streamlining human resources functions. leaders benefit from hcms by gaining better insights into their workforce, improving employee engagement, and fostering a more efficient and productive organization (silic, marzi, caputo, & bal, 2020). robotic process automation (rpa) involves the use of software robots to perform repetitive tasks, thus increasing efficiency and reducing human errors. the adoption of rpa is crucial for leaders as it allows them to optimize their operations, reduce costs, and enhance overall productivity (plattfaut & borghoff, 2022). finally, social media encompasses various online platforms that facilitate communication, collaboration, and information sharing among users. the importance of social media for leaders is twofold. firstly, it serves as a valuable tool for brand building, marketing, and employee engagement (korzynski, mazurek, & haenlein, 2020). secondly, it enables leaders to stay informed about industry trends, gather feedback, and maintain a strong presence in the digital space (korzynski, paniagua, & mazurek, 2023). the article aims to examine how different technologies influence leadership effectiveness. to determine factors influencing leaders’ effectiveness, we considered a new leadership concept, termed bounded leadership (kozminski, baczynska, skoczeń, & korzynski, 2022). this concept assumes that leaders are constrained by different issues such as office politics, cultural norms, employee motivation, or emotional attitudes, and coping with these constraints helps leaders be more effective in fulfilling their roles (kozminski, 2015). previous studies focused primarily on the individual impacts of technology and leadership activities on organizational outcomes. however, there is a lack of research examining the combined effects of technology usage and leadership activities on leadership effectiveness. the study described in this article sought to address the existing knowledge gap by investigating the interrelationship between technology usage and leadership activities (i.e., coping with different constraints), and its influence on leadership effectiveness. by examining this complex interplay, the study attempted to provide valuable insights that can contribute to a better understanding of how leaders can leverage technology to enhance their decision-making, problem-solving, and overall leadership performance. this article is structured as follows. firstly, we will discuss the concept of leadership constraints and analyse how these constraints might be minimized thanks to technology. secondly, we will propose hypotheses concerning the relationship between the use of technology, overcoming constraints, and leadership effectiveness. thirdly, we will present the data collection and results. finally, we will discuss the results, implications, and limitations of this study. literature review and hypotheses development bounded leadership theory industry professionals argue that conventional management theories provide solutions that result in effective processes and foreseeable outcomes during times of stability. however, these theories often fall short when confronted with the demands of an ever-changing, complex, and uncertain environment. similarly, leadership theories are frequently limited in scope. in contrast, the bounded leadership theory proposes a holistic and versatile perspective, transcending the focus on a leader’s characteristics or responsibilities, and taking into account numerous constraints linked to actions at various levels, including individual, team, organizational, and stakeholder dimensions (kozminski, 2015). this alternative perspective on leadership is evocative of herbert simon’s concept of bounded rationality, which asserts that individual actions are shaped by emotions and irrationality, as their innate ability to process information navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt… | 9 and tackle problems is restricted (cristofaro, 2017). in recent times, this theory of bounded rationality has found application in leadership studies, as demonstrated by a polish investigation involving top-level executives (kozminski, 2015). the study endorsed the idea that the efficacy of leaders is impeded by a myriad of factors, including power dynamics, organizational culture, ethical challenges, emotional components, workforce motivation, procedural protocols, and information accessibility. coping with constraints and leadership effectiveness leadership effectiveness is often influenced by various constraints that leaders must overcome to achieve success in their organizations (kozminski et al., 2022). understanding and addressing these constraints can significantly impact a leader’s ability to guide their team and organization effectively. cultural constraints pertain to deeply ingrained values and norms that are difficult to change, even if they prove to be counterproductive (sørensen, 2002). by navigating these challenges and fostering a positive organizational culture that supports growth and development, leaders can enhance their effectiveness in driving organizational change and promoting innovation (meng & berger, 2019). emotional constraints are typically associated with strong negative emotions that can prevent leaders from behaving rationally and making sound decisions (llamas-díaz, cabello, megías-robles, & fernández-berrocal, 2022). developing emotional intelligence can help leaders manage their emotions, improving their decision-making abilities and ultimately enhancing their leadership effectiveness (dasborough et al., 2022). entitlement constraints arise from organizational formalization, which outlines responsibilities and hierarchical structures (monteiro & adler, 2022). balancing the need for formalization with flexibility allows leaders to adapt to changing circumstances and maintain effectiveness. by doing so, they can create a more agile organization, better equipped to respond to dynamic market conditions (newman, mintrom, & o’neill, 2022). ethical constraints involve leaders facing ethical dilemmas and navigating morally complex situations (al halbusi, tang, williams, & ramayah, 2022). by practising ethical leadership, leaders maintain trust and foster a positive organizational environment, thus increasing their effectiveness, especially in the long term (dey, bhattacharjee, mahmood, uddin, & biswas, 2022). informational constraints reflect the challenges leaders face in collecting, processing, and acting upon information. developing strategies to manage these constraints, such as leveraging technology and cultivating networks to access relevant information, can enhance a leader’s decision-making capabilities and improve their overall effectiveness (delanoy & kasztelnik, 2020). motivational constraints relate to the diminished motivation of a leader or their followers. by employing various motivational techniques, leaders can maintain high levels of engagement and productivity within their teams, ultimately boosting their effectiveness in achieving organizational goals (tang, chen, van knippenberg, & yu, 2020). political constraints stem from power dynamics and office politics that can hinder leadership effectiveness. navigating these challenges by building alliances, managing conflicts, and fostering a positive political environment can enhance a leader’s ability to influence and create strategic alignment within the organization (borah, iqbal, & akhtar, 2022). these arguments lead to the following hypothesis: h1: coping with constraints is positively associated with leaders’ effectiveness. technology and leadership effectiveness generative ai technologies, such as chatgpt, are revolutionizing the way leaders manage information and make decisions in various industries (kellogg, sendak, & balu, 2022). one of the primary challenges leaders face is dealing with informational constraints because of vast amounts of data and the limited possibility to extract valuable insights from them. generative ai models can address this issue by rapidly processing and analysing large datasets, enabling leaders to access data-driven recommendations or alternative perspectives based on historical data, trends, and patterns (lund & wang, 2023). this capability can help leaders refine their strategies, set priorities, and make more effective decisions. moreover, generative ai technologies can also help leaders overcome motivational constraints among employees, business partners, or clients. these tools can assist leaders in crafting clear, concise, and persuasive messages tailored to different audiences, which can improve communication and engagement (van dis, bollen, zuidema, van rooij, & bockting, 2023). 10 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska blockchain technology, originally developed for cryptocurrency transactions, has evolved into a versatile tool with applications beyond finance, including the facilitation of leadership functions. by providing a secure, decentralized, and transparent platform for various types of transactions, blockchain-related technologies enable leaders to bypass centralized authorities, thus addressing entitlement constraints (sharif & ghodoosi, 2022). one of the key benefits of blockchain technology is its ability to create a single source of truth (hartelius, 2023), which can help leaders overcome informational constraints. by ensuring that all parties involved in a project or business operation have access to the same data, blockchain can facilitate smoother communication and decision-making processes (çolak, 2022). additionally, blockchain’s decentralized nature also allows for greater collaboration and resource sharing among organizations, which can contribute to overcoming entitlement constraints, where leaders need to rely on centralized authority that approves various business operations. virtual reality (vr) technology has emerged as a powerful tool for leadership training, particularly in addressing emotional constraints (maslova, gasimov, & konovalova, 2022). virtual reality can create immersive and realistic simulations of emotionally challenging situations, allowing leaders to practice their responses and develop the necessary skills to handle such interactions more effectively. one notable aspect of vr training is the concept of body transfer, which enables leaders to observe a trained leader’s body movements (e.g., side glances, eye rolls, and dismissive hand gestures) on an avatar during emotionally charged discussions with employees (bailenson, 2018). by observing and mimicking these nonverbal cues, leaders can gain a better understanding of how their body language affects their interactions with others and learn to communicate more effectively in emotionally charged situations and this way influence positively their effectiveness. human capital management systems play a vital role in helping leaders address various leadership constraints, such as cultural, informational, and motivational constraints, ultimately leading to improved leadership effectiveness. cultural constraints refer to the limitations leaders face in aligning their organization’s values, norms, and practices with the diverse backgrounds and perspectives of employees and stakeholders (kozminski et al., 2022). human capital management systems facilitate a range of processes related to human capital, including recruitment and selection, onboarding, performance assessment, and talent management. these systems enable leaders to identify candidates who exhibit cultural fit and promote desired social behaviours within the organization, thus minimizing cultural constraints (dastmalchian et al., 2020). in terms of addressing motivational constraints, hcm systems can facilitate leader-follower interactions at suitable times and improve communication within the organization. leaders began treating employees as customers, focusing on improving their experiences and satisfaction levels (nikolova, schaufeli, & notelaers, 2019). this shift in approach resulted in increased motivation and productivity among employees. moreover, hcm systems can provide leaders with tools to track employee performance and identify areas for improvement, helping them to address performance-related motivational constraints. by offering personalized feedback and development plans, leaders can empower employees to take charge of their professional growth, resulting in a more engaged and motivated workforce (ehrnrooth, barner-rasmussen, koveshnikov, & törnroos, 2021). social media platforms, particularly professional ones such as linkedin, play a crucial role in helping leaders overcome various leadership constraints, including motivational, cultural, and political constraints. by leveraging social media, leaders can enhance communication, collaboration, and networking within and beyond their organizations, leading to better overall performance (borah et al., 2022). social media platforms enable leaders to share their vision, goals, and achievements with a wider audience, fostering motivation and buy-in from employees and other stakeholders (cortellazzo, bruni, & zampieri, 2019). additionally, social media platforms facilitate the sharing of best practices, success stories, and industry news, which can inspire employees and help them stay informed and engaged in their work (korzynski et al., 2020). social media platforms provide also an opportunity for leaders to celebrate diversity, promote inclusive organizational culture, and share initiatives that support underrepresented groups (sun, 2020). by leveraging social media, leaders can foster a sense of belonging and unity within their organizations, ultimately leading to a more inclusive and high-performing workforce. social media platforms offer leaders a space to overcome political constraints that refer to the challenges leaders face in navigating the complex web of relationships, power dynamics, and interests navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt… | 11 within their organizations and the broader business environment. on social media, leaders can build their personal brand, establish credibility, and develop strategic relationships with key stakeholders, influencers, and decision-makers (yue, thelen, robinson, & men, 2019). based on the above discussion, the following hypothesis was established: h2: the use of technologies in organizations such as generative ai, virtual reality, blockchain, human capital management systems, robotic process automation, or social media is positively associated with leadership effectiveness. research methodology we hired a professional survey agency to conduct a study among experienced managers in four countries: the us (203), india (n=201), japan (211), and france (216). to analyse how the use of different technologies such as ai (internal chatbots), vr, human capital management systems, social media platforms, robotic process automation, and blockchain-related technologies and coping with constraints facilitate leaders in fulfilling their roles more effectively, we collected the following data: leaders’ technology use, participants’ application of each technology in their work; leaders’ coping with constraints, replies to statements on coping with specific constraints, i.e. political, entitlement, motivational, informational, cultural, emotional, and ethical in a 1-7 scale, in which 1 meant totally different behaviour and 7 meant very similar behaviour; and leaders’ effectiveness, i.e., responses to questions about effectiveness on individual, team, organizational, and stakeholder level on a 1-7 scale (kozminski et al., 2022). we applied variance-based structural equation modelling (sem), i.e., partial least-squares sem, due to the presence of formatively measured constructs (wong, 2013). moreover, we decided to calculate and compare the average values of the above-mentioned variables on a country level. results and discussion figure 1 demonstrates the percentage of leaders using specific technologies. from an overall perspective, hcms emerged as the most popular technology across all four countries, with adoption rates ranging from 44% to 56%. social media also demonstrated significant popularity as the second most adopted technology, with adoption rates ranging from 32% to 43%. on the other hand, v, with adoption rates between 9% and 24%, and blockchain, with adoption rates between 11% and 22%, generally had lower adoption rates, making them the least popular technologies among the listed options. figure 1. percentage of leaders taking advantage of specific technologies source: own elaboration of the survey (n = 831). 9% 52% 32% 17% 19% 16% 24% 56% 43% 22% 26% 29% 15% 44% 42% 11% 24% 27% 23% 54% 40% 21% 22% 14% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% virtual reality human capital management systems social media blockchain ai (internal chatbots) robotic process automation japan india france usa 12 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska comparing the countries, india demonstrated the highest adoption rates for all technologies among the four countries, with the most popular technologies being hcms (56%) and social media (43%). the usa and france showed similar adoption rates for the most popular technologies, with hcms respectively at 54% and 44%, and social media at 40% and 42%, respectively. japan has the lowest adoption rates for most technologies, with the most popular being hcms (52%) and social media (32%). a possible factor contributing to japan having lower adoption rates for most technologies could be the characteristics of japanese managers who participated in the survey. japanese managers might be less open or more reserved when providing information about their organization’s use of technology. cultural norms and practices, such as a higher emphasis on privacy or a tendency to be more cautious and discreet about sharing information, could have influenced their responses. this could potentially lead to an underreporting of technology adoption rates in japan, which might make the results appear biased. to account for this possibility, it is essential to consider cultural differences and their potential impact on survey responses when comparing countries. figure 2 presents average results on coping with the constraints in four countries. in japan, leaders reported an average rating of 4.66, suggesting a moderate level of similarity in their coping behaviours with the constraints. india had a slightly higher average rating of 4.79, indicating a somewhat similar approach to coping with constraints as japan. france and the usa showed higher average ratings, with 5.18 and 5.06, respectively, suggesting that leaders in these countries have more similar coping behaviours when dealing with constraints compared to japan and india. figure 2. coping with the constraints across countries source: own elaboration of the survey (n = 831). to test hypothesis 1 and hypothesis 2, we used the resampling method for significance testing and bootstrapping of 5000 resamples and 100 cases per sample. the results (table 1) confirmed the relationship between coping with constraints and leaders’ effectiveness (p-value less than 0.045). thus, we can confirm hypothesis 1. however, we cannot confirm the relationship between technology and leaders’ effectiveness, and thus, hypothesis 2. table 1. path coefficients and p-values path parameter estimate p-value h1: coping with constraints  leaders’ effectiveness 0.081 0.045 h2: use of technology  leaders’ effectiveness 0.103 0.375 managerial experience  leaders’ effectiveness 0.012 0.790 tenure  leaders’ effectiveness 0.003 0.962 country  leaders’ effectiveness 0.048 0.286 gender  leaders’ effectiveness 0.074 0.181 source: own elaboration of the survey (n = 831). in addition to the smartpls analysis, we decided to compare the average values of our main variables at the country level (figure 3). this approach allowed us to gain a better understanding of the differences 4,66 4,79 5,18 5,06 4,40 4,60 4,80 5,00 5,20 5,40 japan india france usa navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt… | 13 between countries in terms of leadership effectiveness, coping with constraints, and technology use. by doing so, we could identify patterns and insights that might not be apparent through the smartpls analysis alone, and further our understanding of the interplay between these factors in various national contexts. we discovered that both coping with constraints and the use of technology might play a significant role. intriguingly, french leaders demonstrated a high ability to cope with constraints (average 5.18) but a lower adoption of technology (average 0.27) compared to their counterparts in the us and india. conversely, indian leaders, on average, exhibited the highest utilization of technology (average 0.33) but a relatively lower proficiency in coping with constraints (average 4.79). consequently, neither french nor indian leaders achieved the highest effectiveness scores (france: 5.34, india: 5.22). thus, we cannot fully confirm hypotheses 1 and 2. this implies that in today’s technology-driven era, leaders require a variety of tools to enhance their effectiveness. however, an overemphasis on technology could potentially diminish the human touch and reduce the ability to address various constraints effectively. figure 3. leaders’ effectiveness (bubble size), coping with constraints, and technology use source: own elaboration of the survey (n = 831). conclusions while the statistical analysis conducted in smartpls did not confirm a direct relationship between technology use and leaders’ effectiveness, examining the data at a country level revealed that a certain level of technology use can be supportive for leaders. various technologies can help leaders address different constraints and enhance their effectiveness. generative ai models, such as chatgpt, can tackle informational constraints by quickly processing and analysing large datasets, providing data-driven recommendations or alternative perspectives. for instance, bain & company integrated openai’s technologies into its management systems (bain & company, 2023). blockchain technologies can help overcome entitlement constraints by reducing reliance on centralized authorities for business operations approval and address informational constraints by granting leaders access to specific data. home depot, a us-based home improvement retailer, employed blockchain technology to swiftly resolve transaction disputes within its supply chain (king, 2021). virtual reality (vr) can assist leaders in managing emotional constraints, as demonstrated by t-mobile, which used vr training to help its leaders lead change during the merger with sprint (mursion, 2020). human capital management systems can help minimize cultural constraints through targeted recruitment and onboarding practices. for example, arvato bertelsmann implemented candidatematching software to identify candidates with suitable cultural dna (harver, 2020). human capital management systems like the one used at illycaffè can also provide leaders with valuable employee data and insights (oracle, 2021). 4,5 4,6 4,7 4,8 4,9 5 5,1 5,2 5,3 0,2 0,22 0,24 0,26 0,28 0,3 0,32 0,34 0,36 l e a d e rs ’ c o p in g w it h c o n st ra in ts leaders’ technology use japan india france usa 14 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska social media platforms, particularly professional ones such as linkedin, can be employed by leaders to address motivational, cultural, and political constraints. these platforms allow ceos to engage with employees, promote company values, and create connections with various networks. ramon laguarta, the ceo of pepsico, is an example of a leader who uses social media effectively (jones, 2019). by regularly reacting to the content shared by pepsico’s employees on linkedin, he sends positive signals of recognition for their work, thereby addressing motivational constraints. lynn good, ceo of duke energy, an american electric power and natural gas holding company, leverages linkedin to promote specific values such as sustainability and respect for employees at all organizational levels (gravier, 2019). in doing so, she addresses cultural constraints by fostering a shared set of values within the company. rafał brzoska, the founder and ceo of inpost, a logistics company that operates parcel lockers, frequently posts on linkedin about his company’s achievements, innovations, and challenges (forbes, 2021). by doing this, he breaks into various political, media, and business networks, overcoming political constraints that arise from industry cliques where members support one another. by implementing robotic process automation (rpa), leaders can delegate mundane tasks to machines, as exemplified by uber’s application of rpa in processing invoices, which helped address motivational challenges related to long working hours (uipath, 2021). while this study provides valuable insights into the role of technology in helping leaders overcome constraints, it is important to acknowledge its limitations. firstly, the data collection was limited to four countries, which may not fully represent the global landscape of technology adoption and leadership practices. expanding the research to include a more diverse range of countries could yield more comprehensive insights. secondly, the cross-sectional nature of the data does not allow for the examination of causal relationships or the evolution of technology adoption over time. longitudinal studies could provide a more nuanced understanding of how leaders adapt to and leverage technology over time. finally, the self-reported nature of the survey data may be subject to social desirability bias, as respondents might be inclined to present a favourable image of their technology adoption and leadership practices. future research could benefit from incorporating objective measures or triangulating data sources to validate the findings. acknowledging these limitations not only helps provide a more balanced perspective but also offers opportunities for future research to build upon and extend the current study. drawing from our research insights, we developed a practical contribution in the form of a multistep approach that leaders can implement to effectively leverage technology in their leadership endeavours. this framework aims to bridge the gap between technology adoption and leadership effectiveness, ultimately enhancing overall performance. frequently, leaders are not fully conscious of all the factors that limit their capabilities. they require a variety of perspectives, such as a helicopter view to grasp the broader context of their organization and industry, a movie director view to understand relationships among employees, social norms, and motivational issues, and a kind of mri view to introspect on their emotions and ethical dilemmas. recognizing some constraints may be straightforward, while others can be more elusive. addressing political constraints (stemming from power struggles and office politics) and entitlement constraints (arising from organizational formalization and hierarchical responsibilities) necessitates adopting a helicopter view. to tackle informational constraints (associated with difficulties in gathering and processing data), cultural constraints (related to detrimental social norms), and motivational constraints (linked to decreased motivation of team members), leaders need to adopt a movie director view. to identify emotional constraints (involving intense negative emotions inhibiting rational behaviour) and ethical constraints (pertaining to leaders’ ethical quandaries), an mri view is essential. applying weights to certain constraints by analysing how important the constraint is in the leader’s functioning will help set priorities. we can imagine that there are a number of issues that each leader can identify as a constraint. the time horizon is worth considering. some constraints will serve as single events while others will occur regularly. table 2 below shows some examples of how leaders can match constraints with technological solutions. navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt… | 15 table 2. leadership constraints and possible technological solutions type of constraint possible technological solution political social media platforms entitlement blockchain motivational generative ai, robotic process automation, social media platforms cultural hcms, social media platforms informational generative ai, hcms emotional virtual reality ethical – source: own elaboration. our study shows that technology is an important issue but the application of too many technological solutions is not effective for leaders. analysis of non-technological solutions to overcome a constraint is necessary, especially in the long term. in conclusion, our research provided valuable insights into how leaders can effectively harness technology to overcome constraints and enhance their leadership effectiveness. by developing a practical, multi-step approach, we aimed to bridge the gap between technology adoption and leadership performance. this framework consists of several steps: identifying constraints, analysing the impact of these constraints, matching constraints with appropriate technological solutions, and considering nontechnological alternatives in the long term. by recognizing and understanding the various constraints that leaders face, they can prioritize their efforts and adopt suitable perspectives to address them effectively. our study emphasized that while technology might play a role in overcoming leadership constraints, relying solely on technological solutions may not always yield optimal results. hence, it is essential for leaders to strike a balance between technological and non-technological approaches in their pursuit of improved leadership effectiveness. references al halbusi, h., tang, t.l.-p., williams, k.a., & ramayah, t. (2022). do ethical leaders enhance employee ethical behaviors? organizational justice and ethical climate as dual mediators and leader moral attentiveness as a moderator--evidence from iraq’s emerging market. asian journal of business ethics, 11(1), 105-135. https://doi.org/10.1007/s13520-022-00143-4 aránega, a.y., montesinos, c.g., & del val núñez, m.t. (2023). towards an entrepreneurial leadership based on kindness in a digital age. journal of business research, 159, 113747. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2023.113747 bain & company. (2023). openai x bain&company. retrieved from https://www.bain.com/vectordigital/partnerships-alliance-ecosystem/openai-alliance/ on may 4, 2023. borah, p.s., iqbal, s., & akhtar, s. (2022). linking social media usage and sme’s sustainable performance: the role of digital leadership and innovation capabilities. technology in society, 68, 101900. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2022.101900 çolak, h. (2022). acceptance of blockchain technology in supply chains: a model proposal. operations and supply chain management: an international journal, 15(1), 17-26. https://doi.org/10.31387/oscm0480327 cortellazzo, l., bruni, e., & zampieri, r. (2019). the role of leadership in a digitalized world: a review. frontiers in psychology, 10, 1938. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.01938 cristofaro, m. (2017). herbert simon’s bounded rationality: its historical evolution in management and crossfertilizing contribution. journal of management history, 23(2), 170-190. https://doi.org/10.1108/jmh-112016-0060 dasborough, m.t., ashkanasy, n.m., humphrey, r.h., harms, p., credé, m., & wood, d. (2022). does leadership still not need emotional intelligence? continuing “the great ei debate”. the leadership quarterly, 33(6), 101539. https://doi.org/10.1016/j.leaqua.2021.101539 dastmalchian, a., bacon, n., mcneil, n., steinke, c., blyton, p., satish kumar, m., . . . cotton, r. (2020). highperformance work systems and organizational performance across societal cultures. journal of international business studies, 51, 353-388. https://doi.org/10.1057/s41267-019-00295-9 16 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska delanoy, n., & kasztelnik, k. (2020). business open big data analytics to support innovative leadership and management decision in canada. business ethics and leadership, 4(2), 56-74. https://doi.org/10.21272/bel.4(2).56-74.2020 dey, m., bhattacharjee, s., mahmood, m., uddin, m.a., & biswas, s.r. (2022). ethical leadership for better sustainable performance: role of employee values, behavior and ethical climate. journal of cleaner production, 337, 130527. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.130527 ehrnrooth, m., barner-rasmussen, w., koveshnikov, a., & törnroos, m. (2021). a new look at the relationships between transformational leadership and employee attitudes—does a high-performance work system substitute and/or enhance these relationships?. human resource management, 60(3), 377-398. https://doi.org/10.1002/hrm.22024 forbes. (2021). rafał brzoska: liderzy muszą tłumaczyć sens zmian retrieved from https://www.forbes.pl/kariera/rafalbrzoska-o-przywodztwie-w-biznesie-brandme-ceo-2021/kmqyv3s on may 4, 2023. gravier, e. (2019). the top 10 most ‘connected’ ceos on social media-and where you can follow them. retrieved from https://www.cnbc.com/2019/06/25/the-10-most-connected-ceos-on-social-media.html. on may 4, 2023. hartelius, e.j. (2023). “the great chain of being sure about things”: blockchain, truth, and a trustless network. review of communication, 23(1), 21-37. https://doi.org/10.1080/15358593.2022.2112270 harver. (2020). how arvato reduced employee turnover by 63%. retrieved from https://harver.com/clients/bpo/arvato/ on may 4, 2023. jones, m. (2019). c-levels need social media leadership skills. retrieved from https://techhq.com/2019/06/clevels-need-social-media-leadership-skills/ on may 4, 2023. kellogg, k.c., sendak, m., & balu, s. (2022). ai on the front lines. mit sloan management review, 63(4), 44-50. https://doi.org/10.5465/ambpp.2022.12919symposium king, b. (2021). the home depot. retrieved from https://www.ibm.com/case-studies/the-home-depot/ on may 4, 2023. korzynski, p., mazurek, g., altmann, a., ejdys, j., kazlauskaite, r., paliszkiewicz, j., wach, k., & ziemba, e. (2023). generative artificial intelligence as a new context for management theories: analysis of chatgpt. central european management journal, (ahead-of-print). https://doi.org/10.1108/cemj-02-2023-0091 korzynski, p., mazurek, g., & haenlein, m. (2020). leveraging employees as spokespeople in your hr strategy: how company-related employee posts on social media can help firms to attract new talent. european management journal, 38(1), 204-212. https://doi.org/10.1016/j.emj.2019.08.003 korzynski, p., paniagua, j., & mazurek, g. (2023). corporate opinion leadership on professional social media. management decision, 61(1), 223-242. https://doi.org/10.1108/md-07-2021-0950 kozminski, a.k., baczynska, a.k., skoczeń, i., & korzynski, p. (2022). towards leadership effectiveness: the role of leadership individual competencies and constraints. introduction of the bounded leadership model. leadership & organization development journal, 43(4), 596-611. https://doi.org/10.1108/lodj-04-2020-0157 kozminski, a.k. (2015). bounded leadership: empirical study of the polish elite. polish sociological review, 192(4), 425-453. llamas-díaz, d., cabello, r., megías-robles, a., & fernández-berrocal, p. (2022). systematic review and metaanalysis: the association between emotional intelligence and subjective well-being in adolescents. journal of adolescence, 94(7), 925-938. https://doi.org/10.1002/jad.12075 lund, b.d., & wang, t. (2023). chatting about chatgpt: how may ai and gpt impact academia and libraries?. library hi tech news, (ahead-of-print). https://doi.org/10.1108/lhtn-01-2023-0009 maslova, k., gasimov, a., & konovalova, a. (2022). using virtual reality to develop emotional intelligence. european psychiatry, 65(s1), s244-s245. https://doi.org/10.1192/j.eurpsy.2022.631 meng, j., & berger, b.k. (2019). the impact of organizational culture and leadership performance on pr professionals’ job satisfaction: testing the joint mediating effects of engagement and trust. public relations review, 45(1), 64-75. https://doi.org/10.1016/j.pubrev.2018.11.002 monteiro, p., & adler, p.s. (2022). bureaucracy for the 21st century: clarifying and expanding our view of bureaucratic organization. academy of management annals, 16(2), 427-475. https://doi.org/10.5465/annals.2019.0059 montenero, v., & cazorzi, c. (2022). virtual management during the covid-19 era: changes in leadership and management. international entrepreneurship review, 8(1), 77-94. https://doi.org/10.15678/ier.2022.0801.06 mursion. (2020). t-mobile uses vr simulations for leadership and handling change management retrieved from https://www.mursion.com/case-studies/t-mobile-uses-vr-simulations/ on may 4, 2023. newman, j., mintrom, m., & o’neill, d. (2022). digital technologies, artificial intelligence, and bureaucratic transformation. futures, 136, 102886. https://doi.org/10.1016/j.futures.2021.102886 navigating leadership challenges with technology: uncovering the potential of chatgpt… | 17 nikolova, i., schaufeli, w., & notelaers, g. (2019). engaging leader-engaged employees? a cross-lagged study on employee engagement. european management journal, 37(6), 772-783. https://doi.org/10.1016/j.emj.2019.02.004 oracle. (2021). oracle cloud helps illycaffè deliver ‘world’s best coffee’. retrieved from https://www.oracle.com/pl/customers/applications/illy-caffe/ on may 4, 2023. plattfaut, r., & borghoff, v. (2022). robotic process automation: a literature-based research agenda. journal of information systems, 36(2), 173-191. https://doi.org/10.2308/isys-2020-033 rymarczyk, j. (2020). technologies, opportunities and challenges of the industrial revolution 4.0: theoretical considerations. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 185-198. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080110 sharif, m.m., & ghodoosi, f. (2022). the ethics of blockchain in organizations. journal of business ethics, 178(4), 1009-1025. https://doi.org/10.1007/s10551-022-05058-5 sieja, m., & wach, k. (2019). the use of evolutionary algorithms for optimization in the modern entrepreneurial economy: interdisciplinary perspective. entrepreneurial business and economics review, 7(4), 117-130. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070407 silic, m., marzi, g., caputo, a., & bal, p.m. (2020). the effects of a gamified human resource management system on job satisfaction and engagement. human resource management journal, 30(2), 260-277. https://doi.org/10.1111/1748-8583.12272 smutny, p. (2022). learning with virtual reality: a market analysis of educational and training applications. interactive learning environments, 1-14. https://doi.org/10.1080/10494820.2022.2028856 sørensen, j.b. (2002). the strength of corporate culture and the reliability of firm performance. administrative science quarterly, 47(1), 70-91. https://doi.org/10.2307/3094891 sun, h. (2020). global social media design: bridging differences across cultures: oxford university press. https://doi.org/10.1093/oso/9780190845582.001.0001 tang, g., chen, y., van knippenberg, d., & yu, b. (2020). antecedents and consequences of empowering leadership: leader power distance, leader perception of team capability, and team innovation. journal of organizational behavior, 41(6), 551-566. https://doi.org/10.1002/job.2449 uipath. (2021). uber coordinates global operations with help from uipath rpa. retrieved from https://www.uipath.com/resources/automation-case-studies/uber-maintains-global-infrastructure-builton-rpa. on may 4, 2023. van dis, e.a., bollen, j., zuidema, w., van rooij, r., & bockting, c.l. (2023). chatgpt: five priorities for research. nature, 614(7947), 224-226. https://doi.org/10.1038/d41586-023-00288-7 wach, k., duong, c.d., ejdys, j., kazlauskaitė, r., mazurek, p., korzynski, p., paliszkiewicz, j., & ziemba, e. (2023). the dark side of generative artificial intelligence: a critical analysis of controversies and risks of chatgtp. entrepreneurial business and economics review, 11(2) , 7-30. https://doi.org/10.15678/eber.2023.110201 wong, k.k.k. (2013). partial least squares structural equation modeling (pls-sem) techniques using smartpls. marketing bulletin, 24(1), 1-32. https://doi.org/10.3390/books978-3-0365-2621-8 wu, y., & zhang, y. (2022). an integrated framework for blockchain-enabled supply chain trust management towards smart manufacturing. advanced engineering informatics, 51, 101522. https://doi.org/10.1016/j.aei.2021.101522 yue, c.a., thelen, p., robinson, k., & men, l.r. (2019). how do ceos communicate on twitter? a comparative study between fortune 200 companies and top startup companies. corporate communications: an international journal, 24(3), 532-552. https://doi.org/10.1108/ccij-03-2019-0031 18 | pawel korzynski, andrzej krzysztof kozminski, anna baczynska authors the contribution share of authors is equal and amounts to 1/3 for each of them. pawel korzynski associate professor at kozminski university (poland). habilitation in management (2018), ph.d. in economics (2007). visiting fellow at harvard university (2011-2013). his research interests include human resources management, leadership, and technology. correspondence to: prof. alk, dr hab. pawel korzynski, kozminski university, department of human resource management, ul. jagiellonska 59, 03-301 warszawa, poland, e-mail: pkorzynski@alk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6457-4965 andrzej krzysztof kozminski full professor at kozminski university (poland). professor of economics (1976), habilitation in economics (1968), ph.d. in economics (1965). his research interests include management and leadership. correspondence to: prof. dr hab. andrzej krzysztof kozminski, kozminski university, department of management, ul. jagiellonska 59, 03-301 warszawa, e-mail: kozmin@alk.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7499-3699 anna k. baczynska associate professor at kozminski university (poland). degree of habilitated doctor in management (2019), ph.d. in psychology (2007). her research interests include leadership, managerial competencies, and determinants of success in business. correspondence to: prof. alk dr hab. anna k. baczynska, department of human resource management, kozminski university, jagiellonska 57/59, 03-301 warsaw, poland, e-mail: abaczynska@kozminski.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5189-4487 acknowledgements and financial disclosure this study was supported by poland’s national science center (umo-2017/25/b/hs4/02393). the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution (cc by 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ published by krakow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2022-2024 by the ministry of education and science of the republic of poland in the framework of the ministerial programme “development of scientific journals” (rcn) on the basis of contract no. rcn/sp/0251/2021/1 concluded on 13 october 2022 and being in force until 13 october 2024. 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.06 forecasting the number of cases and deaths from covid-19 aldona migała-warchoł, monika pichla a b s t r a c t objective: the aim of this publication is to analyze the value of the number of new cases and deaths from covid-19 in selected european union countries: poland, france and belgium. research design & methods: data were collected from the on-line database: https://covid.ourworldindata.org/ data/owid-covid-data.xlsx, which demonstrate the daily number of new cases and deaths due to the covid-19 pandemic. the forecast was based on a linear trend function and a 7 -period moving average, using statistica 13 software. findings: the test results facilitated an evaluation of the diversity in the number of cases and the number of deaths in the assessed countries. implications & recommendations: from the obtained results, it can be concluded that the pandemic caused by the sars-cov-2 virus will end in 2021, about a year after the first case that appeared in europe, provided that the vaccines are also effective against the mutated form of the virus. implications & recommendations: based on the results obtained by china, where the pandemic ended after a year, it can be assumed that eu countries will also win the fight against covid-19 at a similar time provided that the vaccines are also effective against the mutated forms of the virus. this is indicated by the results of research obtained in this paper. however, it should be remembered that the pandemic is unpredictable and it is difficult to predict the values of variables for a longer period of time. contribution & value added: the article indicates the methods of combating covid-19 in selected countries of the european union. article type: research article keywords: epidemiology; covid-19; forecasting; trend function; moving average method jel codes: i12, i13, i14 received: 31 january 2021 revised: 15 march 2021 accepted: 18 march 2021 suggested citation: migała-warchoł, a., & pichla, m. (2021). forecasting the number of cases and deaths from covid-19 in belgium, france and poland. international entrepreneurship review, 7(1), 73-82. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0701.06 introduction the previous year has turned out to be the year of fighting the new and deadly virus. around the beginning of spring 2020, almost the whole europe has been affected with the novel coronavirus outbreak. the severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (sars -cov-2), which causes the disease called covid-19 was reported for the first time in wuhan, hubei province, china, in december 2019. since then, it has been spreading worldwide. due to the manifestation of a wide range of symptoms – from asymptomatic or mild to severe and deadly – this airborne virus has paralyzed the whole world (esakandari et al., 2020). world health organization (who) declared the pandemic on 11th march 2020 (chun, baek, & kim, 2020). the pandemic has brought about many changes in the lives of europeans as well as those of other continents. coronaviruses are enveloped, positive-sense single‐stranded rna viruses that infect humans, but also a wide range of animals. coronaviruses were first described in 1966 by tyrell and bynoe, who cultivated the viruses from patients with common colds (tyrrell & bynoe, 1966). based on their morphology as spherical virions with a core shell and surface projections resembling a so lar corona, international entrepreneurship review ri e 74 | aldona migała-warchoł, monika pichla they were termed coronaviruses (from latin: corona = crown) (velavan & meyer, 2021). among the seven subtypes of coronaviruses that can infect humans, the beta‐coronaviruses may cause severe disease and fatalities, whereas alpha‐coronaviruses c ause asymptomatic or mildly symptomatic infections. sars‐cov‐2 belongs to the b lineage of the beta‐coronaviruses and is closely related to the sars‐cov virus (bedford & hodcroft, 2021; zhou et al. 2020). coronaviruses are common and cause variety of diseases, mainly respiratory, hepatic, enteric and neurological. the world has been already two times hit by the epidemic of coronaviruses – severe acute respiratory syndrome coronavirus (sars-cov) in 2003, with fatality rate of 10% and middle east respiratory syndrome coronavirus (mers-cov) in 2012, with 40% morbidity (jiang et al., 2020). the aim of this publication is to forecast the value of the number of new cases and deaths from covid-19 in three selected european union countries: poland, france and belgiu m. we will make a prognosis of the number of new cases and covid -19-related deaths in belgium, france and poland. moreover, in the article were compared the stringency indexes of selected european countries at the time of the onset of the peaks and with the overall impact of covid-19 on the number of new cases and covid-19-related deaths. the article starts with the literature review (on the impact on the pandemic of the economy as well as on the coronavirus itself), which is followed by the material and me thods section explaining the applied research methodology. the main part of the article is included in the empirical findings section. the article ends with the final conclusions. literature review the scientific literature emphasizes the fact that, unlike previous crises, the covid-19 crisis has many dimensions. in order to limit the spread of the pandemic, the governments of countries decided to confine millions of people to their homes (kinnunen et al., 2021), which turned out to be an effective way to slow down the increase in few infections, but it brought significant economic costs, such as a collapse of many enterprises or the depletion of a large part of societies destitute (żak & garncarz, 2020). the current pandemic is very challenging for the whol e economy (lipkind, & kitrar, 2021), for its sectors and industries (marona & tomal, 2020) or for businesses, especially family firms (marjański & sułkowski, 2021). at first, it was hard for everyone to believe that life could change like this in the conte xt of fighting the virus. however, the immediate spread of sars-cov-2 has forced many countries to shut down in order to curb the pandemic. a broad spectrum of governments’ responses has been ob‐ served. the most common restrictions include travel bans, proh ibition of gatherings, closing of schools and other public places e.g., cinemas, shopping centres, gyms etc., as well as contact tracing and subjecting people to quarantine (cheng et al., 2020). for example, the polish government introduced restrictions on economic activity, as well as in the social life of the inhabitants of poland. of course, there have been changes in these restrictions. the following restrictions related to covid-19, called the ‘first lockdown’, have been introduced in poland. the stages of changes in the restrictions during the first lockdown in poland are listed in table 1. during the second lockdown in poland (from november 7, 2020), the following restrictions were introduced: − cinemas, theatres, museums and other cultural institutions have been closed, − hotel facilities are available only to people on business trips, − distance learning for children in grades 1-3 has been introduced, − in stores up to 100 m2, trade can be carried out in the following way, there may be 1 person per 10 m2, and in stores over 100 m2, 1 person per 15 m2, − shops in shopping malls are closed, except for grocery and service shops, i.e., pharmacies and drugstores, − a ban on meetings and events has been introduced, − 1 person per 15 m2 may stay in churches. forecasting the number of cases and deaths from covid-19 | 75 table 1. stages of changes in the restrictions during the first lockdown in poland dimension stage i stage ii stage iii stage iv economic activity new rules in trade and services (up to 100 m2 – 4 people for 1 cash desk, over 100 m2 1 person for 15 m2). opening diy stores on weekends. opening hotels and other accommodation facilities. gastronomy – stationary with restrictions, opening of hairdressing salons and beauty salons, opening stores in shopping malls. opening massage salons and solariums. allowing the activities of gyms and fitness clubs. social life lack of possibility to move for recreational purposes (social distance and covering the face). forbidden access to forests, parks, and playgrounds. religious worship 1 person per 15 m2. exclusion from restrictions on the movement of non-adult persons over the age of 13. opening some cultural institutions: libraries, museums and art galleries. sports events for up to 50 people (in open space without audience participation) organization of childcare in nurseries, kindergartens and in school grades 1-3 – determined max. number of children in the room. theatres and cinemas under the new sanitary regime. source: own study. there has been and still is, a considerable diversity between adapted measures and time when they were put into place, thus there is a number of reasons why some countries have been more severely affected than others. the government stringency index (gsi) is an index that demonstrates the strictness of government approach to covid-19. it is a composite measure of nine metrics i.e., school and workplace closures, restrictions on public gatherings and cancellation of public events, public transport shutdown, stay-home requirements and restrictions on internal and international movements, and public information campaigns (ritchie et al., 2020). the indexes are presented in table 2. table 2. comparison of the gsi in selected eu countries at crucial periods of the coronavirus pandemic variable belgium gsi be france gsi fr poland gsi pl first confirmed case 04/02 11.1 24/01 11.1 04/03 11.1 ban of gatherings >1000 people 10/03 19.44 10/03 43.98 10/03 25 closure of public spaces 12/03 23.15 12-13/03 43.98 12/03 41.67 only necessary everyday activities 17/03 50.93 17/03 87.96 25/03 57.41 closed borders to non-essential travel 20/03 81.48 17/03 87.96 09/04 83.33 mandatory masks 12/08 58.33 28/08 48.15 16/04 83.33 days to lockdown from the first case 42 – 53 – 21 – first peak 15/04 81.48 18/04 87.96 11/04 83.33 second wave onset 04/09 52.78 18/07 46.3 09/09 36.11 second peak 31/10 56.48 3/11 78.7 11/11 71.3 source: (ritchie et al., 2020). nevertheless, these are only the examples of undertaken measures to slow down the spread of the virus. it is very important to emphasize that this scenario will happen again in the future – we have been warned twice – as aforementioned, once in 2003 and then in 2012. researchers are able to select viruses with potential to cause a pandemic, namely nipah virus (luby, 2013), h7n9 influenza a virus (cdc 018) and others (fernandez-montero et al., 2020). 76 | aldona migała-warchoł, monika pichla research methodology data were collected from the on-line database: https://covid.ourworldindata.org/data/owid-coviddata.xlsx, which demonstrate the daily number of new cases and deaths due to the covid -19 pandemic. the forecast was based on a linear trend function and a 7 -period moving average, using statistica 13 software. the following methods were used in the article – linear trend function and moving average (hydzik & sobolewski, 2007; zeliaś, wanat & pawełek, 2020). the least squares method was used to estimate the parameters of the linear trend function. for the moving average, a 7-period moving average was used to predict new covid-19 cases and new deaths in three selected european countries. the analysis shows that the number of new cases is time-dependent for each country. the daily increase in the number of cases for poland is 59 ± 4, for france 80 ± 5, while for belgium the increase is 21±2. the trend matching coefficient for poland was 48%, france 42%, and for belgium 26%. the coefficient of determination r2 is relatively high in relation to the data for poland and france, while it is unsatisfactory in the case of belgium. this may be due to relatively mild disease peaks in poland and france, while the sharp increase in cases, reaching as much as 18,000 in belgium. the parameters of the trend function were estimated using the least squares method for three selected european union countries – poland, france and belgium. on their basis, forecasts for subsequent periods were made (the obtained results are presented in table 3). there was also calculated the differentiation of countries in terms of the number of new cases with the use of descriptive statistics – standard deviation and the coefficient of variation. for all three countries, the coefficient of variation is very high and amounts to 171%, 152 % and 172%, respectively for poland, france and belgium. the analysis of the increase in the number of deaths shows that the number of new deaths is timedependent only for poland. the daily increase in the number of people who died for poland is 1 ± 1. due to the lack of correlation between the increase in the number of deaths in france and belgium, the forecast was calculated on the basis of a 7-period moving average. the results are shown in table 3. there were calculated also statistical measures describing the number of new deaths in the eu countries: poland, france and belgium. for all three countries, the coefficient of variability is very high and amounts to 171%, 123% and 126%, respectively for poland, france and belgium. results and discussion the results of forecasts of the number of new cases for the next 3 periods (days) for individual countries are presented in table 3. the forecast results were obtained on the basis of the linear trend and with the use of a 7-period moving average. first, the number of new cases of covid-19 was predicted, followed by the number of deaths. figures 1, 2 and 3 show the results for three european union countries: poland, france and belgium. the results of the forecasts of the number of new deaths for the next 3 periods (days) for individual countries are presented in table 4. figures 4, 5 and 6 show the results for three european union countries: poland, france and belgium. table 3. country-specific covid-19 new cases results methods period poland france belgium forecast based on a linear trend function – prepared in the statistica 13 program day 1 12624,08 20817,08 5379,85 day 2 12683,17 20897,46 5401,39 day 3 12742,26 20977,83 5422,92 forecast based on a moving average day 1 4106,02 6266,12 1144,78 day 2 2730,31 4023,71 724,35 day 3 1362,47 2040,10 361,22 source: own study. forecasting the number of cases and deaths from covid-19 | 77 table 4. country-specific covid-19 death forecast results methods period poland france belgium forecast based on a linear trend function – prepared in the statistica 13 program day 1 266,54 246,12 59,97 day 2 267,8 246,37 59,94 day 3 269,05 246,63 59,90 forecast based on the moving average method day 1 155,61 166,14 42,27 day 2 103 107,71 26,9 day 3 51,31 53,63 13,12 source: own study. figure 1. forecast of new covid-19 cases for poland based on a 7-period moving average source: own elaboration. figure 2. forecast of new covid-19 cases for france based on a 7-period moving average source: own elaboration. new cases pl 7-period moving average new cases pl 1 13 25 37 49 61 73 85 97 109 121 133 145 157 169 181 193 205 217 229 241 253 265 277 289 -2000 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 22000 24000 26000 28000 new cases fr 7-period moving average new cases fr 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295 309 323 -10000 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 78 | aldona migała-warchoł, monika pichla figure 3. forecast of new covid-19 cases for belgium based on a 7-period moving average source: own elaboration. in the following figures there are figures presenting the results of the forecast of new deaths due to covid-19 for three european union countries: poland, france and belgium. figure 4. forecast of new deaths due to covid-19 for poland based on a 7-period moving average source: own elaboration. new cases be 7-day moving period new cases be 1 13 25 37 49 61 73 85 97 109 121 133 145 157 169 181 193 205 217 229 241 253 265 277 289 -2000 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 new deaths pl 7-period m oving average new deaths pl 1 13 25 37 49 61 73 85 97 109 121 133 145 157 169 181 193 205 217 229 241 253 265 277 -100 0 100 200 300 400 500 600 forecasting the number of cases and deaths from covid-19 | 79 figure 5. forecast of new covid-19 deaths for france based on a 7-period moving average source: own elaboration. figure 6. forecast of new covid-19 deaths for belgium based on a 7-period moving average source: own elaboration. moreover, the data show that poland had the quickest response to covid-19 among other studied countries with just 21 days from the first case to full lockdown, comparing to 42 days and 53 days for belgium and france, respectively. one of the reasons of the second wave of the novel coronavirus pandemic was loosening the restrictions, whereas the gsi equalled 52.78, 46.3 and 36.11 for belgium, france and poland, respectively. governments to regain control over the spread of sars-cov-2 have implemented restrictions one more time. the most stringent country during the second peak was france and the less one was belgium. new deaths fr 7-period moving average new deaths fr 1 14 27 40 53 66 79 92 105 118 131 144 157 170 183 196 209 222 235 248 261 274 287 300 -200 0 200 400 600 800 1000 1200 new deaths be 7-period moving average new deaths be 1 13 25 37 49 61 73 85 97 109 121 133 145 157 169 181 193 205 217 229 241 253 265 277 -50 0 50 100 150 200 250 300 350 80 | aldona migała-warchoł, monika pichla conclusions the article presents the results of the forecast, which made it possible to estimate the values of new cases and the number of deaths caused by the sars-cov-2 virus in selected european union countries: belgium, france and poland. the forecast results were obtained on the basis of the linear trend and with the use of a 7-period moving average. moreover, in the article were compared the values of the stringency index of selected european countries at the time of the onset of the peaks and with the overall impact of covid-19 on the number of new cases and covid-19-related deaths. the increase in the number of new cases was similar for all three countries, with the most similar increase in cases between poland and france (table 3). in the case of the increase in deaths due to covid-19, poland stood out comparing to other countries – france and belgium had two peaks in the number of deaths, which corresponds to two waves of th e disease – the first in the first quarter of 2020 and the second at the turn of the third and fourth quarter 2020. in the case of poland, the aforementioned restrictions introduced at the beginning of the pandemic allowed to avoid infections and deaths caused by the sars-cov-2 virus. therefore, the coefficient of variation for poland is much higher than for france and belgium. based on the results obtained by china, where the pandemic ended after a year, it can be assumed that eu countries will also win the fight against covid-19 at a similar time. from the obtained results, it can be concluded that the pandemic caused by the sars-cov-2 virus will end in 2021 in the analysed countries, about a year after the first case that appeared in europe, provided that the vaccines are also effective against the mutated form of the virus. summing up, it should be emphasized that the forecasting is erroneous and the values never obtained can be considered 100% certain. the data are difficult to interpret because they are often incomplete and released with a significant delay. furthermore, the analysis can be unclear and unreliable due to the differences between specific country covid-19 testing regimes. another issue that should be noted is the fact that eu governments should allocate more resources to health protection and improving the living conditions of the inhabitants of the european union countries [migała-warchoł & sobolewski, 2020). in further studies which aim will be the analysis of the results of the third wave caused by the sars-cov-2 virus is planned to use the sir model. references bedford, t. & hodcroft, e. (2021). phylogeny of sars‐like betacoronaviruses including novel coronavirus (ncov). gisaid global initiative on sharing all influenza data. retrieved from https://nextstrain.org/groups/blab/sars-like-cov on 13 january 2021. cdc (2018). asian lineage avian influenza a(h7n9) virus. last reviewed on december 7, 2018. centers for disease control and prevention, national center for immunization and respiratory diseases (ncird). retrieved from https://www.cdc.gov/flu/avianflu/h7n9-virus.htm on 1 february 2021. cheng, c., barceló, j., hartnett, a. s., kubinec, r., & messerschmidt, l. (2020). covid -19 government response event dataset (coronanet v.1.0). nature human behaviour, 4(7), 756-768. https://doi.org/10.1038/s41562-020-0909-7 chun, j.y., baek, g., & kim, y. (2020). transmission onset distribution of covid-19. international journal of infectious diseases. ijid, vol. 99, 403-407. the official publication of the international society for infectious diseases. https://doi.org/10.1016/j.ijid.2020.07.075 esakandari, h., nabi-afjadi, m., fakkari-afjadi, j., farahmandian, n., miresmaeili, s. m., & bahreini, e. (2020). a comprehensive review of covid-19 characteristics. biological procedures online, 22, 19. https://doi.org/10.1186/s12575-020-00128-2 fernandez-montero, j. v., soriano, v., barreiro, p., de mendoza, c., & artacho, m. á. (2020). coronavirus and other airborne agents with pandemic potential. current opinion in environmental science & health, 17, 4148. https://doi.org/10.1016/j.coesh.2020.09.001 hydzik p., sobolewski m. (2007). komputerowa analiza danych społeczno-gospodarczych. rzeszów: oficyna wydawnicza politechniki rzeszowskiej. forecasting the number of cases and deaths from covid-19 | 81 jiang, f., deng, l., zhang, l., cai, y., cheung, c. w., & xia, z. (2020). review of the clinical characteristics of coronavirus disease 2019 (covid-19). journal of general internal medicine, 35(5), 1545-1549. https://doi.org/10.1007/s11606-020-05762-w kinnunen, j., georgescu, i., hosseini, z., & androniceanu, a.-m. (2021). dynamic indexing and clustering of government strategies to mitigate covid-19. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 7-19. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090201 lipkind, t., & kitrar, l. (2021). the relationship of economic sentiment and gdp growth in russia in light of the covid-19 crisis. entrepreneurial business and economics review, 9(1), 7-29. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090101 luby s. p. (2013). the pandemic potential of nipah virus. antiviral research, 100(1), 38-43. https://doi.org/10.1016/j.antiviral.2013.07.011 marjański, a., & sułkowski, ł. (2021). consolidation strategies of small family firms in poland during covid-19 crisis. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 167-182. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090211 marona, b., & tomal, m. (2020). the covid-19 pandemic impact upon housing brokers’ workflow and their cli‐ ents’ attitude: real estate market in krakow. entrepreneurial business and economics review, 8(4), 221-232. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080412 migała-warchoł a., sobolewski m., (2020). the influence of the economic situation on the socio-economic development in the european union countries by means of the modified hdi index, proceedings of the 3rd annual conference ‘technology transfer: innovative solutions in social sciences and humanities’, 30 april 2020 tallinn, estonia, 28-31. ritchie, h., ortiz-ospina, e., beltekian, d., mathieu, e., hasell, j., macdonald, b., giattino, ch., appel, c., & roser, m. (2020). policy responses to the coronavirus pandemic. research and data. retrieved from https://ourworldindata.org/policy-responses-covid on 9 january 2021. szostak, m, & sułkowski, ł. (2021). identity crisis of artists during the covid-19 pandemic and shift towards entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 9(3). ahead-of-print. tyrrell, d. a., & bynoe, m. l. (1966). cultivation of viruses from a high proportion of patients with colds. lancet (london, england), 1(7428), 76-77. https://doi.org/10.1016/s0140-6736(66)92364-6 velavan, th.p., & meyer, ch.g. (2021). the covid‐19 epidemic (nih.gov) [accessed on-line: 08/01/2021] żak, m., & garncarz, j. (2020). economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic in selected european union countries. international entrepreneurship review, 6(4), 21-34 https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.02 zeliaś a., wanat s., pawełek b. (2020). prognozowanie ekonomiczne. pwn: warszawa zhou, p., yang, xl., wang, xg. et al. (2020). a pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. nature, 579, 270-273. https://doi.org/10.1038/s41586-020-2012-7 82 | aldona migała-warchoł, monika pichla authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. aldona migała-warchoł phd in economics, assistant professor at the quantitative methods department, rzeszow university of technology in poland. her main scientific interests concern the application of statistical analysis methods (including multidimensional statistical analysis) in aspects related to issues of quality and standard of human life (using survey data, measured on weak scales and data from stat istical reports, measured on strong scales). recently, her scientific interests cover the modelling of socio -economic development and its determinants in the european union countries. correspondence to: dr aldona migała-warchoł, quantitative methods department, rzeszow university of technology, al. powstańców warszawy 12, 35-959 rzeszów, poland, e-mail: amigala@prz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9756-3402 monika pichla phd student in biology, rzeszów university, poland. her main scientific interests involve the screening for novel anticancer and neurodegenerative drugs and their future application in medicine. privately, she is interested in the news of pharmaceutical industry and in clinical psychology. correspondence to: mgr monika pichla, laboratory of analytical biochemistry, institute of food technology and nutrition, college of natural sciences, rzeszow university, ul. zelwerowicza 4, 35-601 rzeszów, poland, e-mail: monika.pichla@outlook.com orcid http://orcid.org/0000-0001-7469-260x acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. a special appreciation goes to prof. dr hab. tadeusz grabiński for his support and guidelines. conflict of interest the authors declare that there is no conflict of interest regarding the publication of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-05-04-10-pp163-1954-lach 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.10 the financing structure of companies of the visegrad group countries in the years 2005-2014 katarzyna łach a b s t r a c t objective: the main aim of the article is to compare the financing structure of companies of the visegrad group countries in the years 2005-2014, that is in the period before, during and after the global financial crisis. research design & methods: the paper investigates the structure of financing enterprises operating in the visegrad group countries in the years 2005-2014. in the analysis several financial ratios were calculated and analysed, presenting the capital structure and sources of financing companies. findings: in spite of the fact that the overall level of debt differs in analysed countries, trends in the shaping of the share of debt ratio were similar in individual countries. the strongest relationship between the ratios concerning enterprises in individual countries was observed in the analysis of the share of financial surplus of the firms and the scope of use of trade liabilities. the weakest in the level of financing with bank credits (long-term and short-term). contribution & value added: research into determinants of the financing structure of companies takes a number of factors into consideration, among which the condition of economy is undoubtedly important. therefore the research included in the paper follows changes in companies’ financing structure in the aspect of a financial crisis. additional a detailed comparative analysis was conducted concerning the financing structure of the visegrad group countries. article type: research article keywords: capital structure; determinant of capital structure; debt ratio; bank credits; self-financing; financial crisis jel codes: g32, g01, g380 article received: 23 november 2019 article accepted: 24 december 2019 suggested citation: łach, k. (2019). the financing structure of companies of the visegrad group countries in the years 2005-2014. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 163-177. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.10 international entrepreneurship review ri e 164 | katarzyna łach introduction managing the financing structure of an enterprise is still one of most often discussed but at the same time one of the most controversial issues of the contemporary finance. the aim of shaping the appropriate capital structure is primarily the maximisation of the profitability of equity and the firm’s market value (maślanka, 2007, p. 521). however, it should be emphasized that the choice of appropriate sources of financing, in proper proportions, favours the maintenance of financial liquidity, reduces operating expenses and risk. research into determinants of the financing structure of companies takes a number of factors into consideration, among which the condition of economy is undoubtedly important. this paper investigates the structure of financing enterprises operating in the visegrad group countries, thus also in poland, the czech republic, slovakia and hungary. the research period included the years 2005-2014, therefore, the period comprises three precrisis years 2005-2007, two years of the global financial crisis, and five years 2010-2014, which can be called the period of overcoming the crisis. the research used data from the amadeus database which includes the basic data from financial statements of more than 20 million enterprises all over europe, which are adapted to one universal format enabling comparisons between countries. the main aim of the research undertaken was to compare the structure of the sources of financing enterprises, in which attention was paid to two important issues. firstly, an attempt was made to check similarities and differences in the structure of financing enterprises of the studied countries. secondly, visible changes were sought in the structure of the sources of financing enterprises, which could be the consequence of the financial crisis taking place in the analysed period. in the conducted analysis several financial ratios were calculated and analysed, depicting the capital structure and sources of financing companies. the following relationships were taken into consideration: (i) debt ratio measured by total liabilities to balance sheet total, (ii) share of long-term bank credits in balance sheet total, (iii) share of shortterm bank credits in balance sheet total, (iv) share of trade liabilities in balance sheet total, and (v) share of net cash flow (net profit + amortisation) in balance sheet total. in the first place, those ratios were calculated for all the enterprises which for the studied years revealed the needed values, and then, in the division into the studied countries, the mean value and the median of individual ratios were calculated. literature review as it was indicated above, the main research aim of this paper is to compare the financing structure of enterprises operating in the countries of so-called visegrad group. in the past, the countries had a similar economic system, since 1990 they have changed their political and economic system, and since 1 may 2004 they have become the european union members. thus, enterprises which will be analysed conduct their activities in different countries, but at the same time they are countries which are characterised by geographical proximity, cultural and economic similarity, as well as common interests arising from belonging to the same region (grabia, 2014, p. 36). accordingly, one could think that the financing structure of firms from these countries should be similar. the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 165 yet, on the other hand, findings of numerous research into financing enterprises in the international approach prove the existence of factors specific for a given country and influencing the capital structure of enterprises. the factors are of macroeconomic and institutional character. they determine benefits and costs of using various sources of financing in individual countries. they are called the capital structure determinants at the level of the state, and first of all they include (lisińska, 2015, p. 213): − legal system, − tax system, − creditor protection level, − level of the development of financial markets, − level of the development of the banking sector, − inflation rate, − gdp growth, − ratio of listed companies’ capitalisation to gdp, − information asymmetry costs, − agency costs. however, it should be emphasized that there is no agreement among researchers as to the problem of the extent to which the above factors actually influence the capital structure of firms in individual countries. due to the above postulates, a detailed analysis was conducted in the paper concerning the financing structure of the studied polish enterprises, as well as the comparative analysis of this structure between counties. the other aim of the conducted research was to follow changes in companies’ financing structure in the aspect of a financial crisis. therefore, prior to the commencement of the research, scientific papers and reports on the impact of a crisis on the financial situation of enterprises were analysed. in the majority of those sources it is indicated that one of the first symptoms of a crisis, a financial crisis in particular, taking its toll on the activities of enterprises, is limiting possibilities to acquire capitals, reducing their availability (ostrowska & cymek, 2012; kaliszczak & urban, 2011, p. 199; antczak & starczewska-krzysztoszek, 2009) uncertainty on financial markets and in banks is the reason for which it is more difficult to acquire external financing, including the fact that first of all the possibilities to finance with a bank credit decrease (leicht, 2011, p. 47). such a fact should be reflected in a decreased scope of financing firms with a bank credit. therefore, to analyse the structure of the sources of financing in more detail, changes in debt from bank credits were analysed. another symptom of a crisis is a decrease in demand, which is manifested in firms in a decline of production, sales, and leads to the worsening of the financial situation primarily in the area of profitability and financial liquidity (gryko, 2013, p. 123). moreover, the consequence of such a situation are payment gridlocks increasing in the enterprises sector, which lead to the growth of the debt level of business entities. when attempting to verify this thesis, the scope of using trade credits (trade liabilities) was analysed to check whether we can talk about increasing payment gridlocks arising from financial problems in enterprises. a possible increase in financing with trade liabilities may be also a result of 166 | katarzyna łach an insufficient access to bank credits and loans (iwin-garzyńska, 2010, p.48). in such a situation companies could in a way force longer payment terms from suppliers, treating a trade credit as a substitute of a bank credit (marzec & pawłowska, 2011, p.36). a symptom of the worsening of the financial situation of enterprises during a crisis is also lower profitability, reduced possibilities to finance a firm’s activity from retained earnings. in order to study the scope of so-called self-financing of enterprises, the ratio of financial surplus to balance sheet total was investigated (maślanka, 2012, p.218). material and methods the main aim of the article is to compare the financing structure of companies of the visegrad group countries in the years 2005-2014, that is in the period before, during and after the global financial crisis. the article investigates the structure of financing enterprises operating in the visegrad group countries in the years 2005-2014. in the analysis several financial ratios were calculated and analysed, presenting the capital structure and sources of financing companies. for the purpose of the analysis the statistical data was taken from the amadeus database. results and discussion the analysis of the ratios of the financing structure of companies of the visegrad group countries in the study of companies’ financing structure firstly debt ratio, and secondly a few other ratios depicting the scale of the use of various sources to finance company activities were used. for this purpose, the share of long-term and short-term bank credits, trade liabilities and generated financial surplus in financing (liabilities) were investigated. below, in the subsequent tables, mean values of the ratios described above are shown for enterprises from individual countries. table 1 and figure 1 show medians and mean values of debt ratio in enterprises from the studied countries. table 1. mean values and medians of debt ratio in the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) country measure 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland mean 52.3 52.2 51.7 52.4 51.3 52.2 52.7 51.7 49.3 45.6 median 52.2 51.6 51.0 51.4 49.8 50.9 51.3 50.0 47.5 43.9 czech republic mean 58.7 58.8 58.2 57.1 57.1 57.7 57.4 56.6 55.6 51.6 median 58.2 58.4 57.5 55.8 54.7 54.9 54.2 52.3 51.3 47.2 hungary mean 57.5 52.6 53.4 55.1 57.5 59.8 60.6 65.0 57.2 56.7 median 52.1 52.4 51.1 51.0 50.3 51.4 51.4 52.5 50.1 48.7 slovakia mean 66.5 66.0 65.7 65.8 68.7 70.8 72.3 73.3 73.2 69.7 median 69.1 68.3 67.6 67.4 69.2 70.5 71.8 72.7 71.5 67.5 source: own elaboration based on data from the amadeus database. by far the most indebted in the studied years were slovak enterprises. the lowest level of debt concerned polish businesses. it should be emphasized that in the majority the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 167 of cases the mean value of the ratio is higher than the median and the difference is higher each year. it means that the majority of the studied enterprises are characterised by lower debt than the mean for the studied group. figure 1. mean values and medians of debt ratio in the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. in addition, insofar as the share of foreign capitals in financing firms in poland dropped in almost all the years, in slovakia the share went up in a significant part of the analysed years. only the last studied year, 2014, brought a marked reduction of foreign capitals in slovak enterprises. a more thorough analysis of the debt level of the firms leads to the conclusion that the percentage of firms indebted to the greatest extent (80-100%) and in more than 100% is two to three times higher in slovak enterprises than in polish firms. in enterprises in hungary the median of debt ratio is similar to polish entities. until 2012 it is stable, that is about 50%, and then in 2013-2014 it decreases significantly. however, what is interesting is that the shaping of the average debt level in hungarian firms is totally different. after a rapid drop in the ratio in 2006, a long period, lasting as long as until 2012, of the growth of debt begins. the mean value declines only in the last two years. as for the czech republic, enterprises operating in that country have an average debt level in comparison with the remaining countries. the way of the shaping of the mean and median value of the described ratio in slovak firms is very similar to trends occurring in polish enterprises. the debt of czech firms is, however, higher by a few percentage points. when attempting to compare mean and median values of debt ratio in all the countries, we can find out that in the (whole) studied period the debt dropped in companies of all the countries except for slovakia. the median of the ratio generally decreased in polish, czech and hungarian firms. the mean value slightly declined in polish and czech entities, whereas in firms in slovakia and in hungary it went up until 2012 and in the last two years it started to decline visibly. the second studied ratio was the share of long-term credits in financing enterprises. mean and median values of the ratios in enterprises of the studied countries are shown below (table 2, figure 2). 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 mean 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 median poland chech republic hungary slovakia 168 | katarzyna łach table 2. mean values and medians of the ratio of the share of long-term bank credits in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) country measure 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland mean 10.7 11.4 12.4 13.6 14.1 13.6 13.5 13.3 13.1 12.2 median 8.5 8.8 9.5 10.0 10.6 10.1 10.2 10.1 9.9 9.3 czech republic mean 14.8 14.2 14.0 14.9 14.9 13.6 13.4 11.9 13.6 15.3 median 6.2 5.6 5.2 5.5 11.7 10.6 10.4 8.7 10.4 12.4 hungary mean 12.2 11.2 12.3 13.2 13.4 11.9 12.0 11.9 13.0 13.0 median 8.5 8.4 8.7 9.9 9.9 8.9 8.2 8.5 10.4 10.8 slovakia mean 15.3 14.3 14.4 14.3 14.4 14.0 13.3 13.8 13.7 14.3 median 12.6 12.0 11.8 10.6 11.7 10.8 10.8 10.4 10.8 11.4 source: own elaboration based on data from the amadeus database. figure 2. mean values and medians of the ratio of the share of long-term bank credits in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. the level of the use of long-term bank credits in financing enterprises in the analysed countries fluctuated a lot. as in the case of total debt, those were slovak firms which used long-term credits to the greatest extent. only in single years the share of those credits was higher in czech firms. it should be added that the mean and the median of the ratio in enterprises in slovakia was most stable. what can be seen here is generally a decreasing trend in the first period (except for the growth in 2009), and then a greater level of the use of those financing sources in the last years of the analysis (mostly 2012-2014). in general, long-term bank credits were used to the least extent by hungarian firms. the share of those capitals went up significantly in enterprises in hungary until the crisis, that is 2009, and then rapidly decreased and stayed on the lower level until 2012-2013. only then the share of long-term bank credits increased. the scale of the use of long-term credits in polish enterprises was average in comparison with the remaining countries. in the shaping of this ratio one can see a similar trend as in hungarian firms, but in poland we cannot see such a great collapse after 2009. it is true that a downward trend in the share of the discussed capitals in the financing of firms 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 mean 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 median poland chech republic hungary slovakia the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 169 began but the changes were much smoother. besides, in hungarian firms the last 2-3 years brought again a visible growth of the “interest” of enterprises in a long-term credit, and in polish firms the share of those capitals decreased until the end of the studied period. the greatest changes in the mean and median level of the engagement of longterm credits in financing of firms took place in the czech republic. the incremental growth of the median of the ratio in 2009 even raises some doubts (as to the correctness of data). using the calculated mean of the ratio we can say that until 2012 the significance of long-term credits in financing czech enterprises decreased, except for the an increase in the years 2008-2009, whereas the scale of the use of those credits in the last two years increased significantly. as the summary of the above we can add that when comparing the last studied year with the first one it was found that in three of the four countries, namely in poland, the czech republic and in hungary, the share (mean and median) of long-term credits increased, and only in slovakia it decreased. the next analysed source of financing are short-term bank credits. their shaping (mean values and medians) in the studied firms are presented in table 3 and in figure 3. table 3. mean values and medians of the ratio of the share of short-term bank credits in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) country measure 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland mean 10.6 10.4 10.8 11.1 11.3 11.1 11.3 11.7 11.2 11.0 median 8.9 8.5 8.9 9.0 9.0 9.1 9.1 9.6 9.1 9.2 czech republic mean 13.3 13.6 13.8 15.4 15.5 14.5 14.5 14.8 14.6 14.3 median 10.9 11.0 11.1 12.4 12.4 11.3 11.5 11.7 11.7 11.6 hungary mean 15.2 12.5 13.4 13.7 14.9 14.1 14.2 13.3 11.8 10.6 median 11.6 10.0 10.5 10.8 11.4 10.9 10.7 10.2 8.7 7.7 slovakia mean 13.0 12.7 13.5 14.4 15.7 15.3 16.1 15.5 15.6 16.3 median 10.6 9.9 11.1 11.6 11.8 12.0 12.3 11.6 11.7 12.3 source: own elaboration based on data from the amadeus database. slovak enterprises used short-term credits to the greatest extent. only during a few years a higher share was marked in czech firms. the mean share of short-term banks credits in firms in slovakia generally went up in the studied period. it was observed that only in 2010 and 2012 the values dropped slightly. in the whole analysed period the share of the described capitals increased by over 3 percentage points. the median of the ratio shaped similarly. the smallest extent of the use of short-term credits took place in firms in poland. the share did not change much in the studied years, however a slight upward trend can be seen here. the significance of working capital loans in polish firms dropped in 2010 and it dropped in the two last years of the analysis, namely 2013-2014. the share of short-term credits changed more in czech enterprises. in general, the debt arising from that in the firms in this country was a bit lower than in slovakia and higher than in poland. it can be seen that since the crisis, that is until 2009, the significance of working capital loans in the liabilities of firms increased, and in 2010 it significantly decreased. since then it stayed on quite a stable level. 170 | katarzyna łach figure 3. mean values and medians of the ratio of the share of short-term bank credits in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. the biggest changes in the shaping of the mean and median value of the share of short-term credits in the financing of firms took place in hungary. here, after a drop in the share in 2006 a several -year-growth of the share of working capital credits took place. that was the situation in 2009. after that, the trend reversed and the share of the discussed sources of financing decreased significantly year by year. on the above charts it can be also seen that only in hungary in the whole studied period there was a significant drop in the engagement of short-term credits in financing enterprises (by about 4 percentage points). the share of those capitals in enterprises of the remaining countries increased slightly. an important source of financing, in addition to the bank source of debt financing of enterprises, are trade liabilities. table 4 and figure 4 compare the ratios showing their share in financing enterprises of the studied countries. table 4. mean values and medians of the ratio of the share of trade liabilities in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) country measure 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland mean 22.5 22.7 21.9 20.9 19.8 20.7 21.4 20.2 18.2 16.4 median 19.2 19.2 18.6 16.7 15.5 16.8 17.4 16.0 14.3 13.2 czech republic mean 22.1 21.5 20.9 18.9 17.6 18.7 18.5 17.9 17.6 16.1 median 17.7 17.4 16.8 14.4 12.8 14.0 14.0 13.4 13.2 12.1 hungary mean 12.0 13.0 13.2 12.1 11.1 12.2 12.7 12.3 12.1 11.6 median 9.2 10.5 10.4 9.4 8.4 9.5 10.0 9.6 9.0 8.9 slovakia mean 24.5 23.5 22.9 20.5 21.3 23.2 23.4 24.2 24.4 22.7 median 21.0 20.1 19.4 16.3 15.6 17.1 17.2 17.6 17.7 16.2 source: own elaboration based on data from the amadeus database. 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 18.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 mean 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 18.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 median poland chech republic hungary slovakia the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 171 figure 4. mean values and medians of the ratio of the share of trade liabilities in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. when starting the comparative analysis of the extent to which the group of the studied countries used trade credits, attention should be paid to very similar trends in the shaping of the share of the discussed sources of financing. several sub-periods can be distinguished here: until the crisis, namely till 2009, the share of trade liabilities in the financing of enterprises in all the countries dropped. then, the share of credits from suppliers visibly went up. in the majority of the countries the period lasted till 2011, only in slovak firms trade credits took on importance until 2013. the last three years of the analysis (2012-2014), and the last studied year in slovakia (that is, 2014) brought a gradual decline in the mean level of trade liabilities in financing. just like in the case of the total share of foreign capitals, and also as in the case of bank credits, the biggest share of liabilities towards suppliers was observed in slovak firms. quite similar, although a bit smaller scope of the use of those liabilities in the financing of firms took place in poland. the scale of financing with trade credits in czech firms was even lower than in polish enterprises. the difference in mean values and in medians was approximately 2 percentage points. the smallest amount of trade liabilities was observed in hungarian companies (about 5-7 percentage points less than in entities in the czech republic). to conclude, it should be observed that firstly, the shaping of the level of the use of trade liabilities in firms of the studied counties was similar, secondly, there are big differences in mean shares of liabilities towards suppliers in firms of individual countries, and thirdly, in all visegrad countries the level of the use in the whole period (2005-2014) decreased. the biggest drops concerned firms from poland and the czech republic. the last analysed ratio is the share of net cash flow in the firms’ financing. the ratio aimed to indicate what possibilities of self-financing firms have. adequate data are shown in table 5 and figure 5. the basic observation and conclusion from the analysis of the above charts is great similarity between the shaping of share of net cash flow ratios in enterprises of individual countries. 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 mean 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 median poland chech republic hungary slovakia 172 | katarzyna łach table 5. mean values and medians of net cash flow ratio in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) country measure 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland mean 13.5 14.0 14.9 11.8 10.3 10.4 10.2 9.5 10.3 11.8 median 12.2 12.4 12.9 10.5 9.6 9.4 9.2 8.6 9.4 10.5 czech republic mean 11.3 12.0 12.6 10.2 7.6 8.7 9.4 8.5 9.3 11.2 median 9.9 10.4 11.0 8.9 7.3 8.0 8.4 7.8 8.2 10.0 hungary mean 12.2 13.3 13.2 11.5 8.2 9.2 9.5 8.1 9.6 11.2 median 10.9 11.6 11.2 10.1 8.2 8.5 8.4 7.7 8.5 9.5 slovakia mean 12.1 13.3 13.4 13.3 9.2 10.9 10.3 8.7 8.4 10.0 median 10.7 12.2 11.9 11.7 9.1 9.8 9.3 8.0 8.0 9.2 source: own elaboration based on data from the amadeus database. figure 5. mean values and medians of net cash flow ratio in financing the studied enterprises of the analysed countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. the first two years of the analysis are characterised by the growing and generally high share of net cash flow in the capitals of the firms, which means the biggest possibilities of self-financing in the studied period. in 2008 and 2009 there is a rapid decline in the share of net cash flow. in 2010 the situation improves, and then in the years 2011-2012 the share of net cash flow slightly decreases again. the last two years of the analysis, that is 20132014, bring the substantial improvement of the situation and the growth of the possibilities to finance the activities of enterprises from net cash flow. however, the above-described course of the ratio of the share of net cash flow in the capitals of enterprises in individual years and countries is a bit disturbed. for example, in slovak enterprises the mean and the median value of the ratio goes up only in 2006, and in the following year, 2007, it already begins to drop, whereas in other countries growth can still be observed. besides, the mean level of the ratio drops from 2011 up to and including 2013, and in other counties 2013 brings the rebound and an increase in net cash flow. 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 mean 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 median poland chech republic hungary slovakia the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 173 another departure from the described trends is the shaping of the ratio of the share of net cash flow firms in poland after 2009. in 2010, in comparison with 2009, the situation in czech, slovak and hungarian firms improves, that is the value of the ratio goes up, and in poland the share of net cash flow in firms’ liabilities decreased up to 2012. when comparing mean values and medians of the described ratios in the studied countries, it was observed that enterprises in poland had the biggest possibilities of selffinancing. slightly lower values concerned slovak enterprises. even lower values concerned ratios of companies in hungary, and the lowest ones, thus the smallest possibilities of self-financing business activities concerned czech entities. synthetic comparison of the financing structure of enterprises from the visegrad group countries a synthetic summary of this paper is the comparison of the financing structure of enterprises in individual countries. to do this, the mean share of equities in financing enterprises was calculated based on the mean debt ratio. moreover, mean shares of long-term and short-term bank credits, as well as trade liabilities were compared. the difference between debt ratio and the share of bank credits (long-term and short-term) and trade liabilities was presented in a joint category “other”, standing for the remaining capitals. the chart below shows the above-described structure of financing enterprises in individual countries of the visegrad group (figure 6). based on the data included in figure 6, a few conclusions were drawn, which constituted the synthesis of the conducted research concerning the financing structure of enterprises in the studied countries. they are presented below. the biggest share of self-financing is visible in polish enterprises. the difference between poland and other countries in this respect is considerably big. it proves high financial independence and higher safety of polish firms. however, at the same time it is the sign of a conservative financing strategy. a similar share of equities is characteristic for hungarian and czech enterprises. yet, it should be observed that the mean share of self-financing in czech firms grows year by year, whereas in hungarian entities the share dropped (thus, the debt went up) in the whole period 2007-2012. the smallest scope of financing company assets with equity took place in slovak enterprises. in the years 20082013 the share of equity in slovak firms decreased even more. long-term bank credits are used to the greatest extent by enterprises in the czech republic and in slovakia. the mean share of those credits in liabilities of firms in those countries is about 14%. greater fluctuations in the level of the use of those credits took place in czech firms. a little smaller share of long-term credits concerns polish firms. here, the mean share of the described credits for the whole period was a little less than 13%. in the years 2005-2009 a gradual growth of the level of the use of long-term credits in visible in polish firms, and then the level gradually declines. the smallest amount of assets was financed from long-term bank credits in hungarian enterprises (mean 12%). in the study of the share of short-term credits it was also found that they are mostly used in enterprises in the czech republic and in slovakia (just like long-term credits). the mean share of those credits in the whole period is 14.4% for the czech republic and 14.8% for slovakia. short-term credits are slightly less important for hungarian enterprises. here the share of the discussed credits fluctuates significantly, and its mean share in the studied years is about 13%. polish firms use short-term credits to the least extent figure 6. the comparison of the structure of financing enterprises in the studied countries, 2005-2014 (%) source: own elaboration based on data from the amadeus database. 8.5 7.7 6.7 6.9 6.1 6.8 6.6 6.6 6.8 6.0 22.5 22.7 21.9 20.9 19.8 20.7 21.3 20.2 18.2 16.4 10.6 10.4 10.8 11.1 11.3 11.1 11.3 11.7 11.2 11.0 10.7 11.4 12.4 13.6 14.1 13.6 13.5 13.3 13.1 12.2 47.7 47.8 48.3 47.6 48.7 47.8 47.3 48.3 50.7 54.4 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 poland other trade liabilities st bank credits lt bank credits equity 8.5 9.5 9.5 8.0 9.0 10.8 11.0 12.1 9.7 5.9 22.1 21.5 20.9 18.9 17.6 18.7 18.5 17.9 17.6 16.1 13.3 13.6 13.8 15.4 15.5 14.5 14.5 14.8 14.6 14.3 14.8 14.2 14.0 14.9 14.9 13.6 13.4 11.9 13.6 15.3 41.3 41.2 41.8 42.9 42.9 42.3 42.6 43.4 44.4 48.4 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 czech republic other trade liabilities st bank credits lt bank credits equity 18.1 15.9 14.5 16.1 18.1 21.6 21.7 27.5 20.4 21.5 12.0 13.0 13.2 12.1 11.1 12.2 12.7 12.3 12.1 11.6 15.2 12.5 13.4 13.7 14.9 14.1 14.2 13.3 11.8 10.6 12.2 11.2 12.3 13.2 13.4 11.9 12.0 11.9 13.0 13.0 42.5 47.4 46.6 44.9 42.5 40.2 39.4 35.0 42.8 43.3 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 hungary other trade liabilities st bank credits lt bank credits equity 13.6 15.4 14.9 16.7 17.4 18.4 19.5 19.9 19.5 16.4 24.5 23.5 22.9 20.5 21.3 23.2 23.4 24.2 24.4 22.7 13.0 12.7 13.5 14.4 15.7 15.3 16.1 15.5 15.6 16.3 15.3 14.3 14.4 14.3 14.4 14.0 13.3 13.8 13.7 14.3 33.5 34.0 34.3 34.2 31.3 29.2 27.7 26.7 26.8 30.3 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 slovakia other trade liabilities st bank credits lt bank credits equity the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 175 there is a visible difference between the engagement of those capitals in firms in poland and in the remaining studied countries. another isolated source of financing are trade liabilities. it should be emphasized that although the shares of those liabilities are different in different countries, trends in their shaping for the firms of the visegrad countries are the same. the discussed liabilities are most significant in the financing of slovak firms. a little less important are credits from suppliers in polish firms. the third country in this respect is the czech republic. here the mean share of trade liabilities was 19% (poland 20.5%, slovakia 23%). by far the lowest share of trade credits is characteristic for the financing structure of hungarian entities (mean 12.2%). all other elements of the firms’ debt were classified as “other”. therefore, those are: some long-term liabilities other than long-term bank credits, short-term liabilities, also other than bank credits and liabilities towards suppliers, provisions or accruals. the importance of this form of financing was the greatest in hungarian and slovak firms, a bit lower in entities in slovakia, and the lowest in poland conclusions when attempting to synthesise the above analyses, aiming at, among others, the comparison of the financing strategy of enterprises in the studied group of countries, it should be said that in spite of the fact that the overall level of debt differs in those countries, tendencies, trends in the shaping of the share of debt ratio are similar in individual countries. similarly, close or even stronger relationship between the ratios concerning enterprises in individual countries was observed in the analysis of the scope of use of trade liabilities, and the strongest in the study of the possibility to finance activities from the generated financial surplus. the weakest relationship between the ratios calculated for individual countries was observed during the measurement of the level of financing with bank credits (long-term and short-term). such extensive research into changes in the sources of financing enterprises in the period comprising 10 years is a very complex task. based on such an analysis it is particularly difficult to make univocal and final diagnoses. even when in the studied period a financial and economic crisis takes place. what is most visible is the impact of the economic slowdown in the examination of the financial surplus of enterprises and its share in the sum of the sources of financing. the biggest changes can be seen here and the changes are negative. in 2008 and 2009 a decrease in firms’ profit was significant and, unfortunately, this negative trend maintained until 2012. such a trend concerned enterprises of all the studied countries. moreover, it should be also emphasized that the issue of the financing structure is difficult to change radically in a short period of time. therefore, in spite of the occurrence of at least two significant drops in the economic situation in the analysed period, we could not expect any significant changes in the share of individual financing sources of the business entities. however, we can assume that the observed fluctuations of the financing structure of the enterprises prove a certain reaction of the entities to the crisis. 176 | katarzyna łach knowledge about the determinants of the financing structure is essential in managing a company’s finances. it is very important to identify how strong fluctuations in the economy affect the practice of enterprises. in next studies, it should be checked whether in the following post-crisis years the structure of financing sources in companies changed. in addition, in the study of the visegrad group companies it should be established whether there are any barriers to the obtainability of particular source of financing, including primarily bank loans. it could determine the degree of their use by enterprises. references adamiec, j. (ed.) (2009). kryzys finansowy. wybrane zagadnienia. warszawa: biuro analiz sejmowych. amadeus – european company data. retrieved from https://amadeus.bvdinfo.com/ on october 15, 2019. antczak, r. & starczewska-krzysztoszek, m. (2009). monitoring kondycji sektora dużych przedsiębiorstw 2009. warszawa: pkpp lewiatan i deloitte. http://konfederacjalewiatan.pl/upload/ file/2009%2003/badanie%20duzych%20firm_090402_final.pdf fan, j.p.h., titman, s. & twite, g. (2012). an international comparison of capital structure and debt maturity choices. journal of financial and quantitative analysis, 47, 23-56. grabia, t. (2014). sytuacja gospodarcza w krajach grupy wyszehradzkiej – analiza porównawcza, gospodarka w praktyce i teorii, 2(35), 35-47. gryko, j.m. (2013). znaczenie elastyczności finansowej przedsiębiorstwa w czasie globalnego kryzysu. zarządzanie i finanse, 11(2), 123-134. iwin-garzyńska, j. (2010). kredyt bankowy w strukturze finansowania polskich przedsiębiorstw a kryzys finansowy. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 39(646), 37-50. kaliszczak, l., & urban, l. (2011). zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach spowolnienia gospodarczego w polsce. in: m.g. woźniak (ed.) nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. uwarunkowania sprawnego działania w przedsiębiorstwie i regionie. rzeszów: university of rzeszów, 187-201. leicht, a. (2011). dostęp do kredytów bankowych dla przedsiębiorstw, w krajach europy południowowschodniej podczas międzynarodowego kryzysu finansowego („materiały i studia”, nr 260). warszawa: national bank of poland. lisińska, k. (2015). determinanty struktury kapitału na poziomie państwa na podstawie przeglądu literatury. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, 412, 204-215. marzec, j. & pawłowska, m. (2011). racjonowanie kredytów a substytucja między kredytem kupieckim i bankowym – badania na przykładzie polskich przedsiębiorstw („materiały i studia”, nr 261). warszawa: national bank of poland. maślanka, t. (2007). dylematy memoriałowego pomiaru rentowności. in a. bogus & m. wypych, (eds.). harmonizacja rynków finansowych i finansów przedsiębiorstw w skali narodowej i europejskiej. warszawa: difin, 520-530. maślanka, t. (2012). wartości krytyczne wybranych wskaźników analizy finansowej – wnioski z badań nad upadłością przedsiębiorstw notowanych na gpw w warszawie w latach 2000-2011. in s. owsiak (ed.), stabilność systemu finansowego warunkiem rozwoju gospodarczego, tom ii. bielsko-biała: the bielsko-biała school of finance and law, 206-219. ostrowska, d., & cymek, m. (2012). stan finansowania działalności przedsiębiorstw w okresie kryzysu. gazeta finansowa. the financing structure of companies of the visegrad group countries… | 177 pkpp lewiatan (2011). indeks biznesu pkpp lewiatan. august 2009 – march 2011. retrieved from http://pkpplewiatan.pl/ on october 15, 2019. author katarzyna łach assistant professor, phd in economics. working at the department of corporate finance, cracow university of economics (poland). her research interests focus on financial structure, sources of financing of enterprises and behavioural corporate finance. correspondence to: katarzyna łach, phd, cracow university of economics, department of corporate finance, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: lachk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8403-339x acknowledgements and financial disclosure this article is financed from the funds allocated to cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-0-03-007-foreword foreword regional idiosyncrasies of international business are recognized in both central and eastern europe (cee) and south-east europe (see) countries. there is a theoretical and empirical gap in the literature, however, which is bridged by this thematic volume. it is important that the possibilities, which are created for businesses in the region of cee and see, became fully utilized. this volume presents current research findings from different parts of europe making a valuable polyphonic contribution to the puzzle of both regional business and international business nexus. it contains 13 papers grouped in two parts. the first one is dedicated to general issues such as business environment and entrepreneurial challenges, while the second part discusses specific industries and trends. this volume attempts to integrate general theory and empirics of specific industries and trends. the theory of business environment and entrepreneurial challenges focuses on economic determinates of entrepreneurial orientation in international business, while analysis of specific industries and trends deals with the dynamic evolution of comparative advantage and the consequences of international trade. in the light of dual focus of this study, we believe that it will be of interest both to business analysts and to international economists concerned with the evolution of trading patterns. individual authors and the editors hope that readers will appreciate the work assembled here and that it will encourage further interests in these issues within the scope of cee and see. krzysztof wach blaženka knežević nika šimurina kraków – zagreb, march 2017 12-dziembała_czyzewska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : dziembała, m., czyżewska-misztal, d. (2016). wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 165-185. wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego małgorzata dziembała uniwersytet ekonomiczny w katowicach wydział ekonomii, katedra międzynarodowych stosunków ekonomicznych ul. 1 maja 50, 40-287 katowice e-mail: malgorzata.dziembala@ue.katowice.pl dorota czyżewska-misztal uniwersytet ekonomiczny w poznaniu wydział gospodarki międzynarodowej, katedra europeistyki al. niepodległości 10, 61-875 poznań e-mail: dorota.czyzewska-misztal@ue.poznan.pl streszczenie: potencjał innowacyjny krajów i regionów jest determinowany przez wiele czynników, m.in. poprzez zdolność do opracowywania innowacyjnych rozwiązań i do ich efektywnej komercjalizacji. proces kreowania i komercjalizacji wiedzy i technologii dokonuje się nie tylko w sferze nauki, lecz także w przedsiębiorstwach. jednakże ważna jest efektywna współpraca tych dwóch sfer w celu wykorzystania ich istniejącego potencjału, prowadzenia wspólnych badań i osiągania wielu innych korzyści. istotną rolę w kreowaniu powiązań pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami pełnią instytucje otoczenia biznesu. wdrażane są programy wspierające tego rodzaju współpracę, umożliwiające ograniczenie istniejących jej barier. celem artykułu jest identyfikacja istniejących barier współpracy sfery nauki ze sferą przedsiębiorstw oraz instrumentów jej wspierania w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. w artykule dokonano charakterystyki współpracy realizowanej przez przedsiębiorstwa, w tym w szczególności z sektorem nauki w polsce. następnie wskazano instrumenty promujące tę współpracę w województwach: wielkopolskim i śląskim realizowane w latach 2014-2020. zastosowane metody badawcze to: analiza opisowa, statystyka opisowa, analiza dokumentów strategicznych. wnioski z przeprowadzonych badań dotyczą rekomendacji w zakresie przezwyciężania istniejących barier współpracy między sektorem nauki i biznesu we wskazanych województwach. słowa kluczowe: współpraca nauka-biznes; województwo śląskie; województwo wielkopolskie; region; innowacja klasyfikacja jel: o32, o38, l53 166 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal 1. wprowadzenie współcześnie podkreśla się, że innowacje stanowią podstawę tworzenia nowych przedsiębiorstw, nowych miejsc pracy, a także wzrostu gospodarczego i rozwoju. innowacje (obejmujące tworzenie i dyfuzję nowych produktów, procesów czy metod) umożliwiają sprostanie naglącym wyzwaniom społeczno-gospodarczym, takim jak przemiany demograficzne, ograniczoność zasobów naturalnych, zmiany klimatyczne, osłabienie koniunktury. innowacyjne gospodarki są bardziej wydajne i łatwiej dostosowują się do zmian otoczenia społeczno-gospodarczego. wzmocnienie potencjału innowacyjnego gospodarek na poziomie regionalnym i krajowym stanowi zatem podstawowe wyzwanie celem zwiększenia dobrobytu i jakości życia obywateli, a także jako narzędzie wyjścia europejskich gospodarek z recesji gospodarczej (oecd, 2015). potencjał innowacyjny gospodarek jest determinowany różnymi czynnikami, wśród których należy wskazać zdolność do opracowywania innowacyjnych rozwiązań i do ich efektywnej komercjalizacji, podkreśloną zwłaszcza w koncepcji narodowego systemu innowacji (weresa, 2012). droga od innowacyjnego rozwiązania naukowego wypracowanego na uczelni do jego wykorzystania w praktyce gospodarczej jest długa i obarczona ryzykiem, stąd wymaga współpracy środowiska naukowego i biznesu. w artykule przyjmuje się, że współpraca nauka-biznes definiowana jest jako różnego typu interakcje (bezpośrednie i pośrednie, formalne i nieformalne) zachodzące między sektorem przedsiębiorstw a sektorem naukowo-badawczym przynoszące obopólne korzyści. współpraca ta jest zatem rozumiana szeroko, przejawiając się różnorodnymi formami interakcji. poprzez sektor nauki rozumie się instytucje i osoby zajmujące się działaniami na rzecz zwiększenia zasobów wiedzy, a także znalezienia jej nowych zastosowań. sektor nauki obejmuje zatem szkoły wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe, jednostki pan. jak podkreśla dominik (2013), relacje obu środowisk powinna cechować wzajemność, poszanowanie autonomii, zrozumienie funkcji i uwarunkowań prowadzenia działalności, podczas gdy w praktyce są one dalekie od ideału. doświadczenia wielu krajów pokazują, iż ten typ relacji jest trudny do zorganizowania, gdyż w praktyce oznacza często kooperację przedstawicieli pochodzących z dwóch innych środowisk, cechujących się odrębnymi motywacjami, celami, metodami i horyzontami działania. współpraca nauka-biznes napotyka więc nierzadko na różnego typu bariery, które nie są łatwe do usunięcia. zagadnienie współpracy sektora nauki i biznesu wydaje się istotne zwłaszcza w polsce, która pod względem poziomu innowacyjności gospodarki pozostaje w tyle za innymi gospodarkami ue, zajmując 24. miejsce w europejskiej tablicy wyników innowacyjności 2015 (komisja europejska, 2015). celem artykułu jest dokonanie diagnozy współpracy sfery nauki ze sferą przedsiębiorstw, identyfikacja barier tej współpracy oraz instrumentów jej wspiewspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 167 rania w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. województwa te charakteryzuje bardzo wysoki potencjał gospodarczy, bowiem ich udział w tworzeniu pkb w 2013 r. stanowił odpowiednio 12,4% i 9,6%, jedynie wyższy udział w tworzeniu pkb posiadało województwo mazowieckie (22,1%) (gus, 2015c, s. 88). jednakże znaczący potencjał gospodarczy tych regionów nie przesądza o ich wysokim poziomie innowacyjności względnie braku. udział bowiem nakładów wewnętrznych na b+r w relacji do pkb (w procentach) w tych regionach kształtował się poniżej średniej dla polski (0,87%) stanowiąc dla województwa śląskiego 0,62%, a wielkopolskiego 0,62% w 2013 r. (gus, 2015c, s. 53). także udział środków sektora przedsiębiorstw w finansowaniu działalności b+r w tych regionach był relatywnie niski (poniżej średniej dla polski wg danych za 2014 r.) (gus, 2015b, s. 75). według regionalnej tablicy wyników innowacyjności 2014 województwo śląskie zostało zaklasyfikowane jako „umiarkowane” pod względem działalności innowacyjnej, a wielkopolskie określono mianem „skromnego” na tle europejskich regionów objętych analizą (european commission, 2014, s. 49). pojawia się zatem pytanie dotyczące przyczyn osiągania tak zróżnicowanych wyników przez te województwa. wśród zastosowanych metod badawczych należy wskazać: analizę opisową, statystykę opisową oraz analizę dokumentów strategicznych. w artykule podjęto próbę weryfikacji hipotezy zakładającej, że niedostateczny poziom współpracy przedsiębiorstw z sektorem nauki ma wpływ na efekty prowadzonej działalności innowacyjnej, a w rezultacie i na potencjał innowacyjny analizowanych województw. istotnym staje się zatem wdrażanie odpowiednich narzędzi ułatwiających współpracę przedsiębiorstw z sektorem nauki w tych regionach. 2. narzędzia współpracy nauka-biznes: ujęcie teoretyczne w literaturze przedmiotu występują różne typologie narzędzi współpracy nauki i biznesu, od form związanych z nieodpłatnym transferem wiedzy po formy dotyczące komercjalizacji wyników badań naukowych i rozwiązań innowacyjnych. badania dotyczące interakcji między sektorem nauki i biznesu koncentrują się w znacznej mierze na transferze własności intelektualnej, a więc podejmują kwestie pozyskiwania patentów, licencji czy procedurę komercjalizacji wiedzy, podczas gdy zgodnie z opracowaniami opublikowanymi w ostatnich latach charakter powiązań obu omawianych sfer jest dużo bardziej zróżnicowany (perkmann & walsh, 2007; perkmann et al., 2013). w literaturze przedmiotu wskazano liczne kanały czy narzędzia, przy wykorzystaniu których wiedza, informacje i inne zasoby niematerialne są transferowane między sektorem nauki i biznesu. weresa (2007), powołując się na science, technology and industry outlook 2000 i biorąc pod uwagę stopień formalizacji relacji, wyróżniła dwa podstawowe typy powiązań między środowiskiem naukowym a biznesem: 168 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal 1. powiązania formalne, do których zostały zaliczone: wspólne laboratoria ośrodków naukowych i przedsiębiorstw; usługi konsultingowe; firmy odpryskowe zakładane przez pracowników naukowych; kontrakty na badania naukowe; transakcje handlowe w zakresie praw własności intelektualnej; współpraca w zakresie kształcenia (praktyki, szkolenia); czasowy przepływ pracowników naukowych do przemysłu. 2. powiązania nieformalne, do których należą: wspólne publikacje naukowców z przedsiębiorcami; targi, konferencje, seminaria; studiowanie literatury fachowej; kontakty w ramach profesjonalnych stowarzyszeń; przepływ absolwentów uczelni wyższych do sektora przedsiębiorstw. należy przy tym zaznaczyć, że w literaturze podkreśla się, że znaczna część powiązań między obu sektorami ma charakter nieformalny, stąd utrudnione jest uzyskanie wiarygodnych danych na temat skali i intensywności tychże powiązań (weresa, 2007; olechnicka, 2012). powiązań nieformalnych nie należy jednak deprecjonować, gdyż nierzadko są one pierwszym krokiem ku rozpoczęciu formalnej współpracy między obu sektorami. poza tym, zaznacza się, że we współpracy pomiędzy nauką a biznesem najbardziej istotne są bezpośrednie kontakty ludzi, a transfer wiedzy i wymianę informacji towarzyszących tym interakcjom trudno jest wymiernie określić. inną typologię powiązań sektora nauki i przedsiębiorstw, zwanych typami interakcji wiedzy, zaproponowała schartinger et al. (2002), opisując je przy zastosowaniu trzech kryteriów: formalizacji interakcji, transferu wiedzy ukrytej oraz kontaktów personalnych w ramach realizowanych powiązań (por. tabela 1). poszczególne typy interakcji wiedzy zostały zatem opisane pod kątem tego, czy dane kryterium występuje (znak „+” w tabeli), czy występuje na zróżnicowanym poziomie (znak „+/-„ w tabeli), czy nie występuje (znak „–„ w tabeli). powiązania nauka-biznes mogą przybierać zatem zróżnicowaną formę, a wybór konkretnego instrumentu współpracy obu sektorów jest często wypadkową uwarunkowań, w jakich funkcjonują podmioty. przedsiębiorstwa o regionalnym i krajowym zasięgu działalności w dużej mierze nawiązują kontakty dwustronne z uczelniami wyższymi, bez włączania w tę współpracę podmiotów trzecich. firmy z kapitałem zagranicznym są z kolei bardziej skłonne do budowania złożonych i wielostronnych relacji współpracy (olechnicka, 2012). reasumując, istotne jest zwrócenie uwagi na różnorodność form współpracy sektora nauki i biznesu przejawiającą się różnym poziomem formalizacji wzajemnych relacji, a także różnym poziomem transferu wiedzy ukrytej oraz kontaktów personalnych między podmiotami. należy także podkreślić istotną rolę relacji nieformalnych w ramach interakcji podejmowanych przez przedstawicieli obu sektorów. wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 169 tabela 1. typy interakcji wiedzy między uniwersytetami a przedsiębiorstwami typy interakcji wiedzy formalizacja interakcji transfer wiedzy ukrytej kontakt personalny zatrudnienie absolwentów przez firmy konferencje z udziałem firm i naukowców tworzenie firm przez pracowników naukowych wspólne publikacje nieformalne spotkania wspólne promotorstwo prac mgr i doktorskich szkolenie pracowników firm mobilność naukowców między uczelnią wyższą a przedsiębiorstwem urlop szabatowy dla pracowników naukowych wspólne programy badawcze wykłady na uczelni prowadzone przez biznes badania kontraktowe i konsulting wykorzystanie infrastruktury uniwersyteckiej przez firmy licencjonowanie patentów uczelni przez firmy zakup prototypów rozwijanych na uczelni czytanie publikacji naukowych, patentów itd. +/ + +/ +/ + + + + + + + + + +/ + + + +/ +/ + + + +/ +/ + +/ + + +/ + + + + + + +/-: zróżnicowany poziom formalnego porozumienia, transferu wiedzy ukrytej i kontaktów personalnych; +: interakcja najczęściej obejmuje formalne porozumienie, transfer wiedzy ukrytej oraz kontakty personalne; -: interakcja najczęściej obejmuje brak formalnego porozumienia, transferu wiedzy ukrytej oraz kontaktów personalnych. źródło: schartinger et al. (2002, s. 305). 3. współpraca nauka-biznes w województwach śląskim i wielkopolskim polska jako gospodarka doganiająca poziom państw europy zachodniej cechuje się niższym poziomem innowacyjności niż gospodarki wysoko rozwinięte. jedną z teorii wyjaśniających ten stan rzeczy jest teoria luki technologicznej związana z różnicą poziomów potencjałów technologicznych w poszczególnych gospodarkach narodowych. kraje doganiające mają do wyboru albo kopiowanie wiedzy technicznej od krajów lepiej rozwiniętych, albo tworzenie własnych rozwiązań technologicznych. relatywnie niższy koszt kopiowania sprawia, że kraje doganiające mogą osiągać wyższe stopy wzrostu gospodarczego niż liderzy i tym samym nadrabiać dystans rozwojowy. w miarę, jak liczba możliwych do skopiowania rozwiązań ulega zmniejszeniu, koszty imitacji wzrastają i stopa wzrostu w kraju doganiającym maleje. w takiej sytuacji kraje doganiające mają coraz większą motywację do podejmowania własnych badań, aby z czasem osiągnąć produktywność lidera. wybór imitacji przez przedsiębiorcę w kraju doganiającym wynika zatem w głównej mierze z dążenia do minimalizacji kosztów, a nie z braku świadomości co do korzyści innowacji (geodecki, 2014, s. 43; gomułka, 2009, s. 24-25). na etapie imitowania rozwiązań technologicznych importowanych z krajów wyżej rozwiniętych konieczna jest także własna zdolność absorpcyjna dla przyswojenia rozwiązań do gospodarki. okres transformacji ustrojowej w polsce to właśnie czas 170 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal przyspieszonej absorpcji technologii z zagranicy i przesunięcia jej pozycji w rankingu międzynarodowym względem granicy technologicznej. należy przy tym nadmienić, że to niezdolność absorpcji nowoczesnych technik produkcji generowanych przez najnowszą fazę rewolucji technologicznej stanowiła przyczynę ekonomicznej zapaści gospodarek centralnie planowanych. ponadto, otwarcie gospodarek centralnie planowanych nastąpiło w czasie transformacji gospodarki światowej w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, co nadaje czynnikom technologicznym podwójnego znaczenia (kubielas, 2009, s. 167-168). okres transformacji ustrojowej w polsce wiąże się także ze znacznym uzależnieniem od bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz) i kapitału zagranicznego (nölke & vliegenthart, 2009, s. 680). należy mieć na uwadze teorię luki technologicznej i zdolności absorpcyjnej gospodarki, aby móc zrozumieć stosunkowo niską (w porównaniu do gospodarek państw europy zachodniej) skłonność polskich przedsiębiorstw do podejmowania współpracy z sektorem nauki. poziom innowacyjności polski na tle innych krajów ue jest wciąż niski. kraj ten został oceniony, według europejskiej tablicy wyników innowacyjności 2015, jako umiarkowany innowator z wynikami kształtującymi się poniżej średniej dla ue i znalazł się wśród takich krajów, jak: chorwacja, cypr, czechy, estonia, grecja, węgry, włochy, litwa, malta, portugalia, słowacja i hiszpania (european commission, 2015, s. 4-5). jedną z przyczyn takiego stanu jest niski poziom istniejących powiązań i przedsiębiorczości (european commission, 2015, s. 65). oznacza to również, iż w celu zmniejszenia luki w zakresie innowacyjności należy zwrócić uwagę nie tylko na zwiększanie nakładów finansowych ponoszonych na ten obszar, lecz także na intensyfikację działań w celu wzmocnienia innowacyjności firm i współpracy na linii nauka-biznes. w polsce nakłady na b+r stale się zwiększają, chociaż ich poziom jest wciąż niedostateczny na tle krajów ue. w 2014 r. intensywność całkowitych nakładów ponoszonych na działalność b+r w relacji do pkb w polsce wyniosła 0,94%, a średnioroczne tempo wzrostu nakładów wewnętrznych na badania naukowe i prace rozwojowe w polsce w latach 2010-2014 było stosunkowo wysokie 10,3% (gus, 2015b, s. 55, 58). według badania z 2006 r. zaledwie 57% ośrodków naukowych, które posiadają potencjał w zakresie komercjalizacji realizuje współpracę z sektorem przedsiębiorstw, podczas gdy w innych krajach taką współpracę podejmuje 75-80% ośrodków (fundacja aurea mediocritas, 2008, s. 22). należy dodać, iż ważną rolę odgrywa współpraca przedsiębiorstw z podmiotami z innych krajów. obecnie, przedsiębiorstwa, w szczególności małe i średnie, w coraz większym stopniu włączane są w sieci powiązań z firmami z innych krajów, w ramach łańcuchów wartości z uwagi na rozproszenie poszczególnych etapów działalności produkcyjnej i jej realizację przez wiele różnych, niezależnych dostawców w poszczególnych krajach. w ten sposób kraje uczestniczą w tzw. specjalizacji wertykalnej realizowanej w obrębie łańcucha wartości. gospodarki zyskują dostęp nie tylko do kapitału, lecz i wiedzy oraz technologii, co również sprzyja ich rozwojowi. pozycja danego kraju w globalnym łańcuchu wartości odwspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 171 działuje na korzyści, jakie odnosi. podkreślić należy, iż bardzo dużą wartość dodaną kreują b+r i usługi (oecd, 2013, s. 9-10, 14-30). w ramach łańcucha wartości przedsiębiorstwa podejmują działania na rzecz poprawy w nim swojej pozycji. w związku z tym przedsiębiorstwa konkurują o realizację działań przynoszących największą wartość dodaną w ramach tego łańcucha. takimi działaniami są te wykorzystujące znacząco kapitał ludzki i kapitał oparty na wiedzy, obejmujący aktywa niematerialne w sektorze przedsiębiorstw (oecd, 2013, s. 210-230). małe i średnie przedsiębiorstwa w krajach europy środkowej i wschodniej, w tym polski, włączane są w łańcuchy wartości dużych korporacji. jednakże z uwagi na charakter realizowanych przez korporacje inwestycji w tym regionie („platformy montażowe” dla produktów standardowych), dokonują one prace b+r w dużej mierze poza krajami europy środkowej i wschodniej. jeśli natomiast wiedza jest przekazywana, to podlega ścisłej kontroli przez jednostkę macierzystą korporacji. innowacje powstające w krajach europy środkowej i wschodniej mają w dużej mierze charakter imitacyjny, a jeśli są realizowane to posiadają ograniczony zakres i przez małe firmy wdrażające działania na rzecz korporacji transnarodowych (nölke & vliegenthart, 2009, s. 687-691). w związku z tym także relatywnie niska pozycja polskich przedsiębiorstw w globalnym łańcuchu wartości może wyjaśniać ich niską skłonność do realizacji działalności innowacyjnej i do podejmowania współpracy. polskie regiony, w tym regiony będące przedmiotem analizy, charakteryzują się niskim potencjałem innowacyjnym. jak wskazano we wstępie, województwo śląskie i wielkopolskie zostały zaklasyfikowane do różnych grup regionów na podstawie regionalnej tablicy wyników innowacyjności, obejmującej 11 wskaźników opisujących zróżnicowane aspekty tej działalności (european commission, 2014, s. 8-9). analizowane województwa charakteryzują niedostateczne nakłady na działalność innowacyjną ponoszone przez sektor przedsiębiorstw, niskie efekty w zakresie działalności innowacyjnej. także niedostateczny poziom współpracy innowacyjnych mśp z innymi podmiotami wpływa na relatywnie niską pozycję tych regionów. na rysunku 1, oprócz wyników obu omawianych województw, przedstawiono także dla porównania wyniki regionu niemieckiego – brandenburgii, zaklasyfikowanego do regionów liderów, wyróżniających się pod względem działalności innowacyjnej. należy równocześnie podkreślić, iż w polsce występuje wysokie zróżnicowanie w zakresie innowacyjności pomiędzy regionami. o ile województwo śląskie zajmuje wysoką pozycję, biorąc pod uwagę ogólny wskaźnik innowacyjności (zostało ujęte w grupie województw wykazujących wysoki poziom innowacyjności wraz z województwem dolnośląskim), to województwo wielkopolskie zostało ujęte w kolejnej grupie wraz z pomorskim i podkarpackim, których poziom innowacyjności jest niższy. niemniej jednak osiągnięta pozycja innowacyjna województw jest względnie stała (parp, 2013, s. 40, 48-49), co zarazem może wskazywać na istniejące bariery innowacyjności (parp, 2013, s. 58), których przezwyciężenie jest trudne. 172 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal objaśnienia: a – osoby z wykształceniem wyższym w wieku 30-34 lata (w %); b – nakłady na działalność b+r ponoszone przez sektor publiczny w relacji do pkb (w %); c – nakłady na działalność b+r ponoszone przez przedsiębiorstwa w relacji do pkb (w %); d – wydatki innowacyjne inne niż na b+r dla mśp (jako procent całkowitego obrotu); e – innowacyjne mśp (jako procent mśp); f – innowacyjne mśp współpracujące z innymi podmiotami (jako procent mśp); g – wnioski patentowe złożone do epo (na mld pkb); h – odsetek mśp wprowadzających nowe produkty lub procesy na rynki; j – odsetek mśp wprowadzających innowacje marketingowe lub organizacyjne; k – zatrudnienie w przemyśle wytwórczym o średnio-wysokim poziomie zaawansowania technologii i usługach opartych na wiedzy (jako procent całkowitej liczby zatrudnionych w przemyśle wytwórczym i w usługach); l – sprzedaż nowych lub znacząco zmodernizowanych produktów dla mśp (jako procent obrotu wszystkich mśp). rysunek 1. działalność innowacyjna województwa wielkopolskiego i śląskiego oraz brandenburgii w świetle poszczególnych komponentów sumarycznego wskaźnika innowacyjności 2014 źródło: opracowanie własne na podstawie: european commission (2014, s. 68). na potencjał innowacyjny regionów wpływa aktywność funkcjonujących tam przedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej i ponoszonych nakładów na jej finansowanie. stale rosną nakłady dokonywane przez sektor przedsiębiorstw w relacji do pkb, które wynosiły w 2005 r. 0,18% pkb, w 2013 r. 0,38% pkb, a w 2014 r. 0,44% pkb (eurostat, 2016), przy czym przepływy środków finansowych z przedsiębiorstw na badania uczelni i instytutów badawczych stanowiły zaledwie 0,03 % pkb (orłowski, 2013, s. 24). nakłady na działalność b+r ponoszą przede wszystkim duże przedsiębiorstwa, bowiem, jak wskazuje się, prace nad innowacjami realizowało w ostatnich trzech latach 78% średnich i dużych przedsiębiorstw, koncentrując swoje działania w szczególności na produktach i usługach, natomiast innowacje wprowadziło 71% 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 a b c d e f g h j k l wo jewództwo śląskie wojewó dztwo wielkopolskie brandenburgia wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 173 tego rodzaju przedsiębiorstw (kpmg, 2014, s. 5, 13-14). szczegółowe informacje dotyczące działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych względnie usługowych dostarczają wyniki badań gus. przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie, tj. wprowadzające przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową czy też wdrażające projekt o takim charakterze (gus, 2015a, s. 31) stanowiły 15,8% badanych przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w latach 20122014 (gus, 2015a, s. 36), przy czym 18,6% przedsiębiorstw przemysłowych było aktywnych innowacyjnie, a usługowych 12,3%. w porównaniu do poprzedniego okresu objętego analizą udział tego rodzaju przedsiębiorstw utrzymuje się na względnie stałym poziomie (odpowiednio 18,4% i 12,8% w latach 2011-2013). najwyższy udział przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie był w grupie przedsiębiorstw dużych (250 osób i więcej), gdyż 59,8% przedsiębiorstw przemysłowych i 46,1% usługowych było aktywne innowacyjnie, w grupie przedsiębiorstw średnich odsetek ten wynosił odpowiednio 33,4% i 21,9% w latach 2012-2014. wśród przedsiębiorstw małych (10-49 osób) zaledwie 11,4% przedsiębiorstw przemysłowych i 9,6% usługowych było aktywnych innowacyjnie (gus, 2015a, s. 31). przestrzenny wymiar procesów innowacyjnych w polsce jest bardzo zróżnicowany. największy udział przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w latach 2012-2014 posiadało województwo dolnośląskie (23,1%), a następnie śląskie (21,9%). natomiast województwo wielkopolskie zajęło 15. pozycję (z udziałem 15,6%), tuż przed województwem świętokrzyskim. pod względem udziału przedsiębiorstw usługowych aktywnych innowacyjnie, województwo śląskie uplasowało się na piątym miejscu (12,9%), a wielkopolskie na miejscu 14 (8,2%) w analizowanym okresie (gus, 2015a, s. 34). zatem widać wyraźne zróżnicowanie pomiędzy tymi województwami w zakresie aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. niemniej jednak przedsiębiorstwa w tych województwach ponoszą stosunkowo wysokie nakłady na działalność innowacyjną na tle innych polskich regionów (województwo śląskie uplasowało się na 2. miejscu, a województwo wielkopolskie na 5. pod względem nakładów ponoszonych przez przedsiębiorstwa przemysłowe i podobnie w zakresie przedsiębiorstw usługowych) w 2014 r. (gus, 2015a, s. 78). należy jednak podkreślić, iż wielkość nominalnych nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną przez przedsiębiorstwa nie przesądza o ich innowacyjności. pojawia się pytanie odnośnie do wyników działalności innowacyjnej w tych województwach, a zatem i efektywności wykorzystania istniejących zasobów. wskazuje się, iż w przypadku dwóch analizowanych województw mechanizmy wykorzystania potencjału innowacyjnego nie są efektywne (parp, 2013, s. 49-50). w 2014 r. województwo śląskie zajęło 3. miejsce pod względem zgłoszeń wynalazków zrealizowanych przez podmioty krajowe do urzędu patentowego rp (121,9 na 1 mln mieszkańców), a woj. wielkopolskie 9. miejsce (85,3). natomiast liczba udzielonych patentów w tych regionach wynosiła odpowiednio 81 i 67 (gus, 2015b, s. 143, 145). dokonano także zgłoszeń do europejskiego urzędu patentowego i pod względem zgłoszeń na 1 mln mieszkańców (dane za 2011 r.) województwo śląskie zajęło 9. miejsce (6,2), a wielkopolskie 12. miejsce (3,5) (gus, 2015b, s. 151). przedsiębiorstwa przemysłowe w tych regionach w bardzo dużym stopniu 174 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal korzystały z licencji zagranicznych (województwo wielkopolskie zajęło 3. miejsce, a śląskie 5. miejsce pod względem liczby licencji) w 2014 r. (gus, 2015b, s. 138). wydaje się zatem, iż intensyfikacja współpracy z sektorem nauki, przede wszystkim w grupie przedsiębiorstw małych i średnich pozwoliłaby w większym stopniu poprawić efektywność realizowanej działalności innowacyjnej w tych regionach. przedsiębiorstwa, dzięki prowadzonej współpracy w zakresie działalności innowacyjnej, dotyczącej ich aktywnego udziału związanego ze wspólnymi projektami realizowanymi z instytucjami partnerskimi (gus, 2015a, s. 97) osiągają wiele korzyści. w latach 2012-2014 współpracę podjęło 30,1% przedsiębiorstw przemysłowych i 24,6% usługowych, które były aktywne innowacyjnie w latach 20122014 (gus, 2015a, s. 98). jednakże im większe przedsiębiorstwa, tym chętniej taka współpraca na rzecz innowacji jest podejmowana. w grupie dużych przedsiębiorstw przemysłowych prowadzenie współpracy deklarowało 52,2%, a małych zaledwie 19,7% w analizowanym okresie, podobnie jak w przypadku przedsiębiorstw usługowych (gus, 2015a, s. 97). udział przedsiębiorstw przemysłowych współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej stanowił w województwie śląskim 33,6% (4. miejsce), a w województwie wielkopolskim 30,7% (8. miejsce) (gus, 2015a, s. 101). przedsiębiorstwa współpracowały przede wszystkim z dostawcami wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania w latach 2012-2014 (por. rysunek 2). rysunek 2. instytucje partnerskie, z którymi współpracę w latach 2012-2014 przedsiębiorstwa w polsce oceniły jako najbardziej korzystną dla ich działalności innowacyjnej (w %) źródło: gus (2015a, s. 104). współpraca sektora przedsiębiorstw z sektorem nauki posiada zróżnicowany zakres. za niedostateczną należy uznać komercjalizację i współpracę w zakresie b+r w polsce na tle europejskich wyników (por. rysunek 3). 24,3 21 16,8 14,3 9,8 5,4 5,1 1,9 0,9 0,6 0 10 20 30 40 dostawcy wyposażenia, materiałow, komponentów i oprogramowania przedsiębiorstwa z tej samej grupy przedsiębiorstwa z tej samej grupy przedsiębiorstw szkoły wyższe klienci z sektora prywatnego firmy consultingowe konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności jednostki pan kilenci sektora publicznego zagraniczne instytucje publiczne b+r przedsiębiorstwa usługowe przedsiębiorstwa przemysłowe wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 175 rysunek 3. zakres współpracy sfery szkolnictwa wyższego z przedsiębiorstwami w polsce i w europie (odsetek wskazań udzielonych przez kierownictwo jednostek szkolnictwa wyższego) źródło: davey et al. (2013, s. 7). w tradycyjnym modelu procesu innowacyjnego sektor nauki odpowiedzialny jest za opracowanie innowacyjnych rozwiązań, a sektor przedsiębiorstw za ich efektywne wdrożenie. jednakże modele te podlegały etapowemu rozwojowi. w piątej generacji modeli innowacji, będących tzw. modelami sieciowymi (według klasyfikacji r. rothwella) procesu innowacji, źródeł innowacji upatruje się we współpracy wielu różnych podmiotów, a wiodący w tym modelu jest proces uczenia się. kolejne generacje modeli innowacji (model innowacji otwartych, systemowe ujęcie innowacji) nawiązują do modeli sieciowych (weresa, 2014, s. 32-42). jednakże istniejące bariery wzajemnej współpracy pomiędzy sektorem nauki a przedsiębiorstwami wciąż ograniczają proces efektywnego transferu wiedzy i transferu technologii, co powoduje, że przedsiębiorcy są w dużej mierze zainteresowani pozyskiwaniem innowacyjnych rozwiązań z zagranicy, aniżeli ich opracowywaniem i wdrożeniem we współpracy z uczelniami i jednostkami naukowo-badawczymi. w programie operacyjnym inteligentny rozwój 2014-2020 w analizie swot dotyczącej b+r+i podkreśla się, iż działalność przedsiębiorstw w polsce w dużej mierze posiada charakter imitacyjny, a poziom współpracy na linii sektor nauki – sektor przedsiębiorstw uznano za niezadowalający (ministerstwo infrastruktury i rozwoju, 2014, s. 16). także w raporcie dotyczącym stanu współpracy jednostek szkolnictwa wyższego i przedsiębiorstw podkreślono „znaczący brak zaangażowania i kulturowego nastawienia do współpracy na linii ośrodki akademickie-biznes w polsce” (davey et al., , 2013, s. 1). jakie zatem bariery ograniczają współpracę na linii nauka-biznes? jednostki szkolnictwa wyższego i nauczyciele akademiccy (jsw) zidentyfikowali trzy grupy barier, takie jak: − użyteczność rezultatów, 5,5 5,2 5,1 5 4,9 4,7 4,4 4 6,3 5,8 5,8 5,7 6,4 5,2 4,7 5,4 0 1 2 3 4 5 6 7 mobilność studentów kształcenie ustawiczne opracowanie programów nauczania, kursów, wykłady przedsiębiorczość współpraca w zakresie badań i rozwoju zarządzanie mobilność akademicka komercjalizacja wyników badań europa polska 176 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal − ograniczenia związane z finansowaniem współpracy jednostek szkolnictwa wyższego z sektorem przedsiębiorstw, − bariery relacyjne, wśród których można wymienić: brak wiedzy przedsiębiorstw co do działalności badawczej isw, ograniczone możliwości organizowania praktyk przez mśp, różne motywacje, brak świadomości korzyści wynikających z takiej współpracy wśród środowisk akademickich, ograniczoną absorpcję wyników badań przez środowisko biznesu, trudności w pozyskaniu partnera itd. (davey et al., 2013, s. 9). niemniej jednak jsw wskazują, iż to finansowanie stanowi główną barierę współpracy środowisk akademickich z przedsiębiorstwami (por. rysunek 4). rysunek 4. główne bariery współpracy jednostek szkolnictwa wyższego z przedsiębiorstwami (jako procent wskazań przez osoby z kadry zarządzającej jednostkami szkolnictwa wyższego) źródło: davey et al. (2013, s. 10). 7,9 7,3 7,1 7,1 6,8 6,8 6,7 6,7 6,6 6,6 6,4 6,3 6,3 6,2 6,2 6,1 6 5,8 0 2 4 6 8 10 brak środków na finasowanie przez uczelnie współpracy jsp brak świadomości wśród przedsiębiorców o działalności badawczej prowadzonej przez jsw brak środków finansowych przez przedsiębiorstwa brak zewętrznego finansowania dla współpracy odmienne motywacje ograniczone możliwości absorpcji wyników badań biurokracja w/poza jsw nacisk przez przedsiębiorstwa na osiąganie praktycznych wyników ograniczone możliwości absorpcji przez mśp projektów, organizowania praktyk kryzys finansowy brak świadomości co do korzyści ze współpracy brak osób posiadajacych wiedzę naukową w środowisku przeds. odmienny horyzont czasu pomiędzy uniwersytetami a biznesem potrzeba ochrony wyników badawczych przez biznes obawy co do wyjawienie wiedzy trudności w pozyskaniu partnera odmienne sposoby komunikacji i języka pomiędzy jsw a biznesem niewłaściwe osoby inicjujące kontakty w jsw, w przedsiębiorstwach europa polska wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 177 inne badania także dostarczają wiedzy na temat kluczowych barier w zakresie współpracy tych dwóch środowisk (fundacja aurea mediocritas, 2008). ośrodki naukowe jako główne bariery współpracy zidentyfikowały: „niewystarczający przepływ informacji pomiędzy oboma środowiskami” (35%), a następnie „brak zainteresowania współpracą ze strony przedsiębiorców”, „brak systemu zachęt do współpracy ze strony państwa”. w dalszej kolejności wymieniono obciążenia biurokratyczne oraz istniejące bariery prawne, dotyczące komercjalizacji. natomiast środowisko przedsiębiorstw wskazało jako wiodącą barierę – niedostateczny przepływ informacji (w większym stopniu aniżeli przedstawiciele środowiska nauki), brak opłacalności finansowej współpracy, a następnie nieznajomość przez środowisko naukowe realiów biznesu, brak zainteresowania współpracą przez ośrodki naukowe (fundacja aurea mediocritas, 2008, s. 35-37). niemniej jednak to bariery informacyjne, w tym o wzajemnych potrzebach, stają się kluczowe. zatem usprawnienie przepływu informacji pomiędzy sferą nauki i biznesu staje się pilną kwestią do rozwiązania (fundacja aurea mediocritas, 2008, s. 37), gdyż to przede wszystkim większe przedsiębiorstwa inicjują współpracę, aniżeli ośrodki naukowe. 4. wspieranie współpracy nauka-biznes w województwie wielkopolskim zgodnie z diagnozą wyzwań, potrzeb i potencjałów obszarów objętych wielkopolskim regionalnym programem operacyjnym (wrpo) na lata 2014-2020 (zarząd województwa wielkopolskiego, 2014), głównymi przyczynami niskiej innowacyjności wielkopolski są: koszty innowacji, mała współpraca sektora nauki i b+r z podmiotami gospodarczymi, a także awersja przedsiębiorców do ryzyka, niewystarczająca baza instytucji otoczenia biznesu i niska jakość świadczonych przez nie usług, słaba oferta uczelni i b+r odpowiadająca potrzebom gospodarki. istotne jest także wskazanie małego i zmniejszającego się udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w regionie (11,6% w sektorze usług i 12% w sektorze przemysłu w 2012 r.), a także niskiego i zmniejszającego się udziału nakładów inwestycyjnych na działalność innowacyjną (jedynie 6,9% firm z sektora usług oraz 9,6% firm z sektora przemysłu poniosło takie nakłady w 2012 r.). należy ponadto podkreślić koncentrację potencjałów naukowego i badawczo-rozwojowego w aglomeracji poznańskiej, z niekorzyścią dla pozostałych subregionów oraz dominację badań podstawowych w prowadzonych na uczelniach wyższych badaniach naukowych. w obszarze wspierania współpraca nauki i biznesu jako wyzwanie w wrpo została wskazana bezpośrednia współpraca wielkopolskich uczelni ze sferą biznesu. w kontekście zarysowanej diagnozy w wrpo 2014-2020 sformułowano priorytet inwestycyjny 1b pod nazwą: promowanie inwestycji przedsiębiorstw w badania i innowacje, rozwijanie powiązań i synergii między przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczo-rozwojowymi i sektorem szkolnictwa wyższego, w szczególności promowanie inwestycji w zakresie rozwoju produktów i usług, transferu technologii, innowacji społecznych, ekoinnowacji, zastosowań w dziedzinie usług pu178 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal blicznych, tworzenia sieci, pobudzania popytu, klastrów i otwartych innowacji poprzez inteligentną specjalizację, oraz wspieranie badań technologicznych i stosowanych, linii pilotażowych, działań w zakresie wczesnej walidacji produktów, zaawansowanych zdolności produkcyjnych i pierwszej produkcji, w szczególności w dziedzinie kluczowych technologii oraz rozpowszechnianie technologii o ogólnym przeznaczeniu. w ramach powyższego priorytetu inwestycyjnego dla rozważań w niniejszym artykule kluczowe wydaje się rozwijanie powiązań i synergii między wielkopolskimi przedsiębiorstwami a sferą naukowo-badawczą w regionie, które powinno nastąpić poprzez zwiększoną działalność b+r przedsiębiorstw, a tym samym wyższe nakłady inwestycyjne w obszarze b+r. w ramach wrpo podkreśla się, że popularny dotychczas model zakupu technologii b+r należy nadal wspierać, lecz te działania winny być w większym stopniu zastępowane prowadzeniem przez przedsiębiorstwa własnych badań związanych z wytworzeniem nowych technologii/innowacji, co ma wpłynąć na zwiększanie potencjału własnego przedsiębiorstw. uzupełnieniem tego typu inwestycji mają być także inne działania o charakterze komplementarnym, np. wsparcie przedsiębiorstw w ramach usług świadczonych przez instytucje otoczenia biznesu (iob), jednostki naukowe, centra technologii. proponowane formy wsparcia bazujące na modelu popytowym umożliwią bowiem tworzenie sieci współpracy między sektorem nauki a biznesem w celu komercjalizacji wyników badań. efektem realizacji tego priorytetu ma być nowoczesna infrastruktura badawczo-rozwojowa w przedsiębiorstwach oraz technologie gotowe do wdrożenia. w ramach powyższego priorytetu inwestycyjnego, a szczególnie działania 1.2, realizowane będą prace przyczyniające się do podniesienia innowacyjności i konkurencyjności wielkopolskich przedsiębiorstw, zgodne z regionalnymi inteligentnymi specjalizacjami, w tym w szczególności poprzez zwiększoną aktywność b+r przedsiębiorstw w wyniku wzrostu nakładów prywatnych na innowacje. wspierane będą działania mające na celu rozbudowę zaplecza badawczo-rozwojowego przedsiębiorstw i realizację prac badawczo-rozwojowych w przedsiębiorstwach, a także rozwijanie i tworzenie powiązań między przedsiębiorstwami, placówkami badawczymi oraz jednostkami naukowymi szkół wyższych. poprzez wykorzystanie zakupionych wyników badań naukowych i technologii, a także praw do własności intelektualnej, w tym patentów, licencji, know-how i innej nieopatentowanej wiedzy technicznej możliwy będzie rozwój i wprowadzenie na rynek nowych (innowacyjnych) produktów i usług przez przedsiębiorstwa. typy projektów dofinansowywanych w ramach działania 1.2, promujących współpracę nauka-biznes, to: 1. inwestycje w infrastrukturę b+r poprzez stworzenie lub rozwój istniejącego zaplecza badawczo-rozwojowego w postaci działów b+r w przedsiębiorstwach oraz tworzenie centrów badawczo-rozwojowych. 2. prowadzenie zakresu badań w przedsiębiorstwach, w tym badań przemysłowych, eksperymentalnych prac rozwojowych, których celem jest stworzenie linii demonstracyjnej. wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 179 3. zakup i wdrożenie wyników prac b+r oraz praw do własności intelektualnej. beneficjentami projektów mogą być przedsiębiorstwa, a także konsorcja przedsiębiorstw i jednostek naukowych, uczelni (w tym spółek celowych uczelni) lub organizacji pozarządowych, jednak wiodącą rolę winno pełnić przedsiębiorstwo. ponadto należy podkreślić, iż w ramach działania 1.1 wsparcie infrastruktury b+r w sektorze nauki projekty mające służyć zwiększonemu urynkowieniu działalności badawczo-rozwojowej poprzez wsparcie infrastruktury b+r wraz z urządzeniami i materiałami badawczymi w jednostkach naukowych, a których beneficjentami mogą być jednostki naukowe, ich konsorcja lub konsorcja naukowo-przemysłowe otrzymają dofinansowanie pod warunkiem, że infrastruktura b+r będzie dostępna dla podmiotów spoza jednostki otrzymującej wsparcie. tak sformułowany mechanizm stanowi zatem o konieczności współpracy jednostek naukowych z przedsiębiorstwami w zakresie wykorzystania infrastruktury b+r (www.wrpowielkopolskie.pl). na priorytet 1 innowacyjna i konkurencyjna gospodarka w wrpo na lata 2014-2020 jest przeznaczona alokacja w wysokości 467,9 mld euro. zgodnie z harmonogramem naboru wniosków o dofinansowanie w trybie konkursowym do wrpo pierwszy nabór w ramach działania 1.2 wzmocnienie potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw wielkopolski planowany jest na ii kwartał 2016 r. orientacyjna kwota przeznaczona na dofinansowanie projektów w konkursach to 120 mln zł (www.wrpo.wielkopolskie.pl). 5. narzędzia wspierania współpracy nauka-biznes w województwie śląskim województwo śląskie wyróżnia się na tle innych województw pod względem istniejącego potencjału naukowo-badawczego, rozpatrując zarówno liczbę podmiotów zaangażowanych w działalność naukowo-badawczą, jak również poziom zatrudnienia osób w tej sferze, ich doświadczenie i poziom intelektualny (ibc, 2009, s. 4; zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 13). jednakże stopień współpracy na linii nauka-przemysł wciąż nie jest dostateczny, co podkreśla się w różnych analizach, a w dokumentach dotyczących rozwoju regionu do 2020 r. rekomenduje się podjęcie niezbędnych kierunków działań w celu jej intensyfikacji. w badaniu dotyczącym możliwości rozwoju sektora naukowo-badawczego województwa śląskiego (ibc, 2009) istniejące słabości współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw w latach 2003-2008 wiązano m.in. z niskim zainteresowaniem przedsiębiorstw odnośnie do finansowania działalności innowacyjnej, co wynikało także z ograniczonych możliwości ponoszenia przez nie finansowych nakładów, jak i z braku wiedzy o dostępnych zewnętrznych źródłach finansowania skierowanych na tę sferę aktywności. podkreślano niedostosowanie oferty badawczej instytucji sektora b+r w tym regionie do potrzeb przemysłu. wskazywano również na brak zaufania ze strony przedsiębiorstw do instytucji funkcjonujących w sferze b+r w regionie 180 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal i podkreślano, że przedsiębiorstwa nie są zainteresowane tworzeniem struktur współpracy o charakterze horyzontalnym (ibc, 2009, s. 4, 60-62). podsumowując, zarówno jednostki naukowo-badawcze, jak i przedsiębiorcy jako główne bariery rozwoju innowacyjności i wzajemnej współpracy w regionie, zidentyfikowali: bariery finansowe, wzajemnej komunikacji, przemysł nie poszukuje innowacyjnych rozwiązań, aby na nich opierać swój rozwój, nieodpowiednie regulacje prawne (ibc, 2009, s. 62). w regionalnej strategii innowacji województwa śląskiego na lata 2003-2013 założono kreowanie takiego regionalnego systemu innowacji (rsi), który byłby oparty na sieciach współpracy, obejmujących także sektor b+r i przedsiębiorstwa. jednakże w ewaluacji tej strategii krytycznie odniesiono się do funkcjonowania regionalnego systemu innowacji (rsi) opartego na sieciach współpracy podkreślając, iż nie jest on w pełni zintegrowany i wskazano także konieczność rozwoju dalszej współpracy. konsekwencją podjętych ustaleń było ukierunkowanie strategii innowacji regionu na lata 2013-2020 (sejmik województwa śląskiego, 2012, s. 14; ghk, 2011) na kreowanie ekosystemu innowacji, w którym konieczne będzie ogniskowanie współpracy podmiotów sfery nauki, biznesu i innych na zidentyfikowanych zagadnieniach tematycznych – inteligentnych specjalizacjach regionu, które stanowią: energia, medycyna oraz technologie informacyjno-komunikacyjne (sejmik województwa śląskiego, 2012, s. 12, 14). w tym kontekście środki finansowe przekazywane w ramach regionalnego programu operacyjnego 2007-2013 i 2014-2020 stanowią ważne źródło wsparcia innowacyjności regionu i intensyfikacji współpracy. w regionalnym programie operacyjnym województwa śląskiego 2014-2020 (rpo 2014-2020) podkreślono, iż sektor b+r tworzy postawę do poprawy innowacyjności regionu, stopniowo wzmacnia się współpraca mśp nie tylko w regionie, lecz również i poza nim. tym niemniej zakres realizowanej współpracy tych dwóch sektorów jest dość skromny, nie odzwierciedla potrzeb zgłaszanych przez przedsiębiorców, jak i też nie umożliwia wykorzystanie potencjału sektora b+r. potencjał naukowy i badawczo-rozwojowy jest skoncentrowany w metropolii górnośląskiej (zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 13). w związku z tym w rpo 2014-2020 sformułowano priorytet inwestycyjny 1b odnoszący się także do rozwijania powiązań i synergii między przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczo-rozwojowymi, sektorem szkolnictwa wyższego (zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 51). na oś priorytetową i: nowoczesna gospodarka przeznaczono ponad 245 mln euro z europejskiego funduszu rozwoju regionalnego, z tego na wsparcie priorytetu inwestycyjnego 1b: ponad 195 mln euro, co stanowi 5,61% łącznej alokacji wsparcia ue w całości środków programu (zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 72). podkreśla się, iż realizacja działania w ramach tego priorytetu inwestycyjnego przyczyni się do poprawy aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, zwiększenia skali zaangażowania podmiotów prywatnych w sferę b+r, wzrost komercjalizacji wyników badań dzięki inwestycjom w tworzenie lub rozwój infrastruktury badawczej, jak i wdrożeniom prac naukowych. wskazuje się także na wzrost współpracy, wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 181 szczególnie ważnej dla mśp w kontekście dostępu do nowych technologii czy też pozyskania nowych rozwiązań (zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 90). wspomniany priorytet inwestycyjny realizowany będzie poprzez dwa cele szczegółowe: „zwiększona aktywność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw” i „ulepszone otoczenie proinnowacyjne przedsiębiorstw”. wspierane przedsięwzięcia w ramach pierwszego celu szczegółowego mają na celu podniesienie aktywności innowacyjnej podmiotów, jak i wdrażanie rozwiązań innowacyjnych, wyników badań naukowych, czy też dotyczyć będą zakupu praw własności. ponadto podkreśla się, iż wsparcie w rpo wsl 2014-2020 dotyczyć będzie przedsięwzięć tylko do pierwszego etapu produkcji. w związku z tym, wsparcie w ramach priorytetu będzie kierowane na projekty dotyczące infrastruktury badawczo-rozwojowej, aparatury, sprzętu, aby takie innowacyjne produkty wytworzyć. promowane będą prace badawczo-rozwojowe realizowane przez przedsiębiorstwa w regionie, wsparcie dotyczące transferu wiedzy czy też wdrażanie patentów (zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 91). osiągnięcie pierwszego celu szczegółowego będzie możliwe m.in. poprzez wsparcie kierowane na rzecz tworzenia lub też rozwoju zaplecza badawczo-rozwojowego w przedsiębiorstwach i wsparcia prac b+r realizowanych przez przedsiębiorstwa pod warunkiem ich praktycznego wykorzystania. jednakże ważne jest to, aby beneficjentem lub liderem konsorcjum (obejmującego m.in. przedsiębiorstwa i jednostki naukowe bądź uczelnie, instytuty badawcze) czy też porozumienia było przedsiębiorstwo. tym samym ma to się przyczynić do zwiększenia nakładów na b+r ponoszonych przez sektor prywatny, do rozwoju komercjalizacji wyników badań, a tym samym i zwiększenia współpracy tych dwóch sektorów. projekty do realizacji będą wyłaniane w trybie konkursowym (zarząd województwa śląskiego, 2015, s. 30-35; zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 91-93). natomiast realizacja kolejnego celu dotyczącego otoczenia proinnowacyjnego przedsiębiorstw ma nastąpić poprzez wsparcie rozwoju nowych specjalistycznych usług doradczych w dużej mierze dla mśp, wspierając ich innowacyjność i poprawę potencjału w zakresie prowadzenia prac b+r. wdrażane projekty mają m.in. przyczynić się do intensyfikacji współpracy przedsiębiorstw z innymi podmiotami regionalnego ekosystemu innowacji (zarząd województwa śląskiego, 2015, s. 36-40; zarząd województwa śląskiego, 2014, s. 94-95). 6. podsumowanie w literaturze przedmiotu podkreśla się istotną rolę instrumentów mających na celu pobudzanie innowacyjności i konkurencyjności gospodarek regionalnych i narodowych, wśród których ważne miejsce zajmują narzędzia współpracy nauka-biznes. w opracowaniach naukowych uwypukla się różnorodność interakcji zachodzących na styku sfery nauki i biznesu, a tym samym szeroki wachlarz narzędzi służących wspieraniu tych relacji. wspieranie powiązań nauka-biznes wydaje się szczególnie ważne w polskich regionach, które na tle europejskim odbiegają poziomem innowacyjności. działalność innowacyjna przedsiębiorstw w województwach śląskim 182 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal i wielkopolskim, a także stopień współpracy nauka-biznes są wciąż niewystarczające dla skutecznego pobudzania innowacyjności i konkurencyjności na poziomie regionalnym. niedostateczny poziom współpracy między sektorem nauki a sektorem przedsiębiorstw jest wynikiem istnienia wielu barier. pomimo, że województwa śląskie i wielkopolskie dysponują znaczącym potencjałem naukowo-badawczym, to ich innowacyjność nie jest dostateczna. postępujące przeobrażenia w strukturze gospodarki regionalnej wymagają dostosowania oferty sektora nauki do potrzeb zgłaszanych przez przedsiębiorców, pobudzania przedsiębiorczości akademickiej. jej przejawem są powstałe w województwie śląskim podmioty typu spin-off, spin-out odpowiedzialne za proces komercjalizacji wiedzy i technologii, takie jak firmy „n-lab”, „abtow”, „k12” (uniwersytet śląski, 2016). województwo śląskie należy do regionów o wysokim udziale przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie, jednakże niedostateczne wyniki działalności innowacyjnej pokazują, iż konieczne jest podjęcie działań na rzecz zachęcania przedsiębiorstw do poprawy efektów realizowanej działalności innowacyjnej, a zarazem jej intensyfikacji. pojawia się kwestia informowania przedsiębiorców działających w regionie o obopólnych korzyściach płynących ze współpracy nauka-biznes. powstaje zatem pytanie o instrumenty, które taką współpracę mogłyby inicjować, jak również i rozwijać. wspieranie rozwoju klastrów, instytucji, które świadczą usługi w zakresie komercjalizacji technologii, takich jak parki technologiczne, inkubatory, centra transferu technologii stanowi ważny kierunek działań. wydaje się, iż istotnym narzędziem wspierania współpracy nauka-biznes może stać się rpo wsl 2014-2020. w wielkopolsce także zakłada się, że poprzez działania realizowane w ramach wrpo 2014-2020 poziom innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw zostanie zwiększony, w tym poprzez współpracę z sektorem naukowym i podnoszenie własnego potencjału b+r. należy podkreślić, iż wszelkiego rodzaju instrumenty nie będą skuteczne, jeśli przedsiębiorcy nie będą w większym stopniu dostrzegać korzyści ekonomicznych wynikających z podejmowania działalności innowacyjnej (zatem ważne jest kreowanie popytu na innowacje) i realizowanej współpracy z jednostkami naukowymi, a zarazem nie zostaną stworzone efektywne mechanizmy w szkołach wyższych premiujące naukowców, którzy taką współpracę inicjują i wdrażają. rozwój współpracy na linii nauka-biznes to również szansa na transformację gospodarki regionu i wyznaczenie jego rozwoju w oparciu o wiedzę i innowacje. literatura davey, t., galán-muros, v., meerman, a., kusio, t. (2013). the state of university-business cooperation in poland. brussels: science-to-business marketing research centre, apprimo ug and university industry innovation network (uiin). pozyskano z: http://www.ub-cooperation.eu/pdf/poland.pdf (dostęp: 10.01.2016). dominik, w. (2013). współpraca i transfer wiedzy pomiędzy przedsiębiorstwami a ośrodkami akademickimi. studia bas, 3(35), 9-49. wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 183 european commission (2015). innovation union scoreboard 2015. european union, doi: 10.2769/247779. european commission (2014). regional innovation scoreboard 2014. pozyskano z: http://bookshop.europa.eu/en/regional-innovation-scoreboard-2014pbnbbc14001 (dostęp: 14.01.2016). eurostat (2016). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitviewtableaction.do (dostęp: 10.01.2016). fundacja aurea mediocritas (2008). najlepsze praktyki w zakresie współpracy ośrodków naukowych i biznesu przy wykorzystaniu środków ue. warszawa: fundacja aurea mediocritas. geodecki, t. (2014). innowacje a wzrost gospodarczy. w: t. geodecki, ł. mamica (red.), polityka innowacyjna. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. ghk (2011). bieżąca ewaluacja procesów wdrażania regionalnej strategii innowacji województwa śląskiego na lata 2003-2013. raport końcowy, warszawa: ghk polska. gomułka, s. (2009). mechanizm i źródła wzrostu gospodarczego w świecie. w: r. rapacki (red.), wzrost gospodarczy w krajach transformacji konwergencja czy dywergencja?, warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. gus (2015a). działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012-2014. urząd statystyczny w szczecinie, informacje i opracowania statystyczne, warszawa: główny urząd statystyczny. gus (2015b). nauka i technika w 2014 r. urząd statystyczny w szczecinie, informacje i opracowania statystyczne, warszawa: główny urząd statystyczny. gus (2015c). rocznik statystyczny województw 2015. warszawa: główny urząd statystyczny. ibc (2009). wykonanie analizy na potrzeby opracowania projekt programu wykonawczego dla regionalnej strategii innowacji nt. „identyfikacja możliwości rozwoju sektora naukowo-badawczego województwa śląskiego”. raport końcowy, wykonawca: konsorcjum ibc group central europe holding ltd., sp. z o.o. & ibc group international business consulting group, warszawa. komisja europejska (2015). tablica wyników unii innowacji 2015. pozyskano z: http://ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/scoreboards/files/ius_2015_executive_summary_pl.pdf (dostęp: 14.01.2016). kpmg (2014). dojrzałość innowacyjna przedsiębiorstw w polsce. warszawa: kpmg. pozyskano z: https://www.kpmg.com/pl/pl/issuesandinsights/articlespublications/ documents/2014/dojrzalosc-innowacyjna-przedsiebiorstw-w-polsce-kpmg-2014 .pdf (dostęp: 10.01.2016). kubielas, s. (2009). innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania. warszawa: wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. ministerstwo infrastruktury i rozwoju (2014). program operacyjny inteligentny rozwój 2014-2020. pozyskano z: https://www.poir.gov.pl/media/1867/ost_poir_19_01_dokument_21012015_okladka.pdf (dostęp: 14.01.2016). 184 małgorzata dziembała, dorota czyżewska-misztal nölke, a., vliegenthart, a. (2009). enlarging the varieties of capitalism. the emergence of dependent market economies in east central europe. world politics, 61 (4), 670702. oecd (2013). interconnected economies. benefiting from global value chains. paris: oecd publishing. doi: http:// dx.doi.org/10.1787/9789264189560-en. oecd (2015). the innovation imperative: contributing to productivity, growth and wellbeing. paris: oecd publishing. doi: http://dx.doi.org/10.1787/9789264239814-en. olechnicka, a. (2012). potencjał nauki a innowacyjność regionów. warszawa: wydawnictwo naukowe scholar. orłowski, w.m. (2013). komercjalizacja badań naukowych w polsce. bariery i możliwości ich przełamywania. warszawa: pwc. pozyskano z: http://www.biznes.edu.pl/upload/ files/komercjalizacja-badan-naukowych-w-polsce---prof.-w.-orlowski.pdf (dostęp: 14.01.2016). parp (2013). regionalne systemy innowacji w polsce raport z badań, warszawa: polska agencja rozwoju przedsiębiorczości. perkmann, m., tartari, v., mckelvey, m. et al. (2013). academic engagement and commercialisation: a review of the literature on university-industry relations. research policy, 42.2, 423-442. perkmann, m., walsh, k. (2007). university-industry relationships and open innovation: towards a research agenda. international journal of management reviews, 9(4), 259280. schartinger, d., rammer, c., fischer, m., frohlich, j. (2002). knowledge interactions between universities and industry in austria: sectoral patterns and determinants. research policy, 31(3), 303-328. sejmik województwa śląskiego (2012). regionalna strategia innowacji województwa śląskiego na lata 2013-2020. katowice: sejmik województwa śląskiego. pozyskano z: http://ris.slaskie.pl/pl/artykuly/dokumenty_regionalne (20.01.2016). uniwersytet śląski (2016). firmy na uniwersytecie śląskim. pozyskano z: www.transfer.us.edu.pl/firmy-na-uniwersytecie-slaskim (21.01.2016). weresa, a.m. (red.) (2007). transfer wiedzy z nauki do biznesu doświadczenia regionu mazowsze. warszawa: sgh. weresa, a.m. (2012). systemy innowacyjne we współczesnej gospodarce światowej. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. weresa, a.m. (2014). polityka innowacyjna. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. zarząd województwa śląskiego (2014). regionalny program operacyjny województwa śląskiego na lata 2014-2020. katowice: zarząd województwa śląskiego. pozyskano z: https://rpo.slaskie.pl/dokument/rpo_wsl_2014_2020_przyjety_przez_ke_18_12_ 2014_r (20.01.2016). zarząd województwa śląskiego (2015). regionalny program operacyjny województwa śląskiego na lata 2014-2020. szczegółowy opis osi priorytetowych, wersja 4. katowice: zarząd województwa śląskiego. pozyskano z: https://rpo.slaskie.pl/dokument/szoop_rpowsl_2014_2020_22122015 (20.01.2015). zarząd województwa wielkopolskiego (2014). wielkopolski regionalny program operacyjny na lata 2014-2020. pozyskano z: http://wrpo.wielkopolskie.pl (23.01.2016). wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie … 185 enhancing industry-science cooperation in polish regions exemplified by the śląskie voivodeship and the wielkopolskie voivodeship abstract: regional and national innovation potential is determined by many factors, including the capability of creation of innovative solutions and their commercialisation. the process of knowledge and technology creation and commercialisation takes place not only in the sphere of science, but also in companies. in order to take advantage of the existing potential, conduct joint research projects and gain mutual advantages, an effective cooperation of science and industry is needed. moreover, innovation support structures play an important role in creating linkages between these two sectors. programmes enhancing this cooperation are implemented, with the objective of limiting existing barriers of cooperation. the aim of the paper is to identify existing barriers and tools of industry-science cooperation in polish regions using the example of the śląskie voivodeship and the wielkopolskie voivodeship. the cooperation of polish companies with the science sector was characterised in the paper. the instruments of industry-science cooperation implemented in the years 2014-2020 were described as well. the applied research methods include descriptive analysis, descriptive statistics, analysis of documents. the conclusions concern the recommendations in terms of limiting industry-science cooperation barriers in the investigated regions. keywords: industry-science cooperation; śląskie voivodeship; wielkopolskie voivodeship; region; innovation jel codes: o32, o38, l53 pm-03-01-1-11-197-davidaviciene_sabaityte_davidavicius s u g g e s t e d c i t a t i o n : davidavičienė, v., sabaitytė, j., & davidavičius, s. (2017). features of food industry on the internet: a case of lithuania. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 197-209. features of food industry on the internet: a case of lithuania vida davidavičienė1 jolanta sabaitytė2 sigitas davidavičius3 vilnius gediminas technical university, department of business technologies sauletekio al. 11-705, vilnius, lithuania e-mail: 1 vida.davidaviciene@vgtu.lt 2 jolanta.sabaityte@vgtu.lt 3 sigitas.davidavicius@vgtu.lt abstract: the objective of this paper is to identify and present the current situation of lithuanian food industry sector in terms of online presence, use of e-marketing tools and internet strategy implementation, paying attention to food manufacturers, marketers, and food delivery (including fast food and restaurants). the following methods as comparative analysis of the scientific literature, secondary data analysis, data comparison and logical grouping, graphical representation of data, and descriptive statistics employed. for empirical study, it was decided to investigate online activities of the food industry sector of lithuania using structured observation technique. following assumptions were formed after study: companies of food industry are more oriented to russia than to european market, and baltic market is really important for this sector. it is necessary to investigate food industry sector activities and strategies in other regions, and to develop model of internet strategy forming for food industry by online presence decisions. the originality of this work lies in studying some aspects of strategic and tactical decisions related to online presence of food industry companies of lithuania. keywords: e-commerce; e-marketplace; lithuania; internet usage; food industry; web marketing jel codes: l66, m15, m31, o33 1. introduction development of information and communication technologies (ict) causes changes in processes of management, commercial and marketing activities of organization as well as changes in other areas such as consumer behavior patterns, learning peculiarities etc. the need of constant evaluation of markets, understanding of consumer, and knowing new technical solutions are vital for organizations nowadays. so as proposes gajowiak (2016), it becomes necessary to use the resources (particularly the intangible ones) intelligently, and aim at increasing proinnovation behavior, because role of intangible values continues to rise, as the existence of modern organizations is conditioned by innovations as well as by gaining 198 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius the trust of customers, by creating brand and by effectively responding to changing reality. the specific aspects of e-strategies implementation, decisions concerning online presence, choice of e-marketing solutions, understanding consumer behavior, presupposes actuality of the analysis of current situation in all fields of business activities. food industry is not an exception in this case, and new insights in order to understand phenomenon of success are necessary. the food and beverages industry is one of the largest and most developed industries in the lithuania. compared with european union countries, lithuania is the one with the strongest orientation to the food and beverages manufacturing. the sector's contribution to the country's gdp excesses eu-27 average more than 2 times. food industry has a good development prospects and export activities contributes to the sector's growth. this becomes more important in terms of the decreasing inside market related to declining population in the country, and e-commerce and reaching international markets via internet become one of perspectives. the goal of the article is to identify and present the current situation of lithuanian food industry sector in terms of online presence and use of web marketing tools paying attention to food manufacturers, marketers, and food delivery (including fast food and restaurants). this study allows to evaluate level of usage of main elements (strategic decisions for web marketing tools, online presence, etc.) and to identify trends for further research in order to increase efficiency of food industry sector performance in the internet (scientific and practical perspective). the e-commerce market peculiarities of lithuania analyzed and shortly presented in the article as well, in order to present whole picture. the following methods as comparative analysis of the scientific literature, secondary data analysis, data comparison and logical grouping, graphical representation of data, observation, and descriptive statistics employed. 2. previous research innovation is one of the main motives and factors not only for economies, but also for businesses, and there is a great variety of definitions referring to innovative activity (kosala, 2015). so, ict can be treated as business innovations as well. ict development and changes caused by development of ict is a complex phenomenon, which consists of many different research areas such as ict in companies’ performance, ict security, e-business development and solutions, e-commerce, elogistic, web marketing, e-learning and many more. in this section overview of previous studies in a field of web marketing and e-commerce will be presented via such topic analysis as: website classification, website quality assessment, internet marketing studies and its use peculiarities in different sectors. in order to reach a goal, it is vital to analyze internet strategies and implementation tools, which will be analyzed and presented within next section. the use of e-commerce activities in the food industry are widely discussed by scientists and practitioners (annunziata & vecchio, 2013; carlucci, de features of food industry on the internet: a case of lithuania 199 gennaro, roselli, & seccia, 2014; yang & shang, 2015; papaioannou, georgiadis, moshidis, & manitsaris, 2015, briz et al. 2016; fang et al. 2016; verheyen, 2016). the scientific research of the development strategy of green food e-commerce in heilongjiang province was made by qi-zhao yang, jie (2015). eugenia papaioannou et al. (2015) analyzed issues such as e-commerce potentials in the fast food industries, the acceptance of e-commerce alternatives by the consumers and the collaboration between businesses and customers. domenico carlucci et al. (2014) in order to target the goal to provide useful insights for small and medium-sized enterprises (smes) interested in online selling of extra virgin oil, studied the relationship between the price of extra virgin olive oil and its main quality attributes, in the specific case of business-to-consumers ecommerce channel. a. annunziata and r. vecchio (2013) analyzed the websites of italian companies engaged in the production of typical and traditional foods in order to investigate web marketing strategies of food producers in italy. the research has shown that these firms invest very little in web marketing and focusing their efforts on the internet only as a secondary promotion tool, while web based direct selling is confined to market niches. e-commerce activities are closely related to the broader and more general fields of study, which are important to analyze in order to perform research methodology. a lot of researchers paid attention to the quality assessment of website (aladwani, 2006; collier & bienstock, 2015; cuddihy & spyridakis, 2012; dholakia & zhao, 2009; guseva, 2010; hasan & abuelrub, 2011; lee & kozar, 2012; rocha, 2012; saremi, abedin, & kermani, 2008; shejul & padmavathi, 2015; subramanian, gunasekaran, & yu, 2014; wang, yeh, & yen, 2015; zhang & dran, 2000), customer behavior (alzola & robaina, 2010; bressolles & durrieu, 2010; dennis, merrilees, jayawardhena, & wright, 2009; hamid & mcgrath, 2015; hodkinson, kiel, & mccoll-kennedy, 2000; yue & chaturvedi, 2000; maditinos & theodoridis, 2010; rahim, 2014; su, li, song, & chen, 2008), marketing communication tools such as: research in the area of web advertising efficiency (moore, stammerjohan, & coulter, 2005; richardson, ganz, & vallone, 2014), social media usage in different communication models (agnihotri, dingus, hu, & krush, 2015; chan & guillet, 2011; e constantinides, 2015; de vries, gensler, & leeflang, 2012; jarvinen, tollinen, karjaluoti, & jayawardhena, 2012; kärkkäinen, jussila, & väisänen, 2010; laroche, habibi, & richard, 2013; michaelidou, 2011; pabedinskaitė & davidavičius, 2012; riemer & richter, 2010). it is important that social media usage depends not only on the chosen communication model, but also on the industry specifics (barnes, 2010; buhalis & mamalakis, 2015; panagiotopoulos & shan, 2015; senadheera, warren, & leitch, 2011). barnes and mattson (2010) analyzed the e-behavior of fortune 500 companies, focused only on a limited set of industry categories, i.e., computer, food, special retail, commercial banks, semi-conductors, motor vehicle, insurance and it (levina & vilnai-yavetz, 2013). the specifics of navigation and quality of e-commerce perception of lithuanian consumers were presented 200 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius by davidavičienė, tolvaisas (2011), davidavičienė, sabaitytė, davidavičius (2012), davidavičienė, paliulis, sabaitytė (2012). taking in mind the rapid e-marketplace changes and growing business needs, as well as opportunities and appearance of new tools, constant exploring virtual markets (food industry not exception) peculiarities, is necessary. deeper understanding of sectors development and progress in use of e-tolls is actual for scientists as well as for practitioners. further will be analyzed internet strategies and online presence aspects in order to form research methodology. 3. internet strategies classification the performance of organizations depend not only on changes caused by ict development and new tools which are implemented, but it largely depends on a type of internet strategy which organizations choose taking in alignment with overall strategy of organization. many scientists have investigated the internet strategies typology, classification, and use in different sectors (spiller & lohse 1997; amit & zott 2001; de kare-silver 2001; biyalogorsky & naik 2003; doherty & ellis chadwick 2003; weltevreden et al. 2005). in this article, further will be employed classification proposed by weltevreden et al. 2005 and adopted to nowadays situation. it is one of the most extensive internet strategy classification, which relays on three types of companies activities intensity relying on website type (weltevreden, atzema, & boschma, 2005): 1. no website: pre internet passive (no activities planned), pre internet proactive (url and activities planned), developing (url and activities developing); 2. no online sales: billboard (use the internet to make potential customers aware of their existence, no additional services), brochure (limited product information), catalogue, service (provide additional services to enhance the relationship with their customers (e.g., help desk services, community building services, online ordering without online transaction, etc.)); 3. online sales: export, mirror (online sales as additional activity of company), synergy (both traditional and online channels are equally important), anti-mirror (most part of business online), virtual (business online). in order to make link between internet strategy and changing customer needs, which enhance overall interaction via website the online presence elements should be analyzed and fit to the weltevreden et al. (2005) proposed classification. 4. online presence online presence is direct reflection of organization goals. different features of the website leads to the website type alternatives and internet strategy implementation. hence, efthymios constantinides (2002) emphasizes the four main managerial ingredients of web marketing: scope, site, synergy, system. the 4s marketing mix firstly aimed as an educational tool, but very soon has been proved as a tool for designing website and improving the existing one, either elaborating features of food industry on the internet: a case of lithuania 201 online presence strategy. according to the e. constantinides (2002) one of the most crucial ingredients of web marketing is website, which strategic role could be described as main generic types: informational, educational, relational, promotional and transactional. however, david chaffey and fiona ellis-chadwick (2012) identified five types of online presence: transactional e-commerce sites, service-oriented relationship building or lead-generation website, brand-building site, portal or media site, social network or community site. classification is based on the differences of each online presence type features (see table 1). table 1. main features of online presence solutions internet strategy group internet strategy online presence type main features no website pre internet passive no website – pre internet proactive developing no online sales billboard & brochure brand-building site. provides experience to support the brand. typically no possibility to purchase online. merchandise may be. experience is developed by content marketing and social outposts. catalogue – social network site social network or community site enabling community interactions between different customers by posting comments, sending messages, rating and tagging content etc. may be used for public relations, brand building, opinion researches. online sales export transactional e-commerce sites. possibility to purchase online. may provide information for offline customers mirror, synergy, anti-mirror, virtual source: own study based on chaffey, ellis chadwick (2012), weltevreden et al. (2005), constantinides (2002). a. annunziata and r. vecchio (2013) emphasizes that the website is the key element in developing web marketing strategy, as it is a relationship building instrument between the consumers and enterprise existing in the market. however d. chaffey and f. ellis – chadwick (2012) highlight that due to provided classification it is not suitable clearly categorize websites, because many of it may have blended features. we suggest that for this research first three types of presence (transactional e-commerce sites, service-oriented relationship building or lead-generation website, brand-building site) have to be considered as types of website owned by organization and social network or community site as the microsite or activity in third party’s networks. the theoretical background for further research set by identifying online presence types, which can be described by website types and its features and belonging to the internet strategy. in next section research methodology will be presented. 202 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius 5. material and methods two research methods were employed for this study: 1) secondary data analysis, and 2) observation of food industry companies’ activities in the internet. overview of internet usage, created gdp, average spends per shopper and amount of shoppers in electronic environment in general were evaluated in order to present market situation. in order to evaluate food industry sector performance in the internet and to draw the general picture of this market in lithuania the structured observation method was chosen for empirical research. sample of 146 business entities was taken with confidence level 95 and confidence interval 8. analysis of industry representatives focusing on different e-solutions in b2b and b2c communication were performed according the classification preformed and presented in previous section (table 1). it was agreed on 3 industry types for observation, such types were: food manufacturers (meet products, fish products, fruits and vegetables, oil, milk products, grain, bakery products, other), food delivery (e.g. restaurants, fast food, etc.), food marketers (hole sellers, retailers, supermarkets). indicators representing food industry sector: activity in the internet (having website and its type); use of languages (companies market orientation), involvement of web marketing tools (having separate websites for different product brands, presence in social networks). 6. results and discussion according statistics there were 19% of companies that sold goods or services via internet in year 2014. sales via e-networks compared to sales overall were 9 % (official statistics portal, 2016). in year 2014 in lithuania 650 thousand people shopped online, which is about 26% of the population. e-commerce share of egdp in lithuania is 1.13%. in comparison egdp share in britain' which is leading by this indicator in eu is 5.74%, in europe 2,5%. lithuania is only in 22-nd place in ranking by egdp share in europe, and 6-th place from 8 countries in northern europe region, while the share of e-commerce gdp in denmark 3,84 %, estonia 0,77%. the turnover of e-commerce in lithuania was 410 million € which is much less in comparison to greatest turnover in northern europe which is at denmark (9,9 billions €; first place), the lowest turnover is in estonia 150 million € (last place). lithuania is 5-th in ranking of northern europe in turnover. average spends for one shopper in lithuania were 630 €, meanwhile greatest average spend per shopper in denmark is 2721€, lowest in estonia – 283 €. despite lithuania is in a group of northern countries – the results are low in comparison with other. in summary, situation in lithuania’s internet infrastructure, penetration and usage are at the level close to european average, and some aspects are even higher, which with fact that european markets are open for lithuanian business let to conclude that there are all the preconditions to develop e-commerce to the level close to those averages of europe. features of food industry on the internet: a case of lithuania 203 as one of the possible reasons of low turnover and egdp considered the lithuanian e-commerce, which is highly self-oriented that is to say the foreign markets are poorly exploited and employed. to test this assumption the research of foreign languages usage in lithuanian food industry business websites in general and e-commerce sites was completed. during the research it was found that 64.2% companies had websites, 31.1% had no website and website did not loaded 4.7% of all analyzed companies. further analysis revealed that in different sectors of food industry tendencies of using web tools are different (see fig.1). figure 1. online presence in lithuania food industry source: compiled by authors. observation reveals that food manufacturers keen to have catalogues and present all range of products 53.8%, meanwhile food delivery and sellers presenting themselves via brand building sites. unfortunately, all groups of food industry show quite low activity in e-commerce and do not choose online strategies that is why further type of online strategies not discussed. under construction graph mean, that companies use passive or development strategy. unfortunately, it was some websites which specific was not identified: some of them did not loaded (most of them sellers section – 10,4%); others were hacked at a moment of observation. information in other languages percent (see fig.2) in different sectors of this industry (analyzed food manufacturers, food delivery (restaurants) and sellers (marketers) varies. food manufacturers are most oriented to foreign speaking inhabitants or to export markets because most of them have one or more foreign languages in website. a lot of food delivery companies (restaurants, fast food, pizzerias) are offering information in local language. chart (fig. 2) reveal that german and polish language is used less than russian (taking in mind ethnical structure of population of lithuania (here lives approximately the same percentage of russians and polish) the assumption that these companies are more oriented to russia than to 204 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius european markets could be formed. it should be noticed that from other languages group, which as revealed important to food manufacturer and sellers, such languages as latvian and estonian were implemented. this show that common baltic market is important for this sector as well. figure 2. use of languages in lithuania food industry websites source: compiled by authors. involvement of web marketing tools like having separate websites for different product brands is really low (from all researched companies just four companies (2,7%) exploited this web marketing solution). presence in social networks results are much better. from all companies 43% had page in social network facebook (82.5% from this range has website as well), but these solutions are oriented to local b2c oriented web marketing communication. 7. conclusions previous studies in a field of e-marketplace, internet strategies and web tools were analyzed, and this was the theoretical background for the research of food industry sector of lithuania. the internet strategies classified and they relations with online presence categories found. the analysis the lithuanian electronic market were performed: analysis of internet usage, e-commerce turnover, and share of e-commerce gdp, average spent per consumer and market size was taken in consideration. important to mention that level of lithuanian internet usage is close to european countries averages. despite that e-commerce gdp is quite low, so additional measures for encouraging to exploit more e-commerce possibilities should be taken. low turnover of e-commerce activities in lithuania might be related to the fact that it is not fully exploit the potential of other markets by lithuanian e-commerce participants. this statement was deeper analyzed in food industry sector of lithuania. analysis of the usage of languages in food industry sectors research revealed that websites are more focused on inner markets of the country. two assumptions features of food industry on the internet: a case of lithuania 205 were formed and must be studied deeper: companies of food industry are more oriented to russia than to european market, and baltic market is really important for this sector. so, taking in mind geopolitical situation (russia-ukraine crisis) food industry companies should be more active targeting asia and america markets in order to split the risk and expand activities. for this the general websites oriented to business to business cooperation should be well performed or orientation to business to consumer could be exploited as analog strategy via e-commerce solutions (but in this case food industry companies should explore consumer behavior and needs in target markets in order to develop proper web marketing plan. further research should be focused on food industry activities on the internet for investigating peculiarities of web marketing solutions for international markets, as well as studies of peculiarities of strategic decisions, and online presence models formation for this sector. references agnihotri, r., dingus, r., hu, m. y., & krush, m. t. (2015). social media: influencing customer satisfaction in b2b sales. industrial marketing management, 2(1), 1-9. http://doi.org/10.1016/j.indmarman.2015.09.003 aladwani, a. m. (2006). an empirical test of the link between web site quality and forward enterprise integration with web consumers. business process management journal, 12(2), 178-190. http://doi.org/10.1108/14637150610657521 alzola, l. m., & robaina, v. p. (2010). the impact of pre-sale and post-sale factors on online purchasing satisfaction: a survey. international journal of quality & reliability management, 27(2), 121-137. doi.org/10.1108/02656711011014267 amit, r., & zott, c. (2001). value creation in e-business. strategic management journal, 22(6-7), 493-520. http://doi.org/10.1002/smj.187 annunziata, a., & vecchio, r. (2013). web marketing strategies of food producers in italy: a competitive analysis. international journal of internet marketing and advertising, 8(1), 1-18. barnes, n. g. (2010). the fortune 500 and social media: a longitudinal study of blogging, twitter and facebook usage by america’s largest companies. retrieved from http://sncr.org/sites/default/files/2010f500.pdf biyalogorsky, e., & naik, p. (n.d.). clicks and mortar: the effect of on-line activities on off-line sales. marketing letters, 14(1), 21-32. doi.org/10.1023/a:1022854017292 bressolles, g., & durrieu, f. (2010). a typology of online buyers for french wine web sites based on electronic service quality dimensions. international journal of wine business research, 22(4), 335-348. http://doi.org/10.1108/17511061011092393 briz, j., fernández, m. c., felipe, i. d., briz, t., canavari, m., fritz, m., & schiefer, g. (2016). e-commerce and ict adoption in the spanish agri-food sector: looking for key factors performance in e-food markets. food supply networks: trust and e-business, 105-119. buhalis, d., & mamalakis, e. (2015). social media return on investment and performance evaluation in the hotel industry context. information and communication technologies in …. retrieved from http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-14343-9_18 206 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius carlucci, d., de gennaro, b., roselli, l., & seccia, a. (2014). e-commerce retail of extra virgin olive oil: an hedonic analysis of italian smes supply. british food journal, 116(10), 1600-1617. chaffey, d., & ellis-chadwick, f. (2012). digital marketing: strategy, implementation and practice. pearson. chan, n., & guillet, b. (2011). investigation of social media marketing: how does the hotel industry in hong kong perform in marketing on social media websites? journal of travel & tourism marketing. retrieved from http://www.tandfonline.com/doi/abs /10.1080/10548408.2011.571571 collier, j., & bienstock, c. (2015). a conceptual framework for measuring e-service quality. creating and delivering value in marketing. retrieved from http://link .springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-11848-2_52 constantinides, e. (2002). the 4s web-marketing mix model. electronic commerce research and applications, 1(1), 57-76. doi.org/10.1016/s1567-4223(02)00006-6 constantinides, e. (2015). b2c social media value gap-model: a study of the dutch online retailing. international journal of …. retrieved from http://www.inderscienceonline .com/doi/abs/10.1504/ijemr.2015.070802 cuddihy, e., & spyridakis, j. (2012). the effect of visual design and placement of intraarticle navigation schemes on reading comprehension and website user perceptions. computers in human behavior. retrieved from http://www.sciencedirect.com /science/article/pii/s0747563212000684 davidaviciene, v., paliulis, n. k., & sabaitye, j. (2012). анализ развития электронного бизнеса в литве. in proceedings of jubilee x international scientific conference “management and engineering’ 12” (pp. 754-762). sofia: technical university. davidavičienė, v., sabaitytė, j., & davidavičius, s. (2012). chapter 4. improvement of internet marketing technologies: national features in measuring quality of e-commerce web sites. in the use of multidisciplinary research for the introduction of new training programs/modules and/or new teaching methods in the field of e-commerce (pp. 117-121). berlin: dnipropetrovs’k, nmu. retrieved from http://www .ecommis.eu/downloads/press-room/articles/pdf/2012-04_method.pdf#page=117 davidavičienė, v., & tolvaisas, j. (2011). measuring quality of e-commerce web sites: case of lithuania. ekonomika ir vadyba, (16), 723-730. de kare-silver, m. (2001). e-shock : the new rules-internet strategies for retailers and manufacturers (2nd editio). amacom. de vries, l., gensler, s., & leeflang, p. s. h. (2012). popularity of brand posts on brand fan pages: an investigation of the effects of social media marketing. journal of interactive marketing, 26(2), 83-91. retrieved from http://www.sciencedirect.com /science/article/pii/s1094996812000060 dennis, c., merrilees, b., jayawardhena, c., & wright, l. t. (2009). e-consumer behaviour. european journal of marketing, 43(9/10), 11211139. doi.org/10.1108 /03090560910976393 dholakia, r. r., & zhao, m. (2009). retail web site interactivity: how does it influence customer satisfaction and behavioral intentions? international journal of retail & distribution management, 37(10), 821838. doi.org/10.1108/09590550910988011 doherty, n. f., & ellis chadwick, f. e. (2003). the relationship between retailers’ targeting and features of food industry on the internet: a case of lithuania 207 e‐commerce strategies: an empirical analysis. internet research: electronic networking applications and policy, 13(3), 170182. doi.org/10.1108/10662240310478196 fang, j., george, b., shao, y., & wen, c. (2016). affective and cognitive factors influencing repeat buying in e-commerce. electronic commerce research and applications, 19, 44-55. guseva, n. (2010). elektroninės komercijos kokybės kriterijų identifikavimas ir analizė. verslas: teorija ir praktika, 11(2), 96106. http://doi.org/10.3846/btp.2010.11 gajowiak, m. (2016). high-tech smes in the concept of intelligent organizations: the reconstruction of the approach in the light of empirical research. przedsiębiorczość międzynarodowa, 2(2), 165-177. hamid, n., & mcgrath, m. (2015). the diffusion of internet interactivity on retail web sites: a customer relationship model. communications of the iima. retrieved from http://scholarworks.lib.csusb.edu/ciima/vol5/iss2/4/ hasan, l., & abuelrub, e. (2011). assessing the quality of web sites. applied computing and informatics. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii /s2210832710000037 hodkinson, c., kiel, g., & mccoll-kennedy, j. (2000). consumer web search behaviour: diagrammatic illustration of wayfinding on the web. international journal of human…. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s1071581999903579 yang, q.-z., & shang, j. (2015). research on development of the strategy of green food e-commerce in heilongjiang province. in international conference on management science and management innovation (msmi 2015) (pp. 186-189). atlantis press. yue, w., & chaturvedi, a. (2000). the reward based online shopping community. electronic markets. retrieved from http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080 /101967800750050335 jarvinen, j., tollinen, a., karjaluoti, h., & jayawardhena, c. (2012). digital and social media marketing usage in b2b industrial section. marketing management journal, 22(2), 102. retrieved from http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct =true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl=1534973x&an=870231 91&h=xiz9x6ix7q%2febkkumlfxntdah5cs7nldjrkhdbhe28uy6wrmdyxe jay2xmaqki%2bqivcajrkjxhd59ra2tsbu5q%3d%3d&crl=c kärkkäinen, h., jussila, j., & väisänen, j. (2010). social media use and potential in business-to-business companies’ innovation. … : envisioning future media …. retrieved from http://dl.acm.org/citation.cfm?id=1930536 kosała, m. (2015). innovation processes as a stimulant of internationalisation process of firms. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 65-84. doi: http://dx.doi.org/10.15678/eber.2015.030206 laroche, m., habibi, m., & richard, m. (2013). to be or not to be in social media: how brand loyalty is affected by social media? international journal of information …. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s0268401212000916 lee, y., & kozar, k. (2012). understanding of website usability: specifying and measuring constructs and their relationships. decision support systems. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s0167923611001679 levina, o., & vilnai-yavetz, i. (2013). use of social software in e-business: a crosssectional, cross-country study. in 19th americas conference on information systems (amcis2013) (pp. 1-11). chicago, illinois, usa. retrieved from 208 vida davidavičienė, jolanta sabaitytė, sigitas davidavičius http://aisel.aisnet.org/amcis2013/ebusinessintelligence/generalpresentations/11/ maditinos, d. i., & theodoridis, k. (2010). satisfaction determinants in the greek online shopping context. information technology & people, 23(4), 312-329. doi.org /10.1108/09593841011087789 michaelidou, n. (2011). usage, barriers and measurement of social media marketing: an exploratory investigation of small and medium b2b brands. industrial marketing …. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s0019850111001374 moore, r., stammerjohan, c., & coulter, r. (2005). banner advertiser-web site context congruity and color effects on attention and attitudes. journal of advertising. retrieved from http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00913367.2005.10639189 official statistics portal. (2016). proportion of enterprises which sold (received orders for) goods or services via electronic networks. retrieved from http://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?portletformname=visualization &hash=b4cc39dc-6666-46f4-b4a6-b16eef04368f pabedinskaitė, a., & davidavičius, s. (2012). the identification of the target e-space for the company’s advertising. in 7th international scientific conference “business and management 2012” may 10-11, 2012, vilnius, lithuania (pp. 887-894). vilnius, lithuania: vilnius gediminas technical university. http://doi.org/10.3846/bm.2012.114 panagiotopoulos, p., & shan, l. (2015). a framework of social media engagement: case studies with food and consumer organisations in the uk and ireland. international journal of …. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii /s0268401215000249 papaioannou, e., georgiadis, c. k., moshidis, o., & manitsaris, a. (2015). factors affecting customers’ perceptions and firms' decisions concerning online fast food ordering. international journal of agricultural and environmental information systems, 6(1), 48-78. http://doi.org/10.4018/ijaeis.2015010104 rahim, h. (2014). psychographic characteristics influencing customer behaviour on online purchase intention. australian journal of basic …. retrieved from http://www.researchgate.net/profile/hardy_rahim/publication/280325824_psychogr aphic_characteristics_influencing_customer_behaviour_on_online_purchase_inte ntion/links/55b3201208aec0e5f431d849.pdf richardson, a., ganz, o., & vallone, d. (2014). tobacco on the web: surveillance and characterisation of online tobacco and e-cigarette advertising. tobacco control. retrieved from http://tobaccocontrol.bmj.com/content/early/2014/02/14/tobacco control-2013-051246.short riemer, k., & richter, a. (2010). tweet inside: microblogging in a corporate context. in 23rd bled econference etrust: implications for the individual, enterprises and society. bled, slovenia. retrieved from https://domino.fov.uni-mb.si/proceedings.nsf/0 /6d767b442cc0e928c12577570031a81a/$file/01_riemer.pdf rocha, á. (2012). framework for a global quality evaluation of a website. online information review. retrieved from http://www.emeraldinsight.com/doi/pdf/10.1108 /14684521211241404 saremi, h., abedin, b., & kermani, a. (2008). website structure improvement: quadratic assignment problem approach and ant colony meta-heuristic technique. applied features of food industry on the internet: a case of lithuania 209 mathematics and …. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article /pii/s0096300307005504 senadheera, v., warren, m., & leitch, s. (2011). a study into how australian banks use social media. pacis 2011 proceedings. retrieved from http://aisel.aisnet .org/pacis2011/172 shejul, c., & padmavathi, b. (2015). website structure improvement through web mining. international journal of engineering research and general science, 3(2), 344-351. retrieved from http://oaji.net/articles/2015/786-1431231396.pdf spiller, p., & lohse, g. l. (1997). a classification of internet retail stores. international journal of electronic commerce, 2(2), 29-56. doi.org/10.1080/10864415.1997 .11518307 su, q., li, z., song, y., & chen, t. (2008). conceptualizing consumers’ perceptions of ecommerce quality. international journal of retail & distribution management, 36(5), 360-374. http://doi.org/10.1108/09590550810870094 subramanian, n., gunasekaran, a., & yu, j. (2014). customer satisfaction and competitiveness in the chinese e-retailing: structural equation modeling (sem) approach to identify the role of quality factors. expert systems with …. retrieved from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s0957417413004892 verheyen, w. (2016, september). e-commerce deliveries 2.0: towards a sustainable e-commerce. in economic and social development 16th international scientific conference on economic and social development“the legal challenges of modern world” (pp. 653-661). varazdin development and entrepreneurship agency,. wang, t., yeh, r., & yen, d. (2015). the influence of customer identification on online usage and purchasing behaviors in social commerce. international journal of human…. retrieved from http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10447318 .2015.1067481 weltevreden, j. w. j., atzema, o. a. l. c., & boschma, r. a. (2005). the adoption of the internet by retailers: a new typology of strategies. journal of urban technology, 12(3), 59-87. http://doi.org/10.1080/10630730500417281 weltevreden, j. w. j., atzema, o. a. l. c., & boschma, r. a. (2006). the adoption of the internet by retailers: a new typology of strategies. journal of urban technology, 12(3), 59-87. http://doi.org/10.1080/10630730500417281 zhang, p., & dran, g. von. (2000). satisfiers and dissatisfiers: a two‐factor model for website design and evaluation. journal of the american society for …. retrieved from http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/1097-4571(2000)9999:9999%3c ::aidasi1039%3e3.0.co;2-o/full #ier-06-03-02-pp021--1989-chlebisz,mierzejewski 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.02 determinants of gdp growth in scandinavian countries with special reference to scientific progress adam chlebisz, mateusz mierzejewski a b s t r a c t objective: the study is aimed at verifying the main determinants of gdp growth in scandinavian countries with special regard to scientific progress. research design & methods: the theoretical part presents economic growth models (romer learning-by-doing model and mcmahon endogenous growth model). in the empirical study, they were verified on the example of scandinavian countries. for this purpose, multiple regression analysis was used. models have been developed to explain gdp per capita (as a measure of development) using variables determining work, human and physical capital. the variables included especially determinants of education, scientific development and new technologies. findings: the study showed that the economic growth of scandinavian countries is strongly associated not only with the development of factors mentioned in classical growth models (referring to scientific progress) but also the others, e.g. witch increase of medium and high-tech exports as % of manufactured exports in sweden and denmark. moreover, it was indicated that scientific progress plays a particularly important role in the economic growth in these countries. contribution & value added: the study provides current confirmation of theoretical models of economic growth for highly developed countries, where education and human capital are very important in the context of their development. also, key determinants constituting the economic development of these countries were indicated. similar verification may be used in the future for medium-developed and developing countries. article type: research paper keywords: economic growth; scientific development; education impact; human capital; scientific progress; scandinavian countries; nordic countries jel codes: o470, o110 article received: 30 june 2020 article accepted: 30 september 2020 suggested citation: chlebisz, a., & mierzejewski, m. (2020). determinants of gdp growth in scandinavian countries with special reference to scientific progress. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 21-35. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.02 international entrepreneurship review ri e 22 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski introduction understanding the nature of economic growth and identifying its components is one of the key problems in economics. as north (2010, p. 7) states, “understanding economic growth makes it possible to improve human well-being, reduce misery and extreme poverty”. contemporary models of economic growth are focused on knowledge or science as a key determinant. on the other hand, education itself has long been seen as an extremely important indicator of economic prosperity (hanushek & woessmann, 2020). along with the growing role of human capital in modern enterprises, research on explaining economic growth has changed significantly (garncarz & mierzejewski, 2019). in the context of the study on the impact of education on economic growth, several mechanisms are indicated in the literature. one of them is to increase human capital through education, which then increases the productivity of work and thereby obtains a higher level of production balance – neoclassical theory, including mankiw, romer and weil (1992). lucas (1988), romer (1990a), aghion and howitt (1998), in turn, focused on the innovative potential of the economy, the development of new technologies and products in growth research. a different approach was characterized by nelson and phelps (1966) as well as benhabib and spiegel (1994). they considered education as the dissemination and transfer of knowledge necessary to deepen information, as well as understanding, handling and implementing already developed new technologies to promote economic growth. as indicated by a study by sala-i-martin, doppelhofer and miller (2004) on a sample of 88 countries for 1960-1996, the strongest factor influencing gdp per capita was primary education. the strong positive correlation between quantitative measures of education and economic growth has been repeatedly confirmed in studies of later studies(chlebisz, gruszowski & igielski, 2019), and the most common measure used has been the average years of education for the working-age population (krueger & lindahl, 2001; topel, 1999). as mas, hofman and benages (1998) emphasize, the most often used to measure the intensity of knowledge components are research and development expenditure in the production sector, while human capital in service sectors. human capital is a very important determinant of economic growth (galor & tsiddon, 1997). research indicates that it is not only a transmission and embodiment of available knowledge in people, but it is primarily responsible for the creation of new knowledge, which is a source of innovation and technological changes. these in turn drive all production factors (mincer, 1984). scientific progress in this paper is defined as an increase of value of qualitative variables and the improvement of quantitative variables determined by science, education, innovation and research development, which then testify to the increase in human capital, which in turn translates into economic growth (becker, 1993; pelinescu, 2015).the effect is indicated to be visible in at least two aspects: (i) human capital influences the internal rate of innovation (romer, 1990b); (ii) human capital influences the rate of diffusion of technology in the spirit and also an increase of 1% of the capital stock leads to a 0.13% increase in the rate of economic growth (nelson & phelps, 1966). hence, investments in education and training are extremely important for the development of a given country (wilson & briscoe, 2004). in the scandinavian countries they are at a very high level compared to other european countries (oecd, 2020). however, the literature lacks attempt which show the relationship between the variables determining determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 23 education, innovation and scientific development and the economic growth of these countries. based on sweden, an attempt was made to reconcile evidence on the effect of schooling on income and gdp growth. it was then shown that the increase in the level of education is not significantly related to the economic growth of the country (krueger & lindahl, 1999). in turn, studies conducted on data from norway showed that investing in innovation has a positive effect on the norwegian economic growth (silfvenius, 2014). however, there is still no approach that would take into account more variables and would include scandinavian countries in total. this study aims at verifying the main determinants of gdp growth in scandinavian countries, with special regard to scientific progress. therefore, the following research hypothesis was formulated: scientific progress has an essential impact on gdp growth in scandinavian countries. literature review economic growth models can be divided into two groups: neoclassical and endogenous models. neoclassical models assume the occurrence of decreasing revenues from reproducible factors of production and constant revenues from the scale. the classic model represented by ricardo and malthus assumes that the economy will stagnate in the long run, because with non-variable technology and natural resources, capital investments and labour inputs are subject to the law of diminishing revenues – which was justified by traditional factors of production: land, physical capital and unskilled labour (sato, 1964). this group includes the solow (1956), ramsey (1928) and diamond (1965) models. neoclassical growth theory does not precisely explain the main determinants of long-term growth, indicating that technical progress, which is exogenous in nature, remains the main factor in this time horizon. the category of these models is widely used to explain the differences between the economic states of different countries – the solow model indicates that the differences occurring at the level of gdp per capita income are largely explained by the savings rate, the rate of human capital accumulation and the population growth rate. it is built based on trade flows between market participants (wang, 2019). endogenous models assume at least constant revenues from reproducible production factors. their characteristic feature is the rate of return explained by the model itself (in the case of neoclassical it is adopted based on exogenous assumptions that relate to the development of important parameters, e.g. technical progress). another element that distinguishes endogenous models is the perception of the accumulation of production factors for long-term growth. according to them, the accumulation of knowledge allows the economy to maintain a permanently higher growth dynamics, while in the light of neoclassical theories this factor is only temporary. the endogenous approach focuses on the attempt to quantify and identify the impact of determinants that shape long-term economic growth (florczak, 2009). the basic endogenous models are romer's learning-by-doing model (romer, 1986), lucas model (lucas, 1988), rebelo model (rebelo, 1991), and models with the increasing number of goods and models with the improving quality of goods. the new growth theory also includes the mankiwromer-weil model (mankiw et al., 1992). it is an extended version of the solow model, which in turn presented next to capital and labour – technological progress, which was responsible for increasing productivity (florczak, 2009). 24 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski romer learning-by-doing model one of the flagship examples of models aimed at explaining contemporary economic growth is the romer learning-by-doing model. compared to neoclassical models, the romer model does not assume decreasing revenues from reproducible factors of production. in this approach, knowledge is the only reproducible factor of production that shows growing revenues at the level of the entire economy. according to the author of the model, the knowledge that arises from the investments of individual enterprises can spread unlimitedly across the entire economy, and what's more, it can be used by enterprises without incurring additional costs (romer, 1986). the production function in the discussed model is marked by: ��(��,��,�) (1) where: ��level of knowledge of a given company; ��expenditure of other factors of production (capital, labour, etc.); � the general level of knowledge in the economy (sum of knowledge possessed by companies). from the assumption that knowledge is the only reproducible factor of production, it follows that �� = �� ��. we also assume that all enterprises in the economy are identical, therefore: ��(��,��,�) = �(�,�,�) (2) � = � (3) at the level of the entire economy, which is the main aspect of this article, the function of the economy in the model is recorded as: �(�,�,�) = �(�,�, �) = � (4) the marginal productivity of knowledge at the level of the entire economy is increasing, while at the level of a single enterprise it is decreasing or permanent, therefore: ���(�,�) ��� ≤ 0; ���(�,) ��� > 0; (5) production in the model can be allocated in two ways: consumption (�) or for investments (�), which create new knowledge: � = � + �. the accumulation of knowledge takes place according to the function �(�/� ), showing decreasing revenues and the constrained constant �: � � = � ! � �" < � (6) the restriction introduced was set so that consumption and utility would not grow indefinitely. the utility function in the model has the form: $ = % &(�)'()*+�, (7) where: . > 0 time preference rate. determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 25 the market equilibrium in the presented model is determined based on the optimization problem maximizing the indicated utility function taking into account the limitation of knowledge accumulation and the production equation: $ = % &(�)'()*+�, → 0�1. (8) provided that � ≥ 0 and�(0) is given, as well: $� = �� !�(�,�)(3� " (9) as shown in the above equations – households, by giving up current consumption, contribute to investment growth. consequently, this leads to the accumulation of knowledge in the economy, showing growing revenues and allowing faster production growth from a given size of savings. the perfectly competitive economy in the romer model is not optimal in the pareto sense. investments in knowledge made by one enterprise contribute to the increase in the general level of knowledge in the economy, which is a common factor of production. a single enterprise in its investment decisions does not include these positive externalities, which results in the fact that the marginal knowledge product from a single enterprise is smaller than the marginal knowledge product at the level of the entire economy. this means that a perfectly competitive economy accumulates too little knowledge and shows a lower growth rate than the economy managed by a central planner. this conclusion is because the romer model takes into account positive externalities. state intervention is therefore important from the perspective of the entire economy to ensure an adequate level of knowledge accumulation. without state involvement, companies will only consider private costs and benefits. as a result, in a highly competitive economy, the level of knowledge and the rate of gdp growth will prove lower than in an economy with an active state. mcmahon endogenous growth model an alternative to the romer model presented is the model of endogenous growth proposed by mcmahon(2018), which was based on the work of lucas, covering with his interest the impact of science and technology on the formation of national income(lucas, 2009; lucas & moll, 2014). 4* = 5*(�6* 7(8*ℎ* *):(7)ℎ�* ; (10) where: 4* goods and services measured in gdp; 5* new ideas used to create and use available technology; � level of technology that remains constant in the absence of new ideas; 6* physical capital; 8* share of hours that were not devoted to learning in the total available time (including working time); ℎ* average human capital defined as knowledge (acquired during the training period) and other skills; * population; ℎ�* the average level of education. 26 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski the key issue in the described model is to indicate the role of external factors, including public activities in shaping social values in the form of altruism or cultural development. also, the importance of public education activities is underlined to support the humanities, which can contribute to improving the quality of life for future generations, while they are less popular compared to the private sector. this relationship is contained in the value 5*representing the emergence of new ideas, as well as the share of time spent on learning (1 − 8*).this one would be much lower (especially in areas not directed at applied research) if the state did not play an intervention role. the objective function aims to maximize the actual consumption per capita stream and in the case of this model is an indicator of optimal growth: % ::(> (�* :(> − 1)'()* ?� , (11) the consumption stream over an infinite time horizon(� = 0,…,∞) is discounted using the . rate. the model also assumes the presence of consumer risk aversion marked byb. therefore, it is assumed that the state and individual households treat education (and the costs and benefits associated with it) in the long term. in turn, the value-added of human capital generated by households is given by the formula: cd c* = e*/4*?(1 − 8*)ℎ* (12) where: cd c* gross investment value in the creation of human capital; e*/4* is the part of the income allocated by the state to education (both public and private); ? accumulation factor assuming that 1 − 8* = 0, and therefore all remaining time available is allocated by the unit to education. in the model, only the activity of households and universities enables the implementation and application of innovative ideas. new technologies are created based on education, which also includes work (it can be employed in research units, enabling scientific development and other “creative” forms of work). the presented model assumes the creation of capital based on work in a given period, but also thanks to the ideas used during learning: f* = gℎ* h (13) ℎ* = ℎ*(: cd c* − +ℎ*(: (14) hence, human capital arises not only based on increasing the number of graduates of individual degrees of education but also during their professional work. the value of human capital in a given period can be aggregated by the sum of: i* = ∑ *5*ℎ*,*k (15) the model, therefore, allows for taking into account the increase in human capital as an increase in the number of graduates and as the ability to spread knowledge after the end of the period of formal education. the economic growth path defined as optimal, using the above assumptions, was presented in the model by the hamiltonian equation: determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 27 i(6,ℎ,l:,lm,�,8,�) = : :(> (�:(> − 1) + nopqp�r s(tdu)ovswdx y(u3w u + + lm(e/4?(1 − 8)ℎ) (16) this equation makes it possible to determine the optimal growth in consumption and income per capita, and also indicates the optimal path of development. income is the sum of consumption, investment and government expenditure in a given period. in the model, the increase in income and consumption are equal, because the other variables are considered exogenous. accordingly, the path of consumption growth can be determined based on: !c3c*"�* = z[[r* − . (17) this means that the optimal consumption growth rate is equal to the marginal efficiency of discounted physical capital. in a perfectly competitive economy, the marginal efficiency of discounted physical capital will be equal to the return on physical capital, which translates into a return on human capital: z[[r* − . = z[[\* − . = ! c3 c*"�* (18) based on the equation representing the optimal path of economic growth, it is also possible to determine a common rate of consumption, income and capital growth: !c3c*"�* = (:(7]h];) :(7 ! cd c*"ℎ* (19) according to the model, the growth rate will be the higher the growth rate in investment in human capital will be. also, along with the increase in external factors affecting education (e.g. new ideas or also an increase in government spending), this growth is accelerating. hence, along with the increase in expenditure on the development of public education, the common growth rate of consumption, income and capital is accelerating. the same translation applies to social gratification resulting from the emergence of new skills. along with the increase in education, there is an increase in the unit's wage to the entire population. material and methods statistical data and research method the study aimed to verify the determinants of gdp growth in scandinavian countries with special regard to scientific progress. the research hypothesis was formulated as follows: scientific progress has an essential impact on the gdp growth in scandinavian countries. hypothesis verification process was carried out in the following way: the theoretical part represents the assumptions of romers’ learning-by-doing model and mcmahons’ model. both models propose factors which explain economic growth, but their variables differ. nonetheless, these are the two classical growth models that take into account scientific progress and human capital, unlike other models which focus on different types of determinants. by applying the multiple regression, all variables from the above models and other additional variables were combined, which made variable assessment possible, as to explain economic growth in the scandinavian countries. the explanatory variables include selected data series related to key growth factors (such as: labour, human and physical capital) and additional ones determining scientific progress. the explained variable was gdp per capita (ppp based). the analytical software package statistica was used to 28 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski create the model. the data was downloaded from the world bank (world development indicators), ceic data, ilostat and international monetary fund databases. these databases provide access to the longest time series of variables allowing verification of the research hypothesis. the choice of the length of the tested series was dictated by their availability. for each of the analysed countries, the longest possible time series of variables was selected (for 1990-2016 with an annual frequency). table 1. list of indicators used in the analysis type of variable indicator source dependent variable gdp per capita: ppp world bank (world development indicators) independent variable adjusted savings: education expenditure world bank (world development indicators) capital stock: general government international monetary fund capital stock: private international monetary fund employment in services: modeled ilo estimate: % of total employment world bank (world development indicators) expenditure: net investment in nonfinancial assets internationalmonetary fund foreign direct investment: usd mn: annual ceic data gender parity index (gpi): secondary school enrollment: gross world bank (world development indicators) gender parity index (gpi): tertiary school enrollment: gross world bank (world development indicators) medium and high-tech exports: % manufactured exports world bank (world development indicators) patent applications: non-residents world bank (world development indicators) patent applications: residents world bank (world development indicators) school enrollment: tertiary: % gross world bank (world development indicators) working time arrangement coverage: full-time and part time workers ilostat source: world bank (world development indicators), international monetary fund, ceic data and ilostat (access: 23.06.2020). results and discussion the models were developed based on the above-mentioned independent variables. in addition to obtaining a high adjusted coefficient of determination (r��_`a*b�m > 0.95), the model had to meet the requirements of normal distribution using the shapiro-wilk test (p value > 0.05). the results of the study for three selected countries are presented below. figure 1. shows the gdp per capita trend model explained by values representing scientific development in sweden. the adjusted coefficient of determination takes the value of 0.9965, which indicates a very good fit of the model to the values observed in reality. determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 29 the shapiro-wilk test of normality (sw − w = 0.9714; p = 0.7441) showed that the model meets the requirements of normal distribution. the following equation of the model explains the evolution of gdp per capita in sweden: figure 1. expected regression model values relative to observed gdp per capita (adjusted by purchasing power parity) in swedenin 1995-2016 period source: own calculations based on data from the world bank (world development indicators), international monetary fund, ceic data and ilostat(access: 23.06.2020). 4q = −68176.9 + 36.987 ∗ 1: − 6.4761 ∗ 1m + 582.216 ∗ 1w + 9.238 ∗ 1x − − 75.713 ∗ 1y − 12427.9275 ∗ 1z + 1.5983 ∗ 1{ (20) where: 4q model regression function for sweden; 1: capital stock: general government; 1m capital stock: private; 1w medium and high-tech exports: % manufactured exports; 1x working time arrangement coverage: full-time and part time workers; 1y school enrollment: tertiary: % gross; 1z gender parity index (gpi): secondary school enrollment: gross; 1{ patent applications: residents. the study shows that the change in gdp per capita in sweden is affected by: − positively: capital stock: general government; medium and high-tech exports; working time arrangement coverage: full-time and part time workers; patent applications: residents; − negatively: capital stock: private; school enrollment: tertiary: % gross; gender parity index (gpi): secondary school enrollment: gross. 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000 55000 observed value expected value 30 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000 55000 60000 65000 70000 observed value expected value figure 2. expected regression model values relative to observed gdp per capita (adjusted by purchasing power parity) in norwayin 1995-2016 period source: own calculations based on data from the world bank (world development indicators), international monetary fund, ceic data and ilostat(access: 23.06.2020). the adjusted coefficient of determination in norway reached 0.9963, which indicates a very good fit of the model. there were also no grounds for rejecting the hypothesis of normal distribution (shapiro-wilk test: sw − w = 0.9603; p = 0.4961). the model equation took the following form: 4u = −191638.49 + 3272.3457 ∗ 1: − 670.8313 ∗ 1m + 38.6884 ∗ 1w − − 43.8548 ∗ 1x − 66748.2877 ∗ 1y + 2.0461 ∗ 1z − 16.653 ∗ 1{ (21) where: 4u model regression function for norway; 1: employment in services: modeled ilo estimate: % of total employment; 1m medium and high-tech exports: % manufactured exports; 1w working time arrangement coverage: full-time and part time workers; 1x capital stock: general government; 1y gender parity index (gpi): secondary school enrollment: gross; 1z patent applications: non-residents; 1{ capital stock: private. the variables that turned out to be significant for this model are: − positively related: employment in services: modeled ilo estimate: % of total employment; working time arrangement coverage: full-time and part time workers; patent applications: non-residents; determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 31 − negatively related: medium and high-tech exports: % manufactured exports; capital stock: general government; gender parity index (gpi): secondary school enrollment: gross; capital stock: private. 1990 1992 1994 1996 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000 55000 observed value expected value figure 3. expected regression model values relative to observed gdp per capita (adjusted by purchasing power parity) in denmark in 1990-2015 period source: own calculations based on data from the world bank (world development indicators), international monetary fund, ceic data and ilostat(access: 23.06.2020). the model showing the gdp per capita of denmark using the variables determining the development of science reached the value of the adjusted coefficient of determination 0.9963. the high coefficient was shaped by variables that are components of the following equation: 4| = −23104.5016 + 38.0182 ∗ 1: + 0.1951 ∗ 1m − 9296.1249 ∗ 1w + + 315.9805 ∗ 1x + 0.1841 ∗ 1y (22) where: 4| model regression function for denmark; 1: capital stock: general government; 1m expenditure: net investment in nonfinancial assets; 1w gender parity index (gpi): tertiary school enrollment: gross; 1x medium and high-tech exports: % manufactured exports; 1y adjusted savings: education expenditure. after the shapiro-wilk test (sw − w = 0.9224; p = 0.0582), there were no grounds for rejecting the normal distribution hypothesis. the model shows that the following variables have the greatest impact on shaping gdp per capita in denmark: − negatively: gender parity index (gpi): tertiary school enrollment: gross; 32 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski − positively: capital stock: general government; expenditure: net investment in nonfinancial assets; medium and high-tech exports: % manufactured exports; adjusted savings: education expenditure. conclusions it can be stated that the determinants of the classical economic growth models proposed by romer and mcmahon, which include expenditures of other factors of production (capital, labour, etc.) and the emergence of new ideas (e.g. patent applications), had an impact in explaining the increase of gdp per capita in scandinavian countries. however, not only that: the additionally proposed indicators defining scientific progress, e.g. growth of net investment in non-financial assets in denmark, as well as medium and high-tech exports as % of manufactured exports in sweden and denmark (in case of norway, this variable has had an opposite effect) also had a significant impact on the dependent variable. the presented relationships, the theoretical introduction of economic growth models, literature query and empirical verification has allowed to formulate the most important conclusions: − both in sweden and denmark, the medium and high-tech exports as% of manufactured exports has the largest impact on gdp per capita growth. in norway, on the other hand, employment in service as% of total employment has the largest positive impact on gdp per capita growth. this shows the high dependence of the service sector and the export of modern technologies in the context of economic growth in these countries. − each country has different factors determining economic growth. however, the variable that repeated in each model is negatively affecting the gender parity index (in sweden and norway in secondary and in denmark in tertiary education). − for this group of countries as a whole, it cannot be determined whether the size of capital stock (both general government and private) has a positive or negative impact. the case of each country should be considered separately. as a whole, the study provides current confirmation of theoretical models of economic growth for highly developed countries, where education and human capital are very important in the context of their development. additionally, thanks to the conducted empirical analysis the proposed hypothesis that: scientific progress has an essential impact on the gdp growth in scandinavian countries, was confirmed. a similar verification may be used in the future for medium-developed and developing countries to check the impact of this category of variables on gdp per capita. references aghion, p., & howitt, p. (eds.) (1998).endogenous growth theory. mit press. becker, g.s. (1993).human capital: a theoretical and empirical analysis, with special reference to education / gary s. becker (3rd ed.). the university of chicago press. benhabib, j., & spiegel, m.m. (1994). the role of human capital in economic development evidence from aggregate cross-country data.journal of monetary economics, 34(2), 143-173. https://doi.org/10.1016/0304-3932(94)90047-7 chlebisz, a., gruszowski, p., & igielski, k. (2019). edukacja i szkolnictwo a rozwój gospodarczy w polsce na tle wybranych krajów europejskich w latach 2005-2017.rynek-społeczeństwo-kultura,1, 54-58. determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 33 diamond, p.a. (1965). national debt in a neoclassical growth model.the american economic review, 55(5), 1126-1150. retrieved from www.jstor.org/stable/1809231 florczak, w. (2009). koncepcja wzrostu endogenicznego i gospodarki opartej na wiedzy wnaukach ekonomicznych.studia prawno-ekonomiczne, 80, 215-239. galor, o., & tsiddon, d. (1997). the distribution of human capital and economic growth.journal of economic growth, 2(1), 93-124. https://doi.org/10.1023/a:1009785714248 garncarz, j., & mierzejewski, m. (2019). the impact of crises on the intellectual capital of companies in the food sector.e-finanse, 15(3), 1-9. https://doi.org/10.2478/fiqf-2019-0015 hanushek, e.a., & woessmann, l. (2020). education, knowledge capital, and economic growth. in s. bradley & c. green (eds.), the economics of education (pp. 171-182). elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-815391-8.00014-8 krueger, a., & lindahl, m. (1999).education for growth in sweden and the world. cambridge, ma. https://doi.org/10.3386/w7190 krueger, a.b., & lindahl, m. (2001). education for growth: why and for whom?journal of economic literature, 39(4), 1101-1136. retrieved from www.jstor.org/stable/2698521 lucas, r.e. (1988). on the mechanics of economic development.journal of monetary economics, 22(1), 3-42. https://doi.org/10.1016/0304-3932(88)90168-7 lucas, r.e. (2009). ideas and growth.economica, 76(301), 1-19. https://doi.org/10.1111/j.14680335.2008.00748.x lucas, r.e., & moll, b. (2014). knowledge growth and the allocation of time.journal of political economy, 122(1), 1-51. https://doi.org/10.1086/674363 mankiw, n. g., romer, d., & weil, d. (1992). a contribution to the empirics of economic growth.the quarterly journal of economics, 107(2), 407-437. retrieved from https://econpapers.repec.org/repec:oup:qjecon:v:107:y:1992:i:2:p:407-437. mas, m., hofman, a., & benage, e. (1998). economic valuation of knowledge-based capital: an international comparison. in p. aghion & p. howitt (eds.),endogenous growth theory. mit press. mcmahon, w.w. (2018). the total return to higher education: is there underinvestment for economic growth and development?the quarterly review of economics and finance, 70, 90-111. https://doi.org/10.1016/j.qref.2018.05.005 mincer, j. (1984). human capital and economic growth.economics of education review, 3(3), 195205. https://doi.org/10.1016/0272-7757(84)90032-3 nelson, r.r., & phelps, e. s. (1966). investment in humans, technological diffusion, and economic growth.the american economic review, 56(1/2), 69-75. retrieved from www.jstor.org/stable/1821269 north, d.c. (2010).understanding the process of economic change. the princeton economic history of the western world. princeton university press. oecd (2020).education at a glance 2020: oecd. https://doi.org/10.1787/19991487 pelinescu, e. (2015). the impact of human capital on economic growth.procedia economics and finance, 22, 184-190. https://doi.org/10.1016/s2212-5671(15)00258-0 ramsey, f.p. (1928). a mathematical theory of saving.the economic journal, 38(152), 543. https://doi.org/10.2307/2224098 rebelo, s. (1991). long-run policy analysis and long-run growth.journal of political economy, 99(3), 500-521. https://doi.org/10.1086/261764 romer, p. (1986). increasing returns and long-run growth.journal of political economy, 94(5), 10021037. https://doi.org/10.1086/261420 34 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski romer, p. (1990a). endogenous technological change.journal of political economy, 98(5), s71-102. retrieved from https://econpapers.repec.org/repec:ucp:jpolec:v:98:y:1990:i:5:p:s71-102 romer, p. (1990b). human capital and growth: theory and evidence.carnegie-rochester conference series on public policy, 32, 251-286. https://doi.org/10.1016/0167-2231(90)90028-j sala-i-martin x., doppelhofer, g., & miller, r.i. (2004). determinants of long-term growth: a bayesian averaging of classical estimates (bace) approach. the american economic review, 94(4), 813-835. retrieved from www.jstor.org/stable/3592794 sato, r. (1964). the harrod-domar model vs the neo-classical growth model.the economic journal, 74(294), 380. https://doi.org/10.2307/2228485 silfvenius, p.k. (2014).innovation and economic growth in norway. university of stavanger, norway. solow, r.m. (1956). a contribution to the theory of economic growth.the quarterly journal of economics, 70(1), 65. https://doi.org/10.2307/1884513 topel, r. (1999). labor markets and economic growth. in o. ashenfelter & d. card (eds.),handbook of labor economics (pp. 2943-2984). elsevier. retrieved from https://econpapers.repec.org/repec:eee:labchp:3-44 wang, z. (2019). economic growth. in z. wang (ed.),the principle of trading economics (pp. 463507). springer. wilson, r., & briscoe, g. (2004). the impact of human capital on economic growth: a review. in p. descy & m. tessaring (eds.), impact of education and training: third report on vocational training research in europe: background report (pp.13-61). cedefop reference series, no. 54. office for official publications of the european communities. determinants of gdp growth in scandinavian countries… | 35 authors the contribution of co-authors is as follows: adam chlebisz prepared the literature review, data collection, statistical calculations and data analysis (51%), mateusz mierzejewski – literature review, theory development and data analysis (49%). adam chlebisz student of economics at cracow university of economics. his research interests include financial markets, economic and social changes in developing countries as well as economic crises. correspondence to: e-mail: adam.chlebisz@gmail.com mateusz mierzejewski phd student at cracow university of economics. his research interests include macroeconomic research focuses on analysing the phenomena of the relationship between economic growth and improving the quality of social life. he applies an interdisciplinary approach to the phenomena studied, using the achievements of other fields of science, in particular philosophy and sociology. correspondence to: mgr mateusz mierzejewski, cracow university of economics, college of economics, finance and law, department of organizational development, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: mateusz.mierzejewski@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8542-2373 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 36 | adam chlebisz, mateusz mierzejewski 05-bieniok s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : bieniok, h. (2016). istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 65-82. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą henryk bieniok górnośląska wyższa szkoła handlowa w katowicach wydział zarządzania katedra zarządzania i marketingu ul. harcerzy września 3, 40-659 katowice e-mail: henryk.bieniok@ue.katowice.pl streszczenie: przedsiębiorczość osobista, stanowiąca zbiór różnych pozytywnych cech charakteru człowieka oraz jego zachowań indywidualnych i grupowych, jest fundamentem każdej działalności gospodarczej. głównym celem opracowania jest wyjaśnienie pojęcia i treści przedsiębiorczości osobistej oraz opisanie jej ścisłych związków z zarządzaniem samym sobą. postawiono hipotezę, że świadome i mądre zarządzenie samym sobą jest źródłem przedsiębiorczości osobistej, a następnie każdej innej przedsiębiorczości. w opracowaniu zaprezentowano również stymulatory i hamulce przedsiębiorczości osobistej oraz podano kilka wskazówek, jak ją samemu doskonalić. słowa kluczowe: przedsiębiorczość; zarządzanie samym sobą; źródła przedsiębiorczości osobistej; stymulatory i hamulce przedsiębiorczości osobistej; elementarz przedsiębiorczości klasyfikacja jel: f26 1. wprowadzenie fundamentem wszelkiej przedsiębiorczości jest w pierwszej kolejności przedsiębiorczość osobista. niestety często brakuje jej nawet osobom bardzo wykształconym i wysoce inteligentnym. jest ona pierwotna w stosunku do każdej innej przedsiębiorczości, a zwłaszcza przedsiębiorczości ekonomicznej. przedsiębiorczość nie jest w pełni uwarunkowana genetycznie. badania psychologów dowodzą, że wiele dzieci pochodzących z rodzin biznesmenów i menedżerów jest jej pozbawiona. z kolei dysponują nią niekiedy dzieci z rodzin bardzo biednych, a nawet rozbitych. o wielu tych sprawach traktuje niniejsze opracowanie. głównym celem opracowania jest wyjaśnienie pojęcia i treści przedsiębiorczości osobistej oraz opisanie jej ścisłych związków z zarządzaniem samym sobą. postawiono hipotezę, że świadome i mądre zarządzenie samym sobą jest źródłem 66 henryk bieniok przedsiębiorczości osobistej, a następnie każdej innej przedsiębiorczości. w opracowaniu zaprezentowano również stymulatory i hamulce przedsiębiorczości osobistej oraz podano kilka wskazówek, jak ją samemu doskonalić. 2. pojęcie i treść przedsiębiorczości osobistej istnieje bardzo wiele rodzajów przedsiębiorczości (osobista, ekonomiczna, organizacyjna, społeczna, polityczna itd.), ale wszystkie one muszą mieć swoje pierwotne źródło w przedsiębiorczości osobistej. bez niej nie jest możliwa żadna inna forma przedsiębiorczości. nie do końca jest prawdą, że o powodzeniu w życiu, a także w biznesie decyduje inteligencja i wiedza czy też uwarunkowania genetyczne. stoimy na stanowisku, że potrzebna jest w pierwszej kolejności znaczna doza przedsiębiorczości osobistej. kotarbiński (1963) objaśnił przedsiębiorczość osobistą w „traktacie o dobrej robocie” w bardzo prosty sposób mówiąc, że chodzi o „własną inicjatywę i aktywność (energiczność i pasję w działaniu) polegającą na płynącym z naszego wnętrza samorzutnym kreowaniu zamierzeń oraz samorzutnym próbowaniu ich realizacji, nie dopiero pod presją czyjegoś nakazu i nie dopiero wedle cudzego podszeptu lub cudzej koncepcji.” sukces, w jakiejkolwiek dziedzinie naszego życia, a więc również w biznesie, zależy zatem w decydującym stopniu od przedsiębiorczości osobistej, czyli od naszej inicjatywy i aktywności, pełnej pasji i entuzjazmu. przedsiębiorczość osobista jest zbiorem różnych pozytywnych cech charakteru człowieka oraz jego zachowań indywidualnych i grupowych. do głównych cech osoby przedsiębiorczej należy w szczególności: − umiejętność dostrzegania i potrzeba zaspokajania potrzeb innych ludzi, − altruizm i bezinteresowność, − ponadprzeciętna aktywność i pracowitość, − zdolności organizacyjne, − inicjatywa w podejmowaniu różnych działań, − zaradność, rzutkość, operatywność, obrotność i zapobiegliwość, − otwartość na zmiany, − kreatywność oraz innowacyjność w postaci generowania i wdrażania w życie nowych pomysłów i rozwiązań, − potrzeba ciągłego doskonalenia wszystkiego dookoła, − postrzeganie szans i okazji oraz ich wykorzystywanie, − gotowość i odwaga w podejmowaniu ryzyka, − optymizm w działaniu, − wytrwałość, nieustępliwość i determinacja w dążeniu do celów, − wiara we własne siły i możliwości, − determinacja i niezrażanie się trudnościami, przeciwnościami i niepowodzeniami, − ambicja i silna potrzeba odniesienia sukcesu, − ciągła praca nad sobą, istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 67 − obowiązkowość i sumienność, − bogactwo intelektualne i emocjonalne, − umiejętność bieżącego przystosowywania się do zmieniających się warunków. w ujęciu procesowym przedsiębiorczość polega na budowaniu nowego i lepszego życia oraz doskonaleniu wszystkiego dookoła. poza tym stwarza potrzebę i warunki świadczenia szerokiej pomocy innym ludziom. osoba przedsiębiorcza posiada wszelkie cechy niezbędne do osiągnięcia sukcesu życiowego w określonych dziedzinach ludzkiej działalności. przeciwieństwem przedsiębiorczości osobistej jest nieudaczność (nieudolność) prowadząca do porażek życiowych, niedostatku i biedy. cechą nieudacznika jest: bierność, pasywność (obojętność i niewrażliwość), apatyczność, gnuśność, lenistwo i bezczynność, niezaradność, zniechęcenie, wygodnictwo i egoizm, niska samoocena, brak samodzielności w działaniach i podejmowaniu decyzji, a poza tym pretensjonalność i roszczeniowość. potocznie nieudaczność oznacza, mówiąc nieelegancko, safandulstwo, ciapowatość, gapowatość, fajtłapowatość, ofermowatość czy tumiwisizm. stare i nieustannie powtarzane przez takiego człowieka hasło życiowe brzmi: „jakoś to będzie”. ale zdaniem henryka sienkiewicza, „kto ciągle mówi jakoś to będzie, prędzej czy później pod płotem siędzie”. należy podkreślić, że dobre i mądre zarządzanie, a zwłaszcza świadome zarządzanie samym sobą oraz przedsiębiorczość osobista są względem siebie komplementarne i nierozłączne, chociaż wydaje się, że zarządzanie samym sobą jest pierwotne w stosunku do przedsiębiorczości osobistej. pozwala wyzwalać i rozwijać w każdej dziedzinie niewyobrażalnie dużo ukrytego potencjału w postaci inicjatywy i aktywności. na tej podstawie stawiamy hipotezę graniczącą z pewnością, że zarządzanie samym sobą jest siłą motoryczną przedsiębiorczości osobistej. im to zarządzanie jest bardziej świadome i „lepiej zorganizowane”, tym natężenie przedsiębiorczości osobistej jest większe i bardziej owocne. należy dodać, że wszystkie osoby przedsiębiorcze zajmują się w istocie zarządzaniem samym sobą (najczęściej o tym nie wiedząc), nie mówiąc o tych, którzy zarządzają różnymi biznesami. ci ostatni także powinni w pierwszej kolejności nauczyć się zarządzania samym sobą, czyli starać się zostać osobami przedsiębiorczymi, zanim jeszcze zaczną zarządzać firmami. każdy z nas posiada szereg ważnych zasobów osobistych (czego sobie najczęściej nie uświadamia), chociażby takich jak: zdrowie, talenty, czas, dobra materialne czy pieniądze, którymi trzeba mądrze zarządzać, aby je wykorzystać i pomnażać w celu osiągnięcia w życiu sukcesu. w tym celu każde zarządzanie (samym sobą, biznesem, instytucją samorządową, zespołem pracowniczym, rodziną), aby było sprawne, powinno zawierać w sobie cztery fundamentalne funkcje, a mianowicie funkcję: 1. planowania działalności, w tym podejmowania decyzji, 2. organizowania potrzebnych do tego środków i ludzi, 68 henryk bieniok 3. motywowania (mobilizowania) siebie i innych do realizacji zaplanowanych działań, 4. kontrolowania, czy zaplanowane cele są właściwie realizowane i czy zostały ostatecznie osiągnięte. wszystkie te funkcje powinny być realizowane w tej właśnie kolejności oraz dotyczyć każdego z posiadanych, wyżej wymienionych zasobów osobistych. zjawisko zarządzania samym sobą, które jest komplementarne i wręcz tożsame z przedsiębiorczością osobistą oraz które jest warunkiem aktywizującym przedsiębiorczość, ilustruje rysunek 1. funkcje zarządzania samym sobą zasoby osobiste zdrowie talenty dobra materialne czas pieniądze 1. planowanie, w tym podejmowanie decyzji 2. organizowanie środków i warunków 3. motywowanie – mobilizowanie siebie 4. kontrolowanie (samokontrola) skutki zarządzania samym sobą w postaci przedsiębiorczości osobistej rysunek 1. istota zarządzania samym sobą, a zwłaszcza swoimi zasobami jako fundament przedsiębiorczości osobistej źródło: opracowanie własne. stoimy na stanowisku, że w zarządzaniu samym sobą, jak i w zarządzaniu klasycznym biznesem, obowiązują te same cztery kardynalne funkcje zarządzania, z tym że inne są jedynie zasoby firmy. zamiast zasobów osobistych, każda firma dysponuje odpowiednio zasobami ludzkimi, zasobami majątku trwałego, obrotowego, finansowego oraz zasobami informacyjnymi i organizacyjnymi (bieniok, 2016). widzimy, że wymienione cztery funkcje zarządzania skojarzone z każdym z zasobów tworzą swoistą dwuwymiarową macierz. jest to – w dużym uproszczeniu – cała filozofia i fundament zarządzania czymkolwiek. cała trudność zarządzania polega jednak na tym, że w odniesieniu do każdej funkcji istnieją w teorii i praktyce tysiące metod i sposobów ich realizacji. jedne z nich są bardziej skuteczne i efektywne, a inne mniej, przy czym muszą być adekwatne do specyfiki instytucji i jej celów oraz posiadanych zasobów i warunków funkcjonowania. dotyczy to zarówno wszystkich funkcji zarządzania firmą, jak i zarządzania samym sobą. w każdym przypadku generalna filozofia zarządzania jest podobna, ponieważ chodzi o efektywne wykorzystanie zasobów zmierzające do realizacji założonych celów. to samo jest w istocie przedmiotem rozwoju przedsiębiorczości osobistej. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 69 amerykańscy laureaci nagrody nobla w dziedzinie ekonomii (t.w. schultz, g.s. becker) uznali przedsiębiorczość osobistą za czwarty czynnik wytwórczy obok ziemi, zasobów ludzkich i kapitału. bez przedsiębiorczości osobistej menedżerów, produktywność każdego z tych czynników będzie martwa (bieniok, 2016). w ameryce nadal dominuje hasło „american dream”, które oznacza, że jeśli będziesz dostatecznie przedsiębiorczym i ambitnym, możesz osiągnąć wszystko. w ten sposób udowadnia się i nadal zapewnia, że nawet przedsiębiorczy pucybut może zostać milionerem. ciągle wierzy się w to, że jeśli człowiek osiągnął sukces, to zawdzięcza to wyłącznie własnym staraniom i własnej pracy. nadal uważa się, że jeśli ci się nie powiodło, to za mało się starałeś i byłeś zbyt leniwy. istnieje wręcz przekonanie, że człowiek przedsiębiorczy „jest w stanie sam wyciągnąć się z bagna za własne sznurówki lub włosy, jeśli tylko dostatecznie się wysili.” dlatego w ameryce pomaga się ludziom z pewną ostrożnością, chyba że ktoś jest na tyle niesprawny, że bez pomocy innych może umrzeć. można zadać sobie pytanie, jaka jest różnica w postępowaniu między nieudacznikami a ludźmi sukcesu. każdy wie, że łatwiej jest czegoś nie robić niż robić. nicnierobienie nie wymaga przecież żadnego wysiłku. dlatego wielu nieudaczników decyduje się na nicnierobienie, bo są zbyt zajęci oglądaniem godzinami telewizji, bawieniem się komputerem czy też plotkowaniem na żywo lub przez telefon. a potem się dziwią, że nie mają czasu i że nic im się w życiu nie udaje i do niczego w życiu nie doszli. warto zwrócić uwagę, że ludzie sukcesu decydują się na podejmowanie w pierwszej kolejności wysiłków i wyrzeczeń przynoszących w przyszłości znacznie większe korzyści. nacisk kładą na przyszłość, a nie na teraźniejszość. wybierają działania dające większe zyski w kontekście całego życia, natomiast osoby nieudolne najczęściej dokonują wyborów przynoszących nieraz iluzoryczne korzyści i przyjemności, i to od razu. dlatego ci ostatni pozostają biedni, sfrustrowani i nieszczęśliwi, ponieważ korzyści i przyjemności natychmiastowe na ogół szybko i bezpowrotnie przemijają. zjawisko preferowania przez osoby przedsiębiorcze korzyści długofalowych ilustruje w pewnym stopniu strategia myślenia określana nazwą metody „ 0 – 1 – 10 plus” (bieniok, 2016). polega ona na tym, że decydując się na rozpoczęcie jakiegokolwiek działania (nawet w życiu codziennym) mamy do wyboru co najmniej kilka możliwości takich jak: − robić to?”, albo − tego nie robić lub − robić w zamian różne inne rzeczy? metoda „0 – 1 – 10 plus” nakazuje oceniać każdy taki wariant decyzyjny w trzech umownych kategoriach czasowych to jest: natychmiastowych korzyści i przyjemności (czyli w teraźniejszości, a więc opcja „0”), albo korzyści w okresie pierwszego roku (opcja pierwszy rok), lub długotrwałe korzyści w ciągu całego życia (za 10 lat i więcej), zadając sobie każdorazowo mądre pytanie: „co ja z tego będę miał w tych trzech okresach ?” 70 henryk bieniok działanie metody „0 – 1 – 10 plus” można wyjaśnić posługując się następującymi przykładami z życia: − podjąć od razu po maturze marnie płatną pracę (np. w warzywniaku) albo pójść na studia, − zapalić kolejnego papierosa albo wreszcie rzucić palenie, − mieszkać jako singiel dalej kątem u mamuśki albo kupić mieszkanie na kredyt i wreszcie się usamodzielnić itp. zastosowanie metody „0 – 1 – 10 plus” pozwala od razu ocenić konsekwencje każdego takiego wariantu decyzyjnego, rozważając uczciwie wobec siebie, wszystkie za i przeciw: − w chwili obecnej, czyli teraz, albo w krótkim czasie (opcja „ 0”), − w skali pierwszego roku (opcja „1”), − po dziecięciu i więcej latach, czyli w ciągu całego naszego życia (opcja „10 plus”). hedoniści, nieudacznicy i ludzie niemądrzy wybierają wariant pierwszy (opcja „0”) decydując się na natychmiastowe korzyści (praca zaraz po maturze, zapalenie kolejnego papierosa, zażycie działki narkotyku, gapienie się w telewizor itp.). tymczasem ludzie sukcesu decydują się na pewne poświęcenia wynikające co prawda ze zrezygnowania z natychmiastowych przyjemności, ale przynoszące trwałe i znacznie większe korzyści w ciągu dłuższego czasu lub całego życia („10 plus”). zauważono, że im schodzimy niżej po drabinie społeczno-ekonomicznej, tym krótsza jest perspektywa myślenia przedstawicieli kolejnych szczebli, czyli tym więcej jest tam hedonistów i nieudaczników myślących i działających wyłącznie w kategoriach teraźniejszych przyjemności (opcja „0”). na samym dnie tej drabiny są narkomani i alkoholicy, którzy ciągle myślą tylko o tym, jakby szybko się naćpać lub napić i od razu mieć „odlot”, nie zważając na przyszłe konsekwencje. podobnie postępują przyszli nieudacznicy, którym lenistwo, nicnierobienie i bierność są milsze od teraźniejszego wysiłku związanego np. z podjęciem studiów lub uczeniem się języka obcego. takie postępowanie prowadzi w przyszłości do stania się biednym klientem różnych organizacji pomocy społecznej. dlatego podejmując się jakiegokolwiek zadania lub czynności, wpierw zadawaj sobie pytanie: co ja z tego będę miał teraz, za rok i w ciągu całego życia? człowiek mądry i przedsiębiorczy żyje co prawda w teraźniejszości, ale koncentruje się przede wszystkim na przyszłych konsekwencjach. natomiast osoba nieudaczna i niemądra, żyje wyłącznie natychmiastowymi przyjemnościami i korzyściami dnia dzisiejszego i dlatego niczego w życiu nie osiągnie. sukcesu nie osiągnie, ponieważ wymaga to nieraz długotrwałego wysiłku i działań ukierunkowanych na przyszłe efekty, a nie na natychmiastowe przyjemności. to, że niektórzy są bogaci i szczęśliwi pokazuje, że każdy może takim być pod warunkiem większej przedsiębiorczości, czyli inicjatywy, pomysłowości i pracowitości nastawionej na przyszłość. ale niestety nie każdy jest do tego zdolny i skłonny tak postępować. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 71 3. źródła przedsiębiorczości osobistej paradoksem jest to, że dawniej ludzie byli, bo musieli być, o wiele bardziej przedsiębiorczy niż dziś. codzienna walka z żywiołami i dzikimi zwierzętami, mozolne zdobywanie pożywienia, a także ciągłe zabezpieczanie się przed rabusiami oraz wiecznie toczącymi się wojnami i wojenkami wymagały od nich wręcz niesamowitej osobistej inicjatywy i aktywności, czyli właśnie przedsiębiorczości osobistej. była to kwestia życia albo śmierci. kto nie był z natury przedsiębiorczy, a więc pozbawiony inicjatywy i aktywności, umierał z głodu lub po prostu ginął. obecnie, w okresie wcześniej niespotykanego dobrobytu, człowiek może być skrajnie leniwy i nieudaczny i mimo tego przeżyje we względnym dostatku wielokrotnie wyższym, niż kiedyś. wystarczy tylko raz w miesiącu przyjść do urzędu po zasiłek, wejść do windy i zjechać na dół do sklepiku spożywczego, zgłosić w administracji domu pretensje, że przecieka dach i cały dzień oglądać telewizję albo bawić się komputerem. często zastanawiamy się nad związkami między inteligencją a przedsiębiorczością. to tak jakby zapytać, jaki jest związek między wzrostem człowieka a zostaniem wybitnym koszykarzem? okazuje się, że nie każdy człowiek wysoki zostaje gwiazdą koszykówki, ale każda gwiazda koszykówki to człowiek z wysokim wzrostem. tak samo jest z przedsiębiorczością. nie każdy człowiek z wysokim ilorazem inteligencji ogólnej staje się człowiekiem przedsiębiorczym osiągającym sukcesy. sama nawet najwyższa inteligencja, ale „nie używana” nie zapewni w życiu sukcesu. zapewnia go wyłącznie dodatkowe „wspomaganie” w postaci inicjatywy oraz dużej aktywności i pasji działania. dlatego nawet najbardziej inteligentni ludzie, często doznają niepowodzeń w życiu, a także w działalności gospodarczej, jeśli nie dysponują tymi cechami charakteru. są też tacy, którzy chełpią się i popisują swoim iq, a zostają nikim. przykładem w tym zakresie może być pewna panienka dysponująca wyjątkowo wysokim iq równym 160 punktów, która pracuje jednak tylko w nocnym klubie go-go i specjalizuje się w tańcu brzucha oraz w tańcu na rurze. nasuwa się tu zatem przysłowie: „co komu po rozumie, kiedy go użyć nie umie”. przedsiębiorczość osobista, a w ślad za nią przedsiębiorczość ekonomiczna (ta ostatnia polega na zdolności do tworzenia lub zarządzania firmą rodzinną albo własnym biznesem) jest niestety tylko w niewielkim stopniu dziedziczna. bardziej zależy ona od wewnętrznej motywacji danej osoby oraz od inicjatywy i aktywności stymulowanej i wspieranej delikatnie przez najbliższych. w procesie skutecznego tworzenia czegokolwiek, w tym również kreowania własnego biznesu konieczna jest niewyobrażalna, osobista pasja, entuzjazm i determinacja. bez nich wszelkie wysiłki życiowe i biznesowe będą bezproduktywne. przedsiębiorczość nie jest uwarunkowana genetycznie, to znaczy nie jest dziedziczna. przedsiębiorczość jest umiejętnością, którą można, jeśli się tylko tego bardzo chce, samemu ćwiczyć i rozwijać. można się jej nauczyć, chociaż wymaga to, 72 henryk bieniok zwłaszcza na początku, motywacji oraz pewnych poświęceń i samozaparcia. ten nie jest przedsiębiorczy, kto tego sam nie chce, bo jest wygodny oraz boi się wysiłku i ryzyka czy porażki („bez wysiłku nie ma sukcesu”). poza tym widać dosyć wyraźną dodatnią korelację między stopniem przedsiębiorczości osobistej a statusem zawodowym czy też stanem materialnego posiadania. wielu młodych ludzi, zwłaszcza z rodzin wysoko i średnio zamożnych, nie ma motywacji do tego, aby być osobą przedsiębiorczą. nie starają się być taką osobą dlatego, że już w młodości nie muszą być samodzielni i sami niczego nie muszą zdobywać, bo wszystko z góry dostają od nadopiekuńczych rodziców. rodzice starają się spełniać wszystkie ich marzenia, zachcianki i roszczenia nawet wcześniej niż ich latorośl o tym pomyśli i tego zapragnie. poza tym rodzice wyręczają dziecko w wykonywaniu wszelkich prac i obowiązków oraz w podejmowaniu jakichkolwiek decyzji. prowadzą je dosłownie za rączkę i pozbawiają jakiejkolwiek samodzielności. przez to dziecko już w domu staje się „niedorajdą” i w końcu nieudacznikiem. to właśnie nadopiekuńczość rodziców jest źródłem ich biernej postawy życiowej. mają od razu wszystko (smartfon, laptop, tablet, dobry sprzęt muzyczny, wysokie kieszonkowe, a nawet samochód), więc nie muszą się o nic starać. nie muszą się uczyć, nie muszą wykonywać żadnych obowiązków domowych, nie muszą pracować, a więc nie muszą się w ogóle wysilać i niczego w życiu zdobywać, bo i po co. gdyby nie mieli nic, musieliby to sami uparcie wypracowywać i aktywnie się o to starać. można zatem stwierdzić, że nadopiekuńczość rodziców hamuje przedsiębiorczość swoich dzieci. brafman (2015) prowadził badania nad związkami pomiędzy sytuacją rodzinną a przedsiębiorczością osobistą dzieci. postawił sobie wówczas następujące, intrygujące pytania dotyczące źródeł przedsiębiorczości niektórych młodych ludzi „osiągających sukces wbrew oczekiwaniom”: 1. jak to się dzieje, że dziecko pochodzące z biedy, z rozbitych rodzin alkoholików, bite i niekochane, wychowywane bez rodziców w skrajnym ubóstwie i niewyobrażalnym cierpieniu, słabo radzące sobie w szkole, pracujące dorywczo po to, by przeżyć, wyrasta na człowieka nieprawdopodobnego sukcesu? 2. na czym polega intrygująca tajemnica, która potwierdza podstawowe założenia dotyczące wytrzymałości ludzkiego ducha? badania psychologiczne prowadzone w stanach zjednoczonych, a także w innych krajach dowodzą, że niektórym młodym ludziom wychowywanym w wyjątkowo złych warunkach, udało się przeciwstawić losowi. pisana im była pewna porażka życiowa, chociaż w końcu wyrośli na wybitnych i wartościowych ludzi. sami potrafili się „przekopać przez tunel” nieprawdopodobnych barier życiowych i znaleźć bez szwanku po drugiej stronie. udało im się przezwyciężyć trudności wbrew klasycznym, tradycyjnym hipotezom i oczekiwaniom, wróżącym im wszystko co najgorsze. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 73 pomogła im w tym mozolnie wypracowywana zdolność radzenia sobie w ekstremalnie niesprzyjających okolicznościach i ograniczonych środkach. musieli polegać wyłącznie na sobie oraz wewnętrznej niespożytej sile i motywacji, która pozwoliła im odnieść sukces pomimo barier wydających się nie do przebicia. tego typu badania dowodzą jeszcze raz, że przedsiębiorczość nie jest dziedziczna i może zostać wypracowana, jeśli się tego tylko bezgranicznie pragnie i robi ogromnie dużo, aby osiągnąć, mimo wszystko, sukces w życiu. badania naukowców dowodzą, że dzieci ekstrawertyczne, bardzo aktywne, hałaśliwe, a nawet przejawiające agresję w stosunku do rówieśników są jako dorośli bardziej przedsiębiorczy, w związku z czym lepiej zarabiają niż te osoby, które w dzieciństwie były zbyt grzeczne i nieśmiałe. z kolei dzieci o usposobieniu introwertycznym, przejawiające w szkole skromność i bierność oraz lęk i słabe zaangażowanie w zajęcia klasowe, po osiągnięciu dojrzałości, częściej nie mogą znaleźć pracy i są słabiej wynagradzane niż ich bardziej przebojowi koledzy szkolni. psycholodzy twierdzą, że można badać i prognozować stopień przedsiębiorczości i szans nawet małych dzieci na sukces osobisty w życiu dorosłym. taką metodą może być amerykański „test czekoladkowy” prognozowania tych cech charakteru. test ten pozwala badać zdolność dzieci do samokontroli i samodyscypliny oraz odraczania gratyfikacji, a więc do badania ich siły woli. polega na tym, że czterolatkom daje się po jednym małym smakołyku (np. kostka czekolady, ciasteczko, słodka pianka albo inny przysmak) i mówi się im, że jeśli go zjedzą w ciągu 15 minut, nie otrzymają już nic więcej. ale jeśli powstrzymają się do czasu, aż eksperymentator wróci po tym czasie do pokoju z większą ilością smakołyków, otrzymają w nagrodę jeszcze kilka. test ten bazuje na przekonaniu, że dobre rzeczy potęgują się i spotykają tych, którzy czekają, czyli rezygnują z małej nagrody natychmiastowej na rzecz większej nagrody w przyszłości. polega więc w istocie na badaniu zdolności do kierowania się bardziej rozsądkiem niż emocjami. taki test jest też podobny do sytuacji, kiedy mówimy dziecku: „jeśli posprzątasz od razu pokój lub odrobisz zadanie, to potem możesz pobawić się komputerem lub lalkami”. na podstawie wyników tego testu okazuje się, że można przewidywać późniejsze zachowania oraz to, jak dzieci poradzą sobie w dalszym życiu. w szczególności można przewidzieć potem u osoby dorosłej takie rzeczy, jak waga ciała (im lepsza samokontrola u dziecka, tym mniejsza potem nadwaga u dorosłego), ogólny poziom zadowolenia z życia, jak również sukces w karierze zawodowej. opóźnienie gratyfikacji kojarzone jest z aktem siły woli w postaci samokontroli nad swymi emocjami. eksperyment potwierdził, że te dzieci, które potrafiły się powstrzymać od zaspokojenia natychmiastowej pokusy zjedzenia smakołyku, miały w życiu znacznie większą szansę na sukces. podobnie jest także z osobami dorosłymi. człowiek, który potrafi sobie odmówić, np. jedzenia słodyczy, ciast i ciasteczek, soli, tłustego mięsa, nadmiaru pokarmów, palenia tytoniu, picia coli, żyje zdrowiej i dłużej niż ci, którzy ulegają pokusie jedzenia smakowitych potraw, o których wiadomo 74 henryk bieniok od dawna, że są niezdrowe (bieniok, 2014). samokontrola i samodyscyplina dietetyczna mogą być drogą nie tylko do długowieczności, ale także do szeroko pojętego sukcesu życiowego. bardzo ważnym czynnikiem przedsiębiorczości jest optymistyczne myślenie. optymizm to umiejętność skupiania się na plusach, szansach i okazjach, a pesymizm to dostrzeganie tylko słabości, trudności i zagrożeń. oczywiście optymizm wymaga w obliczu ciągłych narzekań i krytyki, prawdziwej odwagi i siły przetrwania. jakakolwiek praca i działalność wymaga pozytywnego myślenia w postaci ochoty i entuzjazmu. jeśli nie ma tych cech, prowadzi to do bylejakości. zwrócił na to uwagę swego czasu kotarbiński (1963) w „traktacie o dobrej robocie” podkreślając: „chodzi o to, by człowiek robił ochoczo to, co robić musi; by tego, co robić musi, nie robił tylko dlatego, że musi; by w robieniu tego, co musi, znalazł upodobanie i dzięki temu pracę swą usprawniał wielokrotnie, okazując hojność w oddawaniu się jej”. w podobnym duchu wypowiedział się jeszcze wcześniej św. tomasz w następującej modlitwie na temat lenistwa, ospałości i nicnierobienia: „panie boże pozwól, aby mi się tak chciało, jak mi się nie chce, bo szatański grzech lenistwa, gnuśności i zaniedbania jest źródłem wszelkiego zła, ludzkiej niegodziwości i porażek życiowych”. nie zdajemy sobie w ogóle sprawy z tego, że nasz organizm posiada ogromny pozytywny potencjał umysłowy i fizyczny, z którego wykorzystujemy w życiu zaledwie 10-20%. dlatego musimy być przekonani, że wszystko jest możliwe i znajduje się w zasięgu naszych możliwości, jeśli tylko będziemy bardzo „chcieli chcieć.” w tym celu musimy wykreślić ze swojego umysłu i słownika takie określenia jak: „nie mogę”, „nie uda mi się”, „to jest niemożliwe”, „jestem na to za słaby, za głupi” itp. w ich miejsce trzeba natomiast zainstalować na stałe pozytywne myśli w rodzaju: „zrobię to”, „jest to możliwe”, „stać mnie na to”. dzięki temu udaje się zaoszczędzić dużo czasu potrzebnego na zastanawianie się oraz na pokonywanie wewnętrznych oporów i wątpliwości realizacyjnych (bieniok, 1990). trzeba wiedzieć, że prawie każdy, kto dzisiaj jest względnie bogaty, kiedyś był biedny i przeżywał kłopoty finansowe. każdy, kto dzisiaj żyje we względnym dostatku, kiedyś miał duże problemy, a może nawet był na dnie. jeżeli innym udało się wyzwolić z takich kłopotów, to i my możemy. to, czym różnimy się od ludzi względnie bogatych, to wyłącznie wiedza i umiejętności praktyczne w zakresie zarządzania samym sobą, przedsiębiorczość osobista oraz mentalny stosunek do pracy i pieniędzy. ludzie przedsiębiorczy ciągle myślą i działają w nadziei uzyskania sukcesu. dostrzegają ryzyko, ale mimo wszystko wolą zaryzykować, chociaż starają się je zminimalizować. z kolei nieudacznicy wszędzie widzą ryzyko, przeszkody oraz niepowodzenia i dlatego decydują się na nicnierobienie. wielu autorów uważa, że nie jest możliwe osiągnięcie sukcesu życiowego i biznesowego bez porażek. twierdzą, że istnieją dwa typy ludzi doznających porażek życiowych, a mianowicie: 1. tacy, którzy doznając porażki mówią: „tym razem mi się nie udało”. w związku z czym wyciągają z niej wnioski i ponawiają działanie, ale nieco istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 75 inaczej. tylko ci mają szanse na sukces, ponieważ porażek doznają w życiu wszyscy bez wyjątku, ale nie wszyscy potrafią się z nich wyzwolić. 2. tacy, którzy doznając porażki mówią: „jestem do niczego” i nie ponawiają działania, dlatego, że boją się wysiłku i ponownej porażki. to właśnie tacy, jeśli się definitywnie poddadzą, zostają nieudacznikami życiowymi. porażki jako naturalna droga do sukcesu (bieniok, 2016): 1. winston churchill twierdzi, że sukces polega na przechodzeniu od porażki do porażki bez utraty entuzjazmu. 2. ten sam polityk dodaje: „nigdy, przenigdy się nie poddawaj. nigdy! nigdy! nigdy!” 3. konfucjusz uważa, że prawdziwą porażką nie jest samo popełnienie błędu, ale rezygnacja z jego naprawienia. 4. sukcesu nie osiąga się bez porażek, bo porażka też jest sukcesem, jeśli potrafimy się czegoś z niej nauczyć. ale jeszcze lepiej, gdy uczymy się nie na swoich, lecz na cudzych błędach i porażkach. 5. staraj się drugi raz nie popełniać tego samego błędu, czyli dalej działaj, ale inaczej. 6. cały czas skupiaj się w dążeniu do sukcesu na możliwych nagrodach, a nie na możliwych porażkach. 7. poza inicjatywą i aktywnością bardzo ważna jest w dążeniu do sukcesu wytrwałość i cierpliwość, które sprawiają, że udaje się pokonać przeszkody i trudności. analizując czynniki decydujące o sukcesie i porażkach życiowych można powiedzieć, że nie ma gwarantowanego przepisu na sukces, ale istnieje następująca niezawodna recepta na porażki życiowe (bieniok, 2016): − nie mieć ambitnych celów, − nie planować swoich działań, − w razie niepowodzeń, więcej już nie próbować i nie wysilać się, − oddawać się błogiemu lenistwu, marazmowi i beznadziei, − bez przerwy narzekać na wszystko, marudzić i krytykować, − robić tylko to, co przynosi natychmiastowe zadowolenie i przyjemność, − nic nie robić, bo zawsze będzie „co bóg da”, albo co da pomoc społeczna. 4. niektóre proste stymulatory i sposoby kształtowania przedsiębiorczości osobistej istnieją pewne uniwersalne zasady kształtowania przedsiębiorczości osobistej, gwarantujące sukces w życiu. tracy (2008) prezentuje w tym zakresie, zdaniem autora nieco dyskusyjną, formułę „więcej niż 40”, stanowiącą gwarancję sukcesu w biznesie. mówi w niej, że jeśli pracujesz tylko 40 godzin tygodniowo, to masz zaledwie małą szansę na przetrwanie w postaci „jako takiej” pracy i życia na krawędzi wegetacji. twierdzi, że dopiero każda dodatkowa, prawdziwie produktywna 76 henryk bieniok godzina powyżej 40 godzin tygodniowo jest inwestycją w lepsze, pełniejsze i bardziej dostatnie życie. dodaje jednak, że nie chodzi o każdą pracę, ale tylko o taką, którą kochasz i w której nieustannie się rozwijasz. dzięki temu, im więcej pracujesz, tym będziesz miał się lepiej. zdaniem autora formułę „więcej niż 40” trzeba koniecznie zastąpić zasadą „obowiązki plus” (bieniok, 2016). chodzi w niej nie tyle o to, aby więcej godzin poświęcać na pracę, ale o świadczenie – w procesie realizowania każdego obowiązku – bezinteresownie pewnej wartości dodanej („plus”), wykraczającej ponad oczekiwania osoby wyznaczającej zadania. w ten sposób dajesz w tym samym czasie to samo, a nawet więcej niż wtedy, gdybyś pracował dłużej. nie chodzi przecież tylko o to, aby pracować dłużej i ciężej, ale o to, by pracować lepiej i mądrzej, czyli, aby w wyższym stopniu zaspokajać oczekiwania i potrzeby innych osób. najlepiej, aby człowiek przedsiębiorczy robił sam z własnej woli pewne rzeczy, których nikt wcześniej od niego nie oczekiwał i które zupełnie nie mieszczą się w jego obowiązkach. czyniąc to wywołuje zadowolenie, radość, a nawet zaskoczenie osób, które tego zupełnie się nie spodziewały. nie trzeba dodawać, że widząc zdziwienie i radość innych, również i on doświadcza zadowolenia i szczęścia. zasadę „obowiązki plus” stosują ludzie przedsiębiorczy na każdym kroku, wszędzie, a nie tylko w pracy zawodowej. jest to tajemnica ich sukcesu życiowego. kto jej nie stosuje w pracy, w domu, w szkole, w rodzinie, w swojej najbliższej społeczności oraz w ogóle w życiu, nigdy sukcesu nie osiągnie. ważną i nieco lekceważoną sprawą decydującą o codziennej przedsiębiorczości może być planowanie swoich działań. żadne zarządzanie, w tym także zarządzanie samym sobą nie może być beztroskie i przypadkowe, pozbawione systematycznego planowania. także w biznesie (tak, jak zresztą w życiu) nic nie może dziać się przypadkiem. należy wszystko z góry przemyśleć, podjąć decyzje i zaplanować w formie odpowiedniego planu (dnia, tygodnia, miesiąca, roku i w ogóle przyszłości). plan jest doskonałym stymulatorem przedsiębiorczości osobistej i podejmowania różnych działań. rola planowania w procesie wyzwalania przedsiębiorczości osobistej w świetle wybranych mądrości ludowych (bieniok, 1990): 1. życie bez celu/planu jest życiem bez sensu. 2. jeśli nie wiesz, kim chciałbyś być, to twoim celem jest bycie nikim. 3. jeśli nie wiesz dokąd idziesz, zajdziesz gdzie indziej. 4. kto niczego nie planuje, niczego nie zrealizuje. 5. niepowodzenie w planowaniu, to planowanie niepowodzenia. 6. ludzie nie planują porażek, ale je ponoszą właśnie dlatego, że niczego nie planują. 7. więcej czasu poświęcaj na planowanie, a mniej go potem stracisz. 8. im lepiej planujesz, tym mądrzej i szybciej realizujesz. 9. nawet najgorszy plan jest lepszy od żadnego. 10. dzień bez planu jest dniem straconym. 11. kto nie planuje naraża się na nic nierobienie. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 77 12. planując zadania na piśmie skończysz z zapominaniem i obciążaniem sobie pamięci. 13. przeznaczając tylko kilka minut na zaplanowanie na piśmie zadań następnego dnia, zyskasz potem kilka godzin i większy komfort pracy. 14. jeszcze nikt nie osiągnął w życiu sukcesu bez jego uprzedniego zaplanowania. o znaczącej roli planowania na drodze do sukcesu może świadczyć następujący, wieloletni eksperyment prowadzony przez 40 lat w najlepszym uniwersytecie świata, jakim jest harvard university. w roku 1960 przeprowadzono wśród studentów studiujących na kierunku „zarządzanie” badania na temat tego, kto z nich sporządza systematycznie na piśmie swój plan dnia. okazało się, że takich osób było zaledwie 3%. zdecydowana większość tego nie robiła i co gorsza, chyba tego robić nie zamierzała. po 40 latach odszukano wszystkich absolwentów tego rocznika i sprawdzono, kim zostali jedni i drudzy. ze zdumieniem stwierdzono, że ci nieliczni absolwenci, którzy regularnie planowali swoje zadania, pełnili w życiu zawodowym zdecydowanie wyższe stanowiska i urzędy niż pozostali. byli kongresmanami i znanymi politykami, biznesmenami, wziętymi couchami i mentorami, bogatymi inwestorami, naukowcami itp. okazało się przy tym, że łączny majątek tej 3%-owej grupy absolwentów, którzy od najmłodszych lat sporządzali i działali według planów, był większy niż majątek 97% tych, którzy nigdy tego nie robili. jest to symptomatyczne i wręcz zastanawiające, jak tak wydawałoby się nieistotna sprawa, którą jest pisemny plan dnia, może wpływać na sukcesy ludzi. pewnym sposobem kształtowania prawdziwej przedsiębiorczości osobistej powinno być uczenie jej od wczesnych lat w szkole. niestety przedmiot przedsiębiorczości wprowadzony niedawno do programów nauczania w polskich szkołach ma w rzeczywistości niewiele wspólnego z prawdziwą przedsiębiorczością. w istocie są to w przeważającej części mało interesujące młodzież elementy makroi mikroekonomii. w ramach tego przedmiotu nie uczy się natomiast młodych ludzi tego, co jest dla nich ważne w codziennym życiu. w szczególności nie uczy się rozwiązywania problemów, w tym trudnym etapie ich rozwoju osobistego. poza tym nie wpaja im się idei inicjatywy, aktywności, ambicji, etyki i moralności, altruizmu oraz zasad szacunku do uczciwej pracy, pasji działania na rzecz bliźniego, wytrwałości w dążeniu do celów, kreatywności, nawiązywania przyjaźni, serdeczności, uprzejmości, samodzielności i odpowiedzialności za siebie, zasad pracy zespołowej i społecznej, solidarności oraz potrzeby dążenia do pewnej niezależności finansowej. nie uczy się także i nie ćwiczy inteligencji emocjonalnej, czy pozytywnego myślenia. w związku z tym przeważa wśród młodych ludzi dość powszechna niechęć do wszelkiej aktywności i pracy, jak również roszczeniowość, przeciętniactwo, konformizm, lenistwo umysłowe i fizyczne, rozczarowanie nauką, a nawet próżniactwo i nieuctwo. dużo na ten temat mogą powiedzieć nauczyciele i wykładowcy, a nawet młodzież, której zupełnie nie interesuje to, czego się obecnie uczy w ramach tego przedmiotu. w wielu rodzinach młodzież nie wykonuje w domu żadnej pracy, a nawet żadnych obowiązków domowych, ponieważ rzekomo musi cały czas poświęcać na 78 henryk bieniok naukę w domu. tymczasem cały czas młodzi ludzie bawią się swoimi zabawkami elektronicznymi, przez co wpadają w uzależnienie i nie mają czasu dosłownie na nic innego. robią to bez przerwy i absolutnie wszędzie, w domu, na ulicy, w środkach lokomocji, a nawet na lekcjach czy wykładach. tracą przez to nie tylko szacunek do pracy i wszelkiej aktywności, ale również do nauki. praca i nauka, a nawet zdrowa aktywność fizyczna są dla wielu z nich „katorgą” i ostateczną koniecznością. po co zresztą mają się wysilać, skoro dano im już wszystko, czego tylko zapragnęli. nie mają zatem żadnej motywacji do jakiejkolwiek działalności i zdobywania czegokolwiek. taki konsumpcjonizm i roszczeniowy styl życia, zaczynający się najczęściej w dzieciństwie, nie sprzyja aktywności, a przez to – przedsiębiorczości w dalszym życiu. dziecko staje się potem z winy rodziców potencjalnym nieudacznikiem w dorosłym życiu i „klientem” różnych organizacji pomocy społecznej. w polsce nie traktuje się pracy jako ważnego czynnika przedsiębiorczości osobistej dzieci i młodzieży oraz źródła późniejszego powodzenia w życiu i sukcesu życiowego. w usa już 12-13 letnie dzieci skłaniane są, a nawet stawiane przed koniecznością wykonywania różnych drobnych prac przynoszących im korzyści materialne. dotyczy to nawet dzieci z bogatych domów, ucząc ich w ten sposób zaradności, przedsiębiorczości oraz właściwego stosunku do pracy. niestety w konserwatywnej polsce nie docenia się zupełnie tego zagadnienia i wręcz zakazuje wszelkiej, nawet lekkiej pracy. tymczasem także w naszym kraju istnieje wiele możliwości wczesnego uczenia dzieci przedsiębiorczości finansowej. można przykładowo oferować dzieciom pracę, za drobnym wynagrodzeniem, w takim zakresie jak: − pomoc i praca w rodzinnym biznesie, − sprzedaż na ulicy, na plaży i na spacerniakach (np. gazet i różnych drobnych artykułów), − zbieranie i sprzedawanie makulatury, puszek, butelek itp., − wolontariat i działalność charytatywna, oferowane osobom niepełnosprawnym, − robienie osobom starszym drobnych zakupów i pomoc w domu, − mycie samochodów, korytarzy, schodów itp., − odśnieżanie czy zamiatanie chodników, − pielęgnowanie ogródków domowych (np. pielenie, podlewanie kwiatków, ścinanie trawy), − opieka nad grobami, − wyprowadzanie na spacer psów, − odprowadzanie młodszych dzieci sąsiadów do szkoły i z powrotem, − zbieranie runa leśnego itp. w niektórych rejonach japonii dosyć popularna jest prosta metoda wychowawcza stosowana od najwcześniejszych lat życia dziecka, znana pod nazwą „metody 10 s” (bieniok, 2016). jej zadaniem jest uczenie oraz wpajanie dzieciom istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 79 i młodzieży, przy każdej okazji, przedsiębiorczości osobistej w postaci takich cech i cnót charakteru, jak: − samodzielność, − spryt, − sumienność, solidność i staranność, − samodyscyplina i samozaparcie, − schludność i czystość, − samodoskonalenie w nauce i w pracy, − szlachetność, serdeczność i uczynność, − solidarność, społeczność i zespołowość, − skromność, słowność i posłuszeństwo, − samokontrola swojego postępowania. te proste cechy są wpajane dzieciom i młodzieży już od najmłodszych lat, najpierw w czasie zabawy, a później w trakcie wykonywania drobnych obowiązków domowych i szkolnych, aby „weszły im w krew” i stały się codziennym nawykiem. później mają być przydatne w życiu oraz w pracy zawodowej i społecznej. to właśnie na kanwie tych cech powstają później w przedsiębiorstwach japońskich słynne koła jakości oraz metoda kaizen, będąca społecznym i powszechnym ruchem ciągłego doskonalenia wszystkiego dookoła. dzięki tym walorom i cnotom, produkty japońskie słyną w świecie z doskonałej jakości i oryginalności rozwiązań. nie zrodziły się one samoistnie z niczego, ale wykształcały się przez pokolenia w procesie żmudnego procesu wychowawczego. ważną rolę w kształtowaniu przedsiębiorczości osobistej pełni stosunkowo prosta i nic nie kosztująca metoda motywowania i mobilizowania ludzi do działania w postaci pochwał i wyrażania ludziom uznania. psycholodzy twierdzą, że są tylko dwie rzeczy, których ludzie pragną na równi z seksem i pieniędzmi. są nimi, poza solidnymi gratyfikacjami finansowymi, wyrazy uznania i pochwały. każdorazowe i natychmiastowe nagradzanie ludzi pochwałą za dobrą robotę i innowacyjne zachowania wywołuje u nich, znany w psychologii efekt pozytywnego wzmocnienia, który sprawia, że ludzie publicznie wyróżniani w taki sposób starają się powtórzyć i jeszcze bardziej poprawić swoje zachowania, aby ponownie zasłużyć na nagrodę. publiczne chwalenie pracowników za wyjątkowe wysiłki jest rzeczą niezwykle istotną, jeżeli mają oni zachować dotychczasową motywację do dawania z siebie wszystkiego. psycholodzy twierdzą, że należy wręcz codziennie wyrażać pracownikom uznanie i gratulacje, które są silnie motywujące, a właściwie nic nie kosztują. okazuje się, że szczere chwalenie oraz podziękowania, a nawet zwykłe „klepnięcie przez kierownika po plecach” często znaczy dla pracownika więcej niż podwyżka, oficjalna nagroda czy tuzin pism dziękczynnych lub pamiątkowych tabliczek. należy chwalić pracowników szczerze i od serca, natomiast unikać pochwał, które są zbyt płytkie lub przesadzone. 80 henryk bieniok gdyby nie menedżerski grzech zaniechania tego taniego i prostego sposobu postępowania, jakim są pochwały, poziom wydajności pracy, kreatywności i innowacyjności, a co za tym idzie również efektywności i konkurencyjności naszych przedsiębiorstw mógłby być znacznie wyższy. na zakończenie przedstawiono w sposób syntetyczny wykaz najważniejszych stymulatorów i hamulców przedsiębiorczości osobistej. zbiór stymulatorów i hamulców przedsiębiorczości osobistej: − plany dnia, tygodnia i dalszej przyszłości – brak jakichkolwiek planów. − zakres stałych obowiązków domowych – brak jakichkolwiek obowiązków. − miłość rodzicielska i ciepła atmosfera domowa – kiepska, stresująca atmosfera w domu. − obiektywne pochwały i wyrazy uznania – ciągła krytyka, kary i surowa dyscyplina. − dobre przykłady rodzicielskie – rozbita rodzina i złe przykłady. − pozytywne myślenie – negatywne myślenie i oportunizm. − pewien niedostatek i niedosyt materialny – pełne zaspokojenie potrzeb materialnych. − samodzielność (ale dyskretnie kontrolowana) – nadopiekuńczość rodziców. − inspirujące towarzystwo i zdrowe przyjaźnie – złe towarzystwo. − działalność organizacyjna – bierność społeczna. − dobre książki zwłaszcza biograficzne – brak czytelnictwa. − wysoka obiektywna samoocena – niska samoocena. − brak sprzętu elektronicznego – nadmiar „narkotyków elektronicznych”. 5. podsumowanie w związku z koniecznością krótkiego podsumowania rozważań na temat istoty oraz źródeł i stymulatorów przedsiębiorczości osobistej można zaprezentować następującą konkluzję do wykorzystania w procesie świadomego stawania się człowiekiem bardziej przedsiębiorczym. syntetyczny elementarz osobistej przedsiębiorczości i sukcesu życiowego obejmuje następujące porady (bieniok, 2016): 1. codziennie sporządzaj w punktach, na piśmie, szczegółowy plan dnia i nie martw się, jeśli nie udało się go w pełni zrealizować, bo i tak jesteś sto razy lepszy od tych nieudaczników, którzy takich planów w ogóle nie czynią. 2. zawsze realizuj bardzo ważną zasadę sukcesu życiowego – „obowiązki plus”, czyli dawaj z siebie bezinteresownie więcej niżby wynikało to z twoich obowiązków oraz oczekiwań innych ludzi w stosunku do ciebie. 3. oceniaj wszystko, czego się podejmujesz w kategoriach przyszłych i trwałych korzyści, a nie teraźniejszych, krótkotrwałych przyjemności i dokonuj w tej sprawie właściwych wyborów. 4. pamiętaj o piątym przykazaniu, czyli nie zabijaj… czasu swego i… bliźniego. 5. aby nie zabrakło ci czasu na sprawy ważne, najpierw wykonuj obowiązki, a dopiero potem przyjemności, bo kto robi potem, ten legnie pod płotem. istota przedsiębiorczości osobistej w kontekście zarządzania samym sobą 81 6. nigdy się nie spóźniaj i zawsze dotrzymuj terminów, bo „spóźnialscy i lenie, to jedno pokolenie”. 7. każdego dnia zrób co najmniej jedną rzecz, na którą nie masz ochoty, a którą dawno powinieneś był zrobić. 8. działaj z entuzjazmem, czyli czyń z ochotą to, co robić musisz, bo „komu nic nie jest za trudne, temu wszystko się udaje”. 9. chcesz być bez wady, nie zaczynaj nic bez rady, bo dobra rada jest cenniejsza od wielu twoich, często nie do końca przemyślanych działań. 10. ciągle ładuj swój akumulator mądrości, czyli codziennie poświęcaj co najmniej jedną godzinę na wartościową lekturę, bo jeśli nie będziesz inwestował w siebie, zostaniesz nikim. 11. nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe. 12. codziennie rób komuś niespodziewanie dobry uczynek, ale się tym nikomu nie chwal. 13. pamiętaj, że nie byłoby sukcesów, gdyby nie było porażek, dlatego traktuj każde niepowodzenie jako kolejne doświadczenie i bodziec w dążeniu do celu. 14. bądź kreatywny i innowacyjny, a więc ciągle wymyślaj sposoby doskonalenia swojego życia i wszystkiego wokół. 15. codziennie i wielokrotnie kieruj do innych trzy złote słowa, a mianowicie: „dziękuję, przepraszam, proszę”, czyli bądź dla nich miły i uczynny jeszcze bardziej niż oni dla ciebie. 16. szukaj mądrych przyjaciół i ludzi nietoksycznych, aby wzajemnie wymieniać się mądrością, dobrocią i szczęściem. 17. staraj się służyć innym i bądź dla nich dobry, czyli we wszystkim co robisz dostrzegaj bliźniego. wykonuj tak swoją pracę dla bliźnich, jakbyś chciał, aby oni wykonywali ją dla ciebie. 18. kiedy dopada cię nuda albo lenistwo, módl się słowami św. tomasza, doktora kościoła: „panie boże, pozwól, aby mi się tak chciało, jak mi się nie chce, bo szatański grzech lenistwa, gnuśności i zaniedbania jest źródłem wszelkiego zła, ludzkiej niegodziwości i porażek życiowych”. 19. dbaj o zdrowie ciała i duszy, pamiętając, że najlepszymi lekarzami na świecie są: doktor dieta, doktor ruch i doktor dobry humor, bo bez zdrowia, wszystkie dążenia do sukcesu będą tylko pustymi i bezsilnymi gestami. 20. wiedz, że nie słowa, ale czyny twoje zostaną policzone, czyli staraj się robić takie rzeczy, które zostaną, gdy odejdziesz. literatura bieniok, h. (2016). zarządzanie biznesem i samym sobą. pół żartem pół serio. warszawa: difin. bieniok, h. (2014). wielka księga zdrowia. zarządzaj własnym zdrowiem. bielsko-biała: dragon. 82 henryk bieniok bieniok, h (1990). oszczędność – wielki dochód, czyli ekonomia na co dzień w polskich przysłowiach i powiedzeniach ludowych. warszawa: pwe. brafman, r. (2015). sukces wbrew oczekiwaniom. warszawa: studio emka. kotarbiński, t. (1963). traktat o dobrej robocie. wrocław – warszawa – kraków: zn im. ossolińskich. tracy, b. (2008). maksimum osiągnięć. warszawa: muza. the essence of individual entrepreneurship in the context of oneself-management abstract: individual entrepreneurship, which is a collection of various positive traits of human behaviour and its individual and group, is the foundation of any business. the main objective of the study is to clarify the concept and content of personal entrepreneurship and to describe its close relationship with the management of oneself. it was hypothesized that conscious and wise management of oneself is a source of personal enterprise and any other enterprise. the paper presents the stimulators and the brakes undertaking-establishment of personal and gives some tips on how to improve self-management. keywords: entrepreneurship; oneself-management; sources of individual entrepreneurship; individual entrepreneurship stimuli and inhibitors; entrepreneurship primer jel codes: l26 aib18-15-kaczmarek jarosław-pp231 entre 2018 conference proceedings 12-14 september 2018 kraków, poland legal notice: this is a draft version of the paper presented during the 9th entre conference, which was also 5th aib-cee chapter annual conference on september 12-14, 2018 (kraków, poland). this paper has the conference proceedings status, after modifications it will be published in a journal or as a chapter in a monograph. competitiveness profiles of manufacturing mesostructure jarosław kaczmarek cracow university of economics, poland, kaczmarj@uek.krakow.pl abstract the objective of this article is assessment of competitiveness and identification of manufacturing mesostructure characteristics in poland in 1990–2017. the analysis is presented in the context of an assessment of transformation effects in the countries of central europe (ceb, see) with regard to structural changes and macroeconomic competitiveness. the author’s own research concerned 14,000 enterprises (full test, whole group of enterprises included in the public statistics in poland) and concerned mesostructure development phases, changes of pkd divisions, the focal point way, objects classification and comparative analysis of submesostructure profiles. the research includes synthetic (multivariate) competitiveness measures. the measurement concerned the synthetic measure, its two partial measures (productiveness of labour and export productiveness of costs) and its factors (unit costs and efficiency of labour and intensity of export activity and general effectiveness). the value of the conducted research is its uniqueness – the analysis concerns all enterprises covered by public statistics and included in the manufacturing mesostructure of the polish economy. this is the first research of this type in poland. an important added value is the constructed model of factor analysis of the competitiveness and variability of the mesostructure and its profiling in terms of the size classes of enterprises. this is the first model to be used in the assessment of competitiveness at the mesoeconomic level of the countries undergoing transformation in central europe. 232 | jarosław kaczmarek keywords: competitiveness; productivity; mesostructure jel codes: l10 introduction changes and economic transformations constitute a broad platform for research studies. it includes a multiple processes creating the main fields of changes: macroeconomic stabilization, microeconomic liberalization, institutional restructuring and privatisation. in poland the transformation model can be characterised by its radicalism of changes, the heterodoxy of reforms, the rapid opening up of the economy, the anticipatory character of solutions, and integration with developed countries. the implementation process revealed a number of dilemmas and disharmonies (åslund, 2002) including the unjustified attribution of key significance to privatisation as a measure of quality changes (radulescu & barlow, 2005; staehr, 2003). it was clearly pointed out by m. friedman, who stated that the rule of law is more important, leading to the creation of market institutions (fukuyama, 2004). the end of the process of changes and their effects highlights the semantics of the term “transformation” vs transition (gros & steinherr, 2004; koźmiński, 2008). in poland, an economic system was created in which economic policies became an exogenic factor regulating only the dynamism of the system. it indicates the accomplishment of an economic transformation, or rather – the accomplishment of this phase (industrial civilisation) which has not led to the modernisation of economic structures and implementation of solutions appropriate for an information–based civilization and a knowledge–based economy (grogan & moers, 2001; heybey & murrell, 1999). the changes relate to the developmental processes of the economy creating the image of multiple simultaneous transformations (roland, 2000). the detailed objectives and key developmental processes referring to them include: structural changes, increase in competitiveness and restructuring as well as the development of entrepreneurship and enterprises (bałtowski & miszewski, 2006). competitiveness is the subject of interest in this article. the review of the literature indicates a significant gap in the form of a lack of knowledge, mainly in the field of empirical cognition, referring to the study of competitiveness at the mesoeconomic level. the numerous constraints on the limited access to figures, as well as the multiplicity of elements necessary to cover the analysis and their structural links, are the main reasons for this gap and for this reason the research has to be undertaken. the article presents the results of the author’s research concerning competitiveness – one of the four aforementioned processes. therefore, i created the analytic model using the connection between the factors and partial measures constituting the synthetic measure of competitiveness. the analysed structure – crucial for the economy (61.9% of produced value added) – is manufacturing mesostructure in poland in 1990–2017. the research concerned 14,000 enterprises – full test, whole group of enterprises included in the public statistics in poland (data relating to individual companies). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 233 the objective of this article is the assessment of competitiveness and identification of manufacturing mesostructure features. the analysis and assessment included the density of mesostructure objects, position of focal point and its way. the classification of objects was also conducted. it was performed with the use of defined normative patterns. during the survey, the test of similarity level of manufacturing mesostructure profiles was conducted with the application of average rank position, variability of this position and normative patterns. the criterion used to extract the submesostructures was the class of enterprise size (small, medium, large). the assessment of transformation effects in the countries of central europe (ceb, see) with regard to structural changes and macroeconomic competitiveness is the background of the research of mesoeconomic competitiveness. an assessment of the intensity of transformation is provided using a transition rate (6 partial measures). its broadening is the assessment of structural changes (16 partial measures collected in four groups). in the assessment of macroeconomic competitiveness, the in–depth study focused on its structure – the factors that determine it (12 pillars forming a measure of competitiveness). the value of the research lies in its uniqueness. as it has been pointed out earlier, it concerns all enterprises covered by official statistics and included in the manufacturing mesostructure of the polish economy (therefore, surveys are not based a research sample). this is the first study of its type in poland. the value of the research is created by a constructed model of factor analysis of the competitiveness and variability of the mesostructure and its profiling in terms of enterprise size classes. this is the first such model to be used in the assessment of the competitiveness at the mesoeconomic level of the countries undergoing transformation in central europe. the value of research is also enhanced by a broader perspective on understanding and assessing competitiveness. the research of manufacturing mesostructure of the polish economy is presented in a wider context of the assessment of macroeconomic competitiveness and transformation of the polish and central european economies, which broadens the context of understanding this complex economic category. literature review competitiveness is a diversified concept which is difficult to examine, inter alia, due to the necessity of comparison with the environment. it is also criticized for overrating its role, lack of clear definitions, and for the difficulty of evaluating and selecting its measures. it arouses numerous controversies – to the point of questioning its meaning as a factor of change – which, however, should be regarded as transition phases in the evolution of the understanding of its changing meaning, especially under the influence of such a process as internationalisation (nazarczuk, 2008). these problems are also highlighted in the description of the ongoing systemic changes in poland (krugman, et al., 2014; zinnes, eilat & sachs, 2001; kaczmarek, 2016). competitiveness originates from competition – it is its materialisation and results in changes in the competitive position of the organisation (reynauld & vidal, 1998). they demonstrate the organisation's ability to effectively achieve its objectives (frischtak, 1999), while highlighting the impact of competitiveness on the harmonisation of its stakeholders' objectives (bossak, 2006). in a broad sense, the competitive position is one 234 | jarosław kaczmarek of the links in the competitiveness chain – it is complemented by instruments of competition, competitive advantage and potential of competitiveness (stankiewicz, 2000). however, views on the nature and structure of competitiveness are mixed (obłój, 1998), which results from different research approaches formulated in relation to competitive markets (dunford, et al., 2001). this research concerns both the competitive struggle between operators and their ability to maintain or increase their market shares (feenstra, 1989). generally speaking, there are four main trends in competitiveness research that can be subsumed from the opinions expressed: in the area of economic growth theory, international trade, distortions and competition (wziątek–kubiak, 2003). however, it is more often analysed in the context of management sciences (the way of gaining competitive advantage) than in the discipline of economics (relating to the increase in the efficiency of entities and economic growth). many opinions argue that competitiveness is a purely microeconomic category, as a country cannot be eliminated from the market, as indicated by p. krugman, as a goal of competition (krugman, 1994b). moreover, the competitiveness of countries is shaped by factors other than production efficiency, which contradicts the concept of m.e. porter's competitive advantages. however, it is subject to criticism (foss & mahnke, 1998; kraft, 2000), and m.e. porter's views also point to an evolution in this respect (porter, 2008), which broadens the scope of discussion. the visible stratification of the notions of competitiveness leads to the conclusion that from the subjective point of view, competitiveness is multifaceted. the following can be distinguished: mega scale (group of countries), macro scale (state), meso scale (sector, industry), micro scale (enterprise), micro scale (product) (dzikowska & gorynia, 2012). developing, at the micro and meso levels, a static approach is visible (photographic – level, rank, result), while at the macro and mega levels, it is dynamic (tomographic – ability to compete in the long run) (bieńkowski, 2007). in the opinions in question, microeconomic competitiveness itself (most often surveyed) is also multifaceted (faulkner & bowman, 2000), with a possible distinction being made between competitiveness in the sense of the largo and in the strict sense (galli & pelkmans, 2000), while the mesoeconomic level is the least defined and researched (olczyk & daszkiewicz, 2008). the processes of internationalisation (globalisation and integration), the development of knowledge and the information society, deregulation, liberalisation, the development of financial markets and instruments, the development of technology and a new explosion of innovation, the universality and speed of information transfer are characteristic features of the modern economy. as a result, the technical and economic conditions for international competition have changed (naisbitt, 1984). we should agree with the view that these processes have not only made competition more intense, but have also made it possible to create and distribute more and more added value on a global scale (devet, 1993; yang, 1995). currently, the competitive advantage is determined by the dispersion of resources, specialisation of operations and interdependence in operation, and radical changes cancel out previously developed skills (in accordance with the concept of creative destruction of j.a. schumpeter) (cyrson, 2002). the value chain is no longer a new centre and competitive advantage, but a module (one or more links in the value chain linked to outsourced activities). further value chain modules are the basis for creating new activi5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 235 ties and migrating to new markets (hitt, et al., 1998), and so the vertically integrated value chain is decomposed. semi–permeable borders are emerging, and new, loose links between entities are emerging – virtual organisations, network organisations, modular organisations (makadok, 1998). the concept of average competitive advantage in the chain and the concern for the efficiency of the entire value chain are not sufficient today to describe the rapidly changing economic reality. the point of reference for competition is no longer an industry. there are clusters of enterprises, clusters of competitive sectors (clusters), which emphasize the mesoeconomic perspective of understanding processes taking place in the economy (best, 2015). the economic structure is a specific type and arrangement of elements of the economy that make up the whole and the set of relations between them – the relation between elements and between elements and the whole. its analysis from the point of view of the degree and level of aggregation distinguishes between macro, meso and microstructure. the most common field of exploration is changes in economic macrostructures – in order to search for the general correctness of these changes. mesostructure research is very rare. the barriers are informational constraints, a multiplicity of elements and structural relationships. however, contemporary economic knowledge provides many prerequisites for undertaking research at the mesoeconomic level – in order to understand the process of economic development and identify its effectiveness factors, attention should be focused not on the macrostructure, but on its elements (kaczmarek, 2012). the mesostructure of the economy includes a layer of elements and structural relationships between the macro and micro levels. numerous processes taking place in it characterise and shape its effectiveness, affecting not only the macro but also the microstructure of the economy (interaction) (janasz, 2006). it is therefore necessary and desirable to study the interdependence between the dynamics of effectiveness and those of the processes shaping it at the mesoeconomic level. this is particularly true in the case of the transformation period economy, which is still the case in poland. the key development processes are: structural changes, growth of competitiveness, restructuring and development of entrepreneurship and enterprises. in the article the subject of interest is competitiveness. the ambiguity of the definition of competitiveness translates into its assessment, in which theoretical measures are much broader than the possibilities of their application in practice. at the macroeconomic level, synthetic, simplified or partial measures are used, developed. another method of evaluation is the use of multi–indicator analysis with a weighting system and determination of a synthetic index (zinnes, eilat & sachs, 2001). microeconomic competitiveness assessment uses measures of efficiency (financial results and share of export sales), sources of building competitiveness potential and ways of shaping the microenvironment. from among the four previously distinguished streams of research on competitiveness, two ways of assessing changes in competitiveness are most often used. in the first case, coverage ratios (export to import ratios) and export ratios (export commodity structure) are used. in the latter case, competitiveness is assessed by examining relative price movements, efficiency changes (total productivity, unit costs, labour costs) and changes in export share indices (marsh & tokarick, 1994; aiginger, 1998). this method of assessment has become a premise for the development of a method for measuring competitiveness at the mesoeconomic level, which is the subject of research in the article. 236 | jarosław kaczmarek the review of the literature indicates a significant gap of knowledge, mainly in the field of empirical cognition, referring to the study of competitiveness at the mesoeconomic level. the numerous constraints on the limited access to figures, as well as the multiplicity of elements necessary to cover the analysis and their structural links, are the main reasons for this gap and for this reason the research has to be undertaken. their results are presented in the article. for the purposes of these studies, the objectives referred to in the introduction to the article have been defined. they became the basis for the formulation of research questions, and the proven hypotheses for the polish economy are: h1: development of manufacturing mesostructure is characterised by phase, objects diffusion and increasing permanency of their rank positions. h2: factor of manufacturing mesostructure competitiveness growth is based on export rather than labour productivity. h3: profiles of manufacturing submesostructures according to enterprise size classes are different. methodology of mesostructure research in the article, i presented, as the key information, the results of own research of manufacturing mesostructure characteristics in the polish economy in 1990–2017, considering the assessment of its competitiveness. the pkd divisions constitute the objects of tested mesostructure being created completely of units i.e. enterprises (all group research)1. i applied my own model in the survey and constructed the multivariate (synthetic) competitiveness measure (cm) (fig.1). figure 1. elements of research and construction scheme of competitiveness measure (cm) notes: s – stimulant, d – destimulant. for the higher values of cm – positive, high assessment. source: own elaboration. 1 privately paid research – whole group of enterprises included in the public statistics (unit data). in 2007–2017 (classification of pkd 2007) the research included 14,290 enterprises – non–financed subjects of number of employees from 10 people who submitted the statistical statement f–01/–01and f–02 and sp) in scope of 24 pkd divisions of industrial manufacturing. for years 1990–2007 (classification of pkd 2004), it included 14,974 enterprises and 22 pkd divisions. the share of manufacturing enterprises in research in the value added of manufacturing activity equals 61.9%. the source of primary figures: commercial data base of pont info – gospodarka (sśdp). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 237 this measure uses four factor elements creating two partial measures and the statistic procedures aimed to describe a multivariate measure. in its construction, the objects were transferred at first from the original multidimensional space to the new one that was created as the result of applying the linear transformation on axes of original coordinate system (standardisation). further, the destimulants were changed into the stimulants and their negative values were eliminated by scalar subtracting (variable negative value). finally, the euclidian distance di0 was determined for the particular objects from the coordinate of anti–pattern which created the beginning of coordinate system in this case. all of this created multivariate measurement presented by the formula: ���(��) = ∑ ��� − �� ��� �� (1) where: �� = (0,…,0)�; � number of multivariate measure components (� = 1,…,�). in the field of competitiveness measure (cm), the characteristics and results of the following areas are mixed: efficiency and unit cost of labour2 as well as export intensity and general effectiveness3. cost of labour (cl) and unit efficiency of labour (el) are crucial economic relations describing the use of human labour factor. their size, and primarily the direction and dynamism of changes (cl advance factor by el) enable to explain the value of result in the form of productivity of labour cost stream (pl). the intensity of export activity (ei) quantifies the share in the international division of labour and is the element of position assessment and competitive ability of economic unit. using the measure of overall cost measure, the general effectiveness (ge) of its functioning can be assessed. relating these two factors with each other, the strength of their impact on result size (cost productivity in regard to export – pe) and the level of advance level of factors (ge by ei) were tested. the analysis and assessment included density of mesostructure objects, position of focal point4 and its way. the classification of objects was also conducted. it was performed with the use of average rank position5 and its variability6. other four groups of objects (normative patterns) are characterised in the scope of competitiveness (cm) by: i – high and stable position, ii – high position of significant variability, iii – low but stable position, iv – low position of significant variability7. during survey, the test of similarity level of manufacturing mesostructure profiles was conducted with the application of average rank position, variability of this position 2 unit efficiency of work is described by the relation of incomes in general to the number of employees and the unit cost of work by the relation of work cost (cost of remuneration, social insurance and other) to the number of employees. 3 intensity of export is described by the relation of incomes from export to incomes in general, and effectiveness is defined as the relation of incomes to the cost in general. 4 the mesostructure focal point is expressed by the reference of sums of objects factors sizes (and not result–related). 5 as the solution of problem with related ranking, the method of average rank was chosen. the rule was to assign the smallest ranking value to the highest value of analysed measure. 6 the standard deviation was applied as the variation measure. lower values of deviation are accompanied by observations being closer to the average (lower variation). 7 the groups are divided by the average ranking position of 12 and standard deviation – 3. 238 | jarosław kaczmarek and normative models. the criterion used to extract the submesostructures was the class of enterprises size (small, medium, large)8. the density of objects was checked with the use of density factor (df) elaborated. it is counted as the square root of covariation matrix determinant and described by the formula: � = ������ ∙ �1 − ���� � (2) where: ���, ��� variance of determinant x, variance of determinant y; ���� pearson linear correlation factor between x and y. the value of this factor is proportional to area of ellipse including the tested set of objects on the level. the broader discussion on the methodological terms concerning the competitiveness measurement can be found in (kaczmarek, 2012). the determinism attitude – logarithm method – was used in the casual research. the starting point was the state of balance between the dynamism of defined variable (dy), and the ratio of dynamics of defining variables (dx1, dx2,…, dxn). ! = "� ∙ "� ∙ … ∙ "$ ; log ! = log( "� ∙ "� ∙…∙ "$) )! = log "� + log "�+ . . .+log "$log ! = 1 )"� = log "�log ! ; )"� = log "� log ! ; … ; )"$ = log "$ log ! )! = )"� + )"�+.. .+)"$ (3) the application of logarithm function allows for transforming the sequence of defining variables dynamism product into the sequence of sum and further, the comparison of logarithm of defining variable with the unit. in the same way, the partial deviations are indicated (rx) as the indicators of the structure describing the share of defining variables in the influence on the defining variable (ry). in the test of independence of phenomena (time series), the critical level of significance was α=0.05 compared with the test probability (p–value). p–value being lower than the critical level of significance enables to act ad hoc as if the null hypothesis of no correlation was rejected. the applied measurement of correlation is r–pearson coefficient (r), and the measure of variation is standard deviations (σ). findings and discussion intensity of change processes in transition countries in the article, the ceb transition countries (nine, including poland) and three countries of see9 group, are the subject of analysis of transition processes (marked as et–1210). an 8 sse (small–size enterprises) – 10 to 49 employees, mse (medium–size enterprises) – from 50 to 249 employees, lse (large–size enterprises) – above 249 employees. 9 ceb – central europe and the baltic states, see – south–eastern europe. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 239 assessment of the intensity of these processes is provided using11 a transition rate (tr)12. its broadening is the assessment of structural changes – sc13 measure. the assessments constitute the background for the competitiveness analysis. the intensive transformation changes in the et–12 countries took place in the 1990s, including the decrease in dynamics and proceeding stabilization. from 2012, their dynamism lapsed in fact. entering onto the way of changes, the countries of et–12 were characterised in 1989 by the value of transition rate (tr) – the average constituted barely 30% of level of eu15 countries (the countries of “past” eu – 4.3). five countries were distinguished: slovenia, croatia and serbia, poland and hungary. after 28 years of transformations, the average value for the et–12 countries increased almost 3–times reaching the level of 88% of eu15 countries. in 2016, the leader was estonia, and then poland, hungary, czech republic and slovakia. except serbia, the changes proceeded in a rather narrow transition channel. in its scope, the process of changes was rather varied for the countries, distinguishing the models and strategies of their implementation (kaczmarek, 2016) (fig. 2). weakening of transition dynamism from 2012 described by transition rate (tr) – or in fact its stopping – is confirmed also by the low dynamism of structural changes (sc). the noticeable and positive changes that occurred in 2010–2016 concerned the road infrastructure, msme financing and the application of natural sources of energy. worsening concerned the production of electric energy, railway infrastructure and insurances and other financial services. saturation of structural changes is strongly varied – et–12 countries are assessed highly for the changes in industry, real estate market and ict. they are still weak at the development of road infrastructure, agriculture and balanced energy production. the greatest distance to the eu15 countries concerns the development of financial sector – msme financing, capital market and private equity. the differences between the et–12 countries are clear – czech republic, estonia, poland and slovakia (this one showed the highest positive average annual pace of structural changes) are the leaders. however hungary has significantly withdrawn from its level in recent years (fig. 3). 10 poland – pol, czech republic – cze, slovak republic – svk, hungary – hun, estonia – est, lithuania – ltu, latvia – lva, croatia – hrv, slovenia – svn, serbia – srb, bulgaria – bgr, romania – rou. 11 methodology of research and construction of indicators available for the publication series of transition report, ebrd, london. for 2015–2016 own research using ebrd methodology. http://www.ebrd.com/what–we–do/economic–research–and–data/data/forecasts–macro–data– transition–indicators/methodology.html, access on: 28.03.2018. 12 tr measure includes 6 partial measures: governance and enterprise restructuring, price liberalization, trade and foreign exchange system, competition policy, small scale privatization, large scale privatization. point– based grading scale 1.0–4.5. 13 sc measure includes 16 partial measures collected in four groups: corporate sectors: ab – agribusiness, gi – general industry, re – real estate, ict – information and communication technologies, energy sector: nr – natural resources, se – sustainable energy, ep – electric power, infrastructure sector: ww – water and wastewater, ut – urban transport, ro – roads, ra – railways, financial sectors: ba – banking, in – insurance and other financial services, msme – micro–small–medium enterprises finance, pe – private equity, cp – capital markets. point–based grading scale 1.0–4.5. 240 | jarosław kaczmarek figure 2. values of transition rate (tr) of et–12 countries in 1990–2016 source: own elaboration based on: http://www.ebrd.com/what–we–do/economic–research–and– data/data.html, access on: 18.03.2018; for 2015 and 2016 own calculations based on ebrd methodology and data bases: http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, access on: 12.03.2018; https://data.oecd.org, access on: 14.03.2018; http://www.imf.org/en/data; http://data.worldbank.org, access on: 14.03.2018. figure 3. value of structural changes measure (sc) for et–12 countries in 2010–2016 notes: ab – agribusiness, gi – general industry, re – real estate, ict – information and communication technologies, nr – natural resources, se – sustainable energy, ep – electric power, ww – water and wastewater, ut – urban transport, ro – roads, ra – railways, ba – banking, in – insurance and other financial services, msme – micro–small–medium enterprises finance, pe – private equity, cp – capital markets. source: same as figure 1. 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 1 9 8 9 1 9 9 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 – – poland serbia 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 241 macroeconomic competitiveness the place of poland on the map of economic transformation – of accomplished transition and structural changes – has been still high, including the group of et–12 countries. the pillar for development is competitiveness – it is also the main aim of transformational changes. poland took the 39th place in the rank of world economic forum in 2017 edition of research (key data for 2016) according to gci (global competitiveness index14). in reference to place from the beginning of 1990s, it is a significant improvement. poland with its gci value of 4.59 (18th place in europe) achieved 78.3% of leader’s result (switzerland), 81.2% of germany’s result – its greatest trade partner, and 91.4% of the eu15 result. in the group of analysed et–12 countries, poland is taking third place after czech republic and estonia. in 2007–2017, it achieved 7.4% of competitiveness assessment but the leader of dynamism of changes in the group was bulgaria (14.5%) and then romania (8.3%) (fig. 4). it is important to look at its structure, i.e the creating factors. gci measure is supported by 12 pillars15 built on 114 variables. the countries of eu15 are characterised by the relatively balanced system of competitiveness pillars. the greatest predominance is shown by pillar 4 (health and primary education) and 9 (technological readiness), 2 (infrastructure) and 5 (higher education and training). in this background, the distance of poland to eu15 model (average) indicates the predominance only for pillar 10 (market size) and 3 (macroeconomic environment). however, the significant shortages (above 10%) concern six pillars: 12 (innovation), 1 (institutions), 11 (business sophistication), 2 (infrastructure), 9 (technological readiness) and 7 (labor market efficiency). the image of competitiveness potential structure achieved by poland is close to the development of italy and spain, but distant from germany (referring to the level and degree of competitiveness pillars balance). these characteristics are also appropriate for description of the differences between the model (average) of et–12 countries and eu15 countries. within last ten years (data available from 2007), the countries of et–12 expressed the improvement in pillars 2–6 and 9–10, stagnation in pillar 12, and decrease in pillars 1, 7, 8 and 11. the visible success are only the changes in pillar 2 (infrastructure) and 9 (technological readiness). in that time, poland showed the decrease of pillar 7 (labor market efficiency) and 8 (financial market development). the situation has improved in other pillars, but the significant change occurred only in pillars 2 and 9 (fig. 5). 14 methodology of research and construction of indicators available for the publication series of the global competitiveness report, wef, geneva. http://reports.weforum.org/global–competitiveness–index–2017– 2018/#topic=methodology, access on: 29.03.2018. 15 pillars of gci include: 1– institutions, 2 – infrastructure, 3 – macroeconomic environment, 4 – health and primary education, 5 – higher education and training, 6 – goods market efficiency, 7 – labor market efficiency, 8 – financial market development, 9 – technological readiness, 10 – market size, 11 – business sophistication, 12 – innovation. 242 | jarosław kaczmarek figure 4. competitiveness ‘heat map’ (gci) for et–12 countries in 2007-2017 source: own elaboration based on the global competitiveness report (2006/2007 … 2017/2018, http://reports.weforum.org/global–competitiveness–index–2017–2018/#topic=data, access on: 29.03.2018. figure 5. competitiveness measure (gci) for poland and group of countries in 2007 and 2017 notes: 1– institutions, 2 – infrastructure, 3 – macroeconomic environment, 4 – health and primary education, 5 – higher education and training, 6 – goods market efficiency, 7 – labor market efficiency, 8 – financial market development, 9 – technological readiness, 10 – market size, 11 – business sophistication, 12 – innovation. source: https://www.weforum.org/reports/the–global–competitiveness–report–2017–2018, access on: 29.03.2018. intensity of export and general effectiveness the long horizon of productivity observation (pe) enabled to separate three phases of changes as the result of research. the first one is started by the period of transformational recession (1990–1992) with the rapid decrease of pe value and its both factors (ei and ge). then, the stabilization and gradual increase of pe started from 2000, with the still worsening general effectiveness (ge). the second phase (from 2007) was a rapid growth of export intensity (ei) and the improvement of general effectiveness – the level of productivity pe increased significantly. in 2008, the short–term negative effects of crisis started to be noticeable. in 2009, the increase of productivity pe started due to the increase of ei, and stabilization of ge (3rd phase). in the analysed period (1990–2017) factor ei revealed very strong and statistically significant correlation with the result measurement pe (r=0.99, p–value=0.00…<α=0.05) (fig. 6, left panel). 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 243 figure 6. productivity factors of pe of manufacturing mesostructure in 1990–2017 (left panel) and the change of its objects positions (right panel) notes: values of measures given as non–nominated. pe – productivity of cost (according to export), ei – export intensity, ge – general effectiveness (right axis). source: own elaboration based on commercial data base of pont info – gospodarka (sśdp), http://baza.pontinfo.com.pl/index.php, access on: 29.03.2018. the mesostructure at the beginning of transformation period in the scope of pe productivity (after the shock and transformational recession) is the collection of objects without any significant grouping, rather quite diffused. the results of observation in 2017 draw attention to the assimilation of mesostructure objects regarding to the factor ge and factor ei became the factor differentiating the objects (fig. 6, right panel). the way to focal point of mesostructure can be divided into three fragments: 1990– 1992 – decrease in ei value especially ge, 1999–2003 – significant increase in ei value and lower increase in ge, 2009–2016 – increase in ei value and stabilization of ge. there are two periods of changes, visible between these fragments, without a clear tendency (multiple changes of direction). therefore the most advantageous and intensive period of mesostructures transformation with regard to pe was the 1999–2003 period and the second phase of changes (before and at the beginning of entering into eu). the last phase had strong and dominant impact on factor ei. the densification of objects had lasted until 1997, and then with the changeable intensity, the process of their diffusion started to proceed especially between 2010–2012. the conducted test of time series correlation of measurements df and pe indicated the weak and statistically insignificant dependence (r= –0.26, p–value=0.0753>α=0.05). labour cost and efficiency in the longer perspective, from the point of view of labour cost productivity (pl), i distinguished three phases of changes. the first one (1990–2001), with the starting period of transformation recession is the alternating fluctuation of pl with slightly progressive trend – from 1993, the efficiency (el) and unit cost of labour (cl) started to increase. the second phase – there is a significant growth of pl from 2002 until 2011 (disturbed by the observation of financial crisis in 2007). the dominating years are those with the value of cl pace advance rate by el above the unit (positive assessment). the third phase – from 2012, pl reveals the downward trend with decrease in el and continuous increase in cl 244 | jarosław kaczmarek (negative assessment). in the analysed period (1990–2017), el factor showed really strong and statistically significant correlation with pl measure (r=0.91, p– value=0.00…<α=0.05) (fig. 7, left panel). figure 7. productivity factors of pl of manufacturing mesostructure in 1990–2017 (left panel) and the change of its objects positions (right panel) notes: measure values given as standardised. pl – productivity of labour, el – unit labour efficiency, cl – unit labour cost (right axis). source: same as figure 6. the mesostructure of the transformation beginning (in the scope of productivity pl) is the collection of objects being clearly dense. the results of observations in 2017 draw attention to diffusion of mesostructure objects – more in regard to el than cl (fig. 7, right panel). the access to this image is described by the way of mesostructure focal point being divided into four characteristic fragments: 1990–2001 – close to the proportional changes of el and cl, 2002–2006 –increase of el and stabilisation cl, 2008–2012 – changes of el and cl being close to proportional ones again, 2013–2017 – increase of cl with the decrease of el. the most advantageous and intensive period were years between 2001–2006 in the second phase of changes (before and at the beginning of entering into the eu). however, the third phase is rather the period of clearly non–beneficial changes. there was an increase in density factor value in 2004–2012 (df) – the objects started to move away from each other in regard to the faster increase of el factor than cl. after 2012, the mesostructure started to become more dense. the performed test of time series measure correlation of df and pl showed the strong and statistically significant correlation (r=0.81, p–value=0.00…<α=0.05) – the increase of objects diffusion df occurred jointly with the increase of productivity pl. the way of manufacturing mesostructure transformations and variation of its objects h1: development of manufacturing mesostructure is characterised by phase, objects diffusion and increasing permanency of their rank positions. the results of long–term research conducted in 1990–2017 let me distinguish clearly the phases of mesostructure changes from the point of view of intensity of competitiveness measure value changes (cm): 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 245 1. 1990–1999 – low increase of cm with relatively small fluctuations of pe and greater of pl (decrease after 1994) and concentration of mesostructure at the end of phase, 2. 2000–2006 – high upward trend (until 2004) and further lower intensity of changes cm, its components and df, 3. 2007–2017 – leap increase of diffusion and stable increase of cm and pe with the decrease of pl from 2012 and stabilization of df. the second phase of changes was the most dynamic and advantageous for mesostructure with its strong influence of pl factor at the beginning ( the period before and at the beginning of joining eu) and slowing down the cm growth path in 2007–2008. from the half of third phase, with the decrease of pl factor value, pe factor constituted foundation for the increase of cm. the additional statement appropriate for years 1990–2017 is greater amplitude of fluctuations of pl factor rather than pe despite the fact that the second one constitutes the channel connecting the stream of mesostructure exchange with the international environment, defined commonly as more changeable (fig. 8). figure 8. competitiveness measure (cm), its components and concentration (df) of manufacturing mesostructure in 1990–2017 notes: measure values given as standardised. cm – competitiveness measure, df – density factor, pe – productivity of cost (according to export), pl – productivity of labour (right axis). source: same as figure 6. the performed test of correlation of time series cm and df indicated very strong and statistically significant dependency (r=0.94, p–value=0.00…<α=0.05) – the increase of mesostructure objects diffusion (objects moved away from each other differentiating) referred to the increase of competitiveness. the image of mesostructure at the beginning and end of analysed period is visible by transition of objects along the pe axis rather than pl and their greater diffusion (fig 9, left panel). the way of cm focal point indicates the multiple turns from 1998 and the marked regression curve16 describes the way of changes and indicates those being the most beneficial in 1999–2011. after that period, the regression curve is falling to the pe factor and the way of focal point is showing its increasing influence and decreasing influence of pl (fig. 9, right panel). 16 cubic polynomial – very good match, r2=0.93. 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 1 9 9 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 cm df pe 246 | jarosław kaczmarek figure 9. distribution of manufacturing mesostructure objects determined by the factors of competitiveness measure (cm) in 1990 and 2017 (left panel) and the way of focal point (right panel) notes: the way of focal point with the use of unitarizated values. pe – productivity of cost (according to export), pl – productivity of labour. source: same as figure 6. analysing the obtained results of mesostructure objects ranking, their assessment highlights the division of years between 1990–2017 into three periods: first one (1990–1999) characterised by the visible changes of ranking positions (average variation of ranking position – vrp=2.8), second one (2000–2006) is the image of menostructure of weakening transfer of objects on the ranking lists obtaining gradually the features of permanency (vrp=1.7), third one (2007–2017) is the mesostructure exhibiting the negligible variation – presenting even more clearly the concentration areas of objects having the high permanency (vrp=1.5), especially on the highest and lowest ranking positions (fig. 10). the identified property of mesostructure in the form of its increasing permanency finds its reflection in classification of objects from the point of view of average ranking position and its variation. in the first period (years 1990–1999) 31.8% objects were characterised by over average variation of average ranking position (second and fourth group), however in the third period (years 2007–2017) there were only 4.2% of such objects and 45.8% belonged to the first one, and a half (50.0%) belonged to the third group (fig. 11). due to the conducted analysis of mesostructure objects (pkd divisions) formed between 2007–2017, i can enumerate firstly those of over average competitive position and low variation (8 objects), including: manufacturing and processing of coking coal and petroleum products, manufacturing cars, computers, electronic software and optic devices, manufacturing of electronic devices and manufacturing of furniture. final ranking positions are allocated to, among others, manufacturing of juice, manufacturing of paper and paper products, manufacturing of metals, production of food products, production of basic pharmaceutical substances and medicines. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 247 figure 10. ranges determined for the objects of manufacturing mesostructured in regard to the competitiveness measure (cm) in 1990–2017 notes: objects included into the last six are marked with dark grey, and light grey – first six objects of mesostructure. from 2007, there is a new classification of pkd divisions (mesostructure objects). source: same as figure 6. figure 11. pkd divisions of manufacturing mesostructure in regard to the average ranking position of value of competitiveness measure (cm) and its variation in 1990–1999 (left panel) and 2007–2017 (right panel) source: same as figure 6. the detailed analysis in regard to the object of activity can be the subject of further multidimensional research. h2: factor of manufacturing mesostructure competitiveness growth is based on export rather than labour productivity. 248 | jarosław kaczmarek referring to the aforementioned results of research concerning the features of manufacturing mesostructure in the scope of phase, diffusion of objects and permanency of ranking positions, i could sublime the results concerning the impact of defined factors on competitiveness – i.e. productivity of labour cost (pl) and productivity of cost in regard to export (pe). the average pace of pe factor changes in 1990–2017 was highly lower (2.0%) than the pl factor (2.1%), but the dominance of pace of the first one took place in 17 per 27 tested annual periods (63.0%). the cause–effect research in the dynamic regard (determinism attitude, logarithm method) revealed that the factor of mesostructure competitiveness growth correlated with diffusion of its objects (that earlier was proved) is in the scope of productivity in greater degree than on the side of export (pe – 74.5%) than of labour (pl – 25.5%). the mesostructure of economics shaped in the process of transformation is based mainly on development of export (exogenic factor) and its effectiveness using the comparative difference in cost, including in the cost of labour. however productiveness of labour is low and does not prove the strength of mesostructure. moreover, recent years have brought weakening of this factor, subordinating the mesostructure even more from export activity. endogenic factor of competitiveness growth has been neglected then. profiles of manufacturing submesostructures h3: profiles of manufacturing submesostructures according to enterprise size classes are different. the determination of profiles of tested mesostructure was conducted with the application of criterion of enterprise size classes creating its objects (pkd divisions), for the period guaranteeing the comparison of classification of run activity (pkd 2007, years 2007–2017, 3rd phase of changes). the level of competitiveness (cm) for the submesostructure of medium size enterprises increased in years 2007–2017 by 25.0%, as compared with 16.3% for large entities, and in the smallest degree for small enterprises (6.3%). the average annual dynamics of changes (stz) also distinguishes the medium enterprises (stz respectively: 2.26%, 1.52% and 0.62%). the progressive changes in submesostructures revealed a strong and statistically significant correlation with the competitiveness changes for the entirety of manufacturing enterprises in case of medium and large ones (r=0.94 =0.94, p–value=0.00…<α=0.05). this relation was not statistically significant for small–sized enterprises. they are characterized, though, by the highest amplitude of fluctuations in cm measurement and a strong reaction to economic slowdown in 2008–2009 and 2012–2013 (fig. 12, left panel). in regard to relation changes in reference to cm value in general, the medium–sized enterprises revealed the improvement by 8.1%, large ones by 0.5%, and small entities recorded worsening by 8.1%. the shares of enterprises sizes shaped in 2017 are almost equivalent with a slight advantage of large–sized enterprises (small–sized 30.3%, medium–sized 33.1%, large–sized 36.6%) (fig. 12, right panel). manufacturing mesostructure reveals the varied profiles for the classes of enterprise sizes regarding the impact of components of competitive measure. pe is permanent and progressive factor of competitiveness for submesostructure of medium– and large–sized enterprises. the stability of this factor is greater for lse as well as mse (standard deviation respectively: 0.18 and 0.23). the level of correlation of pe and cm is though really 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 249 strong and statistically significant (respectively: r=0.99, =0.95, p–value=0.00…<α=0.05). the other determination concerns decreasing value and strength of impact of pl factor – turning point for the lse occurred in 2011 and for mse in 2013. in both cases, the level of pl in 2017 returned to the one from 2008/2009, which shall be negatively assessed. figure 12. competitiveness measure (cm) in reference to enterprise size classes of manufacturing mesostructure in 2007–2017 (left panel) and the changes of proportions between them (right panel) source: same as figure 6. therefore, the changes in submesostructure of sse are the significant fluctuations of pl and pe levels. for the last one, the progressive trendline can be marked, but the progressive trendline for pl, apart from the peak in 2012, is not visible. in this class of enterprises, pe factor reveals its strong and statistically significant correlation with changes of mr values as well (r=0.82, p–value=0.002<α=0.05) (fig. 13). during the analysis of three submesostructures profiles regarding their average ranking position and fluctuations for every pkd division referring to the classes of enterprise sizes, i presented in my research that they are not similar. in 15 per 24 cases, the average ranking position for the same pkd divisions of mse submesostructure was higher than in the sse (62.5%). for the relation of large–medium enterprises, it concerned 13/24 cases, i.e. 54.2%. the aforementioned notices can be described additionally by correlation measure – it equalled as follows for the pairs for medium rank position: small–medium enterprises, r=0.82 and medium–large– r=0.68 (p–value=0.00…<α=0.05). for the pair of small–large, the correlation was average and statistically significant (r=0.46, p–value=0.024<α=0.05). the submesostructures are definitely different in ranking fluctuations – for small enterprises it equals 3.36, for medium 2.32, and for large 1.44. moreover in 18 per 24 cases, ranking fluctuations of the same pkd divisions of medium enterprises submesostructure was lower than in small ones (75.0%), and in large comparing to medium ones in 17 per 24 (70.8%) (fig. 14). 250 | jarosław kaczmarek figure 13. components of competitiveness measure (cm) of manufacturing mesostructured in 2007–2017 in regard to the classes of enterprise sizes notes: pe – productivity of cost (according to export), pl – productivity of labour. source: same as figure 6. figure 14. profiles of pkd divisions of manufacturing mesostructure in regard to the average rank position (arp) and its variation (sd) concerning the competitiveness measure (cm) in 2007–2017 source: same as figure 6. my application of normative patterns for pkd divisions, differentiating simultaneously in regard to the rank position and its variation (in regard to cm measure), enabled me to compare the compliance of profiles of analysed submesostructures. this compliance occurred for 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 251 the pairs of small–medium in case of 10 pkd divisions (41.7%), medium–large in 15 divisions (62.5%), small–large in 8 cases (33.3%). therefore the highest similarity exists between the mesostructures of medium– and large–sized enterprises (fig. 15, left panel). figure 15. profiles of pkd divisions of manufacturing mesostructure in regard to the normative patterns concerning the competitiveness measurement (cm) in 2007–2017 source: same as figure 6. moreover, the structure of pkd divisions according to normative patterns (the number of pkd divisions included into one particular model) indicates also higher similarity of submesostructure of medium and large enterprises (fig. 15, right panel). conclusion the objective of this article and own research was the assessment of competitiveness and identification of manufacturing mesostructure characteristics of polish economy. the analysis and assessment included density of mesostructure objects, position of focal point and its way. the classification of objects was also conducted. it was performed with the use of defined normative patterns. during the survey, the test of similarity level of manufacturing mesostructure profiles was conducted with the application of average rank position, variability of this position and normative patterns. the results of the research resulted in numerous detailed findings presented in the article in the part devoted to the discussion of the obtained research results, including a positive verification of the research hypotheses. these conclusions can be summarised as follows: 252 | jarosław kaczmarek 1. the mesostructure change phases from the point of view of changes intensity of competitiveness measurement (cm) are years 1990–1999, 2000–2006 and 2007–2017. the most intensive one was phase 2 (before and at the beginning of entering into the eu); 2. there is a very strong and statistically significant correlation of time series of measures cm and df. the increase in competitiveness (cm) was related to the increase in mesostructure objects diffusion (df) – the objects were more and more various: more in the sense of cost export productivity than labour productivity; 3. variation of ranking positions of mesostructure objects decreased by almost half – mesostructure absorbed the features of permanency. the shape of regression curve divides the way of mesostructure focal point into the fragments in the way being close to phases distinguished in regard to the intensity of competitiveness changes (cm); 4. in nearly 2/3 out of 28 tested annual periods, the pace of pe factor changes was higher than of factor pl and the growth of mesostructure competitiveness in 3/4 is on the side of export factor (pe) and only in 1/4 on the side of labour factor (pl) which creates the negative assessment; 5. pe is permanent and progressive factor of competitiveness for the submesostructure of mse and lse. from the half of third phase of transitions, the influence of pl factor has become weaker; 6. in over a half of cases (62,5%), the average ranking position of the same pkd division (objects) of submesostructure of mse was higher than of sse. for the relation of large–medium enterprises, it took place in 54.2% of cases. concerning the variation of ranking position, the same regularity occur; 7. concerning the normative patterns of changes, the similarity between submesostructure of medium and large enterprises is relatively weak (62.5%). the level of similarity is of 1/3 lower for the submesostructure of small and medium–size enterprises. summarizing the results of the assessment of competitiveness, its factors and their relationships presented above, the following key properties of manufacturing mesostructure of the polish economy can be pointed out: 1. development of manufacturing mesostructure is characterised by phase, objects diffusion and increasing permanency of their rank positions, 2. factor of manufacturing mesostructure competitiveness growth is based on export rather than labour productivity, 3. profiles of manufacturing submesostructures according to enterprise size classes are different. the research whose results are presented in the article constitute an important contribution to the development of knowledge of the essence, course and factors shaping the competitiveness at the mesostructural level. this level of this research, although desirable, is rarely present due to the necessary broad object and subject scope. own research was based on unique data concerning the whole group of manufacturing enterprises functioning in poland (over 14,000). for each research study, it is necessary to indicate the limitations in terms of universality of the conclusions drawn from it. in this respect, it should be noted that an undisputed restriction is the concentration of competitiveness research on manufacturing mesostructure on one transforming central european country, i.e. poland. however, it is a country which is at the forefront of countries characterised by high, positive effects of 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 253 transformation. its great potential, with its structure similar to that of the leading transformation countries such as the czech republic, estonia and slovakia, may be a distinguishing feature of this group of countries in terms of the competitiveness of manufacturing mesostructure. of course, if there are conditions to obtain comparable data for other countries, it will be possible to conduct a detailed comparative analysis. on the other hand, there are no limitations as to the universality of applications at the level of the polish economy. this is due to the increased uniqueness of the surveys carried out – they cover all entities covered by official statistics and classified as manufacturing mesostructure (therefore they are not surveys carried out on a research sample). this is also a feature of the high added value of the research carried out – it is the first of its kind in poland. the construction of an analytical model using a combination of factors and sub–measures, which provides a synthetic measure of competitiveness, should be raised as another important added value. in this context, the factor analysis of the competitiveness and variability of the mesostructure and its profiling by size classes of enterprises have a particular value. this is the first such model to be used in the assessment of the competitiveness at the mesoeconomic level of the countries undergoing transformation in central europe. the value of research is also enhanced by a broader perspective on understanding and assessing competitiveness. the research was presented in a broader context of assessment of macroeconomic competitiveness of the polish economy and the extent to which one of the objectives of its transformation has been achieved, which broadens the context of understanding this complex economic category. my research and the extended scope of information, resulting from the used data base of full group of enterprises, open the way towards further and broader research exploration of objects and their groups as well as other structures, i.e. pkd sections, or pkd classes. each group or single object can undergo the exploratory factor analysis of competitiveness, which can constitute the subject of further research. thanks to the current access to data, this direction of further research is appropriate for the mesostructure of the polish economy. if the conditions for obtaining comparable data for other countries are met, it will be possible to conduct a detailed comparative analysis first of all for central european countries – ceb and dee. as a further step, it is possible to carry out a comparative analysis of the transforming countries (new eu countries) and the leading eu countries (eu–15) in the field of mesostructure characteristics and factors shaping its competitiveness. references aiginger, k. 1998. unit value to signal the quality position of ceecs. in the competitiveness of transition economies. oecd proceedings: 93–121. paris: oecd. åslund, a. 2002. building capitalism: the transformation of the former soviet bloc. cambridge: cambridge university press. bałtowski, m. & miszewski, m. 2006. transformacja gospodarcza w polsce. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. best, m.h. 2015. greater boston׳s industrial ecosystem: a manufactory of sectors. technovation, 39–40: 4–13. doi: 10.1016/j.technovation.2014.04.004. 254 | jarosław kaczmarek bieńkowski, w. 2007. studia nad konkurencyjnością i ich rezultaty jako podstawa decyzji z zakresu polityki gospodarczej. in m. weresa (ed.), polska. raport o konkurencyjności 2007. rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych: 315–325. warszawa: sgh. bossak, j. 2006. teoria i metodologia. krytyczna ocena stosowanych metod analizy. in m. weresa (ed.), polska. raport o konkurencyjności 2006. rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych: 235–245. warszawa: sgh. cyrson, e. 2002. nowy paradygmat strategii konkurencji. in e. skawińska (ed.), konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście: 25–35. warszawa–poznań: wydawnictwo naukowe pwn. devet, j.m. 1993. globalization, local and regional competitiveness. science. technology and industry review, 13: 89–122. dunford, m, smith, a., tsoukalis, l., hall, r., louri, h., & rosenstock, m. 2001. competition, competitiveness and enterprise policies. in r. hall, a. smith, l. tsoukalis (eds.), competitiveness and cohesion in eu policies: 109–146. oxford: oxford university press. dzikowska, m. & gorynia, m. 2012. teoretyczne aspekty konkurencyjności przedsiębiorstwa w kierunku koncepcji eklektycznej. gospodarka narodowa, 4: 4–13. http://gospodarkanarod owa.sgh.waw.pl/p/gospodarka_narodowa_2012_04_01.pdf. accessed: 14.03.2018. faulkner, d. & bowman, c. 2000. elements of competitive strategy. bucharest: teora. feenstra, r.c. (ed.) 1989. trade policies for international competitiveness. chicago – london: the university of chicago press. 1. foss, n.j., & mahnke, v. 1998. strategy research and the market process perspective. druid working paper, 98–29: 1–30. http://www3.druid.dk/wp/19980029.pdf. accessed: 14.03.2018. frischtak, c. 1999. manufacturing, competitiveness: concept, measurement policies. in f. sercovich, ch–y. ahn, c. frischtak, m. mrak, h. muegge, w. peres (eds.),competition and the world economy unido: 85–95. northampton: e. elgar publishing. fukuyama, f. 2004. state–building: governance and world order in the 21st century. london: profile books. galli, g., & pelkmans, j. (eds.) 2000. regulatory reform and competitiveness in europe. cheltenham: e. elgar publishing. grogan, l. & moers, l. 2001. growth empirics with institutional measures for transition countries. economic systems, 25: 320–331. doi: 10.1016/s0939–3625(01)00030–9. gros, d. & steinherr, a. 2004. economic transition in central and eastern europe: planting the seed. cambridge: cambridge university press. heybey, b. & murrell, p. 1999. the relationship between economic growth and the speed of liberalization during transition. journal of policy reform, 3: 121–137. doi: 10.1080/13841289908523400. hitt, m.a., ricart, j.e., costa, i., nixon, r.d. 1998. managing strategically in an interconnected world. new york: john wiley & sons. janasz, w. 2006. mezoekonomia przemysłu w systemie nauk ekonomicznych. in w. janasz (ed.), zarys strategii rozwoju przemysłu: 15–40. warszawa: difin. kaczmarek, j. 2012. mezostruktura gospodarki polski w okresie transformacji. uwarunkowania, procesy, efektywność. warszawa: difin. kaczmarek, j. 2016. intensywność i efekty transformacji gospodarczej, przegląd organizacji, 10: 62–71. file:///d:/pobrane/przeglad%20organizacji%2010%202016%20art%2009%20inten sywność%20i%20efekty%20transformacji%20gospodarczej.pdf. accessed: 14.03.2018. koźmiński, a. 2008. how it all happened. essays in political economy of transition. warszawa: difin. 5th aib-cee chapter annual conference proceedings 2018 | 255 krafft, j. 2000. the process competition. cheltenham: e. elgar publishing. krugman, p.r. 1994. import protection as export promotion: international competition in the presence of oligopoly and economics of scale. in: p.r. krugman (ed.), rethinking international trade: 185–198. cambridge: mit press. krugman, p.r., obstfeld, m. & melitz, m. 2014. international economics. new york: prentice hall. makadok, r. 1998. can first–mover and early–mover advantages be sustained in an industry with low barriers to entry/imitation. strategic management journal, 19: 683–696. https://www.jstor.org/stable/3094150. accessed: 14.03.2018. marsh, i.w. & tokarick, s.p. 1994. competitiveness indicators. a theoretical and empirical assessment. international monetary fund, 29: 700–722. doi: 10.1007/bf02707590. naisbitt, j. 1984. megatrends. the new directions transforming our lives. new york: warner books. nazarczuk, j.m. 2008. wybrane aspekty konkurencyjności polskiej gospodarki. in: a.p. balcerzak, e. rogalska (ed.), konkurencyjność gospodarki polski: 25–35. toruń: wydawnictwo a. marszałek. obłój, k. 1998. strategia organizacji. w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej. warszawa: pwe. olczyk, m., daszkiewicz, n. 2008. konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne. in n. daszkiewicz (ed.), konkurencyjność. poziom makro, mezo i mikro: 9–20. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. porter, m.e. 2008. competitive strategy: techniques for analyzing industries and competitors. new york: simon and schuster. radulescu, r. & barlow, d. 2005. the sequencing of reform in transition economies. journal of comparative economics, 33: 829–841. doi: 10.1016/j.jce.2005.07.002 reynauld, a., vidal, j.p. 1998. labour standards and international competitiveness: a comparative analysis of developing and industrialized countries. cheltenham: e. elgar publishing. roland, g. 2000. transition and economics: politics, markets and firms. london: the imt press. staehr, k. 2003. reforms and economic growth in transition economies: complementarity, sequencing, and speed. bofit discussion papers, 1: 22–32. doi: 10.2139/ssrn.1015454. stankiewicz, m.j. 2000. istota i sposoby oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa. gospodarka narodowa, 7–8: 95–111. wziątek–kubiak, a.(2003. konkurencyjność polskiego przemysłu. warszawa: bellona. yang, x. 1995. globalization of the automoble industry. westport: praeger publishers. zinnes, c., eilat, y. & sachs, j. 2001. benchmarking competitiveness in transition economies. economics of transition, 9: 315–353. doi: 10.1111/1468–0351.00078. zinnes, c., eilat, y., & sachs, j. 2001. benchmarking competitiveness in transition economies. economics of transition, 9: 315–353. doi: 10.1111/1468–0351.00078. 256 | jarosław kaczmarek s u g g e s t e d c i t a t i o n : kaczmarek, j. (2018). competitiveness profiles of manufacturing mesostructure. in: k. wach & m. maciejewski (eds.), international entrepreneurship as the bridge between international economics and international business: conference proceedings of the 9th entre conference – 5th aib-cee chapter annual conference. kraków: cracow university of economics (isbn: 978-83-65262-19-6). published within the series “przedsiębiorczość międzynarodowa | international entrepreneurship”, vol. 4, no. 3 (issn 2543-537x). a c k n o w l e d g e m e n t s a n d f i n a n c i a l d i s c l o s u r e : this paper is financed from the funds allocated to the faculty of management of the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. ier-07-01-04-pp045--2009-mohammed,zubairu,oni 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.04 public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni a b s t r a c t objective: the aim of the article is to review some basic issues surrounding public entrepreneurship (pe), as it is perceived as a measure to improve the performance of public organizations. research design & methods: this article uses systematic assessment quantitative technique (sqat) advanced by australian researchers (catherine pickering and jason antony byrne). it allows the reproduction of verifiable reviews, through geographical, theoretical, and methodological gaps identification in literature. 61 peer-reviewed pe articles from six quality academic databases were systematically reviewed based on the following headings: time and geographical distributions, article type (conceptual or empirical), theories, themes, and methods of data collection. findings: the analysis shows that large numbers of pe articles were published in 2016, with more publications in north america and europe, while africa has meagre publications. most of pe articles are conceptually inclined and this suggests more empirical studies be conducted so as to have scientific knowledge of pe adoption. besides, the study revealed that pe is mostly adopted by federal and state governments across the globe with little or no adoption at the local government level. significant numbers of pe articles utilized one research method (the survey was dominantly used), future researchers can explore pe studies by merging more research methods to broaden the scope of pe. implications & recommendations: this study provides a clear picture of what is been investigated and has provided guides for future researchers to widen the knowledge adoption of pe around the globe for better service provision by public stakeholders contribution & value added: the study systematically reviewed 61 peer-reviewed pe articles from six quality academic databases (emerald, elsevier, sage, springer, taylor & francis, and wiley), thereby facilitating the understanding of pe and providing guides for future researchers of pe around the globe. article type: research article keywords: public entrepreneurship; systematic assessment quantitative technique (sqat), review jel codes: l26 received: 17 january 2021 revised: 16 march 2021 accepted: 21 march 2021 suggested citation: mohammed, a., zubairu, u.m., & oni, e.o. (2021). public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review. international entrepreneurship review, 7(1), 45-58. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0701.04 introduction the concept of public entrepreneurship (pe) has received different notions from different scholars (hayter, 2015; klein et al., 2013; zampetakis & moustakis, 2010). it has been perceived from a political or public entrepreneurial perspective to serve as a medium for individuals or group of individuals (public entrepreneurs) to exercising their responsibilities diligently and invent new ideas that will lead to effective service delivery (diefenbach, 2011; fuller & dellsanti, 2017; kearney & meynhardt, 2016; klein et al., 2010). it is also viewed as a policy instrument (policy entrepreneurship) that enhances the initiation of activities by the government for improved public sector productivity (delabbio & zeeering, 2013; hayter, 2015; klein et al., 2010; liddle & mcelwee, 2019; prelipcean et al., international entrepreneurship review ri e 46 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni 2014). pe is conceived as corporate entrepreneurship (ce), that is, a combination of political/public entrepreneurial activities and policy entrepreneurship (diefenbach, 2011; najmaei & sadeghinejad, 2016; zampetakis & moustakis, 2010). to put it differently, ce is equaled to pe (ćwiklicki, 2017; diefenbach, 2011; zampetakis & moustakis, 2010) as it entails a collective initiation that leads to the establishment of new institutions or improves on the already existing ones that will pave way for improved public sector productivity and the wellbeing of the citizenry. pe has become an area of interest to public sector managers in recent times (zampetakis&moustakis, 2010). it is aimed at inculcating innovation in the public sector through efficiency enhancement in the productive process of public institutions (leyden, 2016,). the practice of pe by developed countries like the united states of america (usa),germany, the united kingdom (uk), and china has led to an improvement in the gross domestic product (gdp) and living standards (delabbio & zeemering, 2013; diefenbach, 2011; lyon, 2016; rivera & landahl, 2019; seo & chung, 2012) and it instilment in sweden educational system has led to improved educational standard through proper monitoring and accountability (gofen & blomqvist, 2014).with these benefits derivable from pe, little or no efforts were made for its adoption in the african continent (dhliwayo, 2017). hence, the implementation of pe is dependent on the nature environment and system of government practiced around the globe (delabbio & zeemering, 2013; rivera & landahl, 2019; seo & chung, 2012). a large number of studies concentrated their investigation of pe at federal and state levels, with little attention given to local governments (hayter et al., 2018; lerner, 2010; lucas, 2017). this is despite the role played by local governments in bringing government closer to the people at the grassroots (eleni & lorraine, 2019). this oversight has been linked to poor management and administration of local governments around the globe (ali et al., 2019; delabbio & zeemering, 2013; fuller & dellsanti, 2017; smith, 2012). however, the role of local governments on national development can never be overemphasized (smith, 2012). it provides social amenities and improves the wellbeing of people at the grassroots (eleni& lorraine, 2019). this calls for researchers, regulatory authority, and stakeholders (elected executives and electorates) to direct their attention to the implementation of pe at all government levels. this study aims at addressing this research gap on pe by conducting a systematic review of pe research. the papers for this study were sourced from six publishers’ databases. that is emerald, elsevier, sage, springer, taylor & francis, and wiley. these databases were selected because of their reputation in the publication of peer-reviewed papers. though, peer-reviewed papers are said to have a high-quality impact as they undergo serious scrutiny in their review process (bikefe et al., 2020). this study is time framed as it focuses on articles published between 2010 and 2019. this particular period is chosen to enable the researcher to understand current advances in the area. life itself is dynamic and human needs change as society grows from one stage to another. the adoption of pe became necessary as wastes are no longer tolerated in the management of public scarce recourse (diefenbach, 2011; smith, 2012; zampetakis & moustakis, 2010). because of this, several matters have been added to the areas of pe, for example, interoperations of public institutions, capabilities of employees, and environmental scanning by public institutions are all considered in the studies of pe (delabbio & zeemering, 2013; rivera & landahl, 2019; seo & chung, 2012). to achieve the goal of the study, some features of pe were pointed out base on the analytical examination of downloaded papers. the downloaded papers were examined on the following headings: time distribution, geographical distribution, article type (conceptual or empirical), theories, themes, and methods of data collection. the analytical examination of the downloaded papers will help to identify gaps in this area for future researchers to dive into. and for public stakeholders, the gaps will identify their lacking areas for proper challenging of resources. the remaining part of this paper is outlined as follows: in section 2, literature was reviewed based on previous systematic reviews on pe. this review is different from previous ones as it’s all-inclusive and covers more current issues. section 3, discusses the method and techniques used in conducting the present study. section 4, addresses the findings of the study, and also provides research directions for future researchers based on the findings. section 5 concludes the paper and discusses the limitations of the study and makes suggestions based on the limitations identified. public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 47 literature review a review of pe literature from the six databases exploited by this review revealed that five systematic reviews were published between 2010-2019 (ali et al., 2019; eleni & lorraine, 2019; hayter et al., 2018; lerner, 2010; lucas, 2017). while lerner (2010); lucas (2017); hayter et al. (2018); and eleni & lorraine (2019) focused on specific aspects and location of pe research (public policies), only ali et al. (2019) did a comprehensive review of pe research. hence, the subsequent paragraphs will discuss these studies. lerner (2010) in conducting a systematic review on pe compared jamaica and singapore public policies that are geared towards improved economic growth and development. the study was conducted not based on reviewed articles but analyzed statistical data of jamaica and singapore from 1965-2006.the study indicated that in 1965, jamaican gross domestic product (gdp) was $2,850 a bit higher than that of singapore gdp of $2650, but four-decade later, singapore gdp juts to $31,400, while that of jamaica was $4,800. the systematic review was focused on the economic comparison between jamaica and singapore. lucas (2017) in conducting a systematic review of pe reviewed evidence-based policy (ebp) in the usa. ebp is an instrument used in exploring the implementation and evaluation of government policies based on scientific researches. the instrument was used to analyze the “housing first” for the homeless in the usa. and according to lucas (2017) in 1984, about 250,000 and above homeless people were estimated by the united states department of housing and urban development, and the implementation of ebp was used to curtail the number. though, the focus of this systematic review was specific as it was aimed at examining pe instruments. hayter et al. (2018) conducted a systematic review of pe by analytically analyzing the government performance and result act (grpa) of 1993 of the usa. the gpra is an initiation by the government to checkmate the level of responsiveness of public employees to the effective utilization of public resources. the adoption of the gpra has enhanced accountability and efficiency in government-owned institutions. eleni & lorraine (2019) in conducting a systematic review of pe research utilized undisclosed case studies from different databases from greek local governments between 2010-2014. the study was bent on examining inefficiency in greek local government areas and therefore clamoured for local government reforms. the reforms were aimed at reducing or cutting local government spending and embark on strict supervision of local government activities. ali et al. (2019) conducted a systematic review of pe research and focused on the performance of the public sector. the study reviewed 90 english peer-reviewed articles sourced from undisclosed databases. the study was time bond as articles published between 1990-2016 were utilized. the articles were reviewed based on the following pe themes: definition, goals, limitations, influencing factors, and research streams. the earliest article in the systematic review was published in 1990 and the latest was published in 2016. the latest publication year for the articles in the study was 2016 and the study was published in 2019. the systematic review was concentrated on the themes of pe research. there are little shreds of evidence of systematic reviews of pe studies to the best of this study knowledge. this is because only five systematic reviews of pe articles were found out of which four were policy-based and are limited to a particular locality, and only one was article based. this meagre number of systematic reviews may be because pe researches are just coming up in recent times (ali et al., 2019). the most recent systematic review of pe research (ali et al., 2019) reveals that the researchers concentrated on the themes of pe. the present study conducts a comprehensive review of pe research and its findings will be of utmost importance to the development of localities as it will seek to improve the livelihood of people. the next section will be the methodology of the study. research methodology this study adopted the systematic quantitative assessment technique (sqat) developed by pickering and byrne (2013) in conducting its systematic review. the sqat allows the reproduction of 48 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni verifiable reviews, through geographical, theoretical, and methodological gaps identification in the literature (pickering & byrne, 2013). according to pickering and byrne (2013), sqat has about 15 stages in undertaking systematic quantitative literature reviews, but five important steps are always recommended for a study. the steps include topic definition, research questions formulation, keywords identification, identification and searching of databases, and reading and assessing publications. each step and how it was applied in this study is described in table 1. a total of 61 peer-reviewed english pe articles met the selection criteria from six databases. table 2 presents the number of articles downloaded from each database utilized. table 1. description and application of sqat steps application in the current study 1. define topic public entrepreneurship 2. formulate research questions six research questions: 1. what is the time distribution of pe research articles? 2. in which countries were these articles written? 3. what kind of pe articles published? (conceptual vs. empirical) 4. what kind of theories applied in these articles? 5. what are the specific themes these articles explored, and what were the major findings in each theme? 6. what research methods were utilized to conduct the research? 3. identify keywords public entrepreneurship 4. identify and search databases 1. six databases utilized: elsevier; emerald, sage, springer; taylor and francis; wiley 2. “all in title” search using the exact phrase: a. “public entrepreneurship” 5. read and assess publications 1. abstracts of papers found were read to ensure that they were dealing with public entrepreneurship 2. literature reviews, book chapters, and conference proceedings were not included; only peer-reviewed conceptual and empirical papers source: own study. table 2. number of papers downloaded in databases database number of papers 1. emerald 20 2. elsevier 3 3. sage 8 4. springer 15 5. taylor & francis 9 6. wiley 6 total 61 source: own study. results and discussions time distribution of articles on public entrepreneurship (pe) figure 1 shows a time distribution analysis of pe research based on this study’s sample of 61 articles, published from 2010-2019. the analysis revealed that a peak was reached in 2016 (15 articles), with only one article published in 2011 and six articles published in 2013, 2014, 2015, and 2018 respectively. articles were published every year between the timeline of 2010-2019. public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 49 figure 1. time distribution of articles on pe from 2010-2019 source: own elaboration. geographical distribution of articles on pe base on continents figure 2 presents the geographical distribution of the 61 pe articles reviewed in this study. it shows that 107 data were obtained from the 61 articles reviewed based on the countries. the analysis revealed the number of data sourced from each continent. the analysis further showed that north america had the highest number of articles published (46), followed by europe (41), asia (10), australasia (5), south america (3), and africa (2). africa had the least number of studies in this area, and this reflects a geographical gap in pe research. figure 2. geographical distribution of articles on pe from 2010-2019 source: own elaboration. africa had been described as one of the underdeveloped continents characterized by inadequate generation and utilization of public resources and outputs (ndedi & antonites, 2015). one of the objectives of public entrepreneurship is to ensure adequate generation and utilization of public resources to fulfil public interest (dhliwayo, 2017). it would thus be an important avenue for future pe research 2 1 3 6 6 6 15 5 6 11 0 2 4 6 8 10 12 14 16 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 n u m b e r o f p a p e rs 10 2 5 41 46 3 0 10 20 30 40 50 asia africa australasia europe north americasouth america n u m b e r o f p a p e rs 50 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni to explore nascent cases of pe in various african countries and to determine their impact in improving the efficiency and effectiveness of african public bureaucracies. from a country perspective, 23 countries were represented in the systematic review of pe research. figure 3 presents the top three countries where pe research was conducted. the analysis showed that the united state of america (usa) is the country with the highest number of articles (43), followed by england (21), then greece (5). figure 3. top three countries by research on pe from 2010-2019 source: own elaboration. the country analysis showed that 23 countries had published pe research; this number is low when compared with the total number of countries in the world. according to worldatlas.com, there are currently 196 countries in the world, including taiwan (world map, 2019). a limitation of this study is its inclusion of only articles published in english. nonetheless, many countries are not represented in pe research. considering that citizens of all countries typically rely on the public sector to provide basic services necessary for maintaining the quality of life, pe has the potential to improve the ways these government agencies use scarce resources to better serve their citizens. for this reason, researchers in every country of the world must holistically investigate pe. article type empirical and conceptual articles are the two approaches that are commonly employed while conducting research (olivia, 2011). conceptual articles are those that are related to some abstract idea(s) or theories and are generally used by philosophers and thinkers to develop new concepts or to reinterpret existing ones (bikefe et al., 2020). empirical articles are those articles that involve data collection and observations. it involves a quantitative analysis of the data collected (bikefe et al., 2020). figure 4 shows the breakdown of the 61 pe articles based on the above classification. figure 4 indicates that large numbers of the articles reviewed are conceptually inclined (56%, 34 out of 61). the studies tried to provide a better understanding of pe as it tries to promote innovation and efficiency in public bureaucrat organizations for improved service delivery (lerner, 2010; wiseman, 2014; xing et al., 2018). the analysis also showed that there are limited numbers of empirical articles reviewed (44%). however, because of the limited number of empirical articles on pe, more empirical researches need to be carried out based on the articles reviewed. 43 21 5 0 10 20 30 40 50 united states of america england greece n u m b e r o f p a p e rs public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 51 figure 4. article type breakdown on pe from 2010-2019 source: own elaboration. theory breakdown this study made use of the theories utilized by the 27 empirical articles reviewed for the breakdown (figure 5). a significant number of papers did not adopt any theory in their analysis (39%). the top four theories applied in pe are public entrepreneurship theory (14%), transaction cost economics theory, agency theory and general theory of business modeling has 7% respectively. the public entrepreneurship theory provides innovative ideas by way identifying and acting on opportunities that will enable proper management of public resources (carnes et al., 2019; delabbio & zeemering, 2013; dhliwayo 2017; diefenbach, 2011; najmaei & sadeghinejad, 2016; pugalis et al., 2016; smith, 2012). transaction costs theory is useful in explicating market, public, and institutional failures, allowing a comparative assessment of imperfect alternatives rather than an unnatural focus on an ideal public outcome (klein et al., 2010; pitelis, 2013). the agency theory tries to explain how a dispute between business shareholders and agents (executives) that would disrupt output can easily be resolved in an organization (klein et al., 2010; pitelis, 2013). the general theory of business modelling analyses risks identification and the ability of organizations to invest in those risk and rape future benefits (marie, 2016; xu & carey, 2015). figure 5. empirical theory breakdown on pe from 2010-2019 source: own elaboration. 39% 14% 7% 7% 7% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 52 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni pe research themes a comprehensive analysis of the 61 pe articles reviewed for this study revealed that they could be classified into three distinct themes: 1) efficiency in pe (e.g., xu & carey, 2015; klein et al., 2013; lee et al., 2012), 2) employee involvement in pe (e.g., marie, 2016; rivera & landahl, 2019; zampetakis & moustakis, 2010), and 3) determinants of pe (e.g., de andrade et al., 2016; gofen & blomqvist, 2014; zikou et al., 2017). figure 6 reveals the number and percentage of the 61 pe articles that make up each category. figure 6. pe research themes from 2010-2019 source: own elaboration. the analysis revealed that the majority of the articles reviewed (59%) explored efficiency in pe based on the premise that pe can catalyze organizational and regional development (ali et al., 2019). however, a lack of a business mindset in the public sector was a major reason for its usual bureaucratic and inefficient reputation (liddle, 2016a; najmaei & sadeghinejad, 2016). however, in recent times, public agencies in countries like the united states of america, canada, england, and switzerland have started to adopt pe as a means of improving their efficiencies. it is expected that pe adoption by public agencies will lead to the maximization of public outputs with fewer resources or inputs (e.g. ali et al., 2019; cunningham et al., 2016; dhliwayo, 2017; klein et al., 2013; kouakou, 2018; lee et al., 2012; lindholst, 2019; najmaei & sadeghinejad, 2016; xu & carey, 2015). however, despite the expected efficiency improvements of pe adoption, some countries have been reluctant to embrace pe in their public agencies (carnes et al., 2019; liddle, 2016b; najmaei & sadeghinejad, 2016). business modelling is described as a logical way an organization creates and captures values. it is a process by which organizations construct and modifies production processes (najmaei & sadeghinejad, 2016). the next most common theme focused on investigating is employee involvement in the pe process (23%). it was discovered that employees that worked in entrepreneurial public sector organizations had higher levels of job satisfaction as compared to those working in conventional public sector organizations (e.g., diefenbach, 2011; hayter, 2015; lewis, 2014; zampetakis & moustakis, 2010). it was also discovered that an important success factor for the success of pe adoption was the involvement of employees in the idea creation and execution phases of projects. this involvement energized and motivated employees to be fully engaged in ensuring that projects were effectively and efficiently completed (e.g., maranto, 2015; marie, 2016; rivera & landahl, 2019; seo& chung, 2012). the last theme amongst the pe themes is pe determinants (18%), whereby articles sought to understand the factors that determine whether or not a public sector organization adopted an entrepreneurial mindset. these factors were categorized into internal and external factors (zikou et al., 2017). the internal factors included personal motivation and knowledge, while external factors included the level of economic activities and organization strategy and structure (e.g. de andrade et al., 2016; gofen & blomqvist, 2014; smith, 2012; zikou et al., 2017). centralization and decentralization of government activates are also said to determine pe in localities (e.g. beyes, 2015; de andrade et al., 2016; delabbio & zeemering, 2013; paik et al., 2018; strow & strow, 2018). centralization of government leads to concentration of government power and resources on one region of government thereby limiting their public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 53 entrepreneurial adaptability while decentralization, on the other hand, diffuse government resources and enhances interrelation among localities thereby encouraging pe (rossiter& smith, 2017). additional determinants of pe in localities include barriers to entry and exit for consumers and producers, increased centralization and concentration in government, the lack of residual claim amongst publicsector actors, the rise of public-sector union membership, and increasingly uncompetitive elections. data collection methods figure 7 shows that survey was the highest data collection method utilized (43%) (e.g., cunningham et al., 2016; diefenbach, 2011; hayter, 2015; zampetakis & moustakis, 2010), followed by secondary data (27%) (e.g. lee et al.,2012; pitelis, 2013; rivera &landahl, 2019), interview (20%) (e.g. de andrade et al., 2016; lyon, 2016; xu & carey, 2015) and then observation (10%) (e.g. klein et al., 2013; maranto, 2015; paik et al., 2018). figure 7. data collection methods utilized by empirical articles reviewed on pe source: own elaboration. the four methods of data collection highlighted in figure 2 had their benefits and challenges. for instance, the survey method can be useful in covering all aspects of a topic from the questions offered to respondents but can lead to dishonest in answering the questions administered (delabbio & zeemering, 2013; smith, 2012). it is economical to use secondary data because it saves efforts and expenses, though; the accuracy of the data is not known (lee et al., 2012). interviews are expected to yield a high percentage of the result as it uses perfect samples from a research population, but it can appear to be costly and time-consuming (xu & carey, 2015). the observation method is useful in framing hypothesis as researchers easily get acquainted with the phenomenon; the disadvantage with this method is that some occurrences may not be open to observations especially when activities are treated as confidential (paik et al., 2018). future researchers on pe can explore the observation method or combination of any of the methods listed in figure 7 since the majority of the studies utilized only one method. 43% 27% 20% 10% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% survey secondary data interview observation 54 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni table 3. summary of findings from the 61 reviewed pe articles s/n headings key findings implications 1 time distribution (2010-2019) there were pe publications in every year of the period under review (2010-2019). larger numbers of the publications (15) were made in 2016 and only one publication was made in 2011. studies in pe have been captivating over the past decade. 2 geographical distribution 23 of the countries out of 196 around the globe have contributed to researches on pe. usa had the highest number of articles (43) published on pe. majority of the pe publications (46) amongst the continents were made by north america, while africa had two publications. there is need for more researches on pe around the globe and especially africa and south america as they have the least researches in this area. 3 article type substantial numbers of the articles reviewed are conceptual in nature (34 out of 61), only 27 are empirically inclined. empirical studies are required in the direction as it will provide scientific approach to pe dealings. 4 theory breakdown the top most adopted theory in pe researches is the pe theory (14%). other adopted theories include transaction cost theory, agency theory and the general theory of business modeling with seven percent respectively. there are no specifications to the theories to be adopted for pe studies; hence, scholars are at liberty to adopt theories that best describes the phenomenon they are investigating. 5 pe research themes the review recognized three different pe themes namely: efficiency in pe, employee involvement and determinants of pe. 59% of the reviewed articles explored efficiency in pe, 23% explored employees involvement and 18% were concerned with the determinants of pe pe is essential in the economic transformation of locality as it helps in the maximization of output in the event of scarce resource management. 6 data collection methods four methods of data collection were utilized by the reviewed articles. 43% of the articles reviewed utilized the survey method, while 27%, 20% and 10% of the articles utilized secondary data, interview and observation methods respectively. future pe scholars can make use of multiple data collection methods so as to have better empirical knowledge of pe. source: own study. conclusions this study reviewed 61 peer-reviewed journal articles on pe. the articles were examined based on six key elements: time and geographical distribution of the articles, article type, theories utilized, research themes, and methods. the results from the review were analyzed and discussed to serve as guidance to future pe researchers. however, reasonable numbers of researches have been conducted on pe, but there is more space for empirical researches in the area, especially when considering the role played by pe in fostering economic growth and development in localities around the globe. there are no researches without limitations, and the limitation of this study will be discussed on the following headings: time-bound, the use of title search, language, and the use of the phrase to search for articles. firstly, the study was conducted based on time-bound, that is, only articles published between 2010 and later years were considered. futures researchers may inculcate earlier years to have more practical ideas. secondly, the study used a title search for six databases (emerald, elsevier, sage, springer, taylor & francis, and wiley). these databases were recognized in the publication of high-quality peer-reviewed papers. though they may not cover all peer-reviewed pe articles and with this, future researchers can improve on the scope of databases to broaden pe researches. public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 55 thirdly, as for language limitation, this study only considered journal articles written in english and excluded books and conference proceedings. this was done to maintain the quality as stipulated by the sqat methodology. future researchers can explore books and conference proceedings to widen the knowledge obtainable in pe studies. fourthly, the study used phrases for searches in the databases explored rather than keywords. this is because phrases are precise in providing information about pe. though keyword search is also important, it will provide more articles that may not be directly related to pe for review. and this may distract the researcher from the objective of what is been investigated. however, despite that limitations discussed highlighted for the study, it is still pertinent to note that this study is relevant as it provides a clear picture of what is been investigated and has provided guides for future researchers to widen the knowledge adoption of pe around the globe for better service provision by public stakeholders. references ali, a., irfan, s., & salman, y. (2019). an analysis of entrepreneurial perspective of public sector: a systematic literature review from 1990 to 2016. business & economic review, 11(3), 113-142. doi: dx.doi.org/10.22547/ber/11.3.5. beyes, t. (2015). fictions of the possible: art, the city, and public entrepreneurship. journal of management inquiry, 24(4), 445-449. bikefe, g., zubairu, u., araga, s., maitala, f., ediuku, e., & anyebe, d. (2020). corporate social responsibility (csr) by small and medium enterprises (smes): a systematic review. journal of small business international review, 4(1), 16-33. https://doi.org/10.26784/sbir.v4i1.243 carnes, c.m., gilstrap, f. e., hitt, m. a., ireland, r. d., matz, j. w., & woodman, r. w. (2019). transforming a traditional research organization through public entrepreneurship. business horizons, 62(4), 437-449. cunningham, j. a., o’reilly, p., dolan, b., o’kane, c., &mangematin, v. (2016). publicly funded principal investigators allocation of time for public sector entrepreneurship activities. economia e politicaindustriale, 43(4), 383-408. ćwiklicki, m. (2017). public entrepreneurship and its role in public value creation. problemy zarzqdzania, 15(66). doi:10.7172/1644-9584.5 de andrade, c. r., lopes, d.p.t., & ckagnazaroff, i.b. (2016). public entrepreneurship and quality of life: the perspectives of public entrepreneurs from the state of minas gerais (brazil). in j. leitão & h. alves (eds.), entrepreneurial and innovative practices in public institutions, applying quality of life research (pp.41-58). switzerland: springer international publishing. doi 10.1007/978-3-319-32091-5_3 delabbio, d.j., & zeemering, e.s. (2013). public entrepreneurship and interlocal cooperation in county government. state and local government review, 45(4), 255-267. diefenbach, f. e. (2011). entrepreneurship in the public sector. in f. e. diefenbach (eds.), entrepreneurship in the public sector: when middle managers create public value (pp. 31-64). germany: gabler research. dhliwayo, s. (2017). defining public-sector entrepreneurship: a conceptual operational construct. the international journal of entrepreneurship and innovation, 18(3), 153-163. eleni, m., & lorraine, j. (2019). contextualising public entrepreneurship in greek local government austerity. international journal of entrepreneurial behavior & research, 25(7), 1563-1579. https://doi.org/10.1108/ijebr-11-2018-0749 fuller, c., &dellisanti, d. (2017). spillovers from public entrepreneurship: a case study. journal of entrepreneurship and public policy.6(1), 72-91. http://dx.doi.org/10.1108/jepp-03-2016-0010 gofen, a., &blomqvist, p. (2014). parental entrepreneurship in public education: a social force or a policy problem?. journal of education policy, 29(4), 546-569. hayter, c.s. (2015). public or private entrepreneurship? revisiting motivations and definitions of success among academic entrepreneurs. the journal of technology transfer, 40(6), 1003-1015. hayter, c.s., link, a.n., & scott, j.t. (2018). public sector entrepreneurship. oxford review of economic policy, 34(4), 676-694. doi: 10.1093/oxrep/gry014 56 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni kearney, c., &meynhardt, t. (2016). directing corporate entrepreneurship strategy in the public sector to public value: antecedents, components, and outcomes. international public management journal, 19(4), 543-572. doi: 10.1080/10967494.2016.1160013 klein, p.g., mahoney, j.t., mcgahan, a.m., &pitelis, c.n. (2010). toward a theory of public entrepreneurship. european management review, 7(1), 1-15. klein, p.g., mahoney, j.t., mcgahan, a.m., &pitelis, c.n. (2013). capabilities and strategic entrepreneurship in public organizations. strategic entrepreneurship journal, 7(1), 70-91. kouakou, t. g. (2018). public funds and entrepreneurship: a cognitive economics approach. journal of business & economic policy,5(2). doi:10.30845/jbep.v5n2p9 lee, s.m., hwang, t., &choi, d. (2012). open innovation in the public sector of leading countries, management decision, 50(1), 147-162. https://doi.org/10.1108/00251741211194921 lerner, j. (2010). the future of public efforts to boost entrepreneurship and venture capital. small business economics, 35(3), 255-264. leyden, d.p. (2016). public-sector entrepreneurship and the creation of a sustainable innovative economy. small business economics, 46(4), 553-564. lewis, k.v. (2014). public narratives of female entrepreneurship: fairy tale or fact? labour & industry: a journal of the social and economic relations of work, 24(4), 331-344. liddle, j. (2016a). introduction: public sector entrepreneurship: key issues, challenges and developments in theory and practice. united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s2040-724620160000006012/full/html. liddle, j. (2016b). conclusion: public entrepreneurship: the future research agenda. united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s2040724620160000006020/full/html liddle, j., & mcelwee, g. (2019). theoretical perspectives on public entrepreneurship. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 25(6), 1308-1320. https://doi.org/10.1108/ijebr-0219-0067 lindholst, a.c. (2019). addressing public-value failure: remunicipalization as acts of public entrepreneurship. journal of economic policy reform, 1-18. https://doi.org/10.1080/17487870.2019.1671192 lucas, d.s. (2017). evidence-based policy as public entrepreneurship. public management review, 20(11), 16021622. doi: 10.1080/14719037.2017.1412115 lyon, f. (2016). pushing enterprise and entrepreneurship in the delivery of rural public services: the case of education and health services. united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s2040-724620160000006009/full/html. maranto, r. (2015). did the teachers destroy the school? public entrepreneurship as creation and adaptation. journal of school leadership, 25(1), 69-101. marie, t.t. (2016). public values as essential criteria for public entrepreneurship: water management in france. utilities policy, 40, 162-169. najmaei, a., &sadeghinejad, z. (2016). toward a theory of business models and business modeling in public entrepreneurship. new perspectives on research, policy & practice in public entrepreneurship, 6, 77-102. ndedi, a.a., &antonites, a. (2015). fostering entrepreneurship in the public sector for economic development in africa. retrieved from https://ssrn.com/abstract=2575025 olivia, k. (2011). difference between conceptual and empirical. retrieved from https://www.differencebetween.com/difference-between-conceptual-and-vs-empirical/ paik, y., kang, s., & seamans, r. (2018). entrepreneurship, innovation, and political competition: how the public sector helps the sharing economy creates value. strategic management journal, 40(4), 503-532. pickering, c., & byrne, j. (2013). the benefits of publishing systematic quantitative literature reviews for phd candidates and other early-career researchers. higher education research & development, 33(3), 534-548. https://doi.org/10.1080/07294360.2013.841651 pitelis, c. (2013). capabilities and strategic entrepreneurship in public organizations. strategic entrepreneurship journal, 7(1), 70-91. public entrepreneurship literature from 2010 to 2019: a systematic review | 57 prelipcean, r.d., islam, m.n., peebles, a., barakat, t., & yao, j. (2014). the impact of public sector entrepreneurship in international education on skilled migration. united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s1479-3679(2013)0000023014/full/html pugalis, l., davidson, j., mcleay, f., & round, a. (2016). tough times, difficult choices and public entrepreneurship: is sponsorship a winning solution? united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s2040-724620160000006002/full/html. rivera, j.d., & landahl, m.r. (2019). an environment conducive to bureaucratic innovation?: exploring the potential for public entrepreneurship within fema. journal of urban management, 8(2), 272-281. rossiter, w., & smith, d.j. (2017). institutions, place leadership and public entrepreneurship: reinterpreting the economic development of nottingham. local economy, 32(4), 374-392. seo, j., & chung, s. (2012). impact of entrepreneurship in the public sector: cheonggye stream restoration project in the seoul metropolitan city. asia pacific journal of public administration, 34(1), 71-93. smith, e. (2012). explaining public entrepreneurship in local government organizations. state and local government review, 44(3), 171-184. strow, b., & strow, c. (2018). institutional barriers to productive public-sector entrepreneurship. journal of entrepreneurship and public policy, 7(4), 306-319. wiseman, a.w. (2014). internationally comparative approaches to innovation and entrepreneurship in education. united kingdom, uk: emerald group publishing limited. retrieved from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/s1479-3679(2013)0000023019/full/html. world map. (2019). how many countries are in the world? retrieved from http://www.worldatlas.com/ nations.htm. xing, y., liu, y., & cooper, s.c.l. (2018). local government as institutional entrepreneur: public–private collaborative partnerships in fostering regional entrepreneurship. british journal of management, 29(4), 670-690. xu, j., & carey, r. (2015). post2015 global governance of official development finance: harnessing the renaissance of public entrepreneurship. journal of international development, 27(6), 856-880. zampetakis, l.a., &moustakis, v.s. (2010). an exploratory research on the factors stimulating corporate entrepreneurship in the greek public sector. international journal of manpower, 31(8), 871-887. zikou, e., varsakelis, n., &sarri, a.k. (2017). does public sector crowd out entrepreneurship? evidence from the eu regions. international journal of entrepreneurial behavior& research. 24(4), 866-881. 58 | ahmed mohammed, umaru mustapha zubairu, emmanuel olayiwola oni authors the contribution share of authors is as follows: ahmed mohammed – 40%, concepts of the article and literature review; umaru mustapha zubairu – 30%, research methodology as well as results and discussions; emmanuel olayiwola oni – 30%, conclusion and references. ahmed mohammed phd student at department of entrepreneurship & business studies, federal university of technology, minna, niger state, nigeria. works at the micro & small tax audit division of the federal inland revenue service of nigeria, minna office, niger state. his research interests focus on economics, public entrepreneurship and public finance. correspondence to: ahmed mohammed, federal inland revenue service of nigeria, micro & small tax audit division, minna office, niger state. e-mail: muahmad06@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-8750-5981 umaru mustapha zubairu senior lecturer, phd in accounting, works at the department of entrepreneurship & business studies, federal university of technology, minna, niger state, nigeria. his research interests focus on accounting, entrepreneurship and business administration. correspondence to: dr. umaru mustapha zubairu, federal university of technology, minna, niger state, nigeria, department of entrepreneurship & business studies, e-mail: uzubairu@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-9498-233x emmanuel olayiwola oni professor of entrepreneurship, works at the department of entrepreneurship & business studies, federal university of technology, minna, niger state, nigeria. his research interests focus on business administration, entrepreneurship and management. correspondence to: prof. emmanuel olayiwola oni, phd, federal university of technology, minna, niger state, nigeria, department of entrepreneurship & business studies, e-mail:olayiwolaoni1@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-8679-278x conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-03-06-pp077--8243-maciejewski,glodowska 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.06 economic development versus the growing importance of the financial sector: global insight marek maciejewski, agnieszka głodowska a b s t r a c t objective: the objective of the article is to show the relationship between the growing role of the financial sector and economic development in the context of the 4 industrial revolution (4ir). research design & methods: the article uses linear ordering based on the standardized sums method. it allowed for the construction of a synthetic indicator of the financialisation of the economy. the values of this indicator were compared with the gdp growth rate of selected countries. findings: studies have shown that, for the countries with the highest economic development level, there is no reason to say that too high level of development in the financial sector slows down their economic growth. instead, it turned out that the development of the financial sector, which is detrimental to economic growth, occurs in countries in transition and those with an average economic development level. there the level of financialisation of the economy is lower. contribution & value added: the study was carried out on a large group of countries with different economic development levels, making it possible not only to draw general conclusions but also to address individual countries’ specificities. article type: research paper keywords: financial sector; financialisation; economic development; 4 industrial revolution; innovation jel codes: g15, o10, o30 article received: 10 april 2020 article accepted: 10 june 2020 suggested citation: maciejewski, m., & głodowska, a. (2020). economic development versus growing importance of the financial sector: global insight. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 77-90. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.06 international entrepreneurship review ri e 78 | marek maciejewski, agnieszka głodowska introduction the modern industrial revolution is a natural process that progresses due to technological achievements to date that have emerged in social and economic systems. it is called the fourth industrial revolution (4ir). the first industrial revolution used water and steam to mechanize production. the second industrial revolution used electrical energy to create mass production, assembly lines, and labour division. the third industrial revolution, in turn, involved the development of semiconductors, information technologies (its), and personal computers. the new fourth technological revolution is based de facto on the technologies and infrastructure developed in the third phase of the process but uses them in a completely new way, one in which technologies become an integral part of the daily functioning of societies and economies (liu, 2017). although schwab and davis (2018) point out that we are only in its initial phase, the advanced virtualization and digitization have caused unprecedented social and economic changes. the financial sector is considered to be most affected by innovation (karabay & cağil, 2017). the growing dependence of financial market players on complex financial innovations is characteristic of the recent universal financialisation trend. in particular, it contributes to changes in financial services technology, trading of financial instruments, information transfer, financial risk perception, and the role of financial intermediation (bilan et al., 2019). the causes of this process are known, but the effects are not clearly assessed. the experience of various economies, especially in the global financial crisis, casts doubt on the validity of using controversial technological solutions in the financial sector. therefore, it raises a question about the strength and direction of the financial market’s impact on the real economy. does the financial sector stimulate economic growth by nature or only under certain conditions, which may concern the level of economic development or the financial sector’s maturity and innovation? the pursuit of answering this research question leads to the realization of this article’s primary objective: to show the relationship between the financial sector’s growing role and its negative impact on the real economy. this research problem will be conducted based on the analysis of a broad group of countries with different economic development levels. first of all, the importance of technological progress in the development of financial markets is presented and the relationship between the financial market and economic development. in the analytical part we use linear ordering tool based on normalized sums and simple panel regression. literature review industrial revolution and the financial sector the term fourth industrial revolution (4ir) was first used in the schwab publication (2016) to describe the next phase of the impact of emerging modern technologies on all areas of human activity in the early 21st century. as the name suggests, it is already another revolution taking place in society’s systems, gradually changing the complex realities between man and technology and transfers that result in a new way of acting and functioning (philbeck & davis, 2019). three fundamental planes are identified as the source of the economic development versus the growing importance… | 79 driving forces behind today’s dynamic technological changes, among which the most important is digitalization (schwab, 2016): 1) the physical plane (advanced robotics, autonomous vehicles, 3d printers, new materials), 2) the biological plane (biotechnology, neuroethology, genomics), 3) the digital plane (artificial intelligence, the internet of things, blockchain, digital clouds, big data, virtual reality). as a kind of universalism, it is assumed that the technological revolution has affected virtually all social and economic life areas. literature is becoming increasingly rich in studies on the impact of this revolution on economic growth and sustainable development (lucas, 2009; davis & sener, 2012), foreign trade (bloom et al. 2016; rymarczyk, 2020), international relations (philbeck & davis, 2019; rymarczyk, 2020) and the financialisation of the economy (kimani et al., 2019). it is not easy to talk about these areas separately. it is evident that 4ir contributed the most to technological and financial innovations (li et al., 2021). frame and white (2004) and karabay and cağil (2017) state that the financial sector is the most innovative in the world. the industrial revolution in the financial market is a process enforced by both the demand and the supply sides. growing customer expectations drive the process of continuous change in the financial market. the regulatory environment, bank burdens (capital, liquidity, technology), and consumer protection pressures generate high financial institutions costs (pwc, 2014). the compilation of these factors encourages the “creative destruction” of innovation and the emergence of new players in the financial markets, such as fintech, which initiates an increasing scale of financial services’ digitalization. it has led to a situation where some solutions involving innovative financial technologies have become the only platform for performing operations and technological processes. what is more, technological innovations have become an important tool to compete in the financial market (paskevicius & keliuotyte-staniuleniene, 2018). as a result, new financing methods, virtual money (cryptocurrencies), and complicated algorithms for decision making, innovative entities (bayón & vega, 2018) have emerged. the use of 4ir effects in the financial sector is shown in table 1. table 1. application of 4ir effects in the financial sector digital technology financial services payment advisory investment & trading financing & funding insurance blockchain      big data analytics artificial intelligence    augmented reality   virtual reality biometric  internet of things    cloud computing   source: adapted from alan et al. (2019). about the consequences of 4ir for the financial market, most of the studies are positive. after all, schumpeter (1960) already combined entrepreneurship, innovation, and the financial product of credit into the necessary components of positive economic changes. the financial market determines the reallocation of savings from relatively less 80 | marek maciejewski, agnieszka głodowska profitable investments to sectors with a higher rate of return (schumpeter, 1960; dębski & bujnowicz, 2007). karabay and ҫaǧil (2016) state that innovation is a noticeable feature of the modern economy’s financial services sector. according to the authors, financial innovations increase existing participants’ capacity and attract new market players who attract new and innovative products (karabay & ҫaǧil, 2016). continuous digitalization of financial services ensures their compatibility with the solutions used so far – gadgets and data analysis platforms provide the possibility of creating permanent and complex consumer solutions. it leads to a situation where specific innovations have become the only possible way of performing operations and technological processes. what is more, they have become a way of competing (paskevicius & keliuotyte-staniuleniene, 2018; bilan et al. 2019). it means that the introduction of 4ir solutions to the financial sector not only benefits the industry itself but also serves the needs of society by making products or investments available to anyone who wants a higher rate of return (li et al., 2021; su et al., 2020). examples of such solutions are cryptocurrencies, hailed as the most significant financial innovation of the century (li et al., 2021). it is recognized that thanks to technological innovations (e.g., blockchain), it is possible to conduct complex processes, which are only possible thanks to the applied technologies. they create a new strategic and market value: lowering transaction costs, increasing the pace of financial processes, increasing efficiency, enabling the reduction of fraud, increasing the transparency of operations, and eliminating the problem of information asymmetry (nowiński & kozma, 2017; lee & shin, 2018; kiman et al., 2020). despite these many advantages of digitizing the financial sector, koizumi (2019) speaks of the lights and shadows of 4ir. thampanya et al. (2020), in turn, combine the effects of the industrial revolution with the recent global financial crisis, stating that they contribute to financial shocks. the proliferation of complex financial innovations such as asset securitization and new derivatives has weakened risk management solutions. they have led to a kind of risk dilution on the one hand, and on the other hand, they have eliminated the mechanism of limiting excessive risk-taking by banks. that has led to instability and a kind of polarization of innovative financial solutions (judge, 2012; głodowska, 2012; pernell, 2020). similarly, dai and vasarhelyi (2017) assess blockchain technologies related to, e.g., cryptocurrencies, which the authors consider to be a highly advanced, knowledge-intensive technology, requiring appropriate it skills and know-how by all those who are to some extent related to this technology. this complexity and opacity can lead to blindness for market participants, with the risk of overuse of these instruments (iansiti & lakhani, 2017). alam et al. (2019) talk about the digitalization and disruption of the financial market. financial sector and real economy the impact of the industrial revolution on the real economy can be assessed from both micro and macro perspectives. the implementation of 4ir effects becomes a key component of business strategies (wang et al., 2020). it is also an essential factor in the international competitiveness of economies (liu, 2017). however, it also carries risks and uncertainties. innovation cannot be an aim in itself. that also applies to innovations in the financial sector, which are ultimately supposed to lead to increased efficiency, profitability, and competitive advantage, but at the same time contributing to the development of entire societies and economies. only in this context did schumpeter (1960) combine innovation and credit as the main economic driver. his creative destruction, which we can also economic development versus the growing importance… | 81 refer to the financial market, is meant to transform and replace outdated solutions and mechanisms with new ones. thus, perversely, it means destruction to create something more modern – better (głodowska, 2019). only by considering economic effects can the impact and legitimacy of 4ir in the financial sector be assessed. the link between the financial market and the real economy is quite apparent. in theory, this was considered within the framework of neoclassical and endogenous concepts. the more effective the financial system, the higher the economy’s savings and higher investments are leading to economic growth (dębski & bujnowicz, 2007). most empirical studies indicate a statistically significant relationship between these areas (king & levine, 1993; wachtel, 2003; maciejewski, 2013). mishkin (2002) and wachtel (2003) verified the positive relationship between the financial market and the economy’s development by reducing transaction costs, better allocation of resources, and risk mitigation. the financial market regulates and balances the mismatched structure of demand and supply in the economy. therefore, it is an essential link in organizing economic life (bosek-raket al., 2016). according to king and levine (1993) and greenwood and jovanovic (1990), the financial system’s development is crucial for economic growth, and a poorly developed financial sector may even inhibit it. levine (1997) and scholtens and van wensveen (2000) believe that the financial system can positively impact economic growth through capital accumulation and technological innovation. based on a literature review, yousif (2002) identifies four major research trends relating to the impact of the financial market on the economy: 1) it confirms the positive dependence of economic growth on the financial sector, as stated above, 2) it does not attribute financialization to the driving force of economic growth but only to the co-existing component, 3) it identifies a two-way dependence between the financial sector and economic development, 4) there is no cause and effect relationship between the financial industry and the real sphere. kasprzak-czelej (2010) notes that a well-developed financial system is essential for the economy, and growth processes depend on its individual functions’ effectiveness. on the one hand, it is necessary for the financial system’s maturity, but on the other hand, for the economy’s need. the research confirms the different dependence between the financial market and economies with varying economic development levels (piketty & zucman, 2014). dabla-noris and srivisal (2013) confirm that too high level of finance can harm the economy. therefore, there is a condition associated with the degree of maturity of the financial sector that must take place to affect the economy positively. it is confirmed by cecchetti and kharroubi (2012), who say that financialisation contributes to economic growth only to a certain point, beyond which it is a growth slowing down factor. the assessment of the financial sector’s impact and its innovations on the real sphere was diametrically correlated with the global financial crisis 2007-2008. in the pre-crisis period, innovative technological solutions introduced into the financial market were perceived as instruments of the future, reforming financial systems and providing de facto unlimited possibilities of risk transfer and return of capital (marshal, 2019). the crisis in the american mortgage market in 2007 strongly verified the perception of the so-called innovative solutions of the financial sector. 82 | marek maciejewski, agnieszka głodowska these innovative and risky and, as it ultimately turned out, toxic financial solutions became the cause of the united states’ financial crisis, spreading to other continents and affecting the real sphere (głodowska, 2012; thlon, 2011; taylor, 2010). this dichotomy is also visible in babutsidze and iacopett’s (2016) study, discussing the relationship between the financial sector and growth and inequality. the recent crisis has confirmed that the excessive and uncontrolled development of innovative financial products has provoked the financial market’s destabilization and the entire economy (parnell, 2020). based on the above review, the research hypothesis verified in the paper is introduced: h1: the excess of the financial sector over the real economy’s needs is conducive to creating distortions not only in the financial market but also in the real economy. material and methods data published by the world bank (for the period up to 2017) on the financial market’s depth were used to analyze the financial sector’s importance. the research area included data presented for 214 countries and dependent territories and 29 depth indicators for financial institutions and the financial market. the lack of data for individual countries with selected indicators in specific years made it necessary to limit the research area to both the analysed period and the number of countries, and financial market depth indicators analysed. the research period 2000-2017, with 97 countries and five financial market depth indicators for which complete data were obtained, was considered a compromise solution that allows the broadest possible analysis. developing analysis in any direction (period, countries, indicators) would force a significant narrowing of the research area in the other two aspects. the analysed countries included 30 highly developed countries, 58 developing countries, and nine transition countries. among the indicators of the market and financial institutions’ depth, in the relation to gdp was taken into account: bank assets, domestic credit to the private sector, deposits of the financial system, liquid liabilities, and personal credit provided by deposit banks and other financial institutions. the market and financial institution depth indicators adopted for the analysis were used to construct a synthetic financialisation indicator. they were first of all subject to statistical verification regarding their volatility and mutual correlation to eliminate those that only slightly differed between the countries concerned and those that duplicated information. the critical value of the coefficient of variation was assumed to be 0.1. simultaneously, the correlation between the variables was carried out based on the reversed correlation coefficient matrix method, taking a critical value of 10. as a result, the gdp ratio of private credit from depository banks and other financial institutions were disregarded in constructing the financialisation indicator, which showed too high a correlation with other market depth indicators and financial institutions. in constructing the financialisation indicator, the standardised sums method was used, which allows for a linear arrangement of objects described by many different features. this method requires establishing the benchmark and anti-market development values and each country’s position in the space between these values. the result is a measure with values in the range [0,1]. the results established for each country indicate their distance, which can be expressed in percentage points, to the ends of the range and the other couneconomic development versus the growing importance… | 83 tries covered by the analysis. the values of the financialisation indicator constructed in this way for individual countries, in different years, speak of their relative position to each other. the measure of financialisation is designed to determine the impact of the financial market’s degree of development on economic growth. the economic growth has also been expressed in relative terms, using the same procedure and algorithm as for financialisation indicator. as a result, the measure describing the economic growth rate also takes values in the range [0,1]. the juxtaposition of the measures of financialisation and economic growth rate makes it possible to determine their relationships. their strength and direction have been verified for individual groups of countries, considering their economic development level. two different ways of distinguishing between groups of countries have been adopted, as they give different results. the first is based on the division used in international statistics into highly developed, developing, and transforming (transition) countries. the second one is based on the value of gdp per capita. in this approach, the analysed countries were divided into four groups based on their location in the gdp per capita ranges determined by the first, second, and third quartiles (x<q1; q1<x<q2; q2<x<q3; x>q3). results and discussion the first proposed approach refers to the division of countries into developed, developing, and transforming countries (figure 1). the obtained results indicate that the highest economic financialisation levels, compared to the total number of the studied countries, were recorded in developed countries (a). the calculated financing rate for them ranged from 0.022 to 0.891, and its average value reached 0.238. these countries achieved the highest gdp growth rate in the analysed period only once (ireland in 2015). the slope of the trend line for this group of countries, determined for the points binding the degree of financialisation and economic growth rate, indicates a weak negative correlation. this means that the increasing level of financialisation of the economy is accompanied by a slowdown in economic growth for this group of countries. similar but stronger dependency has been observed for countries in transition (b). however, it should be stressed that the degree of financialisation of their economies was at a much lower level (financialisation index in the range from 0.002 to 0.131, average 0.059). these countries recorded the highest gdp growth rate five times, and only those with the lowest level of financialisation (armenia in 2003, 2005-2006, belarus in 2008, and kazakhstan in 2001). it is worth recalling that in the group of countries transforming, there were only nine countries. an inverse relationship has been observed for developing countries (c). the calculated financing rate for them ranged from 0.003 to 0.601, with an average of 0.114. this group’s countries recorded the highest gdp growth level in 12 out of 18 analysed years of the period 2000-2017. the slope of the trend line set for the points binding the degree of financing and economic growth rate indicates a weak positive correlation. this means that the increasing level of financialisation of the economy is accompanied by an increase in the economic growth rate for this group of countries. a simple panel regression for such data shows, moreover, that a statistically significant negative correlation between financialisation and economic growth concerns countries in 84 | marek maciejewski, agnieszka głodowska transition (table 2). in other cases, although the direction of the relationship was confirmed (for developed countries), its statistical significance was not demonstrated. a b c figure 1. relationship between the degree of financialisation of the economy and the rate of economic growth for developed (a), transition (b) and developing (c) countries in 2000-2017 source: own calculations based on the data of world bank (2020). table 2. impact of the degree of internationalisation on the economic growth rate of developed, developing, and transition countries in the period 2000-2017 variable developed countries transition countries developing countries const financialisation indicator 0.424 (0.0351) -0.076 (0.145) 0.681 (0.037) -2.266*** (0.583) 0.522 (0.025) -0.074 (0.212) lsdv r-squared 0.207 0.246 0.210 within r-squared 0.001 0.091 0.000 note: estimated standard errors appear in parentheses. *** p < 0.01; ** p < 0.05; * p < 0.10. source: own calculations based on the data of world bank (2020). the adoption of an alternative division of countries, given their level of development, results, among other things, from the fact that the group of countries with the highest gdp per capita (x>q3) includes countries classified in the developing group (e.g., south korea), and the group of transition countries includes countries from as many as three groups distinguished based on quartiles (excluding countries with the highest gdp per capita). in this perspective, the growing level of financing of the economy is accompanied by an increase in the rate of economic development in relation to countries with the economic development versus the growing importance… | 85 lowest (x<q1) and highest (x>q3) gdp per capita (figure 2). it is despite the varying degree of financialisation of their economies. for the former group (x<q1), the financialisation rate ranges from 0.003 to 0.332 (mean value: 0.078), and for the latter group (x>q3) – from 0.065 to 0.891 (mean value: 0.274). an inverse relationship was observed for two groups of countries with a moderate level of gdp per capita, ranging from the first to the third quartile (q1<x<q2 and q2<x<q3). these groups of countries are also characterized by a moderate level of financialisation of their economies. for the first of these groups (q1<x<q2), the financialisation ratio is between 0.002 and 0.601 (mean value: 0.116), and for the second group (q2<x<q3) – between 0.008 and 0.446 (mean value: 0.123). for these two groups of countries, the slope of the trend line determined for the points binding the degree of financialisation and the rate of economic growth indicates a weak negative correlation. this means that the increasing level of the economy’s financialisation is accompanied by a decrease in the economic growth rate. it can be assumed that these are representative groups (q1<x<q3), as they ignore the extreme values. a b c d figure 2. relationship between the degree of financialisation of the economy and the rate of economic growth for groups of countries with different levels of gdp per capita in 2000-2017 source: own calculations based on the data of world bank (2020). a simple panel regression for such data shows, moreover, that a statistically significant correlation between financialisation and economic growth concerns precisely those groups of countries (q1<x<q2; q2<x<q3), for which a negative correlation was shown (table 3). in other cases, despite confirming the positive direction of the relationship, its statistical significance was not demonstrated. 86 | marek maciejewski, agnieszka głodowska table 3. impact of the degree of financialisation on the rate of economic growth for groups of countries with different levels of gdp per capita in 2000-2017 variable groups of countries with different levels of gdp per capita x<q1 q1<x<q2 q2<x<q3 x>q3 const financialisation indicator 0.532 (0.0327) 0.215 (0.397) 0.606 (0.036) -0.774** (0.307) 0.601 (0.040) -1.103*** (0.317) 0.349 (0.041) 0.185 (0.148) lsdv r-squared 0.127 0.225 0.234 0.249 within r-squared 0.001 0.015 0.029 0.004 note: estimated standard errors appear in parentheses. *** p < 0.01; ** p < 0.05; * p < 0.10. source: own calculations based on the data of world bank (2020). conclusions previous research show that the direct or indirect effects of the industrial revolution 4.0 are felt in all socio-economic spheres. an excellent example of this is the financial market and its impact on the real economy, precisely due to the influence of 4ir. empirical research has shown the different nature of the relationship between countries’ financialisation and economic growth at different development levels. both presented classification approaches of countries indicate a statistically significant negative impact of financialisation on selected groups of countries’ economic growth rates. it applies to countries in transition and those whose economic development level is an average. in countries with the highest economic development level, there has been no statistically significant financialisation impact on the economic growth rate. the results obtained suggest a weak positive correlation between these variables. therefore, the analysis results did not confirm what levine et al. (2000) postulated that more significant development of the financial sector increases the economy’s growth potential. it has only shown that, for the countries with the highest levels of economic development, there is no reason to argue that too high level of financial sector development slows down economic growth, as arcand et al. (2012) and dabla-norris and srivisal (2013) wrote. the study has shown that countries with the highest economic development level have a high level of financialisation of their economies. however, the research has shown that the development of the financial sector, which is detrimental to economic growth, occurs in transition countries and with an average economic development level. the level of financialisation of the economy there is lower too. the analysis carried out is associated with some limitations, including a limited supply of comparable data and many simplifications, such as generalising the gdp growth rate for the economy as a whole. in subsequent studies, it would be worthwhile differentiating in this regard, at least for the productive and service sectors. one of the effects of financialisation may be a change in the structure of the gdp created. despite these limitations, the study should motivate some thoughts on connecting the financial market with the real economy. thus, this study may have application values for policymakers and financial market participants. based on the observations made, certain economic development versus the growing importance… | 87 conclusions can be drawn to shaping the rules for the financial market’s functioning and its implication for the economy. references alan, n., gupta, l., & zameni, a. (2019). fintech and islamic finance. berlin: springer international publishing. arcand, j.-l., berkes, e., & panizza, u. (2012). too much finance? (imf working paper, wp/12/161, 1-49). washington, dc: author. babutsidze, z., & iacopetta, m. (2019). the emergence of money: computational approaches with fully and boundedly rational agents. computiational economics. doi:10.1007/s10614-019-09887-x bayón, b.p., & vega, l.g. (2018). an outlook on the role of finance regulation under the fourth industrial revolution. archives of business research, 6(10), 423-434. bilan y., rubanov, p., vasylieva, t., & lyeonov s. (2019). the influence of industry 4.0. on the financial services: determinants of alternative finance development. polish journal of management studies, 19(1), 70-93. booth, a., sutton, a., & papaioannou, d. (2016). systematic approaches to a successful literature review. london: sage. bosek-rak, d., kozłowski, ł. k., & muszyński, m. (2016). ewolucja postrzegania przez nauki ekonomiczne wpływu sektora finansowego na wzrost gospodarczy przed i po kryzysie finansowym. kwartalnik prawo – społeczeństwo – ekonomia, 4, 4-15. cecchetti, s.g, & kharroubi, e. (2012). reassessing the impact of finance on growth (bis working paper 381). bessel: bank for international settlements. dabla-norris, e. & srivisal, n. (2013). revisiting the link between finance and macroeconomic volatility(imf working paper, wp/13/29, 1-35). washington, dc: author. dai, j., & vasarhelyi, m.a. (2017). toward blockchain-based accounting and assurance. journal of information systems: fall, 31(3), 5-21. davis, l.s., & sener, f. (2012). intellectual property rights, institutional quality and economic growth. journal of international commerce, economics and policy, 3(1), 1-28. doi: 10.1142/s1793993312400054 dębski, w., & bujnowicz, i. (2007). wzajemne zależności wzrostu gospodarczego i rozwoju systemu finansowego w polsce – analiza symulacyjna. acta universitatis lodziensis. folia oeconomica, 209, 57-70. dabla-noris, e., & srivisal, n. (2013). revisiting the link between finance and macroeconomic volatility (imf working paper wp/13/29). washington, dc: author. frame, w.s., & white, l.j. (2004). empirical studies of financial innovation: lots of talk, little action?. journal of economic literature, 42(1), 116-144. głodowska, a. (2012). geneza i przebieg kryzysu gospodarczego lat 2008-2009. in s. wydymus, e. bombińska, & b. pera (eds.), handel międzynarodowy w warunkach kryzysu gospodarczego. implikacje dla polski (pp. 55-78). warszawa: cedewu. głodowska, a. (2019). międzynarodowe porównania przedsiębiorczości krajowej w unii europejskiej. determinanty i efekty w perspektywie przedsiębiorczości międzynarodowej. warszawa: pwn. greenwood, j., & jovanovic, b. (1990). financial development, growth, and the distribution of income. journal of political economy, 98 (5), 1076-1107. iansiti, m., & lakhani, k.r. (2017). the truth about blockchain. harvard business review 95(1), 118-127. 88 | marek maciejewski, agnieszka głodowska judge, k. (2012). fragmentation nodes: a study in financial innovation, complexity, and systemic risk. stanford law review, 64(3). retrieved from: http://www.stanfordlawreview.org/wp-content/uploads/sites/3/2012/04/judge-64-stan-l-rev-657.pdf on march 17, 2020. karabay, m., & cağil, g. (2017). examining financial innovation and performance in financial sector: a comprehensive review of emerging markets. in u. hacioglu, h. dincer, & n. alay-oğlu (eds.), global business strategies in crisis. strategic thinking and development (pp. 353-369). berlin: springer. kasprzak-czelej, a. (2010). wpływ rozwoju systemu finansowego na wzrost gospodarczy. annales universitatis mariae curie-skłodowska. sectio h, oeconomia, 44(2), 17-30. kimani, d., adams, k., attah-boakye, r., ullah, s., frecknall-hughes, j., & kim, j. (2020). blockchain, business and the fourth industrial revolution: whence, whither, wherefore and how?. technological forecasting and social change, 161. doi:10.1016/j.techfore.2020.120254 king, r., & levine, r. (1993). finance and growth: schumpeter might be right. quarterly journal of economics, 108(3), 717-737. koizumi, s. (2019). the light and shadow of the fourth industrial revolution. in s. lechevalier (ed.), innovation beyond technology (pp. 63-86). berlin: springer. lee, i., & shin, y.j. (2018). fintech: ecosystem, business models, investment decisions, and challenges. business horizons, 61(1), 35-46. levine, r. (1997). financial development and economic growth: views and agenda. journal of economic literature, 35(2), 688-726. levine, r., loayza, n., & beck, t. (2000). financial intermediation and growth: causality and causes. journal of monetary economics, 46(1), 31-77. li, j.p., naqvi, b., rizvi, s.k.a., & chang, h.l. (2021). bitcoin: the biggest financial innovation of fourth industrial revolution and a portfolio’s efficiency booster. technological forecasting and social change, 162. doi: 10.1016/j.techfore.2020.120383 liu, c. (2017). international competitiveness and the fourth industrial revolution. entrepreneurial business and economics review, 5(4), 111-133. doi:10.15678/eber.2017.050405 lucas, r.e. (2009). trade and the diffusion of the industrial revolution. american economic journal macroeconomics, 1(1),1-25. maciejewski, m. (2013). polska na tle kryzysu strefy realnej gospodarki krajów unii europejskiej. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 57, 331-343. marshall, a.g. & chossudovsky, m. (2019). the global economic crisis: the great depression of the xxi century. stockton: global research. mishkin, f. (2002). ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych. warszawa: pwn. nowiński, w., & kozma, m. (2017). how can blockchain technology disrupt the existing business models?. entrepreneurial business and economics review, 5(3), 173-188. http://doi.org/10.15678/eber.2017.050309 pernell, k. (2020). market governance, financial innovation, and financial instability: lessons from banks’ adoption of shareholder value management. theory and society, 49, 277-306. doi:10.1007/s11186-020-09389-y piketty, t., & zucman, g. (2014). capital is back: wealth-income ratios in rich countries 1700-2010. the quarterly journal of economics, 129(3), 1255-1310. philbeck, t., & davis, n. (2019). the fourth industrial revolution: shaping a new era. journal of international affairs, 72, 17-22. economic development versus the growing importance… | 89 paskevicius a., & keliuotyte-staniuleniene g. (2018). the evaluation of the impact of financial technologies innovations on ceecs capital markets. marketing and management of innovations, 3, 3-21. pwc (2014). industry 4.0 chancen und herausforderungen der vierten industriellen revolution. pwc strategy & gmbh. retrieved from https://www.strategyand.pwc.com/media/file/industrie-4 0.pdf on august 31, 2019. rymarczyk, j. (2020). technologies, opportunities and challenges of the industrial revolution 4.0: theoretical considerations. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 185-198. doi:10.15678/eber.2020.080110 scholtens, b., & van wensveen, d. (2000). a critique on the theory of financial intermediation, journal of banking & finance, 24(8), 1243-1251 schumpeter, j. (1960). teoria rozwoju gospodarczego. warszawa: pwn. schwab k. (2015). the fourth industrial revolution: what it means and how to respond. foreign affairs. retrieved from: https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-12-12/fourth-industrialrevolution on may 2020. schwab, k. (2016). the fourth industrial revolution. new york, ny: crown business. schwab, k. & davis, n. (2018). shaping the future of the fourth industrial revolution. londyn: portfolio penguin. su, ch.w., qin, m., tao, r., shao, x.f., albu, l.l., & umar, m. (2020). can bitcoin hedge the risks of geopolitical events?. technological forecasting and social change, 159(c), 120182. doi: 10.1016/j.techfore.2020.120182 taylor, j.b. (2010). zrozumieć kryzys finansowy. przyczyny, skutki, interpretacje. warszawa: pwn. thampanya, n., nasir, m.a., & duc huynh, t.l. (2020). asymmetric correlation and hedging effectiveness of gold & cryptocurrencies: from pre-industrial to the 4th industrial revolution. technological forecasting and social change, 159, [120195]. doi:10.1016/j.techfore.2020.120195 thlon, m. (2009). proces sekurytyzacji aktywów w kontekście kryzysu na rynku kredytów subprime, e-finance, 2. wachtel, p. (2003). how much do we really know about growth and finance. federal reserve bank of atlanta economic review, 33-47. wang, l., luo, g-i., sari, a., & shau, x-f. (2020). what nurtures fourth industrial revolution? an investigation of economic and social determinants of technological innovation in advanced economies. technological forecasting & social change, 161, 1-7.doi: 10.1016/j.techfore.2020.120305 world bank (2020). global financial development database. retrieved march, 2020 from https://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/data/global-financial-development-database on july 21, 2020. yousif, k.a.y. (2002). financial development and economic growth. another look at the evidence from developing countries. review of financial economics, 11(2), 131-150. 90 | marek maciejewski, agnieszka głodowska authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. marek maciejewski associate professor in the department of international trade, phd in economics (2005), habilitated doctor (dr hab.) in economics and finance (2013), author of the publications on international trade and international entrepreneurship. scientific secretary of the journal ‘international entrepreneurship review’. his research interests include international trade, international finance, international entrepreneurship. correspondence to: prof. marek maciejewski phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: maciejem@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-1343-3764 agnieszka głodowska associate professor in the department of international trade, phd in economics (2009), habilitated doctor (dr hab.) in economics and finance (2013), author of the publications on international business and international entrepreneurship, member of editorial boards of ‘entrepreneurial business and economics review’ (scopus, esci wos), ‘international journal of managerial studies and research’ (usa), ‘international entrepreneurship review’ (poland). her research interests include international entrepreneurship, finance and risk in international business. correspondence to: prof. agnieszka głodowska phd, cracow university of economics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: glodowsa@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-5317-8625 acknowledgements and financial disclosure this project has been financed by the ministry of science and higher education within the "regional initiative of excellence" (rid) programme for 2019-2022. project no. 021/rid/2018/19. total financing: 11,897,131.40 pln. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-1-02-025-peronja_plazibat s u g g e s t e d c i t a t i o n : peronja, i., & plazibat, i. (2017). correlation between changes of business processes and organizational performances. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 25-45. correlation between changes of business processes and organizational performances ivan peronja1 ivana plazibat2 university of split, department of professional studies kopilica 5, 21000 split, croatia e-mail: 1 iperonja@oss.unist.hr 2 iplazibat@oss.unist.hr abstract: the main aim of this study was to determine whether a higher level of business process and process orientation lead to improved organizational performances. the companies observed for the research were subjected to rigorous statistical analysis and processing, in order to justify the model presented in the paper. the observed companies employ more than 250 employees and do the business in the republic of croatia whose economy is in transition. the research presented in this paper sets a model that statistically confirms strong and significant impact of business processes and process organization on financial and non-financial performances. it has been proven that process organization has a significant indirect impact on financial operations through non-financial performances. keywords: business processes; organizational performance; financial and non-financial performance jel codes: l22, m11 1. introduction the contribution of this research has a twofold effect. it primarily expands the scope of the original study by (mccormack & johnson, 2001) that closely monitors the effects of process organization on overall organizational performances. secondly, this research has contributed to the involvement of key stakeholders (customers, employees, suppliers) in the assessment of non-financial performances and their impact on financial, as well as on overall organizational performances. this approach has demonstrated and proven the benefits of impact of process organization on organizational performances and detection of a deeper structural relationship between these variables. another important feature of this research is that it was applied on companies in the transition economy. the research results confirm many implications and benefits for the managers in process organizations, as well as for the other stakeholders such as customers, employees or suppliers, all in order to create the useful business environment. (hernaus, pejić bach, bosilj vukšić, 2012, p. 376-396.) in their research in 2008 talk about the importance of choosing the optimal strategy for 26 ivan peronja, ivana plazibat achieving organizational goals. the strategy should be tightly integrated with business processes (spanyi, 2003, 2005; ndede-amadi, 2004; brocke & rosemann, 2010; kohlbacher & gruenwald, 2011). the strategic goals are achieved by using business processes which as their feedback create a new value for the company. the implementation and operational execution of the strategy inevitably depend on the processes and their interactions with other elements of the organization. the form and the type of organization are defined by business processes, which can be a significant source of competitive advantage. business process management (bpm) has become a concept that can be used to improve the entire range of organizational activities. therefore, bpm represents a set of methods, techniques and tools that include analysis and improvement of business processes (melao & pidd, 2008). by implementing bpm, the managers try to harmonize the process activities with the strategic goals of the organization, design a flexible organization and implement procedures to establish a system for measuring, training and organization of the employees responsible for the effective process management (chaffey & wood, 2005). 2. determining organizational changes and change management in the context of organizational changes and change management in organizations there are many authors who have studied this particular issue, but more recently the ones that particularly stand out are (burnes, 2009), (carnall, 2007), (luecke, 2003) and others. changes as a management method can be classified into several categories. there are two approaches that encourage change. these two approaches are (fast) economic development or improving organizational skills. (beer & nohriaat, 2007, p. 69) harvard university have created the terms “theory e” and “theory o” to more closely describe these approaches. in theory e the explicit goal of changes is dramatic and quick increase of shareholder value, as measured by improving the circulation of money and the stock price. proponents of the theory e largely rely on mechanisms that are likely to increase short-term monetary circulation and share prices. these are: performance bonuses, reducing the number of employees, sales of assets, and strategic realignment of business units. this theory is basically committed to cutting costs, reducing organizational resources and in its reach it is short term oriented. the goal of “theory o” is the emergence of changes that encourage the development of a culture within the organization that supports learning and high performances of workers. business organizations that follow this approach are trying to strengthen the culture and skills of their organizations through individual and organizational learning. this requires a high proportion of participation of employees, simpler organizational structure, as well as a strong link between the organization and the employee, because the employee commitment to changes and their participation in them is considered extremely important, since they represent a factor of continuity for the organization. therefore, the “theory o” is deemed a theory aimed at long-term goals. correlation between changes of business processes and organizational… 27 characteristics and factors that characterize an organization that is willing to change are reflected through the leadership, employees and teamwork. the first characteristic is the leaders (leadership) as well as effective employees who respect the leaders. it is known that leaders who no one respects, nor considers as valuable, can and will be hazardous to the business of an organization. the other characteristic describes employees who are personally motivated to change. they are dissatisfied with standstill, but at the same time afraid of losing their job due to the inefficiency of the business process. many changes have occurred in periods of crisis, but according to beer it is not necessary to wait for the crises to occur. for him it is enough to have the so called complacency within the company, i.e. that there is a belief about its own size, success and importance. he believes that leaders of changes must ask questions among the employees about the existing and possible problems. it is often not clear to the managers how the employees do not care about the costs, while employees cannot understand how managers are not familiar with the problems they face every day during the performance of their tasks. it is therefore necessary to enable communication between both parties and the exchange of data. it is necessary to set goals and enable employees to achieve them. the third organizational characteristic refers to an organization that is not only a hierarchical creation, but it represents certain achievements in organizational culture. therefore, employees with individual work and assigned personal responsibility, in many cases favor teamwork as an organizational advantage. the hierarchical structure of the organization tells people about the hierarchical relationships between employees, about the relationship between the superior and subordinate, individual responsibility for work, and in a number of examples of good practice we see neglect of the role of team and teamwork. the main “enemies” of changes lie in the hierarchy, such as bureaucracy and the tendency of employees to identify with the organization. hierarchical structure can be overcome in two ways. the first is to give greater autonomy to individual small groups within the organization, and the second to encourage cooperation among employees from various departments at different levels. if these three preconditions for change do not exist, proposed are the following four steps that will lead to the readiness of the organization to change. they are manifested by: − making assessment of readiness to change for each part of the organization individually, − developing an approach that allows everyone an insight into how business is done on a daily basis, − giving employees a say in the matters, − eradicating the fear among employees. organizational changes are difficult, because during change we need to deal with issues related to employees and uncertain future. the consequences of implementing changes are difficult to predict, and sometimes difficult to monitor and represent a dynamics of their own. the fact is that more and more changes are being 28 ivan peronja, ivana plazibat carried out. organizations are oriented towards higher productivity, a higher level of activity and improving customer satisfaction. but that does not mean that all is well, or that all organizations are successful. instead, it should be remembered that the organizations have increased in volume, activity and profits during the period in which they have more complex requirements (customer satisfaction and business ethics) in increasingly complex and more diverse environments in which they operate. resistance to change is actually often only resistance to uncertainty that a change could bring. so resistance comes from the process of management and change management, rather than from the change itself. if the reason for the change and what can be achieved by it is explained to the employees, it is very likely that their resistance will be reduced. in the context of the ambitions of the owners and stakeholders of business organizations, it is clear that the priority in the conduct of business is to improve the competitiveness as a key activity, but the understanding of the value of assets on which to build competitiveness is also clear. if the business orientation is such that we decided to focus on one factor, then one can expect immediate success and longterm failure. (kay, 2007, p. 5) says that market forces are based on the term known as “distinctive capabilities”. distinctive capabilities are based on: − reputation, which helps us to know how the market perceives the basis of presentation of products/ services in terms of material properties, − architecture of the organization that includes the ratio of resources (including knowledge and flexibility), internal and external stakeholders, from which we learn how an organization can bear the “burden” of changes and how it can contribute to the changes itself, − innovations from which the capacity for change can be recognized. to be able to characterize recognizable abilities as a source of competitive advantage, they must be sustainable. success will come to those whose strategic architecture continuously aligns the vision, mission, values, strategy and structure. markides (2000) agrees with such ideas and reflections. he believes that the competitive advantage is achieved by organizing various activities into “tight” systems, which support and restrain each other. in fact, the advantage is continuous, because imitators can take a variety of ideas and techniques, but not the ability to manage, as they cannot copy the atmosphere of culture and relations among employees within the organization. he further believes that at the present time success comes from the originality, and not from copying. 3. evolution of the change management of business processes during the nineties of the twentieth century, (beer, eisenstat & spector, 1988) have identified a number of steps that management in business units and at the level of production uses to create real change. these steps encouraged the strengthening of the circle of commitment, coordination and competence of employees, which combines all the columns representing the holder´s fundamental changes. today, despite the correlation between changes of business processes and organizational… 29 passage of time and the creation of new business practices, steps that mark the course of achieving the changes have not lost any of their power, and they are reflected in the launch of energy and commitment to work with the aim of establishing common business problems and their solutions. the starting point for any effective change is a clear definition of business problems. identification of the problem corresponds to the most important question that employees ask: ”why must we do it?“ the answer to this question can be the basis for motivation, and therefore the answer must be convincing. to answer “why” is important not only because of the motivational potential, but also because it creates a sense of urgency, without which changes do not happen. also, it is important to know who, how and by what means did identify the problem. the motivation and commitment of employees are the biggest change when employees are the ones who will identify the problem and help solve it because finally they are the ones who will have to participate in change and to live with it. after defining the business problem, potential solutions to the problem are developed. persons responsible for the implementation of changes must clearly set out the vision of changed and improved future of the organization, you also need to clearly explain it to other employees. they have to be very exact in the interpretation of the effects of changes when thinking about how the change will: a) improve the business (through higher customer satisfaction, product quality, sales, and productivity), and b) what benefits will the employees have (higher salaries, bigger bonuses, new opportunities for advancement and greater job security). the vision has to be tempting and may contribute to the inclination of workers towards such changes, but the vision must correspond to the objective goals of the organization, and must be achievable. this is helped by the identification of management, whose role is to adjust all vital parts of the environment to the possibility of implementing the changes. in other words, leadership is the one that should, on the basis of their own knowledge, experience and universal competence, introduce other employees in the organization to the importance of rejecting the general resistance to change. this brings new flexibility to the organization that will significantly help in the process of organizational transformation. focus on results, not on activities, means to start the change at a peripheral unit, from where it will be extended to other units, and not to begin the change from the top. it is not necessary to change the entire organization at once, because it creates a large degree of uncertainty and inefficiency, but if employees realize positive results after the introduction of changes in a small, almost autonomous unit, they will then agree to the change of the general framework of management. the changes are to be implemented in order to see clear advantages over the status quo, that there is compatibility with the values of employees, experiences and needs. requests for changes should be easy to understand, so that the employees who want it, are allowed experimentation with the model of changes on small-scale, and provide an opportunity for the rest of the internal environment to freely observe the results of the changes. it is necessary to institutionalize success through formal rules, systems and structures so that the future business activities may take place in 30 ivan peronja, ivana plazibat accordance with the formal rules, have a support system with implemented approach to change management, and develop the structure as a skeleton for internal and external process improvement of overall business activities. organizations respond to a variety of challenges with changes. none of the programs of change is easy, nor guarantees success. changes may fall into the following categories (carnall, 2007, p. 7): − structural changes in the organization are viewed as a machine or a set of functional parts. during structural changes, top management in cooperation with consultants is trying to change parts of the organization in order to achieve better overall performance. mergers, acquisitions, consolidation and revocation of operating units are all examples of attempts at structural changes. − changes to the process by means of various programs direct the changes of the way in which things are done. examples are, like, improving the process of loan approval or decision-making. changes to the process are usually aimed at the processes to be faster, more efficient, more reliable and less expensive. − cultural changes have focused on changes related to employees. one such change is the transition from the management that supervises and commands to the management involved in the process. previously are described structural, cultural and institutional conditions for finding optimal solutions in the implementation of changes. the simplest definition of implementation of changes can be described as a process required for designing and organizing the process of change in order to improve efficiency. the question of diversity of success in implementing changes in the organization arises. in some organizations, certain changes succeed with a clear positive progress, and in some organizations progress is absent. the answer is found in the diversity and specific architecture of changes. we have only recently begun to observe the structure changes through the architecture of changes. (jacobs, 1994) identifies three successive processes required to achieve a strategic change: − construction of a common database, − detection of the future in a variety of perspectives, − creation of commitment plans. the processes described in b) and c) require dialogue and involvement of all stakeholders of the change. here processes are important for dialogue, as well as a good knowledge of them. architecture of changes does not imply a set of assertions, systems, resources and processes, through which we engage people in “productive thinking” aimed at creating a new future. it implies the principles through which the different techniques (forums, conferences communication, municipal meetings, 'open-space events') are designed to jointly clarify the management and responsibility for strategic change, and in an appropriate manner contribute to the affirmation of key stakeholders of change. required are effective, credible and accessible measures of performance on a relatively transparent basis. it is necessary to acquire or develop new skills and correlation between changes of business processes and organizational… 31 abilities of employees and trigger their commitment. results of applied techniques need to be measured, i.e. strategic changes should be used as a learning process. the formula by which to acts in the course of diagnosis and planning of radical changes, is expressed as a multiple of discontent, vision and the first step of the procedure, the result of which must be greater than the resistance to the implementation of changes: �ℎ���� = � ���� � ��� ��� × �� � ��� × � ��� ������ > ��� ������ changes occur when three elements have both a synergistic effect in one place, such as dissatisfaction with the current situation, convincing and clear vision of what kind of a change we want to make for a better future, and the first steps towards achieving the vision. if any of these elements are missing organization creates greater resistance and reduces the power of organizational resistance to change, and thus the effect of changes is marginalized. all activities must be seamlessly linked and there must be a continuous flow of results between the activities for the process of implementation and evolution of organizational changes to achieve the desired effects. 4. concept and types of organizational performance literature lists different definitions of organizational performance, but it can be said that the performance improvement is the purpose of the transformation of business processes. the goal of the promotion of a process is to determine its economic sense, and it is necessary to determine the effect that is thus produced, which is not possible without performance measurements. most companies have no developed system of performance measurements, although we often encounter companies that measure financial performance, sales volume and customer satisfaction. (darryl, 2007, p. 3) says that a large number of definitions of organizational performance are based on financial indicators such as profit margin, etc. lack of access in which organizational performance is defined solely by financial performance is in the question: “what we need to do to achieve the desired profit, revenue or margin?” to paraphrase this question, p. drucker argues: “see what your job is, do it well and the money will come.” the realization of revenue is important to the success and survival of the organization in the market, and even non-profit organizations such as universities or cultural associations. the development of an organization is focused on improving organizational performance; successful organizations should solve their own problems and achieve key objectives. known are many ways to measure performance which are used in process-oriented organizations. here are separated two ways to measuring performance. the first method describes the measurement of performance on the principle of “end-to-end”, from beginning to the end of the business processes and measuring the connections of people, teams or parts of the organization with the quality of the final result. performance measures can be defined as parameters in which to express the efficiency of realization of the chosen strategy. since the chosen strategy is implemented and all levels of the organization are treated according to it therefore the 32 ivan peronja, ivana plazibat performance measures will also be established for each individual level of achieved performance within the organization -network goals (buble, 2006) therefore, the division to corporate performance, divisional performance, the performance of functional units and individual performance is alogical division with regard to the organizational unit and the goals that the unit wants to achieve (buble, 2005, p. 256). different performance measurements are carried out at different times, have different complexity and their value is measured at different times. some measurements can be performed only after achieving a certain goal where it is necessary to take account of the relevance of the results in continuity. when discussing performance measures then we primarily, but not exclusively, refer to those criteria related to corporate performance. corporate performance is the measure of success of the organization as a whole in relation to the target size. there are a number of indicators that are considered in the corporation, but there is no uniform classification, therefore, we usually considered indicators such as (buble, 2005, p. 257): − roi – return on investment, − roe – return on equity, − eps – earnings per share, − dps – dividend per share. all these indicators are among the category of accounting indicators, however, in recent times we are increasingly using new measures such as (buble, 2005, p. 257): − value added, rova, rova/roi, − mva, eva (market value added, economic value added), − shareholder wealth. all these indicators are among the performance measures from the standpoint of ownersshareholders. pressures on managers to take account of the value system of stakeholders without jeopardizing the interests of shareholders are more frequent, so it is necessary to coordinate the general interests of the organization with the interests and values of individual stakeholders in order to found in this conglomerate of desires a way to all human, organizational and intellectual resources in the service of creating new value (sisek & režek, 2007). in addition to the measures that are of interest to the owners there are also performance measurements that are used by top management in order to fulfill its primary role, ensure growth and development of the company as a whole. in achieving progress of the company, qualitative and quantitative indicators are of interest for the management, where part of the indicators that are interesting to the owner are of particular interest for management because it is these indicators that will decide the fate of management. when talking about the success of the organization then there are a number of interested individuals or groups that fall into the category “other interested parties” such as, customers, suppliers, stakeholders, governments and other organizations. each group has its own criteria for determining the desired correlation between changes of business processes and organizational… 33 performance of the organization whereby these criteria are linked to direct or indirect influence of the company's activities on their interests. it is imperative that top management establishes a control system which will be formed by one or more measures for each of the stakeholders when it comes to the success of business organizations. the criteria can be divided into short-term and long-term measures by categories of customers, suppliers, employees, the financial community, congress, advocates of customers. organizations whose structure is designed by the divisional principle form organizational units with the status of quasi-corporations whereby within these units they form different forms of immediate responsibility centers, such as (buble, 2005, p. 261): − cost centers, − revenue centers, − profit centers, − investment centers. the purpose of the establishment of centers under the divisional organization is the separation of parts of the organization in order to evaluate the performance of each department and see their real success and contribution to the corporation as a whole. when it comes to measuring the performance of functional units then it is referred to parts of the organization that are carrying out similar or same operations that are classified as units of production, purchasing, sales, finance, human resources and so on. when you want to create a system of measurement in functional organizations then the choices of performance measure are great, but you should always choose those performances that the line managers can influence. if you are looking at production, then consider the measurement of the production effect, the effect of the employee, cost of processing, material utilization, capacity utilization, overhaul effect, etc. if we watch procurement measures, then we measure turnover, development of prices, dispersion range of procurement, storage use, etc. if we watch measures of financial impact, then we measure current ratio, quick ratio, the level of indebtedness, cash flow, level of coverage of foreign capital etc. all these indicators represent only a landmark in the choice of appropriate functional performance measures in the observed organization with respect to its specificity. when we approach the measuring of individual performance, then the goal is to determine the contribution of the individual in the performance of assigned tasks that contributes to the performance of the overall task of the organization. since different tasks are performed in an organization, the most common division is into three types of tasks including (buble, 2005, p. 266): − tasks for processing materials, − tasks for processing information, − managerial tasks. when measuring individual performance the effect of an individual can be quantitatively unequivocally determined by determining the norms and standards. norms may be temporal and quantitative and standards quantitative and qualitative. 34 ivan peronja, ivana plazibat according to (darryl, 2007, p. 5) organizational performance is an indicator and accomplishment of visible, specific, measurable, valuable and personally measurable success. according to (parmenter, 2010, p. 4-39) measuring organizational performance is done through indicators, which management chooses for the purpose of reporting and performance improvements. the measures of organizational performance are classified as key performance indicators (kpi). parmenter has four measures of performance that include key result indicators, result indicators, performance indicators, key performance indicators: − key result indicators (kri) determine how a task is carried out taking into account the critical success factors, − result indicators (ri) determine what has been done, − performance indicators (pi) determine what to do, − key performance indicators (kpi) determine what needs to be done in order to increase performance. in practice, key result indicators are often substituted with key performance indicators. critical results of success are customer satisfaction, profits before taxes, employee satisfaction, earnings of end users, return on investment, etc. the common characteristic of the key result indicators is that they represent the result of a series of activities that determine whether work is performed properly or not, but do not offer guidelines that do to improve results. key results indicators are observed over a longer period of time, usually on a monthly and annual basis, while key performance indicators are observed on a daily and weekly basis. performance indicators and outcome indicators are measures of performance that are located between the key result indicators and key performance indicators. performance indicators are important for the overall course of business activities, however, they do not represent the key prerequisites for business. their role is reflected in connecting teams to organizational strategy, complementing the key performance indicators and does not relate to finance. they are displayed on a scorecard in conjunction with key performance indicators and individually for every organization, part or team in that organization. they may include indicators such as the percentage increase in sales, number of proposals for improving the business received from employees in the last 30 days, user complaints, calls for sales in the coming period, delay in delivery to key customers and the like. result indicators (ri) provide a brief overview of the activities, and all the financial performance measures are also indicators of results. week’s sales analysis is taken as an example of good practice. result indicators include profit from core product lines, current sales in a given time interval and the objections of key users. key performance indicators (kpi) represent a set of measures oriented to those aspects of organizational performance that are most critical to current and future approach to the organization. their seven characteristics include non-financial measures, measures on a daily or weekly basis, ceos act because of them, they clearly show which actions should be taken by employees, they attribute the responsibility to the team and have a significant impact on other success factors, and correlation between changes of business processes and organizational… 35 encourage the necessary business actions. key performance indicators need to be continuously monitored and, when a synergistic effect between managers and employees is reached then comes to the achievement of objectives at all levels. the successful development and use of key performance indicators is determined by the presence or absence of these four basic things (parmenter, 2010, p. 24): − partnership with employees, unions, suppliers and key customers, − transfer of power to employees, − measuring and reporting on what is important, − connection of measures of performance with strategy through critical success factors. partnership with the aforementioned implies perception that organizational and cultural changes complement, understand and accept each other. in the context described above, there is a need to transfer power to employees which means that the employees get to know what the critical success factors are, and that they can make decisions about situations that could have a negative impact on key performance indicators, and that they need to constantly be informed about critical success factors and key performance indicators. managers should measure the indicators and report on them in such a way that each report requires a specific action. each report should include a review of certain critical success factor, making sure that the content is short, precise and focused on the adoption of certain decisions. key success factors are the number of measures or aspects of organizational performance that determine the continuing vitality and good business results of an organization. there are usually five to seven critical success factors within an organization. the task of the critical success factors and performance measures that are within them are to connect daily activities with organizational strategies. there are known cases of many organizations that have been using key performance indicators for years to unsuccessfully try to make a profit and to adapt to the market, but to no avail. the reason lies in the poorly marked and thought out, and wrongly selected indicators, all as a result of ignorance of the critical success factors. although most organizations know their success factors, not many organizations have clearly described and properly selected key success factors, which is consequently linked to not clarifying the factors to their employees properly and essential departure from the strategic objectives. in conclusion, without a clear definition and knowledge of critical success factors, performance management cannot function. the benefits that the knowledge of critical success factors yields are reflected in the selection of winning key performance indicators, elimination of measures that are not based on critical success factors, employees know the priorities and thus their daily activities are associated with organizational strategy, and the number of unnecessary reports is reduced. critical success factors are focused on specific areas and are precisely defined in contrast to the strategic objectives that may be of a more general content. critical success factors are defined as key areas that need to function in order for the businesses to progress. in identifying the critical success factors used are three basic theories (škrinjar & trkman, 2013, p. 50): − contingency theory, 36 ivan peronja, ivana plazibat − dynamic capabilities theory, − task technology fit theory. these three basic theories indicate the need for harmony between the business environment and business processes. organizational strategy and structure must be in accordance with its competitive environment. dynamic capabilities can be defined as a set of specific and easily visible process, and there should be harmony between the tasks of business processes and it. csf approach hides a few drawbacks such as its acceptance at the higher management levels, and it’s lowering of the level of analytical sensitivity from top to bottom, but also the fact that in identifying the key factors it does not offer any further instructions on how to create excellence. thus, csfs have a good theoretical basis, but they can hardly be separated from their research context, nor can they be immediately applied directly in practice, and this leads to the need of application of good practices. the main success factors are lists of problems or aspects of organizational performance, which indicate the vitality of the organization, state of the organization and success of the organization. five to eight key success factors are usually considered. the program can be any activity, project, function or law that has a purpose or represents a set of goals. performance measures are tools that help to understand, manage and improve the activities of the organization. according to (buble et al., 2010, p. 265) consideration of the effects of performance represents the beginning of the transformation of business processes. one of the goals of improving business processes is to determine the economic sense that the changes will produce, but this is not possible without performance measurements. it is indicative that most organizations have still not developed a system for measuring performance, although many organizations measure financial performance. such partial measurements and comparisons with competitors are not sufficient to develop the image of a business process, and in particular to gain access to its improvement, therefore it is necessary to measure three key performances: efficiency, effectiveness and results (buble, 2005, p. 60). table 1 illustrates different definitions of business processes by authors who deal with these issues as well as their contribution when business processes are in question. 5. model of impact of changes in business processes on organizational performance the starting point for formulating the model of the impact of changing business processes on organizational performance is found in the results of previous theoretical and empirical research, and organizational needs of the observed companies. during the formulation of the model of impact of changes in business processes on organizational performance, the author's research was based on the idea of linking indicators of critical success factors of changes of business processes with the performance of business processes that is expressed by internal and external standards, which has been proven in a number of researches. previous empirical studies have correlation between changes of business processes and organizational… 37 found differences in the selection of critical success factors that are associated with process performance. figure 1 shows operationalized model. table 1. basic definitions of organizational performance author definition contribution: enos (2007) organizational performance is an indicator and accomplishment of visible, specific, measurable, valuable and personally measurable success. definition and selection of quantitative indicators drucker (1977) development of an organization is focused on improving organizational performance; successful organizations should solve their own problems and achieve key objectives. this definition can be considered the beginning of the definition of performance, but it assumes that the goals of the organization are clearly defined. improving organizational performance in order to achieve key objectives parmenter (2010) organizational performance is marked and classified as key result indicators of success through success indicators, performance indicators or key performance indicators kpi. the main success factors are lists of problems or aspects of organizational performance, which indicate the vitality of the organization, state of the organization and success of the organization. key indicators of organizational performance franceschini, galetto, & maisano (2002) measuring organizational performance is about the process of long-term and continuous monitoring and reporting on achievements, especially of the pre-defined objectives. measures of organizational performance can be related to the type and level of the process, direct outputs and the results of these outputs. observe all that measures of organizational performance can relate to buble (2005) according to buble, consideration of the effects of performance represents the beginning of the transformation of business processes. one of the goals of improving business processes is to determine the economic sense that the changes will produce, but this is not possible without performance measurements. quantifying the economic sense of changes jeston & nelis (2008) if business performance is not measured, then you do not manage your business. to measure performance is to know and be able to make a decisions in certain circumstances. the importance of measuring performance in the context of making a good business decision davenport (2004) operations/actions are important, but they are not going to happen if all is not aimed at improving the process. many take this for granted and don´t care because they know that there are primitives who will with a snap of a whip respond to the performance problems. problematizes performance issues source: own study. in the operationalization of the first construct of the model, indicators are chosen that can be considered stable and unique in each business organization. the other construct of the proposed model represents the mediating variable that through internal and external measures describes the performance of business processes (baron & kenny, 1986, p. 1173-1186). 38 ivan peronja, ivana plazibat figure 1. theoretical model of the impact of business processes on organizational performance source: own study. mediation helps to find a response how the independent variable affects the dependent one, whereby there are two mechanisms of influence: direct path x-y (changes of business processes, operationalized through critical factors of bpm, in relation to the performance of the company) and indirect path x – mediating variable (process performance) – y. analysis of the path models implies a valuation method for the coefficients in the structural model, which was originally proposed by wright (mackinnon, 2008, p. 130). in the concerned theoretical model only one mediating variable will be used, which is why it is not necessary to use the method of structural modeling, but the estimate of coefficients can be done through simple assessment of partial effects, with the help of linear regression equations. the third construct describes the indicators of organizational performance representing the dependent variable of the proposed model. the third construct includes indicators for measuring customer satisfaction and financial performance, whereby these indicators are under indirect impact of indicators that describe the performance of business processes, and direct impact is reflected by indicators that have been selected as key indicators of success of a business organization. mediating variable of analyzed model represents a methodological innovation. in conclusion, the theoretical model of the impact of business processes on organizational performance consists of three constructs that are individually defined as dependent, independent and mediating variables, which are connected to two indirect connections and one direct connection. each construct is described and defined by means of selected indicators that are part of the empirical analysis statistically analyzed by individually and mutually different statistical methods. 6. operationalization of research variables the indicators for both variables are derived on the basis of theoretical considerations and offered models that are presented by (buble et al., 2010, p. 235). this paper sets the independent variable that is defined by indicators of change of business processes, correlation between changes of business processes and organizational… 39 which is operationalized on the basis of previously empirically verified critical success factors of business process changes, as defined by (jeston & nelis, 2006, p. 3438). the dependent variable is defined by indicators of organizational performance. third, the mediating variable consists of indicators that describe the performance of business processes by using internally and externally oriented indicators. csfi offered statement index 1 2 3 4 5 σ figure 2. shows the critical success factors that are stable and exist in every business organization. persistence of statements is measured at point likert scale from 1 to 5 source: own study. leadership may be regarded as an activity that is often not in line with the strategic guidelines of the ceo and where leaders tend to experiment with the importance of the process in the organization. leadership in this context means to have attention, support, funding and time of the leaders involved in the bpm project. of course, the representation of each of these will vary with regard to bpm maturity of the organization and leaders. business process manager is considered to be the leader of the team, employees, stakeholders and all activities. he must possess certain skills for human resources management and stakeholders, therefore must have a higher level of knowledge than its predecessors. connection with organizational strategy aims to add value to the implementation of organizational strategies and goals. if the project does not achieve the stated goal then it is meaningless unless it is tactically planned as a short-term solution, but such solutions can hide great dangers. the organizational strategy is a common work area where all present are focused on the same goals. to achieve long-term c ritical su ccess factors change management of business processes • leadership • business process manager • integration with the organizational strategy • process architecture • structural approach to the implementation of bpm • influence of the human factor in change management • people and empowerment • initiate and complete the project activities • sustainability of performance • realized value • level of development of information technologies 40 ivan peronja, ivana plazibat success bpm must be linked to organizational strategy, otherwise this can represent the main reason for the failure (trkman, 2010, p. 125-134). in terms of process architecture it discusses the importance of the adoption of the bpm concept and the existence within an organization in which the bpm can simultaneously work on multiple projects. then it considers the existence or nonexistence and intensity of synergistic approach to consistency within the organization to ensure the maximum benefit. within the organization there must be a set of agreed guidelines and instructions for processes, otherwise each part of the organization could act as an independent, which would lead to organizational inconsistency. process architecture is much more than a series of procedural guidelines, it describes the basic process principles within the organization and a reference to any changes in the organization that happen due to bpm. the structural approach to the implementation of business process management without an agreed structured and systematic approach to the implementation of bpm, which takes into account the organizational strategy and how to carry out the important aspects of behavior could jeopardize the project, increase the chaos and increase the probability of impacts of associated risks. often in practice we encounter a traditional execution of bpm projects arising from traditional management i.e. the logic of “common sense”. by the development and progress of the process, there is an increase in pressure whereat “logical” steps lose their systemic and structural approach which is needed at all stages of the process. the influence of the human factor in the management of change is characterized by people who execute / implement processes or implement technologies that are managed by people. people who are in the process concept should be viewed as owners or accomplices in the process activities and they are the ones who realize the implementation of bpm projects. considering the human resources management and people change management, the question is whether employees will be specialized in one thing or generally informed about all activities. the first ones quickly react in a particular field of their specialization, while the second ones provide greater flexibility to the organization as one of the main objectives of process-oriented organization. current studies have shown that it is best to have optimized relationship between these two components. human resources management in the process concept of organization takes 25 to 30% of project time, but in reality, in practice, real time invested into managing human resources is only 1% despite the fact that it is often said that people are the greatest asset of the organization. people and the organizational empowerment determines process activities that significantly affect employees. their roles can vary significantly with changes of tasks and activities. looking at this dimension of csf it is possible to assign roles to the part of the available human resources in order for the first time to be truly able to manage processes entrusted to them. to make managing the entrusted processes effective, this personnel should receive support through traditional training, but also directed and thought one on one. people are truly the greatest treasure of the organization and implementation of their activities should not be assessed until the system correlation between changes of business processes and organizational… 41 and file structure are not adapted in such a way to support the bpm projects. only then can we perform a quality assessment of employees. once the processes, roles of employees, structure and performance measures reshape, employees can be trusted to do their creative work. initiation and completion of project activities – all bpm initiatives within an organization must be linked to each other and once the process activity comes to an end it is necessary to make a review to ensure that the newly gained knowledge and experience from one project can be transferred to another project. we can learn a lot about the lifespan of a project, especially where and how to start, how to justify a particular business situation and to engage stakeholders. business situation should not be regarded as a cover for getting finance, but the main guideline for the implementation of all the inputs in the project. it is necessary to ensure such business climate and the sequence of activities to ensure that the knowledge and experience is not “lost” within the organization. sustainability of performance is determined by the project, which has a certain life span, while the processes, if they are appropriately managed, will continue to exist within the business environment even after the termination of process activities. the task of the project is to “deliver” and ”forward” the processes of the business environment in a way that is understandable and easy to treat. the organization should establish a process structure that will with its internal capacity support the productivity of the process. earned value is described by processes that are established in order to create value that contributes to organizational strategy. the project is completed only when the targeted value is achieved, and when the value is forwarded to the business environment so that business can support business results. the task of a project manager and project sponsor is reflected in ensuring the existence of management structures for monitoring the value arising from the project. also, it is important to provide as many of the so-called “quick wins” in the process as possible. they should be rational and sensitive, and should be evaluated and implemented, and all stakeholders need to be familiar with the benefits obtained from the “short-lived victory.” the degree of development of information technologies describes the degree of development of information technologies that affect the capacity of the process and determine the level of development and maturity of the very process of the organization. it can have positive and negative effects on the processes and process organization. it is considered an essential factor in the process of streamlining management costs, including time, especially in changing times. figure 3. shows the mediating variable that helps determine the existence of indirect links between the structural elements of the theoretical model. the construct contains particles which measures the performance of business processes by using internal and external benchmarks. persistence of statements is measured at point likert scale from 1 to 5. by analyzing the performance indicators of business processes and grouping them into two groups, internal standards and external standards, we can learn about the entity's ability and the ability of management. construct performance of business processes represent the mediating variables of the proposed model. 42 ivan peronja, ivana plazibat pppi offered statement index 1 2 3 4 5 σ figure 3. mediating variable construct source: own study. when considering indicators of the dependent variable, we focused on measuring customer satisfaction using the model mentioned by (szwarc, 2005, p. 28) and it is based on three key elements taking into account the perception of product quality, service, the way of managing customer complaints and customer satisfaction in recent points of contact with the company. figure 4 shows the model construct containing particles organizational performance. the construct contains particles that measure organizational performance of customer satisfaction and financial performance. persistence of statements is measured at point likert scale from 1 to 5. although commonly used are instruments by servqual from 22 standardized points to measure user satisfaction, service quality and loyalty indicators in this construct the emphasis is on managerial perception that will get answers to the perception of product quality, service, way of managing customer complaints and customer satisfaction in recent points of contact with the company. indicators of financial performance will include the results of the overall operations of the organization, which are available from publicly available data on the operations of large enterprises. financial performance of the organization will be analyzed using standardized indicators in the financial statements, such as liquidity ratios, rates of return, asset management indicators, indicators of debt management, profitability and market indicators. in tern al an d extern al b en chm ark s o f bu sin ess p ro cesses performance of business processes • costs of processes • process revenue (oriented towards the market) • time flow • flow rate • inventories correlation between changes of business processes and organizational… 43 performancej offered statement index 1 2 3 4 5 σ figure 4. dependent variable construct source: own study. 7. conclusions during the effective bpm, the performance indicators which are consistent with the process goals are selected so that business processes help in thinking how to articulate in a simple way by using measurable results the strategic goals that organization should achieve. the key to improving organizational performances lies in the selection of financial and non-financial measures that should be treated as mutually complementary values. instead of choosing only one type of measures (kihn, 2010, p. 92-468), considers that financial and non-financial measures should be observed as complementary values. although some authors (amaratunga et al., 2001; škrinjar et al., 2007; 2008; kumar et al., 2008) proved positive relationship between process orientation and non-financial performances, different levels and models of bpm show that process measures and models of bpm have greater impact on higher levels of process maturity. so far, nearly all empirical studies prove the thesis that process-oriented organizations achieve better non-financial performances, and then indirectly, better financial performances too. the practical implications of previous research generally confirm that the process-oriented organization achieves an advantage over the competitive organizations, which confirms better organizational performances. c u sto m er satisfactio n and fin an cial perfo rm an ce organizational performance • customer satisfaction • financial performance 44 ivan peronja, ivana plazibat references baron, r.m., & kenny, d.a. (1986). the moderator-mediator variable distinction in social psychological research: conceptual, strategic and statistical considerations. journal of personality and social psychology. 51(6), 1173-1182. beer, m., nohria, n. (2000). breaking the code of change. boston: harvard business school press. brocke, j.v., & rosemann, m. (2010). handbook on business process management 2: strategic alignment, governance, people and culture. berlin: springer. buble, m., et al. (2010). impact of organizational variables on the success of the program of improving business processes. split: faculty of economics split. buble, m. (2006). management. split: faculty of economics split. buble, m., et al. (2005). strategic management. zagreb: sinergija. burne, b.(2009). managing change a strategic approach, 5th ed. london: prentice hall ft. carnall, c. (2007). managing change in organizations, fifth edition. london: prentice hall ft. chaffey, d., & wood, s. (2005). business information management: improving performance using information systems. upper saddle river, nj: prentice-hall. drucker, p. (1997). people and performance: the best of peter drucker on management. london and newyork: routledge. enos, d.d. (2007). performance improvement-second edition, auerbach publications. new york: taylor & francis group. hernaus, t., pejić bach, m., & bosilj vukšić, v. (2012). influence of strategic approach to bpm on financial and non-financial performance. baltic journal of manage-ment. 7(4), 376-398. jeston, j., & nelis, j. (2006). business process management. great britain: elsevier ltd. kihn, l.a. (2010). performance outcomes in empirical management accounting research: recent developments and implications for future research. international journal of productivity and performance management. 59(5), 468-492 kohlbacher, m., & gruenwald, s. (2011). process orientation: conceptualization and measurement. business process management journal. 17(2), 267-283. luecke, r. (2003). managing change in transition. boston: harvard business school publishing. mccormack, k.p., & johnson, w.c. (2001). business process orientation-gaining the e-business competitive advantage. florida: st. lucie press. mackinnon, d.p. (2008). introduction to statistical mediation analysis. lawrence erlbaum associates, new york: taylor&francis group. melao, n., pidd, m. (2008). business processes: four perspectives. in: v. grover, m.l. markus (eds.), business process transformation, advances in management information systems (pp. 41-67). new york: m.e. sharpe. ndede-amadi, a.a. (2004). what strategic alignment, process redesign, enterprise resource planning, and e-commerce have in common: enterprise-wide computing. business process management journal. 10(2), pp.184-199. correlation between changes of business processes and organizational… 45 parmenter, d. (2010). performance indicators-developing, implementing and using. new jersey: john wiley & sons inc. silverman, l. (2000). using real time strategic change for strategy implementation. the quality management forum. 26(4), 123-140. sisek, b., & režek, m., (2007). attitudes of croatian managers on the impact of the stakeholder approach to business results. business excellence. 1(1), 69-81. spanyi, a., (2005). strategy and bpm. in: s. towers, m. mcgregor (eds.), in search of bpm excellence (pp. 41-51). tampa: meghan-kiffer press. szwarc, p. (2005). researching customer satisfaction & loyality. london:.mrs. škrinjar, r., bosilj vukšić,v., & indihar štemberger, m. (2008). the impact of business process orientation on financial and non-financial performance. business process management journal. 14(5), 738-754. škrinjar, r., & trkman, p. (2013). increasing process orientation with business process management: critical practices. international journal of information management. 33(1), 48-60. trkman, p. (2010). the critical success factors of business process management. international journal of information management. 30(2), 125-134. #ier-06-02-04-pp055--1986-mroczek-dabrowska,gawel 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.04 determinants of female entrepreneurship in maleand female-dominated sectors in selected european countries katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł a b s t r a c t objective: female entrepreneurship rates vary strongly across countries and industries. the aim of this paper is to verify what determines female entrepreneurship in male-dominated industries and female-dominated industries and whether the differences between those types of sectors are significant. research design & methods: we use panel data across 7 european countries in the timespan of 2009-2018 to verify our assumptions. we study the construction (nace f) and human health and social work activities (nace q) industries. findings: the research shows significant differences amongst the determinants of female entrepreneurship in male-dominated and female-dominated industries. industryspecific determinants play an important role in male-dominated industries and a much lesser role in female-dominated ones. contribution & value added: the conducted research indicates the necessity of including the industry-perspective in studies on female entrepreneurship. previous studies have frequently neglected this aspect, paying more attention to country-specific determinants. article type: research paper keywords: female entrepreneurship; gender gap; male-dominant industries; female-dominant industries; labour market segmentation jel codes: l26, j16 article received: 22 may 2020 article accepted: 30 june 2020 suggested citation: mroczek-dąbrowska, k., & gaweł, a. (2020). determinants of female entrepreneurship in maleand female-dominated sectors in selected european countries. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 55-68. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.04 international entrepreneurship review ri e 56 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł introduction men are twice as likely to enter into entrepreneurship as women, which creates and sustains a gender gap in entrepreneurship. there are multiplied factors of diverse nature and several theories which give the explanation of this gap (pérez-pérez & avilés-hernández, 2016) of both natures: similar for women and men and gender-specific (kobeissi, 2010). on the other hand, women are not equally present in all industries; there are some industries with female overor underrepresentation. it is explained by labour market segmentation theory, which divides the labour market into primary and secondary markets, with women pushed to enter the secondary ones with lower productivity and wages (bauder, 2001; daw & hardie, 2012; munir sidani, 2013). the main aim of the paper is to understand the gender gap in entrepreneurship by comparing the determinants of female entry to entrepreneurial activities in maleand female-dominated industries. thank to this, we implement the point of view of labour market segmentation theory into research on entrepreneurship. we understand entrepreneurship as one of two forms of an individual’s occupational choice as to who can enter into paid employment or entrepreneurial activities. this choice is made based on the perceived costs and benefits of these two forms of professional activity, which is explained by occupational choice theory (i.e. inci, 2013; salas-fumás, et al., 2014). we conducted the research in european countries, based on yearly panel data for the time span of 2009-2018. among the initial dataset of 12 chosen industries based on nace rev.2 and 22 countries, we calculated female participation rates and selected two industries, one male-dominated and one female-dominated. construction (nace f) was classified as a male-dominated industry with a female participation rate around 9,5%, and human health and social work activities (nace q) was accepted as female-dominated, with the female participation rate around 80%. because of data availability, we extracted from the research countries with missing data. finally, we included 7 economies, i.e. czechia, germany, netherlands, poland, spain, switzerland, and united kingdom. using the panel regression method, we estimated models which explain female entrepreneurship by industry-specific and country-specific factors. determinants are related to segmentation theory (female participation rate) or occupational choice theory as pushing (unemployment, gender pay gap) or pulling factors (education level; working time). the control variable is the industry added value, which indicates the importance of a given industry in added value creation of the economy. our results show that the impact of female entrepreneurship is determined by the characteristics of the industry. both industry-specific determinants and labour market determinants influence female entrepreneurship; however, in a female-dominated industry, female entrepreneurship is shaped by labour market determinants, while a male-dominated one is shaped by industry-specific determinants. our paper is structured as follows: the literature review discusses the gender gap in entrepreneurship, labour market segmentation leading to maleand female-dominated industries and hypotheses development. in the next section of the paper, we present our research method and results to come to a conclusion in the last part of the paper. determinants of female entrepreneurship… | 57 literature review and theory development gender gap in entrepreneurship female entrepreneurship has gained an increasing research interest recently (khyareh, 2018). the fact is that men are twice as likely to enter into entrepreneurship as women (carter et al., 2015; ester & román, 2017). the gender gap is connected not only with lower rates of female than male entrepreneurship (anambane & adom, 2018), but also with women’s sectoral segregation, and their poorer performance with fewer financial resources, smaller companies and fewer employees (pisani, 2018). research results show that there are multiplied factors of diverse natures (pérez-pérez & avilés-hernández, 2016), and in consequence, several theories give an explanation of gender gap in entrepreneurship. the neo-classical approach as reflected in occupational choice theory treats entrepreneurship as an individual choice between a wage worker with a riskfree salary and an entrepreneur with uncertain entrepreneurial profit (i.e. inci, 2013; salasfumás et al., 2014). comparing costs and benefits from these two forms of occupation, the decision to enter into entrepreneurship is made when the net entrepreneurial benefits exceed the net employment benefits. the occupational choice can be driven by positive factors, known as entrepreneurial pull or opportunity-driven theory; or by negative factors, known as recessional push or necessity-driven theory (moulton & scott, 2016; terjesen & amoro, 2010;). with pull factors (cantú cavada et al., 2017; ng & fu, 2018), women enter into entrepreneurship because of such psychological and social benefits as independence, flexibility, and sjob satisfaction (holmen et al., 2011; lawter et al., 2016), and better worklife balance (mcgowan et al., 2012). for push factors (cantú cavadaet al. 2017; ng & fu, 2018), women are motivated towards entrepreneurship by an unfavourable situation in the labour market, connected with frustrations and a lack of professional development, or by the predominance of male networks (mcgowan et al., 2012) and by gender stereotypes (adom & anambane, 2020). regardless of gender, some of these factors are similar for both women and men, while some are gender-specific (kobeissi, 2010). the next explanation comes from institutional theory, within which formal and informal institutional factors, or regulative, normative and cultural-cognitive pillars influences are used to explain female entrepreneurship (estrin & mickiewicz, 2011). informal factors, such as female networks (khyareh, 2018) or stereotypes (van ewijk & belghiti-mahut, 2019), or cultural dimensions such as masculinity, individualism, and indulgence (anambane & adom, 2018; gimenez-jimenez et al., 2020) are more significant in explaining female entrepreneurship than the formal factors (khyareh, 2018). the prototypical entrepreneur is perceived as masculine, while females are archetyped as caring and nurturing (orser et al., 2011). female domestic responsibilities are also often discussed as the determinant of the gender gap in entrepreneurship (pérez-pérez & avilés-hernández, 2016). the gender gap in entrepreneurship should be also seen in the wider socio-economic context (bourne, 2010) as the result of gender equality (berger & kuckertz, 2016) in the context of gender wage gaps, gender labour-force gap, the presence of women in positions of power (ribes-giner et al., 2018) or human development (maniyalath & narendran, 2016). discrimination against women reduces their entry into entrepreneurship (estrin & mickiewicz, 2011), while interand intergenerational factors are expected to bridge the gender gap (ester & román, 2017). 58 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł regarding personal factors, the impact on female entrepreneurship of the following ones are analysed: fear of failure, self-efficacy (noguera et al., 2013; pathak et al., 2018), female identity as participative, action-oriented, creativity and problem-solving leaders (orser et al.,2011). the general line in the previously summarised research on the gender gap in entrepreneurship is that the lower female entrepreneurship rate is the result of some unfavourable aspects of women’s situations. although the capitalist system is accused of inducing inequality (ragoubi & el harbi, 2018), from a historical perspective, social inequalities, including gender inequalities, are noted in every civilization and inequality held the key position in philosophical debate (sunajko, 2016). as the level of gender inequality in modern societies is reduced, thanks to the raising female participation rate in the workforce and the rise in men’s contributions to domestic work (alsos et al., 2016), the gender gap in entrepreneurship might be regarded as a failure in increasing gender equality. however, research results also show that the gender pay gap from entrepreneurial earnings is even higher than the wage gap, making female entrepreneurship a glass cage of economic inequality (lawter et al., 2016). moreover, from a cultural point of view, entrepreneurship is perceived to be appropriate for uneducated women, while highly-educated women are pushed more towards formal employment (anambane & adom, 2018). from that perspective, the gender gap in entrepreneurship might result from income and cultural inequality among women. maleand female-dominated sectors as the consequence of labour market segmentation one of the problems for professional women, no matter whether their occupation involves employment or entrepreneurship, is their underor overrepresentation in some sectors or industries. occupational gender segregation is a worldwide characteristic of problematic labour markets in regards to gender inequality, as typical female jobs are lower paid and give fewer career opportunities (damelang & ebensperger, 2020). such a situation is explained by labour market segmentation theory, which divides the labour market into two parts – the primary and secondary labour markets – because of gender, formal education, geographic regions, and race with limited mobility between segments (mora & muro, 2015). segments are different in regards to such job characteristics as earning level, sector or industry, working conditions, carry benefits, and advancement opportunities (daw & hardie, 2012). critics of segmentation theory indicate that dualism in the labour market is related to dualism in the economy, which consists of core and periphery industries (hudson, 2007). the research results show both horizontal and vertical gender segregation in occupational choices (symeonaki & filopoulou, 2017). men tend to concentrate in primary sectors or segments with higher productivity and higher wages, while women concentrate in secondary ones, in low-productivity sectors or less profitable businesses with lower wages (aidis & weeks 2016; campos et al., 2017; jamali et al. 2008; karamessini & ioakimoglou 2007). female-typed occupations are most often paid a lower wage than male-dominated ones (munir sidani, 2013). segmentation theory indicates that barriers between labour segments are rigid; individuals cannot freely move between them (bauder 2001) and worse wages cluster with poor working conditions (daw & hardie, 2012). the deindustrialization and nonstandard work agreement also allows the identification of the intermediary segment of the labour market with part-time jobs and no health determinants of female entrepreneurship… | 59 insurance or benefits (hudson, 2007). there are also labour market segmentation models which assume tripartite, quadruple and hierarchical segmentation (bauder, 2001). there are several explanations of female occupational choices, among them limited female possibilities, domestic responsibilities, the higher importance of job security and employment benefits rather than higher remuneration (cutillo & centra, 2017). female representation in some occupations is also explained by a self-enforcing cycle as an effect of past representation (damelang & ebensperger, 2020). feminist theory indicates that occupational segregation is an outcome of the gendered socialization processes resulting from female human capital investment (karamessini & ioakimoglou, 2007). regarding female entrepreneurship, it is observed that a higher rate of women’s economic participation encourages them to enter into entrepreneurial activity (pathak et al., 2013). research results show as well that when female entrepreneurs enter into male-dominated sectors, they are as profitable as male entrepreneurs and three times more profitable than women who stay in female-dominated sectors. factors pushing women to male-dominated sectors are not related to their skill, abilities or access to financial resources, but women are influenced by information about profitability, male role models or family and friends experience in those sectors (campos et al., 2017). this supports the observation that male-dominated women must adopt accommodation strategies to survive in their workplace (ouedraogo, 2018) to overcome norms connected with occupational segregation. hypotheses development on the one hand, as gender segregation explained by labour market segregation theory is one of the most important factors of the gender pay gap (karamessini & ioakimoglou, 2007), it raises the question of whether female entrepreneurship can also be explained by industry segregation. on the other hand, as fitz-koch et al. (2018) point out, the sector, or the industry perspective, is rarely incorporated in entrepreneurship research; frequently, the sector or industry is treated only as a control variable, if at all. to fill this gap, the determinants of female entrepreneurship are analysed by comparing maleand female-dominated industries. there are some example of research on female entrepreneurship from the industry perspective, but they are rare. for example, research on women’s entrepreneurship in femaledominated welfare industries in sweden was conducted by sköld and tillmar (2015). as socio-economic and cultural contexts develop and sustain industries with unequal participation from women and men, a different set of determinants is expected to shape female entrepreneurship in male-dominated and female-dominated industries. this assumption is reflected in proposition 1. proposition 1: the determinants of female entrepreneurship in male-dominated industries are significantly different than the determinants in female-dominated industries. accepting arguments of segregation theory and occupational choice theory, it might be assumed that both industry-specific determinants and labour market determinants influence female entrepreneurship; however, in female-dominated industries, female entrepreneurship is shaped by labour market determinants, while male-dominated industries are shaped by industry-specific determinants. these assumptions are presented in proposition 2 and proposition 3. 60 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł proposition 2: the impact of country labour market determinants on female entrepreneurship is higher in female-dominated industries than in male-dominated industries. proposition 3: the impact of industry-specific determinants on female entrepreneurship is higher in male-dominated industries than in female-dominated industries. material and methods to verify the assumed propositions, empirical research was conducted to estimate econometric models of female entrepreneurship determinants in female-dominated and maledominated industries. the first step was to choose the industries which represent male and female domination in participation rates. based on annual data from eurostat databases for the years 2009-2018, we initially analysed female participation rates in 22 european countries in the chosen industries, based on nace rev.2, the statistical classification of economic activities in european community. the initial set consisted of 12 industries and compared female participation rates, showing the share of women in total employment by economic activity by industry. at this point in the research, we used all the available data; however, female participation rates were not available in all industries and all countries. then, all industries were classified based on female participation rates in male-dominated industries, with over 70% of men in total employment; mixed industries; and female-dominated industries, with over 60% of women in total employment (karamessini, 2012; sköld & tillmar, 2015). details are presented in table 1. table 1. classification of industries based on average female participation rates in selected in european countries industry average female participation rate (%) male-dominated industries manufacturing (nace c) 29.37 construction (nace f) 9.59 information and communication (nace j) 29.19 mixed industries wholesale and retail trade, repair of motor vehicles and motorcycles (nace g) 50.95 accommodation and food service activities (nace i) 56.53 financial and insurance activities (nace k) 53.21 professional, scientific and technical activities (nace m) 49.52 administrative and support service activities (nace n) 47.33 arts, entertainment and recreation (nace r) 50.42 female-dominated industries education (nace p) 71.99 human health and social work activities (nace q) 80.22* other service activities (nace s) 66.78 note: * the rate in table 3 (79.27%) indicates the value for the final 7 countries included for the study sample whilst here, we indicate value for all countries the data was available for. source: own calculations based on eurostat data. determinants of female entrepreneurship… | 61 among the 12 analysed industries, we classified 3 industries as male-dominated, 3 industries as female-dominated and 6 as mixed. eventually, in further analysis, we included only two industries that represent maleand female-dominated sectors, i.e. construction (nace f) and human health and social work activities (nace q; in short: health). we have chosen these particular industries, since the distance between these industries, measured by the difference between their average female participation rates, is the highest. in construction (nace f), women represent 9.6% of the entire labour force, while in health (nace q), they represent over 80%. next, we focused on distinguishing both country-specific and industry-specific determinants of female entrepreneurship in europe (table 2). although we are aware of wide discussion of the term’s definition, by female entrepreneurship we understand the share of self-employed women in the overall number of self-employed persons. we distinguish four industry-specific variables, which reflects the situation in the industry, namely: gender pay gap, demand for time, female participation rate and industry added value. by gender pay gap, it is understood how much less (or more) women earn in a particular industry compared to men. the demand for time represents how many hours – on average – per week women devote to running their own business in certain industries. the female participation rate refers to the percentage of women employed in an industry and the gross value added – as the name suggests – per industry. as far as the country-specific variables are concerned, we named female unemployment rate as the measure of the degree of women’s involvement in professional life and the education level, which refers to the share of women with higher education in the overall number of self-employed women in a particular country. the chosen variables are related to segmentation theory (female participation rate), or they can be interpreted as pushing (unemployment, gender pay gap) or pulling factors (education level; working time) according to the theory of occupational choice. industry added value is implemented as the control variable, which shows how a given industry is important for the economy in added value creation. table 2. variable operationalization variable abb. operationalization level female entrepreneurship fe-i share of self-employed women (%) in total self-employment by industries industryspecific gender pay gap gpg-i gender pay gap (%) in unadjusted form (structure of earnings survey methodology of eurostat) by industries industryspecific female unemployment fu-c share of female (15-74) unemployment in the country countryspecific demand for time dt-i average number of actual weekly hours of work per selfemployed women by industries industryspecific higher education rate ed-c share of women (15-64) with higher education in the total number of self-employed women in the country countryspecific female participation rate fp-i share of women in total employment by economic activity by industries industryspecific industry value added va-i share of gross value added by the industry in total gross value added to the economy industryspecific source: own study. 62 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł the sample consisted of country-annual observations that referred to the years 20092018. in the case of construction industries (nace f), we have identified valid data for 7 economies, i.e. czechia, germany, netherlands, poland, spain, switzerland, and the united kingdom. in the case of health industries (nace q), we have gathered data from 11 more countries. however, to ensure comparability of the results, we have restricted the sample to the above-mentioned countries for both sectors. table 3. descriptive statistics for the variables nace statistics fe-i gpg-i fu-c dt-i ed-c fp-i va-i health (nace q) mean 66.44 22.65 8.35 33.58 39.20 79.27 6.67 std. dev 4.90 4.31 5.95 4.70 8.81 2.33 1.64 construction (nace f) mean 4.96 7.85 8.35 32.43 39.20 9.59 5.87 std. dev 3.00 9.45 5.95 7.99 8.81 2.25 1.32 source: own study. table 3 presents the descriptive statistics for both industries. as can easily be noted, the industries vary significantly in terms of industry-specific characteristics. the level of female entrepreneurship is significantly higher in the case of health activities in comparison to construction industry (66.44% vs 4.96%). at the same time, women are paid more equally with men in construction (7.85% vs 22.65%), which may not have been an obvious conclusion to start with. that may, however, stem from the fact that the construction industry poses pre-entry barriers that might demotivate women from entering the sector. the female participation rate in construction amounts to less than 10%, whilst in health it reaches almost 80%. the only variable that shows relative similarity is the value added, which in the case of construction amounts to a little less than 6%, and in the case of health, it slightly exceeds 6%. for each industry, we have estimated regression models. we followed the commonly accepted rule that one explanatory variable requires at least 10 observations; therefore, we have been able to include the 6 variables specified in table 2 (and a constant). in order to avoid autocorrelation and heteroscedasticity problems, we have used the pcse (panel corrected standard errors). we carried out the breusch-pagan test to determine the appropriate regression methods and – if need be – the hausman test to choose between random and fixed effect models. in the case of the construction industry (nace f), the breusch-pagan test pointed to the classical least squares method (0.20), whilst in the case of the health industry (nace q), it pointed to a model with fixed effects (value <0.05 in case of breusch-pagan and hausman tests). table 4 presents the results of the variance inflation factor (vif) and squared semi-partial correlation coefficient, which additionally enabled us to determine potential collinearity problems. the analysis reported vif of variables below 10, which indicates that we do not fear collinearity. however, it needs to be noted that the value-added variable was close to the threshold value (9.01). the results of the empirical analysis, conducted for the construction (nace f) and health (nace q) industries, are presented in table 5. the model was specified as follows: fe-iit=β0 + β1gpgit-i + β2fu-cit + β3dt-iit + β4ed-cit + β5fp-iit + β6va-iit + αi + uit. the results enabled us to verify the propositions regarding the differences in determinants of female entrepreneurship in femaleand male-dominated industries. determinants of female entrepreneurship… | 63 table 4. vif and semi r2 estimations variable gpg-i fu-c dt-i ed-c fp-i va-i construction (nace f) vif 2.41 1.41 1.54 2.69 2.57 2.01 semi r2 0.58 0.29 0.35 0.63 0.61 0.50 health (nace q) vif 1.34 1.19 7.02 4.54 1.46 9.01 semi r2 0.25 0.16 0.86 0.78 0.32 0.89 source: own study. table 5. parameters of regression function estimations variable construction (nace f) health (nace q) const 2.05*** (2.05) -71.65** (25.73) gpg-i -0.2*** (0.02) 0.51*** (0.08) fu-c 0.04* (0.02) -0.09 (0.10) dt-i -0.22*** (0.03) -0.10 (0.27) ed-c -0.08** (0.03) 0.23** (0.08) fp-i 0.87*** (0.10) 1.48** (0.35) va-i -0.34** (0.15) -0.47 (0.77) r2 adj. r2= 0.64 lsdv r2 = 0.83 note: standard errors in parentheses. *** p< 0.01; ** p< 0.05, *p<0.1 source: own study. in line with our proposition 1, we assumed that the determinants of female entrepreneurship in male-dominated industries would be significantly different than the determinants in female-dominated industries. this assumption proved true, since all the analysed determinants were significant (however, with a different p-level) in a male-dominated industry, exemplified here by construction activities. on the other hand, in the health industry, the female unemployment rate, demand for working time and industry value added did not report significant values. additionally, the results displayed reverse relations. in male-dominated industries, the gender pay gap had a negative relation, i.e. the gender pay gap negatively impacted the level of female entrepreneurship. in female-dominated industries, however, the relation was positive; i.e. the gender pay gap boosted the level of female entrepreneurship. the relationships were also reversed in the case of education, which in male-dominated industries negatively impacted the female entrepreneurship rate, whilst in femaledominated industries, it pushed women towards self-employment. according to our proposition 2, we assumed that the impact of the country’s labour market determinants on female entrepreneurship would be higher in female-dominated industries than in male-dominated industries. by labour market determinants, we understand the 64 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł female unemployment rate and female education level. here, the results are mixed, indicating that these factors play a more important role in male-dominated industries than in female-dominated ones. the female unemployment rate is statistically important only for construction, whilst female education level reported significant for both activities. however, again, the direction of the dependence is reversed, i.e. the unemployment rate amongst women negatively impacted female entrepreneurship in female-dominated industries and positively in male-dominated ones; education level negatively impacted female entrepreneurship in male-dominated industries and positively in female-dominated ones. regarding our proposition 3, where we assume that the impact of industry-specific determinants on female entrepreneurship would be higher in male-dominated industries than in female-dominated industries, the results were supportive. in the construction industry, all of the factors determined the female entrepreneurship ratio at the significance level of at least 0.05. in the case of the health industry, two of industry-specific determinants were statistically insignificant (demand for time and industry value added). maledominated industries, like construction activities, pose a challenge for women, as they create pre-entry barriers that impede women from entering these sectors. therefore, once they enter the industry, women’s decisions to create their own businesses are subject to high sensitivity to industry-related factors. in the case of most of these factors, it is the so-called push-motivation, which means that women are more forced to undertake self-employment rather than encouraged to do so by positive industry conditions. this can be seen in the case of pay gap, demand for time or value added. conclusions although women slightly dominate in the population of the european countries, they are very underrepresented amongst entrepreneurs, as they constitute only ca. 30% of the selfemployed. this phenomenon has been widely studied, invoking different theories (the human capital concept, the theory of occupational choice, etc.). however, many scholars highlight the need to implement the industry-specific perspective into the analysis, since empirical studies mostly lack such attempts. therefore, the aim of this study was to verify whether determinants of female entrepreneurship varied in male-dominated and femaledominated industries. the results clearly indicate that there are significant differences between these types of activities. male-dominated industries are highly impacted by industry-specific determinants, whilst such dependencies are less observable amongst femaledominated ones. therefore, we see an increasing need to conduct analyses as industryled studies, since industries cannot be treated as homogenous. the conducted study, however, has some limitations. firstly, we restrict the analysis to only two industries, which exemplified the adopted perspective of maleand femaledominated industries. however, there is a pressing need to conduct similar studies on a wider sample of industries. secondly, the studied sample was relatively homogenous in terms of country-specificity, i.e. the countries included in the study are either members of the european union or are closely associated with it. therefore, they follow similar institutional regimes. potential developments on the topic might include the influence of institutional distance in the creation of (un)favourable conditions for female entrepreneurship. with the development of today’s business reality, there is a pressing need to focus on the determinants of female entrepreneurship… | 65 issue of entrepreneurship and especially on the female entrepreneurship. we fear, however, that the previous insistence on treating entrepreneurs as one homogenous sample lacks justification. therefore, we should analyse it in a context-based perspective, which will allow for more accurate and to-the-point observations. references adom, k., & anambane, g. (2020). understanding the role of culture and gender stereotypes in women entrepreneurship through the lens of the stereotype threat theory. journal of entrepreneurship in emerging economies, 12(1), 100-124. https://doi.org/10.1108/jeee-07-2018-0070 aidis, r., & weeks, j. (2016). mapping the gendered ecosystem. the evolution of measurement tools for comparative high-impact female entrepreneur development. international journal of gender and entrepreneurship, 8(4), 330-352. https://doi.org/10.1108/ijge-12-2015-0044 alsos g. a., ljunggren, e., carter, s., & jørstad, m. o. (2016). women, family and entrepreneurship: strategies for managing work-life balance challenges, academy of management annual meeting proceedings. https://doi.org/10.5465/ambpp.2016.16079abstract anambane, g., & adom, k. (2018). assessing the role of culture in female entrepreneurship in contemporary sub-saharan society: insights from the nabadam district of ghana. journal of developmental entrepreneurship, 23(3). http://dx.doi.org/10.1142/s1084946718500176 bauder, h. (2001). culture in the labor market: segmentation theory and perspectives of place. progress in human geography, 25(1), 37-52 benhabib, a., merabet, a., benachenhou, m., grari, y., boudia, f., & merabet, h. (2014). environmental and individual determinants of female entrepreneurship in algeria: applying the structural equation modeling. entrepreneurial business and economics review, 2(1), 65-80. https://doi.org/10.15678/eber.2014.020106 berger, e.s.c., & kuckertz, a. (2016). female entrepreneurship in startup ecosystems worldwide. journal of business research, 69, 5163-5168. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2016.04.098 bourne, k.a. (2010). the paradox of gender equality: an entrepreneurial case study from sweden. international journal of gender and entrepreneurship, 2(1), 10-26. https://doi.org/10.1108/17566261011026529 campos, f., markus goldstein, m., mcgorman, l., munoz boudet, a.m., & pimhidzai, o. (2017). breaking the metal ceiling. female entrepreneurs who succeed in male-dominated sectors. wider working paper 2017/166. https://doi.org/10.35188/unu-wider/2017/392-9 cantú cavada, m., bobek, v., & maček, a. (2017). motivation factors for female entrepreneurship in mexico. entrepreneurial business and economics review, 5(3), 133-148. http://doi.org/10.15678/eber.2017.050307 carter, s., mwaura, s., ram, m., trehan, k., & jones, t. (2015). barriers to ethnic minority and women’s enterprise: existing evidence, policy tensions and unsettled questions. international small business journal, 33(1), 49-69. http://dx.doi.org/ 10.1177/0266242614556823 cutillo, a., & centra, m. (2017). gender-based occupational choices and family responsibilities: the gender wage gap in italy. feminist economics, 23(4), 1-31. https://doi.org/10.1080/13545701.2017.1285041 damelang a., & ebensperger, s. (2020). gender composition of occupations and occupational characteristics: explaining their true relationship by using longitudinal data. social science research, 86, 102394. https://doi.org/10.1016/j.ssresearch.2019.102394 66 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł daw, j., & hardie, j.h. (2012). compensating differentials, labor market segmentation, and wage inequality. social science research, 41, 1179-1197. h http://dx.doi.org/10.1016/j.ssresearch.2012.05.009 ester, p. & román, a. (2017). a generational approach to female entrepreneurship in europe. journal of women’s entrepreneurship and education, 3-4, 1-27. estrin, s., & mickiewicz, t. (2011). institutions and female entrepreneurship. small business econonomics, 37, 397-415. https://doi.org/10.1007/s11187-011-9373-0. ewijk van, a.r., & belghiti-mahut, s. (2019). context, gender and entrepreneurial intentions. how entrepreneurship education changes the equation. international journal of gender and entrepreneurship, 11(1), 75-98. https://doi.org/10.1108/ijge-05-2018-0054 fitz-koch s., nordqvist, m., carter, s., & hunter. e. (2018). entrepreneurship in the agricultural sector: a literature review and future research opportunities. entrepreneurship theory and practice, 42(1), 129-166. https://doi.org/10.1177/1042258717732958 gimenez-jimenez, d., calabrò, a., & urbano, d. (2020). the neglected role of formal and informal institutions in women’s entrepreneurship: a multi-level analysis. journal of international entrepreneurship. https://doi.org/10.1007/s10843-020-00270-8 holmen, m., min, t.t., & saarelainen e. (2011). female entrepreneurship in afghanistan. journal of developmental entrepreneurship, 16(3), 307-331. http://dx.doi.org/10.1142/s1084946711001860 hudson, k. (2007). the new labor market segmentation: labor market dualism in the new economy. social science research, 36, 286-312. https://doi.org/10.1016/j.ssresearch.2005.11.005 inci, e. (2013). occupational choice and the quality of entrepreneurs. journal of economic behavior & organization, 92, 1-21. http://dx.doi.org/10.1016/j.jebo.2013.04.015 jamali, d., sidani, y., & kobeissi, a. (2008). the gender pay gap revisited: insights from a developing country context. gender in management: an international journal, 23(4), 230-246. https://doi.org/10.1108/17542410810878059 karamessini, m. (2012). labour market impact of four recessions on women and men in greece: comparative analysis in a long term perspective. social cohesion and development, 7(2), 93-104. karamessini, m., & ioakimoglou, e. (2007). wage determination and the gender pay gap: a feminist political economy analysis and decomposition. feminist economics, 13(1), 3166.https://doi.org/10.1080/13545700601075088 khyareh, m.m. (2018). determinants of female entrepreneurship in iran: an institutional approach. economic annals, lxiii(216), 111-129. https://doi.org/10.2298/eka1816111k kobeissi, n. (2010). gender factors and female entrepreneurship: international evidence and policy implications. journal of international entrepreneurship, 8, 1-35. https://doi.org/10.1007/s10843-010-0045-y lawter, l., rua, t., & andreassi, j. (2016). the glass cage: the gender pay gap and self-employment in the united states. new england journal of entrepreneurship, 19(1), 23-38. maniyalath, n., & narendran, r. (2016). the human development index predicts female entrepreneurship rates. international journal of entrepreneurial behavior & research, 22(5), 745766. https://doi.org/10.1108/ijebr-11-2015-0258 mcgowan, p., lewis redeker, c., cooper, s.y., & greenan, k. (2012). female entrepreneurship and the management of business and domestic roles: motivations, expectations and realities. entrepreneurship & regional development, 24(1-2), 53-72, https://doi.org/10.1080/08985626.2012.637351 determinants of female entrepreneurship… | 67 mora, j.j., & muro, j. (2015) labor market segmentation in a developing country. the indian journal of labour economics, 58, 477-486. https://doi.org/10.1007/s41027-016-0024-5 moulton, j.g., & scott, j.c. (2016). opportunity or necessity? disaggregating self-employment and entry at older ages. social forces, 94(4), 1539-1566. https://doi.org/10.1093/sf/sow026. munir sidani, y. (2013). gaps in female labor participation and pay equity: the impact of cultural variables. gender in management: an international journal, 28(7), 424-440. https://doi.org/10.1108/gm-11-2012-0089 ng, k.s., & fu, p.p. (2018). factors driving foreign women entrepreneurship in china. entrepreneurial business and economics review, 6(4), 49-69. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060403 noguera, m., alvarez, c., & urbano, d. (2013). socio-cultural factors and female entrepreneurship. international entrepreneurship and management journal, 9, 183-197. https://doi.org/10.1007/s11365-013-0251-x orser, b. j., elliott, c., & leck, j. (2011). feminist attributes and entrepreneurial identity. gender in management: an international journal, 26(8), 561-589. https://doi.org/10.1108/17542411111183884 ouedraogo, a. (2018). determinants of under-representation of women on boards of directors: an exploratory study of african public and private firms. economics and business review, 18(2), 98113, https://doi.org/10.18559/ebr.2018.2.6 pathak, s., goltz, s., & buche, m.w. (2013). influences of gendered institutions on women’s entry into entrepreneurship. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 19(5), 478-502. https://doi.org/10.1108/ijebr-09-2011-0115 pérez-pérez, c. & avilés-hernández, m. (2016). explanatory factors of female entrepreneurship and limiting elements. suma de negocios, 7, 25-31. http://dx.doi.org/10.1016/j.sumneg.2015.12.004 pisani, m.j. (2018). contemporary female entrepreneurship in nicaragua. ad-minister, 33, 5-20. http://dx.doi.org/10.17230/ad-minister.33.1 ragoubi, h., & el harbi, s. (2018). entrepreneurship and income inequality: a spatial panel data analysis. international review of applied economics, 32(3), 374-422. https://doi.org/10.1080/02692171.2017.1342776 ribes-giner, g., moya-clemente, i., cervelló-royo, r., & perello-marin, m.r. (2018). domestic economic and social conditions empowering female entrepreneurship. journal of business research, 89, 182-189. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.12.005 salas-fumás, v., sanchez-asin, j.j., & storey, d. (2014). occupational choice, number of entrepreneurs and output: theory and empirical evidence with spanish data. series, 5, 1-24. https://doi.org/10.1007/s13209-013-0103-5 sköld, b., & tillmar, m. (2015). resilient gender order in entrepreneurship: the case of swedish welfare industries. international journal of gender and entrepreneurship, 7(1), 2-26. https://doi.org/10.1108/ijge-09-2013-0057 sunajko, g. (2016). rawls and piketty: the philosophical aspects of economic inequality. the journal of philosophical economics: reflections on economic and social issues, ix(2), 71-84. symeonaki, m., & filopoulou, c. (2017). quantifying gender distances in education, occupation and employment. equality, diversity and inclusion: an international journal, 36(4), 340-361. https://doi.org/10.1108/edi-11-2016-0106 terjesen, s., & amoro, j.e. (2010). female entrepreneurship in latin america and the caribbean: characteristics, drivers and relationship to economic development. european journal of development research, 22(3), 313-330. http://dx.doi.org/10.1057/ejdr.2010.13 68 | katarzyna mroczek-dąbrowska, aleksandra gaweł authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. katarzyna mroczek-dąbrowska associate professor of economics at the poznan university of economics and business. she is the author or co-author of over 60 publications, her research includes areas of international business, institutional economics, transaction costs and uncertainty. correspondence to: dr hab. katarzyna mroczek-dąbrowska, prof. uep, poznan university of economics and business, department of international competitiveness, al. niepodległości 10, 61875 poznan, poland, e-mail: katarzyna.mroczek-dabrowska@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9015-899x aleksandra gaweł professor of economics at the poznan university of economics and business. she is the author or co-author of over 120 publications, her research includes areas of entrepreneurship, entrepreneurial education, innovation, business cycle, labour market, and regional development. correspondence to: prof. dr hab. aleksandra gaweł, poznan university of economics and business, department of international competitiveness, al. niepodległości 10, 61-875 poznan, poland, e-mail: aleksandra.gawel@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7426-3474 acknowledgements and financial disclosure the preparation of the article was funded by poznan university of economics and business. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-01-04-pp063--1974-nacewska-twardowska 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.04 factories europe, asia, and north america as the main production centres in the 21st century aleksandra nacewska-twardowska a b s t r a c t objective: the paper aims to present how the relations between countries in global value chains (gvc) changed at the beginning of the 21st century. research design & methods: for this purpose, we propose two approaches. the first focuses on presenting data in the form of a matrix of trade flows in domestic value added in intermediate products. the second is related to analyzing the gvc indicator (gvc participation).the analysis uses data from the oecd and wto trade in value added databases. findings: the global economy still is not unified. i indicate the existence of 3 major supply chain blocks, which can be called factories: factory europe, factory asia, and factory north america. in the trade of intermediate products, the primary relationships are inter-regional rather than intra-regional. some countries act as hubs. germany and the us play the role of regional supply hubs, while china assumes the role of the world supply hub, becoming the largest exporter and importer in gvc activities. contribution & value added: the use of export data in value-added terms instead of gross export data indicates significant differences in the description of world economy trade relations. article type: research paper keywords: global value chains (gvc); factories; major supply chain blocks; gross exports; value-added exports; tiva jel codes: f13, f15, f6 article received: 1 february 2020 article accepted: 31 march 2020 suggested citation: nacewska-twardowska, a. (2020). factories europe, asia, and north america as the main production centers in the 21st century. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 63-76. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.04 international entrepreneurship review ri e 64 | aleksandra nacewska-twardowska introduction technological progress, along with the fragmentation of production, has led to increased links between economies. as a result, since the end of the 20th century, financial and commercial connections between countries around the world have increased faster than ever before. economic liberalization, as promoted by major economies and international organizations, favored these changes. the increase in transport possibilities and distance production management meant that, due to price differences in raw material and labor costs, interest in materials and semi-finished products from other countries increased. the effect of these changes has shaped the world economy. however, the world economy is not stable. the above adjustments are taking place at an ever-faster pace, and, as a result, financial and economic connections between countries are constantly changing. individual countries adapt their internal policies to the requirements of a transforming world and, in turn, influence other countries. this dynamic structure is continually shifting. in such conditions, individual countries and regions change their position and how they participate in the global economy. the paper aims to present how the relations between countries in global value chains (gvc) transformed at the beginning of the 21st century. in the literature, one can often find the view that the increase in trade links led to the formation of a unified economy. the analysis of trade data suggests, however, that the global economy consists of trade and production blocks in which individual entities cooperate (see, for example, baldwin, 2008; baldwin & lopez-gonzales, 2015; behar & freund, 2011; inomata, 2017; li et al., 2019; miroudot &nordstrom, 2019). these trade and production blocks are often called supply chain blocks, and they are also known as factories. analysis of data covering trade exchange shows how relations within and between factories are shaped. this issue has become particularly interesting in the context of new ways of presenting trade data. flows of value added in imports and exports make it possible to indicate the real impact of the share of individual countries in exports. this is particularly important in the context of production fragmentation and the occurrence of the ‘double counting’ of trade. this paper argues that despite increasing production and trade interdependencies between countries around the world, most trade connections still exist among countries in the direct vicinity. these countries create factories that are connected by regional supply hubs. the analysis of real trade connections is achievable with the use of data on value added trade. the analysis shows how relationships in gvcs are shaped. in this paper, i propose two research methods to look into the relationships within and between factories. the first focuses on presenting data in the form of a matrix of trade flows in domestic value added in intermediate products. the second is related to analyzing the gvc indicator (gvc participation). the analysis uses data from the oecd and wto trade in value added databases. due to the availability of data, the study will be limited to 2005-2015. the rest of the paper is organized as follows. the next section, entitled material and methods, presents fundamental information about gvcs and the trade in value added. this is followed by results and discussion, which is divided into two parts: major supply chains within regions, and changes in links between factories. the former describes relationships within the three largest factories. it presents data on intra-block trade in factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 65 2005 and 2015, which makes it possible to show the changes that took place in economic relations within the blocks at the beginning of the 21st century. the second part illustrates the changes that occurred during the same period in relationships between blocks. the final section presents conclusions. material and methods global value chains due to the fragmentation in world production, world trade is increasingly linked to global production chains. global production chains can be defined as all activities that enterprises must perform to create a product. the concept of production chains defined in this way can be combined with the concept of global value chains. in the first decade of the 21st century, researchers agreed that the terms global commodity chains, value chains, value systems, production networks, and value networks, describe similar conceptions (gereffi et al., 2001). the activities undertaken within the framework of value chains should include the concept phase as well as all activities that make it possible to deliver the product to the final recipient (de backer& miroudt, 2013). value chains also include all activities connected with the final good after delivery to the final consumer. automotive corporations are an easy to understand example. in addition to delivering ready-made vehicles, they also provide repair and maintenance services through cooperating dealers. thus, a typical value chain does not end with simple sales, but it also includes after-sales services. it consists of many activities: design, production, marketing, distribution, and finally, support for the customer. the globality of the phenomenon is connected with the spread of production between many countries. according to the world trade organization, global value chains define the combined production of goods or services in at least two countries (world trade organization [wto], 2014). simultaneously the term ‘value’ is combined with adding product value in subsequent production phases. due to value layers being added, the problem of correctly presenting and measuring international trade has arisen. increasingly, in the global economy, we are dealing with a combination of exports with earlier imports. if you want to export, you must first import. the introduction of many stages of production has led to one product being repeatedly exported and imported in various production states. the result is the doublecounting of trade. this phenomenon is presented in a simplified way in figure 1. figure 1 presents the production diagram of a product in six different economies. during production in the subsequent countries, new value layers are added to the product. some of them are the result of domestic production. some, however, are materials, semi-finished products, or services that first had to be imported in advance. formed in this way, the global value chain allows the production of a finished product. the schema analysis makes it possible to show the main problem related to the doublecounting of exports in traditional trade statistics. in this approach, the global export related to the manufactured product is 210, when, in fact, the export of value added generated in all countries is 100.as a consequence, traditional trade statistics overestimated world trade more than twice. 66 | aleksandra nacewska-twardowska figure 1. an example of a global value chain source: own elaboration. value added trade analyzing trade in terms of added value shows the real links between economies more accurately. it allows us to specify how much value added generated in a given country goes to another country (ambroziak, 2018a). the problem, however, lies in the statistical data. it is necessary to use international input-output tables, which are very difficult to construct. the input-output approach of trade flows in value-added terms was described by, inter alia, koopman et al. (2010), stehrer et al. (2012), folfas (2016), and ambroziak (2018b). the oecd and wto presented a conceptual framework for tracking value-added at the beginning of the 21st century. it is possible to decompose any particular product with value vp into the value added generated in country i such that the total value of: � � = ∑ �� � � � (1) this simple formula becomes more complicated when aggregating up for a group of products or the whole economy. as a result, it is necessary to use data that has been aggregated to some extent. however ,the use of the international input-output table makes it possible to decompose gross trade into value added components (figure 2). figure 2 presents the division of gross export (measured traditionally) for parts related to value added trading: fva – foreign value added content of exports, and dva – domestic value added. value added produced and exported by the reporting country is divided into three fractions (organisation for economic co-operation and development [oecd], 2016): − domestic value added sent to the consumer economy corresponds to the domestic value added embodied either in the final or intermediate goods or services that are directly consumed by the importing economy. factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 67 − domestic value added sent to third economies represents the domestic value added contained in intermediates (goods or services) exported to a first economy that re-exports them to a third economy as embodied in other goods or services. − domestic value added re-imported in the economy outlines the domestic value added of exported intermediates or inputs that are sent back to the economy of origin as embodied in other intermediates and used to produce exports. figure 2. division of gross exports into domestic and foreign value added components along with links up and down the supply chain source: own elaboration based on (oecd, 2016). results and discussion major supply chains within regions the concept of global value chains assumes the creation of links between countries that are not necessarily located geographically close. research on trade relations, however, indicates the functioning of three regional blocks in which links between countries are inter-regional rather than intra-regional (johnson & noguera, 2012). these regions can be called factories and, as baldwin and lopez-gonzales (2015) write, we can distinguish: − factory asia, − factory europe, − factory north america. it is possible to indicate these factories by presenting trade links in matrix form. each element of the matrix represents the links between the two countries. to analyze gvc-related exports, it is necessary to separate the value of domestic value added in intermediate goods and services from a country’s gross exports. this makes it possible to show the share of a country’s exports that consist of domestic value added that is 68 | aleksandra nacewska-twardowska destined for further production within direct partners’ economies – either to meet the partners’ final demands or to be embodied in exports by direct partners (oecd, 2019). each element of the matrix (tables1 and 2) shows the domestic value added in gross exports of intermediate products exported by source country (the nation row) to partner country (the nation column) as a share of total world value added in gross exports of intermediate products. to indicate the most important relationships, i have zeroed out any bilateral flows that are less than 0.01% of the share in the global trade of value added in intermediate products. the rows and columns in the matrix are arranged to reflect regions: european union along with the european economic area, then asia and north america. finally, there are countries from south america and africa. factory europe in the upper left corner of the matrices in tables 1 and 2, a rectangle with european union countries is presented along with the european economic area countries. analyzing the relationships of the countries in rows, the countries with the largest share in the export of intermediate products are germany and france. however, their share in the export of domestic value added in intermediate products in europe globally decreased between2005 and 2015. a similar trend can be seen in other countries in the region. poland and the czech republic stand out against this tendency, significantly increasing their share in the export of domestic value added in intermediate products to germany. analyzing the countries by column shows which ones mostly import foreign value added in intermediate products. in the case of factory europe, germany is such a country. it is the largest export market of domestic value added in intermediate products for other european countries. analyzing the position of germany in a broader context, it can be pointed out that it is a country in europe that acquires the most intermediate products for internal production. to sum up factory europe, inter-regional relations prevail. factory asia interesting changes have taken place inside factory asia. it is represented by a rectangle in the middle of the matrix in tables 1 and 2. analyzing source countries of domestic value added in intermediate products, there is a noticeable decrease in the importance of japan as an exporter for south korea, taiwan, and thailand. over the past 10 years, china’s exports have increased significantly to india and south korea. at the same time, almost all countries increased their exports of domestic value added in intermediate products to china. japan’s share as a recipient country of exports from other factory asia countries also decreased in the analyzed period. the most significant increase in the share was noticeable in china, but also in india and south korea. summarizing the changes in factory asia, the shift in inter-regional trade from japan to china is noticeable. north america in the north america factory, the leading trade partner in domestic value added in intermediate products is the usa. on the one hand, it is the largest exporter of domestic value added intermediate products to canada and mexico. at the same time, both canada and mexico mainly export domestic value added of intermediate products to the usa. at the beginning of the 21st century, there was a decrease in inter-regional trade, but still, factory asia is the region that internally cooperates the most (tables 1 and 2). factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 69 table 1. domestic value added in gross exports of intermediate products as a share of total world value added in gross exports of intermediate products in selected countries1 in2005 a u t b e l f r a d e u ir l it a n l d p r t e s p s w e g b r c h e c h n in d k o r jp n t w n t h a a u s c a n m e x u s a aut 0.81 bel 0.34 0.26 0.17 0.14 cze 0.37 dnk 0.15 fra 0.12 0.59 0.45 0.34 0.36 0.34 deu 0.16 0.60 0.44 0.12 0.15 0.36 0.18 1.02 hun 0.19 irl 0.23 0.40 ita 0.49 0.40 0.17 0.17 0.38 nld 0.26 0.11 0.62 0.20 0.20 pol 0.46 prt 0.22 esp 0.43 0.20 0.13 0.12 0.22 swe 0.12 0.18 gbr 0.27 0.51 0.18 0.13 0.12 1.35 nor 0.22 0.11 0.74 0.12 che 0.41 0.15 isr 0.26 rus 0.14 0.12 0.17 0.18 chn 0.27 0.89 3.79 hkg 0.35 ind 0.51 idn 0.42 0.11 kaz kor 1.91 0.19 0.60 mys 0.18 0.20 jpn 1.70 0.61 0.40 0.10 3.11 phl sau 0.11 0.54 0.16 0.43 1.05 sgp 0.11 twn 2.16 0.11 0.38 tha 0.13 0.13 0.18 vnm aus nzl 0.10 can 22.41 mex 9.71 usa 0.12 0.25 0.30 0.26 0.19 0.67 2.83 1.30 bra 0.70 chl 0.10 0.12 col 0.60 per 0.22 zaf source: own elaboration based on tiva database (oecd, 2020). 1 explanation of acronyms: aut – austria; bel – belgium; cze – czech republic; dnk – denmark; fra – france; deu – germany; hun – hungary; irl – ireland; ita – italy; nld – netherlands; pol – poland; prt – portugal; esp – spain; swe – sweden; gbr – united kingdom; nor – norway; che – switzerland; isr – israel; rus – russian federation; chn – china (people's republic of); hkg – hong kong (china); ind – india; idn – indonesia; kaz – kazakhstan; kor – korea; mys – malaysia; jpn – japan; phl – philippines; sau – saudi arabia; sgp – singapore; twn – chinese taipei; tha – thailand; vnm – viet nam; aus – australia; nzl – new zealand; can – canada; mex –mexico; usa – united states; bra – brazil; chl – chile; col – colombia; per – peru; zaf – south africa. 70 | aleksandra nacewska-twardowska table 2. domestic value added in gross exports of intermediate products as a share of total world value added in gross exports of intermediate products in selected countries in 2015 a u t b e l f r a d e u ir l it a n l d p r t e s p s w e g b r c h e c h n in d k o r jp n t w n t h a a u s c a n m e x u s a aut 0.68 bel 0.26 0.21 0.14 cze 0.39 dnk fra 0.12 0.49 0.16 0.14 0.22 0.16 0.20 deu 0.12 0.45 0.16 0.29 0.16 0.53 0.71 hun 0.17 irl 0.20 0.34 ita 0.21 0.29 0.26 nld 0.15 0.52 0.11 pol 0.56 prt 0.12 esp 0.29 0.17 0.12 swe gbr 0.20 0.31 0.18 0.86 nor 0.21 0.33 che 0.37 0.26 isr 0.34 rus 0.23 0.22 0.53 0.11 chn 0.14 0.19 0.49 0.75 0.18 6.15 hkg 0.33 ind 0.12 0.89 idn 0.32 0.15 0.19 kaz 0.14 kor 4.49 0.44 mys 0.71 jpn 2.64 0.25 0.13 1.21 phl 0.35 0.10 sau 0.76 0.24 0.19 0.11 0.45 sgp 0.29 twn 4.09 0.18 tha 0.51 0.13 vnm 0.19 0.14 aus 2.64 0.39 nzl 0.11 can 0.20 14.52 mex 7.64 usa 0.11 0.22 0.11 0.20 1.91 0.18 0.35 2.11 1.18 bra 0.80 0.40 chl 0.55 col 0.54 per 0.25 zaf 0.32 source: own elaboration based on tiva database (oecd, 2020). changes in links between factories the changes that have occurred in the export of domestic value added in intermediate products between 2005 and 2015 are also presented in table 3. the matrix cells in which there is a decrease in shares between 2005 and 2015 are marked in red; an increase is factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 71 marked in green. countries with the largest number of connections between different regions are the usa, china, and germany. they are regional supply hubs that are responsible for intra-regional trade in domestic value added in intermediate products. the beginning of the 21st century is characterized primarily by the growing importance of china as the leading centre to which other countries export their semi-finished products. from factory europe, the main exporter is germany and then france; from factory north america, it is the usa and, to a lesser extent, canada. in addition to china, several countries from south america (brazil, chile, peru) and also south africa, australia, and new zealand export domestic value added in intermediary products. between 2005 and 2015, the usa reduced the share of domestic value added imports in intermediate products from most partners, with the exception of switzerland, israel, china, india, the philippines, and vietnam. at the same time, as an exporter of domestic value added in intermediate products, the us’s share also fell. an increase appeared only in trade with china and ireland. this demonstrates the relative decline in the importance of the us in global value chains. in factory europe, germany is primarily associated with other factories. as an exporter of domestic value added in intermediate products, it trades mainly with china and the united states. however, it should be emphasized that trade with the latter decreased at the beginning of the 21st century. in europe in 2015, in addition to germany, the united kingdom, ireland, italy, switzerland, and france had trade relations above 0.1% in the global trade of domestic value added in intermediate products from the usa. however, in the analyzed period, the share of these countries in intra-regional trade decreased significantly. the second approach to present links within and between factories is to analyze the gvc participation index of countries in interand intra-regional trade. fundamental indicators were introduced by koopman et al. (2010) and the united nations conference on trade and development (unctad, 2013). they proposed a general gvc participation index: ���� ����� �� � = �������� ��� ������ (2) it is the sum of foreign value added in exports and indirect domestic value added in relation to gross exports. the larger the indicator, the higher the country’s share in the global value chain. in connection with extending international input-output tables, it is now possible to use the information on domestic value added in intermediate products instead of indirect domestic value added. this approach makes it possible to capture all links within the gvc more accurately: ���� ����� �� � = ������������ �!�"�� #��!$%�� ��� ������ (3) where (oecd, 2019): &'()*+, -= ∑ exgr2,4,55 (4) country c’s total gross exports for industry i are directly calculated from the oecd’s annual inter-country input-output tables by summing the exports of intermediate goods and services and the exports of final demand goods and services. fva2,4 = �� 9� &:�;�,� (5) 72 | aleksandra nacewska-twardowska table 3. change in domestic value added in gross exports of intermediate products as a share of total world value added in gross exports of intermediate products in selected countries between 2005 and 2015 a u t b e l f r a d e u ir l it a n l d p r t e s p s w e g b r c h e c h n in d k o r jp n t w n t h a a u s c a n m e x u s a aut ## bel ## ## ## ## cze ## dnk ## fra ## ## ## ## ## ## ## deu ## ## ## ## ## ## ## ## ## hun ## irl ## ## ita ## ## ## ## ## nld ## ## ## ## ## pol ## prt ## esp ## ## ## ## ## swe ## ## gbr ## ## ## ## ## ## nor ## ## ## ## che ## ## isr ## rus ## ## ## ## chn ## ## ## ## ## ## hkg ## ind ## ## idn ## ## ## ## kaz ## kor ## ## ## mys ## ## jpn ## ## ## ## ## phl ## ## sau ## ## ## ## ## ## sgp ## twn ## ## ## tha ## ## ## vnm ## ## aus ## ## nzl ## ## can ## ## mex ## usa ## ## ## ## ## ## ## ## ## bra ## ## chl ## ## col ## per ## ## zaf ## notes: the matrix cells in which there is a decrease in the years 2005-2015 are marked in red; an increase is marked in green. countries from figures3 and 4 are analyzed. source: own elaboration based on tiva database (oecd, 2020). the foreign value added content of gross exports captures the value of imported intermediate goods and services that are embodied in a domestic industry’s exports. dva2,4,5 = �� 9�,� &:�;�,�,� (6) the domestic value added content of exports, by industry i in country/region c to partner country/region p, represents the exported value added that has been generated anywhere in the domestic economy. factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 73 for: v value added to output ratio, where = � � = > � � /' � � is the ratio of value added to gross output by industry i in country p; b leontief inverse, or “output multipliers”, 9 = (b − �)ef, where the element ghi(j shows the direct and indirect requirements of inputs from industry i in country p for the production of one unit of output for demand by industry j in country s. figure 3 presents changes in factories and their participation by geographic region in three major supply chain blocks and the rest of the world (row). the decomposition across regions in each factory is represented by two bars for the years 2005 and 2015. factory europe among all the analyzed supply chain blocks, factory europe is characterized by the largest share of inter-regional trade in total gvc participation. however, this share decreased by almost 10% in the analyzed period. as a result, the importance of inter-regional trade with factory asia and row increased, while the importance of factory north america remained unchanged. factory asia although factory asia had the most intra-regional trade in total gvc participation in 2005, the importance of other regions dropped slightly in 2015. the decrease in links under gvc can be seen primarily in relation to factory north america and factory europe. factory north america as in the case of europe, in factory north america, the share of inter-regional trade in total gvc participation decreased. at the same time, the relationship between america and europe decreased. however, the links between gvc and factory asia and row became more important (relative growth of approximately 51% and 43% in 2015, respectively, compared to 2005). conclusions in this paper, i presented how world production changed and influenced global production chains at the beginning of the 21st century. to illustrate this change, i used data on domestic value added in intermediate products. thanks to the presentation of data in the matrix, in which countries have been geographically arranged, three main production centers – factories – can be distinguished. analyzing the data indicates that international trade in intermediate products is primarily inter-regional, not global. most intermediate product trading takes place inside major supply chain blocks (factories). with the spread of economic integration in the region, inter-regional gvc connections intensify. in europe and north america, however, there is a noticeable trend in the increasing internationalization of production chains, because the share of inter-regional exchange had decreased in 2015 compared to 2005. the opposite trend is true in asia, where inter-regional trade increased slightly. 74 | aleksandra nacewska-twardowska factory europe factory asia factory north america figure 3. share of intra-and inter-regional gvc participation in 2005 and 2015 source: own elaboration based on (oecd, 2016). individual factories participate in global value chains through regional supply hubs. in europe and north america, they are germany and the usa, respectively. in asia, china currently plays a major role. in the analyzed period, china became the most significant partner in intraand inter-regional domestic value added trade in intermediate products. 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 factory asia factory europe factory north america row 2005 2015 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 factory asia factory europe factory north america row 2005 2015 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 factory asia factory europe factory north america row 2005 2015 factories europe, asia, and north america as the main production centers… | 75 its role has grown not only in asia, but it can be said that it is becoming a world supply hub. the research is limited by access to statistical data. on the one hand, it should be remembered that the international input-output tables are generalized to some extent. on the other hand, geographical and, above all, temporal coverage prevents ongoing analysis. further work on analyzing global production chains can be carried out in different directions. first of all, when newer statistics appear, it would be possible to check whether trends from 2005-2015 persist. secondly, the participation and position of individual countries in the gvc is worth examining. and in the context of current changes in the global economy, such as the trade war between china and the us, or the covid-19 pandemic, it might be interesting to see how global value chains are evolving. has china maintained its position as a world supply hub? references ambroziak, ł. (2018a). determinanty handlu zagranicznego polski mierzonego wartością dodaną. international entrepreneurship review/przedsiębiorczość międzynarodowa, 4(1), 9-22. https://doi.org/10.15678/pm.2018.0401.01 ambroziak, ł. (2018b). wartość dodana w handlu zagranicznym nowych państw członkowskich unii europejskiej. oficyna wydawnicza sgh. baldwin, r. (2008). managing the noodle bowl: the fragility of east asian regionalism. the singapore economic review, 53(3), 449-478.https://doi.org/10.1142/s0217590808003063 baldwin, r., & lopez-gonzales j. (2015). supply-chain trade: a portrait of global patterns and several testable hypotheses.the world economy, 38(11), 1682-1721.https://doi.org/10.1111/twec.12189 behar, a., & freund, c. (2011). factory europe? brainier but not brawnier. freit working paper, no. 312. folfas, p. (2016). handel międzynarodowy mierzony wartością brutto oraz wartością dodaną – analiza porównawcza. oficyna wydawnicza sgh. fritsch, m., & matthes, j. (2020). on the global value chains and the intra-european division of labour. national institute economic review, 252. https://doi.org/10.1017/nie.2020.16. gereffi, g., humphrey, j., kaplinsky, r., & sturgeon, t.j. (2001). the value of value chains: spreading the gains from globalisation. ids bulletin,32(3). inomata, s. (2017). analytical frameworks for global value chains: an overview. in global value chain development report 2017: measuring and analyzing the impact of gvcs on economic development (pp. 15-35). international bank for reconstruction and development/the world bank. johnson, r.c., & noguera, g. (2012). proximity and production fragmentation.. american economic review, 102 (3), 407-411. http://dx.doi.org/10.1257/aer.102.3.407 kordalska, a., & olczyk m. (2019). is germany a hub of ‘factory europe’ for cee countries? ekonomista, 6, 734-759. koopman, r., powers, w., wang, z., & wei, s.j. (2010). give credit where credit is due: tracing value added in global production chains. nber working paper, 16426. doi: 10.2139/ssrn.1949669 li, x., meng, b., & wang, z. (2019). recent patterns of global production and gvc participation. in technical innovation, supply chain trade, and workers in a globalized world. global value chain development report 2019 (pp. 9-44). world trade organization. 76 | aleksandra nacewska-twardowska meng, b., xiao, h., ye, j., &li, s. (2019). are global value chains truly global? a new perspective based on the measure of trade in value added. ide discussion papers, no. 736. miroudot, s., & nordstrom, h. (2019). made in the world revisited. eui working paper rscas, 2019/84. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3489137 organisation for economic co-operation and development (2016). trade in value-added and global value chains profiles. explanatory notes. http://www.oecd.org/industry/ind/ measuring trade in value-addedanoecd-wtojointinitiative.htm, access: 22.10.2016. organisation for economic co-operation and development (2019). guide to oecd’s trade in value added (tiva) indicators. 2018 edition. https://www.oecd.org/sti/ind/tiva/tiva2018_indicators_guide.pdf, december 2019, access: 30.01.2020. organisation for economic co-operation and development (2020). trade in value added (tiva). https://stats.oecd.org/, access: 30.01.2020. stehrer, r., foster, n., & vries, g. (2012). value added and factors in trade: a comprehensive approach. wiiw working paper, 80, the vienna institute for international economic studies. united nations conference on trade and development (2013). world investment report 2013: global value chains: investment and trade for development. united nations. world trade organization (2014). world trade report 2014. trade and development: recent trends and the role of the wto. world trade organization. author aleksandra nacewska-twardowska master of economics (university of lodz, poland); phd student in economicś (university of lodz, poland). her research interests include international trade, global value chains and economic integration. correspondence to: mgr aleksandra nacewska-twardowska, university of lodz, institute of international economics, department of international business and trade, ul. pow 3/5, 90-255 lodz, poland, e-mail: aleksandra.nacewska-twardowska@uni.lodz.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8074-0361 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 01-009 janiuk, jarosiński, ribberink s u g g e s t e d c i t a t i o n : janiuk i., jarosiński m., ribberink n. (2015). comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example of top polish meat exporters exploiting international opportunities. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 9-26. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example of top polish meat exporters exploiting international opportunities ireneusz janiuk university of bialystok faculty of economics & management department of basics and strategies of management ul. m. skłodowskiej-curie 14, 15-097 białystok, poland e-mail: irekj@interia.eu mirosław jarosiński warsaw school of economics faculty of management and financial sciences, institute of management al. niepodległości 162, 02-554 warszawa, poland e-mail: mjaros@sgh.waw.pl natalia ribberink hamburg university of applied sciences faculty of business and social sciences, department of business berliner tor 5, 20099 hamburg, germany e-mail: natalia.ribberink@haw-hamburg.de abstract: today’s world is more and more interconnected and so is its economy. this is especially visible on the example of eu meat industry which accounts for more than 16% of the total meat production and around 15% of the meat trade worldwide. the paper presents meat industry exports from the netherlands and poland, both countries ranked among 10 top exporters of meat in eu and not only, and the interconnectedness of the industry in these two countries. a comparative analysis of meat industry composition and export activities in the netherlands and poland shows a lot of similarities and allows for identification of push factors that drive internationalisation of meat producers in 10 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink both countries. this is a starting point for in-depth analysis of how two leading polish meat exporters, gk sokołów s.a. and farmutil s.a., exploit international opportunities. keywords: internationalisation; meat industry; internationalisation of polish firms jel codes: f23, m16, n64 1. introduction today’s world is more and more interconnected and so is its economy. this statement is even more accurate when speaking about the single european market. when one looks at the flow of goods and services one can easily see how different products (especially goods) circulate around the market. companies buy products in particular countries and at the same time other companies, even from the same industry export their products to the same countries. this will be observed in this article on the basis of meat industry in the netherlands and poland. the objective of this paper is to present the interconnectedness of meat industry in the netherlands and poland and show how polish meat exporters exploit international opportunities. the article starts with the literature review on internationalisation. then a general overview of european meat industry is presented which is followed by a short analysis of first dutch and then polish meat industry. this is succeeded by more detailed analysis of polish meat exports and presentation of two the most important ones. 2. internationalisation as a firm’s growth strategy the strategy of internationalisation is one of the fundamental corporate growth strategies, which in the present increasingly globalised environment appears to be the most natural strategic direction for both the medium-sized and the large enterprises as well as for the small ones. it is actually one of the proposed growth paths recommended by ansoff back in 1950s when he created his famous model of growth strategies (see ansoff, 1957). the strategic path he proposed was called market development and although it could be understood as finding new groups of customers, the new customer groups could be on new geographic market. this is shown more explicitly in his new model where one of the dimensions is called served geographic markets (see ansoff, 1987, 110). in some way ansoff’s proposal of market growth trajectory is in line with the sequential development model. the sequential development model (see in detail johanson & vahlne, 1977, 1990, 2003, 2006, 2009; johanson & wiedersheim-paul, 1975), or as it is often referred to the staged international expansion model (johnson, scholes & whittington, 2012) or just the stage model (hollensen, 2011), presupposes that after a long period of growth on the domestic market a firm begins its expansion into another country market which is close in terms of psychic as well as cultural distance and strive to achieve a significant position by means of increasing its organisational and capital commitment to newly entered market, as it “builds market knowledge and capabilities” (johnson, scholes & whittington 2012, 178). comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 11 only when this objective is achieved, a firm enters another foreign market and attempt to strengthen its position there as well. this kind of activity results in slow but gradual internationalisation of business activity. hence, many companies regularly decide to ”start small” at first and then gradually increase their scope of activities. this approach to internationalisation helps to minimize the risk as the risk of a market entry is in correlation with the amount of investment set in place; meaning that the higher the investment is, the higher is the risk involved (lasserre, 2012, 210). the alternative is to “start small” but expand rapidly on international markets very often immediately after or soon after setting up a company and engaging in dynamic development on a number of markets. this type of enterprise development is consistent with the model of early internationalisation, which states that, despite the psychic and cultural distance, firms enter numerous foreign markets already at the beginning of their operations and even frequently ignore the domestic market at the start. oviatt & mcdougall (1994) in their early research analyse firms’ engagement in the process of internationalisation. they treat it as a company’s natural evolution process and distinguish four types of enterprises that are engaged in international activities in different ways. two of these types (namely export/import start-ups and geographically focused start-ups) focus their attention on a few foreign markets on which they are known. the third category (multinational traders) conduct operations on numerous foreign markets using their existing distribution networks. this signifies continuous expansion of activity as well as seeking opportunities for trading on new foreign markets which is in line with the stage model. however the behaviour of the forth category of firms described as global start-ups is characteristic for early internationalisation model. these firms undertake the most radical activities on a number of foreign markets quite early in their development process (oviatt & mcdougall, 1994). knight, madsen & servais (2004) explain that the reason for such an “aggressive” behaviour of early internationalising firms may lie in the fact that they engage in expansion on foreign markets in the sectors providing an opportunity of achieving competitive advantage quickly gaining considerable market share. the enterprises search for markets with conditions more favourable than those on domestic ones. quick internationalization allows them to avoid the barriers of growth connected with the domestic market being saturated. this type of internationalisation is characteristic for small and medium-sized enterprises which engage in international expansion relatively soon after they are set up. the analysis of internationalisation processes compose quite a large stream of literature. such analyses appear more and more frequently also in polish research (e.g. morawczyński, 2007; jarosiński, 2013; danik & kowalik, 2015). the polish stream of research indicates that both internationalisation models are followed by polish firms but generally speaking although a considerable percentage of polish firms undertake internationalisation their level of engagement is usually limited. polish firms usually limit their activity to several foreign markets and concentrate 12 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink mainly on the broadly defined european market. the share of foreign sales in total sales is most often at a low level. a still relatively small number of enterprises engages in foreign direct investment or uses other forms of activity on foreign markets such as licensing or franchising. still the most popular mode of entry and operation on foreign markets is exports (jarosiński, 2013). 3. european meat industry – brief overview meat production is one of the most important agricultural sectors in the european union, with four major meat product categories – pig meat, poultry meat, bovine meat, and sheep and goat meat – being produced, consumed and traded. the economic relevance of the sector is underlined by the fact that animal production – covering output for animals and animal products – accounts for almost 44% of the total european agricultural output (eurostat, 2016). the objective target set by the european policymakers is to stimulate the production of qualitative, nutritious and affordable meat. this goal is undermined in the latest modification of the european common agricultural policy (cap), requiring a.o. greening of agricultural systems by livestock farmers, if they wish to preserve their income and offer products geared to market needs and to society’s demand for environmentally friendly farming practices (eurostat, 2015). the european union is one of the leading meat producers worldwide accounting for more than 16% of the total meat production and around 15% of the meat trade worldwide (european commission, 2015). 4. dutch meat industry exports overview the netherlands – being a country with relatively small and predominantly saturated market – is strongly dependant on international trade and is ranked as a leading exporter in selected goods and services, among others agricultural products, including meat and live animals. another factor contributing to a strong export orientation is a fact that the dutch meat consumption is in a shrinking trend reflected in around 1% decrease annually over the last three years in a row. the current average level of meat consumption is equal to 84 kilogramme a year per capita (cbs netherlands, 2015). table 1 represents the composition of dutch exports over the last 4 years and their regional distribution. as shown in table 1 the share of food and live animals accounts for 13.2% of dutch exports in 2015, whereby 78% are intra-regional or intra-european exports. furthermore, the export volumes both for the world as well as for indicated regions are increasing. around 15% of food exports are represented by meat exports. in 2013 the value of meat exported by dutch producers amounted to 8.3 billion euro (cbs netherlands, 2014). the largest consumers of dutch meat are shown in table 2. the largest two consumers of dutch meat – specifically pork, beef and poultry – are germany and the united kingdom and account for almost 40% of exports. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 13 those two are followed by france consuming the amount of dutch meat having a value of 817 million euro, or less than a half of german consumption. the top-10 table 1. composition of dutch export flows, 2012-2015, in million euro total goods food and live animals 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 world 429 717 433 106 433 405 427 266 50 047 53 871 55 974 56 615 eu 311 724 317 031 316 949 308 727 39 904 42 947 43 940 44 210 non-eu 117 993 116 075 116 457 118 538 10 143 10 924 12 034 12 405 source: cbs netherlands, 2015. export destinations for dutch meat are european union member states (see table 2). the first exotic non-european market appears on rank 11 and is represented by hong kong, being presumably an entry port for the entire chinese market. despite the attractive market size and domestic demand in china the respective share of dutch meat exports of 2.0% is still pretty moderate. nevertheless, chinese market and asian region as a whole is seen by dutch exporters as an attractive business opportunity in the long run. table 2. the top-20 consumers of dutch meat, 2013, in million euro rank country meat exports from the netherlands eur million % of total 1 germany 1785 21.5 2 united kingdom 1409 16.9 3 france 817 9.8 4 italy 758 9.1 5 belgium 513 6.2 6 denmark 333 4.0 7 greece 332 4.0 8 spain 260 3.0 9 sweden 219 2.6 10 ireland 204 2.5 11 hong kong 168 2.0 12 poland 160 1.9 13 russian federation 115 1.4 14 czech republic 95 1.1 15 portugal 92 1.1 16 austria 89 1.0 17 south africa 68 0.8 18 romania 66 0.8 19 hungary 62 0.7 20 japan 55 0.6 total: 8300 100.0 source: cbs netherlands, 2014. 14 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink the russian federation is ranked as number 13 and accounts for 1.4% of dutch meat exports only, which provides an explanation for relatively harmless impact of trade sanctions imposed by russia in 2014 on dutch meat suppliers. another argument could be the fact, that a time span of some russian sanctions being in force was limited by 2 years only. in june 2016 selected meat producers – specifically beef (e.g. van drie groep) and poultry suppliers – in the netherlands were allowed to serve the russian market, together with 3 other countries, namely italy, denmark, and france (bourenbusiness, 2015). poland accounts for 1.9% of dutch meat exports compared to 4.5% of polish meat exports going to the netherlands respectively. this evidence of intra-industrial trade reflects a modern trend in consumption pattern of todays’ consumers demanding a wide range of product features and product variety offered in a market. the latest is another argument in support of internationalisation efforts pursued by enterprises in the sector in both countries. a closer look at the relevant international trade statistics leads to a conclusion that the netherlands is predominantly involved in direct exports of meat. the share of transit trade in agricultural products and live animals is moderate, with annually only 3% of these goods being re-exported from the netherlands in time period of 2012-2014 (the number of 3% stayed stable over the whole period) (cbs netherlands, 2016). thus, international processing activities, e.g. within internationally dispersed supply chains, in this sector are limited, and the major part of meat and meat products being exported has their country of origin (coo) in the netherlands and is respectively labelled. table 3 provides an overview of dutch meat industry composition, specifically focussing on suppliers. table 3. overview of dutch meat suppliers (amount in numbers), 2010-2015 farm type 2010 2011 2012 2013 2014 2015 all farm types 72 324 70 392 68810 67 481 65 507 63 913 specialist grazing livestock 38 024 37 041 36682 36 086 35 204 33 641 mixed livestock holdings 1072 942 819 724 684 660 mixed crops / livestock 1859 1794 1677 1619 1547 1451 source: cbs netherlands, 2015. the numbers shown in table 3 let formulate an assumption of gradual consolidation of meat suppliers, both in all-farm-types-segment as well as in individual groups of farms. this aspect will be further investigated in the following section, while taking a closer look at one representative subsector of dutch meat industry, namely pork production. the export of pork from the netherlands reached in 2015 the highest (record) level of 944 million kilogramme or 6% increase compared to 2014. due to a low price the export value was 4% lower than in 2014 and was equal to 1.8 billion euro. as for regional distribution the remarkable growth was seen in asia. the share of dutch pork exports to asia has doubled over the last two years and was in 2014 equal to 316 million euro (cbs netherlands, 2016). in this perspective dutch meat comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 15 exporters follow the general european trend and extend their export volumes to the asian region, a trend supported by policy-makers through various trade agreements (e.g. fta) facilitating additional international trade flows. the netherlands is the sixth largest pork meat exporter and, thus, an important trade partner in this segment of international trade. table 4 shows the 10 largest pork meat exporters worldwide. table 4. the top-10 largest pork meat exporters worldwide, 2014, in million euro rank country eur million 1 germany 3801 2 united states 3668 3 spain 2545 4 denmark 2429 5 canada 2113 6 netherlands 1826 7 belgium 1268 8 brazil 1088 9 france 840 10 poland 694 source: cbs netherlands, 2014. besides pork meat netherlands is a large exporter of live animals (pigs). in 2015 the volume of these exports was equal 780 million euro. this is 14% lower than 15 years ago. almost 70% of exported live animals go to germany. the second largest market – with a remarkable gap to germany – is belgium with 7%, followed by spain with 4% and italy with 3.5% (abn amro, 2014). as for the industry composition a trend of market consolidation in pork meat segment is evident during the last 15 years and is demonstrated in table 5. table 5. market consolidation in dutch pork meat segment year number of companies number of heads (pigs), in million 2000 14 500 13.1 2003 10 700 11.2 2006 9000 11.4 2009 7600 12.2 2012 5900 12.2 2015 4900 12.6 source: cbs netherlands, 2015. the number of companies went down over the last 15 years, whereby the number of heads per enterprise increased from 900 to ca. 2550, which reflects a trend of market consolidation in a given segment. the major drivers for consolidation of pork meat segment in the netherlands could be classified as follows: 1. market consolidation is as a rule collateral to internationalisation within an industry and defined through ascending m&a dynamics; 16 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink 2. increased pressure from retailers leads to lower prices and reduced profit margins, both for meat and meat products. the latest pushes suppliers to increase their market power and efficiency through consolidation. the composition of production chain in dutch meat industry goes from farm to slaughter, then to warehouses, trading companies and retailers. the number and major classification of dutch farms was shown in table 3. in order to provide some corporate examples within the industry the largest companies in slaughter segment are selected – based on numbers provided by the dutch ministry of economic affairs (ministerie van economische zaken, 2012) – and summarized in table 6. table 6. the largest dutch slaughters by units per year, 2012 no. company region / location units per year 1 vion food group noord-brabant / tilburg more than 75000 2 exportslachterij j. gosschalk en zn gelderland / epe more than 75000 3 wadden vlees friesland / dokkum 25000-75000 4 abattoir amsterdam noord-holland / amsterdam 25000-75000 5 van hattem vlees gelderland / dodewaard 25000-75000 6 tomassen noord-brabant / someren 10000-25000 7 wouters utrecht / de hoef 10000-25000 8 g.j. hutten en zn overijssel / nieuw heeten 10000-25000 9 slachthuis nijmegen gelderland / nijmegen 10000-25000 source: ministry of economic affairs netherlands, 2012. as the domestic market is saturated and even stagnating, companies active in dutch meat production industry look for other sources for growth, usually available abroad. not only exotic non-european destinations are of special interest in this perspective. also in europe some drivers for growth through internationalisation are given. one source of competitive advantage for dutch meat producers is, for instance, generated through renewed implementation of minimum wage policy by german meat producers. this will stepwise reduce the existing gap in labour costs between german and dutch suppliers and improve competitive position of dutch meat industry. further investment in innovation, improved product quality and efficiency are further sources of competitive advantage while serving international markets. 5. polish meat industry exports overview exports of polish products and services have been steadily increasing for years. in 2010 they amounted to 120 billion euro and in 2014 already to 166 billion euro, which is an increase of almost 40%. the share of the food industry in the exports has been increasing systematically as well. in 2010 poland was exporting agriculture and food products worth 13.5 billion euro. this value rose by 21.9 billion euro in 2014 and was supposed to reach 23.5 billion euro by the end of 2015 – see table 7. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 17 table 7. polish food products export’s value and growth, 2010-2015 (in bln eur) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 export value 13.5 15.2 17.9 20.4 21.9 23.5f export growth rate (year-to-year) – 12.6% 17.7% 14.0% 7.3% 7.3%f source: agencja rynku rolnego, 2015 – preliminary data. in 2014 the dynamics were affected by the plunges in the east. problems with food began already in the first quarter of 2014. two cases of the african swine fever discovered in eastern poland blocked the exports of pork not only to the russian market but also to other markets outside the eu, primarily those in the far east. as a result of the slowdown the stocks grew and the livestock prices plummeted. this was followed by trade sanctions imposed by russia after which the exports of food classified as products of plant origin decreased by 17.6 p.p. (woźniak, 2015). the european union is the main recipient of polish food products – 82% of exports is directed to eu countries. the leading position is taken by germany with 22% share in eu meat imports from poland. subsequent markets and their shares in the polish exports include: the uk (9%), the czech republic (7%), france (6%), italy (6%) and the netherlands (6%) (woźniak, 2015). polish firms attempted to compensate for the decrease of exports to russia and ukraine with the sales to belarus and kazakhstan. however, both belarus and kazakhstan reduced their import from poland in the first eight months of 2014 which did not allow polish producers, whose sales were directed to russia and ukraine, to fully compensate for their losses. the decrease of the demand in the east was compensated by exports to european union markets, which might be explained by their proximity. nevertheless, the biggest profits may be generated on distant and risky markets such as asia and africa. vietnam, for instance, may turn out to be one of the prospective markets for poland. its economy accelerates by almost 6% annually. vietnam’s middle class and its purchasing power are on the rise. one of the advantages of this direction is also the friendly attitude of the vietnamese people. other prospective markets include: india, indonesia, china, malaysia and the middle east (including the united arab emirates). especially china still displays a great potential. according to the president of the polish information and foreign investment agency (paiiiz) – sławomir majman, the growing middle class in china as well as the lack of trust to domestic food production offers polish companies opportunities for increasing their exports. in majman's view, the high quality of polish products and the promotion of the food industry can contribute to the improvement of the turnover between poland and china (woźniak, 2015). apart from china, the markets of the persian gulf states are also attractive for the polish agriculture and food industry. polish food products are one of the export specialities offering opportunities for conquering those markets. 18 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink the data concerning 2015 demonstrate that livestock, meat and meat products constituted the largest part of the agriculture and food exports amounting to 20% (eur 4.7 billion). the exports of meat and giblets were on the first position (eur 1,638 million), while beef exports ranked the second (eur 1,202 million). the third largest exports involved processed meat products (eur 894 million), whereas the exports of pork were on the forth position (eur 697 million). just to compare imports of livestock, meat and meat products constituted in 2015 amounted to eur 2.0 billion in value. over the last couple of years the exports of all these groups of products grew in value but pork’s only deteriorated. despite the fact that in 2014 the entire export of pork decreased, the customers from the eu purchased 25% more of it than they did in the previous year. also the exports of livestock dropped considerably. the highest growth was recorded in the exports of beef. the export volume rose by 26 p.p. against 2014. the second place was taken by exports of meat and giblets which rose by 20 p.p. looking at the meat market value in poland it also steadily rose over the past five years starting from 4.6 billion euro in 2011 and reaching 5.6 billion euro in 2015 (see table 8). according to canadean report the steady growth should continue over at least next 4 years. the meat market value in poland is projected to reach 6.7 billion euro in 2019. table 8. polish meat market value and growth, 2011-2015 (in mln eur1) 2011 2012 2013 2014 2015 market value 4575.4 5147.9 5275.6 5350.9 5586.0 market growth (year-to-year) 3.9% 12.5% 2.4% 1.4% 4.4% source: canadean. the analysis of polish home meat market and polish meat exports indicates that the production of meat and meat products in poland is steadily growing. 6. danish vs. polish meat industry exports – comparative conclusions comparative analysis of meat industry composition and export activities in two european countries – both ranked among 10 top exporters of meat – showed following similarities: 1 for the purpose of easier data comparison the values of export revenues are expressed in euro. the national bank of poland (nbp) exchange rate was applied to convert the values of sales revenues from pln to eur. for the 2010 data: 1 eur = 3.9603 pln, rate of 31.12.2010; for the 2011 data: 1 eur = 4.4168 pln, rate of 30.12.2011; for the 2012 data: 1 eur = 4.0822 pln, rate of 31.12.2012; for the 2013 data: 1 eur = 4.1472 pln, rate of 31.12.2013; for the 2014 data: 1 eur = 4.2623 pln, rate of 31.12.2014 and for the 2015 data: 1 eur = 4.2615 pln, rate of 31.12.2015. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 19 − domestic market saturation is one of the major drivers for internationalisation of companies within the sector in both countries. a slight decline in domestic consumption of meat – e.g. annual decrease of about 1% during the last 3 years in a row in the netherlands – also contributes to this trend. both countries see and explore market opportunities in asian region, especially china. − trade sanctions on selected meat products imposed by russia in 2014 had less negative impact on exports from both countries than originally estimated. this could be explained by relatively high proportion of intra-regional (intra-european) trade in their export geography, with germany being the major customer for both countries – a large market located in geographic proximity and implying similar quality standards on imported meat. − both countries – being major meat suppliers within the european union – are also involved in bilateral intra-industrial trade. thus, poland consumes 1.9% of dutch meat exports and the netherlands 4.5% of polish meat exports respectively. a classic explanation for intra-industrial trade flows could be assumed to be applicable here as well. − in both countries a process of stepwise market consolidation – being of the collateral to internationalisation within an industry and reflected through ascending m&a dynamics – is evident. 7. exports in polish meat enterprises the analyses confirm the significance of the meat industry for the polish export and demonstrate different levels of demand on foreign markets. due to that fact, the meat processing companies were subjected to a more detailed study. one of the sources that served the purpose of the analysis was the ranking of exporters – the list of 2,000 polish enterprises and exporters. in 2014 nine meat enterprises were identified among the 300 firms included in the list. in the course of analysis of meat firms in poland it is worth mentioning the values of export revenues – see table 9. the data in the table demonstrates that in 2014 the largest exporters on the meat market generated export revenues ranging between eur 24.8 million to eur 163.8 million. the changes in the share of export in the sales of meat companies in the years 2009-2014 confirm the growing tendency in relation to the share of meat products in the export of agriculture and food products. the diversity of markets on which meat enterprises operated increased as well. in 2014 gk sokołów s.a. and farmutil s.a had the highest export revenues. both of these firms achieved export revenues of over eur 100 million. whereas the next 7 companies had export revenues of less than eur 100 million. gk sokołów s.a. focuses on pork and beef, while farmutil s.a. functions on poultry and pork markets. however, the issues connected with the diversity of the shares of export on particular meat markets require more in-depth analyses. in the context of conducting business operations on foreign markets, the largest polish meat exporter is gk sokołów s.a. it is an economic grouping whose 20 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink export revenues in 2014 amounted to eur 163.8 million, whereas its annual share of exports in the total sales in the years 2009-2014 reached the average level of about 20%. the enterprise on the second position in terms of export revenues in 2014 was farmutil s.a., which earned eur 125.7 million. in the case of this firm the share of export in the company’s total sales had been systematically rising since 2010 to reach 25% in 2014 (see table 9). table 9. meat companies with the largest export revenues no. company name export revenues2 (eur million) fsts (%) 2012 2013 2014 2010 2011 2012 2013 2014 1 gk sokołów s.a. 149.4 183.1 163.8 21.0 20.7 21.2 24.1 21.8 2 zrp farmutil hs s.a. gk 106.6 n.a. 125.7 20.1 20.3 23.0 24.0 25.0 3 zdm superdrob s.a. 54.6 73.1 85.9 33.0 43.0 43.0 51.0 54.0 4 polski koncern mięsny duda s.a. gk n.a. n.a. 54.6 n.a. 13.6 14.3 14.1 13.8 5 indykpol s.a. gk n.a. n.a. 54.4 n.a. 17.9 18.6 18.5 20.7 6 zakłady mięsne łmeat-łuków s.a. n.a. n.a. 33.0 n.a. 18.0 20.0 20.0 24.1 7 indyk śląsk sp. z o.o. n.a. n.a. 32.1 n.a. 56.3 57.0 53.7 55.2 8 pamapol s.a. gk n.a. n.a. 31.0 n.a. 16.3 21.5 27.6 34.2 9 zakłady mięsne skiba n.a. n.a. 24.8 n.a. 11.3 14.4 29.7 21.8 source: own study on the basis of the ranking of exporters – the list of 2,000 polish enterprises and exporters special supplement to rzeczpospolita daily, 3. december 2013, p. 8, 9; the ranking of exporters – the list of 2,000 polish enterprises and exporters. special supplement to rzeczpospolita daily, 28. october 2014, p. 8, 10; and the ranking of exporters – the list of 2,000 polish enterprises and exporters. special supplement to rzeczpospolita, 21 october 2015. p. 10-12. the history of sokołów dates back to the end of 19th century. the present corporate group gk sokołów s.a. was established in the process involving numerous mergers and acquisitions of meat processing plants, which was an effect of the consolidation of domestic enterprises in the meat industry that have taken place over the last two decades. in 2003 and 2004 gk sokołów s.a. was acquired by two foreign investors, namely, the finnish meat concern hk scan corporation and the danish meat concern danish crown. the equity injections enabled the company to modernise its plants and purchase modern technology lines and in this way increase its production capacity, improve the quality of products and adjust the operations of the firm to market requirements. currently 100% of the group’s shares are held by danish meat concern danish crown. present-day gk sokołów s.a. is an industrially diversified organisation that gradually develops its potential and strengthens its position on the meat market, which can be confirmed by the fact that in 2009 it achieved 6% share in the meat 2 for the purpose of easier data comparison the values of export revenues are expressed in euro. the national bank of poland (nbp) exchange rate was applied to convert the values of sales revenues from pln to eur. for the 2010 data: 1 eur = 3.9603 pln, rate of 31.12.2010; for the 2011 data: 1 eur = 4.4168 pln, rate of 30.12.2011; for the 2012 data: 1 eur = 4.0822 pln, rate of 31.12.2012; for the 2013 data: 1 eur = 4.1472 pln, rate of 31.12.2013; for the 2014 data: 1 eur = 4.2623 pln, rate of 31.12.2014 and for the 2015 data: 1 eur = 4.2615 pln, rate of 31.12.2015. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 21 market (see janiuk 2011, p. 94-97). in the context of export it is also worth turning attention to the structure of the group. its particular subsidiaries operate in the following areas: raw materials production, processing and production as well as distribution and sales. the organisational segments of the corporate group gk sokołów s.a. are presented in table 10. table 10. organisational segments of the corporate group gk sokołów s.a. and specialisation of particular subsidiaries segment gk sokołów s.a. specialisation of subsidiaries production of raw materials agro-sokołów: agriculture and livestock farms producing pigs for slaughter. processing and production branches in sokołów podlaski, jarosław and robakowo pig slaughter and meat processing. branches in koło and tarnów: cattle slaughter. branches in czyżew and dębica: meat processing and cold cuts production. distribution and sales the network of distribution on the domestic market: 42 distribution centres and warehouses in the main cities of poland. 49 of the firm’s own retail outlets and affiliated retail outlets in large chain stores. 670 own-brand outlets. sokołów-eksport: international trade. sokołów-service: technical support. sokołów-logistyka: transport and logistics. source: own study on the basis of www.sokolow.pl the subsidiary agro-sokołów operates in the segment of production and is responsible for breeding. therefore, it provides the group with access to high-quality pork. the segment of processing and production consists of seven large, modern and specialised production plants which operate on a large scale and at the same time maintain high-quality standards. the production plants owned by the group are the most modern sites of this kind in poland. gk sokołów s.a. produces about 22,000 tonnes of meat and meat products of great variety monthly. the firm’s products include: fresh pork and beef, meat for roasting, hams, salami, steamed meats, smoked meats, thin sausages, dry sausages, meats for grilling, ready meals and tinned meats. in the segment of distribution and sales functions the group’s own domestic network of distribution. it comprises centres of distribution, warehouses, the firm’s own retail and affiliated retail outlets in large chain stores. a coherent and consistently implemented marketing strategy of the group allows it to strengthen the sokołów brand which is well-known in poland. from the perspective of development of exports, important role is played by the subsidiary sokołów-eksport, which is responsible for foreign trade. in addition, the structure of gk sokołów includes entities conducting complementary activity. they are the following: sokołów-service (technical support) as well as sokołówlogistyka (transport and logistics) – see table 10. the analyses presented in this paper demonstrate that exporting is particularly significant and increasingly important for the development of the corporate group 22 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink gk sokołów s.a. individual branches of the group operate on such markets as: china (including hong kong), japan, kazakhstan, south korea, russia, the usa, ukraine, thailand, the united arab emirates and some african countries. the eu, however, remains its main market which accounts for about 86% of the group's exports. the main european union markets include: italy, the uk and germany. outside the eu the group’s products can be found on all continents. similarly as in the case of the entire polish meat industry, china is a prospective market for the group as well. currently, only raw meat is exported there. however, the group endeavours to obtain permits for production and export of processed products which would allow the company to generate greater sales profits (www.hurtidetal.pl accessed on 19.03.2014). as mentioned before, the exports of gk sokołów s.a. account for about a quarter of the group's revenues. effective operation on foreign markets makes it possible for the company to generate the largest export revenues of all the polish meat exporters. in accordance with the declaration of bogusław miszczuk, the president of gk sokołów s.a., the group’s strategy involves maintaining exports at the level of 25%-30% of the sales revenues (www.portalspozywczy.pl accessed on 19.03.2014). the second largest meat exporter in terms of revenues is farmutil s.a. zrp farmutil is a grouping of companies with domestic capital. it established its positions in the industry predominantly by means of transformations of private companies. in the process of natural investment of financial surplus, it gradually expands its industrial and market scope of operations. the company sees opportunities arising from the consolidation of the industry and purchases shares or stocks of entities operating in the broadly defined agriculture and meat industry. it uses its principal area of operation as a base and enters fields with which it is related technologically, organisationally or in terms of market. by investing in technological development farmutil s.a. incorporates independent businesses into its own business activity structure. the restructuring it conducts leads to functioning in the form of a corporate group. the group includes subsidiaries considered to be indispensable in the concept of further growth. this makes it possible to utilize complementary resources of particular entities. moreover, it allows for expanding the sources of raw materials as well as the processing and distribution base. by extending its scope of activity the firm improves its variety of products and secures further development. the organisational structure of farmutil s.a. is worth analysing as well. its segments and structure are presented in table 11. the segment production of raw materials includes agricultural production enterprise agrifarm sp. z o.o., which conducts broadly defined agricultural activity. it comprises pig, poultry and cattle farms. raw materials production takes place also in the grain processing enterprise eko-młyn in wałcz. the company processes grain and fodder. the aforementioned firms provide farmutil s.a. with access to high-quality pork, beef and poultry. the remaining companies in the raw materials production segment conduct supporting activity. they are the following: service and research laboratory biochemik sp. z o.o., insemination station insefarm in comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 23 śmiłowo, transport and environment protection facility as well as meal, fat, concentrate production and utilization plant in śmiłowo. table 11. organisational segments of the corporate group farmutil s.a. and specialisation of particular subsidiaries segment zrp farmutil s.a. specialization of subsidiaries production of raw materials agricultural production enterprise agrifarm sp. z o.o.: agricultural activity. pig, poultry and cattle farms. grain processing enterprise eko-młyn in wałcz: processing grain and fodder. supporting activity: ▪ service and research laboratory biochemik sp. z o.o., ▪ insemination station insefarm in śmiłowo, ▪ transport and environment protection facility, ▪ meal, fat, concentrate production and utilization plant in śmiłowo. processing and production processing of meat; purchase; slaughter; production of cold cuts, tinned meats and fats. h. stokłosa meat plant in śmiłowo operation on the pork market. łmeat-łuków meat company in łuków: operation on the pork and beef market. poultry processing plant koziegłowy: operation on the poultry market. distribution and sales distribution centres, manufacturer’s retail outlets, domestic network of retail and wholesale distribution. export departments in: łmeat łuków meat company (pork and beef market), poultry processing plant koziegłowy (poultry market). source: own study on the basis of www.farmutil-hs.pl the segment of processing and production consists of three large and modern meat plants. their scope of activity encompasses meat processing, making purchases, slaughter as well as production of cold cuts, tinned meats and fats. the meat plant in śmiłowo operates on the pork market. łmeat łuków meat company functions on the pork and beef market, whereas the poultry processing plant koziegłowy concentrates on the poultry market. the activity of these companies makes it possible to conduct large-scale production. specialisation, on the other hand, makes it possible to expand the range of products. particular meat plants are equipped with the latest machinery and equipment for processing and packaging meat. this improves general effectiveness of operation and maintains high quality. the segment of distribution and sales consists of distribution centres, manufacturer’s retail outlets as well as the domestic network of retail and wholesale distribution. the export departments functioning as parts of the meat plants in łuków and koziegłowy are responsible for the foreign trade. the export department in łmeat-łuków meat company takes care of the sales on the pork and beef markets, while the export department in the poultry processing plant koziegłowy deals with exports on the poultry market. zrp farmutil s.a. is a multi-plant company with a full production profile. this ensures the high quality of products which fulfil the eu requirements due to the use of modern technologies. the company’s products are of the highest quality in all ranges. they include: fresh pork, beef and poultry, cold cuts, smoked meats, 24 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink sausages, tinned meat, fats and fodder. well-qualified staff which has for years worked in the meat industry offers products which fulfil the expectations of the firm's customers. moreover, farmutil s.a. intensively develops the network of its retail and wholesale outlets. in 2014 the manufacturer possessed a network of 220 retail outlets in poland, which makes the firm’s products more accessible. in addition, maintaining high quality opens foreign markets as well. farmutil s.a. exports primarily to the eu countries such as germany, the netherlands, the uk and france. its products can be found on eastern european markets such as russia, ukraine and moldova as well. what is more, the company possesses permits allowing it to export to such countries as: iran, canada, congo, hong kong, japan, taiwan, the usa, ivory coast and vietnam. 8. conclusions the meat industry constitutes a major share in food industry both in european union and in both analysed countries. poland and netherlands are also important exporters of meat. the presented examples of two polish meat producers gk sokołów s.a. and zrp farmutil s.a. show that their strategies of internationalisation stem from the need to find more favourable functioning conditions. the forms of engagement in international operations described in the article indicate potential enterprise development and growth directions. the firms operating on foreign markets take into consideration their specific needs and take different levels of risk. when building their competitive position they take advantage of a variety of sources of competitive advantage. they also search for opportunities to utilise their existing competitive advantage on foreign markets. despite the problems appearing on some markets the companies can flexibly redirect their sales to other markets (including asian ones) exploiting new international opportunities. references agencja rynku rolnego (2015). polski handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi w 2015 r. – dane wstępne. abn amro, insights (2015). https://insights.abnamro.nl/visie-op-sector/2014/visie-opslachterijen-en-vleesverwerking. ansoff, h.i. (1957). strategies for diversification. harvard business review. 35(2), 113125. ansoff, h.i. (1987). corporate strategy. london: penguine books. bourenbusiness (2015), http://www.boerenbusiness.nl centraal bureau voor de statistiek netherlands – cbs netherlands (2015), https://www.cbs.nl canadean (2015). chandler, a.d. (1962). strategy and structure, cambridge: mit press. comparative study of polish and dutch meat industry exports with the example … 25 danik, l., & kowalik, i. (2015). success factors and development barriers perceived by the polish born global companies. empirical study results. journal of east european management studies. 20(3), 360-390. eurostat (2015). http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/meat_production_statistics european commission (2015), the meat sector in the european union. grupa sokołów docelowo chce utrzymać wielkość eksportu, www.portalspozywczy.pl dess, g., lumpkin, g.t., & eisner, a.b. (2007). strategic management: creating competitive advantage. 4th ed. new york: mcgraw-hill irwin. hill, ch.w.l., & jones, g.r. (1992). strategic management, boston: houghton miffling company. hill, ch.w.l., & jones, g.r. (2008). strategic management theory. an integrated approach, 8th ed. boston: houghton mifflin company. hollensen, s. (2011). global marketing, 5th ed., london: ft prentice hall. janiuk, i. (2011). grupy kapitałowe w procesie koncentracji przetwórstwa mięsnego w polsce. organizacja i kierowanie. 2(145), 83-102. jantunen, a., nummela, n., puumalainen, k., & saarenketo, s. (2008). strategic orientations of born globals – do they really matter? journal of world business.43(2), 158170. jarosiński, m. (2013). procesy i modele internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1977). the internationalisation process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign market commitments. journal of international business studies. 8(1), 23-32. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1990). the mechanism of internationalisation. international marketing review. 7(4), 342-347. johanson, j., & vahlne, j.-e. (2003). business relationship learning and commitment in the internationalization process. journal of international entrepreneurship. 1(1), 83101. johanson, j., & vahlne, j.-e. (2009). the uppsala internationalisation process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies. 40(9), 1411-1431. johanson, j., & wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalisation of the firm: four swedish cases. journal of management studies. 12(3), 305-322. johnson, g., scholes, k., & whittington, r. (2012). fundamentals of strategy. 2nd ed. essex: pearson education. knight, g., madsen, t.k., & servais, p. (2004). an inquiry into born-global firms in europe and the usa. international marketing review. 21(6), 645-655. lasserre, p. (2012). global strategic management. 3rd ed. hampshire: palgrave macmillan. ministerie van economische zaken (2015). https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken 26 ireneusz janiuk, mirosław jarosiński, natalia ribberink morawczyński, r. (2007). zachowania małopolskich małych i średnich przedsiębiorstw eksportujących w świetle teorii stopniowego umiędzynarodowienia. gospodarka narodowa, 7-8, 65-82. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (1994). toward a theory of international new ventures, journal of international business studies. 25(1), 50-61. ranking eksporterów, lista 2000 polskich przedsiębiorstw i eksporterów (the ranking of exporters – the list of 2,000 polish enterprises and exporters). special supplement to rzeczpospolita daily, 3. december 2013. woźniak, a. (2015). afryka, ameryka południowa i azja czekają na polskie firmy. the list of 2,000 polish enterprises and exporters. special supplement to rzeczpospolita daily. www.sokolow.pl www.farmutil-hs.pl #ier-06-04-05-pp065--1998-teran-yepez,guerrero-mora 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.05 determining factors of international opportunity recognition: a conceptual approach eduardo terán-yépez, andrea guerrero-mora a b s t r a c t objective: the objective of the article is to advance theoretical knowledge on international opportunity recognition by establishing a conceptual model with particular focus on answering why and how some entrepreneurs identify international opportunities (ios). research design & methods: this conceptual paper relies on qualitative and explorative research through literature review methodology. the analysis of available literature leads to the formulation of seven theoretical propositions. findings: the findings allow us to establish why and how some entrepreneurs recognize ios, by indicating that prior international knowledge and experience, international entrepreneurial alertness, entrepreneurial creativity and entrepreneurial passion are the determining factors. contribution & value added: this research integrates in a single conceptual model various factors that have been studied separately. the influence of all these factors simultaneously and the interaction between them seeks to explain why and how an entrepreneur identifies ios. article type: conceptual article keywords: international opportunity recognition; prior international knowledge; prior international experience; cognitive characteristics; conceptual model jel codes: f23, m16 article received: 31 august 2020 article accepted: 27 october 2020 suggested citation: terán-yépez, e., & guerrero-mora, a. (2020). determining factors of international opportunity recognition. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 65-80. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.05 introduction literature states that international opportunities (ios) are the cornerstone of international entrepreneurship (ie) field (mainela et al., 2018). in general, it can be said that ie focuses on researching how international entrepreneurs identify, evaluate and exploit opportunities outside national borders (tabares et al., 2020). research on this field has been developed mainly in the last 15 years with a clear influence from entrepreneurship and international international entrepreneurship review ri e 66 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora business theories (mainela et al., 2014). international entrepreneurial behaviour driven by ios has been considered a key factor in ie (zuchella, & magnani, 2016), since it is ios which foster international entrepreneurial action and the consequent creation of international new ventures (invs) and firm internationalization (casado-belmonte et al., 2020). in other words, the ie field is recognized as the practice of forming invs or of business internationalization that arise from decisions and actions taken by individuals and/or teams in reaction to the discovery of ios (terán-yépez et al., 2020a). this makes the phenomenon of international opportunity recognition (ior) an essential factor in this field, since without the discovery of ios, opportunities cannot be exploited and, thus, invs would not be formed and companies would not be internationalized (ellis, 2011; urban & wood, 2015). shane and venkataraman (2000) and george et al. (2016) establish that the requirements for an entrepreneur to discover opportunities are prior knowledge and cognitive characteristics to judge that knowledge. prior knowledge refers to sources of information developed from work experience, education, social bonds or other means (shepherd & detienne, 2005) and cognitive characteristics help to obtain, organize and process this knowledge in order to identify opportunities (hajizadeh & zali, 2016). opportunity recognition is an intentional process and intentions are considered a strong predictor of planned behaviour (peiris et al., 2012). that is why the identification of opportunities must incorporate the cognitive perspective of the entrepreneur (mainela et al., 2014), i.e., the “intentions”, since according to the theory of planned behaviour, without intentions there will not be a process of entrepreneurial behaviour (ajzen, 1991). in this regard, several scholars have focused their attention on some cognitive characteristics of the entrepreneur as being determinants of opportunity identification, however, the cognitive process is much more complex and while there is general agreement that ior is the central element in ie, the details of the process are largely unknown (angelsberger et al., 2017). previous research has mainly studied the relationship between some cognitive characteristics and ior separately. the lack of attention to other effective factors and the fact that they are not included as a whole in the process of identifying ios has led to less precise results that do not offer as realistic a framework as they should. in general, it can be said that the existing literature on ie implicitly assumes that internationalization is preceded by ior, but provides little explanation of this process or the capabilities individuals need to have to identify these opportunities (chandra et al., 2009; terán-yépez, 2020). thus, according to kraus et al. (2017), until now research in the ie field has largely ignored the study of the process of recognizing ios; this being one of the causes for recent calls for further research on this subject (terán-yépez et al., 2020a). this begs the research question, how do entrepreneurs (cognitively) identify international opportunities? therefore, in order to respond to the limitations of current research, this study establishes a conceptual model that integrates prior knowledge and key cognitive characteristics that help entrepreneurs to obtain, organize and process new information, namely prior international experience, entrepreneurial creativity, international entrepreneurial alertness and entrepreneurial passion. by considering the simultaneous impact of all these factors along with the interaction between them the objective is to identify what characteristics are required by an entrepreneur in order to identify ios. consequently, this research should serve as the basis for future empirical research. determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 67 after explaining material and methods, this article continues with a literature review of the theory of social cognition and entrepreneurial cognition and how research into the ior phenomenon has developed. the review allows various cognitive characteristics to be detected as determining factors for ior. thereafter, to shed more light on this phenomenon, a conceptual model aims to establish why and how entrepreneurs are able to recognize ios. then, it is discussed how the findings could be used by international entrepreneurs and managers to broaden their chances of identifying ios. finally, conclusions are drawn and theoretical and practical contributions and recommendations are presented. material and methods identifying key determining factors of ior is relevant and could provide considerable contribution to the existing scientific literature in ie. thus, it is vital to assess relevant literature to discover every important factor. in addition, it is important to consider the simultaneous impact of all these factors along with the interaction between them and how can they contribute to identifying ios. therefore, this conceptual article by using qualitative and explorative research used the literature review methodology. in this way, firstly, a series of articles from the web of science and scopus databases were exhaustively reviewed, making it possible to detect five key determining factors for ior. secondly, from these factors, a conceptual model is derived that contains the development of seven theoretical propositions that illustrates the relationship between the variables. the proposed model is applicable to both invs and incumbent companies, since literature for both types of business was taken into consideration. in summary, this study is conducted under qualitative and explorative research to disclose the key determining factors of ior. literature review and theory development theory of social cognition and entrepreneurial cognition according to baron (2014), it is not possible to understand the behaviour of individuals unless it is understood what and how they think about different social situations. in this sense, the theory of social cognition (holt & brown, 1931) introduces the idea of the structure of knowledge; that is, the cognitions that are used to achieve personal effectiveness in certain situations. according to bandura’s social cognition theory (1986), what people think, believe and feel affects their behaviour. in turn, the effects of their actions partly determine their thoughts and emotional reactions. in short, social cognition theory encompasses how an individual absorbs, processes and uses information, conceptually organizes and relates his/her experiences and makes decisions (sánchez et al., 2011). based on this theory, several researchers (kruger & evans, 2004; sánchez et al., 2011) argue that the cognitive characteristics of entrepreneurs should be used to analyse and explain their behaviour, mainly in the process of identifying opportunities. in fact, cognitive characteristics are used to determine certain ways of processing information related to entrepreneurial behaviour (angelsberger et al., 2017; george et al., 2016). this theory is called entrepreneurial cognition, since entrepreneurs have been attributed with a different capacity to process information, and the concept of entrepreneurial cognition has been created as a distinctive characteristic with which to define entrepreneurs (mitchell et al., 2002). 68 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora according to sánchez et al. (2011, p. 433), entrepreneurial cognition can be defined as: “the knowledge of structures that entrepreneurs use to make evaluations, judgments or decisions that involve the identification of opportunities, creation of joint ventures and growth”. in other words, entrepreneurial cognition explains how entrepreneurs use mental models to gather previously unconnected information that will allow them to identify entrepreneurial opportunities (terán-yépez, 2020). in summary, it can be argued that the field of entrepreneurial cognition encompasses all aspects of cognition that can potentially play a key role in various aspects of the entrepreneurial process (sánchez et al., 2011). therefore, entrepreneurial cognition is becoming increasingly useful to help establish the phenomenon associated with entrepreneurship, since this theory helps us to understand how an entrepreneur absorbs, processes, organizes and relates information (baron, 2014; tabares et al., 2020). the phenomenon of identifying international opportunities the notion of ior in ie was introduced by zahra and george (2002), based on research of this topic within the “domestic” entrepreneurship. this theme has great relevance, since the process of ie begins through the identification of ios (ellis, 2011), which are identified by individuals and not by companies (venkataraman 1997). therefore, it can be argued that the process of ie is founded and driven by the acts of the entrepreneur (etemad, 2004). the literature on “domestic” entrepreneurship supports the idea that various cognitive factors are correlated with the identification of opportunities (ardichvili et al., 2003; butler et al., 2010). this literary base in entrepreneurship, together with the work presented by zahra and george (2002) and other researchers, such as the theoretical work of oviatt and mcdougall (2005), which analysed the speed of internationalization, initiated by entrepreneurial opportunity, led to the identification of ios becoming an emerging theme in ie research, from 2006 onwards (terán-yépez et al., 2020a). peiris et al. (2012) argue that in establishing the entrepreneur as a focal point in the ie process, the identification of opportunities should be highlighted as an integral part of the process. as such, instead of focusing on characteristics at the company level, it is first necessary to identify the entrepreneur as the unit of analysis (chandra et al., 2012). thus, the study of the cognitive perspective within the identification of opportunities in ie has been carried out in order to interpret the entrepreneur’s mentality, through the impact of the choice of opportunities and the creation of value in international markets (kiss et al., 2019). zahra et al. (2005), for example, highlights the value of understanding the minds of entrepreneurs, which can guide and shape internationalization decisions. in addition, acedo and florin (2006) highlight the relevance of prior experience and entrepreneurial cognitions, as a strong predictor for the identification of ios. furthermore, butler et al. (2010) used the cognitive approach to explain why some people can recognize opportunities in international environments, despite high levels of uncertainty, by focusing on the entrepreneur’s ability to absorb this uncertainty and use creativity to take entrepreneurial action. in a more holistic view, hajizadeh and zali (2016) argue that the entrepreneur’s prior knowledge, alertness and entrepreneurial learning could have great relevance in understanding the opportunity recognition process. for their part, costa et al. (2018) and cardon et al., (2017) propose that within the cognitive style of the entrepreneur, one construct that should be used and studied to further understand the recognition of opportunities is entrepreneurial passion. determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 69 even if some studies have focused on the cognitive characteristics of the entrepreneur as a determinant of ior, these cognitive characteristics have been studied separately which has led to less precise results and the lack of a holistic framework to outline why some entrepreneurs identify ios while others do not. thus, it is necessary to present a broader conceptual model by grouping various characteristics, which were previously studied in a scattered manner, to help understand this phenomenon. prior international knowledge and international opportunity recognition ardichvili et al. (2003) argue that prior knowledge is one of the key aspects for opportunity discovery. on this basis, tang and murphy (2012), argue that previous knowledge augments the probability of identifying opportunities, both for product development and service improvement. moreover, shepherd and detienne (2005) argue that people with prior knowledge tend to emphasize the relevant aspects of existing information, and analyse it in a more efficient way, which leads to the recognition of a greater number of opportunities. fiet (2007) argues that systematic search is an effective way to increase prior knowledge, since entrepreneurs take advantage of the adjustment between their previous knowledge and new information to identify opportunities. similarly, according to corbett (2007), people with greater knowledge relating to industry, technology and the market tend to identify entrepreneurial opportunities more easily. going even further, hajizadeh and zali (2016) demonstrate empirically that an individual’s prior knowledge and opportunity recognition are positively related. in the international context, research carried out by santos-álvarez and garcía-merino (2010) shows that entrepreneurs’ prior international knowledge has a positive influence on the search for information and on the identification of international opportunities. several researchers (chandra et al., 2009; kraus et al., 2017; tabares et al., 2020; zahra et al., 2005) argue that prior international knowledge can be acquired through: travel abroad, mastery of a foreign language, life and work experience, education abroad, previous work/commercial experience abroad, international social links, and that the possession of the entrepreneur’s prior international knowledge has a positive influence on the recognition of international opportunities. in addition, galdino et al. (2019) and kiss et al. (2019) establish that market and internationalization knowledge help to discover ios and lorenz et al. (2018) clarify that knowledge acquired in the domestic market may also help when looking for ios. thus, recent studies suggest that research on prior knowledge is an important avenue for future research in order to understand ior (chetty et al., 2018; tuomisalo, 2019). therefore, it could be postulated that prior international knowledge influences the process of ior. proposition 1: prior international knowledge has a positive impact on the identification of international opportunities. prior international experience and international opportunity recognition the literature argues that prior experience could shape the way an individual confronts their current challenges (chetty et al., 2018; lafuente et al., 2019). thus, recent studies have suggested that to further investigate the antecedents of opportunity recognition, the role of prior experience needs to be studied in depth (lorenz et al., 2018; tuomisalo, 2019). these assumptions are based on research such as that developed by fiet (2007), 70 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora who considers that previous experience is the trigger for the process of recognizing opportunities and that this experience could arise from: work activities, the technology used at work, specialized training, social ties and recreational activities. the results of some previous research support the views that prior international experiences such as living and studying abroad have a positive influence on ior (andersson & evers, 2015). other studies have also highlighted the importance of the international experience acquired by expatriates after their return from their international assignments (firth et al., 2014) which could help them identify ios more easily. going even further, according to some researchers previous international experience has a positive effect on the ior process (chandra et al., 2009; kiss et al., 2019; kraus et al., 2017; lorenz et al., 2018). tuomisalo (2019) by a qualitative and interpretative analysis, supports the statement that prior experience plays a key role in the opportunity recognition process. thus, it could be argued that prior international experience influences the process of identifying international opportunities. proposition 2: prior international experience has a positive impact on the identification of international opportunities. entrepreneurial creativity and international opportunity recognition according to amabile (1996), entrepreneurial creativity is described as the identification of novel opportunities. brazeal and herbert (1999) broaden this approach, by postulating that the identification of an entrepreneurial opportunity arises from the imbalance between the potential of something new and its realization, i.e. having the creativity to identify an opportunity that did not exist before. thus, gilad (1984) suggests that the identification of opportunities is a consequence of creative behaviour. with a more contemporary approach, puhakka (2011) postulates that the identification of an opportunity needs a creative vision, creative behaviour and the sensibility about how to combine all the fragmented information that an individual might have. research by shane and nicoloau (2015) asserts that creative personality influences the identification of opportunities and therefore it can be argued that all entrepreneurs need a certain level of creativity to identify an opportunity. furthermore, they postulate that they believe that opportunity identification and creativity have natural connections. similarly, amabile (1996) postulate that, if society sees successful entrepreneurs as those individuals who identify opportunities and entrepreneurial creativity as the generation and implementation of new ideas, successful entrepreneurs should possess some creativity in order to recognize those opportunities. in a first overview of the international environment, butler et al. (2010) used the cognitive approach to explain why some people are able to identify opportunities in international settings, despite high levels of uncertainty, by using creativity to take entrepreneurial action. it is also interesting to note that recent review papers underline the importance of creativity in the entrepreneurial process. george et al. (2016) through a systematic review of the literature on the factors that influence the identification of opportunities, recognize entrepreneurial creativity as one of the cognitive factors that affect this phenomenon. similarly, sassetti et al. (2018), in a systematic and bibliometric analysis on entrepreneurial cognition, identify entrepreneurial creativity as being linked to the generation of novel and useful opportunities. furthermore, in relatively recent determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 71 studies, chetty et al. (2018) and tabares et al. (2020) identify entrepreneurial creativity as a relevant factor influencing ior. therefore, from this review, it can be inferred that entrepreneurial creativity influences the identification of international opportunities. proposition 3: entrepreneurial creativity has a positive impact on the identification of international opportunities. international entrepreneurial alertness and international opportunity recognition the notion of a state of alertness was first used by kirzner (1973) within the field of entrepreneurship, with the aim of describing the way in which entrepreneurs recognize opportunities. for kirzner, alertness is the capacity of an individual to identify opportunities that others have not identified. thus, entrepreneurial alertness has been recognized as a cognitive skill that increases an individual’s state of alert to the environment and the information around him/her, thereby leading him/her to discover greater opportunities (hajizadeh & zali, 2016). as an information processing and cognitive capacity, state of alertness allows entrepreneurs to obtain, associate, and infer information from diverse areas to help them to discover opportunities, thus, there are entrepreneurs who are always alert to recognize opportunities by continuously perusing the environment (puhakka, 2011). tang et al. (2012) argued that entrepreneurial alertness increases the probability of identifying opportunities over people who are not in a state of alertness. indeed, being able to be alert benefits entrepreneurs as they can imagine various scenarios, allowing them to recognize more opportunities (hajizadeh & zali, 2016). besides, even though george et al. (2016) have determined alertness as being one the prominent factors for opportunity recognition, there are, as yet, few studies that have raised the existence of entrepreneurial alertness when identifying opportunities in the international market. lorenz et al. (2018), for example, argue that the ior scale should contain the entrepreneurs’ state of alertness, and rezvani et al. (2019) argue that international entrepreneurial alertness should facilitate the recognition of ios, but do not give explanations of how alertness can affect ior. finally, chetty et al. (2018), through a case study approach, and tabares et al. (2020), through qualitative analysis, propose that entrepreneurial alertness is a distinctive factor for ior. therefore, from this review it is clear that alertness influences the process of identifying international opportunities. proposition 4: international entrepreneurial alertness has a positive impact on the identification of international opportunities. entrepreneurial passion and international opportunity recognition although little research has yet been done on the relationship between passion and the identification of entrepreneurial opportunities (cardon et al., 2017; costa et al., 2018), passion research seems to be a very promising field in which to advance the study of entrepreneurship, as the literature states that the way people feel and the state of mind they have strongly influences various aspects of both cognition and entrepreneurial behaviour (tognazzo et al., 2020), and this is why entrepreneurial passion has increasingly attracted the attention of researchers as a specific entrepreneurial affective state (cardon et al., 2013, 2009). according to smilor (1997), passion comes from that energetic and tireless search for a worthy, challenging and uplifting purpose. in other words, passion emerges when one has the freedom and opportunity to pursue one’s dream and this facilitates the recognition of 72 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora entrepreneurial opportunities, due to the constant enthusiasm, joy and zeal that passion generates; as well as the persistent desire to succeed. entrepreneurial passion implies an intense positive emotion, which contributes to a better understanding of entrepreneurial behaviours and results, and which enables the analysis of how an entrepreneur identifies an opportunity (cardon et al., 2009). according to cardon et al. (2017) and tognazzo et al. (2020) passion influences many aspects of entrepreneurial cognition and behaviour and is important for the identification of opportunities and the acquisition of resources. similarly, baron and ward (2004) postulate that passion can help entrepreneurs find complex patterns in order to recognize opportunities and entrepreneurs may experience more positive emotions than other people when exposed to such opportunity identification. furthermore, shane et al. (2003) establish that passion can facilitate the recognition of opportunities, the development of ideas and the execution of opportunities and ma et al. (2020) argue that entrepreneurial passion can enhance an entrepreneur’s ability to identify opportunities. following this line, tabares et al., (2020) and terán-yépez (2020) state that passion can also be important for the process of identifying ios, since passion is an emotional and energizing component within the affective cognitive style that can be present for the identification of opportunities both in the local and international market. therefore, and although to the extent of our knowledge this variable has not yet been empirically proven for international opportunity recognition, it is clear from this review that entrepreneurial passion influences the identification of international opportunities. proposition 5: entrepreneurial passion has a positive impact on the identification of international opportunities. international entrepreneurial alertness and entrepreneurial creativity as mediators knowledge has been recognized as a static concept that is activated and applied through the practical application of cognitive mechanisms (corbett, 2005), which means that cognitions help individuals to benefit from the acquisition of knowledge (hajizadeh & zali, 2016). entrepreneurial creativity and international entrepreneurial alertness have been pointed out as being two of the most relevant cognitive characteristics of entrepreneurs, enabling them to acquire, organize and process information and consequently their prior knowledge (chang & chen, 2020; rezvani et al., 2019). cognitive theories focus on thinking and information processing are particularly useful for a discussion on creative cognition since creativity is one of the cognitive characteristics that helps entrepreneurs to use prior knowledge to identify opportunities (shane & nicolaou, 2015). woodman and schoenfeldt (1990), state that previous knowledge is one of the individual qualities that affect creativity, that is, the greater the previous knowledge, the greater the creativity; while chang and chen (2020) and sassetti et al. (2018) postulate that the creativity of individuals influences the identification of opportunities, therefore, all entrepreneurs need some creativity and some prior knowledge to identify an opportunity. similarly, butler et al. (2010) argued that some people can identify opportunities in international environments by exploiting their creativity based on their previous international knowledge. therefore, it can be argued that a higher level of creativity on the part of entrepreneurs results in previous knowledge becoming more efficient which will guide these entrepreneurs to identify ios. determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 73 moreover, individuals who possess the greatest entrepreneurial alertness use it in order to exploit and develop their previous knowledge, which allows them to identify new opportunities (chetty et al., 2018). in fact, entrepreneurial alertness permits entrepreneurs to obtain more information associated to their previous knowledge and to use, organize, analyse and infer it more efficiently than non-entrepreneurs; and consequently to utilize it to identify greater opportunities (tang et al., 2012). furthermore, according to george et al., (2016) and tabares et al. (2020) prior knowledge and entrepreneurial alertness are both influencing factors of ior and that interaction between these could enhance the possibility of discovering ios. thus, according to kraus et al. (2017) it can be argued that a higher level of entrepreneurial alertness renders greater efficiency from prior international knowledge when discovering ios. proposition 6: prior international knowledge has a positive indirect impact on the identification of international opportunities through entrepreneurial creativity. proposition 7: prior international knowledge has a positive indirect impact on the identification of international opportunities through international entrepreneurial alertness. figure 1 depicts how the interaction and dynamics between entrepreneurial cognitions and prior international knowledge lead entrepreneurs to identify ios (george et al., 2016; shane & venkataraman, 2000). thus international entrepreneurs can, through their prior international knowledge and entrepreneurial cognitions, amplify their chances to discover ios and consequently to start the international entrepreneurial process, which could lead to the emergence of invs or to the internationalization of the firm (casado-belmonte et al., 2020). figure 1. key determining factors of international opportunity recognition source: own elaboration. international opportunity recognition prior international knowledge prior international experience entrepreneurial creativity international entrepreneurial alertness entrepreneurial passion +p1 +p2 +p3 +p4 +p5 +p6 +p7 74 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora discussion the model proposed in this research, which outlines key determining factors of ior, has strong practical implications for international entrepreneurs and business managers when looking to internationalize a firm. the establishment of this model is not limited only to the conceptual development of the ior phenomenon, but also to professional practice. as suggested in the model, prior international knowledge, prior international experience, entrepreneurial creativity, international entrepreneurial alertness and entrepreneurial passion will determine why and how some entrepreneurs are capable of identifying ios. in a practical sense, therefore, it is clear that international entrepreneurs and business managers must be able to develop both their prior international experience and prior international knowledge to expand their chances of recognizing ios. to develop such knowledge and experience they may use a variety of sources, such as travel abroad, foreign language skills, life and work experience, education and business experience abroad, international social links, assistance to international fairs, conducting export market research or by using foreign tourists as an external-market information source (cf. berbelpineda et al., 2018; chandra et al., 2009; chetty et al., 2018; george et al., 2016; hajizadeh & zali, 2016; kiss et al., 2019; kraus et al., 2017; terán-yépez et al., 2020b; zahra et al., 2005). the process of ior, however, is also influenced by other cognitive aspects such as entrepreneurial creativity, international entrepreneurial alertness and entrepreneurial passion. international entrepreneurs should be aware that just doing activities and tasks different from others does not imply there are being creative (amabile, 1996). to foster their entrepreneurial creativity they should force themselves to seek solutions even when they are not necessary and even reserve a few minutes each day or week for this (shahab et al., 2019). international entrepreneurial alertness can be generally improved by constantly scanning the environment (tang et al., 2012). this requires, for example, increasing interactions with people, continuously reading newspapers, magazines, trade publications or being aware of new business ideas (fust et al., 2016). finally, entrepreneurial passion, by having an undeniable link to the passion for inventing, requires the entrepreneur to see the identification of opportunities as an exciting, enjoyable and motivating activity (cardon et al., 2013). in this sense it is of vital importance that entrepreneurs experience intense positive feelings with regard participating in entrepreneurial activities (cardon et al., 2009). to increase such cognitive skills such as entrepreneurial creativity and international entrepreneurial alertness, and why not entrepreneurial passion, higher education institutions could play a relevant role by establishing effective entrepreneurship education programs (cf. byun et al., 2018). conclusions international opportunity recognition is one of the most highly discussed and debated topics in international entrepreneurship literature. evaluation of the determining factors of why and how international entrepreneurs identify ios therefore is a relevant contribution to the existing research in this scientific field. this article has evaluated the theories on social cognition and entrepreneurial cognition and the evolution in ior research to determine what leads entrepreneurs to identify ios. from this review, a conceptual model is derived that explains why and how entrepreneurs recognize opportunities in international markets determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 75 through the use of prior international knowledge, prior international experiences, entrepreneurial creativity, international entrepreneurial alertness and entrepreneurial passion. thus, this study conceptually states that the simultaneous impact of all these factors and taking into account their mutual interaction contributes to explaining how entrepreneurs identify ios cognitively. therefore, this research serves as the basis for future empirical research. the findings will help to provide junior and senior researchers, entrepreneurs and others interested in the study of international entrepreneurship with a new integrated model that will establish key effective factors for the discovery of ios. the findings help to advance theoretical knowledge on ior, however, these results need to be proven empirically. in a practical way, the proposed model will help entrepreneurs to disclose and develop the factors that influence their ior, thus improving their entrepreneurial capacity. this model can also be used in the field of education to identify problems in the recognition of ios by individuals and to encourage international entrepreneurs. references acedo, f.j., & florin, j. (2006). an entrepreneurial cognition perspective on the internationalization of smes. journal of international entrepreneurship, 4(1), 49-67. https://doi.org/10.1007/s10843-006-0482-9 ajzen, i. (1991). the theory of planned behavior. organizational behavior and human decision processes, 50(2), 179-211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t amabile, t.m. (1996). creativity and innovation in organizations. harvard business school press. andersson, s., & evers, n. (2015). international opportunity recognition in international new ventures—a dynamic managerial capabilities perspective. journal of international entrepreneurship, 13(3), 260-276. https://doi.org/10.1007/s10843-015-0149-5 angelsberger, m., kraus, s., mas-tur, a., & rogi-tierno, n. (2017). international opportunity recognition: an overview. journal of small business strategy, 27(1), 19-36. ardichvili, a., cardozo, r., & ray, s. (2003). a theory of entrepreneurial opportunity identification and development. journal of business venturing, 18(1), 105-123. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(01)00068-4 bandura, a. (1986). social foundations of thought and action. englewood cliffs, nj. baron, r.a. (2014). thinking about cognition and its central role in entrepreneurship: confessions of a ‘reformed’ behaviourist. in r. mitchell, r. k. mitchell & b. randolph-seng (eds.), handbook of entrepreneurial cognition (pp. 61-85). edward elgar publishing. baron, r.a., & ward, t.b. (2004). expanding entrepreneurial cognition’s toolbox: potential contributions from the field of cognitive science. entrepreneurship theory and practice, 28(6), 553573. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2004.00064.x berbel-pineda, j.m., palacios-florencio, b., & santos-roldán, l. (2018). foreign tourists as externalmarket information source for smes. journal of quality assurance in hospitality and tourism, 19(3), 341-357. https://doi.org/10.1080/1528008x.2017.1418701 brazeal, d.v., & herbert, t.t. (1999). the genesis of entrepreneurship. entrepreneurship theory and practice, 23(3), 29-46. https://doi.org/10.1177/104225879902300303 butler, j.e., doktor, r., & lins, f.a. (2010). linking international entrepreneurship to uncertainty, opportunity discovery, and cognition. journal of international entrepreneurship, 8(2), 121-134. https://doi.org/10.1007/s10843-010-0054-x 76 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora byun, c.-g., sung, c., park, j., & choi, d. (2018). a study on the effectiveness of entrepreneurship education programs in higher education institutions: a case study of korean graduate programs. journal of open innovation: technology, market, and complexity, 4(3), 26. https://doi.org/10.3390/joitmc4030026 cardon, m.s., gregoire, d.a., stevens, c.e., & patel, p.c. (2013). measuring entrepreneurial pas-sion: conceptual foundations and scale validation. journal of business venturing, 28(3), 373-396. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2012.03.003 cardon, m.s., glauser, m., & murnieks, c.y. (2017). passion for what? expanding the domains of entrepreneurial passion. journal of business venturing insights, 8, 24-32. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2017.05.004 cardon, m.s., wincent, j., singh, j., & drnovsek, m. (2009). the nature and experience of entrepreneurial passion. academy of management review, 34(3), 511-532. https://doi.org/10.5465/amr.2009.40633190 casado-belmonte, m. del p., marín-carrillo, g.m., terán-yépez, e., & capobianco-uriarte, m. de las m. (2020). what is going on with the research into the internationalization of small and medium-sized enterprises (smes)? an intellectual structure analysis into the state-of-the-art (1990-2018). publications, 8(1), 11. https://doi.org/10.3390/publications8010011 chandra, y., styles, c., & wilkinson, i. (2009). the recognition of first time international entrepreneurial opportunities: evidence from firms in knowledge-based industries. international marketing review, 26(1), 30-61. https://doi.org/10.1108/02651330910933195 chandra, y., styles, c., & wilkinson, i.f. (2012). an opportunity-based view of rapid internationalization. journal of international marketing, 20(1), 74-102. https://doi.org/10.1509/jim.10.0147 chang, y.y., & chen, m.h. (2020). creative entrepreneurs’ creativity, opportunity recognition, and career success: is resource availability a double-edged sword? european management journal. in press. https://doi.org/10.1016/j.emj.2020.03.004 chetty, s., karami, m., & martín, o.m. (2018). opportunity discovery and creation as a duality: evidence from small firms’ foreign market entries. journal of international marketing, 26(3), 7093. https://doi.org/10.1509/jim.17.0005 corbett, a. c. (2005). experiential learning within the process of opportunity identification and exploitation. entrepreneurship theory and practice, 29(4), 473-491. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2005.00094.x corbett, a. c. (2007). learning asymmetries and the discovery of entrepreneurial opportunities. journal of business venturing, 22(1), 97-118. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2005.10.001 costa, s. f., santos, s. c., wach, d., & caetano, a. (2018). recognizing opportunities across cam-pus: the effects of cognitive training and entrepreneurial passion on the business opportuni-ty prototype. journal of small business management, 56(1), 51-75. https://doi.org/10.1111/jsbm.12348 ellis, p. d. (2011). social ties and international entrepreneurship: opportunities and constraints affecting firm internationalization. journal of international business studies, 42(1), 99-127. https://doi.org/10.1057/jibs.2010.20 etemad, h. (2004). international entrepreneurship as a dynamic adaptive system: towards a grounded theory. journal of international entrepreneurship, 2(1/2), 5-59. https://doi.org/10.1023/b:jien.0000026905.90552.b5 fiet, j. o. (2007). a prescriptive analysis of search and discovery. journal of management studies, 44(4), 592-611. https://doi.org/10.1111/j.1467-6486.2006.00671.x determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 77 firth, b. m., chen, g., kirkman, b.l., & kim, k. (2014). newcomers abroad: expatriate adaptation during early phases of international assignments. academy of management journal, 57(1), 280300. https://doi.org/10.5465/amj.2011.0574 fust, a., wustrow, p., & fueglistaller, u. (2016). entrepreneurial information search behavior for opportunity recognition: scale development. academy of management proceedings, 1, 17408. https://doi.org/10.5465/ambpp.2016.17408abstract galdino, k.m., rezende, s.f.l., & lamont, b.t. (2019). market and internationalization knowledge in entrepreneurial internationalization processes. international journal of entrepreneurial be-haviour and research, 25(7), 1580-1600. https://doi.org/10.1108/ijebr-11-2018-0762 george, m.n., parida, v., lahti, t., & wincent, j. (2016). a systematic literature review of entrepreneurial opportunity recognition: insights on influencing factors. international entrepreneurship and management journal, 12(2), 309-350. https://doi.org/10.1007/s11365-014-0347-y gilad, b. (1984). entrepreneurship: the issue of creativity in the market place. the journal of creative behavior, 18(3), 151-161. https://doi.org/10.1002/j.2162-6057.1984.tb00379.x hajizadeh, a., & zali, m. (2016). prior knowledge, cognitive characteristics and opportunity recognition. international journal of entrepreneurial behaviour and research, 22(1), 63-83. https://doi.org/10.1108/ijebr-05-2015-0110 holt, e.b., & brown, h.c. (1931). animal drive and the learning process, an essay toward radical empiricism. h. holt and co., ny. kirzner, i.m. (1973). competition and entrepreneurship. university of chicago press. kiss, a.n., danis, w.m., nair, s., & suddaby, r. (2019). accidental tourists? a cognitive exploration of serendipitous internationalisation. international small business journal: researching entrepreneurship, 65(3), 1-25. https://doi.org/10.1177/0266242619884032 kraus, s., niemand, t., angelsberger, m., mas-tur, a., & roig-tierno, n. (2017). antecedents of international opportunity recognition in born global firms. journal of promotion manage-ment, 23(3), 386-406. https://doi.org/10.1080/10496491.2017.1294869 kruger, j., & evans, m. (2004). if you don’t want to be late, enumerate: unpacking reduces the planning fallacy. journal of experimental social psychology, 40(5), 586-598. https://doi.org/10.1016/j.jesp.2003.11.001 lafuente, e., vaillant, y., vendrell-herrero, f., & gomes, e. (2019). bouncing back from failure: entrepreneurial resilience and the internationalisation of subsequent ventures created by serial entrepreneurs. applied psychology, 68(4), 658-694. https://doi.org/10.1111/apps.12175 lorenz, m. p., ramsey, j. r., & richey, r. g. (2018). expatriates’ international opportunity recognition and innovativeness: the role of metacognitive and cognitive cultural intelligence. journal of world business, 53(2), 222-236. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2017.11.004 ma, c., yang, j., chen, l., you, x., zhang, w., & chen, y. (2020). entrepreneurs’ social networks and opportunity identification: entrepreneurial passion and entrepreneurial alertness as moderators. social behavior and personality: an international journal, 48(2), 1-12. https://doi.org/10.2224/sbp.8659 mainela, t., puhakka, v., & servais, p. (2014). the concept of international opportunity in international entrepreneurship: a review and a research agenda. international journal of management reviews, 16(1), 105-129. https://doi.org/10.1111/ijmr.12011 mainela, t., puhakka, v., & sipola, s. (2018). international entrepreneurship beyond individuals and firms: on the systemic nature of international opportunities. journal of business venturing, 33(4), 534-550. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2018.04.002 78 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora mitchell, r. k., busenitz, l., lant, t., mcdougall, p. p., morse, e. a., & smith, j. b. (2002). toward a theory of entrepreneurial cognition: rethinking the people side of entrepreneurship re-search. entrepreneurship theory and practice, 27(2), 93-104. https://doi.org/10.1111/1540-8520.00001 oviatt, b. m., & mcdougall, p. p. (2005). defining international entrepreneurship and modeling the speed of internationalization. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 537-553. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2005.00097.x peiris, i. k., akoorie, m. e. m., & sinha, p. (2012). international entrepreneurship: a critical analysis of studies in the past two decades and future directions for research. journal of international entrepreneurship, 10(4), 279-324. https://doi.org/10.1007/s10843-012-0096-3 puhakka, v. (2011). developing a creative-cognitive model of entrepreneurial alertness to busi-ness opportunities. journal of management and strategy, 2(4). https://doi.org/10.5430/jms.v2n4p85 rezvani, m., lashgari, m., & yadolahi farsi, j. (2019). international entrepreneurial alertness in opportunity discovery for market entry. journal of research in marketing and entrepreneur-ship, 21(2), 76-102. https://doi.org/10.1108/jrme-01-2018-0003 sánchez, j. c., carballo, t., & gutiérrez, a. (2011). the entrepreneur from a cognitive approach. psicothema, 23(3), 433-438. santos-álvarez, v., & garcía-merino, t. (2010). the role of the entrepreneur in identifying international expansion as a strategic opportunity. international journal of information management, 30(6), 512-520. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2010.03.008 sassetti, s., marzi, g., cavaliere, v., & ciappei, c. (2018). entrepreneurial cognition and socially situated approach: a systematic and bibliometric analysis. scientometrics, 116(3), 1675-1718. https://doi.org/10.1007/s11192-018-2809-4 shahab, y., chengang, y., arbizu, a.d., & haider, m.j. (2019). entrepreneurial self-efficacy and intention: do entrepreneurial creativity and education matter? international journal of entre-preneurial behaviour and research, 25(2), 259-280. https://doi.org/10.1108/ijebr-12-2017-0522 shane, s., locke, e.a., & collins, c.j. (2003). entrepreneurial motivation. human resource man-agement review, 13(2), 257-279. https://doi.org/10.1016/s1053-4822(03)00017-2 shane, s., & nicolaou, n. (2015). creative personality, opportunity recognition and the tendency to start businesses: a study of their genetic predispositions. journal of business venturing, 30(3), 407-419. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2014.04.001 shane, s., & venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. https://doi.org/10.5465/amr.2000.2791611 shepherd, d.a., & detienne, d.r. (2005). prior knowledge, potential financial reward, and opportunity identification. entrepreneurship theory and practice, 29(1), 91-112. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2005.00071.x smilor, r.w. (1997). entrepreneurship: reflections on a subversive activity. journal of business venturing, 12(5), 341-346. https://doi.org/10.1016/s0883-9026(97)00008-6 tabares, a., chandra, y., alvarez, c., & escobar-sierra, m. (2020). opportunity-related behaviors in international entrepreneurship research: a multilevel analysis of antecedents, processes, and outcomes. international entrepreneurship and management journal. in press. https://doi.org/10.1007/s11365-020-00636-3 tang, j., kacmar, k.m.m., & busenitz, l. (2012). entrepreneurial alertness in the pursuit of new opportunities. journal of business venturing, 27(1), 77-94. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2010.07.001 tang, j., & murphy, p. j. (2012). prior knowledge and new product and service introductions by entrepreneurial firms: the mediating role of technological innovation. journal of small business management, 50(1), 41-62. https://doi.org/10.1111/j.1540-627x.2011.00343.x determining factors of international opportunity recognition: a conceptual… | 79 terán-yépez, e. (2020). key antecedents of international opportunity identification. in 21st international conference on social sciences (p. 272). amsterdam: european center for science education and research. terán-yépez, e., jiménez-castillo, d. & sánchez-pérez, m. (2020a). international opportunity recognition: a comprehensive bibliometric review. journal of international entrepreneurship. in press. https://doi.org/10.1007/s10843-020-00276-2 terán-yépez, e., santos-roldán, l., palacios-florencio, b., & manuel berbel-pineda, j. (2020b). foreign market selection process as tool for international expansion: case study for ecuadori-an chia seeds exports to the european union. anais da academia brasileira de ciências, 92(1), 20190513. https://doi.org/10.1590/0001-3765202020190513 tognazzo, a., sassetti, s., caputo, a., & pellegrini, m.m. (2020). editorial special issue entrepre-neurial decision-making and behavior. journal of small business and entrepreneurship, 32(1), 17.https://doi.org/10.1080/08276331.2019.1613802 tuomisalo, t. (2019). emergence of an entrepreneurial opportunity: a case within a finnish telecommunication international new venture. journal of international entrepreneurship, 17(3), 334-354. https://doi.org/10.1007/s10843-019-00247-2 urban, b., & wood, e. (2015). the importance of opportunity recognition behaviour and motivators of employees when engaged in corporate entrepreneurship. journal of business economics and management, 16(5), 980-994. https://doi.org/10.3846/16111699.2013.799087 venkataraman, s. (1997). the distinctive domain of entrepreneurship research: an editor’s perspective. in j. katz & r. brockhaus (eds.), advances in entrepreneurship, firm emergence and growth (pp. 119-138). jai press vickers. woodman, r.w., & schoenfeldt, l.f. (1990). an interactionist model of creative behavior. the journal of creative behavior, 24(4), 279-290. https://doi.org/10.1002/j.2162-6057.1990.tb00549.x zahra, s. a., korri, j. s., & yu, j. f. (2005). cognition and international entrepreneurship: implica-tions for research on international opportunity recognition and exploitation. international business review, 14(2), 129-146. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2004.04.005 zahra, s.a., & george, g. (2002). international entrepreneurship: the current status of the field and future research agenda. in m. hitt, d. ireland, d. sexton, & m. camp (eds.), strategic en-trepreneurship: creating a new mindset (pp.255-288).blackwell. zucchella, a., & magnani, g. (2016). international entrepreneurship: theoretical foundations and practices. palgrave macmillan, ny. 80 | eduardo terán yépez, andrea guerrero-mora authors both authors have equally prepared the conceptualization, introduction, material and methods, literature review and theory development, discussion and conclusion sections. eduardo terán-yépez research technician and phd student at the university of almeria (spain). his research interests include international entrepreneurship, business internationalization, foreign trade, international marketing and sustainable entrepreneurship. he has published in journals such as journal of cleaner production, journal of international entrepreneurship, and anais da academia brasileira de ciências. he has been a reviewer in journals such as plosone and journal of environmental planning and management. correspondence to: eduardo terán-yépez, department of economics and business, research center cimedes, university of almeria (ceia3), almeria, spain; e-mail: ety879@inlumine.ual.es orcid http://orcid.org/0000-0002-1260-24771 andrea guerrero-mora independent researcher. master in foreign trade and business internationalization from the university of cordoba (spain) & master in business economics and management from the university of almeria (spain). her research interests include entrepreneurship, international trade, managerial innovation and organizational innovation. correspondence to: andrea guerrero-mora, av. mariana de jesus y panzaleo. urb ribera de la hacienda nro.6, sangolqui, ecuador; e-mail: andre_gue_mo@hotmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-8894-3104 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-04-02-pp025-1937-kramarz,debski,luty 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.02 trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students: conclusions from research conducted at the university of social sciences paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty a b s t r a c t objective: the main aims of the thesis were to compare entrepreneurial behaviour trends in a group of polish and foreign students and an attempt to define the determinants of such behaviours. research design & methods: research was conducted using a questionnaire. descriptive statistics methods were also used. findings: the undertaken research shows the diversity of entrepreneurial behaviours among both polish and foreign students surveyed. foreign students participating in the study showed a greater propensity to take risks and greater flexibility in their business plans, which may be indicative of greater skills and ability in adapting to the requirements of the labor market. contribution & value added: in the light of the undertaken research, it can be assumed that the state of the education system may account for one of the most important factors in facilitating change of the growing labor supply into benefits in the form of economic recovery and the creation of employment opportunities. article type: research paper keywords: immigrants; students; entrepreneurship; entrepreneurial behaviour; business barriers jel codes: m10, l26 article received: 15 july 2019 article accepted: 30 october 2019 suggested citation: kramarz, p., dębski, m., & luty, l. (2019). trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students: conclusions from research conducted at the university of social sciences. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 25-39. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.02 introduction the number of students in poland decreases year by year. during the years 2013-2017, this decrease fell to 16.7%, which meant a reduction in the number of students by 258.5 thousand people. a similar trend covered all polish voivodships, being the weakest in the mazowieckie international entrepreneurship review ri e 26 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty voivodship, where there was a 12% drop in the number of students. in warsaw city it was even smaller – less than 10%. mazowieckie voivodship is a region of one-fifth of all polish students. a total of 230.3 thousand people studied at warsaw universities in 2017, which constituted 17.85% of all students nationvide. the mazowieckie voivodship was also the region with the most rapid increase in the percentage of immigrant students. during the years 2013-2017, it increased from 3.8% to 9.0% (główny urząd statystyczny [gus], 2019). the intensified influx of foreign students into the mazowieckie voivodship was accompanied by a positive balance of foreign migrations for permanent residence of the working age population. this is an exceptional situation when compared to the country in which it remains at a negative level – in 2016 and 2017 it had declined to -0.15‰ (gus, 2019). the mazowieckie voivodship has the largest number of enterprises and entrepreneurs operating in the country. the number of enterprises in this region also increased at the quickest pace in the country – from 2013 to 2017 the number of registered enterprises increased by 84,372 units, and in warsaw alone by 63,200 units. in the whole mazowieckie voivodship there were 18.78% of all polish enterprises and in 2017, more than half of enterprises from the mazowieckie voivodship were located in warsaw – 434 676 business units from 809 369 located in the mazowieckie voivodship (gus, 2019). in connection with the above statements, one can ask the question about the role of immigrant students in shaping economic development and entrepreneurship in the region, which shows its huge potential, but also is already highly saturated with economic units of various sizes and profiles. at the same time, the increasing influx of working-age people from abroad increases the phenomenon of competition between entrepreneurs and people looking for employment. it seems important to conduct research on how competition in the masovian labor market affects the educational aspirations of immigrant students and plans related to their undertaking the socalled entrepreneurial behavior. the purpose of this study was to attempt to define behavior trends related to the entry of foreign students to the labor market and the differences in entrepreneurial behavior undertaken by immigrant and domestic students. material and methods in the implementation of the research objective, two research hypotheses were formulated: h1: immigrant students are more likely to undertake entrepreneurial activities than host country students. h2: factors differentiating entrepreneurial attitudes of immigrant students and students of the host country include differences in educational motivations and a different attitude to risk. the conducted analyzes used statistical data collected by statistics poland. the article presents the conclusions of the research conducted in 2018. the survey included 988 fully completed surveys collected from students of the university of social sciences. foreign students constituted 28% of the total number of respondents. among them, the dominant group were students from ukraine – 93.43%. belarusians and vietnamese were among the remaining national groups. the questions concerned respondents’ plans to start a business, factors influencing this decision and educational needs corresponding to its launch. descriptive statistics methods were used to analyze the material collected through the trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 27 questionnaires. verification and supplementation of pre-received applications was possible by using the chi square test of independence. literature review nowadays, the dominant belief is that the entrepreneurship of immigrants, especially selfemployment is conducive to improving the condition of the economies of the receiving countries (kubiciel-lodzińska, maj, bębenek, 2018; kuciński, 2004). however, one should remember that immigrant entrepreneurship is distinguished by a different specificity. this is the result of overlapping entrepreneurial cultures and standards of conduct from the country of origin on the established system in the receiving country (glinka, 2018). secondly, the fact of taking the risk of entering the foreign country’s labor market and of changing the country of residence allows us to define the profile of immigrants as individuals willing to undertake activities with a higher degree of risk and in possession of characteristics of entrepreneurial behavior already at the moment of migration (kosała, 2016). however, the pursuit of business activity in the case of immigrants does not always have to result from economic or ambition-based reasons. the reason for setting up an enterprise is often “forced entrepreneurship” – for example, the in connection with the difficulty of meeting the employers’ requirements (kosała, 2016). another reason may be the perception of the potential resulting from the origin, which is conducive to undertaking activities such as teaching foreign languages, preparing language translations, employment mediation for immigrants (andrejuk, 2016). at the same time, it is observed that immigrant entrepreneurship presents an opportunity to enjoy economic integration (brzozowski, 2017). in a general look at the fact of the inflow of foreigners, as a positive result of this phenomenon for the socio-economic development of regions, kuciński (2014) lists taking over job positions that are not attractive to local people and the diversity of wages for work performed by people with higher and lower qualifications – as a result, it leads to raising the qualifications of the local population and thereby increasing their income. according to kosała (2016), immigrants can often bring to the regions a resource in the form of rare qualifications. a similar effect may appear as a result of starting a business activity. hence, long forgotten areas of activity (for example those due to low profitability) may be revived. in addition, the inflow of migrants may result in the stimulation of economic relations between countries (glinka, 2018, li, isidor, dau, & kabst, 2018), and according to coleman, help to solve the problem of structural mismatch between labor demand and labor supply (coleman, 1992 as cited in kubiciel-lodzińska, 2018, p. 11). due to barriers to employment and self-employment by immigrants, it is not possible to replace the receiving country’s workforce with one-to-one relationships. undertaken entrepreneurial activities are rather complementary to the existing ones (kuciński, 2014). among the barriers to expansion into the labor market and the development of own businesses by immigrants, which ensure the occurrence of the effect described above andrejuk (2016) and (chen, tajeddini, ratten, & tabari, 2019), distinguishes among others the language barrier, amounts of taxes, problems with understanding the complexity of the law, high costs of running a business and the often reccurring expectation that immigrants will expect lower wages than the local population for their work. studies show that migrants from non-western countries are in a less -advantageous position in the labor market than the locals (storen, 2004). 28 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty research on entrepreneurship of immigrants most often refers to cultural and ethnic issues. differences in the behavior of migrants from the same country seem to depend from the host country (baltaci, 2017). to a lesser extent – although the need to undertake such research in trends is increasingly recognized – it concerns entrepreneurship undertaken by immigrant students (glinka, 2018). research conducted in the us by hunt in 2011 and 2015 showed that the tendency to set up own businesses (research related to companies employing more than 10 people) was greater among immigrants than us citizens. such a tendency was mainly true of immigrants being us-college graduates. in addition, the probability of establishing a company turned out to be greater in the group of immigrants for whom the reason for changing their place of residence was education or willingness to improve their financial situation (s. p. kerr & w. r. kerr, 2016). on the other hand, the risk connected to migration may have a negative influence on the perception of the chances for business success. (kushnirovich, heilbrunn, & davidovich, 2018). similarly, kosała (2016) cites data from which it follows that poland is a country in which economic activity is greater among migrants than indigenous inhabitants. the report prepared by oecd in 2010 indicates that 11.2% of poles and 29.2% of immigrants were self-employed (kosała, 2016). according to kubiciel-lodzińska (2018), groups of immigrants that can become entrepreneurs are permanent immigrants whose purpose for moving is paid activity or education – gaining financial resources is particularly important for this group, especially when they come from less developed countries than the receiving country. in the literature it is often stressed that migrants are more enterprising than natives (kahn, la martina, & macgarvie, 2017). however, it is also argued that migrants educated in their native country tend to be more enterprising than the natives educated in the host country (blume-kohout, 2016). also students are the subject of studies (iwu, ezeuduji, eresia-eke, & tengeh, 2016). due to the fact that students of ukrainian descent are usually the largest group among foreigners at polish universities, this ethnic group is one of the most frequent reference points in the study of students immigrating to poland. on the basis of the studies carried out among students from ukraine, andrejuk and korniychuk (2018) state that among immigrant students, adaptation to the labor market starts at the beginning of education. moving to self-employment takes place in accordance with three possible scenarios. firstly, as undertaking business activity resulting from previously undertaken employment – the business profile is most often not related to the field of study, while cultural assimilation is high. secondly, as starting a professional development in the direction of education – often in connection with a family business already operating. the third option is to take up self-employment after gaining a full qualification (graduation) – characteristic accompanying scholarship support or a course of study requiring a lot of time commitment (andrejuk & korniychuk, 2018). the willingness to undertake gainful activity from the first moments of study is confirmed by studies conducted by majkut, pluta, rybczyński (2016) at the wsb university in wroclaw, according to which about 51.5% of immigrant students gain financial independence after 2 years of residence in poland. in connection with the demographic decline in poland, and at the same time the opening of polish universities to the possibility of educating foreign students, the number of immigrant students is growing year by year. not without significance is the fact that foreign students can now apply for longer residence permits while studying. it also gives trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 29 greater opportunities to take up employment (kaczmarczyk, 2013). therefore, the current research seems to be up-to-date due to the need to monitor the effects of the migration trends on the polish economy. it is also a challenge for universities whose task is to adapt foreign graduates to the polish labor market in the best possible way. more specifically according to the results of surveys carried out by trzciński (2015) in the mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie and lubelskie voivodships, 64% of immigrant students wanted to remain in poland after graduation. particular attention that their education deserves, should also arise from the fact that often the immediate motivation for staying in poland is the economic and political instability of the former soviet republics, which in poland’s case are the place of origin of the dominant group of immigrant students (andrejuk, 2016). the subject of entrepreneurship of migrants, including students, does receive considerable attention and a growing interest in the topic can be observed, (cruickshank & dupuis 2015) whilst being analyzed from various perspectives. however, the phenomenon is of a dynamic nature and requires further studies broadening our existing knowledge of the subject. results and discussion the tendency to start a business among domestic and foreign students in order to achieve the research goal, lists of results collected from groups of students with different characteristics regarding preferences and plans for conducting business activity and related experiments were used. the results obtained from students of polish and foreign origin were compared. first, respondents were asked to provide information on their entrepreneurial plans. the results are presented in table 1. table 1. intention to start a business – answers given in the survey among the respondents in total and in the group of persons with and without experience in running a business activity intention to start a business – total percentage of responses in the group of respondents [%] including among people: having experience in running a business without experience in running a business polish students definitely yes 8.68 38.36 5.30 rather yes 10.23 10.96 10.14 considering 38.38 17.81 40.72 rather no 26.75 12.33 28.40 definitely no 6.02 12.33 5.30 i do not know 9.94 8.21 10.14 foreign students definitely yes 21.90 38.33 17.29 rather yes 34.31 40.00 32.71 considering 28.10 8.33 33.64 rather no 7.66 8.33 7.48 definitely no 0.36 1.66 0.00 i do not know 7.67 3.35 8.88 source: own study. 30 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty among students of polish descent, a group of people considering conducting business activity, but are still undecided, dominated with a figure of 38.38%. among the students declaring their intention to run a business, there were 8.68% of respondents expressing such intention in a decisive way and 10.23% of respondents rather inclined to start a business. respondents not planning to conduct business constituted 32.75% of all respondents (responses ‘rather not’ and ‘definitely not’ combined). they constituted a larger group compared to the group of people showing the intention to run their own business. an analysis of the responses of foreign respondents has highlighted some differences in intentions in this area. over half of foreign respondents answered ‘definitely yes’ or ‘rather yes’. of this, 21.90% were definitely willing to start their own business. about 28.10% of respondents considered such a possibility. due to the fact that the research group included both persons with and without experience in running a business, it was verified how it could influence the decision to resume this type of undertaking. among students of polish nationality, 10.23% of respondents had experience in running a business, while among foreign students it was twice as high (21.90%). among the respondents who already have experience in running a business, the percentage of people decisively setting up their own business was similar in both groups. it was just over 38% among polish and foreign students. after considering people who were rather determined to run their own business, the difference became apparent. altogether 49.32% among polish students and 78.33% among foreign students expressing their intention to start business (in a more or less decisive way). polish respondents with experience in running enterprise and not planning to create enterprise accounted for 24.66%. half of them (12.33% of polish respondents) was definitely not inclined to run a business. on the other hand, 9.99% of foreign students with business experience, did not plan to take up business again. in the case of the group of polish origin, the percentage of those considering but undecided to start their own business was larger. compared to the total number of polish students surveyed, in the group of people having experience in running their own enterprise, both the percentage of respondents decided to establish an enterprise and those who decidedly do not intend to undertake such type of economic activity increased. among foreign respondents, the percentage of people definitely not intending to run a business remained almost unchanged and stood at 1.66%. intentions related to economic activity represented by groups of respondents from poland and abroad in both cases were closer to those observed in the total surveyed group than in the group of people with experience as an entrepreneur. among polish students, only 5.4% of people were fully decided to conduct business – less than in the case of the surveyed group in general. exactly the same percentage of respondents definitely did not intend to run their own enterprise – so, less than in the case of the surveyed group in general and significantly less than in the case of a group of people with experience in running an enterprise. it is interesting that among respondents from abroad not conducting their own economic activity so far, no one expressed a clear lack of intention to start one the percentage of people planning such an undertaking was high and constituted 50% of the respondents. these results seem to confirm the conclusions cited in the literature about the greater willingness of immigrant students to start their own business. at the same time, it is interesting to note that a larger percentage of respondents who have experience as an entrepreneur express a tendency to lead it again than in the case of poles. having such experience, however, causes a certain approximation of tendencies in both national groups – the difference in the percentage of trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 31 people expressing their intention to do business in both groups is narrowing. having experience also favors the crystallization of further intentions. some respondents could indirectly draw conclusions about the benefits and risks of running their own business based on family experiences. in 74.37% of cases, polish students subjected to the survey have the owner of the enterprise among their closest persons (table 2). table 2. intention to start a business – answers given in the survey among the respondents having the owner of the enterprise among their closest persons intention to start a business – possible responses the percentage of responses in the group of respondents polish students foreign students definitely yes 9.98 25.00 rather yes 11.84 38.50 considering 38.04 23.50 rather no 23.54 7.50 definitely no 5.84 0.00 i do not know 10.76 5.50 source: own study. in the case of foreign students, this percentage was very similar and stood at 72.89%. however, again there were some differences between the group of native and foreign students. the similarity connecting both groups was a visible, slightly greater propensity to undertake business activity by these people. it was declared with less determination than in the case of people who have their own experience of running a business, while the positive effect of observing the experience of family members on the decision to establish a business can be seen. in the case of polish students, the percentage of respondents intending to run a business in this group was higher compared to the total number of respondents). among the foreign respondents, the change was significantly more visible. the percentage of people declaring their willingness to conduct business activity answering ‘definitely yes’ and ‘rather yes’ was a total of 7.29 percentage points higher in the case of people observing entrepreneurial experience among relatives than in the group of foreign students in general. in this group of foreign students, none of the respondents stated that they definitely do not intend to run a business. it can therefore be said that the conclusions drawn from observing family experiences are conducive to the development of entrepreneurial attitudes, especially among the students surveyed from abroad. this possibility also facilitates making decisions about such plans – among foreign students, the percentage of people undecided about opinions about the possibility of starting a business was twice lower than among polish students. in addition, among polish students with family experience it was greater than in the total surveyed. business start barriers and financial factor often, the deciding factor if the intentions of running an own business can be fulfilled, is the wealth of financial resources or the possibility of obtaining them. financial issues play an important role in making decisions related to making plans to start an own business, but this is not a decisive factor. this issue is developed slightly by the results obtained in relation to the question addressed to respondents about the reasons for refraining from 32 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty starting a business (table 3). a very common reason for not starting a business was the lack of funds. most often it was a matter of concern to only those considering starting a business – 39.78% among poles and more, as much as 61.04% among foreigners. foreigners taking part in the survey more often than poles pointed to the lack of financial resources as a reason to suspend starting a business, while they are determined to take such a step. the financial barrier was most often indicated in the groups of respondents declaring their intention to run a business as the answer ‘definitely yes’, ‘rather yes, ‘i am considering’. secondly, insufficient knowledge was pointed out – in the case of people definitely planning to start their own enterprise, it was much more common among foreign students. polish respondents most often indicated insufficient knowledge needed to conduct business activity being ‘rather’ determined to undertake it. the fear of the risk arising from developing their own business was more frequently indicated by polish respondents. among them, this barrier and lack of idea were most often mentioned by people who did not show willingness to start a business. the financial barrier prevailed among the undecided respondents. in the case of foreign respondents it was slightly different. lack of an idea was the most common barrier for the undecided, the financial barrier was still of great importance, even in the case of people who were not inclined to play the role of an entrepreneur. a higher percentage of responses related to the inability to define the reason for not taking steps to implement finalized business plans was on the side of respondents of polish origin – 17.74%, while on the side of foreign respondents it was 10.00%. table 3. reasons for refraining from starting a business in groups of respondents with different attitudes to running a business – the percentage of responses reasons for refraining from starting a business intention to start a business – percentage of responses [%] definitely yes rather yes considering rather no definitely no i do not know polish students lack of financial resources 37.10 34.25 39.78 16.23 2.33 32.39 insufficient knowledge 17.74 36.99 20.80 9.95 11.63 16.90 fear of risk 14.52 20.55 18.71 21.99 2.33 15.49 no consent from family members 1.61 0.00 0.73 0.52 6.98 5.63 lack of idea 4.84 2.74 10.95 25.65 76.74 1.41 satisfaction with the current professional situation 6.45 2.74 3.65 19.37 0.00 7.04 i do not know 17.74 2.74 4.01 5.76 0.00 8.45 foreign students lack of financial resources 46.67 50.00 61.04 33.33 0.00 14.29 insufficient knowledge 31.67 25.53 22.08 19.05 0.00 19.05 fear of risk 5.00 8.51 9.09 9.25 100.00* 14.29 no consent from family members 0.00 1.06 1.30 0.00 0.00 0.00 lack of idea 5.00 11.70 12.19 14.29 0.00 19.05 satisfaction with the current professional situation 1.67 1.06 1.30 0.00 0.00 4.76 i do not know 10.00 2.13 1.30 19.05 0.00 28.57 only one respondent answered “definitely no”. this figure, therefore, cannot be interpreted source: own study. trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 33 the lack of consent of family members to start a business and satisfaction with the current professional situation turned out to be the barriers of the least importance. however, a higher frequency of intentions for the second of these reasons was noticeable in the group of polish respondents. respondents asked about readiness to start a business in the scenario of receiving financial support, gave similar answers regardless of their nationality (figure 1). about 20% of respondents from each of the surveyed groups would then decide to start a business. the percentage of people answering’ rather not’ or ‘definitely not’ together was higher on the poles’ side – 21.31%, while among foreigners it was 16.28%. there were more there was more hesitancy on the part of foreign respondents – however, it should be remembered that this group was more likely to plan to launch a business despite the lack of sufficient financial resources. in addition, they more often indicated the lack of ideas as the main barrier to starting business than the lack of financial resources. figure 1. attitude to starting a business in the case of obtaining a sufficient pool of financial resources among respondents who have not yet planned to start a business (previous answers were definitely no, rather no or i do not know) source: own elaboration. educational needs of foreign students and polish students in the light of plans related to starting a business the feeling among respondents of not having enough knowledge to start a business, which appears quite often leads to recognizing the educational needs of students, depending on their plans related to the direction of taking up economic activity in the future. throughout research on this issue, respondents were asked to indicate what types of issues related to running a business form part to their interests (table 4). the structure of the answers provided varied slightly depending on the readiness to start a business, as well as depending on whether the respondents already had experience in conducting one. the topics related to marketing and promotion of the company, as well as grants for financing activities, were particularly popular among polish students. over 50% of surveyed students showed interest in marketing and company promotion issues. for the remaining groups of respondents separated due to their attitude to starting a business, these issues were also important, while the structure of responses was already less polarized. the topic of computer courses garnered the least interest. the group most strongly interested in the basics of accounting 020 044 018 003 015 021 042 009 007 021 000 010 020 030 040 050 definitely yes rather yes rather no definitely no i do not know % polish students foreign students 34 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty table 4. educational needs in setting up a business – the percentage of responses in groups of respondents with different intentions regarding running a business (multiple choice question) educational needs – possible responses intention to start a business – percentage of responses [%] experience in running a business a b c d e f yes no polish students administrative and legal aspects of starting a business 32.26 39.73 36.13 32.46 30.23 32.39 36.99 34.17 subsidies for business financing 46.77 61.64 49.64 37.17 20.93 46.48 45.21 45.24 marketing and promotion 51.61 58.90 52.55 45.03 16.28 49.30 35.62 50.08 writing business plans 19.35 36.99 34.67 21.47 27.91 23.94 24.66 29.02 basics of accounting 17.74 26.03 31.02 32.46 32.56 32.39 23.29 30.73 computer training 9.68 8.22 13.87 18.32 13.95 22.54 10.96 15.44 activation and creativity training 29.03 15.07 17.15 23.56 16.28 12.68 24.66 18.56 time management and organization of own work 38.71 32.88 27.37 30.37 30.23 22.54 27.40 29.64 human resource management 33.87 30.14 30.29 36.65 34.88 32.40 35.62 32.45 foreign students administrative and legal aspects of starting a business 40.00 34.04 24.68 19.95 0.00 14.29 35.00 28.50 subsidies for business financing 25.00 21.78 15.58 9.52 100.0* 9.52 26.67 16.82 marketing and promotion 66.67 70.21 63.64 61.90 0.00 66.67 61.67 67.76 writing business plans 45.00 29.78 24.68 33.33 0.00 33.33 33.33 31.78 basics of accounting 11.67 14.89 10.39 19.05 0.00 4.76 10.00 13.08 computer training 10.00 11.70 22.08 19.05 0.00 42.86 18.33 16.82 activation and creativity training 20.00 35.11 29.87 28.57 0.00 42.86 30.00 30.37 time management and organization of own work 43.33 40.43 54.55 52.38 0.00 38.10 36.67 48.13 human resource management 46.67 54.26 36.36 66.67 100.0* 33.33 48.33 46.73 * only one respondent answered “definitely not”. this figure, therefore, cannot be interpreted. a – definitely yes; b – rather yes; c – considering; d – rather no; e – definitely no; f – i do not know source: own study. turned out to be respondents definitely not planning to conduct business activity, human resources management ‘rather’ not planning, and administrative and legal issues and writing business plans were indicated comparatively often in all groups. compared to the group of respondents of polish origin, foreigners felt the need for further training in the field of business subsidies to a much lesser extent. their main focus turned out to be issues related to marketing and promotion of the company and this issue aroused significantly more interest in this group. the administrative and legal issues of starting a business and writing of business plans skills were most interested in the groups of respondents deciding to run a business. in fact, the percentage of those interested in this type of knowledge increased with the transition to a group with an increasingly strong determination to conduct business – from the percentage of responses at the level of 14.29% to 40.00% in the case of administrative and legal matters. computer training and activation training as well as creativity training turned out to be the most needed from the point of view of people who do not express a position on possible business activity. international students more trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 35 appreciated the usefulness of knowledge related to human resource management and time management, as well as the organization of their own work – especially those students who are not planning to undertake business activity. it can be said that polish respondents were more interested in knowledge directly related to launching and developing business activity, while those from abroad also had issues related to the long-term functioning of the enterprise and organizational matters of a more general nature. regarding the relationship between experience in doing business and demand for knowledge, there were no significant differences for polish respondents. people with no experience more perceived the need to acquire knowledge in the field of marketing and promotion of the company and in the field of accounting than those with prior experienced. on the side of foreign students, experience in running a business fostered the emergence of the need to supplement knowledge in the field of business subsidies. slightly less so was the need to become familiar with marketing issues and others related to time management and work organization (less by 11.44 percentage points) than among people without experience. experienced people more appreciated knowledge in the field of human resource management while the difference remained minimal (both among poles and foreign students). experience resulted in a stronger interest in administrative and legal matters – however, it grew more intensively among foreign students than among polish students. the conclusions presented were confirmed by the chi square test of independence (table 5). using this method, the relationship between the propensity to take up business activity and factors considered to be potentially determinative was investigated. table 5. chi square test of independence results willingness to run own business after graduation �� cramér’s v criterion nationality 149.70* 0.39 gender (woman; man) polish students 24.78* 0.19 foreign students 8.85 0.18 age (less than 23; 23 and more) polish students 5.75 0.09 foreign students 3.06 0.11 study mode (full-time studies; part-time studies) polish students 17.99* 0.16 foreign students 3.39 0.11 study cycle (i; ii) polish students 1.89 0.05 foreign students 1.90 0.08 receiving financial support (yes; no) polish students 112.57* 0.40 foreign students 45.29* 0.41 having funds to start the business (yes; no) polish students 73.29* 0.32 foreign students 34.07* 0.35 own experience in running a business (yes; no) polish students 116.47* 0.40 foreign students 25.88* 0.31 family experience in running a business (yes; no) polish students 19.70* 0.17 foreign students 20.16* 0.27 * statistically significant α = 0.05 source: own study. it can be concluded that nationality significantly affects the readiness to conduct business after graduation. both in the group of students from abroad and poles, this readiness depended on such features as: the possibility of receiving support, funds, and the activities 36 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty conducted by themselves or their relatives. among polish students, the declaration of willingness to start their own business depended additionally on a demographic factor such as gender, as well as the mode of study undertaken. in the case of a group of foreign students, the impact of such factors – which may indirectly affect the shaping of entrepreneurial attitudes – did not occur. this confirms the belief that there are more defined aspirations related to running own enterprises among students from abroad. conclusions the conducted research allows concluding that the first hypothesis has been positively verified. there was a significant relationship between the nationality of the student groups surveyed and their level of specification of plans for starting a business. moreover, research proves different attitudes towards entrepreneurship among immigrants and native-born citizens (lee & eesley, 2018; b. sundararajan & m. sundararajan, 2015,). foreign students more strongly declared their willingness to lead their own enterprise. it also confirms the conclusions from the literature about the greater risk appetite of young people deciding to emigrate, which also translates into their plans related to economic activity. the results of the conducted research also allow for positive verification of the second hypothesis. a manifestation of greater risk appetite was, among others, the attitude of foreign students to plan to lead their own enterprise in the face of a shortage of funds. the lack of financial resources often delaying the implementation of business plans by immigrant students, reported in other research (mukta, 2015) was not a deterrent. at the same time, greater interest in subsidies for financing business activities among polish students, with greater indecision in the implementation of economic plans and the more often declared lack of ideas for the profile of business activity may suggest that the current shape of financial and educational support systems is conducive to consolidating a certain pattern of behavior related to undertaking business activities that slightly limit the creativity of potential entrepreneurs or build their passive attitude. therefore, from the point of view of building an educational offer, it may be first of all, inclination not only to transfer knowledge, which can be simultaneously obtained from other sources, but aimed at creating skills to use information, assess risk and gain soft skills. in other research it was also discovered that modern curricula do not develop entrepreneurship. (fasla, 2017; manero & edigo, 2014), nevertheless it should be their main aim. (lubis, 2014). the most frequently indicated educational needs turned out not to be those closely related to the process of functioning of the enterprise, such as the basics of accounting, preparation of a business plan, but those related to the functioning of the enterprise in the external environment – administrative and legal aspects as well as marketing and public relations. on the other hand, the more frequently declared lack of knowledge on the part of foreign students with a greater propensity to take risks suggests the need to take special care of them in the form of transferring basic knowledge. the mazowieckie voivodship is a region with high potential for entrepreneurship development, but also a place where competition is intensified and a constant influx of people is increasing. it may be interesting to answer the question about the shape of these phenomena in other regions of the country. for example, in voivodships with high entrepreneurship dynamics and a negative balance of international migration. the key question is also how immigrant students are able to cope with providing economic needs in such a trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 37 dynamically developing region as the mazowieckie voivodship and the city of warsaw. it is not known whether the described phenomenon will someday be a factor conducive to the growing disproportion between mazowieckie and other voivodships. the special role of units educating immigrant students is to provide such skills that will stimulate their inclination to undertake economic activity support the economic development of the regions. undoubtedly, this will affect the education system in the long run. it is worth to underlining that the research findings cannot be generalized as it was conducted only among students from a particular university. it seems necessary to repeat the research on a larger and more diversified sample. it will allow making a comparable analysis and take into consideration the impact of cultural differences on entrepreneurial behaviors. additional research should also allow recognizing students’ needs and expectations. another important aspect is to analyse institutional forms of support for entrepreneurship development. references andrejuk, k. (2016). co skłania imigrantów do zakładania własnych firm? analiza procesu samozatrudnienia i rozwijania przedsiębiorstw etnicznych na przykładzie społeczności ukraińców w polsce. studia migracyjne – przegląd polonijny, 3(161), 223-253. andrejuk, k., & korniychuk, a. (2018). ukraińscy absolwenci polskich uczelni: przechodzenie ze studiów na rynek pracy w kontekście samozatrudnienia. problemy polityki społecznej. studia i dyskusje, 40(1), 121-140. baltaci, a. (2017). a comparison of syrian migrant students in turkey and germany: entrepreneurial tendencies and career expectations. european journal of educational research, 6(1), 1527. doi: 10.12973/eu-jer.6.1.15. blume-kohout, m. (2016). why are some foreign-born workers more entrepreneurial than others?. the journal of technology transfer, 41(6), 1327-1353. doi: 10.1007/s10961-015-9438-3. brzozowski, j. (2017). immigrant entrepreneurship and economic adaptation: a critical analysis. entrepreneurial business and economics review, 5(2), 159-176. doi: 10.15678/eber.2017.050209. chen, w., tajeddini, k., ratten, v., & tabari, s. (2019). educational immigrants: evidence from chinese young entrepreneurs in the uk. journal of enterprising communities: people and places in the global economy, 13 (1/2), 196-215. doi: 10.1108/jec-11-2018-0093 . coleman, d. (1992). does europe need immigrants? population and work force projektions’. international migration review, 26(92), 412-461. cruickshank, p., & dupuis, a. (2015). the adaptation of intentional immigrant entrepreneurs: a case study. entrepreneurial business and economics review, 3(3), 77-93. doi: 10.15678/eber.2015.030305. fasla, n.p. (2017). a study on entrepreneurship attitude among college students. international journal of research science & management, 4(4), 53-59. glinka, b. (2018). znaczenie badań przedsiębiorczości imigrantów dla nauk o zarządzaniu. kolegium zarządzania i finansów, 161. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. główny urząd statystyczny (2019). statistics poland. retrieved on october 10, 2019 from https://stat.gov.pl/en/databases iwu, ch., ezeuduji, i., eresia-eke, ch., & tengeh, r. (2016). the entrepreneurial intention of university students: the case of university of technology in south africa. acta universitatis danubius. economica, 12 (1), 164-181. 38 | paulina kramarz, maciej dębski, lidia luty kahn, s., la mattina, g., & macgarvie, m. (2017). “misfits”, “stars”, and immigrant entrepreneurship. small business economics, 49(3), 533-557. kaczmarczyk, p. (ed.)(2013). recent trends in international migration in poland. the 2013 sopemi report. cmr working papers 86/144. centre of migration research. kerr, s.p., & kerr, w.r. (2016). immigrant entrepreneurship. working paper 17-011. harvard business school. kosała, m. (2016). przedsiębiorczość imigrantów w państwach ue i krajach oecd. przedsiębiorczośćedukacja, 12, 326-339. kubiciel-lodzińska, s., maj, j., & bębenek, p. (2018). przedsiębiorczość imigrantów przewagą konkurencyjną województwa opolskiego. raport z badań. opole: opole university of technology. doi: 10.13140/rg.2.2.14151.96162. kuciński, k. (2004). migracje w teorii ekonomii. international journal of management and economics, 15, 10-20. kushnirovich, n., heilbrunn, s., & davidovich, l. (2018). diversity of entrepreneurial perceptions: immigrants vs. native population. european management review, 15(3), 341-355. doi: 10.1111/emre.12105. lee, y., & eesley, ch. (2018). the persistence of entrepreneurship and innovative immigrants. research policy, 47(6), 1032-1044. doi: 10.1016/j.respol.2018.03.007. li, ch., isidor, r., dau, l., & kabst, r. (2018). the more the merrier? immigrant share and entrepreneurial activities. entrepreneurship theory and practice, 42(5), 698-733. doi: 10.1111/etap.12277. lubis, r.l. (2014). students’ entrepreneurial strategy: connecting minds?. international journal of arts & sciences, 7(3), 545-568. majkut, r., pluta, j., & rybczyński, r. (2016). a socio-economic portrait of foreign students in poland – as exemplified by students from former cis studying at wsb university in wroclaw. management, 20 (2), 379-414. doi: 10.1515/manment-2015-0071. manero, p.v., & egido, m.p. (2014). the concept of entrepreneur in education: a pedagogical analysis. procedia – social and behavioral sciences, 139, 153-159. doi: 10.1016/j.sbspro.2014.08.047. mukta, m. (2015). entrepreneurship education: a students’ perspective. international journal of eentrepreneurship and innovation, 5(1), 1-14. doi: 10.4018/ijeei.2015010101. storen, l. (2004). unemployment experiences during elary carter of immigrant and non-immigrant graduates. journal of education and work, 17 (1), 71-93 sundararajan, m., & sundararajan, b. (2015). immigrant capital and entrepreneurial opportunities. entrepreneurial business and economics review, 3(3), 29-50. doi: 10.15678/eber.2015.030303. trzciński, r. (2015). zagraniczni studenci – czy potencjalni uczestnicy polskiego rynku pracy? in j. konieczna-sałamatin (ed.), imigranci o wysokich kwalifikacjach na polskim rynku pracy. raport z badań 2014-2015 (pp. 175-210). warszawa: instytut społeczno-ekonomicznych ekspertyz – fundacja „nasz wybór”. the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. trends in entrepreneurial behaviour among immigrant students… | 39 authors the contribution of co-authors is as follows: paulina kramarz prepared the literature review, and data analysis (40%), maciej dębski – data collection and literature review (30%), lidia luty – research methodology, statistical calculations and data analysis (30%) paulina kramarz state higher school of vocational education in ciechanów. master in management and marketing (university of agriculture in kraków); phd in economics (warsaw university of life sciences), her research interests include: rural development economics, health economics, entrepreneurship in regional development. correspondence to: paulina kramarz, phd, state higher school of vocational education in ciechanów, narutowicza 9, 06-400 ciechanów, poland, e-mail: p-kramarz@wp.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6980-7158 maciej dębski master in management and master in international relations (sgh warsaw school of economics) phd in management (sgh warsaw school of economics). his research interests and practical aspects are focused on the use of marketing tools, especially in tourism. professionally working at university of social sciences. correspondence to: maciej dębski, phd, university of social sciences, branch campus in warsaw, 11 lucka st., 00-842 warsaw, poland, e-mail: mdebski@san.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8339-5073 lidia luty university of agriculture in kraków. master in mathematics (pedagogical university of cracow), phd in agricultural sciences. habilitation degree in economics (university of szczecin). her research interests include: application of quantitative methods in economics and management sciences, mathematics, regional development. correspondence to: dr hab. lidia luty, university of agriculture in kraków. al. mickiewicza 21, 31-120 kraków, poland, e-mail: rrdutka@cyf-kr.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8250-8331 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the input of learned friends and colleagues whose contribution serves only to enhance the value of this research. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland ier-07-01-05-pp059--2019-trapczynski,mertens,peters,barlozewski 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.05 export performance research: where should we go next? piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski a b s t r a c t objective: research into firm-level exporting, has been criticised for being excessively fragmented and inconsistent. the objective of this paper is to review extant research on export performance and propose a research framework which will go beyond the currently studied relationships and variables, and therefore formulate several recommendations for future research. research design & methods: in doing so, the review adopts a broader view of export performance, which accounts for the possibility of a negative development of export ventures. findings: the paper finds that institution-based, resource-based and industry-based views have been often used to address the determinants of export performance. while there are some complex interactions between hostcountry institutional factors, firm-level factors, and industry-level factors, these have been studied to a lesser extent. also, the review highlights the need for a more nuanced and fine-grained understanding of export strategy, particularly embracing modern business models and devoting more attention to foreign market partners. implications & recommendations: scholars should be more sensitive to previously neglected variables which can enhance the understanding of export performance and lead to more comprehensive empirical studies. contribution & value added: the paper includes a conceptual framework proposing directions for future research, whereby a broader understanding of export performance is adopted, including also the possibility of export exits. article type: research article keywords: export; export performance; firm internationalisation; systematic review; future research directions jel codes: f23, m16 received: 16 november 2020 revised: 15 march 2021 accepted: 17 march 2021 suggested citation: trąpczyński, p., mertens, h., peters d., & barłożewski, k. (2021). export performance research: where should we go next?. international entrepreneurship review, 7(1), 59-72. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0701.05 introduction export can be considered to be one of the most rapid and feasible methods of entering foreign market entry (brache & felzenstein, 2019; oliveira et al., 2018). meanwhile, research into firm-level exporting has been inter alia criticised for being fragmented (leonidou et al., 2010) and characterised by divergent results (tan & sousa, 2013). while a number of theoretical concepts have been developed, single theories can only shed light on export performance in an isolated manner. as such, a systematic conceptual foundation embracing the determinants of export performance is still missing (lages et al., 2008; tan & sousa, 2013). moreover, it is also less frequently discussed in extant research that export success is not guaranteed, as firms may discontinue exporting (sousa & tan, 2015). thus, the identification of antecedents of export performance is of key relevance both for exporting firms and the entire economy. accordingly, the objective of this article is to review extant studies on export performance and propose a conceptual framework which will go beyond the currently studied relationships and variables, and therefore allow formulating recommendations for future research. while there have been recent literature reviews devoted to export performance and its different antecedents (chen et al., international entrepreneurship review ri e 60 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski 2016; oliveira et al., 2012; francioni et al., 2016), the aim of our present work is not to overlap with the previous diagnoses of the field, which already identified a plethora of determinants of export performance, their specific operationalisations or research designs. nor is it to simplistically criticise extant research by merely highlighting what has been less explored. more importantly, we attempt to place export performance research in a broader context of ib research in order to highlight issues which could be addressed by scholars, which – as we argue – can help to advance this strand of ib research. we propose to consider studies on export survival and export exits as part of the same intertwined field. not only has survival often been considered as a measure of export performance (kadochnikov & fedyunina, 2017; martuscelli & varela, 2018), but its antecedents and logic are important for understanding export success as a whole. not least, export exit can affect exporting firm performance and its overall competitiveness, which is an aspect that goes beyond assessing the performance of a single export venture and allows decision makers to adopt a broader perspective on managing export markets. still, exit research has developed separately, not allowing the two strands to build on each other and reap conceptual synergies that can drive new fruitful research questions. the paper is organised as follows. the subsequent section explains the methodology of the conducted literature review. next, a brief discussion of existing research on export performance ensues with focus on the main achievements and deficiencies of current research. further, we introduce our conceptual framework which includes proposed research areas for further investigation. we discuss each of these areas in dedicated subsections. material and methods literature review design existing literature reviews in the field of management have recurred to different methodologies, contingent on the objectives and topics of the literature review. in fact, the aim of this present review is not to devise an exhaustive quantitative overview of existing research on export performance, as such reviews can already be found (chen et al., 2016; francioni et al., 2016; barłożewski & trąpczyński, 2021; trąpczyński & halaszovich, 2021). instead, the aim of the paper is to develop an overarching conceptual framework for studying export performance, based on the current shortcomings of this research and the proposals how to address them. within a systematic procedure, papers were identified in databases based on keywords. this stage was complemented with a manual lookup for printed materials, books, etc. a preliminary list of keywords developed based on general readings on export strategy, export organisation and export performance, it was subsequently expanded and adapted owing to the heterogeneity of the related vocabulary. importantly, the search phrases also included export exits/withdrawals/survival or international/foreign market exit/withdrawal/survival. the search parameters were configured to include peer-reviewed papers published in academic journals between 1970 and 2020.1 this allowed for the scholarly discussion emerging on firm internationalisation in the 1970s to be incorporated in the review, but would eliminate a wide range of potentially irrelevant reference items from earlier years. after the extraction of peer-reviewed scholarly journal articles from relevant academic databases using the ebsco and proquest search engines, a screening process of the search results took place. after an initial examination of search results, criteria were established for exclusion of certain articles. editorials and commentaries were excluded because they may be relevant to the topic, they usually do not contain specific scholarly sources or empirical evidence. case studies without conceptualisation and analysis were excluded because they do not contain evaluation of the authors comparable to other papers. it was deemed appropriate to eliminate the need for non-systematic judgement and evaluation by the authors. the complete list of articles extracted from the search engines was reviewed and items not corresponding to the search criteria were removed from the list. this was done based on the titles, keywords and abstracts of the articles. a further iteration of filtering was implemented using the exclusion criteria, based on the full text of the articles. 1 the literature review was completed by september 14, 2020. export performance research: where should we go next? | 61 review sample description an initial search result of 379 articles extracted from the ebsco and proquest search engines was further refined. the application of the aforementioned exclusion criteria led to the extraction of 285 relevant empirical articles for systematic analysis. depicting the review sample by publication year, it becomes apparent that the time period from 2014-2016 featured 80 publications, whereas the highest year before 2014 was 2012 with 18 publications. the key factor to point out is that export performance seems to be a modern phenomenon, as 81% of all articles analysed were published after 2005 (see figure 1). figure 1. the evolution of export performance papers source: own elaboration. the majority of articles were featured in a huge variety of journals, with 123 journals featuring a total of 156 articles. the notable exceptions to the aforementioned rule are the international business review with 33 papers and the international marketing review with 32 papers (see figure 2). of the 285 papers analysed, 240 used quantitative methods including structural equation modelling or various types of regression models, whereas only 12 used only qualitative analysis such as case studies. the remaining 33 articles used a mixture of qualitative and quantitative methods. 243 papers focused on export performance, whereas 42 put their emphasis on export withdrawals. the detailed topical analysis reveals that inherent capabilities of the firm and strategy (consisting of the strategy process, overall strategy and the more specialised topic of marketing strategy adaptation) are most important with 73 and 80 papers respectively whilst environmental determinants and factors such as industry level determinants or hostor home country factors feature prominently with 43 articles as well (see figure 3). the firm capabilities focus on factors that are internally related to the companies, starting from simple factors such as company size or organizational structure, but also including more complex topics such as managerial leaning towards exports or a company’s ability for adaptation and learning. strategic aspects researched in the papers start with general strategic decisions such as the choice of an export mode or strategy processes – e.g. the dynamics of the decision-making process regarding export entry and exit. they also include quite specific and detailed papers on the question of marketing strategy adaptation as a necessary antecedent to export and export performance. the vast majority of the analysed papers focuses on antecedents & outcomes of export performance, whilst only a small margin of 28 articles mentions the processes involved (see figure 4). generally, the antecedents involved are based on the question whether and how factors linked to the company or its surrounding environment are linked to the export performance of said company, whereas processes are more deeply involved in researching the tasks involved in a company achieving the target export performance. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 1 9 7 4 1 9 8 2 1 9 8 5 1 9 8 6 1 9 8 9 1 9 9 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 2 0 1 9 a m o u n t year 62 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski figure 2. the distribution of papers by academic journals source: own elaboration. figure 3. the leading topic areas of the analysed papers source: own elaboration. figure 4. the leading research perspectives source: own elaboration. 17 6 6 32 33 16 10 9 156 journal of international marketing international small business journal journal of international business studies international marketing review international business review journal of business research journal of world business european journal of marketing others 0 10 20 30 40 50 60 70 80 212 19 2 4 9 14 1 antecedents & outcomes antecedents outcomes processes processes & outcomes antecedents & process antecedents/processes/outcomes export performance research: where should we go next? | 63 literature review major theoretical approaches and the resulting antecedents of export performance taking a closer look at the home countries of export companies, it can safely be said that the existing research is strongly based on a western perspective with 208 of 285 papers featuring companies exporting from europe, america or australia. in total, 67 different countries were analysed with the uk taking the top spot with 24 papers, closely followed by spain with 20 articles and china with 18 articles. a possible reason for such a focus on the uk and spain can be found in the ties to export market by history and language, factors that are connecting both home countries (see figure 5). a number of conceptual approaches have been applied in extant research thus far. first, the industry-based view links firm performance to industry conditions (porter, 1980). in the majority of identified export papers multiple industries have been considered, which allows controlling for sectoral specificity and generalising the research findings (chen et al., 2016). with regard to factors related to the foreign market, the intensity of competition has gained visible research attention, albeit with conflicting findings. the level of competition which firms need to confront in foreign markets has broadly been considered to have a positive effect upon marketing strategy adaptation because of the pressure exerted by the competition (cui & lui, 2005; lages et al., 2008). in this context, some scholars find a positive linkage between the standardisation of marketing strategy standardisation and the level of competitive intensity (katsikeas et al., 2006). however, the relevance of the context of the industry for further decisions, such as the choice of export locations and export models, and the performance repercussions thereof, have been studied far less. figure 5. the home countries of the reviewed papers source: own elaboration. second, the resource-based view (rbv) indicates that differences between companies account for the adopted strategy and its outcomes (barney, 1991). the rbv regards an organisation as an individual pool of value-generating resources, both tangible and intangible, which explain a firm’s competitive position in international markets (barney et al., 2001; katsikeas et al., 2000). in this vein, cadogan et al. (2009) show that the market orientation of a firm is conducive to its export performance. however, many studies on firm internationalisation have focused on firm capabilities in the understanding of intangible assets, with a particular focus on product innovation or brand equity, devoting less attention to further sources of competitive advantage, such as the organisation of export activities, the ability to adjust export behaviour to foreign market conditions, or experience-based advantage, which may be an asset of firms from economies only recently having joined the international business environment (cuervo-cazurra & genc, 2008). the third influential perspective, the institution-based view emphasises the importance of institutional environment as a determinant of corporate behaviour and performance (dacin et al., 2002). influenced by north (1990) and scott (1995), this perspective argues that internationalisation behaviour results from an interplay between institutions and organisations. thus, firm strategy emerges not only as 14 146 52 45 10 17 1 multiple europe asia america africa australia global 64 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski a result of an interplay of firm-specific and industry-factors, but also of formal and informal institutional conditions that firms come across in a foreign market (peng, 2006). accordingly, empirical evidence suggests that a high quality of the institutional environment enhances export performance (lipuma et al., 2013). with regard to informal institutional differences among countries, a significant number of related studies come to the conclusion that psychic distance between countries leads to a higher level of offer adaptation (sousa & bradley, 2005; sousa & lengler, 2009; sousa & lages, 2011). hereby, psychic distance pertains to all factors affecting foreign activities by hindering information flows. one of the key problems of extant research, however, may be the predominant focus on the magnitude of perceived distance, instead of taking into account the direction of differences, i.e. either more or less developed countries as opposed to the home market (shenkar, 2001). further, governmental export promotion is considered as a vital resource to engage in export activities for many exporters, in particular small and medium enterprises (smes) (durmuşoǧlu et al., 2012). leonidou et al. (2011) argue that export promotion and assistance are one of the aspects that have attracted comparably scarce research efforts thus far. for many governments, an active promotion of export activities is a strategic goal. however, scientific evidence about the effectiveness of these programs remains unclear. while some authors report positive effects, other studies find no or even negative effects (durmuşoǧlu et al., 2012). in fact, the effectiveness of different measures varies greatly (alvarez, 2004; durmuşoǧlu et al., 2012; wilkinson & brouthers, 2006). export channels and international marketing strategy apart from the motives, stimuli and barriers to exporting, the strategic aspects of exporting and their performance consequences for the exporter have been considered as a key area of interest (cieślik et al., 2015; leonidou et al., 2010). one of the focal aspects in this research field is the degree of foreign market strategy adaptation or standardisation, regardless of which mode of market entry was adopted (theodosiou & leonidou, 2003). yet, extant studies remain inconclusive with regard to whether adaptation or standardisation leads to superior outcomes, and under which specific conclusions (chen et al., 2016). in extant literature on exporting there have been several attempts at conceptualising foreign market strategy (klein & roth, 1990; li et al., 2017; peng et al., 2006). apart from the issue of organisation of exporting activities, most studies focused on whether to standardise or adapt the export marketing strategy (morgan et al., 2012). thereby, they usually examined merely some selected dimensions of the marketing strategy, while overlooking potential interrelationships in or adapting them. for instance, tan and sousa (2013) find that product standardisation has a negative impact upon foreign market performance, although the effect of promotion standardisation is not significant, whilst the standardisation of price and distribution standardisation positively affect performance. moreover, the degree of adaptation was in many instances studied from a general perspective, without considering more detailed aspects of the strategy. for instance, promotion was in some cases decomposed into advertising, sales promotions or pr, yet scholars have unsuccessfully called for more fine-grained conceptualisations (theodosiou & leonidou, 2003). we find that almost no research on exporting has referred to the concept of the business model (zott et al., 2011; hennart, 2014), instead focusing on selected marketing strategy aspects. avenues for further research based on the conducted review of extant research and the relative paucity of specific aspects and their interrelations, we propose to intensify research efforts along three dimensions (see figure 6): − antecedents (at exporting firm level, export venture level including the perspective of foreign market partners, as well as external determinants including home and host country factors); − outcomes, including different levels of performance as well as export survival/exit and its broader implications; − process perspective, putting export performance into a broader context which has been frequently neglected in extant research. export performance research: where should we go next? | 65 level 1: antecedents institutional homeand host-country determinants the current rise of scepticism towards globalisation poses new challenges towards firms and economic policy-makers alike and calls for a more complete consideration of the institutional determinants of the internationalisation of firms and economies. the understanding of export antecedents in diverse institutional settings is the more so relevant that it has been agreed that there is a causal relationships between export expansion and economic growth (dunning & lundan, 2008; mah, 2005). export performance can be driven by the extent of institutional differences between home and host countries, which can be positive if a given host country is more advanced than the home country, or negative if the host country is less developed as compared to the home market of the exporter. although earlier research has devoted attention to the magnitude of institutional distance, the aforesaid direction of research depending on whether an export market is institutionally more or less developed as compared to the home country, has remained far less explored (cuervo-cazurra & genc, 2008). future research can contribute to reducing this gap by accounting for the type of institutional environments to which exporters expand. a potential explanation for the incongruence of the findings might yield from the different country contexts used in the studies. as was shown in other studies, the location of exporters impacts their performance (freeman et al., 2012). the relevance of locations, thereby, is based on the location specific opportunities to access resources and networks (halaszovich & lundan, 2016). the relevance of the specific context is further strengthened by findings that illustrate a mismatch between the governmental programs and the actually needs of firms (seringhaus & botschen, 1991). for those firms who incorporate export promotion, the interdependencies with the other elements of the business model seem to matter for their effectiveness. this interaction, so far, has not been addressed in the academic literature. to adjust the programs with the exporters’ business models, governmental export promotion agencies and exporters have to engage in co-evolutionary processes, as described by cantwell et al. (2010) in the broader field of institutional co-evolution and foreign direct investments. moreover, the efficiency of governmental export promotion depends on the individual export models of the exporting firms, which has not been addressed in the academic literature. thus, scholars can plausibly contribute to extant research by more explicitly considering the significance of home-country institutional support for export performance in conjunction with firmand industry-level variables. industry-level determinants a number of studies examining export behaviour adaptation have looked into the product features such as its type, cost, or positioning (myers & cavusgil, 1996). the majority of research suggests that a standardised approach is more appropriate in the case of industrial rather than consumer products, as less adaptation is required. notwithstanding, extant evidence on the effect of the product type on the degree of standardisation of export marketing is not consistent (cavusgil & zou, 1994). the present focus on product characteristics and fulfilled needs does not provide a complete image of contemporary strategies of competing in international markets (dhanaraj & beamish, 2003). we argue that a more explicit consideration for the role of technological intensity, which reflects the advancement of products and thus the relative suitability of certain export markets in relation to others, should shed more light on the logic and success factors of exports in different institutional locations. exporting firm and export market business models as highlighted above, export behaviour has been predominantly conceptualised with simple dimensions of marketing strategy or level of channel integration, neglecting further performance-affecting dimensions related to the implementation of exports, such as export logistics and the use of information technology (particularly e-commerce) for export development. future studies should contribute to extant research by adopting a broader concept of export model, including channel integration, use of modern distribution and sales concepts, in addition to the previous understanding of market 66 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski strategy used in export research. moreover, the role of foreign partners who take over a number of responsibilities in export market operations requires more attention, particularly with regard to their influence on foreign market strategy and its evolution over time. figure 6. export performance research framework source: own elaboration. moreover, a significant number of studies have regarded foreign market strategy and its adaptation as a mediator of some firm-level variables (such as marketing capabilities) or host-country level variables, such as distance in its various dimensions, on export performance, using perceptual measures in such research designs. however, as brouthers (2013) argues, performance is affected by objective variables, while strategic choices are influenced by managerial perceptions. thus, it may be a worthwhile avenue to investigate the influence of objective host-country factors, moderated by firmlevel factors, particularly different dimensions of the business model. level 2: outcomes export performance and exporting firm performance most studies devoted to export performance have concentrated on such dimensions as export intensity, export sales, export profitability, or export sales growth (tan & sousa, 2013). non-financial performance measures, such as export performance satisfaction or the accomplishment of export objectives, are less frequently employed (chen et al., 2016). noticeably, many extant studies merely recur to a single performance indicator, thereby neglecting the multi-dimensional nature of export. besides, firms learn from their prior export commitments in order to grasp the causality between specific foreign market conditions, appropriate strategic behaviour and its performance outcomes (lages et al., 2008). indeed, it has been implied by scholars that the performance of export operations in a given export performance exporting firm performance foreign market institutional environment -stability quality negative/positive difference vs. home country industry-level factors (e.g. competitive intensity) domestic institutional support business model use of e-commerce exporting firm level internal view export market business model use of foreign market e-commerce dyadic view role of foreign market partners as triggers of strategic choices export venture level external factors export exit 1. a n t e c e d e n t s 2. o u t c o m e s 3. p r o c e s s past export performance internationalisation context export strategy adjustments export performance research: where should we go next? | 67 year has a bearing on the export strategy decisions in the subsequent year as a result of organisational learning (lages et al., 2008). to summarise, the role of export success on its subsequent evolution has not been studied to date. ib scholars need to go beyond the hitherto predominant focus on export performance as economic results of a given venture, and consider both export withdrawals and their determinants as an expression of export sustainability. moreover, research designs will need to be re-adjusted to also examine the entire exporting firm performance as an outcome of overall export behaviour and choices of foreign institutional contexts. export exits and their long-term implications we argue that export learning and adaptation of the foreign operations can also lead to temporary or permanent reduction of export activity or withdrawal from the foreign market (freeman et al., 2013). however, the recognition of this – at first glance – negative development of international operations is very rare in existing research. while studies have shown that difficulties faced by the firm in the foreign market, as well as internal resource limitations or deficiencies can increase the likelihood of export exit, as does the lack of strategic fit of the firm with its environment (sousa & tan, 2015). pauwels and matthyssens (2004) indicate that withdrawal from an export market may lead to strategic renewal in the exporting firm. however, the existing conceptualisation of export activities has inadequately considered exporting as part of its overall strategic development (leonidou et al., 2010). currently, a very limited number of studies could be found that explicitly analyse product-related international decisions and their antecedents (owen & yawson, 2006; iavocone & javorcik, 2010). yet, while it is relatively common in divestment research to study implications for the firms (e.g. lee & madhavan, 2010), more research seems relevant to shed more light on the non-financial, competitiveness-related consequences of the different forms export reduction or exit in the long term. few studies, such as baldwin and yan (2012) considered firm performance after export market exit decision depending on whether firms re-internationalise or maintain a reduced international footprint. this is an aspect which clearly deserves further investigation. pauwels and matthyssens (2004), in turn, analysed strategic export market withdrawal within firm internationalisation, incorporating strategic flexibility in the process model. they also identify costrelated effects of export exit (pauwels & matthyssens, 1999). for instance, strategic re-structuring creates an opportunity for firms to service their export markets more cost-effectively, by entering collaborative arrangements with local competitors (freeman et al., 2013). level 3: process perspective the contingency view implies that export performance is driven by the contingent compatibility, which is changeable and individualised to every company or export venture (hultman et al., 2011). as it has been noted in the previous section, the organisational learning theory refers to the linkages between previous organisational actions and the subsequent strategic choices and performance (santos-vijande et al., 2012). however, while export performance research has acknowledged the role of past experience on current export strategy and performance, this role has not been explored in a sufficiently nuanced manner. and yet, since the overall experience of operating in international markets is not always market-specific and hence its applicability to foreign contexts may be limited, also its role for performance may not be as pronounced (guillen & garcia-canal 2009). on the other hand, research suggests that different modes of foreign market entry result in different types of experience (gao et al., 2008). moreover, experience gained in an institutionally similar context to the foreign market under study has different implications than for a dissimilar one (trąpczyński & banalieva, 2016). clearly, extant export performance research has neglected the direction and type of experience of exporters. thus, more research is warranted to contribute to this gap by studying different types of experience and their effects on export performance. 68 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski conclusions the literature review and the identified gaps in extant research performance research lead to the development of a conceptual framework which may be useful in guiding future research in the field. as discussed earlier, the purpose of the framework is by no means to provide an exhaustive collection of export performance determinants, nor to categorize their relationships in a technical manner (i.e., whether they must be included as moderators or mediators, etc.), but more importantly to propose in what ways we can advance ib research by recurring to some already known theoretical concepts. thereby, several advancements can be made: 1. scholars may become more sensitive to previously neglected variables which can enhance the understanding of export performance, particularly those related to the business model of the exporter, as well as the changes in this model with regard to foreign markets, 2. it may become more apparent that the hitherto isolated research strands employing distinct variables can be integrated within consistent theoretical frameworks, 3. export performance cannot be understood as a narrow, isolated concept, but has some important effects on the success of the entire exporting firm 4. as firm internationalisation may not be linear, also export performance research should acknowledge export exits as an inherent development option, which both affects performance, and can actually be regarded as its manifestation. references alvarez, r. (2004). sources of export success in small-and medium-sized enterprises: the impact of public programs. international business review, 13(3), 383-400. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2004.01.002 baldwin, j., & yan, b. (2012). market expansion and productivity growth: do new domestic markets matter as much as new international markets?. journal of economics & management strategy, 21(2), 469-491. https://doi.org/10.1111/j.1530-9134.2012.00330.x barłożewski, k., & trąpczyński, p. (2021). internationalisation motives and the multinationality-performance relationship: the case of polish firms. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 85-104. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090206 barney, j. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17(1), 99-120. https://doi.org/10.1177/014920639101700108 barney, j., wright, m., & ketchen jr, d. j. (2001). the resource-based view of the firm: ten years after 1991. journal of management, 27(6), 625-641. https://doi.org/10.1177/014920630102700601 brache, j., & felzensztein, c. (2019). geographical co-location on chilean sme’s export performance. journal of business research, 105, 310-321. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.11.044 brouthers, k.d. (2013). a retrospective on: institutional, cultural and transaction cost influences on entry mode choice and performance. journal of international business studies, 44(1), 14-22. https://doi.org/10.1057/jibs.2012.23 cadogan, j. w., kuivalainen, o., & sundqvist, s. (2009). export market-oriented behavior and export performance: quadratic and moderating effects under differing degrees of market dynamism and internationalization. journal of international marketing, 17(4), 71-89. https://doi.org/10.1509/jimk.17.4.71 cantwell, j., dunning, j. h., & lundan, s. m. (2010). an evolutionary approach to understanding international business activity: the co-evolution of mnes and the institutional environment. journal of international business studies, 41(4), 567-586. https://doi.org/10.1057/jibs.2009.95 cavusgil, s. t., & zou, s. (1994). marketing strategy-performance relationship: an investigation of the empirical link in export market ventures. journal of marketing, 58(1), 1-21. https://doi.org/10.1177/002224299405800101 chen, j., sousa, c. m., & he, x. (2016). the determinants of export performance: a review of the literature 20062014. international marketing review, 33(5), 626-670. https://doi.org/10.1108/imr-10-2015-0212 export performance research: where should we go next? | 69 cieślik, j., kaciak, e., & thongpapanl, n. t. (2015). effect of export experience and market scope strategy on export performance: evidence from poland. international business review, 24(5), 772-780. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2015.02.003 cuervo-cazurra, a., & genc, m. (2008). transforming disadvantages into advantages: developing-country mnes in the least developed countries. journal of international business studies, 39(6), 957-979. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400390 cui, g., & lui, h. k. (2005). order of entry and performance of multinational corporations in an emerging market: a contingent resource perspective. journal of international marketing, 13(4), 28-56. https://doi.org/10.1509/jimk.2005.13.4.28 dacin, m. t., goodstein, j., & scott, w. r. (2002). institutional theory and institutional change: introduction to the special research forum. the academy of management journal, 45(1), 43-56. https://doi.org/10.5465/amj.2002.6283388 dhanaraj, c., & beamish, p. w. (2003). a resource-based approach to the study of export performance. journal of small business management, 41(3), 242-261. https://doi.org/10.1111/1540-627x.00080 dunning, j. h., & lundan, s. m. (2008). multinational enterprises and the global economy. edward elgar publishing. durmuşoǧlu, s. s., apfelthaler, g., nayir, d. z., alvarez, r., & mughan, t. (2012). the effect of governmentdesigned export promotion service use on small and medium-sized enterprise goal achievement: a multidimensional view of export performance. industrial marketing management, 41(4), 680-691. https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2011.09.016 francioni, b., pagano, a., & castellani, d. (2016). drivers of smes’ exporting activity: a review and a research agenda. multinational business review, 24(3), 194-215. https://doi.org/10.1108/mbr-06-2016-0023 freeman, j., styles, c., & lawley, m. (2012). does firm location make a difference to the export performance of smes?. international marketing review, 29(1), 88-113. https://doi.org/10.1108/02651331211201552 freeman, s., deligonul, s., & cavusgil, t. (2013). strategic re-structuring by born-globals using outward and inwardoriented activity. international marketing review, 30(2), 156-182. https://doi.org/10.1108/02651331311314574 gao, g., pan, y., lu, j., & tao, z. (2008). performance of multinational firms’ subsidiaries: influences of cumulative experience. management international review, 48(6), 749-768. https://doi.org/10.1007/s11575-008-0105-x guillén, m. f., & garcía-canal, e. (2009). the american model of the multinational firm and the “new” multinationals from emerging economies. the academy of management perspectives, 23(2), 23-35. https://doi.org/10.5465/amp.2009.39985538 halaszovich, t. f., & lundan, s. m. (2016). the moderating role of local embeddedness on the performance of foreign and domestic firms in emerging markets. international business review, 25(5), 1136-1148. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2016.02.003 hennart, j. f. (2014). the accidental internationalists: a theory of born globals. entrepreneurship theory and practice, 38(1), 117-135. https://doi.org/10.1111/etap.12076 hultman, m., katsikeas, c.s., & robson, m. j. (2011). export promotion strategy and performance: the role of international experience. journal of international marketing, 19(4), 17-39. https://doi.org/10.1509/jim.11.0022 iacovone, l., & javorcik, b.s. (2010). multi-product exporters: product churning, uncertainty and export discoveries. the economic journal, 120, 481-499. https://doi.org/10.1111/j.1468-0297.2010.02356.x kadochnikov, s. m., & fedyunina, a. a. (2017). the impact of financial and human resources on the export performance of russian firms. economic systems, 41(1), 41-51. https://doi.org/10.1016/j.ecosys.2016.11.001 katsikeas, c. s., leonidou, l. c., & morgan, n. a. (2000). firm-level export performance assessment: review, evaluation, and development. journal of the academy of marketing science, 28(4), 493-511. https://doi.org/10.1177/0092070300284003 katsikeas, c. s., samiee, s., & theodosiou, m. (2006). strategy fit and performance consequences of international marketing standardization. strategic management journal, 27(9), 867-890. https://doi.org/10.1002/smj.549 klein, s., & roth, v. j. (1990). determinants of export channel structure: the effects of experience and psychic distance reconsidered. international marketing review, 7, 27-38. https://doi.org/10.1108/eum0000000001533 lages, l. f., & montgomery, d. b. (2004). export performance as an antecedent of export commitment and marketing strategy adaptation: evidence from small and medium-sized exporters. european journal of marketing, 38(9/10), 1186-1214. https://doi.org/10.1108/03090560410548933 70 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski lages, l. f., jap, s. d., & griffith, d. a. (2008). the role of past performance in export ventures: a short-term reactive approach. journal of international business studies, 39(2), 304-325. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400339 lee, d., & madhavan, r. (2010). divestiture and firm performance: a meta-analysis. journal of management, 36(6), 1345-1371. https://doi.org/10.1177/0149206309360931 leonidou, l. c., katsikeas, c. s., & coudounaris, d. n. (2010). five decades of business research into exporting: a bibliographic analysis. journal of international management, 16(1), 78-91. https://doi.org/10.1016/j.intman.2009.06.001 leonidou, l. c., palihawadana, d., & theodosiou, m. (2011). national export-promotion programs as drivers of organizational resources and capabilities: effects on strategy, competitive advantage, and performance. journal of international marketing, 19(2), 1-29. https://doi.org/10.1509/jimk.19.2.1 li, m., he, x., & sousa, c. m. (2017). a review of the empirical research on export channel selection between 1979 and 2015. international business review, 26(2), 303-323. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2016.09.001 lipuma, j. a., newbert, s. l., & doh, j. p. (2013). the effect of institutional quality on firm export performance in emerging economies: a contingency model of firm age and size. small business economics, 40(4), 817-841. https://doi.org/10.1007/s11187-011-9395-7 mah, j. s. (2005). export expansion, economic growth and causality in china. applied economics letters, 12(2), 105-107. https://doi.org/10.1080/1350485042000314343 martuscelli, a., & varela, g. (2018). survival is for the fittest: export survival patterns in georgia. economic systems, 42(3), 397-413. https://doi.org/10.1016/j.ecosys.2017.10.002 morgan, n. a., katsikeas, c. s., & vorhies, d. w. (2012). export marketing strategy implementation, export marketing capabilities, and export venture performance. journal of the academy of marketing science, 40, 271289. https://doi.org/10.1007/s11747-011-0275-0 myers, m. b., & cavusgil, s. t. (1996). export pricing strategy-performance relationship: a conceptual framework. advances in international marketing, 8, 159-178 north, d. c. (1990). institutions, institutional change, and economic performance. cambridge and new york: cambridge university press. https://doi.org/10.1017/cbo9780511808678 oliveira, j. s., cadogan, j. w., & souchon, a. (2012). level of analysis in export performance research. international marketing review, 29(1), 114-127. https://doi.org/10.1108/02651331211201561 oliveira, j. s., yazdani, n., cadogan, j. w., hodgkinson, i. r., tsougkou, e., story, v. m., & boso, n. (2018). the empirical link between export entry mode diversity and export performance: a contingency-and institutionalbased examination. journal of business research, 88, 505-512. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.12.001 owen, s., & yawson, a. (2006). domestic or international: divestitures in australian multinational corporations. global finance journal, 17, 282-293. https://doi.org/10.1016/j.gfj.2006.04.002 pauwels, p. & matthyssens, p. (2004). strategic flexibility in export expansion: growing through withdrawal. international marketing review, 21(4/5), 496-510. https://doi.org/10.1108/02651330410547162 pauwels, p., & matthyssens, p. (1999). a strategy process perspective on export withdrawal. journal of international marketing, 7(3), 10-37. https://doi.org/10.1177/1069031x9900700304 peng, m. w., zhou, y., & york, a. s. (2006). behind make or buy decisions in export strategy: a replication and extension of trabold. journal of world business, 41(3), 289-300. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2006.01.006 peng, m. w. (2006). global strategy. cincinnati, oh: thomson south-western. porter, m. e. (1980). competitive strategy: techniques for analyzing industries and competition. free press. santos-vijande, m. l., lópez-sánchez, j., & trespalacios, j. a. (2012). how organizational learning affects a firm’s flexibility, competitive strategy, and performance. journal of business research, 65(8), 1079-1089. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2011.09.002 scott, w.r. (1995). institutions and organizations. thousand oaks, ca: sage. seringhaus, f. h. r., & botschen, g. (1991). cross-national comparison of export promotion services: the views of canadian and austrian companies. journal of international business studies, 22(1), 115-133 shenkar, o. (2001). cultural distance revisited: towards a more rigorous conceptualization and measurement of cultural differences. journal of international business studies, 32(3), 519-535. https://doi.org/10.1057/jibs.2011.40 export performance research: where should we go next? | 71 sousa, c. m. p., & tan, q. (2015). exit from a foreign market: do poor performance, strategic fit, cultural distance, and international experience matter?. journal of international marketing, 23(4), 84-104. https://doi.org/10.1509/jim.15.0003 sousa, c. m., & bradley, f. (2005). global markets: does psychic distance matter?. journal of strategic marketing, 13(1), 43-59. https://doi.org/10.1080/0965254042000328668 sousa, c. m., & lages, l. f. (2011). the pd scale: a measure of psychic distance and its impact on international marketing strategy. international marketing review, 28(2), 201-222. https://doi.org/10.1108/02651331111122678 sousa, c. m., & lengler, j. (2009). psychic distance, marketing strategy and performance in export ventures of brazilian firms. journal of marketing management, 25(5-6), 591-610. https://doi.org/10.1362/026725709x461876 tan, q., & sousa, c. m. (2013). international marketing standardization. management international review, 53(5), 711-739. https://doi.org/10.1007/s11575-013-0172-5 theodosiou, m., & leonidou, l. c. (2003). standardization versus adaptation of international marketing strategy: an integrative assessment of the empirical research. international business review, 12(2), 141-171. https://doi.org/10.1016/s0969-5931(02)00094-x trąpczyński, p., & banalieva, e. r. (2016). institutional difference, organizational experience, and foreign affiliate performance: evidence from polish firms. journal of world business, 51(5), 826-842. https://doi.org/10.1016/j.jwb.2016.07.013 trąpczyński, p., & halaszovich, t. (2021). exploitation-exploration balance and its performance outcomes: a study of fdi portfolio decisions of new multinationals. entrepreneurial business and economics review, 9(4). ahead-of-print. wilkinson, t., & brouthers, l. e. (2006). trade promotion and sme export performance. international business review, 15(3), 233-252. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2006.03.001 zott, c., amit, r., & massa, l. (2011). the business model: recent developments and future research. journal of management, 37(4), 1019-1042. https://doi.org/ 10.1177/0149206311406265 72 | piotr trąpczyński, henrik mertens, david peters, krystian barłożewski authors the contribution share of authors is equal and amounted to 25% for each of them. piotr trąpczyński associate professor at the poznań university of economics and business, department of international competitiveness at the institute of international business and economics. his research interests include foreign direct investments and divestments, export performance and export exits, along with business models. correspondence to: dr hab. piotr trąpczyński, prof. uep, department of international competitiveness, poznań university of economics and business, al. niepodległości 1, 61-875 poznań, poland, e-mail: piotr.trapczynski@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-8154-9174 henrik mertens doctoral candidate at the poznań university of economics and business, holds a master’s degree of the alpen adria university klagenfurt, austria. he has a track record of professional experience in business analytics and controlling. his research interests include foreign market relationships and performance. correspondence to: mr. henrik mertens, hochsteingasse 9/9, 8010, graz, austria, e-mail: henrik.mertens@mertens-nord.de orcid http://orcid.org/0000-0002-2847-5468 david peters doctoral candidate at the poznań university of economics and business, holds a master’s degree of the ruhruniversität bochum, germany. he has corporate work experience in the area of financial controlling. his research interests revolve around the linkages between the (de-)internationalisation of the firm and its performance. correspondence to: mr. david peters, schellstr. 10, 44789 bochum, germany, e-mail: david.peters1991@web.de orcid http://orcid.org/0000-0002-4744-5598 krystian barłożewski assistant professor at the warsaw school of economics, department of international management at the collegium of world economy. his research interests include internationalization performance and the impact of digital transformation on internationalization models and processes. correspondence to: dr krystian barłożewski, department of international management, collegium of world economy, warsaw school of economics, ul. madalińskiego 6/8, 02-513 warszawa, poland, e-mail: kbarlo@sgh.waw.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-7050-0962 acknowledgements and financial disclosure this paper was prepared within a research project financed by the research grant of the national science centre (poland) awarded based on the decision no. dec-2017/27/b/hs4/02344. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland 08-kasprzak s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : kasprzak, p. (2016). wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych przykładów. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 109-119. wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych przykładów piotr kasprzak politechnika gdańska wydział zarządzania i ekonomii katedra przedsiębiorczości i prawa gospodarczego ul. gabriela narutowicza 11/12, 80-233 gdańsk e-mail: piotr.jakub.kasprzak@gmail.com streszczenie: w przypadku podmiotów prowadzących działalność gospodarczą ustawodawca nakłada szczególne obowiązki podatkowe. przykładem może być opodatkowanie podatkiem od towarów i usług. podstawowa stawka podatku vat w polsce wynosi 23% od 1 stycznia 2011 r. niektóre usługi bądź dostawa towarów mogą podlegać niższym stawkom, albo być całkowicie zwolnione z opodatkowania. należy zauważyć, iż zastosowanie przez ustawodawcę czterech stawek podatku vat, a także możliwość całkowitego zwolnienia z opodatkowania nasuwa pytanie o spójność polityki nakładania podatku vat w odniesieniu do konkretnych towarów i usług. niejasna procedura stosowania określonych stawek jest przeszkodą w prowadzeniu przedsiębiorstwa. ma także wpływ na poziom konkurencyjności pomiędzy poszczególnymi podmiotami. podatek vat pomimo tego, że cechuje się neutralnością dla podatnika, nie jest jednak obojętny na kształtowanie się ceny. okazuje się bowiem, iż wartość podatku vat, w zależności od elastyczności cenowej popytu, wpływa na ostateczną cenę brutto. opodatkowanie podatkiem od towarów i usług stało się zatem dla przedsiębiorstw dodatkowym kosztem zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i formalnym. niniejszy artykuł stanowi próbę oceny wpływu podatku vat na prowadzenie działalności gospodarczej w oparciu o wybrane przykłady. wnioski z przeprowadzonej analizy dostarczą informacji o niektórych skutkach podatku vat dla działalności przedsiębiorstw. słowa kluczowe: podatek vat; system podatkowy; popyt i podaż; przedsiębiorczość klasyfikacja jel: h20, l26 1. wprowadzenie nieprecyzyjne i skomplikowane przepisy podatkowe są, obok innych regulacji prawnych, jedną z głównych przeszkód rozwoju przedsiębiorczości. podatki bowiem w bezpośredni sposób „uszczuplają” kapitał poszczególnych przedsiębiorstw, nadto nakładają obowiązek „obsługi” rozliczeń podatkowych, co z kolei wpływa na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych. w przypadku osób prawnych, osób fizycznych oraz podmiotów nieposiadających osobowości prawnej, prowadzących działalność gospodarczą, ustawodawca 110 piotr kasprzak nakłada szczególne obowiązki podatkowe wynikające z charakteru wykonywanej aktywności zarobkowej. jednym z przykładów takich obciążeń jest opodatkowanie podatkiem od towarów i usług1. to, w sposób nie podlegający dyskusji, wprowadza dodatkowe obciążenia, nie tylko ekonomiczne, na podmioty podejmujące się działalności gospodarczej. choć mechanizm działania podatku od towarów i usług cechuje teoretycznie prostota, to ze względu na powszechność obowiązywania poboru tej daniny, sposób i formę rozliczania, a także liczne i często nowelizowane akty prawne regulujące zasady poboru podatku od wartości dodanej (zarówno na poziomie krajowym, jak i norm unii europejskiej) stał się on jednym z najbardziej skomplikowanych podatków w polskim systemie prawnym. ponadto, zastosowanie przez ustawodawcę czterech stawek podatku vat obowiązujących w polskim systemie gospodarczym, a także możliwość całkowitego zwolnienia z opodatkowania niektórych towarów i usług powoduje, iż nasuwa się pytanie o spójność polityki nakładania stawek podatku vat w odniesieniu do konkretnych towarów i usług. niniejszy artykuł stanowi próbę oceny wpływu podatku vat na prowadzenie działalności gospodarczej w oparciu o wybrane przykłady. wnioski z przeprowadzonej analizy dostarczą informacji o niektórych skutkach podatku vat dla działalności przedsiębiorstw. 2. system podatkowy w polsce – zarys ogólny system podatkowy to zbiór wszystkich podatków, opłat i danin oraz zasad regulujących ich wymierzanie i pobór na danym terytorium (wach, 2005). choć podatki zawsze były zagadnieniem skomplikowanym i problematycznym to system podatkowy powinien być prosty, zrozumiały oraz korzystnie wpływający na gospodarkę danego kraju. polska od 1989 r. dokonuje stopniowej ewolucji systemu podatkowego. celem zastosowanych przemian było stworzenie narzędzia realizacji polityki budżetowej dostosowanej do nowych realiów wolnego rynku oraz częściowa harmonizacja polskiego prawa podatkowego z rozwiązaniami innych państw europejskich. wprowadzane zmiany w polskim systemie podatkowym miały zastąpić anachroniczny sposób poboru opłat i podatkowych z lat 80. xx wieku, który nie spełniał podstawowych cech równości i powszechności opodatkowania (wyrzykowski, 2004). jak zauważono w literaturze przedmiotu, polski system podatkowy wprowadzany sukcesywnie w latach 90. xx wieku był wzorowany na rozwiązaniach europy zachodniej. zidentyfikowanie ryzyka podatkowego oraz optymalne zastosowanie przepisów prawa podatkowego przez przedsiębiorcę staje się kluczowym czynnikiem prowadzenia działalności gospodarczej. pozwala bowiem sprawnie i bezpiecznie zarządzać finansami danego podmiotu, co bezpośrednio przekłada się na jego płyn 1 podatek od towarów i usług powinien być właściwie nazywany podatkiem od wartości dodanej (vat – value added tax). dla potrzeb niniejszego artykułu pojęcia „podatek vat”, „podatek od towarów i usług” oraz „podatek od wartości dodanej” będą stosowane wymiennie. wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych … 111 ność, rentowność i zdolność konkurowania (wyrzykowski, 2004). tym samym należy zauważyć, iż coraz więcej podmiotów (zarówno prowadzących działalność gospodarczą, jak i osób fizycznych) stara się korzystać z różnych rozwiązań tzw. optymalizacji podatkowej. literatura wymienia szereg sposobów, które w znaczny sposób pozwalają zmniejszyć zobowiązania podatkowe podatników. według raportu doing business za lata 2006-2013 polska znajduje się pod względem biurokracji podatkowej na miejscu 114., spośród badanych 185 państw (the world bank, 2013). jak wynika z badania, polscy przedsiębiorcy poświęcają około 286 godzin rocznie na płatności oraz analizę wewnętrznej sytuacji podatkowej w swoim przedsiębiorstwie. kluczową reformą podatkową lat 90. xx wieku w polskim reżimie prawa podatkowego było uchwalenie przepisów dotyczących podatku od towarów i usług. wprowadzony ustawą z 1993 r. podatek vat zastąpił obowiązujący od 1972 r. w polsce podatek obrotowy (ickiewicz, 2009). konieczność dostosowania polskich przepisów o podatku od towarów i usług do wymogów unii europejskiej (ue) zmusiła polskiego ustawodawcę do dużej nowelizacji ustawy w 2003 r., która dokonała harmonizacji elementarnych zasad podatku od towarów i usług z rozwiązaniami zawartymi w dyrektywie rady 2006/112/we. podatek od towarów i usług stał się kluczowym zagadnieniem dla większości przedsiębiorców z uwagi na fakt, iż praktycznie wszystkie czynności w obrocie gospodarczym podlegają opodatkowaniu2. mając na uwadze wspomniane powyżej zagadnienia, analiza wpływu podatku od towarów i usług staje się kluczowym czynnikiem dla prowadzonej działalności gospodarczej. może się bowiem okazać, iż podatek ten stanie się istotnym czynnikiem ekonomicznym wpływającym na działalność przedsiębiorstwa, a regulacje zawarte w poszczególnych aktach prawnych będą miały wpływ na sposób prowadzonej działalności gospodarczej (ickiewicz, 2009). przedsiębiorcy bowiem, jak wskazuje literatura przedmiotu, stają się podmiotami, które muszą uwzględniać tę daninę zarówno w strategicznej, jak i operacyjnej działalności marketingowej (np. prowadzenie polityki cenowej i uwzględnianie wysokości podatku w finalnej cenie produktu lub usługi). jak już wspomniano, podatek od towarów i usług jest powszechną daniną, której podlega większość obrotu gospodarczego. koszty związane z obsługą podatku vat mają charakter zarówno ekonomiczny, jak i prawno-organizacyjny. przedsiębiorcy bowiem muszą traktować ten podatek jako czynnik wpływający na sytuację finansową przedsiębiorstwa (famulska, 2007). niewątpliwym elementem wpływającym na finalną cenę towaru lub usługi jest nakładany podatek od towarów i usług – podatkowi od towarów i usług przypisywany jest charakter cenotwórczy, z czego wynika fakt oddziaływania na rynkową strukturę popytu i podaży (krajewska, 2012). ostateczna cena zawiera bowiem wartość podatku vat. wynika to 2 należy zaznaczyć, iż na mocy ustawy o podatku od towarów i usług, zwolnieniu z opodatkowania podlegają m.in. usługi finansowe, bankowe i ubezpieczeniowe, a także większość usług medycznych. 112 piotr kasprzak z przepisów ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług oraz ustawy z dnia 9 maja 2014 r. o informowaniu o cenach towarów i usług. im wyższa stawka podatku vat, tym niższa wielkość popytu na dane dobro czy usługę. w tym miejscu należy zauważyć, iż podatek od towarów i usług ma bezsprzecznie negatywny wpływ na wysokość cen. można stwierdzić, iż podatek vat stał się dodatkową, aczkolwiek niechcianą i nieprzynoszącą żadnych wymiernych korzyści ekonomicznych marżą dla przedsiębiorców. nakładanie tego podatku ma niewątpliwie wpływ na wysokość obrotów i chęć wydatkowania pieniędzy przez konsumentów. co więcej, powszechne stosowanie podatku vat ma negatywny wpływ na wysokość realnych dochodów społeczeństwa, pomniejszając siłę nabywczą określaną w sposób realny. chociaż podatek od towarów i usług jest zaliczany do grupy podatków pośrednich, gdyż według założeń teoretycznych to ekonomiczny ciężar opodatkowania jest ponoszony przez ostatecznego konsumenta, a nie podmiot, na który podatek jest nakładany i który zobowiązany jest do jego zapłaty (podatnik podatku od wartości dodanej). jest to charakterystyczna cecha przerzucalności ciężaru fiskalnego, wynikająca z zasady neutralności podatku vat. podatek od wartości dodanej jest – obok podatku akcyzowego – określany mianem podatku konsumpcyjnego, gdyż ponoszony jest w momencie wydatku i obciąża nabycie określonych dóbr lub otrzymanie usługi. innymi słowy danina ta obciąża nabywcę, aczkolwiek nie jest przez niego odprowadzana (cecha podatków pośrednich), a także ma wpływ na strukturę rynku, tj. krzywą popytu i podaży (famulska, 2007). podatek od towarów i usług stał się ukrytym obciążeniem fiskalnym. ostateczni konsumenci ulegają tzw. iluzji podatkowej, nie są świadomi tego, że płacą podatki (krajewska, 2012). należy również zauważyć, iż pomimo tego, że podatek wartości dodanej określany jest jako neutralny dla podatnika (tj. podmioty gospodarcze wytwarzające towary lub świadczące usługi przerzucają ciężar podatku na kolejnych uczestników transakcji), to jednak ma on wpływ na ostateczne kształtowanie się ceny, a co za tym idzie na wielkość popytu i podaży oraz punkt równowagi rynkowej. pomimo faktu, iż podatek jest zawarty w cenie, a obowiązkiem odprowadzenia został obciążony podmiot, który teoretycznie podlega zasadzie „neutralności podatku”, podatek od towarów i usług ma negatywny ekonomicznie wpływ na obydwie strony – sprzedającego (strona podażowa), jak i kupującego (strona popytowa). bezsprzecznym pozostaje fakt, iż w przypadku stosowania cen netto (nieuwzględniających wartości podatku vat) wielkość popytu będzie większa (ogólne prawo popytu i podaży). istotny wpływ na ciężar ponoszonego podatku przez strony ma elastyczność popytu. może się bowiem okazać, iż w przypadku nałożenia podatku vat na dobro, które nie podlegało wcześniej obowiązkowi opodatkowania albo dokonano zmiany stawki podatku na wyższą – ekonomiczny koszt podatku – może zostać wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych … 113 „podzielony” zarówno przez nabywcę, jak i sprzedającego, który uwzględni negatywny wpływ podatku na cenę w swojej marży, obniżając ją i godząc się tym samym na mniejsze przychody (kamerschen et al., 1991). analizy teoretyczne oraz obserwacje zachowań rynkowych, przywołanych w literaturze, pozwalają na sformułowanie wniosku, iż im mniej elastyczna jest krzywa podaży oraz bardziej elastyczna krzywa popytu, w tym w większym stopniu dojdzie do przerzucenia ciężaru opodatkowania na sprzedawcę niż na nabywcę. ogólna bowiem zasada mówi o tym, że większe obciążenie podatkiem spadnie na tę stronę rynku, która reprezentuje mniejszą elastyczność (kamerschen et al., 1991). jeśli popyt jest więc mniej elastyczny niż podaż, to konsumenci poniosą większy ciężar ekonomiczny wprowadzenia lub podwyżki stawki podatku. jeżeli zaś podaż jest mniej elastyczna niż popyt, dojdzie do sytuacji odwrotnej. analogicznie, tylko w przypadku, gdy elastyczności popytu i podaży są do siebie zbliżone pod względem wartości absolutnej, konsumenci i sprzedawcy „podzielą” się ciężarem podatku po równo. innymi słowy, nie bez znaczenia dla ostatecznej wysokości ceny jest elastyczność popytu i podaży, a także wewnętrzna polityka kształtowania wysokości marży sprzedającego. może okazać się, iż w wyniku stosowanej polityki marketingowej, sprzedający godzi się na przejęcie ekonomicznego ciężaru podatku, np. w celu zdobywania rynku lub osłabienia pozycji konkurencji. ponadto należy dostrzec, iż podatek vat ma negatywny wpływ na poziom prowadzonej działalności gospodarczej, gdyż w swoisty sposób hamuje i ogranicza ekonomiczne prawo popytu i podaży. podatek ten stał się dodatkowym kosztem ekonomicznym, który bez wątpienia ma negatywny wpływ na łatwość prowadzenia działalności oraz poziom obrotów przedsiębiorców. 3. wzrost stawki podatku vat a wpływ na cenę brutto – analiza wybranych przypadków jedną z konsekwencji nowelizacji ustawy o podatku od towarów i usług w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2011 r. było całkowite wycofanie stawki 0% na towary i usługi w transakcjach krajowych. do końca 2010 r. stawką 0% objęte były m.in. książki i wydawnictwa specjalistyczne. wprowadzone zmiany wymusiły na wydawnictwach podwyższenie cen o wartość podatku vat lub obniżenie marży netto i częściowe „przejęcie” ciężaru wprowadzonej podwyżki. w tym miejscu, warto dokonać analizy wpływu zmiany preferencyjnej 0% stawki podatku od wartości dodanej na książki i wydawnictwa specjalistyczne na podwyższoną 5% stawkę. jak wynika z raportu „polski rynek książki”, w polsce do połowy 2013 r. zarejestrowanych było blisko 40 000 wydawnictw, z czego szacuje się, że tylko około 2000-2500 prowadziło aktywną działalność wydawniczą (dobrołęcki et al., 2014). według szacunków wartość polskiego rynku książki w 2013 r. wyniosła 2,68 mld złotych. w porównaniu do poprzedniego roku odnotowano nieznaczny wzrost wartości sprzedaży książek z poziomu 2,67 mld złotych w 2012 r. (por. tabela 1). 114 piotr kasprzak dokonując analizy wartości sprzedaży książek na przestrzeni ostatnich 5 lat, można dostrzec systematyczny spadek przychodów ze sprzedaży szczególnie zauważalny, gdy porównamy 2011 i 2010 r. jedną z głównych przyczyn spadku przychodów na polskim rynku książki jest wprowadzona 5% stawka podatku od wartości dodanej w miejsce stawki zerowej. przy formułowaniu wniosków o wpływie podwyżki podatku vat na książki, uwzględniono „ogólnoświatowe tendencje na rynku wydawniczym” związane ze spadkiem sprzedaży tradycyjnych książek na rzecz wydawnictw elektronicznych. tabela 1. przychody ze sprzedaży książek w polsce rok przychody ze sprzedaży książek w cenach zbytu (dane w mln pln) zmiana (rok do roku) 2009 2,86 -2% 2010 2,94 -3% 2011 2,71 -8% 2012 2,67 -1,50% 2013 2,68 0,40% źródło: opracowanie własne na podstawie dobrołęcki et al. (2014, s. 11). przedstawione w raporcie dane znajdują częściowe potwierdzenie w wyliczeniach przedstawionych przez gus (gus, 2013). choć instytucja ta nie podaje szczegółowych danych dotyczących tempa wzrostu cen książek, to łączne zestawienie, w którym uwzględnia się książki, gazety, czasopisma oraz artykuły kreślarskie i malarskie pokazuje, iż średnioroczny wzrost cen w roku 2011 wyniósł 3,3% w tej kategorii (por. tabela 2). tabela 2. średnia cena książki w polsce rok średnia cena książki (dane w pln) zmiana (rok do roku) 2010 34,3 6% 2011 37,8 10% 2012 38,7 2,38% 2013 38,3 -1,90% źródło: opracowanie własne na podstawie dobrołęcki et al. (2014, s. 6). ponadto, jak zauważono, zmiany przepisów ustawy o podatku od towarów i usług spowodowały wzrost ceny detalicznej książek o średnio 10% (niektóre podręczniki podrożały nawet o 25%). podkreśla się, że zmiana ceny spowodowana była właśnie wzrostem stawki podatku. analizując dane zawarte w raporcie można dojść do wniosku, iż zmiana stawki podatku od wartości dodanej miała negatywny wpływ na poziom sprzedaży książek w polsce, a generalnie rzecz ujmując, wydawcy nie „przejęli” ekonomiczwpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych … 115 nego ciężaru wpływu podatku na siebie w takim stopniu, by nie doszło do podwyżek cen brutto. tym samym można wywnioskować, iż podwyżka stawki podatku miała bezsprzeczny i bezpośredni wpływ na marżę, a tym samym na cenę oraz popyt na ten produkt. dokonując analizy wpływu podatku od towarów i usług na kształtowanie się ceny, a także równowagi rynkowej można w tym miejscu przywołać odmienne przykłady zmiany opodatkowania określonych dóbr i usług. ciekawe wnioski płyną z analizy wykonanej przez firmę doradczą deloitte w 2009 r. w opracowaniu zatytułowanym „analiza wpływu zmiany stawki vat na usługi hotelowe i gastronomiczne” autorzy dokonali symulacji zmiany ceny w przypadku potencjalnej podwyżki stawki vat na usługi hotelarskie i gastronomiczne (ówcześnie z 7% do 22%) (deloitte, 2009). co istotne, podatek vat od usług gastronomicznych i hotelarskich, na mocy ustawy o podatku od towarów i usług, nie podlega odliczeniu. w takim przypadku można zaliczyć wartość podatku vat do kosztów uzyskania przychodów. tym nie mniej, wartość podatku vat, pomimo braku prawa do jego odliczenia, nadal ma cenotwórczy charakter i wpływa na kształtowanie się ostatecznej ceny brutto. wśród głównych wniosków płynących z przeprowadzonej analizy wynika, iż wzrost podatku vat z 7% do 22% spowodowałby wzrost cen brutto na usługi hotelarskie i gastronomiczne nawet o 14%, przy uwzględnieniu najbardziej pesymistycznego scenariusza, oraz spadek wielkości wpływów z tytułu podatku vat do budżetu państwa. wzrost stawki podatku miałby wymierny wpływ na wielkość przychodów przedsiębiorców przy założeniu, że nie doszłoby do sytuacji, w której przedsiębiorstwa oferowałyby swoje usługi w „szarej strefie”. we wszystkich analizowanych przypadkach doszło do spadku marży przedsiębiorców w celu odzyskania części utraconego popytu. jak zaznaczają autorzy opracowania, na takie działania chętniej decydowałyby się wysoce rentowne przedsiębiorstwa. należy zatem stwierdzić, iż w przypadku zwiększenia wysokości stawki podatku vat w analizowanej kwestii doszłoby do negatywnych konsekwencji zarówno dla budżetu państwa, przedsiębiorców, jak i konsumentów. podsumowując, warto podkreślić, że według analiz teoretycznych, zawartych w literaturze, a także przykładów empirycznych wzrost stawek podatku vat może powodować negatywne skutki zarówno dla strony podażowej, jak i popytowej rynku, ograniczać wpływy do budżetu państwa, a także generować dodatkowe koszty dla przedsiębiorców. należy zauważyć, iż podwyżka podatku vat miała bezpośredni wpływ na spadek sprzedaży zarówno w ujęciu empirycznym, jak i teoretycznym. tym samym, zwiększona stawka miała negatywny wpływ na poziom przedsiębiorczości, powodując uszczuplenie przychodów netto ze sprzedaży. powstaje zatem wniosek, iż podatek vat jest bez wątpienia przeszkodą w swobodnym kształtowaniu cen i ustalaniu polityki marketingowej przedsiębiorstw. 116 piotr kasprzak 4. niespójna polityka nakładania stawek podatku vat jako przykład negatywnej przesłanki dla efektywnego prowadzenia przedsiębiorstwa jednym z kluczowych problemów polskiego systemu podatkowego jest niejasna polityka stosowania stawek podatku vat oraz liczne nowelizacje przepisów ustawy i rozporządzeń wykonawczych (ickiewicz, 2009). w tym miejscu należy zastanowić się nad tym, co należy opodatkować oraz jaką stawkę zastosować do konkretnego towaru albo usługi. polskie regulacje dość szczegółowo określają zakres opodatkowania poszczególnymi stawkami podatku vat. w celu ustalenia tego, jaką stawkę trzeba zastosować, należy uwzględnić zapisy dyrektywy 2006/112/ec, ustawy o podatku od towarów i usług wraz załącznikami oraz – pomocniczo – klasyfikacje statystyczne – polska klasyfikacja wyrobów i usług oraz polska klasyfikacja obiektów budowlanych. podatnik klasyfikuje bowiem towary według zapisów w powyższych aktach prawnych i dokumentach pomocniczych ,,na własną rękę’’. innymi słowy, ponosi on pełną odpowiedzialność za poprawność zastosowanej stawki. w przypadku zastosowania niższej stawki niż określona przepisami prawa, podatnik będzie ponosił wszelkie konsekwencje opisane w ustawie o podatku od towarów i usług, a w określonych przypadkach także w kodeksie karnym skarbowym. z punktu widzenia teorii, najlepszym rozwiązaniem byłoby stosowanie jak najmniejszej liczby stawek podatku – podstawowej dla sprzedaży krajowej oraz 0% stawki dla wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów (famulska, 2007). w praktyce, w większości państw unii europejskiej przyjęto jednak politykę stosowania więcej niż jednej stawki podatku. podatek od towarów i usług podlega pełnej harmonizacji z dyrektywami ue. głównym założeniem, które przyświecało temu procesowi, było uniemożliwienie konkurencji na tle stosowanych stawek podatku pomiędzy poszczególnymi krajami członkowskimi, przyjmując ujednoliconą konstrukcję podatku oraz zasady jego poboru. wspólnota dążyła do tego, aby państwa członkowskie nie prowadziły nieuczciwej konkurencji pomiędzy sobą (wyrzykowski, 2004). system stosowania stawek podatku vat w krajach ue powinien być oparty o stosowanie dwóch stawek podatkowych – podstawowej dla większości towarów i usług oraz obniżonej – dla podstawowych artykułów konsumpcyjnych i wybranych usług. cel ten nie został jednak do końca osiągnięty, gdyż na mocy ustaleń aneksu h (dyrektywa 22-770), państwa członkowskie mogą stosować jedną lub dwie stawki obniżone (z określeniem grup towarów i usług, co do których można stosować poszczególne wysokości podatku). należy zwrócić uwagę, iż możliwość stosowania trzech stawek podatku dodatkowo komplikuje cały system poboru oraz wprowadza dodatkową dyskusję na temat kategorii towarów i usług, co do których zastosowanie znajdą poszczególne stawki (krajewska, 2012). wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych … 117 polska stosuje jedną z najwyższych stawek podatku vat wśród krajów ue (komisja europejska, 2015). ma to wpływ na kształtowanie się cen poszczególnych produktów i usług. co więcej, polska należy do licznej grupy państw stosujących trzy stawki podatkowe. do końca marca 2013 r. można było wyróżnić praktykę stosowania dwóch różnych stawek podatkowych dla kawy. zastosowanie odpowiedniej stawki podatku zależało m.in. od tego, czy kawa serwowana w kawiarni zawierała mleko czy nie, oraz czy wydawana była na miejscu czy na wynos. nowelizacją ustawy o podatku od towarów i usług ukrócono tę praktykę z dniem 1 kwietnia 2013 r. uznając, że kawa ma być opodatkowana 23% stawką, co, mając na uwadze cenotwórczą cechę podatku vat wpłynęło negatywnie na sytuację rynkową zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów. ponadto budzącym o wiele większe kontrowersje przykładem stosowania niejednolitej stawki podatku vat było opodatkowanie wyrobów piekarniczych i ciastkarskich w zależności od terminu przydatności wypieku. na mocy przepisów ustawy o podatku od towarów i usług oraz interpretacji indywidualnych prawa podatkowego, wyroby piekarnicze i ciastkarskie klasyfikowane były według terminu przydatności do spożycia. przedsiębiorcy zmuszeni byli do określenia daty trwałości produktu w celu ustalenia właściwej stawki podatku. taka interpretacja przepisów została częściowo wstrzymana wyrokiem wojewódzkiego sądu administracyjnego w warszawie z dnia 13 marca 2014 r. (sygn. iii sa/wa 2933/13). wyrokiem sądu stwierdzono bowiem, iż w procedowanym przypadku kryterium trwałości produktu nie może przesądzać o stosowanej stawce podatku. analizując powyższe przykłady, należy zatem zastanowić się nad tym, czym tak naprawdę różnią się oferowane produkty i czy stosowanie różnych stawek podatku jest właściwe? jak wspomniano poprzednio, podatek vat ma niewątpliwy wpływ na kształtowanie się ceny, a co za tym idzie – na poziom podaży i popytu. czy w związku z powyższym, stosowanie różnych stawek podatku vat nie prowadzi tak naprawdę do nieuczciwej i niesprawiedliwej konkurencji na rynku? od lat w literaturze pojawiają się bowiem postulaty ujednolicenia stawek podatku. taka decyzja powinna pozytywnie wpłynąć na cały system podatkowy. wyeliminowałoby to także wątpliwości podatników dotyczące stosowania właściwej stawki podatku, a tym samym nie dochodziłoby do nadużyć. efektem wprowadzenia jednolitej stawki podatku byłoby radykalne uproszczenie zasad poboru podatku, korzystnie wpływając na działalność poszczególnych przedsiębiorstw. warto bowiem zauważyć, iż niejednolita stawka podatku oraz polityka nakładania poszczególnych stawek jest dodatkowym problemem dla przedsiębiorców oraz powoduje liczne wątpliwości w prowadzeniu działalności gospodarczej. reasumując, problematyka związana z podatkiem vat stała się przeszkodą w efektywnym prowadzeniu przedsiębiorstw. przedsiębiorcy muszą bowiem zmierzyć się z faktem, iż podatek vat negatywnie wpływa na poziom osiąganych przez nich przychodów, jak również z faktem, iż złe rozliczanie podatku vat prowadzić może do wystąpienia wielu ryzyk natury prawnej. 118 piotr kasprzak 5. podsumowanie przeprowadzona analiza zagadnień teoretycznych oraz praktycznych pozwala stwierdzić, iż podatek od towarów i usług jest znaczącym źródłem dochodów budżetowych w polsce. regulacje dotyczące tej daniny powinny uwzględniać strategiczny interes państwa w poborze tego podatku. ponadto prawo podatkowe, a także praktyka stosowania poszczególnych przepisów powinna ułatwiać przedsiębiorcom prowadzenie działalności gospodarczej, gdyż to od wielkości sprzedaży zależy wielkość przychodów do budżetu z tytułu podatku od towarów i usług. podatek vat ma niewątpliwy wpływ na ostateczną cenę. zasada neutralności, którą powinien cechować się podatek od wartości dodanej, nie ma do końca pokrycia w rzeczywistości. wartość nakładanego podatku ma bowiem wpływ na relacje popytu i podaży. ponadto zastosowanie różnych stawek podatku doprowadza do sytuacji nieuczciwej i niesprawiedliwej konkurencji w przypadku, gdy dwa bardzo podobne towary zostały obciążone różnymi stawkami podatku. należy również podkreślić, iż skomplikowanie systemu podatkowego sprzyja nadużyciom i stwarza zarówno pokusę stosowania niższych stawek, jak i w niektórych przypadkach całkowite zaniechanie opodatkowania i ucieczkę w szarą strefę. niespójna polityka stosowania stawek podatku vat powoduje, iż przedsiębiorstwa są narażone na nierówną konkurencję w warunkach rynkowych oraz konieczność prowadzenia działalności gospodarczej w oparciu o niejasne i skomplikowane zapisy prawne. literatura deloitte (2009). analiza wpływu zmiany stawki vat na usługi hotelowe i gastronomiczne. analiza na zlecenie izby gospodarczej hotelarstwa polskiego. warszawa: deloitte business consulting. pozyskano z: http://docplayer.pl/1786159-analiza-wplywuzmiany-stawki-vat-na-uslugi-hotelowe-i-gastronomiczne.html (30.06.2016). dobrołęcki, p., gołębiewski, ł., tenderenda-ożóg, e., waszczyk, p. (2014). polski rynek książki. szanse i zagrożenia – konieczność zmian. warszawa: biblioteka analiz. pozyskano z: http://www.ikp.org.pl/images/opinia_o_rynku_ksiazki_biblioteka_analiz.pdf (30.06.2016). famulska, t. (2007). teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania podatku od wartości dodanej. katowice: wydawnictwo akademii ekonomicznej w katowicach. gus (1013). wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych. warszawa: gus. ickiewicz, j. (2009). obciążenia fiskalne przedsiębiorstw. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. kamerschen, d., mckenzie, r. nardinelli, c. (1991). ekonomia. gdańsk: fundacja gopodarcza nszz. komisja europejska (2015). vat rates applied in the eu member states. pozyskano z: http://ec.europa.eu/taxation_customs/resources/documents/taxation/vat/how_vat_works/rates/vat_rates_en.pdf (28.12.2015). wpływ podatku vat na działalność gospodarczą: analiza wybranych … 119 krajewska, a. (2012). podatki w unii europejskiej. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczna. the world bank (2013). doing business 2013: smarter regulations for small and mediumsize enterprises. washington: international bank for reconstruction and development / the world bank. doi: 10.1596/978-0-8213-9615-5. ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (dz.u. 2004 nr 54 poz. 535). ustawa z dnia 9 maja 2014 r. o informowaniu o cenach towarów i usług (dz.u. 2014 poz. 915). wach k. (2005). systemy podatkowe unii europejskiej. kraków: oficyna ekonomiczna. wyrok wojewódzkiego sądu administracyjnego w warszawie z dnia 13 marca 2014 r. (sygn. iii sa/wa 2933/13). wyrzykowski, w. (2004). polski system podatków i opłat w zarysie. gdańsk: scientific publishing group. impact of vat on the entrepreneurship: selected case studies abstract: in case of business entities, legislature imposes special tax obligations. one of such examples is tax on goods and services – value added tax. from the 1st of january 2011 the basic vat rate in poland is 23%. some of the services or delivery of goods can be subjected to lower rates or be totally exempted from taxation. application of four different vat rates, as well as the possibility of a total exemption from taxation raises the question of coherence in the policy of imposition vat taxation. unclear procedure for the use of certain rates is an obstacle in running the company, also it has an impact on the level of competition between entrepreneurs. vat, despite the fact that it should be neutral for the taxpayers, has significant impact on the final price. it turns out that the value of vat, depending on the price elasticity of demand, affects the final price. the taxation on goods and services has thus become an additional expense for companies in both an economic and formal ways. this article is an attempt to assess the impact of vat on business activities based on the selected examples. the conclusions of the analysis will provide information about some effects of vat on businesses. keywords: value added tax (vat); tax system; supply and demand; entrepreneurship jel codes: h20, l26 05-075 pupavac, pavlicskender, skendzic s u g g e s t e d c i t a t i o n : pupavac, d., pavlić skender, h., & skendžić, a. (2015). employment in distributive trade: croatian experience and expectations. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 75-82. employment in distributive trade: croatian experience and expectations drago pupavac polytechnic of rijeka business department trpimirova ul. 2, 51000, rijeka, coratia e-mail: drago.pupavac@veleri.hr helga pavlić skender faculty of economics, university of rijeka department of international economics ivana filipovića 4, hr-51000 rijeka, croatia e-mail: helga.pavlic.skender@efri.hr aleksandar skendžić polytechnic of “nikola tesla”, gospić department of information and communicatin sciences bana ivana karlovića 16, 53000 gospić, croatia e-mail: askendzicwireless82@gmail.com abstract: in croatia, distributive trade is one of the most important economic sectors. the direct contribution of distributive trade to gdp in croatia was 9,6% of total gdp in 2013. another important fact is that distributive trade is a labour intensive industry. in croatia, where problems such as high rate of unemployment, public debt, unfavourable trade balance systematically and cautiously planned distributive trade development plays an important role in the country's economy. it employs 205,849 people or 15,3% of the total labour force in croatia. economic crisis has diminished the importance of distributive trade in the creation of new jobs. number of employees in this industry so decreased by 23.8 percent compared to 2008. therefore, the main purpose of this research is to examine the relationship between the gross domestic product(gdp), number of total employment and the number of distributive trade employees of the republic of croatia for periods 2000-2014. the methods of correlation and regression analyses are used to determine the possible contribution of trade sector as an economic activity in solution of the unemployment problem in croatia by 2030. data analysis and numerical calculations are performed using statistical software. 76 drago pupavac, helga pavlić skender, aleksandar skendžić keywords: croatia; employment; distributive trade; forecast jel codes: j21, j49 1. introduction employment refers to the number of workplaces in one economy, economic sector or particular economic activity over a year. employment in distributive trade shows the national economic structure and the level of human resource engagement and allocation. distributive trade represents a significant economic activity within national economy (knego, 2004). its importance is commonly indicated by its contribution to the national gdp and labour force employment (slabinac, 2014). in periods of economic crisis distributive trade shows greater sensitivity to market events (pupavac, 2014), in a way that trade companies quickly reduce labour costs in order to maximize profits or minimize losses, because that is the easiest way to make cuts in the short term. the reduction of salaries and/or downsizing them seems as an efficient solution so as to maintain market position of trade companies (pupavac, 2015). accordingly, the objective of this paper is to evaluate the effects of the distributive trade and to point a solution of the unemployment problem in the postcrisis perspective. to achieve the intended goal, numerous scientific methods were used in various combinations, including statistical methods of regression and correlation analysis. the obtained insights could help trading companies and managers at all levels as a basis for calculating an estimated number of employees in the distributive trade. 2. research problems and mthodology the labour market is a complex and important area of economic and social subsystems because it validates workforce and determines working conditions, amount of monetary compensation, employment levels, job security, dynamics and structure of employment, social division of labour, labour mobility, unemployment dynamics and the like. economists agree that a certain unemployment rate should always exist. low unemployment is not a big problem for a country. even the most developed countries have a number of people of working age who are not employed, at any time. however, when the unemployment rate exceeds a certain limit and remains high year after year, it becomes a major problem, and it is usually a symptom of other economic disorders. in 2008, arguably the greatest global financial and economic crisis since the second world war happened, with consequences influencing economies of the eu-27 to a greater or lesser extent. in croatia, the highest gdp decline was recorded in distributive trade and transport sectors. in the aforementioned sectors in 2009 there was a decline in unemployment compared to 2008. the share of distributive trade in the total number of employees declined from 17.36% to 15.33%, in employment in distributive trade: croatian experience and expectations 77 transport from 5.47% to 5.41%.the average number of employees in distributive trade(edt) in 2014 has been reduced by 23,73% since 2008. in comparison, overall employment (te) in the same period decreased by 13,68 %. this means that in times of employment decline, the number of distributive trade employees falls faster (cf. figure 1.). figure 1. interrelation of annual growth rates of total employment and distributive trade employment from 2000 to 2014 source: own study on the basis of statistical yearbook of the republic of croatia 2015. there are 5.5 million operating business entities in the distributive trade within the eu, that is, every fourth business is registered in trade. in croatia, more than a quarter of businesses is registered in trade, or 26,03% (anić, 2013). number of employees in distributive trade in croatia and the eu indicate that distributive trade is the leading and second largest employer (dunković, 2014). according to the central bureau of statistics, more than 15 % of all employees work in distributive trade, while in the eu that share is 13% or 29 million people. negative economic trends had a negative effect on croatian distributive trade. reduction in real income and purchasing power had a negative impact on employment trends within the distributive trade. drop in employment in distributive trade has been intensified since the beginning of crisis. from 2008 to 2014, 64.063 positions in distributive trade were lost. number of employees in trade continues to drop in 2015 – in january 2015 it dropped by 2,8% in comparison to january 2014, and in retail by 1,8%. however, this is not unusual, since retail is labour-intensive business and in conditions of low demand retailers reduce the number of employees to rationalize labour costs and operating expenditures. in times of positive economic growth ratio of the total number of employees and number of employees in distributive trade is -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. te_growth rate edt_growth rate 78 drago pupavac, helga pavlić skender, aleksandar skendžić declining, while in times of negative economic growth this proportion is growing (cf. figure 2.). figure 2. ratio between total employment and employment in distributive trade source: own study on the basis of statistical yearbook of the republic of croatia 2015. managers of trading companies are faced with an important issue concerning planning of human resources: how are employment in the distributive trade, national economy and total employment exactly correlated? to answer this in a scientific manner, this study will explore the interdependence between the number of employed in the distributive trade, gross domestic product and total employment in croatia using data from table 1. in order to make an objective forecast the number of employees in distributive trade in croatia, a theoretical model should be defined first. this study investigates dependence the number of employees in distributive trade (edt) as the dependent variable and the number of total employees (te) and gross domestic product (gdp) as the independent variables. accordingly, a model to estimate the number of employees in distributive trade can be written as a function: ��� = �(���, ��) (1) where: ��� – number of employees in distributive trade; ��� – gross domestic product; �� – total employees. variable edt is a dependent variable, while ��� and �� are independent or explanatory variables. supposing that the number of employees in distributive trade depends on the ��� and the number of total emploees, its linear form would be as following: ��� = �� + ����� + ���� (2) 7.49 7.53 6.52 6.14 5.93 5.90 5.84 5.75 5.76 6.16 6.37 6.40 6.46 6.59 6.52 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. employment in distributive trade: croatian experience and expectations 79 table 1. movement of gdp, total employment and the number of employed in the distributive trade from 2000 to 2014 year gdp (mill.hrk) total employment (000) number of employed in the distributive trade (legal entities) 2000 239.9 1341 179 000 2001 250.4 1348 179 000 2002 263.5 1359 213 895 2003 274.8 1393 226 940 2004 285.2 1409 237 768 2005 297.5 1420 240 827 2006 311.8 1468 251 155 2007 329.8 1517 264 008 2008 344.1 1555 269 912 2009 324.1 1499 243 277 2010 320.2 1432 224 980 2011 320.2 1411 220 633 2012 314.4 1395 216 112 2013 311.3 1364 207 153 2014 310.1 1342 205 849 source: statistical yearbook of the republic of croatia 2013., (online data at www.dzs.hr , pc-axis) (access: 5/10/2014) 3. results and discussion based on data given in table 1, correlation analysis was conducted (cf. table 2). it shows a high interdependence between the number of employed in the distributive trade and gdp (r=0,73), and between the number of employed in the distributive trade and the total employment (r=0,90). table 2. interdependence of the number of employed in the distributive trade, gdp and total employment means std. dev. gdp te edt gdp 299.8 30.55 1.000000 0.736234 0.735542 te 1416.9 66.60 0.736234 1.000000 0.907870 edt 225 367.3 26 873.73 0.735542 0.907870 1.000000 correlations (distributive_trade.sta) marked correlations are significant at p < ,05000 n = 15 (casewise deletion of missing data) source: own calculation. since there was a high interdependence between the number of employed in the distributive trade, gdp and total employment, regression analysis was also conducted using data from table 1 (cf. table 3). regression analysis between the number of employed in the distributive trade (edt), gdp and total employment (te) has resulted with the following model of multiple linear regression: ��� = −270 631 + 129 ∙ ��� + 323 ∙ �� (3) 80 drago pupavac, helga pavlić skender, aleksandar skendžić table 2. interdependence of the number of employed in the distributive trade, gdp and total employment beta std. err. of beta b std. err. of b t(12) p-level intercept -270631 72631,68 -3,72607 0,002895 gdp 0,146602 0,173764 129 152,83 0,84369 0,415345 te 0,799936 0,173764 323 70,12 4,60359 0,000607 regression summary for dependent variable: edt (distributive_trade.sta) r = 0.91327418 r2 = 0.83406972 adjusted r2 = 0.80641467 f(2.12) = 30.160p source: own calculation. according to regression analysis (cf. table 3), it can be concluded that there is a statistically significant correlation between the number of employed in the distributive trade, ��� and total employment (� = 0.91; �(2.12) = 30.16; � < 0.01). the correlation is positive, indicating that an increase in the number of employees in distributive trade is connected with the number of total employees (��) and the ���. application of the mentioned model for planning the movement of the number of employees is shown by figure 3. figure 3. comparison of results obtained by using econometric model and real data on the movement of the number of employed in the distributive trade in croatia from 2000 and 2013 source: own calculation. 2.6e5 2.8e5 2e5 2.4e5 2.2e5 1.8e5 1.6e5 employment in distributive trade: croatian experience and expectations 81 based on the given model (3), an estimate of the number of employees in the croatian distributive trade by 2025 was made. it seems appropriate to assume that the considered variables – the number of total employees and ��� – will increase in the coming period, so if we anticipate that the average growth rate of ��� will grow at an annual rate of 2% and the number of total employees will grow at an annual rate of 0,81%, the number of employed in the croatian distributive trade by 2030 will also be on the rise (as shown in table 5). assumptions on the average growth rates of ��� and the total number of employed were made based on average growth rates in times preceding the recession. from 2000 to 2009, the average growth rate of the ��� was 4.61%, and of total employment 1.87%. this means that for an increase in total employment by 1%, the growth rate of gdp had to be 2.46%. table 4. estimate of the total number of employees in the croatian distributive trade by 2030 year number of employees ne2017 215 954 ne2019 224 894 ne2021 234 020 ne2023 243 337 ne2025 252 851 ne2027 262 566 ne2029 272 488 ne2030 277 528 source: own calculation. 4. conclusions distributive trade is a significant source of employment. it employs 13% of the total labour force in the european union. in croatia, about 205 000 people are employed within the distributive trade or 15,3% of the total workforce. this study proves the statistically significant correlation between changes in the number of employees in distributive trade as the dependent variable and the number of total employees and gdp as independent variables. estimated number of employees in the croatian distributive trade by 2030 is calculated according to average annual growth rates of gdp of 2% and the number of total employees of 0.81%. according to a multidimensional linear regression model and assuming the average annual growth rate of the total number of employed and the gdp, we can estimate that croatia will reach the 2008 number of employed in distributive trade in 2029. the main limitations of this study stems from the fact that employment in distributive trade is seen as a dependent variable of only two independent variables. in the future researches in the model for estimate the numbers of employees in distributive trade should be included the greater number of variables, for example the impact 82 drago pupavac, helga pavlić skender, aleksandar skendžić of technology, sales formats, development of e-commerce, purchasing power and demographic factors. references anić, i.d. (2013). sektorske analize, ekonomski institut zagreb, 2, 20. anić, i.d. (2015). sektorske analize, ekonomski institut zagreb, 4, 36. dunković, d. (2014). labour force prospects in croatian trade sector. in n. knego, s. renko & b. knežević (eds.), proceedings of trade perspectives 2014 (72-83). zagreb: faculty of economics and business. knego, n. (2004). značaj distributive trgovine u gospodarstvima eu i republike hrvatske, suvremena trgovina. 4/2004, 28. pupavac, d. (2014). management of human potentials in trading companies – cost or developmental aproach. in n. knego, s. renko & b. knežević (eds.), proceedings of trade perspectives 2014 (84-97). zagreb: faculty of economics and business. pupavac, d. (2015). employment perspectives in croatian trade sector. montenegrin journal of economics, 11(1), 101-105. slabinac, m. (2014). modern development in distributive trade. in z. segetlija (ed.). business logistics in modern management (81-94). osijek: faculty of economics. statistical yearbook of the republic of croatia, different years from http://www.dzs.hr. 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.02 can internally generated fdi impact export performance? the study on indonesia in the years 1980-2018 cheng wen lee, agus fernando a b s t r a c t objective: as part of a developing country, indonesia is concerned with issues related to investment inflows and trade liberalization. the objective this study is to examine whether or not inward foreign direct investment (fdi) influence to export performance in indonesia over the time period 1980-2018. research design & methods: we apply augmented dickey-fuller and phillip-perron unit root test to check the stationarity. the autoregressive distributed lag (ardl)bound test is applied to check co-integration existence. findings: results present that the variables are stationary at first differences i(1). the ardl bound testing co-integration approach confirms that there is long-run relationship between considered variables. the findings also indicate the significant positive impacts of fdi on exports in long run and in the short run. the result of the granger causality test confirms that there is a unidirectional causal relationship existing between the variables where export has a granger cause to fdi. results of stability test suggest that there is structural stability in the residuals of the equation of exports. contribution & value added: fdi does not work uniformly in all sectors, and policymakers should understand the difference and identify their sector-wise policies relating with fdi. the law and order should also be maintained, which is the essential part to attract foreign investors. at this stage, we can also set the direction of future research, that is, the sector-wise study should be done on the relationship between fdi and exports. article type: research paper keywords: fdi; export; ardl; cointegration, long-run jel codes: c22,f21,p45 article received: 13 february 2020 article accepted: 9 april 2020 suggested citation: lee, c. w., & fernando, a. (2020). can internally generated fdi impact export performance? the study on indonesia in the years 1980-2018. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 29-45. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.02 international entrepreneurship review ri e 30 | cheng wen lee, agus fernando introduction the impact of globalization on increasing foreign direct investment and international trade flows have occurred significantly over the past decade.the value of fdi inward stock has increased from usd 2,081.29 billion in 1990 to usd 24,983.21 billion in 2015 (unctad, 2016). this increase continues, in 2017 the value of inward stock fdi was usd 32,624 billion and in october 2018 the value was usd 32,272 billion (unctad, 2019). along with this, more than 45 percent of the global fdi flows targeted developing countries and transition economies over 2005-2015 (unctad, 2016). likewisein the world exports of merchandise trade have increased by 20 percent in value terms since 2008. the value of world merchandise exports was usd 19.48 trillion in 2018, up from usd 17.33 trillion in 2017, partly due to higher oil prices. the value of world commercial services exports grew by 8 percent in 2018, reaching usd 5.77 trillion, up from usd 5.36 trillion in 2017(wto, 2019). foreign direct investment (fdi) is considered as a major source to promote economic growth, which enhances technology, trade expansion, employment opportunities and incorporation of global market. the importance of foreign direct investment on export for developing countries is an extensively highly research subject in academics. the increased fdi inflows may however influence exports differently across host developing countries, depending on the relative strength of the country-specific factors (sgard, 2001; smarzynska, 2003). some researches argued that the fdi foster exports of host countries by the transfer of technology, facilitating access to wider foreign markets, accumulating domestic capital for exports, providing training for the local work force and upgrading management and technical skills. (blake & pain, 1994; cabral, 1995; chaisrisawatsuk & chaisrisawatsuk, 2007; clausing, 2000; lall, 2000; lipsey & weiss, 1981; prasanna, 2010; zhang & felmingham, 2001). on the other hand, sometimes it is suggested that fdi may transfer technology that is incorporate or low level for the host country’s factor proportions, decrease or replace domestic investment and savings, target the host country’s domestic market and result not increase exports and the expansion of domestic firms that might become exporters (barrios et al., 2003; fukunishi,2010; jeon, 1992; ruane & julie, 2004; svensson, 1996). for developing countries as host country, fdi helps them to improve its export performance. fdi makes a positive impact on the host country’s export competitiveness by increasing the efficiency degree and product quality standards. furthermore, fdi provides the host country with better access to foreign markets. also, where the foreign investment has been made with the specific intention of sourcing parts/components (or even final products) from the host country to take advantage of low-cost conditions (e.g., low wages), fdi contributes to exports directly (sethi & sucharita, 2013). as a part of developing country, indonesia was concerned with issues pertaining to foreign investment inflow and trade liberalization. fdi inflow to indonesia is expected to be able to increase productivity which will ultimately have an impact on the increase in national income in the form of the gross domestic product (gdp) as well as in the form of increased exports. in other words, in order to improve his performance in international trade, investment is absolutely necessary. in addition, it is also necessary to build industrial development and infrastructure construction to boost the competitiveness of national production. indonesia has been successful in attracting a significant amount of fdi. in 2018, fdi investment in indonesia reached usd 21 billion, an increase from 2017 (+6.8%) (unctad, can internally generated fdi impact export performance?… | 31 2019), and based on the data from the investment coordinating board (bkpm), fdi levels grew to usd 13 billion in the second quarter of 2019, mainly in electricity, gas and water, transportation and telecommunication. fdi plays an essential role that boost the export performance of developing economies (blake & pain, 1994; davaakhuu et al., 2014; jiang et al., 2013; ozawa, 1992; pain & wakelin, 1998; shahbaz & rahman, 2012; sun & parikh, 2001). the greenfield fdi, in particular, can complement local investment and can thus add to the production capacity of the host country. according to central bureau statistic of indonesia (2018), indonesia’s total exported goods represent 5.2% of its overall gross domestic product for 2018 (usd 3.495 trillion valued in purchasing power parity). that 5.2% for exports to overall gdp in ppp for 2018 compares to 6.7% for 2014, seeming to indicate a relatively decreasing reliance on products sold on international markets for indonesia’s total economic performance. indonesia has generous natural resources, including crude oil, natural gas, tin, copper, and gold. its key imports include machinery and equipment, chemicals, fuels, and foodstuffs. major exports include oil and gas, electrical appliances, plywood, rubber, and textiles. indonesia shipped usd 180.2 billion worth of goods around the globe in 2018. that dollar amount reflects a 2.4% gain since 2014 and a 6.8% uptick from 2017 to 2018. from a continental perspective, almost three-quarters (72%) of indonesian exports by value were delivered to fellow asian countries. another 11.3% were sold to north american importers closely trailed by european customers at 10.6%. smaller percentages were shipped to africa (2.6%), australia and other oceania importers (2%), and latin america (1.5%) excluding mexico but including the caribbean. based on the aforementioned explain, the aim of this article is to examine whether or not fdi has made any significant contribution to indonesia’s export performance. indonesia is the fourth largest country in the world and the first largest in south-east asia in terms of population. therefore, it is an ideal economy for multinational firms to start their operations in order to supply their products to an economy with such a teeming population. indonesia has made significant progress in macroeconomic performance with the help of inward fdi. the question is whether fdi is correlated with aggregate exports in indonesia. this study examines this by using time series annual data of indonesia over the period from 1980 to 2018 and by applying more rigorous econometric techniques such as augmented dickey-fuller and phillip-perron unit root test to check the stationarity and the autoregressive distributed lag (ardl)-bound test to check co-integration existence. this research will provide some policy implications related to fdi-export relationship for developing economies like indonesia. the remaining part of this article is organized into five sections including introduction. the second section presents the review of the literature. the third section discusses the methodology: data sources, econometric tools and empirical model of the study. the fourth section presents the empirical analysis and results. the fifth section presents the summary, conclusion and policy implication of the study. literature review numerous studies have contributed on the fdi-export interrelationship. helpman (1984) found that there is a significant impact of foreign direct investment on the export of host countries. his summarize that fdi increases or decreases the export from the host county 32 | cheng wen lee, agus fernando when it has vertical investment, that means the foreign firms invest abroad to produce intermediate input that will be used in final production in their home country. dunning (1970) stated the relationship between fdi by international trade is complementary to each other. this view is also supported by other researchers such as kojima (1973); lipsey, blomstromandkulchycky (1988); pain and wakelin (1998). the positive impact of fdi on exports has been observed in several developed countries (dritsaki et al., 2004; lipsey et al., 1988; pfaffermayer, 1994, 1996; yamawaki, 1991). among developing countries, graham (2004) noted that in 1978, china enacted the law on chinese-foreign joint ventures with the twin objective of massive technology up-gradation as well as export promotion. inline that zhang (2005) observed that the exportaugmenting effect of fdi in china has been stronger in the case of labor-intensive industries. a similar conclusion has been drawn by several other studies as well (gu et al., 2008; liu et al., 2002; zhang & song, 2000). the interrelationship between fdi and export has been observed in other countries as well. fdi flows in turkey has positively affected its exports (alıcı&ucal, 2003; vural&zortuk, 2011). johnson (2006) has shown that the export-platform fdi has played a significant role in the east asian economies. several studies have observed the presence of a similar relationship in various asean countries (mithani et al., 2008; tambunlertchai, 2009). bhatt (2010) noted that fdi inflow in new zealand in the previous year positively influences exports of the current year. athukorala (2002) has reported that in vietnam fdi inflows increasingly targeted export-oriented projects since the late nineties. xuan and xing (2008) found that a 1 percent increase in fdi can be expected to give rise to a 0.13 percent increase in exports. de mello jr and fukasaku (2000) revealed in their study the impact of fdi on trade in southeast asia and latin america have a positive impact of fdi on trade is stronger in trade-oriented economies. research on other continents also notes a positive interrelationship fdi on exports. the evidence on the positive influence of fdi on export is also been noted in other continents. using data in12 central and eastern european (cee) economies, kutan and vukšić (2007) found that fdi has contributed significantly to their domestic supply capacity, which in turn has enhanced their export volume. njong (2008) has a similar conclusion on the spillover effect of fdi in cameroon. olayiwola and okodua (2013) found that fdi positively influences the non-oil exports in nigeria. some of the literature has argued that factors other than fdi (e.g. gdp, resources, human capital) might play a greater role in the determination of export flows in the long run. as a result, the relationship between fdi and exports can be weak. considering the interrelationship between the two series in several developing countries spread across asia (india, malaysia, pakistan, and thailand) and latin america (chile and mexico), miankhel, thangavelu, and kalijaran (2009) noted that the interrelationship and causality pattern differ in south and east asia from the one prevailing in latin america. in particular, in latin america long run exports rather affect fdi inflows. the analysis acknowledged the role played by external economies of scale, facilitated by clustering of firms (i.e., sez). the analysis by falk and hake (2008) on eu countries also revealed that exports influence fdi but the reverse is not true. in a different note, ancharaz (2003) has noted that while fdi may promote export, the same bear limited influences on export competitiveness. can internally generated fdi impact export performance?… | 33 in other hands, the other of the literature reports that the fdi-export relationship may not necessarily be positive (jeon, 1992). svensson (1996) found that the foreign production of swedish firms generally bears a negative relationship with the home country’s exports. the lack of export spillover from mnc operation in spain and ireland have also been reported (barrios et al, 2003; ruane & sutherland, 2004). a weak fdi-export relationship in kenya has been reported by fukunishi (2010), which argues that internal constraints (e.g. credit constraint) prohibit local entities from reaching the efficient scale for exporting abroad. the analysis of türkan (2006) on us data reveals a marginally negative relationship between fdi flows and trade in final products. negative relationship between fdi and exports has been detected in india as well (chakraborty et al., 2016; mohanty & sethi, 2019). by using firm-level data in the mexico ramirez (2000); griffiths and sapsford (2004) showed the rapid growth of both fdi and trade, the effects of fdi on exports and imports have not been extensively explored. the interrelationship between fdi and export in indonesia reveals a mixed picture. a number of empirical studies have noted a positive relationship between fdi on export (antoni, 2008; mahadika et al., 2017; rahmaddi& ichihashi, 2013). some studies also reported causality from export to fdi inflows, but not in the reverse direction (albahi, 2016). data and methodology data in this study, annual time series data of indonesia have been used from 1980 to 2018. data of exports, fdi, exchange rate, gross domestic product (gdp), and gross fixed capital formation are gathered from world bank (2019), imf (2019) and central bank of indonesia (2019). we have chosen this time period since the database for the variables taken into account is available. in empirical estimations, all the variables were used in logarithmic form. table 1. description of variables variables symbol measurement source dependent variable export lexi export goods and services (current usd) world bank independent variables foreign direct investment lfdi fdi inward stock (current usd) imf exchange rate lrer annual average (usd to idr) central bank indonesia physical capital lgfcf gross fix capital formation (current usd) world bank gross domestic product lgdp gross domestic product (current usd) world bank source: own study. methodology: unit root test in this study, annual time series data of indonesia have been used from 1980 to 2018. data of exports, fdi, exchange rate, gross domestic product (gdp), and gross fixed capital formation are gathered from world bank (2019), imf (2019) and central bank of indonesia (2019). we have chosen this time period since the database for the variables 34 | cheng wen lee, agus fernando taken into account is available. in empirical estimations, all the variables were used in logarithmic form. ∆𝑦 = 𝛿𝑦𝑡−1 + ∑ 𝛽1∆𝑦𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜇𝑡 (1) ∆𝑦𝑡 = 𝛼0 + 𝛿𝑦𝑡−1 + ∑ 𝛽1∆𝑦𝑡−1 + 𝜇𝑡 𝑝 𝑖=1 (2) ∆𝑦𝑡 = 𝛼0 + 𝛿𝑦𝑡−1 + 𝛼2𝑡 + ∑ 𝛽1∆𝑦𝑡−1 + 𝜇𝑡 𝑝 𝑖=1 (3) the mackinnon (1991) tabulated appropriate critical values for each of the three models. if the adf statistic value is greater than the critical value in absolute terms then the null hypothesis of a unit root will be rejected and it is concluded that 𝑦𝑡 is a stationary process. philip and perron (1988) developed a generalization of the adf test procedure that allows for fairly mild assumptions concerning the distribution of errors. the test regression for the pp test is the ar(1) process which is expressed as follows; ∆𝑦𝑡−1 = 𝛼0 + 𝛿𝑦𝑡−1 + 𝑡 (4) the pp test corrects for the t-statistic of the coefficient δ from the ar(1) regression to account for the serial correlation in 𝑡 . therefore, the phillips-perron (pp) test is a modification of the adf test where it takes into account the less restrictive nature of the error process. the mackinnon (1991) critical values are applicable for the pp test. the pp test is robust to general forms of heteroskedasticity in the error term and it can be used without specifying a lag length for the regression. cointegration test next, the cointegration test based on bounds testing procedure is used to test empirically the long-run relationship between the variables of interest. this test is fairly simple to use as compared with other cointegration methods because it allows the cointegration relationship to be estimated by ols after determining the lag order in the model. the ardl cointegration approach has numerous advantages in comparison with other cointegration methods such as engle and granger (1987), j ohansen (1988), and johansen and juselius (1990) procedures. besides, ardl bounds testing approach is considered to be more robust and appropriate when dealing with small sample data. the ardl (p,q) model can be expressed as follows: ∆𝑦𝑡 = 𝛼0 + 𝛼1 𝑦𝑡−1 + 𝛽1𝑥𝑡−1 + ∑ 𝛿∆𝑦𝑡−𝑖 𝑝 𝑖=1 + ∑ 𝜃∆𝑥𝑡−𝑗 + 𝑡 𝑞 𝑖=1 (5) alternatively, the equation (5) can be specified as (6): ∆𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1 ∑ ∆𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝛽2 ∑ ∆𝐿𝐹𝐷𝐼𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝛽3 ∑ ∆𝐿𝑅𝐸𝑅𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝛽4 ∑ ∆𝐿𝐺𝐹𝐶𝐹𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝛽5 ∑ ∆𝐿𝐺𝐷𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝛾1𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡−1 + 𝛾2𝐿𝐹𝐷𝐼𝑡−1 + 𝛾3𝐿𝑅𝐸𝑅𝑡−1 + 𝛾4𝐿𝐺𝐹𝐶𝐹𝑡−1 + 𝛾5𝐿𝐺𝐷𝑃𝑡−1 + 𝜇𝑡 (6) where 𝛽0 is constant and 𝜇𝑡 is a white noise error term, the error correction dynamics is denoted by summation sign, while the second part of the equation corresponds to the long-run relationship. the null hypothesis of the cointegration is (h0 = 𝛾1= 𝛾2 = 𝛾3 = 𝛾4 = 𝛾5 = 0). the null hypothesis of no cointegration is rejected, if the calculated f-test statistics exceeds the upper critical bound value. if the long-run relationship between fdi and export performance is found, then we estimate the long-run coefficients. the following model is used to estimate the long-run coefficients: can internally generated fdi impact export performance?… | 35 ∆𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡 = 𝜏0 + 𝜏1 ∑ 𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜏2 ∑ 𝐿𝐹𝐷𝐼𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜏3 ∑ 𝐿𝑅𝐸𝑅𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜏4 ∑ 𝐿𝐺𝐹𝐶𝐹𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜏5 ∑ 𝐿𝐺𝐷𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜇𝑡 (7) we can estimate the short-run coefficients by employing the following model: ∆𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡 = 𝜑0 + 𝜑1 ∑ ∆𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜑2 ∑ ∆𝐿𝐹𝐷𝐼𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜑3 ∑ ∆𝐿𝑅𝐸𝑅𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜑4 ∑ ∆𝐿𝐺𝐹𝐶𝐹𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝜑5 ∑ ∆𝐿𝐺𝐷𝑃𝑡−1 𝑝 𝑖=1 + 𝑛𝐸𝐶𝑀 + 𝜇𝑡 (8) the error correction model (ecm) shows the speed of adjustment needed to restore the long-run equilibrium following a short-run shock. the 𝑛 is the coefficient of error correction term in the model that indicates the speed of adjustment. causality analysis the direction of causality between dependent variable and independent variables is analyzed by granger (1969) causality test. we determine the causality analysis of our export performance model selected lag. jones (1989) favors the ad hoc selection method for lag length in granger causality test over some of other statistical methods to determine optimal lag. the equation of granger causality model is given as follows: 𝑌 = ∑ 𝛼𝑖 𝑡 𝑖=1 𝑋𝑡−1 + ∑ 𝛽𝑖 𝑡 𝑖=1 𝑌𝑡−1 + (9) 𝑌 = ∑ 𝜆𝑖 𝑡 𝑖=1 𝑋𝑡−1 + ∑ 𝛿𝑖 𝑡 𝑖=1 𝑌𝑡−1 + 𝜖 (10) it is assumed that 𝜖 and are uncorrelated. result analysis unit root test results this study uses the adf and phillips-peron tests to check the stationary existences of the time-series variables. the result of unit root test is presented in table 2. table 2. the list of estimated models variable adf test pp test constant constant and trend constant constant and trend i(0) i(1) i(0) i(1) i(0) i(1) i(0) i(1) lexp -0.150017 (0.9363) -2.478086 (0.3365) -5.255704 (0.0001)*** -5.204617 (0.0008)*** -0.195927 (0.9304) 2.600761 (0.2822) -5.255704 (0.0001)*** -5.214394 (0.0007)*** lfdi -0.884854 (0.7819) -2.907224 (0.1719) -3.668113 (0.0089)*** -3.608816 (0.0427)** -0.278497 (0.9188) -2.059198 (0.5511) -3.368192 (0.0187)** -3.288548 (0.0839)* lrer -3.521424 (0.0127)** -5.648969 (0.0002)*** -10.20120 (0.0000)*** -10.09008 (0.0000)*** -3.367968 (0.0186)** -5.644041 (0.0002)*** -22.31684 (0.0001)*** -26.87558 (0.0000)*** lgfcf -0.165347 (0.9344) -2.107865 (0.5246) -4.759225 (0.0004)*** -4.738476 (0.0027)*** -0.298742 (0.9158) -1.818109 (0.6761) -4.767206 (0.0004)*** -4.745275 (0.0026)*** lgdp -0.263212 (0.9211) -2.118378 (0.5194) -6.28670 (0.0000)*** -6.290653 (0.0000)*** -0.241992 (0.9241) -2.135100 (0.5105) -6.292862 (0.0000)*** -6.29204 (0.0000)** significant codes: ‘***significant at level 0.001, ‘**’ significant at level 0.05, ‘*’ significant level at 0.1 source: own calculations in eviews 10. table 2 shows the unit root test results. the unit root tests reported are for both level and first differenced series of lexp, lfdi,lgfcf and lgdp for hypothesis of non-stationarity, but for exchange rate, is stationary at level i(0). at levels when lexp, lfdi, lgfcf and lgdp 36 | cheng wen lee, agus fernando variables are used at first difference, it becomes stationary at i(1). consequently, as timeseries data are stationary at first difference, the series follow stochastic trends and therefore can be co-integrated as well. therefore, it can be concluded that the variables are integrated of order one i(1), indicating a possible long-run co-integrating relation among them. lag length selection ardl method for co-integration is used to estimate the long-run relationship between fdi and export performance. the first step is to determine the optimal lag length of the model. ardl method for co-integration is used to estimate the long -run relationship between fdi and export performance. the first step is to determine the optimal lag length of the model. figure1. shows the result of the optimal lag length of the model using akaike criterion (aic). the optimal lag length selected are 1,3,2,0,2. these results are obtained by looking at the akaike information criterion (aic) criteria which show the lag length that produces the best model. figure 1. lag length selection source: own study from eviews 10. cointegration test the next stage is cointegration testing on the model. pesaran and shin (1999) suggest that the cointegration test aims to determine whether the variables are not stationary cointegrated or not. the cointegration test used in this study uses the bound test approach. in this approach, cointegration can be seen from the f-statistic value with the critical value that has been compiled by pesaran and pesaran (1997). there are two asymptotic critical boundary values to test cointegration when the independent variable is integrated at i (d) where (0 ≤ d ≤ 1). the lowest value (lower bound) assumes an integrated regressor at i (0) while the highest value (upper bound) assumes an integrated regressor at i (1). -2.16 -2.14 -2.12 -2.10 -2.08 -2.06 -2.04 a r d l (1 , 3 , 2 , 0 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 2 , 3 , 3 ) a r d l (1 , 3 , 3 , 0 , 2 ) a r d l (2 , 3 , 2 , 0 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 2 , 0 , 3 ) a r d l (2 , 3 , 2 , 3 , 3 ) a r d l (2 , 3 , 3 , 0 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 2 , 1 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 2 , 3 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 3 , 3 , 3 ) a r d l (1 , 3 , 1 , 0 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 1 , 3 , 3 ) a r d l (3 , 3 , 3 , 0 , 2 ) a r d l (2 , 3 , 2 , 3 , 2 ) a r d l (1 , 3 , 3 , 0 , 3 ) a r d l (1 , 3 , 3 , 1 , 2 ) a r d l (2 , 3 , 3 , 1 , 2 ) a r d l (2 , 3 , 3 , 3 , 2 ) a r d l (2 , 3 , 1 , 0 , 2 ) a r d l (3 , 3 , 2 , 0 , 2 ) akaike information criteria (top 20 models) can internally generated fdi impact export performance?… | 37 if the f-statistic value is below the lower bound value, it can be concluded that cointegration does not exist. if the f-statistic value is above the upper bound value, it can be concluded that cointegration exists. however, if the f-statistic is between the lower bound and upper bound values, then the result is inconclusive. cointegration test results using the bound test approach can be seen in table 3. below. table 3. bound test for cointegration test statitistic value k f statitistic 3.953558 4 significance critical value bonds i(0) bound i(1) bound 10% 5% 2.5% 1% 2.45 2.86 3.25 3.74 3.05 3.28 3.41 3.92 source: own computation in eviews 10. cointegration test results based on the bound test approach in table 4 above shows the f-statistic value of 3.953558. this f statistic value is greater than the highest value (upper bound) at 99% confidence interval, which means there is cointegration of the variables in the model being tested so that there is a short-term to long-term balance in these variables. if the f-statistic value is greater than the highest value (upper bound), then there is cointegration of the variables in the model being tested, which means there is a shortterm to long-term balance in these variables. ardl model estimation results after having the valid evidence of long-run relationship between fdi and export performance, we applied the ardl method to estimate the long-run and short-run coefficients. table 4. shows the results long-run estimations. the estimated coefficients of the long-run relationship are significant for all variables. we can see that in the long-run term equation lfdi has involved a new boost in lexp, meaning this variable has a positive significant impact on export at 5% and 10%. with the coefficient 0.17, a 1% increase in fdi will cause export to increase by 0.17 in the long run. likewise for gdp, coefficient 0.99 means a 1% increase gdp will cause export to increase by 0.99 in the long run. in addition, the coefficient of exchange rate and capital (gfcf) implies that a 1% decrease in exchange rate and capital will raise the export to 0.06 and 0.78 in the long-run. the following model is used to check the short-run relationship among the considered variables with the different lag length: the results of the short-run dynamic coefficients associated with the long-run relationship obtained from equation (11) are given in table 5. in the short -run, fdi, exchange rate, capital and gdp are significant at th e 5% and 10% level and has an important impact of export. the error correction coefficient is negative (-0.30), as required, and is significant at 1% confidence level, so indicates that any deviation from the long run equilibrium between variables is corrected about 30% for each year. finally, the diagnostics tests do not shown any problem. 38 | cheng wen lee, agus fernando table 4. estimation of long run coefficient variables coefficient std.error t-statistic prob c lexp(-1) lfdi (-1) lrer(-1) lgfcf lgdp(-1) 13.37401 -0.301801 0.175898 -0.060006 -0.783295 0.9888875 4.212988 0.134549 0.054785 0.026961 0.265850 0.428242 3.174471 -2.243061 3.210707 -2.225640 -2.946382 2.309150 0.0042*** 0.0348** 0.0039*** 0.0361** 0.0072*** 0.0303** significant codes: *** significant at level 0.01. ** significant at level 0.05, * significant level at 0.1 source: own calculation in eviews 10. table 5 estimation of short run coefficient variable coefficient std. error t-statistic prob. c 13.37401 2.769992 4.828177 0.0001*** d(lfdi) 0.140944 0.056262 2.505147 0.0198** d(lfdi(-1)) 0.121305 0.051090 2.374349 0.0263** d(lfdi(-2)) -0.150513 0.047565 -3.164363 0.0043*** d(lrer) -0.042553 0.013018 -3.268773 0.0034*** d(lrer(-1)) -0.024784 0.012622 -1.963571 0.0618* d(lgdp) 1.192632 0.186657 6.389435 0.0000*** d(lgdp(-1)) 0.355306 0.069719 5.096232 0.0000*** ecm(-1)* -0.301801 0.062650 -4.817226 0.0001*** significant codes: *** significant at level 0.01. ** significant at level 0.05, * significant level at 0.1 source: own calculation in eviews 10. diagnostic test and stability test various diagnostic tests were conducted to confirm the efficiency of the model, as shown in table 6. the results show that the model is free from serial correlation, functional form, heteroskedasticity problems and is normally distributed (all p_values are greater than critical values of 0.05). table 6 estimation of short run coefficient statistic prob value serial corelation test (lm test) normality test heteroskedasticity(breuch-pagan-godfrey) f_statistic: 0.639589 jarquebera: 1.469180 f statistic: 0.444003 0.5984 0.479702 0.9271 source: own calculation in eviews 10. in addition, based on cumulative sum of recursive residuals (cusum) and cumulative sum of squares ofrecursive residuals (cusum of squares). the cumulative sum of recursive residuals (cusum) and the cusum of square (cusumq) test are applied to assess parameter stability (pesaran&pesaran, 1997). figures 3 and 4 plot the results for both tests. the results indicate the absence of any instability of the coefficients because the plot of cusum and cusumq statistic fall inside the critical bands of the 5% confidence interval of parameter stability. can internally generated fdi impact export performance?… | 39 figure 2. cusum test source: own study from eviews 10. -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 cusum of squares 5% significance figure 3. cusum square test source: on study from eviews 10. causality result the results of the short-run granger causality test are shown in table 10. we see that there is a unidirectional causality relation between export and foreign direct investment with direction from exports and fdi. 40 | cheng wen lee, agus fernando table 7 granger causality results null hypothesis direction of causality f-statistic p-value lexp does not granger cause lfdi lgfcf does not granger cause lfdi lexp lfdi lgfcf lfdi 4.37940 8.82055 0.0116 0.0003*** significant codes: *** significant at level 0.01. ** significant at level 0.05, * significant level at 0.1. source: own calculation in eviews 10. conclusions and policy implications this study contributes to the recent empirical literature of inward fdi -export nexus. this study finds that ardl-bound testing co-integration approach confirms that there is longrun relationship between considered variables. results indicate that there is a positive and significant impact of fdi on exports in long run and the short run. from th egranger causality test, it is found that there is a unidirectional relationship exists between export and fdi. this implies that inflow of fdi in indonesia is growing market size determined by high population and economic growth (horizontal fdi). the result findings presented in this paper have policy implications for indonesia. for policy-makers who aim to achieve economic growth through export upgrading, policies attracting fdi flows will be effective since the presence and activities of mncs in host economies potentially lead to capabilities transfer to local firms (balasubramanyam & salisu (2001). moreover, adopting a policy that fosters an environment to promote capabilities transfer and developing will strengthen the positive impacts of fdi on export increasing. mandating worker training, requiring joint ventures, and local content requirements are examples of policies that can adopt in indonesia. however, policymakers should keep in mind that fdi may bring a negative consequence on the diversification level of the export sector as the entrance and activity of mncs might negatively influence domestic producers of lower-productive goods. if policymakers would like to avoid a temporary increase in unemployment rate, they should incorporate policies that encourage mncs and other domestic firms to hire laid off workers in low-productive domestic industries. limitation and suggested area for future research there are some limitations to this paper and we suggest directions of future research. first, this paper uses the data of export-based on world bank data in all goods and services. therefore, it would be important to recheck the relationship between fdi and export diversification by using different data in each sector. secondly, this study makes no reference to how the effects of fdi might d iffer according to the use and source. considering the source and destination of fdi can be important as previous studies show that fdi from different sources will have different impacts (banga, 2006), and that fdi has different impacts in different indust ries (lall, 2000). therefore, the use of more disaggregated data on fdi, if it were available, would improve this study. can internally generated fdi impact export performance?… | 41 references albahi, m. (2016). export-import and foreign direct investment (fdi): indonesian economic study. iosr journal of economics and finance. 07. http//: doi:37-44. 10.9790/5933-0704033744. alıcı, a. a., & ucal, m.s (2003, september). foreign direct investment, exports and output growth of turkey: causality analysis. paper presented at the european trade study group (etsg) fifth annual conference, universidad carlos iii de madrid. ancharaz, v.d. (2003). fdi and export performance of the mauritian manufacturing sector. retrieve from http://s3.amazonaws.com/zanran_storage/r0.unctad.org/contentpages/53012909.pdf (last accessed on july 23, 2016) antoni, (2008). investasilangsungasing (fdi) dan perdagangan: bukti empiris di indonesia. jurnalekonomibisnis dan koperasi. 10(2). association of south east asian nation [asean]. (2004). guide book for investing in asean: update 2004. sekretariat asean. athukorala, p. (2002). foreign direct investment and manufacturing exports: opportunities and strategies. background paper to the world bank study ‘vietnam’s exports: policies and prospects’, world bank vietnam. balasubramanyam, v.n.,& salisu, m. (2001). foreign direct investment and globalisation. in. s. lahiri (ed.), regionalism and globalisation (pp. 171-197). routledge banga, r. (2006). the export-diversifying impact of japanese and us foreign direct investments in the indian manufacturing sector. journal of international business studies, 37, 558-568. bank indonesia. (2019). laporanperkonomian indonesia. bank indonesia. barrios, s., gorg, h., & strobl,e. (2003). explaining firms, export behaviour: r&d, spillovers and the destination market. oxford bulletin of economics and statistics, 65, 475-496. bhatt, p.r. (2010). is fdi led exports in new zealand? prajnan, xxxix(4), 247-62. blake, a.p., & pain, n. (1994). investigating structural changes in uk export performance: the role of innovation and direct investment. national institute of economic and social research. bps-statistic of indonesia (2018). statistical yearbook of indonesia 2018. badan pusat statistic-statistic of indonesia. cabral, l. (1995). sunk costs, firm size and firm growth. journal of industrial economics, 43, 161-172. chaisrisawatsuk, s., & chaisrisawatsuk, w. (2007). imports, exports and foreign direct investment interactions and their effects’. in escap study, towards coherent policy frameworks: understanding trade and investment linkages – a study by the asia-pacific research network on trade (pp. 97-115). united nations. chakraborty, d., jaydeep, m., & jaewook, l. (2017). fdi inflows influence merchandise exports? causality analysis for india over 1991-2016: causality analysis for india over 1991-2016. global economy journal, de gruyter,17(3), 1-10. clausing, k.a. (2000). does multinational activity displace trade.economic inquiry, 38(2), 190-205. davaakhuu, o., sharma, k., & bandara, y.m. (2014). foreign direct investment in a transition economy: lessons from the experience of mongolia. global business review, 15(4), 663-675. de mello, l.r. jr., &fukasaku, k. (2000). trade and foreign direct investment in latin america and southeast asia: temporal causality analysis. j. int. dev., 12, 903-924. http//:doi:10.1002/10991328(200010)12:7<903::aid-jid695>3.0.co;2-8 dickey, d.a., & fuller, w.a. (1979). distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root. journal of the american statistical association, 74(366a), 427-431. https://ideas.repec.org/a/bpj/glecon/v17y2017i3p10n4.html https://ideas.repec.org/a/bpj/glecon/v17y2017i3p10n4.html https://ideas.repec.org/s/bpj/glecon.html https://ideas.repec.org/s/bpj/glecon.html 42 | cheng wen lee, agus fernando dritsaki, m., dritsaki, c., & adamopoulus, a. (2004). a causal relationship between trade, fdi and economic growth for greece. american journal of applied sciences, 1 (3), 230-235. dunning, j. h. (1970). studies in direct investment. allen and unwin. engle, r.f., & granger, c. w. (1987). co-integration and error correction: representation, estimation, and testing. econometrica: journal of the econometric society, 55 (2),251-276. falk, m., & hake, m. (2008). a panel data analysis on fdi and exports. fiw research report no. 12. österreichischesinstitutfürwirtschaftsforschung. fukunishi, t. (2010). fdi and export participation of local firms in africa: the case of kenyan garment industry. institute of developing economies (ide), jetro, chiba. graham, e.m. (2004). do export processing zones attract fdi and its benefits: the experience from china. international economics and economic policy, 1, 87-103. granger, c.w. (1969). investigating causal relations by econometric models and cross-spectral methods. econometrica: journal of the econometric society, 37 (3), 424-438. griffiths, d., & sapsford, d. (2004). foreign direct investment in mexico. in y.a. wei, & v.n. balasubramanyam (eds.), foreign direct investment: six country case studies, new horizons in international business (pp.103-127). ma: elgar. gu, w., awokuse, t.o., & yuan, y. (2008, july). the contribution of foreign direct investment to china’s export performance: evidence from disaggregated sectors. american agricultural economics association, annual meeting, orlando, florida. helpman, e. (1984). a simple theory of international trade with multinational corporations. journal of political economy, 92, 451-471. international monetary fund (2019). international finance statistic database. retrieve from http://data.imf.org/?sk=4c514d48-b6ba-49ed-8ab9-52b0c1a0179b jeon, y. (1992). the determinants of korean foreign direct investment in manufacturing industries. weltwirtschaftlichesarchiv, 128, 527-541. jiang, n., liping, w., & sharma, k. (2013). trends, patters and determinants of foreign direct investment in china. global business review, 14(2), 201-210. johansen, s. (1988). statistical analysis of cointegration vectors. journal of economic dynamics and control, 12(2-3), 231-254. johansen, s., &juselius, k. (1990). maximum likelihood estimation and inference on cointegration-with applications to the demand for money. oxford bulletin of economics and statistics, 52, 169-210. johnson, a. (2006). fdi and exports: the case of the high performing east asian economies’. cesis electronic working paper no. 57. the royal institute of technology, centre of excellence for studies in science and innovation jones, j. d. (1989). a comparison of lag-length selection techniques in tests of granger causality between money growth and inflation: evidence for the us, 1959-86. applied economics, 21(6), 809-822. kojima, k., (1973). a macroeconomic approach to foreign direct investment. hitotsubashi journal of economics, 14(1), 1-21. kutan, a.m., & vukšić, g. (2007). foreign direct investment and export performance: empirical evidence. comparative economic studies, 49(3), 430-445. lall, s. (2000). foreign direct investment, technology development and competitiveness: issues and evidence. monograph. lipsey, r. e., & weiss, m.y. (1981). foreign production and exports in manufacturing industries. review of economic and statistics, 63, 488-494. https://ideas.repec.org/a/hit/hitjec/v14y1973i1p1-21.html https://ideas.repec.org/s/hit/hitjec.html https://ideas.repec.org/s/hit/hitjec.html can internally generated fdi impact export performance?… | 43 lipsey, r.e., blomstrom, s.l., &kulchycky, k. (1988). us and swedish direct investment and export. in r.e baldwin (ed.), trade policy issues and empirical analysis (pp.259-297). university of chicago press. liu, x., burridge, p., & sinclair, p. j. (2002). relationships between economic growth, foreign direct investment and trade: evidence from china. applied economics, 34(11), 1433-1440. mackinnon, j. (1991). critical values for cointegration tests. in r. engle & c. granger (eds.), long run economic relationships (pp. 267-276). oxford university press. mahadika, i.n., kalayci, s., & altun, n.(2017). relationship between gdp, foreign direct investment and export volume: evidence from indonesia.international journal of trade, economics and finance, 8(1), 51-54. miankhel, a. k., thangavelu, s.m., & kalirajan, k. (2009). foreign direct investment, exports, and economic growth in selected emerging countries: multivariate var analysis. ccas working paper no. 23. center for contemporary asian studies, doshisha university. mithani, dawood, a., shabbir, a., & adam, m.s. (2008). foreign directlnvestmentin malaysia: trends and prospects. international review of business research papers, 4, 249-258. mohanty, s., & sethi, n. (2019). does inward fdi lead to export performance in india? an empirical investigation. global business review. http//: doi:097215091983277. 10.1177/0972150919832770. njong, a. m. (2008. november). investigating the effects of foreign direct investment on export growth in cameroon. paper submitted to uneca for the ad-hoc expert group meeting in addis ababa, ethiopia. olayiwola, k., & okodua, h. (2013). foreign direct investment, non-oil exports, and economic growth in nigeria: a causality analysis. asian economic and financial review, 3 (11), 1479-1496. ozawa, t. (1992). foreign direct investment and economic development. transnational corporation, 1(1), 27-54. pain, j.y., & wakelin, k. (1998). export performance and the role of foreign direct investment. manchester school of economics & social studies, 66, 6288. pfaffermayer, m. (1994). foreign direct investment and exports: a time series approach. applied economics, 25, 335-351. pfaffermayer, m. (1996). foreign outward direct investment and exports in austrian manufacturing: substitutes or complements?weltwirtschaftlichesarchiv, 132, 501-522. pesaran, m.h., & pesaran, b. (1997). working with microfit 4.0: an introduction to econometrics. oxford university press. pesaran, m.h., & shin, y.(1999). an autoregressive distributed lag modelling approach to cointegration analysis. in s. strom (ed.), econometrics and economic theory in 20th century: the ragnar frisch centennial symposium (pp. 371-413). cambridge university press. pesaran, m. h., shin, y., & smith, r.j. (2001). bounds testing approaches to the analysis of level relationships. journal of applied econometrics, 16(3), 289-326. phillips, p. c., & perron, p. (1988). testing for a unit root in time series regression. biometrika, 75(2), 335-346. prasanna, n. (2010). impact of foreign direct investment on export performance in india. journal of social science, 24(1), 65-71. rahmaddi, r., & ichihashi, m. (2013). the role of foreign direct investment in indonesia’s manufacturing exports. bulletin of indonesian economic studies, 49, 329-54. http//: doi:10.1080/00074918.2013.850632. ramirez, m. (2010). foreign direct investment in mexico: a cointegration analysis. the journal of development studies, 37. http//:138-162. 10.1080/713600062. 44 | cheng wen lee, agus fernando ruane, f., & julie, m. s. (2004). ownership and export characteristics of irish manufacturing performance. iiis discussion paper no. 32. institute for international integration studies. sethi, n., & sucharita, s. (2013). fdi and economic growth in india. rawat publication. sgard, j. (2001). direct foreign investments and productivity growth in hungarian firms, 1992-1999. william davidson institute working papers series no 425.william davidson institute at the university of michigan. shahbaz, m., & rahman, m.m. (2012). the dynamic of financial development, imports, foreign direct investment and economic growth: cointegration and causality analysis in pakistan. global business review, 13(2), 201-219. smarzynska, b.k. (2003). does foreign direct investment increase the productivity of domestic firms? in search of spillovers through backward linkages. the american economic review 94 (3), 605-627. sun, h., & parikh, a. (2001). exports, inward foreign direct investment (fdi) and regional economic growth in china. regional studies, 35(3), 187-196. svensson, r. (1996). effects of overseas production on home country exports: evidence based on swedish multinationals. weltwirtschaftlichesarchiv, 132, 304-329. tambunlertchai, s. (2009). foreign direct investment and export performance in thailand. degree of bachelor of arts thesis submitted to the mathematics-economics program, wesleyan university, connecticut. türkan, k. (2006). foreign outward direct investment and intermediate goods exports: evidence from usa. retrieve from http://www.etsg.org/etsg2006/papers/turkcan.pdf unctad. (2016). world investment report 2016: investor nationality: policy challenges. retrieve from https://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2016_en.pdf unctad. (2019). world investment report 2019: special economic zone. retrieve from https://unctad.org/en/pages/publicationwebflyer.aspx?publicationid=2460 vural, i̇. y., & zortuk, m. (2011). foreign direct investment as a determining factor in turkey’s export performance. eurasian journal of business and economics, 4 (7), 13-23. world bank (2019). the world development indicators 2018 (wdi) database. retrieve from https://data.worldbank.org/ wto. (2019). world trade organization: annual report, 2019. retrieve from https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/anrep19_e.htm xuan, n.t., & xing, y. (2008). foreign direct investment and exports: the experiences of vietnam1. economics of transition, 16, 183-197. http//: doi:10.1111/j.1468-0351.2008.00321.x yamawaki, h. (1991). exports and foreign distributional activities: evidence on japanese firms in the united states. review of economics and statistics, 73, 294-300. zhang, k. h. (2005, june). how does fdi affect a host country’s export performance? the case of china. paper presented in international conference of wto, china, and the asian economies, iii. in xi’an, china. zhang, q., & felmingham, b. (2001). the relationship between inward direct foreign investment and china’s provincial export trade. china economic review, 12(1), 82-99. zhang, k.h., & song, s. (2000). promoting exports: the role of inward fdi in china. china economic review, 11, 385-396. https://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2016_en.pdf can internally generated fdi impact export performance?… | 45 authors cheng wen lee professor in the department of international business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interests: international business management, international marketing, international marketing management, and global logistics management. correspondence to: prof. cheng-wen lee, ph.d., department of international business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan, roc, e-mail: chengwen@cycu.edu.tw orcid http://orcid.org/0000-0002-4811-7000 agus fernando ph.d. student in the ph.d. program in business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interest: international trade, macroeconomic, entrepreneurship, management strategic, small and medium-sized enterprises (smes). correspondence to: agus fernando, chung yuan christian university, college of business, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, taiwan 32023, r.o.c, e-mail: agusfernando.1980@gmail.com (the corresponding author) orcid http://orcid.org/0000-0002-1441-2933 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous reviewers for their valuable reviews, which have improved the quality of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 46 | cheng wen lee, agus fernando #ier-05-04-05-pp077-1941-wiencke,madrazo-lemarroy,reyna 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.05 how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna a b s t r a c t objective: the purpose of this paper is to understand for the first time how inexperienced investors invest in high-risk new ventures in mexico through a crowd-investing platform. research design & methods: the study follows a qualitative approach based on case studies. we developed our case study design from theoretical propositions which also guided the case study analysis. the in-depth interviews with investors revolved around investors’ motives for investing and the way they evaluated investment opportunities in new ventures. findings: the study shows that novice investors in mexico invest in crowd-investing not because of financial motivations but because they want to learn how to finance private companies and to live an exciting experience. in addition, their investment decisions are based on intuition to recognize the right people for the project and on their business experiences to assess the growth potential of the new venture. contribution & value added: to date, there is limited research on investors’ behaviour in crowd-investing markets. this research presents academics and practitioners with valuable insights into factors that influence the decision-making process of crowd-investing investors. article type: research paper keywords: investment decisions; crowd-investing; equity crowdfunding; investor behaviour; business angels; fintech; mexico jel codes: g21, g24, g32, k22, l26, m13 article received: 22 november 2019 article accepted: 16 december 2019 suggested citation: wiencke, e., madrazo-lemarroy, p., & reyna, l.e. (2019). how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 77-91. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.05 introduction mexico has a large and growing community of technology and software developers, the largest market outside of the u.s. for techstars startup weekend, and close to 120,000 new engineers graduating every year. a productive breeding ground for start-ups, indeed. international entrepreneurship review ri e 78 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna given that access to capital is one of the biggest obstacles mexican entrepreneurs currently face, crowd-investing has the potential to create an entirely new capital market in mexico to fund the growing number of innovative ventures. crowd-investing is becoming a popular funding mechanism for companies in the very early stages of development (cholakova & clarysse, 2015). it is a real phenomenon that is transforming the way new ventures raise capital (angerer, brem, kraus, & peter, 2017). this emerging entrepreneurial finance scheme supports firms that lack collaterals and financial history to access traditional sources of financing (kim & de moor, 2017). firms with growth potential as opposed to lifestyle firms (ibrahim, 2015). in particular, crowd-investing financing aims to finance innovative new ventures (ibrahim, 2015), high-tech endeavours (brown, mawson, rowe, & mason, 2018), and knowledgebased firms (wilson, wright, & kacer, 2018). crowd-investing is a design via online platforms that allows a large number of individuals to contribute with small amounts of money for fractions of ownership in recently created business (ahlers, cumming, günther, & schweizer, 2015; brown et al., 2018; mochkabadi & volkmann, 2018). new regulations on financial transactions online and the proliferation of crowd-investing platforms have attracted numerous investors to the new asset class. although very unique in mexico, it is a legal and viable alternative financing tool for founders. many young and innovative ventures have risen capital in crowd-investing platforms. estimates show that a large share of early-stage equity comes from online platforms (cummings, rawhouser, vismara, & hamilton, 2019; kim & de moor, 2017). however, the method possesses its challenges. crowd-investing is commonly related to high information asymmetries between founders and investors (kleinert & volkmann, 2019), ambiguity (piva & rossi-lamastra, 2018), and high levels of uncertainty (ibrahim, 2015). under these circumstances, investors may decide not to invest because they cannot assess the quality of the investment opportunity. thus, new ventures signal their value to investors to successfully raise money via a crowd-investing platform (ahlers et al., 2015). these signals are essential for investors for making investment decisions. additionally, crowd-investing investors are ill-informed and inexperienced investors (estrin, gozman, & khavul, 2018). the immense majority of investors have no previous experience investing capital in private companies (abrams, 2017). they have limited means too and do not have the time to discern low-quality firms from high-quality firms (moritz, block, & lutz, 2015; walthoff-borm, schwienbacher, & vanacker, 2018). thus, avoiding investing in low-quality or fraudulent start-ups becomes a challenge for crowd-investing investors. in this regard, the platforms’ work of pre-selecting only high-quality new ventures is a necessary step for a successful crowd-investing. platforms assure that new investments are real and no frauds and that they are attractive for investors (angerer et al., 2017). therefore, in a market with asymmetric information, inexperienced investors, intermediaries filtering high-quality investments, and new ventures signalling high-quality, we need to understand how investors evaluate investments. our common goal of this crowd-investing research is to study how investors approach investments, find investment opportunities in platforms, and evaluate them. the study follows a qualitative approach based on case studies. we developed our case study design from theoretical propositions which also guided the case study analysis. how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 79 we conducted case studies of crowd-investing investors in mexico to examine the financing of new ventures. we analysed the data that emerged from the interviews to relate concepts to two research questions. first, why do investors invest in crowd-investing in mexico? second, how do these investors evaluate investment opportunities in new ventures? the result of the study shows that investors invest in crowd-investing because of non-financial reasons and that the evaluation of investments by these investors is instead more a subjective, informal, and emotional process. the rest of the document is structured as follows. we start with a literature review of the two research questions. we then describe the data gathered for the study and report about the case study framework used to analyse the data. next, we present the results of the research and a discussion of the findings. finally, we consider conclusions of the study, discuss practical implications of the findings, report limitations of the study, and suggest future research. literature review following, we developed three sets of literature review related to investors investing in crowd-investing. in the first set of our literature review, we discuss the motives for investing in crowd-investing. we stress the great variety of investors investing in crowdinvesting and highlight that their motivations to invest in crowd-investing are both financial and non-financial. the second set of our literature review addresses the evaluation process of investors in crowd-investing. we draw attention to the evaluation criteria that investors commonly take into account to make investment decisions of groups. finally, the third set relates to third-party endorsements. we stress the importance of herding behaviour in crowd-investing investments. motivations for investing in crowd-investing the characterization of investors in the literature is based on demographic characteristics such as age, gender, education level, work experience, income level, wealth, occupation, and geographic location (daskalakis & yue, 2017; geiger & oranburg, 2018; hervé, manthé, sannajust, & schwienbacher, 2017; moysidou & spaeth, 2016). there are also aspects of investors relative to investment decisions such as financial literacy, risk aversion, investing experience, entrepreneurial experience, and whether they are business angels (niemand, angerer, thies, kraus, & hebenstreit, 2018). lastly, there are features of investors related to their investment activity, such as the number of investments in crowd-investing, and the amount invested (block, hornuf, & moritz, 2018; hervé et al., 2017; horvát, wachs, wang, & hannák, 2018). this wide variety of investors have heterogenous motivations for investing in crowdinvesting (mollick & robb, 2016). although investors have a primary intrinsic motivation, they also hold other motives to invest. the widespread assumption is that financial returns drive investment decisions in crowd-investing, so investors are financially motivated (cholakova & clarysse, 2015). however, the literature identified a handful of non-financial motives as well, such as personal or social motivations. for example, investors invest in crowd-investing because they are passionate about particular ideas, products, innovations, and industries (freedman & nutting, 2015). they also invest because they want to help others like entrepreneurs, family members, friends, vulnerable strata, and towns (bruton, khavul, siegel, & wright, 2015; kim 80 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna & de moor, 2017; moritz et al., 2015). finally, investors invest in crowd-investing too because they want to network with start-up associations, to get recognition from active participation in the community, and to achieve reputational benefits (abrams, 2017; cumming, vanacker, & zahra, 2019; cummings et al., 2019). despite all these motivations, according to (cholakova & clarysse, 2015), non-financial motivations play no significant role in the desire of investors to invest. investment evaluation criteria crowd-investing opens access to risky investment opportunities to non-professional investors with no experience investing in very early-stage investments. still, they should evaluate the available investment opportunities, recognize the high risks of early-stage ventures, and protect themselves from those risks. the existing literature on crowd-investing describes two opposite approaches used by crowd-investing investors for investing in new ventures: a formal one more in line with the way traditional investors such as business angels and venture capitalists invest in firms, and an informal one for first-time investors. typically, traditional investors in crowd-investing focus on standard factors driving early-stage venture investments like the team, the product, the venture and the campaign (estrin et al., 2018). the non-traditional investors focus more on particular unidimensional factors (estrin et al., 2018). related to the team, investors consider factors such as previous founder’s entrepreneurial experience, prior funding amount collected by founders, characteristics of the team driving the effort, and financial commitments by founders (kleinert & volkmann, 2019; mochkabadi & volkmann, 2018; vismara, 2016a). also, factors considered by investors related to the product are product innovation, product high-quality, technology, patents, and a developed prototype (block et al., 2018; mochkabadi & volkmann, 2018; mollick, 2014). moreover, investors examine factors related to the venture such as its business model, the degree of development of the business, the type of venture, and external certifications like awards and grants (angerer et al., 2017; block et al., 2018). finally, investors examine factors related to the campaign like the participation of leading and professional investors, the minimum investment amount and the equity offered, the funding goal, the campaign duration, and the number of investors investing in the venture (geiger & oranburg, 2018; hervé et al., 2017; ralcheva & roosenboom, 2018; shafi & sauermann, 2017; wallmeroth, 2019). despite all these factors, huang and pearce (2015) note that emotional and social criteria may be more important to crowd-investing investors than financial returns. emotions, intuition, and impulsiveness are considerations when investors evaluate the options before making an investment decision (moysidou & spaeth, 2016). the authors remark that decision making by investors is feeling-driven. investors invest in crowd-investing when they trust their gut feeling rather than relying on a formal analysis (huang & pearce, 2015). third-party endorsement to discern low-quality new ventures from high-quality new ventures in a complex environment, unacquainted investors rely on signals from trusted third-party endorsements (mollick & robb, 2016). third-party endorsements alleviate information problems between founders and potential investors. these signals provide a venture with legitimacy and contribute to the funding success of the new venture. these outside endorsements can come from positive word-of-mouth from specialists in the field and media quotes (mollick & robb, 2016), how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 81 from trusted third parties such as family and friends (agrawal, catalini, & goldfarb, 2014), and from winning a prestigious business award (ralcheva & roosenboom, 2018). without certification from third-party endorsements, the signals delivered by the crowd become essential (vismara, 2016b). the wisdom of the crowd asserts that a large number of people with diverse sources of information, views, and expertise can attain better decisions than an individual (ibrahim, 2015). investors’ pledges can be seen as endorsements as they reflect the investors’ commitment towards the venture. to save efforts to process information from a particular investment, crowd-investing investors rely on others’ decisions. this herding behaviour is a notable feature of crowd-investing markets (colombo & franzoni, 2015; hornuf & schwienbacher, 2016; vismara, 2016b). the literature shows that investors are more inclined to invest in new ventures that have attained a higher percentage of their funding goal (agrawal et al., 2014). investors also take into consideration the number of previous backers to make investment decisions. however, the literature does not determine whether herding is rational or not. whether investors passively follow other choices ignoring the characteristics of the new venture or whether they arrived at the funding decision by analysing such characteristics material and methods we gather data mainly from investors investing in one of the two leading crowd-investing platforms in mexico. the two platforms operate in the country using different business models. the platform taking part in this study is arkangeles headed by mr luis x. barrios. we approached mr. barrios, who helped us get a representative cross-section of crowdinvesting investors. although the investors taking part in this study liked the leading-investor model, they also relate to other crowd-investing platforms. as of may 2019, the platform had 18 months of operation, had funded 37 new ventures, and had 175 active investors. the minimum size of the investment ticket in arkangeles is usd1,000. we interviewed 25 participants who were the primary data sources. the participants in the study were 13 investors, all men, with ages from 22 years old to 50 years old. one of them was an international investor. ten investors were active, and three were investors in the process of investing. we also interviewed the five members of the platform’s top management team and seven backed founders to gain a richer understanding of the investment decisions process. interviews with participants were unstructured interviews. the idea of the meetings was to gather enough information to understand how investors get started in crowd-investing, find innovative new ventures to invest, and make investment decisions. the interviews were all carried out by the three authors in person using a video conferencing service to videorecord interviews with participants. participants were on their premises during the meetings. all interviews were confidential. we sent the recorded interviews to a third party for transcribing the audio of the discussions. the transcribed interviews resulted in close to 100,000 words. these texts were the data analysed by the three researchers. the approach of the study was qualitative and relied on the case study framework (eisenhardt, 1989; eisenhardt & graebner, 2007) to analyse the emerging data from the interviews. the general strategy of the study relied on theoretical propositions which led to research questions and a review of the literature. we started with research questions to identify evidence in the data to address these questions. then, researchers searched 82 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna for patterns such as frequency of codes or codes combinations, insights, or concepts emerging from data to link them to the research questions. finally, as we developed and tested the emerging ideas, we interpreted the findings by contrasting them with rival explanations identified in the literature review. the initial theoretical propositions were modified to reflect these findings. researchers showed early versions of the document to participants to solicit their comments. the final version of the paper incorporates those comments from participants. figure 1 shows the conduction of the research. figure 1. conduction of research source: own elaboration. theoretical propositions cases selection conducting cases analysing data cross-case analysing drawing conclusions theory modification planning stage fieldwork stage analysis and conclusions stage  theoretical proposition  research questions  equity crowdfunding investors  platform’s staff and funded founders  video-recording unstructured interviews  audio transcription  field notes taking  identification of key concepts  pattern matching  findings  reporting evidence  validation from participants  relationship model how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 83 results and discussion the relational model shown in figure 2 summarizes the results of the study. despite herding is cited to be a prominent feature of crowd-investing markets, we found no evidence that herding has an effect on investors investment decision. third-party endorsement and its contribution to crowd-investing investments was rather referred to as a non-deal breaker. the variable third-party endorsement appears in the relational model with dotted lines reflecting the null contribution to investments. what follows is a discussion of these findings. figure 2. relational model emerging from interviews source: own elaboration with data from participants. non-financial motives for investing in crowd-investing novice investors in mexico invest in crowd-investing not because of financial motivations but because they want to learn how to fund private companies and to live an exciting experience. learning how to invest in new ventures investors want to invest in crowd-investing because they want to learn about the process of investing in new ventures. they are aware that crowd-investing is like a new major area of study which deserves gathering and examining information, and they want to learn by doing. for investors, it is a personal development thing to become a better investor in the future. they develop communications with other investors, platforms, and founders to learn from their experiences. investors mainly use the information provided by crowd-investing platforms and the information conveyed through comments in social networks and attend crowdinvesting events. they enjoy learning by actually investing in companies. they want to be able to assess the growth potential of projects better, and thus their quality. learning is a significant incentive for investors to enter the crowd-investing market. an investor put it this way: “for me investing is a learning opportunity, it is like attending an mba program, it is great to be with people who are highly innovative, younger than me, who are doing things with much passion and with great technological knowledge.” founders motivation for investing intuition experience growth potential third-party endorsements investments 84 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna literature does not address learning as the primary motive for investment. we believe that the newness of the market and the lack of financial evidence of the results of crowdinvesting are the reason why other factors mentioned by scholars such as financial motivations are less relevant for the investors in their decision to participate in crowd-investing. living an exciting experience crowd-investing investors are more emotional than rational investors. the risk of investing in an innovative start-up is so high that if they were rational, they would not invest. for investors, investing in crowd-investing is emotional. given that investors have low visibility of the fundamentals of the venture and that the success rate of an innovative venture is slim, investors know that they can lose all their money. investors are captivated by the idea of doing something different and exciting, much more exciting than buying stocks. their investment decisions are not premeditated, nor based on rules. investors are excited about business ideas, the people trying to convert those ideas into big companies, new technologies, and the business potential to improve people’s lives. investors are excited to help foster innovation, and they want to be part of something bigger, of an effort that genuinely improves society with work and products. if investors are captivated by an investment opportunity, they will invest in the new venture. an investor highlights the excitement of investing as follows: “investors know that we can lose everything because the companies we fund are high-risk businesses. that is why it is more exciting to know that we are supporting founders with teams that are very passionate, very motivated, and very prepared. they will provide solutions to day-to-day problems of society, that otherwise, it would not happen.” previous studies highlight the role of excitement in crowd-investing investment decisions (bretschneider & leimeister, 2017; cholakova & clarysse, 2015; daskalakis & yue, 2017; mollick, 2014). however, those studies do not consider excitement a primary motive for investing as opposed to the results of this study where the excitement of investing is one of the highest-rated drivers by investors. we believe that the small amount of money required to invest in a new venture makes investors approach investments more like a betting experience. evaluation of investment opportunities once investors trust investing in crowd-investing, they begin funding innovative new ventures. the results show that the two main criteria used by investors to evaluate investment opportunities are the people driving the effort and the new venture business potential. business potential defined in this study as a combination of market size, differentiation, and accomplishments by the venture so far. founders assessment investors assess whether founders are the right people to grow the venture. they are aware that new ventures are a group of people with minimal resources who work the best way they can, relying on their expertise, their technical capacity, the money they have, their persistence, and their luck to turn an effort into a company. investors agree that teamwork determines if a company is successful or not, so they want to know the how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 85 mix of the top management team, who the members are, what they do, for how long the team has been working together, and whether they are committed to growing the venture. they look after the right combination of people to assess that the founders will not collapse when facing a storm. investors want great teams to back the growth of new ventures, so when evaluating investments, they focus on what the teams have accomplished in the past. smart, hardworking, and honest are important personal characteristics that investors look after in founders and their teams. they also seek for other traits of founders that are relevant such as vision, commitment, ambition, a hint of madness, and readiness to roll up their sleeves and do the hard work. intuition referred by the interviewed investors as gut feeling, common sense, sixth-sense, act of faith, plays a crucial role to identify the right team. an investor highlights the importance of intuition in making an investment decision. “based on my professional experience, i can tell you that there is a subjective element, a feeling, which i think is difficult to express, that makes you think if a founder is going to make it. … i met him, and i got a good impression of him. that, i think, was the subjective element that encouraged me to invest in his venture.” the intuition of investors drives team assessment. the finding intuition in this study contrasts with the view that decision making is cognitive in which emphasis is on data and rationality (moysidou & spaeth, 2016). on the other hand, intuition is a trait used by business angels. in this regard, investment behaviour of crowd-investing investors looks like business angel’s behaviour. we understand that investors are learning how to invest in new ventures, and thus, their decision-making process is mostly subjective. growth potential assessment in addition to team assessment, investors consider the growth potential of the new ventures when evaluating investments. interviewed investors identified three factors to assess growth potential namely the accomplishments of the new venture so far, the differentiation of its product or the degree of innovation, and the size of the market in which the new venture seeks to participate. to assess the growth potential of an investment opportunity, investors are interested in what the new venture has accomplished. for example, whether the venture has already a final product and whether the venture has existing customers. the kind of accomplishments that can prove that the venture is not just an idea but a business model that might work and that there is a potential market for the product. investors believe that financial indicators do not tell much about venture performance when dealing with recently created businesses, so they do not carry out any formal financial analysis on the project. an investor emphasizes the importance of accomplishments as follows: “in the seed stage of a venture, the venture needs to prove that it has achieved some success already. these favourable outcomes of the venture will help the venture to have access to more money to grow that success.” moreover, when assessing growth potential, investors want to identify what differentiates the new venture from the existing ones. crowd-investing investors look for innovative endeavours that have a competitive advantage in the market. innovative endeavours that 86 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna have associated intellectual property protection. investors look for those two-three characteristics that differentiate the venture from the rest so that the venture can adopt a winning positioning. the more original the solution to a big problem, the more attractive the venture will be for the investor. concerning differentiation, an investor shares the following comment: “so, the idea sounded fantastic, but several companies were doing the same thing or something very similar. it was not possible to distinguish what the differentiating factors of the company were. the moment i realized the offer was a copy of an existing solution, i ignored the investment.” finally, investors seek big markets which could allow ventures to grow and become big companies. investors try to validate whether there is a problem to solve, the nature of the problem the venture wants to solve, and the significance and relevance of the market need. the more the population affected by the problem and the more painful the problem, the larger the potential market for the venture. an investor accentuates how important is the size of the market the venture is trying to serve: “for example, for this bracelet project there are 10 million blind people in the united states, and there are 25 million in europe that makes 35 million people with the possibility of buying the bracelet for us$299. so, we have a market size of us$10.5 billion in these two regions alone. when we consider more regions, we could reach 285 million blind people in the world. the market and the possibility to grow are big.” the growth potential assessment of investors resulted in a simple decision process based on the three factors described above. however, investors relied on their working experience for making this assessment. the investor’s experience in a particular business domain allows the investor to see beyond the proposed investment to choose the right new venture. this implies that for people with no working experience may be difficult to assess the growth potential of a venture. also, there is here again an analogy with the way business angels make investment decisions and the way crowd-investing investors invest. business angels rely on their experience to make investment decisions (mochkabadi & volkmann, 2018). given these experiences, we argue that investors can identify high-quality investments regardless of their lack of investing experience in crowd-investing. conclusions understanding investor behaviour in a nascent market is essential for its success; however, there is little research on investor behaviour in crowd-investing. this research explored investor motives and uncovered the factors that influence the evaluation process of investors – two steps to encourage a detailed understanding of investor behaviour in a crowd-investing context. the interviews revealed that investors’ motives for investing are non-financial, namely their desired to learn how to fund private companies and to live an exciting experience. however, contrary to the majority of research describing a more rational, formal, and objective evaluation process, interviewed investors described an informal, emotional, and subjective decision-making process based on their experiences and their intuition. we believe that to the extent that investors in crowd-investing learn to invest in private companies, how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 87 to that extent, they will rely more on cognitive factors described in the literature. they will move away from an intuitive decision process and closer to a rational one. we think that our paper carries significant implications for practice and policy. first, founders need to provide signals to investors so that investors can assess the founders’ fit to the business they are promoting. ideally, the founders need to meet with investors to probe they are suitable for the task. second, founders need to make available information to investors for assessing the growth potential of the new venture. these signals and information will increase the founders’ probability to get funded. third, platforms should also help investors make investment decisions by presenting information on founders and their teams and on the markets where the promoted ventures participate. lastly, policy makers should consider policies aimed at helping potential investors to learn the ropes of investing in crowd-investing. the outcome of this education is to increase the number of knowledgeable investors investing in innovative new ventures, which stimulates the growth of new ventures looking for crowd-investing. crowd-investing is still in its infancy in both research and practice, which induces some limitations to this study. most notably, the research pertains to the mexican market only and the institutional and temporal circumstances in which we conducted the study. the market is new, few potential investors are aware of its existence, and relatively few ventures have received support from investors. despite the newness of the market, we believe that the timing of our research allowed us to carry it out smoothly because of the availability of the participants and their genuine interest in promoting the crowd-investing market in mexico. second, despite there are two leading crowd-investing in the country with two different business models, we focus on one platform. we chose the one that desired to involve the academy in the study of crowd-investing in mexico. finally, the methodological aspects associated with our qualitative research limited our findings, mainly from the determination and size of the sample. the sample size was relatively small. although the size was enough for case replications, our results would be more meaningful with a larger sample size. also, the exploratory nature of this research introduces subjectivity in the analysis of data from the sample. however, to minimize subjectivity in the identification of themes, we based the classification of the relevant contributions of the participants on the collective understanding of the three researchers. the limitations of this study provide directions for further research. first, a promising avenue for future research is to analyse whether our findings are generalizable to other crowd-investing platforms in the country and other countries with similar circumstances. second, given that the literature on this topic is minimal, further research should attempt to quantify the drivers of investing in crowd-investing based on the relational model emerged from this study. finally, given the contradictory findings of the paper concerning existing research studies, further work is needed to better understand the role of the crowd in the decision-making process of investors. references abrams, e. (2017). securities crowdfunding: more than family, friends, and fools. retreived on july 13, 2019 from https://pdfs.semanticscholar.org/9a31/1bc602aa66f2e98583e926bd1d83c06 f9817.pdf. accessed on july 13, 2019. https://doi.org/10.2139/ssrn.2902217. 88 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna agrawal, a., catalini, c., & goldfarb, a. (2014). some simple economics of crowdfunding. innovation policy and the economy, 14(1), 63-97. retrieved from https://www.journals.uchicago.edu/doi/pdfplus/10.1086/674021 ahlers, g.k.c., cumming, d., günther, c., & schweizer, d. (2015). signaling in equity crowdfunding. entrepreneurship theory and practice, 39(4), 955-980. https://doi.org/10.1111/etap.12157. angerer, m., brem, a., kraus, s., & peter, a. (2017). start-up funding via equity crowdfunding in germany-a qualitative analysis of success factors. the journal of entrepreneurial finance, 19(1), 1. block, j., hornuf, l., & moritz, a. (2018). which updates during an equity crowdfunding campaign increase crowd participation. small business economics, 50(1), 3-27. https://doi.org/10.1007/s11187-017-9876-4. bretschneider, u., & leimeister, j. m. (2017). not just an ego-trip: exploring backers’ motivation for funding in incentive-based crowdfunding. the journal of strategic information systems, 26(4), 246-260. https://doi.org/10.1016/j.jsis.2017.02.002. brown, r., mawson, s., rowe, a., & mason, c. (2018). working the crowd: improvisational entrepreneurship and equity crowdfunding in nascent entrepreneurial ventures. international small business journal, 36(2), 169-193. https://doi.org/10.1177/0266242617729743. bruton, g., khavul, s., siegel, d., & wright, m. (2015). new financial alternatives in seeding entrepreneurship: microfinance, crowdfunding, and peer-to-peer innovations. entrepreneurship theory and practice, 39(1), 9-26. https://doi.org/10.1111/etap.12143. cholakova, m., & clarysse, b. (2015). does the possibility to make equity investments in crowdfunding projects crowd out reward-based investments. entrepreneurship theory and practice, 39(1), 145-172. https://doi.org/10.1111/etap.12139. colombo, m.g., & franzoni, c. (2015). internal social capital and the attraction of early contributions in crowdfunding. entepreneurship: theory and practice, 39(1), 75-100. cumming, d.j., vanacker, t., & zahra, s.a. (2019). equity crowdfunding and governance: toward an integrative model and research agenda. academy of management perspectives, in press. cummings, m.e., rawhouser, h., vismara, s., & hamilton, e.l. (2019). an equity crowdfunding research agenda: evidence from stakeholder participation in the rulemaking process. small business economics, 1-26. https://doi.org/10.1007/s11187-018-00134-5. daskalakis, n., & yue, w. (2017). user’s perceptions of motivations and risks in crowdfunding with financial returns. retrieved on july 15, 2019 from https://www.ssrn.com/index.cfm/en/. https://doi.org/10.2139/ssrn.2968912. eisenhardt, k.m. (1989). building theories from case study research. academy of management review, 14(4), 532-550. https://doi.org/10.5465/amr.1989.4308385. eisenhardt, k.m., & graebner, m.e. (2007). theory building from cases: opportunities and challenges. academy of management journal, 50(1), 25-32. https://doi.org/10.5465/amj.2007.24160888. estrin, s., gozman, d., & khavul, s. (2018). the evolution and adoption of equity crowdfunding: entrepreneur and investor entry into a new market. small business economics, 51(2), 425-439. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0009-5. freedman, d.m., & nutting, m. r. (2015). equity crowdfunding for investors: a guide to risks, returns, regulations, funding portals, due diligence, and deal terms. john wiley & sons. https://doi.org/10.1002/9781118864876. geiger, m., & oranburg, s.c. (2018). female entrepreneurs and equity crowdfunding in the us: receiving less when asking for more. journal of business venturing insights, 10,. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2018.e00099. how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 89 hervé, f., manthé, e., sannajust, a., & schwienbacher, a. (2017). determinants of individual investment decisions in investment-based crowdfunding. journal of business finance & accounting, 46(5-6), 762-783. https://doi.org/10.1111/jbfa.12372. hornuf, l., & schwienbacher, a. (2014). crowdinvesting – angel investing for the masses. in h. landström & c. mason (eds.), handbook of research on business angels (pp.381-398). cheltenham: edward elgar. horvát, e.á., wachs, j., wang, r., & hannák, a. (2018). the role of novelty in securing investors for equity crowdfunding campaigns. in sixth aaai conference on human computation and crowdsourcing. huang, l., & pearce, j.l. (2015). managing the unknowable: the effectiveness of early-stage investor gut feel in entrepreneurial investment decisions. administrative science quarterly, 60(4), 634670. https://doi.org/10.1177/0001839215597270. ibrahim, d.m. (2015). equity crowdfunding: a market for lemons. minnesota law review, 100 (2), 561-607. kim, h., & de moor, l. (2017). the case of crowdfunding in financial inclusion: a survey. strategic change, 26(2), 193-212. https://doi.org/10.1002/jsc.2120. kleinert, s., & volkmann, c. (2019). equity crowdfunding and the role of investor discussion boards. venture capital, 21(4), 327-352. https://doi.org/10.1080/13691066.2019.1569853. mochkabadi, k., & volkmann, c.k. (2018). equity crowdfunding: a systematic review of the literature. small business economics, 1-44. https://doi.org/10.1007/s11187-018-0081-x. mollick, e., & robb, a. (2016). democratizing innovation and capital access: the role of crowdfunding. california management review. 58(2), 72-87. https://doi.org/10.1525/cmr.2016.58.2.72. mollick, e. (2014). the dynamics of crowdfunding: an exploratory study. journal of business venturing, 29(1), 1-16. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2013.06.005. moritz, a., block, j., & lutz, e. (2015). investor communication in equity-based crowdfunding: a qualitative-empirical study. qualitative research in financial markets, 7(3), 309-342. https://doi.org/10.1108/qrfm-07-2014-0021. moysidou, k., & spaeth, s. (2016). cognition, emotion and perceived values in crowdfunding decision making. in open and user innovation conference, boston, usa. niemand, t., angerer, m., thies, f., kraus, s., & hebenstreit, r. (2018). equity crowdfunding across borders: a conjoint experiment. international journal of entrepreneurial behavior & research, 24(4), 911-932. https://doi.org/10.1108/ijebr-07-2017-0256. piva, e., & rossi-lamastra, c. (2018). human capital signals and entrepreneurs’ success in equity crowdfunding. small business economics, 51(3), 667-686. https://doi.org/10.1007/s11187-017-9950-y. ralcheva, a., & roosenboom, p. (2018). forecasting success in equity crowdfunding. small business economics, 1-18. https://doi.org/10.1007/s11187-019-00144-x. shafi, k., & sauermann, h. (2017). investor decision-making in equity crowdfunding. academy of management proceedings, 2017(1), 14548). vismara, s. (2016a). equity retention and social network theory in equity crowdfunding. small business economics, 46(4), 579-590. https://doi.org/10.1007/s11187-016-9710-4. vismara, s. (2016b). information cascades among investors in equity crowdfunding. entrepreneurship theory and practice, 42(3), 467-497. wallmeroth, j. (2019). investor behavior in equity crowdfunding. venture capital, 21(2-3), 273-300. https://doi.org/10.1080/13691066.2018.1457475. 90 | enrique wiencke, pilar madrazo-lemarroy, luz estela reyna walthoff-borm, x., schwienbacher, a., & vanacker, t. (2018). equity crowdfunding: first resort or last resort. journal of business venturing, 33(4), 513-533. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2018.04.001. wilson, n., wright, m., & kacer, m. (2018). the equity gap and knowledge-based firms. journal of corporate finance, 50, 626-649. https://doi.org/10.1016/j.jcorpfin.2017.12.008. appendix a: list of questions that guided the interviews with participants 1. what motivated you to invest in crowd-investing? 2. how did you find out about crowd-investing? 3. how did you approach investing in crowd-investing? 4. why did you choose to invest in arkangeles? 5. how do you differentiate between good quality investments and “lemon” investments? 6. what specific selection criteria do you use to invest in a new venture? 7. what can you tell us about your investments? how do investors invest in crowd-investing? a qualitative study in mexico | 91 authors contribution share of co-authors equal and can be expressed as one third each of them. enrique wiencke bachelor´s degree in electronics and communications (instituto tecnológico y de estudios superiores de monterrey, méxico); master’s in engineering (university of tokyo, japan); master’s in business administration (massachusetts institute of technology, u.s.a.); phd degree in administration (universidad autónoma de querétaro, méxico). his research interests include equity crowdfunding, venture capital, and private equity. correspondence to: prof. enrique wiencke, universidad anáhuac méxico, facultad de economía y negocios, universidad anáhuac 46, col. lomas anáhuac, huixquilucan, estado de méxico, c.p. 52786, e-mail: enrique.wiencke@anahuac.mx orcid http://orcid.org/0000-0001-8781-8080 pilar madrazo-lemarroy bachelor’s degree in accounting (instituto tecnológico y de estudios superiores de monterrey, méxico); master’s in business and economics (universidad anáhuac, méxico); phd degree in strategic management and development policies (universidad anáhuac, méxico). her research interests include financial technologies and behavioural finance. correspondence to: prof. pilar madrazo-lemarroy, universidad anáhuac méxico, facultad de economía y negocios, universidad anáhuac 46, col. lomas anáhuac, huixquilucan, estado de méxico, c.p. 52786, e-mail: pilar.madrazo@anahuac.mx orcid http://orcid.org/0000-0003-1324-5421 luz estela reyna bachelor’s degree in accounting (universidad lasalle, méxico); master’s in administration (universidad del valle de méxico, méxico); phd degree in education (colegio de estudios de posgrado de la ciudad de méxico, méxico). her research interests include financial education and technologies. correspondence to: prof. luz estela reyna, universidad anáhuac méxico, facultad de economía y negocios, universidad anáhuac 46, col. lomas anáhuac, huixquilucan, estado de méxico, c.p. 52786, e-mail: luzestela.garcia@anahuac.mx orcid http://orcid.org/0000-0001-9895-0538 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-1-09-153-knego_delic s u g g e s t e d c i t a t i o n : knego, n., & delić, m. (2017). footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 153-173. footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia nikola knego1 mia delić2 university of zagreb, faculty of economics and business trg j. f. kennedy 6, 10 000 zagreb, croatia e-mail: 1 nknego@efzg.hr 2 mdelic@efzg.hr abstract: the main objective of the paper is to analyze the position of relevant countries of the footwear sector at a world and european level in terms of the different variables and evaluate the strategic positioning of the different sector players. the paper offers a comprehensive picture of the footwear industry worldwide, focusing on the main trends at international trade, consumption and production. also, the paper examines the position of the republic of croatia and the visegrad group countires in the context of international trade, consumption and production of the footwear. the paper is essentially data-driven, and includes a synthetic description and analyse of the structure of the sector and of the different competitive factors affecting the sector’s evolution. keywords: footwear market; footwear industry; visegrad group; croatia jel codes: l67, l81 1. introduction the footwear industry covers a wide variety of materials (textile, plastics, rubber, and leather) and products from different types of footwear products. it is a small manufacturing sector that belongs to the core of light industry (anić, rajh, 2008: 223). according to gottfridsson and zhang (2015), globalization of the shoe industry has resulted in a supply chain in which processes might be spread all over the world. with the widespread adoption of information and communication technologies, computers and process automation, footwear production modernized, particularly in terms of quality of the manufactured products, flexibility of production, level of control on the various processes, consistency and constancy of the quality of the delivered products (boer and dulio, 2007: 7). the global footwear industry has been experiencing rapid expansion over the last five-year period, primarily due to rapid demand for new and innovative footwear products worldwide. the critical driving factor that may dominate the footwear business is an increasing competitive pressure from low labor cost producers, especially from china and the far east 154 nikola knego, mia delić (wang and tseng, 2013: 625), which resulted in a market push toward further diversification and demands for higher-quality products. according to kieserling (2013: 665) it was easy shifting production sites to places of the cheapest labor, since basic skills are relatively easy to train. the main objective of the paper is to analyze the position of relevant countries of the footwear sector at a world and european level in terms of the different variables (production, exports, imports and consumption) and evaluate the strategic positioning of the different sector players. also, the paper examines the position of the republic of croatia and the visegrad group countries in the context of international trade, consumption and production of footwear. the paper is organised in three sections. at first, leading global footwear producers and consumers are examined. this part of the paper analyzes the structure and distribution of the global footwear production and consumption. second part of the paper examined the european union footwear production, imports and exports. this chapter regroups the latest data describing the main market indicators of the sector. finally, market indicators of the footwear industry in visegrad group countries and republic of croatia are analyzed within the third part of the paper. this chapter provides an updated analysis of the footwear sector among listed countries, taking into consideration the most relevant indicators showing the market dynamics in terms of footwear production and consumption, divided in seven sub chapters. the paper is essentially data-driven, and includes a synthetic description and analyse of the structure of the sector and of the different competitive factors affecting the sector’s evolution. 2. leading global footwear producers and consumers leading global footwear manufacturers are located in the far east where the development of the footwear industry was primarily based on a cheap labor. in the 1960s, japan was the world's main low-cost footwear supplier. the success of japan allowed the market positioning of the leading footwear manufacturers form the asian continent over time. some of the asian countries were taking on and losing the role of the world's leading footwear manufacturer, such as south korea and taiwan. the key reason for losing the market position of those two countries was a disruption in the supply chain that occurred in the late 1990's (ujević et al., 2015). the consequences of the disorder were inability to supply the us footwear market at the agreed time and the agreed price, which resulted in the fall in consumer loyalty and losing positions in the global footwear market. at the same time, by the liberalization of economic policies china became the world's first footwear manufacturer and exporter. footwear manufacture is one of the most globalized industries (markkanen, 2009: 6). geographically highly concentrated world footwear production reached 23 billion pairs in 2015. this can be supported by the fact that 86.8% of the total world footwear production in 2015 was produced in asian countries, mainly in china and india. but, it is important to emphasize that the market share of china fell to a record low 59.1% of the world production in 2015 (apiccaps 2016: 3). most of these footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 155 shoes are synthetic (over 60%) and of low quality and price (global footwear analysis and jordan, 2012: 1). table 1 contains information on the leading footwear manufacturers and their shares in the world footwear production in 2015. table 1. leading 10 global footwear producers in 2015 rank country million pairs produced share in the production leading 10 world 1. china 13,581 66,84 59,04 2. india 2,200 10,82 9,56 3. vietnam 1,140 5,61 4,95 4. indonesia 1,000 4,92 4,34 5. brazil 877 4,31 3,81 6. pakistan 366 1,80 1,59 7. bangladesh 353 1,73 1,53 8. turkey 350 1,72 1,52 9. mexico 251 1,23 1,09 10. thailand 200 0,98 0,86 leading 10 20,318 100,00 88,33 world 23,000 source: own work on the basis of the: https://www.statista.com/statistics/227256/leading-10-globalfootwear-producers-by-country/ (accessed 23. september 2016). it is evident from the table 1 that india, vietnam and indonesia reinforced their positions. there is now no european country in the table of the top 10 world footwear producers because thailand replaced italy at the bottom of this table. the growth in the import of shoes in the european countries is a reason for concern. for example, in traditional shoe making nations like italy and spain, shoe imports grew at between 8% and 10%, with the result that increasing amounts of asian shoes were consumed every year in countries with a long tradition in shoe making and a still-active footwear industry. in italy, for example, for the first time in 2004 the amount of the shoes imported exceeded those exported, which created a negative trade balance, which occurred as a consequence of the progressive repositioning of italian shoe production towards the upper segments of the market (boer and dulio, 2007: 14). except brazil and mexico (with 6% share in the top ten world producers) all other are asian countries. the majority of the world footwear production is located in asia, with high 94.42% in top ten world producers. the strengthening of world footwear production is confirmed by the 84% increase in ten year period, from 12.5 billion pairs in 2002 to 23 billion pairs produced in 2015. the concept of “big three” in global footwear industry refers to countries such as china, india and indonesia. the data contained in table 1 shows that vietnam took the third position by produced pairs of footwear in 2015 ahead of brazil and indonesia. indonesia is the fourth country in the “big four”. these concepts are related to the value of exported footwear produced in each of these countries. the share of “big three” represented just over 2/3 of total world production in 2015. china achieves a continuous increase in the value of footwear exports and its share in the “big four” was 75.8% and 59% in the world footwear production. 156 nikola knego, mia delić when talking about the category of footwear consumption, the world's largest consumer of footwear is china. china appears in a double role: (1) as the world's largest footwear producer and (2) as the world's largest footwear consumer. with the share of 15.9% in 2011 and 17.3%. in 2012 china occupied the first position in the global footwear consumption. table 3 shows the footwear consumption in the top ten countries in 2015. table 2. leading 10 global footwear consumers in 2015 rank country million pairs consumed share in the consumption (leading 10) 1. china 3,800 30,33 2. us 2,442 19,49 3. india 2,196 17,53 4. indonesia 826 6,59 5. brazil 786 6,27 6. japan 660 5,26 7. uk 560 4,47 8. germany 445 3,52 9. france 422 3,36 10. russian federation 390 3,11 leading 10 12,527 100,00 source: https://www.statista.com/statistics/227287/share-of-the-leading-10-global-footwear-consumers-by-country/ (accessed 23. september 2016). among the top ten global footwear consumers in 2015, four countries were from the asian continent with 7.4 billion pairs of shoes (almost 60% of footwear consumption among top ten global consumers): china, india, japan and indonesia. according to the world bank (2015), those countries had 3.066 billion inhabitants in 2015. the largest single footwear consumer was china with 3.8 billion pairs of shoes followed by the usa with 2,442 billion pairs and india with 2,196 billion pairs. also, three european countries were among the top ten world's leading footwear consumers: germany, france and the united kingdom. their share in a top ten global footwear consumption was 11,35% or 1.427 billion pairs of shoes. the level of concentration of the top ten footwear consumers is significantly lower than the achieved level of concentration among the top ten footwear producers in total world footwear production. four of the ten leading lootwear consumers are also on the list of top ten footwear producers, such as: china, india, brazil and indonesia. for instance, india produces around 2,200 million pairs of different categories of footwear and exports around 115 million pairs. thus, nearly 95% of its production goes to meet its own domestic demand (vanimireddy et al., 2014: 9825). table 3 shows the distribution of the world's footwear consumption by continent from 2010 to 2015. there is significant geographic concentration in the global footwear consumption. as the most populous continent, asia covered 49% of the total world footwear consumption in 2010, or 53% in 2014. in 2010 europe occupied the second place with a 20% share in global consumption, while the second position in 2014 shared europe and north america with 16% share in global footfootwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 157 wear consumption. north american countries participated in global footwear consumption with a 17% share, south american and african countries with 7% and oceania with a 1% share in global footwear consumption. table 3. share of the world's footwear consumption from 2010 to 2014 by continent continent 2010 2011 2012 2013 2014 asia 49% 47% 50% 51% 53% europe 20% 21% 17% 17% 16% north america 17% 17% 15% 15% 16% south america 8% 8% 8% 7% 7% africa 5% 6% 9% 9% 7% oceania 1% 1% 1% 1% 1% source: https://www.statista.com/statistics/227281/share-of-the-worlds-footwear-consumption-bycontinent/ (accessed 23. september 2016). it can be noted that footwear production significantly exceeds footwear consumption only for the asian market (87% share in world production compared to 53% share of world footwear consumption). all other continents have significantly higher footwear consumption in relation to its production. the share of the european market in the world footwear consumption was 16% in 2014. europe had 7 times higher share in the world footwear consumption than in footwear production. the share of north america in the world footwear consumption (16%) was 8 times higher than its share in the world footwear production. south america and africa participated in the world footwear consumption with a 7% share or twice as much as in the world footwear production. therefore, it can be concluded that there are significant differences in the spatial distribution of the world's population and its spatial concentration, which ultimately affects the footwear consumption. table 4 shows the footwear consumption in the top ten countries at the continental level and their index deviations from the average of the top ten global consumers. table 4. the footwear consumption of the top 10 global consumers grouped at the continental level in 2015 countries number of citizens in millions number of pairs consumed in millions number of pairs consumed per capita asia (china, india, japan, indonesia) 3 066 7 482 2,44 north america (usa) 321 2 442 7,60 europe (germany, france, uk) 213 1 427 6,69 south america (brazil) 207 786 3,79 source: own study. it is understandable that the world's footwear consumption measured in available pairs per capita predominantly affects the purchasing power of the population. table 4 shows that the united states dominated with an average of 7,60 158 nikola knego, mia delić pairs per capita, followed by the three eu member states (germany, france, uk) with 6,69 pairs of shoes per capita. as the largest footwear consumer market, asia had only 2,44 pairs of shoes per capita. therefore, it can be concluded that the majority of footwear production is located in the asia and the bulk of consumption is located in europe and the north american countries. on the list of the top 15 footwear exporters (table 5) china was in the first place according to the number of exported footwear (9,878 million pairs) and its share in the total value of the world footwear exports (40,4%). nine countries on the list are the european countries (italy, belgium, germany, netherlands, spain, france, portugal, uk, and romania). they participated in the world footwear exports with 27.2% in 2013. but, significantly smaller proportion in the physical export in relation to the share in the value of exports is the result of higher average unit price of exported shoes of european producers in relation to china as the dominant exporting country. table 5. market share of the world's leading 15 footwear exporters (2013-2015) rank country million pairs exported in 2015 share in the world export value (%) in 2013 1. china 9,878 40,4 2. italy 207 9,0 3. vietnam 1,041 8,4 4. hong kong 208 4,1 5. belgium 239 3,9 6. germany 238 3,7 7. indonesia 192 3,2 8. netherlands 2,7 9. spain 2,6 10. france 2,3 11. portugal 1,9 12. india 206 1,9 13. uk 194 1,6 14. romania 1,1 15. us 1 turkey 180 source: https://www.statista.com/statistics/227359/market-share-of-worldwide-leading-footwearexporters/ (accessed 26. september 2016). 3. the european union footwear production, imports and exports the european union production of footwear shows a sharp trend of decline in recent years. main reason is the strong asian competition with china being currently the world number one footwear producer (scheer, 2009: 8). on the other side, europe represents the world's leading import market for footwear and related products. the share of european exports of footwear and related products in total imports was 66.8% for the five-year period, from 2009 to 2013. the attitude of european exports and imports ranged from the lowest 1:1,96 eur in 2013 to the highest 1:2,81 eur in 2010. in the observed period europe continuously had a negative balance of exfootwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 159 ports in relation to the imports. table 6 shows the trends in eu-27 (2011.-2012.) and eu-28 (2013.-2015.) footwear imports and exports from 2011 to 2015. table 6. imports and exports of footwear, gaiters and the like (in thousands of €) year imports (in thousands of €) exports (in thousands of €) balance (in thousands of €) 2011 15,012,421 6,217,195 -8,795,226 2012 15,667,220 7,451,235 -8,215,985 2013 15,665,802 8,067,898 -7,597,905 2014 17,373,284 8,302,922 -9,070,363 2015 12,321,988 5,533,897 -6,788,091 source: adapted from european commission enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). the growth of european imports in relation to the growth in footwear exports was significantly slower, especially in 2013 when imports increased by 9.1% and exports increased by 52.6% in comparison to 2009. a consequence of slower growth of imports compared to exports is continuous reduction of the negative balance of footwear exports over imports. the slowdown in footwear imports is partly a consequence of the recession in the european market. the negative balance in 2013 decreased by 17.2% compared to the observed base year and increased by 19.3% in 2014 compared to previous year. finally, the negative balance decreased by 10.6% in 2015 compared to 2014. table 7. imports and exports of footwear, gaiters and the like (in trousands of kg) year imports (in thousands of kg) exports (in thousands of kg) balance (in thousands of kg) 2011 1,531,211 179,367 -1,351,844 2012 1,356,951 224,781 -1,132,170 2013 1,679,275 237,410 -1,441,865 2014 1,539,805 233,792 -1,306,013 2015 921,059 145,239 -775,820 source: adapted from european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). export and import markets are more or less remote. therefore, transporters must take into account the weight of shoes that must be transported. in the observed period from 2011 to 2015 europe has continuously achieved negative balance of exports over imports according to the weight of imported and exported footwear. the negative balance amounted 1,441 million tons of footwear in 2013. the data in table 7 shows that the weight of the exported footwear from eu-27 (2011.2012.) and eu-28 (2013.-2015.) grew faster than the weight of imported footwear. among the top five most important eu import footwear markets are the “big four” asian countries: china, vietnam, india and indonesia. the eu footwear demand is covered with over 62% of the footwear production in the eu member 160 nikola knego, mia delić states. table 8 shows detailed information on the top five footwear purchasing markets for the eu-27 (2011.-2012.) and eu-28 (2013.-2015.) countries. table 8. imports from 5 main suppliers (in thousands of €) suppliers year 2011 2012 2013 2014 2015 eu 19,897,620 20,722,437 22,189,231 25,084,716 17,346,607 china 7,523,031 7,864,089 7,729,873 8,263,356 5,684,597 vietnam 1,824,784 2,113,581 2,189,699 2,777,814 2,163,869 indonesia 1,026,472 1,237,838 1,212,672 1,256,286 988,739 india 1,236,901 1,110,485 1,176,759 1,349,252 884,086 total first 5 suppliers 31,508,808 33,048,430 34,498,234 38,731,424 27,067,898 source: adapted from european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). table 9. imports from 5 main suppliers (in thousands of kg) suppliers year 2011 2012 2013 2014 2015 eu 927,342 969,890 1,136,460 1,215,609 762,637 china 1,050,184 909,216 1,224,620 1,011,268 576,068 vietnam 138,982 133,347 137,051 166,877 113,116 indonesia 69,603 75,574 75,665 78,305 59,177 india 75,676 63,645 67,726 78,554 46,516 total first 5 suppliers 2,261,787 2,151,672 2,641,521 2,550,613 1,557,514 source: adapted from european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). table 9 provides information on the top five footwear suppliers for the eu-27 (2011.-2012.) and eu-28 (2013.-2015.) market according to the weight of imported footwear. with the exception in 2012, china was a leading supplier for eu footwear market according to weight of imported footwear with 36-46% share among the top five suppliers. 85-89% of the total weight of shoes sold on the eu market between 2011 and 2015 originated from europe and china. european union market is the main market for footwear and similar products produced in eu member states. there is a high level of concentration of footwear produced in the european union on the eu market, with 41-48% share among the top five suppliers between 2011 and 2015. with the exception of 2013, the us market was in a second place for footwear produced in eu, with approximately 4% of total value of footwear exported to top five markets. the exception was 2013, the year in which russian market achieved a 4,8% share in sales value of the top five markets for footwear produced in the eu-27 (2011.-2012.) and eu-28 (2013.-2015.) countries (table 10). it can be seen from the table 10 that the actual sales of footwear produced in the eu member states in the first five sales markets continuously increased from 2011 to 2014, while 2015 showed significant drop of almost 30% compared to 2014. the realized value of footwear sales is an indicator of the significance of individual sales markets. furthermore, the significance of individual sales market can be footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 161 measured according to weight of footwear distributed to individual sales markets. the majority of footwear produced in the eu member states is sold on the same market, with the share of 91-93% in the observed period from 2011 to 2015. table 11 shows the distribution of footwear produced in the eu-27 (2011.-2012.) and eu-28 (2013.2015.) countires among five leading retail markets in the observed period. table 10. main 5 markets for footwear produced in eu (in thousands of €) markets year 2011 2012 2013 2014 2015 eu 22,871,308 23,096,350 24,936,841 27,866,887 19,045,896 usa 1,069,117 1,193,246 1,274,827 1,445,013 1,255,480 switzerland 920,461 1,063,362 1,118,457 1,192,730 1,195,473 russia 913,067 1,128,466 1,290,914 1,051,390 565,770 hong kong 329,340 399,262 434,066 514,314 388,881 total first 5 markets 26,103,293 26,880,686 29,055,105 32,070,334 22,451,500 source: adapted from european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). table 11. main 5 markets for footwear produced in eu (in thousands of kg) markets year 2011 2012 2013 2014 2015 eu 993,941 890,603 988,563 1,104,786 680,462 switzerland 20,793 21,012 21,785 21,766 19,262 usa 19,340 20,138 20,494 23,459 18,496 russia 19,786 24,917 30,325 25,248 13,892 turkey 10,972 11,647 15,521 15,411 13,207 total first 5 markets 1,064,832 968,317 1,076,688 1,190,670 745,319 source: adapted from european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals). 4. market indicators of the footwear industry in visegrad group countries and republic of croatia footwear export – import ratio in the analyzed countries the information contained in table 12 shows that the five countries analyzed can be divided into two groups according to the export – import ratio. hungary and slovakia are in the first group that had more footwear export than import. slovakia is at the forefront with the value of footwear export 85.8% higher than the recorded value of imports in 2011. the second group of countries contains two member states of the visegrad group (the czech republic and poland) and croatia. the lowest coverage of imports by exports was in poland that had 49.3% lower export than import i.e. realized coefficient of import-export coverage was 50.7%. these results confirmed cieslik et al. (2016, pp.21) estimations that the probability of exporting in poland depends on the sector of economic activity, where the largest probability of exporting exists in technology sectors such as electrical equipment, motor vehicles or transport equipment. 162 nikola knego, mia delić visegrad countries had a total import-export coverage ratio at the level of 94.8%, which is significantly better than the croatian ratio (84.7%) in 2011. poland and the czech republic achieved higher export of footwear in 2015 compared to 2011. their growth in exports of footwear was higher than their growth in import. both countries have increased the coverage of imports by exports in 2015 compared to 2011. hungary and slovakia reduced the value of exports in 2015 compared to 2011 and increased the value of imports of footwear. hungarian export of footwear decreased by 12.5% and imports increased by 30.4%, reducing the export-import ratio from 128.8% in 2011 to 86.4% in 2015. slovakia has reduced the value of exports of footwear by 8.1%, while the value of imports in the same period increased by 27%. this is the only member of the visegrad group whose imports of footwear were covered by exports. the coverage of imports by exports decreased from 185.8% in 2011 to 134.7% in 2015. table 12. some indicators of footwear industry in the countries of the visegrad group and the republic of croatia in 2011 and 2015 country exports (million usd) imports (million usd) imports covered by exports, % 2011 2015 2011 2015 2011 2015 hungary 385 337 299 390 128,8 86,4 czech republic 570 785 790 816 72,2 96,2 poland 543 955 1070 1475 50,7 64,7 slovakia 1122 1032 604 766 185,8 134,7 total: v4 2620 3109 2763 3447 94,8 90,2 croatia 160 187 189 242 84,7 77,3 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook data up to 2011 (pp. 34, 35, 47, 68 and 75) and apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015 (pp. 52, 54, 69, 93 and 101). the coverage of imports by exports decreased for the visegrad countries from 94.8% to 90.2%. in the period from 2011 to 2015 the republic of croatia reduced the coverage of imports by exports from 84.7% to 77.3%. one can conclude that in the period 2011-2015 significant changes have occurred regarding actual exports and imports of the analyzed countries (for details see table 12). there are great expectations of the footwear industry in the croatian economy, since croatian industrial strategy states that the croatian footwear exports will amount to 60% of the total industrial activity by 2020, followed by exports of other leather products (renko et al., 2015: 187). the consumption of footwear in the analyzed countries data on consumption of footwear in the v4 countries and the republic of croatia in 2011 are contained in table 13. the consumption of footwear is measured by footwear per capita. average consumption of footwear in v4 countries in 2011 was 4.7 pairs of shoes per capita. there were significant deviations from the average consumption of footwear in the v4 countries. footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 163 czech republic has the highest consumption of footwear with 12.8 pairs of shoes per capita, and hungary with 2.4 pairs is on the bottom of the v4 countries. the ratio of consumption of footwear in the czech republic and hungary is 5.33:1.00. with 5.8 pairs of shoes per capita croatia occupied second place. the consumption of footwear in croatia was 23.4% higher than the average consumption of footwear in the v4 countries. table 13. the consumption of footwear in the countries of the visegrad group and the republic of croatia in 2011 and 2015 country million pairs population in millions pairs of shoes per capita deviation from the average v4 = 100 % 2011 2015 2011 2015 2011 2015 hungary 24 24 10 2,4 2,4 51,06 85,71 czech republic 141 44 11 12,8 4,0 272,34 142,86 poland 108 99 38 2,8 2,6 59,57 96,86 slovakia 26 11 5 5,2 2,3 110,64 82,14 total: v4 299 178 64 4,7 2,8 100,00 100,00 croatia 23 18 4 5,8 4,5 123,40 160,71 source: created by authors on the same source as in table 13. the czech republic had the highest gdp per capita in 2011, 20,444 usd, followed by slovakia with 17,644 usd, croatia with 14,457, hungary with 14,050 and poland with 13,540 usd. the amount of disposable income affects consumption. czech republic with the highest gdp per capita had the highest consumption of footwear per capita. there have been significant changes in the consumption of footwear in 2015 compared to 2011 in all of the analysed countries except for hungary. hungary retained consumption of footwear at the same level in 2015 as in 2011. in all other countries, the consumption of footwear decreased significantly which resulted in the reduction of the average consumption of footwear per capita. thus, the average consumption of the visegrad countries decreased from 4.7 pairs of shoes per capita in 2011 to 2.8 pairs in 2015. in croatia consumption of footwear decreased from 5.8 pairs in 2011 to 4.5 pairs per capita in 2015 (for details see the information contained in table 13). the recession and different spending priorities could be the causes of the above mentioned movements. the relation between production and consumption of footwear in the countries of the visegrad group and the republic of croatia all of the v4 countries and the republic of croatia are both producers and consumers of footwear. data on production and consumption of footwear and the coverage of consumption by production are presented in table 14. the coverage of consumption of footwear by the production in v4 countries was 27.1%. there are significant deviations from this average by individual countries. the lowest coverage of consumption by own 164 nikola knego, mia delić production of footwear had the czech republic with only 2.8% in 2011. hungary had the highest coverage rate with 95.8% followed by slovakia with 84.6%. table 14. relation between production and consumption of footwear in million of pairs in 2011 and 2015 country production (millions of pairs) consumption (millions of pairs) consumption covered by production, % 2011 2015 2011 2015 2011 2015 hungary 23 11 24 24 95,8 45,8 czech republic 4 4 141 44 2,8 9,1 poland 32 35 108 99 29,6 35,4 slovakia 22 9 26 11 84,6 81,8 total: v4 81 59 299 178 27,1 33,1 croatia 10 4 23 18 43,5 22,2 source: the same as for the previous table. croatia had significantly higher coverage of consumption by own production compared to the average of v4 countries (43.5%) or 60.5% more (index = 160.5). it is evident that important changes occurred in the actual production and consumption of footwear in the analyzed four years period from 2011 to 2015. with the exception of poland that increased production of footwear and the czech republic which remained on the same production, all other analyzed countries reduced their production. visegrad countries have reduced the total production of footwear from 81 million pairs in 2011 to 59 million pairs in 2015, or by 27.2%. croatia reduced the production of footwear by 60% in the same period. only hungary retained the consumption of footwear in 2015 at the same level as in 2001. all other countries had a decrease in consumption of footwear. the consumption of footwear at the level of the visegrad group decreased by 40.5% in 2015 compared to 2011. the decline in consumption of footwear was significantly faster than the decline of the production in the countries of the visegrad group. consequently, the coverage of consumption of footwear by own production increased from 27.1% in 2011 to 33.1% in 2015. the decrease in production of footwear in the republic of croatia of 60% and the decrease in consumption of 21.7% resulted in a significant reduction in the coverage of consumption by realized production. this indicator decreased from 43.5% in 2011 to 22.2% in 2015. for details, see the information contained in table 14. the ratio of export and import prices of footwear data on exports and imports of footwear in millions of us dollars as well as importexport coverage are contained in table 15. the ratio of export and import prices of footwear may lead to some observations. all v4 member states achieved higher average export price per pair of footwear compared to the average import price. it can be stated that the footwear industry in these countries focuses on producing quality footwear. the biggest difference between the average export and import prices per pair of shoes in 2011 was in the czech republic. the average export footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 165 price of a pair of footwear was 168.3% higher than the average import price. slovakia followed with 95.3% higher price and hungary was the last with 30% higher export than import prices. in 2011, the republic of croatia had the largest difference of footwear export prices compared to import prices. the value of the index was 338.1%. the average export price of a pair of footwear was for 238.1% higher than the average import price. for details, see table 15. table 15. relation between import and export prices in footwear industry in 2011 and 2015 country export prices per pairs (usd) import pricesper pairs (usd) the ratio of export and import prices 2011 2015 2011 2015 2011 2015 hungary 13,55 18,86 10,42 12,80 1,300 1,473 czech republic 11,27 19,31 4,20 10,14 2,683 1,904 poland 14,05 13,66 9,30 11,03 1,511 1,238 slovakia 12,17 15,99 6,23 11,57 1,953 1,382 croatia 35,64 26,23 10,54 11,75 3,381 2,233 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook data up to 2011 (pp. 34, 35, 47, 68 and 75) and apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015 (pp. 52, 54, 69, 93 and 101). all countries achieved higher export than import prices per pair of footwear in the two observed years. czech republic, poland, slovakia and croatia had a reduction in the difference between the export and import prices of footwear. the exception was hungary with the achieved increase between export and import price per pair of footwear. this could be related to the imports of more expensive and higher quality footwear, increased competition and offered similar but cheaper footwear made in the far east. individual relation of export and import prices of footwear is shown in table 15. the main export market for footwear produced in v4 and the republic of croatia visegrad countries exported a total of usd 2,620 million worth of footwear in 2011. footwear exports grew by 18.7% in 2015 compared to 2011. in countries exports of footwear decreased (hungary and slovakia) and in two countries it increased (czech republic and poland). key markets for the export of footwear produced in the countries of the visegrad group are given in table 16. the most important export market is germany. in 2011, 34,3% of total exports of footwear of the countries of the visegrad group was exported to this market. this was the most important export market for the three countries of the visegrad group (hungary, czech republic and slovakia). the exception was poland where the main export market for footwear was the russian federation. in the russian federation, poland exported usd 2 million more footwear than it exported to germany. in 2015, 33,7% of total exports of footwear of the countries of the visegrad group was exported to the german market. fifteen of the most important markets for the export of footwear of visegrad group countries realised 74.7% of total exports of footwear in 2011 and 70.4% in 2015. 166 nikola knego, mia delić table 16. the main export markets for footwear produced in v4 in 2011 and 2015 country export markets exports in million usd hungary czech republic poland slovakia total: v4 2011 2015 2011 2015 2011 2015 2011 2015 2011 2015 germany 155 123 122 184 134 321 487 420 898 1048 austria 85 73 87 124 118 101 290 298 italy 82 40 89 82 129 romania 17 26 17 26 usa 7 7 slovakia 11 83 64 43 83 118 united kingdom 60 70 60 70 france 36 36 hungary 89 61 89 61 czech republic 30 65 86 65 86 130 poland 60 155 60 155 russian federation 136 110 136 110 ukraine 57 57 netherlands 25 25 lithuania 44 44 total exports (15 countries) 346 273 388 531 382 583 840 802 1956 2189 total exports 385 337 570 785 543 955 1122 1032 2620 3109 top 15 markets in total exports of footware (%) 89,9 81,0 68,1 67,4 70,3 61,0 74,9 77,7 74,7 70,4 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook (pp. 34, 47, 68 and 75) and apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015 (pp. 54, 69, 93 and 101). in comparison to 2011, visegrad countries achieved 11.9% increase in the value of export to the fifteen export markets in 2015 listed in table 17. the german market has kept the first place and increased the share of the value of exported footwear by the countries of the visegrad group from somewhat below 46% in 2011 to almost 48% in 2015. the significance of the top five export markets changed in 2015 in comparison to 2011. germany and austria retained the first and second position as markets for exports of footwear produced in the countries of the visegrad group, followed by the russian federation, hungary and the czech republic in 2011, and poland, czech republic and italy in 2015. the importance of the top 5 markets (in relation to the 15 markets previously mentioned) increased from 76.6% in 2011 to 80.4% in 2015. concentration of the importance of export markets is visible with the focus on the growing importance of the german market. germany was the main export market for footwear produced in the republic of croatia in 2011. croatia realised usd 57 million in exports of footwear to given market, or 35% of the total value of exports of footwear in 2011. in addition to the german market, the important footwear export markets for croatia were: austria, italy, netherlands and france. in all these markets, the share of exports in usd exceeded the share of import. this was due to the export of higher quality leather footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 167 footwear. germany remained the leading export market for footwear produced in the republic of croatia also in 2015. it is the only export market, from five leading ones, where export was higher than in 2011. the structure of exports of footwear produced in the republic of croatia by major export markets is shown in table 17. table 17. the structure of exports of footwear produced in the republic of croatia by major export markets in 2011 and 2015 main exports markets exports in usd million export structure (%) 2011 2015 2011 2015 germany 57 81 35,6 43,3 austria 40 41 25,0 21,9 italy 22 25 13,8 13,5 netherlands 15 10 9,3 5,3 france 14 10 8,8 5,3 top 5 markets 148 167 92,5 89,3 total exports 160 187 100,0 100,0 top 5 markets in total exports (%) 92,5 89,3 92,5 89,3 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook (pp. 34) and apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015 (pp. 52). the main footwear import markets for the visegrad group countries and the republic of croatia the main footwear import market for the v4 countries was germany in 2011, with 38,05% of the total imports of footwear in 2011. it was the main import market for three out of four visegrad countries. the exception was the czech republic where china was the main export market for footwear in 2011. imports of footwear from china were 28.9% higher than from germany. in 2015 china and vietnam occupied the first two positions of the import markets. germany was third. the visegrad group countries and the republic of croatia achieved 65.9% of the value of imports of footwear from the 18 markets listed in table 18. the significance of some import markets for each of the visegrad group countries and the republic of croatia is shown in the same table. table 18 presents the main footwear import markets for the visegrad group countries and the republic of croatia in 2011 and 2015. by analysing tables 5 and 7 it can be noted that the v4 countries exported and imported footwear in mutual trade. figure 1 and figure 2 show imports and exports of footwear between the v4 countries in 2011 and 2015. the total value of imported and exported footwear by v4 countries was usd 438 million in 2011 and usd 487 milion in 2015. there was increase of 11.2% in the mutual exchange. the croatian footwear industry did not buy nor sell shoes on the v4 markets in 2011. 168 nikola knego, mia delić table 18. the main import markets for footwear produced in the v4 member states and the republic of croatia in usd million in 2011 and 2015 country export market hungary czech republic poland slovakia croatia total: v4 and republic of croatia, million usd 2011 2015 2011 2015 2011 2015 2011 2015 2011 2015 2011 2015 germany 49 51 152 99 384 134 240 26 825 310 slovakia 37 61 74 55 166 61 bulgaria 35 35 romania 29 99 56 128 56 czech republic 20 53 73 china 196 264 178 525 73 253 82 19 529 1061 france 38 38 italy 93 56 115 25 38 233 94 austria 46 46 belgium 32 49 49 32 vietnam 97 190 47 133 19 66 420 indonesia 11 11 poland 35 49 84 slovenia 7 46 7 46 hungary 33 33 india 77 21 98 denmark 71 71 netherlands 30 30 total imports (18 countries): 170 217 561 565 781 997 512 496 144 159 2128 2434 total imports 299 390 790 816 1070 1479 604 766 189 242 2952 3693 top 18 markets in total imports (%) 56,6 55,6 71,0 69,2 73,0 67,4 84,8 64,8 76,2 65,7 73,4 65,9 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook (pp. 34, 35, 47, 68 and 75) and apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015 (pp. 52, 54, 69, 93 and 101). imports in millions usd v4 countries exports in millions slovakia, czech republic slovakia, czech republic 57 hungary 0 slovakia slovakia 74 czech republic 83 slovakia czech republic 55 poland 30 czech republic czech republic 53 slovakia 86 239 199 figure 1. imports and exports of footwear between the v4 countries in millions usd in 2011 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook, pp. 34, 47, 68 and 75. footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 169 imports in millions usd v4 countries exports in millions slovakia,poland slovakia 96 hungary 11 poland slovakia 49 czech republic 64 czech republic, slovakia 0 poland 108 hungary czech republic, hungary 33 slovakia 126 178 309 figure 2. imports and exports of footwear between the v4 countries in millions usd in 2015 source: adapted from apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015, pp. 54, 69, 93 and 101. by analysing tables 5 and 7 it can be noted that the v4 countries exported and imported footwear in mutual trade. figure 1 and figure 2 show imports and exports of footwear between the v4 countries in 2011 and 2015. the total value of imported and exported footwear by v4 countries was usd 438 million in 2011 and usd 487 milion in 2015. there was increase of 11.2% in the mutual exchange. the croatian footwear industry did not buy nor sell shoes on the v4 markets in 2011. the structure of types of exported and imported footwear the materials used for shoes changed in the 1960s, since the price of leather increased plastics and other synthetic material became popular among many fashion designers (au and goonetilleke, 2013: 177). the footwear industry has placed significant effort in improving material efficiency during the production phase, as well as eliminating the use of hazardous materials in shoe production (staikos and rahimifard, 2007: 603). there are significant differences in the types of exported footwear among the analyzed countries. hungary and czech republic had a high proportion of waterproof footwear in their exports. the czech republic took the first place with a share of 54% of waterproof footwear in its total exports in 2011, followed by hungary with a share of 43%. waterproof footwear was ranked second in the hungarian export of footwear, just behind the export of leather footwear (with the share of 46%). unlike the two mentioned countries, waterproof footwear in footwear exports in polish, slovakian and croatian market had only minor share. the share varied from 1% (slovakia and croatia) to 3% (poland). quantitative structure of exports and imports according to the types of footwear is shown in table 19. croatia had the biggest share of exports of leather footwear. its share in total exports was 83% in 2011. this is one of the key reasons for the significantly more favorable ratio between the realised exported and imported footwear prices in the republic of croatia. due to the material used, leather footwear represents more expensive footwear. the difference in terms of export and import prices of footwear by the analyzed countries is evident from the table 20. hungary is in the 170 nikola knego, mia delić second place regarding the share of leather footwear in the structure of footwear exports with a share of 46%. with the share of 23% poland and slovakia occupied the third position while czech republic is in the fourth place with a share of 16%. the czech republic is leading with 26% share of textile footwear in footwear export. poland had a very high prevalence of other footwear in the structure of exports, with a share of 37%. the other footwear category includes: work footwear, special footwear, orthopedic footwear and the other. table 19. structure of exports and imports by the type of footwear in the v4 countries and the republic of croatia in 2011 (quantity, %) types of shoes hungary czech republic poland slovakia croatia export import export import export import export import export import waterproof 43 55 54 68 3 2 1 1 1 2 rubber & plastic 1 2 1 1 24 46 57 62 6 37 leather 46 26 16 8 23 17 23 15 83 23 textile 6 15 24 21 13 24 17 20 7 22 other 4 2 5 2 37 11 2 2 3 16 total: 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 source: adapted from apiccaps: world footwear 2012 yearbook data up to 2011, pp. 34, 35, 47, 68 and 75. there are significant differences in the structures and types of imported footwear in the analyzed countries. the czech republic was leading in the imports of waterproof footwear with 68% of the total imports of footwear in 2011. in the second place was hungary with a share of 55%. the other three countries (slovakia, poland and croatia) had a share of waterproof footwear in total imports from 1% to 2%. regarding the import of rubber and plastic footwear slovakia took the first place with 62% share in the total amount of imported footwear. with 46% poland was in the second place while croatia was third with 37%. share of rubber and plastic footwear was minorly present in the total imports of footwear in the countries such as hungary and the czech republic (from 1% to 2%). the biggest share in imports of leather shoes had hungary with 26%. in second place was croatia with 23%. poland was third with a share of 17% and slovakia fourth with a share of 15%. the czech republic occupied fifth position with a share of 8%. the czech republic had a leading position regarding the share of textile footwear in total footwear export. those exports accounted for 24% of its total footwear exports. the export of textile footwear was second biggest export in czech footwear industry. the smallest share of exports of textile footwear had hungary (6%) followed by croatia (7%). in four out of five analysed countries share of textile footwear in import was significantly higher than its share in the structure of exports. poland had the highest share of textile footwear in the structure of imports (24%), followed by croatia with 22%, czech republic with 21%, slovakia with 20% and hungary with 15%. other footwear category in four out of five countries was the least represented in the structure of footwear exports. the share of this category of footwear in the structure of exports amounted from 2% (slovakia) to 5% (czech republic). the exception was poland with 37% share of textile footwear in footwear exports. this footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 171 was the most important segment of polish exports of footwear. exports of rubber and plastic footwear in polish exports of footwear occupied the second position with the share of 24%. in three out of five countries, import of other footwear in the structure of import was lower than its share in the export structure. these countries are: hungary (2%), czech republic (2%) and poland (11%). in slovakia the share of other footwear in import was equal to its share in export (2%). croatia was an exception regarding the share of other footwear in imports compared to its share in exports. other footwear category had 5,3 times higher share in the structure of import than the share in the export structure. the share of category other footwear in croatian import of footwear was 16% in 2011. in four-year time period there have been significant changes in the structure of exports and imports of footwear in the visegrad group countries and the republic of croatia. hungary and the czech republic significantly reduced the share of exported and imported quantities of waterproof footwear in 2015 compared to 2011. at the same time, they significantly increased the export and import of rubber and plastic footwear. focusing on quality and expensive shoes resulted in increased exports and imports of shoes made of leather and textiles. poland increased rubber & plastic and shoes made of textile in the structure of exported footwear and reduced the share of other footwear. the biggest changes in imports were in the category of waterproof footwear with halved quantities. in slovakia, the share of leather footwear and footwear made of textile in export increased while the share of exported footwear made of rubber and plastic decreased. at the same time in the structure of imports (despite to significant reduction in the share in 2015 compared to 2011) the share of imported footwear made of rubber and plastic dominated with 44%. table 1. structure of exports and imports by type of footwear in the v4 countries and the republic of croatia in 2015 (quantity, %) types of shoes hungary czech republic poland slovakia croatia export import export import export import export import export import waterproof 1 2 3 2 3 1 1 1 1 5 rubber & plastic 25 39 23 46 36 45 38 44 14 36 leather 53 28 24 19 23 20 30 23 63 20 textile 19 28 41 27 19 27 23 24 12 32 other 2 3 9 6 19 7 8 8 10 7 total: 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 source: adapted from apiccaps: world footwear 2016 yearbook data up to 2015, pp.52, 54, 69, 93 and 101. the republic of croatia maintained a dominant share in volume of export of leather footwear even though its share decreased significantly from 83% to 63%. the share of export of footwear made of textiles and other footwear categories increased. the share of waterproof footwear and footwear made of textiles increased in the structure of imported footwear. other categories of footwear had minor presence in the structure of imported quantities of footwear in 2015 compared to 2011. table 20 contains information about the structure of exported and imported footwear by the visegrad group countries and croatia in 2015. 172 nikola knego, mia delić 4. conclusions this paper offered a comprehensive picture of the global, european and the specific visegrad group markets footwear industry, focusing on the main trends at international trade, consumption and production. the paper estimated that after five years of growth rates international footwear trade declined in 2015. a major contribution to this movement comes from china, whose footwear production in 2015 came to just 13 billion pairs, reducing the country’s share of the world total to a 59%. at continental level, the geographical structure of the industry remains broadly unchanged from previous years. with 87% of world production, asia is the center of the footwear industry, with 7 out of the 10 main footwear producers (china, india, vietnam, indonesia, pakistan, bangladesh, and thailand). as well as other global and european markets, visegrad group countries and the republic of croatia achieved decrease in the value of production and consumption of footwear in the observed period from 2011 to 2015, except for the poland which increased the footwear production for 3 million of pairs. the most significant decline in footwear production achieved croatia with 60% decrease in the five-year observed period. interestingly, the consumption of footwear in the same country was 23.4% higher than the average consumption of footwear in the v4 countries. in terms of footwear consumption among visegrad group countries, czech republic achieved the highest drop with almost 70% or 97 million pairs in 2015. on the other hand, visegrad group countries achieved 11.9% increase in the value of export to the fifteen export markets in 2015, in comparison to 2011. but, there were significant differences in the types of exported footwear among the analyzed countries. hungary and the czech republic significantly reduced the share of exported and imported quantities of waterproof footwear, but significantly increased the export and import of rubber and plastic footwear. poland increased rubber & plastic and shoes made of textile in the structure of exported footwear and reduced the share of other footwear, while the republic of croatia maintained a dominant share in volume of export of leather footwear. despite the decline in global footwear production and consumption in 2015, global footwear sales are projected to reach $331 billion in 2018 according to report linker research (2016). references anić, i-d., & rajh, e. (2008). an analysis of demographic and benefit sought effects on purchasing outcomes in the croatian footwear market. ekonomski pregled, 59 (5-6), 222-242. apiccaps (2012). world footwear 2012 yearbook. https://archive.org/details/worldfootwearyearbook2012 apiccaps (2016) world footwear 2016 yearbook. au, e.y.l., & goonetilleke, r.s. (2013). capturing footwear needs for delighting customers (pp. 177-192). in: r. s. goonetilleke (eds.), the science of footwear. boca raton: crs press. footwear market in the visegrad group countries and the republic of croatia 173 boer, c.r., & dulio, s. (2007). mass customization and footwear: myth, salvation or reality?. london: springer. cieślik, a., michałek, j.j. & szczygielski, k. (2016). innovations and export performance: firm-level evidence from poland. entrepreneurial business and economics review, 4(4), 11-28. european commission-enterprise directorate, trade report comparision per year (yearly totals): https://circabc.europa.eu/sd/a/62b1bfe7-4d57-49bb-b424-ae1a8289df1b /edw%20-%20iti%20tex%20-%20trade%20yearly%20report%20nc%20product%201st%20level%20groups%20-%20footwear.pdf global footwear analysis and jordan (2012): http://footwearsinfolinethree.tripod.com /glbal_footwear_analysis_and_jordan.pdf gottfridsson, m., & zhang, y. (2015). environmental impacts of shoe consumption: combining product flow analysis with an lca model for sweden. chalmers university of technology, gothenburg, sweden. kieserling, c. (2013). selve model: custom shoes in the twenty-first century (pp. 663672). in: r. s. goonetilleke (ed.), the science of footwear. boca raton: crs press. knego, n., & knežević, b. (2015). svjetsko tržište obuće. in: d. ujević, n. knego, t. lazibat (eds.), antropometrija i normizacija obuće. zagreb: naklada. markkanen, p. (2009). shoes, glues and homework: dangerous work in the global footwear industry-work, health and environment. amityville – new york: baywood publishing company inc. renko, s., grilec karić, a., & lešina, m. (2015). strukturne prilagodbe obućarske industrije kroz lohn (doradne) poslove. in: d. ujević, n. knego, t. lazibat (eds.), antropometrija i normizacija obuće. zagreb: naklada. report linker (2016). shoe industry sales forecast http://www.reportlinker.com /ci02119/footwear.html scheer, d. (2009). market information and eco-labelling roadmap package leather footwear products. institute for ecological economy research, germany. staikos, t., & rahimifard, s. (2007). an end-of-life decision support tool for product recovery considerations in the footwear industry. international journal of computer integrated manufacturing, 20 (6), 602-615. statista (2016). market share of the world's leading 15 footwear exporters https://www.statista.com/statistics/227359/market-share-of-worldwide-leading-footwear-exporters/ statista (2016). leading 10 global footwear consumers in 2015 https://www.statista.com /statistics/227287/share-of-the-leading-10-global-footwear-consumers-by-country/ statista (2016). share of the world's footwear consumption from 2010 to 2015 by continent https://www.statista.com/statistics/227281/share-of-the-worlds-footwear-consumption-by-continent/ statista (2016). leading 10 global footwear producers in 2015 https://www.statista.com/statistics/227256/leading-10-global-footwear-producers-by-country/ vanimireddy, s.r., subashini, k., & harish, k. (2014). management of hrd requirements – a case study of indian footwear industry. international journal of innovative research in science, engineering and technology, 3 (2), 9824-9829. wang, c., & tseng, m.m. (2013). mass customization and footwear (pp. 625-642). in: r.s. goonetilleke (ed.), the science of footwear. boca raton: crs press. #ier-06-02-03-pp037--1981-czerminska 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.03 protection of intellectual property rights in the european union: the role of customs authorities on the example of poland małgorzata czermińska a b s t r a c t objective: the aim of the article is to measure and analyze the scale of trade in counterfeit and pirated goods in the european union in order to provide decision-makers with solid empirical evidence about this threat. the specific objective is to show the role of customs authorities in preventing infringements of intellectual property rights. research design & methods: the research methods include the critical review of existing literature, analysis of relevant legal and official documents of the european union and the case study of the role of the polish customs authorities in preventing infringements of intellectual property rights. findings: the infringement of ipr is no longer limited to branded products such as clothes, luxurious watches, brand-name sunglasses, handbags, but it also concerns more and more popular foodstuffs, pharmaceuticals, chemicals, electronic items and household appliances. contribution & value added: this paper provides a description of copyright protection, counterfeiting and piracy, but also contains a reference to legal regulations applicable within the european union and relating to this area, changes to such regulations, as well as the scope of activity, working procedures (and their consequences) of eu member states’ customs authorities, with special attention given to polish customs. article type: research paper keywords: intellectual property rights (ipr); right holders; trade in counterfeit and pirated goods; ipr detentions; customs authorities jel codes: f19, f59, o34 article received: 4 april 2020 article accepted: 28 june 2020 suggested citation: czermińska, m. (2020). protection of intellectual property rights in the european union: the role of customs authorities on the example of poland. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 37-54. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.03 international entrepreneurship review ri e 38 | małgorzata czermińska introduction intellectual property (ip) is a powerful tool designated to stimulate innovations, growth, competitiveness and create new jobs. when properly protected and effectively used, intellectual property rights give great competitive advantage on the market. trade in counterfeit and pirated goods that infringe intellectual property rights is the major challenge in a global innovation-based economy. these practices produce adverse effects on the sales and profits of interested companies and also create a detrimental impact on governments, companies and consumers as regards their revenues, economy, health and safety. organised criminal gangs are perceived as groups that play a more and more influential role in such activities, as they gain substantial benefits from counterfeiting and piracy. increased technological advancement and digital revolution pose new challenges in the ip environment, on the one hand, but they also offer new opportunities, on the other. when properly protected and effectively used, intellectual property rights give clear competitive advantage on the market. despite the great significance of intellectual property, its contribution to innovations and social development, innovative companies, particularly small and medium-sized enterprises (smes) and start-ups, still face serious problems concerning the protection of their inventions and creative works. furthermore, the enforcement of intellectual property rights – which often entails combating piracy and counterfeiting – has proved to be more difficult in a digital world and amid globalisation, specifically beyond state borders. according to a study carried out by eu intellectual property office (euipo) and the oecd in 2019, estimates of ipr infringement in international trade in 2016 could reach as much as 3.3% of world trade. counterfeit and pirated goods could make up as much as 6.8 % of eu imports, amounting to eur 121 billion (euipo, europol, 2019). in recent years, this amount has significantly increased (eu publications, 2019). the paper assumes that customs authorities play a significant role in limiting the influx of goods that infringe intellectual property rights. moreover, goods that infringe intellectual property rights are no longer luxury goods, but everyday goods. the aim of the article is to measure and analyze the scale of trade in counterfeit and pirated goods in the european union in order to provide decision-makers with solid empirical evidence about this threat. the specific objective is to show the role of customs authorities in preventing infringements of intellectual property rights. the research methods include the critical review of existing literature, analysis of relevant legal and official documents of the european union and the case study of the role of the polish customs authorities in preventing infringements of intellectual property rights. literature review intellectual property right infringements in the form of counterfeiting and piracy have yet to establish itself as an independent stream of research. the subject has been studied from numerous perspectives, including management, logistics and law. literature on counterfeiting and piracy, which is relatively vast, includes, in principle, several main, separate aspects of this phenomenon. the first research area encompasses the general characteristics of counterfeiting and piracy perceived as a growing, global problem which causes protection of intellectual property rights in the european union… | 39 serious concerns among consumers, governmental units, law enforcement agencies and companies. this crime involves a variety of illegal activities associated with the infringement of intellectual property rights, and affecting nowadays all types of goods (bush at al., 1989; chaudhry et al., 2017; heinonen at al., 2014). despite the diversity of counterfeit goods, which is reflected through their complexity, manufacturing technology, investment in manufacturing equipment, potential threats or values for users and a scale of conflict between counterfeit producers and local authorities, they (counterfeiters) are often treated in the scientific literature as a homogeneous group. hence the results of empirical research by means of a cluster analysis performed by staake at al. (2012) deserve particular attention. the said results point to five different groups of counterfeiters which brand owners have to deal with: (1) disaggregators, (2) imitators, (3) fraudsters, (4) desperados, and (5) smugglers (staake at al., 2012). the results of this research are conducive to a more diversified understanding of the learning strategy and the development of each group and help companies achieve a better position on the counterfeit market and devise a strategy for combating counterfeit articles. the second research area relates to international and national legal frameworks and institutions set up with a view to managing and combating goods that infringe international property rights (alfadhel, 2015; jain, 1996; jandhyala, 2015; khan & sokoloff, 2001; mercurio, 2012; rinnert, 2015; vrins, 2018). interesting research into determinants of ipr protection was conducted by marron and steel (2000). based on data pertaining to computer piracy, they examined differences in the protection of intellectual property across individual countries. the results of the research show that intellectual property is protected to a greater extent in developed economies, and lower piracy rates are reported in high-income countries. interestingly enough, the authors further claim that such protection is also conditional on cultural factors. countries with an individualistic culture have lower piracy rates than countries with a collectivist culture. piracy rates are also lower in countries where powerful institutions have been created with a view to enforcing agreements and protecting intellectual property. the results in question indicate that national intellectual property policies reflect not only economic problems but also the culture and national institutions (marron & steel, 2000). the third research area comprises an analysis of consumer behaviours regarding indicators of attitudes, intentions and actual purchasing behaviours, including also purchases of counterfeit and pirated goods. this area has received considerable attention in the literature, however, several publications are particularly worth mentioning (albers-müller, 1999, casola, at al., 2009). consequently, marketing researchers have drawn a distinction between deceptive and non-deceptive counterfeiting (bloch at al., 1993; grossman & shapiro, 1988a; grossman & shapiro 1988b; james & lemon, 2013; nill & shultz, 1996). counterfeiting is deceptive when consumers are tricked and believe that the product they are buying is genuine. on the other hand, non-deceptive counterfeiting occurs when circumstances surrounding the purchase – specifically, the location, price difference and quality level – prove beyond any doubts that the goods are fake. consumers who intentionally buy counterfeit goods, desire to have their visual attributes – a well-known brand or logo – however, by paying less than in the case of good-quality genuine articles (cordell at al., 1996; gentry at al., 2001; gentry at al., 2006; grossman & shapiro, 1988b; phau & teah, 2009; turkyilmaz & uslu, 2014; vida, 2007; wee, at al., 1995). 40 | małgorzata czermińska the fourth research area deals with the consequences of counterfeiting and piracy – not only negative, but sometimes also positive ones – which are faced by companies whose operations are legitimate and by economies (chaudhry & walsh, 1996; chaudhry & zimmerman, 2009; oecd, 2008). another one, the fifth research direction relating to a literature study includes managerial strategies, instruments used and actions taken by companies in response to counterfeiting and piracy (berman, 2008; cesareo & stötinger, 2015; chaudhry at al., 2005; chaudhry at al., 2009; li, 2004; liang & xue, 2010; yang at al., 2008). and finally, the sixth research area reflects a view on the supply of illicit products, by examining the supply chains and distribution of entities committing the breach (cho at al., 2015; piquero, 2005; speier at al., 2011; wilson & kinghorn, 2015; j. zhang & r. q. zhang 2015). this paper covers several research areas, which means that it not only provides a description of copyright protection, counterfeiting and piracy, but also contains a reference to legal regulations applicable within the european union and relating to this area, changes to such regulations, as well as the scope of activity, working procedures (and their consequences) of eu member states’ customs authorities, with special attention given to polish customs. the juxtaposition of several research areas, an analysis – both theoretical and empirical, gives definitely strong grounds for the claim that this work is unique. material and methods the proliferation of counterfeiting operations is common in most countries all over the world. an increase in the number of counterfeit goods is not only seen in the territories where such goods are manufactured, since they are also frequently exported to other countries. consequently, further movement of counterfeit goods through borders has become one of the biggest challenges for law enforcement agencies, and particularly for customs authorities. this research used data from the european commission and the euipo, as well as statistics from polish customs authorities, which refer mainly to seizures made by customs authorities, in order to identify trends in the growth of counterfeiting. the research includes also an evaluation of a risk associated with counterfeiting and piracy in the main product sectors. results and discussion eu regulations on intellectual property right protection: main provisions and course of changes the aim of eu legislation on border measures for ipr protection is to guarantee consumers safety and protection, respect for holders’ ipr and the financial interests of the eu in an economic area that is both competitive and open to free competition. it should serve to promote business innovation and competitiveness and safeguard jobs while protecting national economies. however, its main objective is to provide the single market and consumers with more effective protection in a bigger community (european commission, 2003). the first eu provisions concerning procedures for the protection of intellectual property rights and the prevention of infringement were laid down in the regulation no 3842/86 of 1986 (council regulation (eec) no 3842/86), and subsequently – the regulation no 3295/94 of 1994 (council regulation (ec) no 3295/94) amended by council regulation (ec) no protection of intellectual property rights in the european union… | 41 241/99 of 1999 (council regulation (ec) no 241/99) (for details, see acquah, 2015). the eu council adopted new regulations on combating counterfeiting and piracy, simplifying measures and conditions governing activities undertaken by customs authorities with respect to goods suspected of infringing intellectual property rights, which entered into force on 1 july 2004 (council regulation (ec) no 1383/2003; commission regulation (ec) no 1891/2004; amended by commission regulation (ec) no 1172/2007). after ten years of combating the counterfeiting of goods in the european union under the 2003 regulation, a new regulation no 608/2013 was enacted, which entered into force on 1 january 2014 (regulation (eu) no 608/2013). the said regulation was supplemented by the commission implementing regulation (eu) no 1352/2013 of 4 december 2013 concerning application for action (afa) forms filed by copyright holders. the new regulation should strengthen the enforcement of intellectual property rights by customs authorities and improve the effectiveness of law amidst economic, commercial and legal changes. the new regime aims to: − implement a mandatory procedure for destruction of goods violating law without the need for a court order. − prevent the growing influx of counterfeit goods shipped by post and couriers, stemming from an increase in internet sales; and − expand the scope of intellectual property rights on which right holders may rely with respect to customs law enforcement procedures. major innovations introduced by the eu regulation no 608: − customs protection extended to new rights and infringements. − new specific procedure for small consignments. − exchange of information with third countries for goods in transit suspected of infringing an intellectual property right. − establishment of a central electronic database (copis) where all information relating to applications requesting the customs authorities to take action for the enforcement of ipr is stored. copis is the new central database of the european union in which the member states enter all the information needed to fill in the application for action (afa) that they intend to submit to the competent customs services. the regulation (eu) no 608/2013 set out conditions and procedures relating to actions taken by customs authorities with respect to goods suspected of infringing intellectual property rights, which are or should be under their supervision or control. as part of their procedural rights, customs authorities can only find that goods are “goods suspected of infringing intellectual property rights”. the regulation (eu) no 608/2013 does not lay down any criteria for stating whether there has been an infringement of intellectual property right or not. the matter of whether an intellectual property right has been infringed or not is resolved by substantive law on intellectual property in accordance with the interpretation of competent national courts and the court of justice of the european union (commission notice, 2016). in order to strengthen the enforcement of intellectual property rights, the scope of customs authorities’ activities was extended to include the types of rights and infringements which were not covered by the regulation (ec) no 1381/2003. under new regulations detention is permitted also where the customs authority have suspicions that a utility 42 | małgorzata czermińska model, trade name or topographies of semiconductor products have been infringed. in this case, a good example includes mobile phones and their accessories. goods classified under this category were detained mainly on account of trade mark infringement, and on rare occasions – where a patent or an industrial design was infringed. to deal with an increased number of counterfeit and pirated goods contained in small consignments that are usually delivered to the eu by post or shipped by courier companies after being purchased online and to reduce administration costs and expenses arising from the handling of the above cases, a new simplified procedure for small consignments (containing up to three units or having a gross weight of not more than two kilograms) of counterfeit and pirated goods was introduced. such goods can be destroyed without the applicant’s express consent, provided, however, that the application for actions to be taken by customs does not rule out this procedure. in the event of suspected counterfeiting, the regulation provides for (in addition to the destruction of small consignments) two types of actions to be taken by customs: − ex officio actions (accounting for approx. two per cent of actions taken by customs within the entire eu (european commission, 2019, p. 8.) (it does not apply to perishable goods); and − actions on application (national or union application) previously filed in respect of intellectual property rights registered within the entire eu. the number of applications for protection filed by copyright holders is increasing, for comparison: in 2007 – 10,260, in 2018, it was three times bigger – 34,047. customs authorities can perform actions either on the basis of applications for action (afa) filed by right holders or on their own initiative (ex officio). national afas are filed in a member state – they concern actions to be carried out by customs authorities within that specific member state. intellectual property right holders can file a union afa, which is effective in more than one member state. such an application must be filed with the central customs authority of the relevant member state, and subsequently, it can be immediately provided to other designated member states. the previous regulations permitted the use of a so-called simplified procedure, in specific cases for all goods, irrespective of the type of transport and quantity of goods – nevertheless, it was not mandatory. whether this course of dealing was followed or not depended on who enjoyed intellectual property rights, and on the importer. if a settlement regarding the destruction of goods was reached between the said parties involved in the procedure, it happened very quickly and it was not necessary to bring a legal action. polish customs officers used this procedure very rarely. the simplified procedure for destruction of goods – which was optional under the former regulation – has become a standard mandatory procedure in all member states. it allows for the quick destruction of goods suspected of infringing intellectual property rights without the need for seeking a court order, that is to say, it is not necessary to determine whether an intellectual property right has been infringed or not; after the decision holder has confirmed in writing that – in their opinion – an ipr has been infringed and with the consent of both parties. under the “standard procedure”, following a written confirmation of the decision holder that – in their opinion – an intellectual property right has been infringed, and with explicit or implicit consent given by both parties (i.e. the right holder and the holder of goods/the declarant), suspected goods can be destroyed. otherwise goods are released, protection of intellectual property rights in the european union… | 43 unless the decision holder notifies customs authorities that he or she has instituted proceedings to determine whether an intellectual property right has been infringed or not. the time limit for expressing consent to the destruction of goods or notifying customs authorities that proceedings have been instituted is ten working days (three days for perishable goods) and, where appropriate, in the event that the proceedings have been initiated, it may be extended by additional ten working days at most (fig. 1). figure 1. detention procedure in the european union source: own elaboration based on regulation (eu) no 608/2013. both the standard procedure and the small consignment procedure allow the possibility of the destruction of goods on the basis of implied consent of the holder of goods/the declarant instead of their express consent. the holder of goods is usually the addressee, and the declarant lodging a declaration for customs clearance purposes is e.g. the sender or, in certain cases, a courier company (in principle, customs officers contact the owner of goods, but if his or her particulars are unknown – they contact the declarant). extent of intellectual property right infringements: detentions by eu customs authorities as already mentioned, challenges associated with combating counterfeit goods require customs authorities to react properly and in a more stringent manner. in this context, the traditional role of customs authorities has been increased, and it now includes, but is not limited to, facilitating legitimate trade and enforcing intellectual property at borders. there are arguments for the claim that ensuring protection on borders is of paramount importance to preventing counterfeit goods from entering target markets or leaving them. such actions are considered more effective than the detention of goods after they have been admitted to trading on such markets. therefore, border measures are deemed to be detention of goods by customs authorities information the right holder and importer possibility of inspecting yes importer object to the detention of the goods? no introduction of court proceedings (within 10 working days/extendable by 10 working days) national rules provision of enforceable decision confiscation/destruction of the goods 44 | małgorzata czermińska more effective, especially when they entail using preventive measures which are less expensive than court proceedings (widdowson, 2007). the majority (approx. 90,000) of detentions of goods suspected of intellectual property right infringement at eu’s customs borders was observed between 2011 and 2012, whereas recent years have seen a sharp decrease in the number of such detentions. in 2018, customs authorities made over 69,000 detentions (tab. 1), the number of seized counterfeit goods brought to the eu rose in 2018 due to a large quantity of small consignments delivered by postal and courier services. 2018 saw considerably fewer detentions of goods – almost 26.7 million, compared to previous years – over 114.7 million articles infringing intellectual property in 2011, and 103 million in 2010 (tab. 1). the number of seized consignments went up from 57,433 in 2017 to 69,354 in 2018, even though the total quantity of articles detained is lower than in recent years. table 1. cases involving intellectual property right infringements in cross-border trade in goods within eu between 2003 and 2018 d e te n ti o n t o ta l 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 c a se s 1 0 ,7 0 9 2 2 ,3 1 1 2 6 ,7 0 4 3 7 ,3 3 4 4 3 ,6 7 1 4 9 ,3 8 1 4 3 ,5 7 2 7 9 ,1 1 2 9 1 ,2 4 5 9 0 ,4 7 3 8 6 ,8 5 4 9 5 ,1 9 4 8 1 ,0 9 8 6 3 ,1 8 3 5 7 ,4 3 3 6 9 ,3 5 4 d y n a m ic s p re v io u s y e a r= 1 0 0 1 0 0 2 0 8 1 1 9 1 4 0 1 1 7 1 1 3 8 8 1 8 1 1 1 5 9 9 9 6 1 1 0 8 5 7 8 9 1 1 2 1 a rt ic le s in m il li o n 9 2 .2 1 0 3 .5 7 5 .7 1 2 8 .6 7 9 .1 1 7 8 .9 1 1 7 .9 1 0 3 .3 1 1 4 .7 3 9 .9 3 5 .9 3 5 .6 4 0 .7 4 1 .4 3 1 .4 2 6 .7 d y n a m ic s p re v io u s y e a r= 1 0 0 1 0 0 1 1 2 7 3 1 7 0 6 1 2 2 6 6 6 8 8 1 1 1 3 5 9 0 9 9 1 1 4 1 0 2 7 6 8 2 source: own calculation based on european commission (2008, 2013, 2017, 2018, 2019). due to the fact that the number of detained goods fell, their retail value, set as a price at which goods would have been sold in retail trade on member states’ market, also declined: in 2018 it amounted nearly to eur 738 million, in 2017 – eur 582 million, whereas in 2011 – as much as eur 1.1 billion (tab. 2). for the assessment of the value of detained goods, the domestic retail value (drv) is taken into consideration, which is a price at which goods protection of intellectual property rights in the european union… | 45 would have been sold in retail trade on the member states’ market, had they been genuine. goods infringing intellectual property rights are more and more frequently sold at a price that is similar to the price of genuine goods and they easily drive the latter out from the market – except for luxurious goods. it is often difficult to differentiate counterfeit goods from genuine ones, as the former are confusingly similar to the latter. undoubtedly, this is one of the reasons why the number of detained goods has diminished that much. table 2. trends in seizures in the european union between 2010 and 2018 criteria 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 numbers of seizures/cases 7 9 ,1 1 2 9 1 ,2 4 5 9 0 ,4 7 3 8 6 ,8 5 4 9 5 ,1 9 4 8 1 ,0 9 8 6 3 ,1 8 4 5 7 ,4 3 3 6 9 ,3 5 4 numbers of articles/articles 1 0 3 ,3 0 6 ,9 2 8 1 1 4 ,7 7 2 ,8 1 2 3 9 ,9 1 7 ,4 4 5 3 5 ,9 4 0 ,2 9 4 3 5 ,5 6 8 ,9 8 2 4 0 ,7 2 8 ,6 7 5 4 1 ,3 8 7 ,1 3 2 3 1 ,4 1 0 ,7 0 3 2 6 ,7 2 0 ,8 2 7 estimated value (eur)* 1 ,1 1 0 ,0 5 2 ,4 0 2 1 ,2 7 2 ,3 5 4 ,7 9 5 8 9 6 ,8 9 1 ,7 8 6 7 6 8 ,2 2 7 ,9 2 4 6 1 7 ,0 4 6 ,3 3 7 6 4 2 ,1 0 8 ,3 2 3 6 7 2 ,8 9 9 ,1 0 2 5 8 2 ,4 5 6 ,0 6 7 7 3 8 ,1 2 5 ,8 6 7 articles per seizure 1 ,3 0 6 1 ,2 5 8 4 4 1 4 1 4 3 7 4 5 0 2 6 5 5 5 4 7 3 8 5 value per seizure (eur) 1 4 ,0 3 1 1 3 ,9 4 4 9 ,9 1 3 8 ,8 4 5 6 ,4 8 2 7 ,9 1 8 1 0 ,6 5 0 1 0 ,1 4 1 1 0 ,6 9 7 * domestic retail value source: own calculation based on european commission (2013, 2018, 2019). second in more than 89% of cases, interventions made by customs concerned imports, approx. 7% of goods were under the transit procedure with the destination in the eu and approx. 1% of cases concerned re-exports with the destination outside the european union (european commission, 2019, p. 13). taking into consideration the number of detained articles, it is clear that the share of articles detained in transit is greater (15.5%), which stems from the fact that most goods were detained during sea or air transport (in which case consignments were large), whereas as regards imports, the majority of goods were detained during postal deliveries, with the quantity of articles being obviously smaller. the counterfeiting issue concerns almost all products. when it comes to goods detained by customs officers, the majority of them included (2017): foodstuffs (24%), toys (11%), cigarettes (9%), „other goods” (9%) and clothing (7%); in total, they accounted for 60% of all detained goods (fig. 2 and own calculation based on european commission 2019, annex 2). the most important categories of detained articles in 2018 were: cigarettes, which repre46 | małgorzata czermińska sented 15.6% of the total number of detained articles, followed by toys (14.2%), packaging materials (9.4%), labels, tags and stickers (8.9%) and clothing (8.6%). it must be noted that the number of detained everyday goods which are potentially dangerous to consumers’ health and safety is on the rise (and to be precise, this concerns the suspected infringement of trade marks): food and beverages, body care articles, medicines, electrical household goods and toys; in total accounted for 43.3% (2017 r.) of all articles detained (which means a considerable rise compared to 2015 and 2016 – 25.8% and 34.2% respectively). figure 2. number of ip infringing articles seized per product category, in the eu for 2016-2018 source: own calculation based on european commission (2018, 2019). table 3. cases and articles detained at borders in relation to infringement of eu intellectual property rights – structure broken down by branches of transport between 2006-2017, in per cent criteria 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 cases/ means of transport air and express courier 53.1 52.9 43.2 43.6 26.1 28.2 27.3 26.0 18.1 25.4 30.7 30.8 post 23.0 20.0 24.4 34.4 61.9 62.9 61.8 64.0 77.0 70.5 65.3 64.8 rail 0.5 0.3 0.2 0.1 0.1 0.2 0.00 0.03 0.01 0.00 0.02 0.02 road 11.8 16.6 21.3 13.1 7.2 4.9 6.8 5.7 1.9 1.3 1.1 1.5 sea 7.6 7.9 9.4 8.7 4.5 3.8 4.1 4.4 2.9 3.0 2.9 2.9 articles / means of transport air and express courier 6.9 10.8 6.5 17.1 9.4 7.9 19.4 22.2 17.1 17.3 16.4 22.9 post 0.4 1.0 0.4 0.9 1.0 1.6 2.7 3.1 2.3 2.2 2.2 2.7 rail 0.2 0.2 0.05 0.4 0.2 0.1 0.0 0.2 0.9 0.0 0.04 0.12 road 15.3 28.3 11.8 6.3 7.7 22.3 19.2 11.9 9.8 6.5 14.3 9.9 sea 75.5 58.1 80.9 75.1 81.6 67.9 58.6 62.6 70.0 74.0 67.0 64.4 source: own calculation based on report on eu customs enforcement of intellectual property rights (2019). 0 5000000 10000000 15000000 food and drinks clothing, shoes and personal accessories toys packaging and labelling material tobacco products electronics, mob. phones, computer equipment medical products vehicles, accessories and parts 2018 2017 2016 protection of intellectual property rights in the european union… | 47 in recent years, most detentions of goods at borders have been seen in relation to consignments delivered by post, courier and by air (in 2017, it was in total over 90%) (tab. 3). this results mainly from the growing popularity of online shopping. and as regards the number of goods detained, sea transport occupies a dominant position, which stems from the fact that in this particular case, consignments are shipped in containers, that is to say – in large bulks; the share of air transport and courier deliveries, as well as road transport has also risen dramatically over the last two years (tab. 3). customs authorities’ activity in poland associated with combating goods infringing intellectual property rights staff resources designated for the protection of intellectual property rights are closely correlated with the level of priority treatment received by intellectual property rights in individual member states, the number of applications for action (afas) submitted at a national level, the organisation of customs department responsible for the handling of afas and the role it performs. in most member states customs departments designated to process applications for action operate at the central level. the role of these departments may be so defined that tasks concerning intellectual property rights are highly centralised within a given member state (which also concerns the level involved in the procedures for the notification of right holders and the holder of goods/the declarant of detentions initiated by local customs offices). as regards the central level in poland, there is the intellectual property right protection unit at the customs department (zespół ds. ochrony praw własności intelektualnej w departamencie ceł) of the ministry of finance. like in certain member states, intellectual property right protection coordinators have been appointed at the local level (in main offices dealing with matters concerning intellectual property rights, namely in tax administration chambers (izba administracji skarbowej). compared to 2017, in 2018 a decline in the detentions of ipr-infringing goods was seen in the majority of eu countries (and such a downward trend was also noticed in poland), however, the number of consignments detected by customs officers from portugal increased by 12 times. similar tendencies can be observed, comparing statistics on the number of detained fakes. in poland and many other countries, a drop in detained counterfeit goods was reported, whereas in croatia – this number increased over 30 times, and in hungary – over 20 times. it must be emphasised that the eu offers freedom to decide on a place of customs clearance, irrespective of the final destination of goods. consequently, dishonest economic operators, deterred by effective actions taken by customs of one country, may attempt to transport illicit goods across the borders of another member state. compared to such countries as germany, belgium, france, spain or the united kingdom, in poland relatively few detentions and ipr-infringing articles are reported (fig. 3; fig. 4). in the years 2013-2017, the share of goods detained by polish customs authorities in all detentions in the eu was 2.1%, and as regards the estimated value of detained items – 1.4% (euipo, 2019b). as regards the number of detentions and the number of ipr-infringing goods detained by polish customs authorities (based on the latest available data), a downward trend can be observed, as in the case of the eu (fig. 3; fig. 4). while the number of detentions of counterfeit goods, for example in 2011, 2012 totalled nearly 4,000, 2016 saw slightly more than 1,000 cases (cf. fig. 3). similarly, when it comes to the number of detained goods: in 2011, it was over 6 million goods, and in 2016, slightly more than 2 million (fig. 4). on the 48 | małgorzata czermińska other hand, the number of applications for action to be taken by customs authorities was on the rise, specifically union applications (cf. fig. 5). figure 3. number of detentions of ipr-infringing goods in poland between 2008 and 2016 source: own elaboration on the basis of służba celna (2014); pogorzelski (2017). figure 4. number of ipr-infringing goods detained in poland between 2008 and 2016 source: the same as for figure 3. figure 5. number of applications for action to be taken by customs authorities in poland between 2010-2016 source: the same as for figure 3. 0 1000 2000 3000 4000 5000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000 7000000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 national afa eu afa total protection of intellectual property rights in the european union… | 49 as for the share of detained goods, proportions for respective years vary slightly, nevertheless most of detained goods were cigarettes (mainly at the eastern border), pharmaceuticals, games, sports gear and toys, cosmetics, watches, jewellery and accessories, mobile phones and accessories and clothing (similarly to the entire eu). nevertheless, sealing the eastern border, pursuing a stringent policy for tight controls at border crossing points, providing additional equipment (especially at the border with ukraine) and suspending the local border traffic agreement with the kaliningrad oblast bring effects. conclusions the protection of intellectual property rights is a matter of paramount importance and increasing priority for governments. its significance is reflected through the key role it plays in fostering innovation and development on the one hand, and growing concerns over the negative consequences of counterfeiting and piracy for the economy, companies and society on the other. the infringement of ipr is no longer limited to branded products such as clothes, luxurious watches, brand-name sunglasses, handbags, but it also concerns more and more popular foodstuffs, pharmaceuticals, chemicals, electronic items and household appliances. these goods, which often do not to comply with standards, may pose a serious risk to consumers’ health and lives. furthermore, it appears that counterfeit products more and more frequently enter into legal distribution systems, which means that they are available at shop shelves. organised criminal gangs are perceived as groups that play a more and more influential role in this regard, as they gain substantial benefits from highly profitable counterfeiting and piracy operations. and finally, the greater use of the internet as a sales platform for selling products has opened up a new market, which counterfeiters and pirates quickly took advantage of. hence priority is assigned to fostering greater international co-operation with a view to restricting trade in counterfeit and pirated products. the growing priority is reflected through efforts undertaken by governments and business society in recent years in order to enhance the effectiveness of intellectual property policies and programmes all over the world. the european union has been taking actions aimed at the protection of intellectual property rights for more than three decades. an important element of combating counterfeit and pirated goods is customs control based on a risk analysis. therefore customs authorities of member states, including also the polish customs, perform an influential role in the identification and detention of consignments containing ipr infringing goods at borders. pursuant to harmonised eu regulations, customs authorities have the right to detain goods at a border either on application of the right holder who believes that goods infringe their intellectual property rights or ex officio, that is to say, on their own initiative, in the event of suspected infringement. the right holder may – throughout the period during which goods are under customs authorities’ control – institute court proceedings to determine whether infringement has been committed or not. furthermore, the eu law provides for expedited proceedings, in which case detained goods are destroyed without the need to resort to judicial proceedings to determine whether ipr has been infringed, provided, however, that an alleged perpetrator gives their express or tacit consent to such destruction. statistics of the european commission indicate a continuously high number of articles suspected of infringing intellectual property rights. in 2018, over 26 million such goods were detained, with the estimated value of their genuine equivalents totalling slightly more than 50 | małgorzata czermińska eur 730 million. as regards detentions, the same goods have been still (for the past four years) occupying the prominent place, namely clothing and footwear. these are usually goods which can be ordered online and shipped by post or a courier company. the number of detained goods in poland is also considerable, despite a continuous downward trend in this regard, which has been seen in recent years. however, it must be noted that detentions account only for a few per cent of all counterfeit articles in circulation. official data on detention of goods are used in this article. this is a significant limitation of the conducted research. having considered the large body of evidence indicating the extent and impact of ip-related crime on the eu’s economy and society, efforts to combat intellectual property right infringement must be strengthened, irrespective of actions which have been already undertaken to counteract the threat in question. entities and institutions that serve a prominent role in combating crime associated with ipr face a number of limitations and challenges, such as the need for coordination of cross-border investigations and new technologies used by offenders to conceal their location and activities. better coordination between eu’s institutions and authorities involved in combating intellectual property right infringements and greater co-operation in the law enforcement process, as well as simplified exchange of data are necessary in order to reduce counterfeiting and piracy. such coordination and co-operation are also required due to the fact that the eu offers freedom to decide on a place of customs clearance, irrespective of the final destination of goods. as a consequence of such freedom, dishonest economic operators, deterred by effective actions taken by customs of one country, may attempt to transport illicit goods across the borders of another member state. the study is an introductory one, and it faced some data limitations. further research should include changes that are taking place in eu regulations and actions in the field of intellectual property protection. the studies should also analyze the effectiveness of customs authorities in the protection of intellectual property rights. references acquah, d. (2015). trends on the implementation of the eu customs regulation: for better or for worse?, journal of intellectual property law & practice, 10, 775-784. albers-müller, n. d. (1999). consumer misbehaviour: why people buy illicit goods. journal of customer marketing, 16(3), 273-287. alfadhel, l. (2015). trips and the rise of counterfeiting: a comparative examination of trademark protection and border measures in the european union and the gulf cooperation council. journal of trade, law, and development, 7(2), 1-20. http://dx.doi.org/10.1108/07363769910271504 berman, b. (2008). strategies to detect and reduce counterfeiting activity. business horizons, 51(3), 191-199. bloch p.h., bush r.f., & campbell l. (1993). consumer “accomplices” in product counterfeiting: a demand-side investigation. journal of consumer marketing, 10(4), 27-36. doi: 10.1108/07363769310047374 bush, r.f., bloch, p. h., & dawson, s. (1989). remedies for product counterfeiting. business horizons, 32(1), 59-65. https://doi.org/10.1016/0007-6813(89)90027-x casola, l., kemp, s., & mackenzie, a. (2009). consumer decisions in the black market for stolen or counterfeit goods. journal of economic psychology, 30(2), 162-171. https://doi.org/10.1016/j.joep.2008.06.002 protection of intellectual property rights in the european union… | 51 cesareo., l., stötinger, b. (2015). united we stand, divided we fall: how firms can engage consumers in their fight against counterfeits. business horizons 58(5), 527-537. chaudhry, p.e. (ed.) (2017). handbook of research on counterfeiting and illicit trade. edward elgar publishing. chaudhry, p.e., cordell, v., & zimmerman, a. (2005). modelling anti-counterfeiting strategies in response to protecting intellectual property rights in a global environment. the marketing review, 5(1), 57-66. chaudhry, p.e., walsh, m. g. (1996). an assessment of the impact of counterfeiting in international markets. columbia journal of world business, xxxi(3), 34-48. chaudhry, p.e., zimmerman, a. (2009). the economics of counterfeit trade: governments, consumers, pirates, and intellectual property rights. springer. chaudhry, p., zimmerman, a., peters j. r., & cordell, v. (2009). preserving intellectual property rights: managerial insight into the escalating counterfeit market quandary. business horizons, 52(1), 57-66. doi: 10.1016/j.bushor.2008.04.003 cho, s-h., fang, x., & tayur, s. (2015). combating strategic counterfeiting in licit and illicit supply chains. manufacturing & service operations management, 17(3), 273-289. commission implementing regulation (eu) no 1352/2013 of 4 december 2013 establishing the forms provided for in regulation (eu) no 608/2013 of the european parliament and of the council concerning customs enforcement of intellectual property rights, oj l 341, 18.12.2013, 10-31. commission notice on the customs enforcement of intellectual property rights concerning goods brought into the customs territory of the union without being released for free circulation including goods in transit, (2016/c 244/03), oj c 244, 5.7.2016, 4-9. commission regulation (ec) no 1891/2004 of 21 october 2004 laying down provisions for the implementation of council regulation (ec) no 1383/2003 concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights, oj l 328, 30.10.2004, 16-49. commission regulation (ec) no 1172/2007 of 5 october 2007 amending commission regulation (ec) no 1891/2004 of 21 october 2004 laying down provisions for the implementation of council regulation (ec) no 1383/2003 concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights, oj l 261, 6.10.2007, 12-23. cordell v.v., wongtada n., & kieschnick r.l. (1996). counterfeit purchase intentions: role of lawfulness attitudes and product traits as determinants. journal of business research, 35(1), 41-53. https://doi.org/10.1016/0148-2963(95)00009-7 council regulation (eec) no 3842/86 of 1 december 1986, laying down measures to prohibit the release for free circulation of counterfeit goods, oj l 357, 18.12.1986, 1-4. council regulation (ec) no 3295/94 of 22 december 1994, laying down measures to prohibit the release for free circulation, export, re-export or entry for a suspensive procedure of counterfeit and pirated goods exportation, oj l 341, 30.12.94, 8-13. council regulation (ec) no 241/99 of 25 january 1999, oj l 27 2.2.1999, 1-5. council regulation (ec) no 1383/2003 of 22 july 2003 concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights, oj l 196, 2.8.2003, 7-14. database euipo. retrieved may 03, 2020, https://euipo.europa.eu/tunnel-web/secure/webdav/guest/document_library/observatory/img/new_map/pl/images/contribution_en.png 52 | małgorzata czermińska euipo (2019a). status report on ipr infringement. retrieved january 03, 2020, retrieved january 09, 2020, from www.euipo.europa.eu. euipo (2019b). report on the eu enforcement of intellectual property rights results at eu borders and in member states 2013-2017, retrieved january 09, 2020,from euipo.europa.eu. euipo, europol (2019). intellectual property crime threat assessment 2019. retrieved may 04, 2020, from euipo.europa.eu. eu publications (2019). 2019 status report on ipr infringement. retrieved may 03, 2020, from euipo.europa.eu. european commission (2003). proposal for a council regulation concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights, com (2003)20 final, explanatory memorandum. european commission (2008). report on the eu customs enforcement of intellectual property rights: results at the eu border 2007. publications office of the european union. european commission (2013). report on the eu customs enforcement of intellectual property rights: results at the eu border 2012. publications office of the european union. european commission (2017). report on the eu customs enforcement of intellectual property rights: results at the eu border 2016. publications office of the european union. european commission (2018). report on the eu customs enforcement of intellectual property rights: results at the eu border 2017. publications office of the european union. european commission (2019). report on the eu customs enforcement of intellectual property rights: results at the eu border 2018. publications office of the european union. gentry j.w., putrevu s., & shultz c.j. (2006). the effects of counterfeiting on consumer search. journal of consumer behaviour, 5(3), 245-256. https://doi.org/10.1002/cb.176 gentry j.w., putrevu s., shultz c.j., & commuri s. (2001). how about ralph lauren? the separation of brand and product in counterfeit culture. in m. c. gilly, j. meyers-levy (eds.) advances in consumer research (pp. 49-59). association for consumer research. grossman g. m., shapiro c. (1988a). foreign counterfeiting of status goods. quarterly journal of economics, 103(1), 79-100. grossman g.m., shapiro c. (1988b). counterfeit-product trade. the american economic review, march, 59-75. harvey, m. (1987). industrial product counterfeiting: problems and proposed solutions. journal of business & industrial marketing, 2(4), 5-13. https://doi.org/10.1108/eb006038 heinonen, j. a., spink, j.,& wilson, j. m. (2014). when crime events defy classification: the case of product counterfeiting as white collar crime. security journal, 30 (2), 621-639. https://doi.org/10.1057/sj.2014.18 jain, s. c. (1996). problems in international protection of intellectual property rights. journal of international marketing, 4(1), 9-32. jandhyala, s. (2015). international and domestic dynamics of intellectual property protection. journal of world business, 50(2), 284-293. doi: 10.1016/j.jwb.2014.10.005 khan, b. z., sokoloff, k. l. (2001). the early development of intellectual property institutions in the united states. journal of economic perspectives, 15(3), 233-246. doi: 10.1257/jep.15.3.233 krajowa administracja skarbowa (2017). ochrona praw własności intelektualnej. retrieved may 03, 2020, from https://docplayer.pl/68055403-ochrona-praw-wlasnosci-intelektualnej. li, s. (2004). why is property right protection lacking in china? an institutional explanation. california management review, 46(3), 100-115. doi: 10.2307/41166223 protection of intellectual property rights in the european union… | 53 liang, z., xue, l. (2010). the evolution of china’s ipr system and its impact on the patenting behaviours and strategies of multinationals in china. international journal of technology management, 51(5), 469-496. doi: 10.1504/ijtm.2010.033815 james, m., lemon, f. (2013). counterfeit goods in the uk: who is buying what and why? pricewaterhousecoopers. marron, d. b., steel, d. g. (2000). which countries protect intellectual property? the case of software piracy. economic inquiry, 38(2), 159-174. https://doi.org/10.1111/j.14657295.2000.tb00011.x mercurio, b. (2012). the protection and enforcement of intellectual property in china since accession to the wto: progress and retreat. china perspectives [online] 1. retrieved may 11, 2020, from http://journals.openedition.org/chinaperspectives/5795. https://doi.org/10.4000/chinaperspectives.5795 nill a., shultz i. (1996). the scourge of global counterfeiting. business horizons, 39(6), 37-42. https://doi.org/10.1016/s0007-6813(96)90035-x oecd (2008). the economic impact of counterfeiting and piracy. retrieved january 11, 2020 from http://www.oecd.org/sti/38707619.pdf phau, i., teah, m. (2009). devil wears (counterfeit) prada: a study of antecedents and outcomes of attitudes towards counterfeits of luxury brands. journal of consumer marketing, 26(1), 15-27. doi: 10.1108/07363760910927019 piquero, n. l. (2005). causes and prevention of intellectual property crime. trends in organized crime, 8(4), 40-61. doi: 10.1007/s12117-005-1013-0 pogorzelski, p. (2017). ochrona praw własności intelektualnej. retrieved may 11, 2020 from https://www.uprp.pl/sympozjum-naukowe-ochrona-znakow-towarowych-i-wzorow-przemyslowych-w-unii-europejskiej/lead14,58,18102,7,index,pl,text/ report on eu customs enforcement of intellectual property rights. results at the eu border 2018 (2019). publications office of the european union. regulation (eu) no 608/2013 of the european parliament and of the council of 12 june 2013 concerning customs enforcement of intellectual property rights and repealing council regulation (ec) no 1383/2003, oj l 181, 29.6.2013, 15-34. regulation (eu) no 952/2013 of the european parliament and of the council of 9 october 2013 laying down the union customs code. oj l 269, 10.10.2013, 1-101. rinnert, s. (2015). new european regulation 608/2013 concerning combating counterfeit goods. world customs journal, 9(1), 37-42. służba celna (2014). ochrona praw własności intelektualnej. służba celna. speier, c., whipple, j., closs, d., & voss, m. (2011). global supply chain design considerations: mitigating product safety and security risks. journal of operations management, 29(7), 721-736. https://doi.org/10.1016/j.jom.2011.06.003 staake, t., thiesse f., & fleisch e., (2012). business strategies in the counterfeit market. journal of business research 65, 658-665. turkyilmaz c. a., uslu a., (2014). the role of individual characteristics on consumers’ counterfeit purchasing intentions: research in fashion industry. journal of management, marketing and logistics 1(3), 259-275. doi: 10.1016/j.jbusres.2011.03.008 vida, i. (2007). determinants of consumer willingness to purchase non-deceptive counterfeit products. managing global transitions 5(3), 25-270. vrins o., (2018). regulation (eu) no 608/2013 concerning customs enforcement of intellectual property rights. wolters kluwer law international. https://doi.org/10.1093/jiplp/jpz166 54 | małgorzata czermińska wee, c.-h., tan, s.-j., & cheok, k.-h. (1995). non-price determinants of intention to purchase counterfeit goods: an exploratory study. international marketing review, 12(6), 19-46. wilson, j. m., kinghorn, r. (2015). the global risk of product counterfeiting: facilitators of the criminal opportunity. center for anti-counterfeiting and product protection backgrounder series. michigan state university. retrieved may 11, 2020 from http://a-capp.msu.edu/sites/default/files/pc_opportunity_backgrounder_02.18.15final.pdf widdowson, d.(2007). the changing role of customs: evolution or revolution? world customs journal 1(1), 31-37. yang, d., fryxell g.e., & sie, a.k. (2008). anty-piracy effectiveness and managerial confidence: insights from multinationals in china. journal of world business, 43(3), 321-339. zhang j., zhang r. q., (2015). supply chain structure in a market with deceptive counterfeits. european journal of operational research, 240(1), 84-97. author małgorzata czermińska she obtained a doctoral degree (phd) and a habilitation degree (dr hab.) at cracow university of economics. her research interests include common trade policy of the european union and its instruments, the common market of the european union and the exercise of its fundamental freedoms, facilitation and ensuring security in cross-border trade in goods. correspondence to: prof. kaafm, dr hab. małgorzata czermińska, andrzej frycz modrzewski krakow university, faculty of law, administration and international relations, ul. gustawa herlinga-grudzińskiego 1, 30-705 kraków, poland, e-mail: mczerminska@afm.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-6935-1031 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from funds allocated to the statutory activity of the faculty of law, administration and international relations at the andrzej frycz modrzewski krakow university no wpaism/ds/8/2019. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-1-05-085-ferraz_pereira s u g g e s t e d c i t a t i o n : ferraz, d.e., & pereira, e.t. (2017). the importance of small knowledge intensive firms in european countries. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 85-108. the importance of small knowledge intensive firms in european countries diogo e. ferraz1 elisabeth t. pereira2 university of aveiro department of economics, management, industrial engineering and tourism campus universitário de santiago, 3810-193 aveiro, portugal e-mail: 1 dferraz@ua.pt 2 melisa@ua.pt abstract: smart, sustainable and inclusive growth is the basis for european 2020 strategy, in which small and medium-sized enterprises (smes) are considered the backbone of european countries economies. the present study aims to investigate the relationship between the main variables that characterises small knowledge intensive firms (skifs) and the importance of their business expenditure on research and development (berd). to achieve this, european member states were analysed during the period between 2008 and 2012 using a clusters analysis. through this study it is possible to conclude that countries that have high growth values on skifs also achieve growth in gdp and berd. keywords: skifs, innovation, european countries, smes, berd jel codes: l25, d83 1. introduction research and development (r&d) is a key factor in european policy, being an important issue to the strategy for european 2020 related to innovation and growth (european union, 2013). according to this strategy, innovation will create job opportunities for all, especially for young people; get the economy back on track; make companies more competitive in the global market; solve the challenges of an ageing population; secure resources like food and fuel; fight global warming; and improve smart and green transport. the low expenditure in r&d explains half of european union (eu) gap with the united states (us), in 2010 when the executive summary of europe 2020 policy was published, according to the eu commission (2010, p.14) “eu expenditure on r&d was below 2% while in us was 2.6% and in japan 3.4%”. in order to improve r&d expenditure, one of the flagships of european 2020 strategy was creating the innovation union 86 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira which main goals are to improve innovation conditions such has eu patent and enhance joint programing with member states regions. the backbone of european economy are small and medium-sized enterprises (smes), these are a key driver for economic growth, innovation, employment and social integration according to the eu annual report on european smes (gagliardi et al., 2013). from the same report, it can be observed that 99.8% of the european enterprises are considered smes, which are responsible for approximately two in every three employed persons in the private sector in europe and also contribute in over half (57.3%) of the value added at factor costs by european enterprises. the programme horizon 2020 actively supports smes with the goal of optimizing research, development and innovation environment for smes. the relevance assumed by the european commission (ec) about smes and the strategy of a competitive european economy based on smart, sustainable and inclusive growth leads to the importance of small and medium knowledge intensive firms (skifs) in the european context. most of the studies about skifs are generally about either internationalization properties of skifs, or about how skifs influence smes, however are scarce the studies that investigates the influence of knowledge intensive business services on european regions, and relate skifs directly with macroeconomic variables, such has gross domestic product (gdp) or business expenditure on r&d (berd). therefore, the main objective of this study is to research the skifs proxy indicators and eu countries gdp per capita and berd. for this purpose it was analysed 24 member states, from 2008 to 2012, through a comparative and econometric analysis to study the relation between skif and macroeconomic variables. the database was retrieved from eurostat, and is similar to the one used in gagliardi et al. (2013). to complement this data it is used a database from 27 european member states, on the period 2009 to 2011, provided by ecorys. in this study were developed two different analyses. on the first analysis, it is used the ecorys database where values for employment and value added growth of knowledge intensive services (kis) and high and medium high tech manufacturing (hmhtm) were compared to sme numbers and then to gdp values. on the second analysis, the sample consists on eu-24 countries retrieved mainly from eurostat, the base data is the same as in gagliardi et al. (2013), after describing the evolution of skifs proxy variables such as number, employment, value added and productivity with this values it was made a cluster analysis to investigate where each country locates individually and if there are relevant differences between the cluster’s groups. the structure of this article is as follows. after this introduction, in section 2 will be presented the definition of skif and its environment, section 3 gives an overview of skifs employment related to smes and gdp; and section 3.2 is about the factors underlying the growth of skifs and their influence on gdp and berd growth. in each one of the sections is presented the data, methodology and results for each analysis made. section 4 concludes. the importance of small knowledge intensive firms in european countries 87 2. literature review 2.1. the concept of small and medium knowledge intensive firms (skif) to study the economic role of the skifs, first is needed to begin by its concept. to define a skif, two main aspects have to be combined, the size, and the knowledge intensive. due to these, skifs can have several definitions. about the size, in europe the smes are defined according to the european recommendation 2003/361. this recommendation considers a sme as an enterprise that have to abide three criteria, the first one is relating to employed workers, the enterprise has to have less than 250 employees; the second criterion is related to optional restrictions, enterprises either have to have a total turnover of less than 50 million or a total balance sheet of less than 43 million, this option on the second criterion is given in order for firms in different types of activity to be treated fairly, for example trading enterprises have, by nature a high number of sales that may not reflect their wealth. and, the third criterion is related to the independence of companies. to be an independent enterprise, the enterprise in question has to have a holding of less than 25% of the capital or voting rights (whichever is the higher) in one or more other enterprises outside its own and/or outsiders do not have a stake of 25% or more of the enterprise in question. on table 2.1 it can be seen that there are different definitions for sme, which will translate in a lot of different definitions for skif depending on the country. for our study the considered countries are from eu, meaning, that it will be based on european statistics about smes therefore the chosen definition will be the one used in europe. after defining the size component of skifs in this study, it is needed to present the concept of a kif. in this case, there are also different definitions. it has superseded the terms ‘high-technology firm’ and ‘technology-based firm’ in studies about software firms but this is not enough to define what a knowledge intensive firm is, alvesson (1995) defined a kif as ‘a company where most work can be said to be of an intellectual nature and where well-qualified employees form the major part of the workforce’. elkjaer (2000, p. 344) sees a kif as ‘a company of knowledge workers’ where ‘human competencies are the main assets’. according to robertson & hammerlsey (2000, p. 241) ‘kifs have always been in the business of managing knowledge – knowledge being their primary asset and source of competitive advantage’. according to wymega et al. (2012), kis sectors function as a facilitator, carrier or source of innovation, and through their symbiotic relationship with client firms, some kis function as co-producers of innovation. the growing role of services and its complementarities with the more traditional manufacturing sectors suggest that productivity growth in kis. several studies have divided kif into high and medium high tech manufacturing (hmhtm) and kis. on the present study are considered skifs the companies that joint both of these two concepts. 88 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira in the same way, a skif will be considered a firm with less than 250 employees and which knowledge is their main asset or source of competitiveness, while it’s easy to get data about smes, in the case of skifs it is more difficult to know when to consider if a firm is knowledge intensive. so for data analysis purposes, the european commission indicated which sectors would be considered knowledge intensive and which wouldn’t1. table 2.1. different sme’s definitions around the world country sme criteria australia has to employ less than200 employees canada has to employ less than 500 employees china has to employ less than 2000 people, or with annual revenue less than rmb 300 million (45,681,292.63€), or with total assets less than rmb 400 million (around 60,908,390.17€) egypt has to employ less than 50 employees india investment in plant and machinery does not exceed rs.10 crore (around 1,518,000.00 €) for services industry : investment in equipment does not exceed rs. 5 crore (around 759000.00€) japan manufacturing: ¥300 million or less and 300 or fewer employees wholesale ¥100 million or less and 100 or fewer employees service industry ¥50 million or less and 100 or fewer employees retail ¥50 million or less and 50 or fewer employees kenya has to employ less than 100 employees new zealand has to employ less than 20 employees. nigeria asset base between n5 million (around 23,821.41€) and n500 million (around 2,382,140.54€), has to employ less than 300 employees russian federation the subjects of small business sector are: 1. commercial organizations. legal entities, in which: the share of participation of the russian federation and federal subjects ownership, municipal ownership, ownership of public and religious organizations, charity and other funds does not exceed 25 percent of the authorized capital (the share according to the above partners of ownership are not totalled). the share of one or several legal entities, that are not small entrepreneurship, should not exceed 25 percent of authorized capital (if several founders are founders, their share are totalled); the average number of employees (including part-time workers and persons working under sub-contracts) does not exceed the following maximum levels: � in industry, building and transport – 100 employees; � in agriculture, science and technological field: 60 employees; � in retail trade and consumer services: 30 employees; � in other field of activities: 50 employees. 2. farm enterprises; 3. persons, who perform entrepreneurial activities, but are not legal entities (individual entrepreneurs) source: based on several sources presented on the footnotes at the end of the page, own elaboration. 1 see the sectors that eurostat considered knowledge intensive and the ones less knowledge intensive in http://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/annexes/htec_esms_an3.pdf the importance of small knowledge intensive firms in european countries 89 the skifs use knowledge as their main source of advantage, they operate in environments with rapid changing technology, they invest a lot in research and ever shortening product life cycles meaning they have to be constantly innovating otherwise they would easily disappear from the market, their environment is highly competitive which may be a driver to seek strategic alliances and network relationships this environment is also marked by strong rivalry which is also a driver for innovation. 2.2. the concept of small and medium knowledge intensive firms (skif) the smes play an important role in innovation (almeida, 1999) and have been described as agents of change (audretsch, 1999), creators of radical innovation (acs et al., 1999) and carriers of new ideas (carlsson, 1999). despite their lower individual visibility, smes collectively play an important role in the economy. smes represent an important source of dynamism in the economy, accounting for a large share of both gross job gains and gross job losses each year. smes are often said to be a conduit that introduces new and innovative products and processes into the economy (acs et al., 1999) due to serving specialized market segments that large firms may find unprofitable, by adopting flexible production processes that are capable of offering personalized products. smes also play an important role in the early stages of the product life cycle; taking advantage of their close relationships with their customers, smes are often better positioned to take the basic technical innovations made by large firms and turn them into new products. the following figures 2.1 to 2.4 analyses the importance of smes compared to large enterprises (les). in terms of demography of companies, figure 2.1 shows that european smes follow a different path from les. in 2008-2009, the number of le dropped by almost 1,800 units to near 42400. their number began to grow again only in 2010 and by the end of 2012 had not yet recovered to its 2008 level. the number of smes grew between 2009 and 2010 by almost 1 million firms, after a relatively small drop in 2008-2009. from 2010 onwards, the total number of smes started to fall, in 2012, the number of smes returned to the levels of 2008. 90 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira figure 2.1. number of les and smes source: eurostat, own elaboration. the figure 2.2 shows that the dynamics of gross value added (gva) was similar for smes and les in 2009, le lost around 10% (260 billion euros) of added value relating to the previous year; smes lost marginally less in percentage terms (9%), but consistently more in absolute terms: €330 billion. after the dip in 2009, the value added recovered but only sluggishly throughout 2010. all companies were hit in 2012: the output loss of smes was 1.3%, while les lost 0.3% of the value added with respect to the previous year. figure 2.2. gross value added of les and smes source: eurostat, own elaboration. the figure 2.3 shows the employment by smes proved to be more resilient to crisis than employment by large firms. in only one year, 2008-2009, large firms lost approximately 1.7 million jobs, whilst smes lost around 680,000 jobs, the period of 2010-2012 however proved rather challenging for smes. at the eu-27 level, employment in smes did not exhibit a particularly pronounced swing, but 19,40 19,60 19,80 20,00 20,20 20,40 20,60 20,80 21,00 40500 41000 41500 42000 42500 43000 43500 44000 44500 2008 2009 2010 2011 2012 n um be r of s m e , m il li on s n um be r of l ar ge e nt er pr is es number of large enterprises number of sme 3,00 3,10 3,20 3,30 3,40 3,50 3,60 2,15 2,20 2,25 2,30 2,35 2,40 2,45 2,50 2,55 2,60 2008 2009 2010 2011 2012 g v a o f s m e , t ri ll io ns g v a o f l ar ge e nt er pr is es , t ri ll io ns gross value added of large enterprises gross value added of sme the importance of small knowledge intensive firms in european countries 91 during the whole period of 2008-2012, it showed a declining trend, while employment in large firms showed signs of recovery. figure 2.3. number of person employed in les and smes source: eurostat, own elaboration. the figure 2.4 shows that productivity per worker by both smes and les droped significantly in 2008-2009, and then grew in 2009-2010 resulting in, for les, the levels of 2010 beeing higher than the levels of 2008. after 2010 the productivity of les started to drop while on smes the producitvity levels continued to rise in 2010-2011 and then droping on 2011-2012. figure 2.4. productivity of les and smes source: eurostat, own elaboration. the same kind of comparisson as in the previous figures is made in figure 2.5 between skifs and large knowledge intensive firms (lkifs). the results in terms of trend where quite similar, the main diference was on employment. 86,00 86,50 87,00 87,50 88,00 88,50 41,50 42,00 42,50 43,00 43,50 44,00 44,50 2008 2009 2010 2011 2012 e m pl oy m en t in s m e , m il li on s e m pl oy m en t in l ar ge e nt er pr is es , m il li on s employment in large enterprises employment in sme 35000 36000 37000 38000 39000 40000 41000 51000 52000 53000 54000 55000 56000 57000 58000 59000 2008 2009 2010 2011 2012 s m e p ro du ct iv it y , e ur os p er w or ke r l ar ge e nt er pr is e p ro du ct iv it y , e ur os p er w or ke r productivity of large enterprises productivity of sme 92 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira figure 2.5. number of persons employed in large kifs enterprises and skifs source: eurostat, own elaboration. in the figure 2.5 can be seen that on lkifs there was a dip in employment in 2008-2009 after that employment on lkifs showed a growing trend. on skifs it can be seen that the employment grew by 0.4 million people on the crisis period, 2008-2009, showing a shacky yet growing trend during the whole period. 2.2.1. knowledge intensity, innovation and competitiveness innovation is very important for the sustainability and survival of skifs, this is supported from their own definition; since on the concept of knowledge intensive firm, knowledge is their main source of competiveness that they have to be constantly innovative. according to the oslo manual (oecd, 2005, p. 46) innovation is defined as the “implementation of a new or significantly improved product (good or service), or process, a new marketing method, or a new organizational method in business practices, workplace organization or external relations”. a more common description to innovation is the creation of something new or that makes a significant improvement to something existent, which can be a product, a process, marketing or organization that adds value to society, governments or markets. however, there are different ways of classifying innovations. booz et al (1980) distinguish innovations between the ones that are new to the company and those that are new to the market. the innovation’s classification of booz et al. (1980) is focused on the impact of the innovation and labels it as incremental, semiradical or radical. other authors classify innovations as belonging to product, process, or market paradigms (francis & bessant, 2005). the skifs tend to born global or internationalize at a fast rate. ict-intensive firms internationalize faster and more extensively than less ict-intensive firms. it seems that ict is important, making it possible for small, technology advanced firms with strong international visions to follow niche strategies in international markets. 17,40 17,50 17,60 17,70 17,80 17,90 18,00 18,10 18,20 18,30 14,00 14,20 14,40 14,60 14,80 15,00 15,20 15,40 2008 2009 2010 2011 2012 e m pl oy m en t in s m al l an d m ed iu m k if , m il li on s e m pl oy m en t in l ar ge k if , m il li on s large kif small and medium kif the importance of small knowledge intensive firms in european countries 93 it is then, reason to conclude that ict plays an important role in small firm internationalization-both as a channel for opportunity identification and as a powerful tool in the execution of an international strategy (aspeund & moen, 2004). the importance of kifs to economy is in great part justified not only because of their own added value but also due to high spillover effects. spillover effects on innovation occurs when an innovation by one specific firm causes unintended benefits to other firm or opens new market segments knowledge. the occurrence of spillovers is one of the main reasons why governments should oriented their policies to incentive firms to innovate. when comparing smes to skifs, skifs where more resilient to 2008 crisis as shown by figure 2.6, skifs number grew from 2008 to 2010 while smes number decreased from 2008-2009. 2.2.2. the environment and internationalisation context of skifs the most studied internationalisation models applied to skifs are the uppsala model (johanson & wiedersheim-paul, 1975), the network theory (johanson & mattsson, 1988) and the international entrepreneurship theory (mcdougall & oviatt, 2000). in their study, masum & fernandez (2008) concluded that almost all firms tend to base their foreign endeavour on networking, for gathering market knowledge and information in particular; smes heavily on network relationships. skifs are no exception, they are highly involved in international markets and for these good network relations are needed (prashantham & berry, 2004). network relations refer to all the relationships that the firm has with customers, suppliers, competitors, alliance partners, universities, government bodies, industry associations and others. the personal relations of the entrepreneur also count for these network relations (katz et al., 2004) since most authors consider the network theory as essential for the study of the concept of skifs in the economy. figure 2.6. number of skifs and smes source: eurostat, own elaboration. 19,40 19,60 19,80 20,00 20,20 20,40 20,60 20,80 21,00 4300000 4400000 4500000 4600000 4700000 4800000 4900000 2008 2009 2010 2011 2012 n um be r of s m e , m il li on s n um be r of s k if s number of skif number of sme 94 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira the concept of network relationships was first presented in the 1980s as an internationalization model by johanson & mattsson (1988) as stated in ojala (2009:51) when it became evident that most of the firms used various networks to facilitate and improve their internationalization activities (narayanan, 2015). for main difference between incremental internationalization models, for example the uppsala model and the network model, is that the network model is not gradually progressing in nature. also in the network model there is nothing about psychic distance or about the countries in which a firm is entering into. instead, it conceptualizes internationalization as being related to relationships establishment and building (johanson & vahlne, 2003). according to johanson & mattsson (1988), a company is dependent on resources controlled by other companies and can get access to these resources by developing its position in a network. in these networks, firms have common interests in developing and maintaining relationships with each other in a way that provides them mutual benefits (johanson & mattsson, 1988, 1992; johanson & vahlne, 2003). according to network model, internationalization occurs when a firm starts to develop relationships with another firm in a foreign country. there are two different approaches to the network internationalization, active and passive networking (ojala, 2009): in active networking, the initiative is taken by the seller, whereas in passive networking the initiation comes from the buyer’s direction. the efficacy of network relationships is based in the different established relationships. these can be divided into formal relationships, informal relationships, and intermediary relationships (ojala, 2009). the literature concerning this conceptualization division could differ according different authors. formal relationships are the relations hierarchically established within the firm as well as the relations with stakeholders defined in the tasks of each work position, and informal relationships are the relations established outside the hierarchical defined tasks for inside and outside the company, as relations between friends, orders follow outside the defined tasks from the company, etc. for birley (1985) formal relationships are related to financial sources available whereas informal relationships refer to contacts between other business actors, friends, and family members. by other way, the study of dubini & aldrich (1991) suggests that extended (formal) relationships consist of relationships between all the employees of each firm whose role is boundary-spanning, whereas personal (informal) networks are related to all persons that an entrepreneur can meet directly. the simple discretion is: the formal relationship refers to the relationship with other business actors, whereas informal relationships are related to social contacts with friends and family members. in the intermediary relationship, there is a third party that connects the buyer and the seller. ojala (2009) found that skifs are actively seeking for opportunities in the foreign markets and, thereafter, develop new networks or utilize existing networks to reach these opportunities and jenssen & nybakk (2013) stated that smaller knowledge-intensive firms have fewer resources and less information-gathering the importance of small knowledge intensive firms in european countries 95 and information-processing capacity than larger firms that are less knowledge intensive; thus, skifs that seek to be innovative must develop a larger and more diverse set of external relationships. 2.3. the importance of skifs in modern economies skifs are important for modern economy due to their contribution to innovation, employment and technological development. according to the wymega et al. (2012) knowledge-intensive service sectors function as a facilitator, carrier or source of innovation, and through their symbiotic relationship with client firms, some kis function as co-producers of innovation. the kis sector also can be considered as an important driver of employment growth (schricke et al., 2011). for other side, the productivity of smes involved in both high-and medium high-tech manufacturing and knowledge intensive sectors was above that of smes (wymenga et al., 2012), and the average growth rate of va by smes in eu countries with above average kis shares is higher in this period than the eu average and that of the group of countries with below average kis sme shares (wymenga et al., 2012). so, skifs create a large proportion of new jobs and contribute both to innovation and technological change (jensen & nybakk, 2009), as well as they are key players in the renewal of economy (jensen & nybakk, 2013). for gagliardi et al. (2013, p. 22) ”the sme sector has acted as a buffer for the economic crisis in europe, where the smes of the manufacturing sector are struggling to improve their performance in the context of declining share of manufacturing value-added in gdp, and smes active in the services sector are set on an upward productivity trend, especially in the segment of knowledge-intensive services”. 5. data, methodology and results the main objective of this study is to investigate the influence of skifs on macroeconomic indicators. with this propose, two analyses were made. on the first analysis the aim is to study the skifs composing sectors, the kis and the hmhtm (skifs are usually divided in kis and in hmhtm and as shown on annex a2), and their influence on smes variables, like gross value added and employment growth. most of the previous studies on skifs field study them divided by these two categories, and their relation with smes. in this part it is also compared the countries with high employment shares of skif per sme and the country gdppc. to this analysis were considered the 27 eu member states, from 2009 to 2011, using the data from wymenga et al. (2012) provided by ecorys. this preliminary analysis goal is to demonstrate the positive influence of skif on sme and also on gross domestic product (gdp). the section 3.1 develops this first analysis and presents an overview of the data the description, the methodology, and a discussion and analysis of the results obtained. 96 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira on the second analysis the aim is to study the relation between skif variables growth and gdp or berd growth, by other way, how skif variables contribute to macroeconomic growth. to this analysis were considered 24 eu member states from 2008 to 2012, using an eu firms database provided by eu and also used on gagliardi et al. (2013) and eurostat (the database doesn’t contain values for denmark, greece and germany) and it was made a cluster analysis to investigate where each country locates individually and if there are relevant differences between the cluster’s groups. in section 3.2, the second database is presented followed by methodology and results. 3.1. overview of skifs employment related to smes and gdp 3.1.1. data description the data on the present section consider the skifs divided in kis and in hmhtm and related to smes. with the database containing eu 27 member states, from 2009 to 2011, was calculated an average of the growth over the three 3 years (2009-2011) of the percentage share of kis sme employment in total sme employment and the same for hmhtm employment and then the averages were compared with the average growth of total sme employment and sme value added, the goal of this analysis is to get an idea of the weight kis and hmhtm firms have on smes, the base data was provided by ecorys and is the same as the one used in wymenga et al. (2012). from the table a1, in annex a1, it can be seen that every country that had above average growth in employment in both small and medium kis and hthtm also had an above average growth in sme value added and employment during 2009-2011, except slovenia that had a negative growth in employment but an above average growth in value added by smes. to have a broader point of view the countries were split into two groups and considering their share of kis/hmhtm employment on total sme employment it is calculated the average growth in value added by smes and the average growth in employment by smes for member states with above average kis/hmhtm employment values and for member states with below kis/hmhtm employment average values firms. for this section gva – means percentage growth in value added by smes; gemp – percentage growth in total sme employment; gdp average – average of real gross domestic product per capita in euro per habitant; kisemp – percentage share of kis sme employment in total sme employment hmhtmemp – percentage share of hmhtm sme employment in total sme employment skifemp above/below: group of member states that have both kisemp and hmhtmemp above/below average. 3.1.2. discussion of results according to table 3.2.3, most of the analysed studies only compare knowledge intensive firms variables with sme variables, so following the most conventional studies it was reached similar results as wymenga et al. (2012), where member states the importance of small knowledge intensive firms in european countries 97 with higher shares had higher growth on smes values, in this analysis the conclusions for growth of employment and kis shares per sme were different. additionally for this analysis, since the aim of the study is to compare skifs with macroeconomic variables, tables 3.1.4 and 3.1.5 serve to see the skifs influence on gdp. the tables 3.1.1 to 3.1.5 are based on the database provided by ecorys with the aim is to analysis the effects of skifs on smes. the results in the tables are showed in percentages. if the kis, hmhtm and skif influence positively smes then it can be inferred that on average a country with higher skifs values will also have higher sme values, and by connecting skifs to smes it can be expected that skif effects on national economies will have the same signal as sme effects on national economies which will be tested on section 3.2. table 3.1.1. kis share and gva and gemp of smes gva % gemp % kisemp above 2.3 0.05 kisemp below 1.39 0.33 eu 27 average 1.83 0.20 source: own elaboration, based on table a1.1 in annex a1. on table 3.1.1 eu member states with an above average share of kis employment tend to have higher gva by smes, surprisingly tough they tend to have less employment growth of smes. table 3.1.2. hmhtm share and gva and gemp of smes gva % gemp % hmhtmemp above 3.07 -0.96 hmhtmemp below 0.96 -0.22 eu 27 average 1.83 -0.20 source: own elaboration, based on table a1.1 in annex a1. based on table 3.1.2 eu member states with an above average share of hmhtm employment tend to have higher value added growth by smes, and also they tend to have more employment growth of smes. table 3.1.3. skif share and gva and gemp of smes gva % gemp % skifemp above 2.98 0.42 skifemp below 1.50 0.13 eu 27 average 1.83 0.20 source: own elaboration, based on table a1.1 in annex a1. in the table 3.1.3 the eu member states with an above average share of skif employment tend to have above average value added growth by smes, and also they tend to have above average smes employment growth. 98 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira table 3.1.4. skif share and gdp gdp average skif above 25840 skif below 14777 eu 27 average 21470.37 source: own elaboration, based on table a1.1 in annex a1. through table 3.1.4 eu member states with an above average number of skifs tend to have above average real gdp per capita. table 3.1.5. hmtm share gdp gdp average hmhtm above 24750 hmhtm below 24750 eu 27 average 21470.37 source: own elaboration, based on annex a1 table a1.2. since the percentage of each member state kis sme was much higher than the percentage of hmhtm sme, it was also checked if the gdp was higher for members with an above average hmhtm checking table 3.1.5 it can be seen that the conclusion is similar. 3.2. growth of skifs factors and their influence on gdp and berd growth 3.2.1. data description the data retrieved for section 3.2 is data about smes in europe from the database available on the european commission website and the one used in the european commission annual report on smes in 2013. the initial aim of the present study was to develop an analysis based on the eu27 countries, but since there was missing data on denmark, greece and germany the study will focus on the analysis of eu 24 countries from 2008 to 2012; the earliest year is 2008 due to nace rev 2 being implemented since 2008, to transform the database into skifs data the points in nace rev 2 (see annex a2) were used, but due to data unavailability, the points kfinancial and insurance activities; opublic administration and defence, compulsory social security; peducation; qhuman health and social work activities; and rarts, entertainment and recreation, are not included. to understand the variables there are basic definitions that need to be mentioned: − g stands for growth rate it is calculated with the formula: ����� ��� �100 where t is the year; − skif small (or medium) knowledge intensive firm repeating the definitions given on chapter 2 a skif is a firm with less than 250 employees and which knowledge is their main asset or source of competitiveness; the importance of small knowledge intensive firms in european countries 99 − entnumber of enterprises. the number of enterprises in a given year; − empemployment. in the eurostat database total employment is the number of persons of 15 years and above who performed any work at all, in the reference period, for pay or profit (or pay in kind), or were temporarily absent from a job for such reasons as illness, maternity or parental leave, holiday, training or industrial dispute. unpaid family workers who work for at least one hour, as well as work related to auto-consumption connected with the production process should be included in the count of employment, although many countries use a higher hour limit in their definition. professional members of the armed forces should be included among persons employed; − va -gross value added. gross value added (va) is equal to final output minus intermediate consumption, plus subsidies minus taxes linked to production measured in millions of euros; − prod -productivity. productivity is commonly defined as a ratio between the output volume and the volume of inputs. in other words, it measures how efficiently production inputs, such as labour and capital, are being used in an economy to produce a given level of output. for this study it was considered important to see the productivity of skifs in euros per worker so the formula to make this variable was: ∗� ��� ; − berd – business expenditure on research and development. this variable is derived from gross domestic expenditure on r&d (gerd) includes expenditure on research and development by business enterprises, higher education institutions, as well as government and private non-profit organizations. to reach a conclusion about skifs influence to national economies. − gdp – real gross domestic product per capita. levels of gdp per capita are obtained by dividing gdp at current market prices by the population; growth in the production of goods and services is a basic determinant of how the economy fares. by allocating total production to each head of population, shows the extent to which the total production of a county can be shared by its population. the growth in real gdp per capita indicates the pace of income growth per head of the population. as a single composite indicator it is a powerful summary indicator of economic development. note that it does not directly measure sustainable development but it is a very important measure for the economic and developmental aspects of sustainable development. the variables used in the study are aggregations of the previous concepts; for example gskifent is the growth in the number of skif enterprises. the table 3.2.1 shows a list of relevant papers to support our applied study. however, none of them covers the entire scope of this study, for example schricke (2012) study only the influence of knowledge intensive services by regions and gagliardi et al. (2013) studies the influence of smes in general for national economies briefly referring to skifs positive effects. 100 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira table 3.2.2 presents the descriptive statistics of the variables, and one can observe that only gskifprod and ggdp have a negative mean value on the period analysed, this is probably due to the 2008-2009 financial crises, has it can be seen by the median that is positive on these two variables. on table 3.2.3 one can see that the correlation between variables is low with the exception of gskifprod and gskifva, gskifva was not used in the models due to low statistical significance and high correlation with gskifent. table 3.2.1. reference studies author object methods variables gagliardi et al. (2013) provide an overview of the current status of european smes, their structure and contribution to employment and to wealth of the eu. analyses how and to what extent smes are recovering from the economic crisis and what the outlook is for the sme sector in the future. regression, cluster analysis number value added employment innovation union (2011) overviews of economic structure and kif in europe becoming more knowledge intensive graphic analysis employment r&d, berd kuusisto and meyer (2003) explore the role of services in relation to technology development and innovation cluster analysis berd employment labour productivity services imports and exports marzocchi and gagliardi (2013) present country-level indicators, showing the variation between 2008 and 2012 in the number of smes, employment by smes and sme value-added. grouping service sectors activities number value added employment saarenketo et al. (2003) identify how the development of knowledge and capabilities may contribute to the fast and extensiveness of internationalisation. development of a model model variables schricke et al. (2012) overview and analysis of service activities in europe cluster analysis kis employment share gdp per capita berd share of pop with edu3 (age 25-64) growth of gdp wymenga et al. (2012) overview of the current status of european smes. insights into the key drivers of growth and competitiveness, such as the role of hightech manufacturing and knowledge-intensive service regression, cluster analysis number value added employment source: own elaboration. in figure 3.2.1, the eu 24 countries growth increased from 2008-2009 to 2009-2010 on all variables; gent was the variable to achieve the highest growth of 25% this high value was in part due to slovakia huge growth in skif numbers on this period which was over 400 % as mentioned above; in 2010-2011 only gdp had an increase in the growth rate, still berd was the variable that grew more, the importance of small knowledge intensive firms in european countries 101 over 10%, also on this period skifs had a decrease in productivity and number; in 2011-2012 the skifs number and productivity went back to positive growth their gva saw a higher growth then on the previous period and while berd had a lower growth rate this rate was still the highest, gdp and employment on skifs had a slightly negative growth. table 3.2.2. descriptive statistics of variables source: own elaboration. table 3.2.3. correlation between variables correlation gskifva gskifent gskifprod gskifemp ggdp gberd gskifva 1 gskifent 0.3724 1 gskifprod 0.8306 -0.0310 1 gskifemp 0.5350 0.7310 -0.0238 1 ggdp 0.5420 0.0836 0.4585 0.2998 1 gberd 0.1732 0.3587 0.2205 0.3437 0.3591 1 source: own elaboration. figure 3.2.1. european union 24 average growth source: own elaboration. 3.2.2. spatial patterns of skifs – cluster analysis the cluster analysis is an analytical technique that aims to classify a sample of entities, individuals or objects, in a smaller number of mutually exclusive groups -20 -10 0 10 20 30 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 g rw o th ( p e rc e n ta g e ) gskifent gskifva gskifemp gskifprod ggdp gberd gskifent gskifva gskifemp gskifprod gbr&d ggdp mean 6.0 0.4 0.8 -0.4 6.8 -0.6 median 0.8 -0.1 -0.2 0.1 3.9 0.4 standard deviation 42.9 13.5 7.9 11.1 19.2 4.4 min -21.27 -26.1 -14.1081 -21.0 -18.711 -15.7 max 412.7 80.2 54.7 69.6 108.2 9.6 102 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira based on similarities between entities (hair et al., 1995). grouped objects in the same cluster are quite similar to each other, so that the resulting groups are characterized by a large internal homogeneity and high external heterogeneity. allowing them to classify and simplify the sample data and identify relationships between different entities (hair et al., 1995). there isn’t a procedure that is unanimous to all researchers to determine the exact number of clusters. therefore, the choice made should be based on the nature and the objectives pursued by the study, focusing on theoretical concepts and practical considerations (hair et al, 1995). thus, as there is no hierarchical aggregation procedure that is considered the best, it is recommended to use several methods simultaneously, and if they yield similar results, then it is possible to conclude the existence of ”natural” clusters (maroco, 2003). meaning, factors obtained were exposed to different procedures to obtain clusters and the obtained results were similar. the interpretation of clusters may be made using the discriminatory analysis, and analysis of the variance multivariable and univariable or kruskal-wallis. the differences between clusters of the different variables under study were analysed using the kruskal-wallis method and the chi-square tests. the variables were subjected to a hierarchical cluster analysis, which was used as a measure of similarity between intervals/cases the square of the euclidian distance, and as agglomeration the ward's method, with the aim of maximizing homogeneity in each cluster by minimizing the variance within each group and to avoid the problem of “chaining” of observations that might occur in other clustering methods (for example the shortest distance (single linkage) method selected by default in software spss) (hair et al, 1995). in the method of ward the distance between two clusters is the sum of the squares between two clusters added all variables. at each step in the agglomeration process, the internal sum of squares of each cluster is minimized in all partitions, obtained by combining two clusters from a previous stage. this procedure tends to combine clusters with a small number of observations (hair et al., 1995). the ward method retains the clusters, from the all possible, to minimize the sum of squared errors (maroco, 2003). the software spss was used to obtain clusters analysis applied to the present study. the spss provides the values of closeness among the items that form the clusters, given by the coefficient of agglomeration. a sharp increase in the value of this coefficient generally indicates the number of clusters that should be retained (hair et al., 1995). for confirmation, the number of clusters suggested by this indicator was then faced with a visual choice made to the dendogram, which allows to perform a visual inspection of the outliers (hair et al., 1995), also provided by spss. by observing the dendogram in figure a2, in annex a2, and the relative variation of the coefficients of agglomeration, it was chosen five clusters. this clustering procedure aims to detect possible patterns and types of european countries according to their knowledge-intensive sectors. the analysis includes characteristic of european countries, such has the gdp and berd per capita – as well as industrial characteristics – such as skif variables and their shares per sme. variables refer to the year 2012, for more detail see table 3.2.1. the importance of small knowledge intensive firms in european countries 103 table 3.2.1. cluster variables variable unit number of skif enterprises number of enterprises skif gross value added millions of euros number of persons employed in skifs number of enterprises productivity of skifs euros per worker gdp euros per inhabitant berd euros per inhabitant share of skif enterprises per sme percentage share of gva of skifs per sme percentage share of number of persons employed on skifs per sme percentage source: own elaboration. 3.2.3. cluster analysis results from the five clusters obtained (table 3.2.2), the cluster 1 is composed by six west and north european countries: austria, belgium. finland, luxembourg and netherlands. cluster 2 is the biggest cluster of the sample with ten eastern european countries: bulgaria, czech republic, estonia, hungary, latvia, lithuania, poland, romania, slovakia and slovenia. cluster 3 and 5 are the smallest clusters of the sample, they are composed only by two countries: cyprus and ireland (cluster 3) and malta and portugal (cluster 5). cluster 4 is composed by four countries: france, italy, spain and united kingdom of great britain and northern ireland. this cluster is the cluster with the highest share of skif va per sme. table 3.2.2. cluster analysis clusters country skifent skif va skif emp skif prod gdppc berdpc share ent share va share emp 1 austria 119179 24045 417969 64488 36267 695 29 26 24 1 belgium 1 finland 1 luxembourg 1 netherlands 1 sweden 2 bulgaria 90083 5133 286316 18792 11770 128 18 23 18 2 czech republic 2 estonia 2 hungary 2 latvia 2 lithuania 2 poland 2 romania 2 slovakia 2 slovenia 3 cyprus 20324 7049 20792 61204 20050 225 19 25 18 3 ireland 4 france 567554 114939 2080299 53835 25200 281 23 27 22 4 italy 4 spain 4 united kingdom 5 malta 69760 4849 181603 27357 13900 96 19 22 17 5 portugal source: own elaboration. 104 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira it can be verified that cluster 1 has the highest share of skif enterprises per sme and skif employment per sme and it is also the cluster that presents highest gdppc and berdpc followed by cluster 4 which presents also high shares (above 20%) and second highest gdppc and berdpc, the clusters 5 and 2 are the clusters with lowest shares followed by the lowest berd and gdp respectively, even though cluster 3 is the cluster where there are less skif enterprises it is the cluster where skifs have high productivity making it the second cluster with most productivity on the sample. 4. conclusions the european strategy 2020 reinforces the relevance of smes as a key driver for economic growth, innovation, employment and social integration. the relevance assumed by the ec about smes and the strategy of a competitive european economy based on smart, sustainable and inclusive growth leads to the importance of small and medium knowledge intensive firms (skifs) in the european context. most of the studies about skifs are generally about either internationalization properties of skifs, or about how skifs influence smes, however are scarce the studies that researches the influence of knowledge intensive business services on european regions, or relate skifs directly with macroeconomic variables. based on this, the present study intents to contribute to increase the scientific knowledge about this field considered so relevant to the progress of eu member state economies. some main conclusions can be draw from the findings of the study. through the analysis conducted on section 3.1. it can be concluded that countries with above average share of employment and/or value added off skif have smes with higher employment and/or value added growth and also higher gdp; with the exception of countries that only have knowledge intensive services employment share higher than average, these had a growth in sme employment lower. although to confirm this, a deeper study should be made; it might mean that if we focus too much on increasing employment for kis firms in the future we can aggravate the employment situation of europe. skif are highly beneficial to national european economies, the average gdp per capita of the countries that have above average share in skifs per sme is 25840€ which is approximately 15% higher than the eu 27 average and 43% higher than the average of the countries with bellow average share of skif employment. the cluster analysis can confirm, in part, that skif productivity and employment growth has positive effects on both gdp and expenditure on berd growth. the clusters with highest average of shares are also the clusters with higher gdppc and berdpc, in fact if we order them by average of the shares of skif values and by berd we get the same order, and in terms of gdppc only one cluster changes. every analysis points that skif employment growth and productivity growth are very important for the member states gdp and berd growth, since skifs are highly dependent on human capital skifs benefit with indirect investments for example on education, eu strategy 2020 already attends to this with the goals regarding for example some of the seven flagships: youth on move and innovation union. the public policies under the eu strategy the importance of small knowledge intensive firms in european countries 105 2020 confirm the relation with our findings, however the investment and support for services, even knowledge intensive services should be thought more carefully or at least thought of supporting these kis in a ratio with hmhtm support and development. references acs, z.j., morck, r. & yeung, b. (1999). evolution, community, and the global economy, in acs, z.j. (ed.) are small firms important?: their role and impact, norwell, ma: kluwer. almeida, p. (1999). semiconductor start-ups and the exploration of new technological territory, in acs, z.j. (ed.) are small firms important?: their role and impact, norwell, ma: kluwer. alvesson, m. (1995). management of knowledge-intensive firms. berlin: de grutyer. ark, b.van, o’mahony, m. & timmer, m.p. (2008). the productivity gap between europe and the united states: trends and causes. journal of economic perspectives, 22 (1), 25-44. aspeund, a. & moen, ø (2004). internationalization of small high tech firms: the role of information technology journal of euromarketing, 85-105. audretsch, d.b. (1999). small firms and efficiency in acs, z.j. (ed.) are small firms important?: their role and impact, norwell, ma: kluwer. birley, s. (1985). the role of networks in the entrepreneurial process. journal of business venturing, 1(1), 107-117. carlsson, b. (1999). small business, entrepreneurship, and industrial dynamics, in acs z.j. (ed.) are small firms important?: their role and impact, norwell, ma: kluwer. dubini, p., & aldrich, h. (1991). personal and extended networks are central to the entrepreneurial process. journal of business venturing, 6(5), 305-313. elasrag (2011). enhancing the competitiveness of the arab smes. retrieved 17-03-2015, from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/30018/1/mpra_paper_30018.pdf elkjaer, b. (2000). learning and getting to know: the case of knowledge workers, human resource development international, 3, 343-359. european commission. (2010). communication from the commission. europe 2020 a strategy for smart, sustainable and inclusive growth. com 2010(2020). brussels. 3 march 2010. european commission. (2012). knowledge-intensive (business) services in europe publications office of the european union. european union (2013). innovation union isbn 978-92-79-28654-4, belgium. eurostat indicators on high-tech industry and knowledge intensive services (annex 3). retrieved 13-06-2014, from http://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/annexes /htec_esms_an3.pdf gagliardi, d., muller, p., glossop, e. caliandro, c., fritsch, m., brtkova, g., bohn, n. u., klitou, d., avigdor, g., marzocchi, c. & ramlogan, r. (2013). a recovery on the horizon? annual report of european smes 2012/2013. griliches, z. (1979). issues in assessing the contribution of research and development of productivity growth. bell journal of economics, 10 (1979), 92-116. 106 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira hair, j. f., anderson, r. e., tatham, r. l. & black, w. c. (1995). multivariate data analysis with readings. fourth edition. englewood cliffs, new jersey. huggins, r. & weir, m. (2012). intellectual assets and small knowledge-intensive business service firm. journal of small business and enterprise development, 92-113. innovation union (2011). structural change for a knowledge-intensive economy. retrieved 03-03-2014, from http://ec.europa.eu/research/innovation-union/pdf/competitiveness-report/2011/chapters/part_iii_chapter_3.pdf jenssen, j.i., & nybakk, e. (2009). inter-organizational innovation promoters in small, knowledge-intensive firms. international journal of innovation management 13(3), 441-466. jenssen, j.i. & nybakk, e. (2013). inter-organizational netwroks and innovation promoters in small, knowledge-intensive firms: a literature review. international journal of innovation management 17(2), 1-27. johanson, j., & mattsson, l.-g. (1988). internationalisation in industrial systems – a network approach. in hood, j and vahlne, j.-e. (ed.), strategies in global competition. london, 287-314. johanson, j., & mattsson, l.-g. (1992). network positions and strategic action – an analytical framework, in axelsson, b. and easton, g. (ed.), industrial networks: a new view of reality, 205-217. johanson, j., & vahlne, j.-e. (2003). business relationship learning and commitment in the internationalization process. journal of international entrepreneurship, 1(1), 83-101. johanson, j., &wiedersheim-paul, f. (1975). the internationalization of the firm: four swedish cases. journal of management studies, 12(3), 305-322. katz, n., lazer, d., arrow, h. & contractor, n. (2004). network theory and small groups. small group research 35(3), 307-332. krugman, p. (1994). the age of diminishing expectations, the mit press, cambridge kuusisto, j. & meyer, m. (2003). insights into services and innovation in the knowledge intensive economy technology review 134/2003, helsinki. maroco, j. (2003), análise estatística – com utilização do spss, edições sílabo, 1ª edição, lisboa. marzocchi, c. & gagliardi, d. (2013). brief on knowledge intensive services 2012/2013. annual report of european smes manchester institute of innovation research mbs, university of manchester. masum, m.i., & fernandez, a. (2008) internationalization process of smes: strategies and methods. master thesis. malardelan university, school of sustainable development of society and technology. mcdougall, p.p. & oviatt, b.m. (2000). international entrepreneurship: the intersection of two paths. guest editor's introduction. academy of management journal, 43(5): 902-908. narayanan, v (2015). theoretical discussion on internasionalisation of the firm in business studies. in: a: glodowska, k. wach (eds), international business and global economy, („przedsiebiorczosc miedzynarodowa” vol.1, nº2). kraków: cracow. ojala, a. (2009).internationalization of knowledge-intensive smes: the role of network relationships in the entry to a psychically distant market. international business review, 18(1), 50-59. the importance of small knowledge intensive firms in european countries 107 prashantham, s. & berry, m.m.j. (2004). the small knowledge-intensive firm: a conceptual discussion of its characteristics and internationalisation. international journal of entrepreneurship and innovation management, 4, 150-158. robertson, m. & hammersley, g.o. (2000). knowledge management practices within a knowledge-intensive firm: the significance of the people management dimension. journal of european industrial training, 24, 241-253. saarenketo, s., puumalainen, k., kuivalainen, o. & kyläheiko, k. (2003). dynamic knowledge-related learning processes in internationalizing high-tech smes. international journal of production economics, 89 (2004), 363-378. wymenga, p., spanikova, v., barker, a., konings j. & canton e. (2012). eu smes in 2012: at the crossroads. annual report on small and medium-sized enterprises in the eu 2011/12, rotterdam, ecorys. annex a1 table a1. share of kis and hmhtm compared to gdp % share of kis sme in total sme % share of hmhtm sme in total sme % share of skif in total sme gdp per capita austria 25.26 1.22 26.48 32 100 belgium 23.03 0.95 23.98 29 800 bulgaria 13.99 0.98 14.97 3 700 cyprus 11.49 0.50 11.99 18 100 czech republic 20.33 3.44 23.77 11 600 denmark 23.26 1.50 24.76 37 500 estonia 22.10 1.32 23.41 9 100 finland 19.71 1.93 21.64 31 300 france 16.03 0.88 16.91 27 800 germany 21.33 2.01 23.34 30 000 greece 19.62 0.80 20.42 16 200 hungary 29.27 1.25 30.52 8 900 ireland 23.43 0.51 23.94 36 500 italy 20.55 1.30 21.85 23 500 latvia 20.50 0.98 21.48 6 400 lithuania 15.05 0.70 15.75 7 700 luxembourg 31.02 0.30 31.32 64 200 malta 18.05 5.94 23.99 13 500 netherlands 30.93 1.60 32.53 33 200 poland 17.31 1.09 18.40 8 300 portugal 20.08 0.67 20.75 14 700 romania 16.59 1.16 17.75 4 600 slovakia 17.68 2.77 20.46 9 200 slovenia 25.71 1.90 27.61 15 400 spain 17.97 0.85 18.82 20 600 sweden 25.74 1.92 27.66 35 200 united kingdom 29.10 1.92 31.02 30 600 eu27 average 21.30 1.50 22.80 21 470 source: own elaboration. 108 diogo e. ferraz, elisabeth t. pereira annex a2 figure a2. clusters analysis – dendogram source: own elaboration. pm-03-02-09-125-machura s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : machura, a. (2017). rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki argentyny przed kryzysem w 2001 roku. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 125-134 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki argentyny przed kryzysem w 2001 roku agata machura* uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: am.machura@gmail.com streszczenie: celem artykułu jest próba oceny pomocy udzielanej argentynie w latach 1991-2001 przez międzynarodowy fundusz walutowy. problemem badawczym jest analiza pomocy, świadczonej argentynie przez międzynarodowy fundusz walutowy oraz ocena jej efektywności. zawarte wnioski zostały oparte na dorobku nauki oraz danych publikowanych przez międzynarodowy fundusz walutowy. wywód oparto na analizie literatury przedmiotu oraz dostępnych danych. na wstępie zostały przedstawione zasady, na których fundusz udziela kredytów oraz narzędzia wykorzystane w argentynie. następnie w sposób chronologiczny zostały przedstawione wydarzenia w argentynie i kroki podejmowane przez mfw. w ostatniej części pracy opisano znaczenie udzielanych kredytów. porozumienia podpisywane pomiędzy funduszem i argentyną nie były aż tak znaczące ze względu kwotę przyznanych kredytów. najważniejszym skutkiem podjęcia przez fundusz decyzji o udzieleniu kredytu było ułatwienie dostępu do międzynarodowych rynków finansowych oraz wysłanie sygnału zagranicznym inwestorom, iż kraj ten jest dobrym miejscem na lokowanie kapitału. niestety, podejmowane przez międzynarodowy fundusz walutowy działania oraz zalecane reformy nie doprowadziły do ustabilizowania gospodarki w argentynie. fundusz wspierał nieodpowiednią politykę gospodarczą, brakowało mu konsekwencji w egzekwowaniu wyznaczonych celów, nie zarekomendował on też odejścia od niewłaściwego reżimu walutowego, gdy był na to odpowiedni moment oraz często kierował się interesem wierzycieli, a nie dobrem państwa, w wyniku czego przyczynił się do wybuchu kryzysu w argentynie. porażka w stabilizacji gospodarki argentyńskiej, powinna skutkować reformą programów dostosowawczych mfw, opartych na dogmatycznych zaleceniach, nie uwzględniających specyficznych warunków w poszczególnych krajach. słowa kluczowe: międzynarodowy fundusz walutowy, argentyna, plan wymienialności, moratorium długu publicznego, kryzys gospodarczy klasyfikacja jel: f33 * autorka tekstu jest studentką kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. artykuł powstał w ramach wsparcia podnoszenia jakości kształcenia na wydziale ekonomii i stosunków międzynarodowych uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, a publikacja artykułu jest dofinansowana przez ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego w ramach dotacji projakościowej. 126 agata machura 1. wstęp każdy kraj, który boryka się z poważnymi problemami natury finansowej i nie jest w stanie spłacić swoich długów jest potencjalnym zagrożeniem dla stabilności całego międzynarodowego systemu finansowego (imf, 2016a). organizacją, która stoi na straży tej stabilności jest międzynarodowy fundusz walutowy. pełni on kilka funkcji, jednak najważniejszą z nich jest działalność operacyjna, polegająca na udostępnianiu krajom członkowskim środków finansowych w formie pożyczki zwrotnej, o charakterze transakcji swapa walutowego, by te mogły zrównoważyć swój bilans płatniczy. kredytowanie przez mfw opiera się na dwóch zasadach. według pierwszej z nich kredyty wypłacane są w transzach. natomiast druga zasada to tzw. warunkowość, zgodnie z którą, kraj członkowski musi zobowiązać się do wdrożenia programu dostosowawczego, aby móc skorzystać z finansowania. stopień realizacji polityki zawartej w programie dostosowawczym oraz osiągane wyniki są podstawą do decyzji o wypłacie kolejnych transz kredytu (gąsiorowski, frankiewicz, grotte & życieńska, 2013). przykładem kraju z poważnymi problemami natury finansowej jest argentyna na początku lat dziewięćdziesiątych. od początku tej dekady, ściśle współpracowała ona z mfw, podpisując z nim pomiędzy rokiem 1990 a 2001 sześć porozumień mających doprowadzić do poprawy sytuacji gospodarczej. głównym narzędziem wykorzystywanym przez mfw w stosunku do argentyny było porozumienie stand-by (ang. stand-by arrangement sba). z tego instrumentu najczęściej korzystają kraje o średnim dochodzie, które mają krótkoterminowe problemy związane z bilansem płatniczym. udziela się go na maksymalnie 3 lata (imf, 2016b). drugim instrumentem, który został udostępniony rządowi argentyny, było rozszerzone udogodnienie kredytowe (ang. extended fund facility eef), przyznawane w sytuacji poważnej nierównowagi bilansu płatniczego, wynikającej z długotrwałych problemów o charakterze strukturalnym. wysokość kredytu w przypadku obu linii kredytowych może sięgnąć 435% kwoty udziałowej, którą każdy kraj członkowski wpłaca do funduszu (imf, 2016c). 2. gospodarka argentyny w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych ze względu na fiasko, jakie ponosiły wprowadzane dotychczas pakiety stabilizacyjne, zdecydowano się na użycie środków nadzwyczajnych. w 1991 roku wprowadzono plan wymienialności – jeden z najbardziej restrykcyjnych programów dostosowawczych. najważniejszym punktem planu było wprowadzenie systemu izby walutowej, która powiązała argentyńskiego peso z dolarem amerykańskim w stosunku 1:1. ponadto emisja pieniądza przez bank centralny argentyny musiała być pokryta posiadanymi aktywami zagranicznymi. argentyna utraciła w ten sposób możliwość reagowania na wstrząsy zewnętrzne poprzez zmianę kursu walutowego, czy zmianę stóp procentowych. rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki… 127 plan początkowo odnosił ogromny sukces. osiągnął swój główny cel – zwalczenie hiperinflacji, która do 1994 roku spadła do 3,4%. pkb kraju również rosło w tempie rekordowym: w latach 1991 – 1992 wzrastało o nieomal 10% rocznie, a w dwóch kolejnych latach o niecałe 6%. mfw z coraz to większym zapałem popierało izbę walutową, mimo iż argentyna nie znajdowała się w tym samym obszarze walutowym co stany zjednoczone i była podatna na inne szoki (żuławska, 2003). 3. współpraca z międzynarodowym funduszem walutowym od 1995 roku w 1995 roku gospodarka argentyny spowolniła, ujawniając ograniczenia planu wymienialności. kryzys finansowy na rynkach wschodzących, wywołany przez dewaluację w meksyku w grudniu 1994 roku, pogłębił tę recesję i spowodował błąd przy diagnozie jej przyczyn. uznano, że trudności, które się pojawiły były wynikiem jedynie szoków zewnętrznych i całkowicie pominięto przeszkody, jakie kładł na drodze wzrostu gospodarczego, sam model gospodarczy argentyny. to, na czym koncentrowali się ówcześni twórcy programu gospodarczego kraju pokazuje list intencyjny, który został wysłany do funduszu w roku 1995. wskazując efekty kryzysu autorzy skupili całą swoją uwagę na sektorze finansowym. mówiono o odpływie kapitału, zmniejszeniu się ilości depozytów bankowych, spadku cen obligacji, wzroście stóp procentowych, ale pominięto całkowicie społeczne efekty, takie jak wzrost bezrobocia, czy wzrost liczby bankructw przedsiębiorstw. tak więc najważniejszymi zasadami programu gospodarczego było utrzymanie równowagi budżetowej oraz planu wymienialności, aby nikt nie podawał w wątpliwość zdolności sektora publicznego do wywiązania się ze swoich zobowiązań finansowych. w tym celu wprowadzono cięcia w wydatkach publicznych obejmujące redukcję płac w sferze budżetowej i wzrost podatków, m. in.: wzrost vat-u z 18% do 21% i wzrost ceł na towary importowane. jednakże wynikiem tych działań był spadek pkb o 3,4% (brenta & rapoport, 2003). w 1996 roku międzynarodowy fundusz walutowy zdecydował się na przyznanie kredytu sba na kwotę 720 mln sdr-ów (special drawing rights), celem zwiększenia zaufania zagranicznych inwestorów do izby walutowej oraz wsparcia prowadzonej przez rząd strategii reform zorientowanych na rynek. fundusz warunkował kredyt konsolidacją fiskalną, prywatyzacją oraz reformą rynku pracy, jednakże w tym aspekcie nie ustalono konkretnego celu. argentyna stosowała się do zaleceń funduszu, jednakże pomimo dobrych wyników gospodarczych (wzrost pkb w roku 1996 wyniósł 5,5%, a w 1997 8,1%) nie była w stanie osiągnąć wyznaczonych celów budżetowych. chociaż była to bardzo silna podstawa do odmowy wypłacania transz kredytu, rada administracyjna wydawała pozytywne oceny w kolejnych przeglądach. ostatecznie kraj sięgnął po 85% przyznanych środków, czyli 613 mln sdr-ów (díaz-cassou, 2012). pomimo coraz to powszechniejszych głosów sprzeciwu wobec stosowania się do wytycznych funduszu, prezydent carlos menem kontynuował restrykcyjne działania, wprowadzając kolejne podwyżki w podatkach i zmniejszając wydatki 128 agata machura publiczne. zdaniem mfw kontynuacja tej polityki miała pomóc argentynie przetrwać zbliżającą się spłatę odsetek (paddock, 2002). w 1998 roku przyznano nową linię kredytową eef, która miała charakter ostrożnościowy. miała ona stanowić sygnał poparcia dla prowadzonej polityki. w jej ramach mfw udostępniło ponad 2 mld sdr-ów, jednakże ze względu na charakter tego kredytu, argentyna nigdy po te środki nie sięgnęła. wymogami postawionymi przed krajem było przeprowadzenie reformy rynku pracy oraz wprowadzenie programu dostosowań fiskalnych (díaz-cassou, 2012). spowolnienie wzrostu pkb argentyny od 1998 roku było powiązane z serią kryzysów, które miały miejsce w tym okresie na terenie innych krajów. najpierw, w wyniku kryzysu azjatyckiego spadły ceny głównych produktów eksportowych argentyny – surowców i żywności. następnie kryzys w rosji spowodował wzrost stóp procentowych na międzynarodowym rynku walutowym, co wpłynęło na wzrost kosztów obsługi zadłużenia. ostatecznie do gwałtownego pogorszenia się sytuacji argentyny w 1999 roku, przyczynił się kryzys walutowy u jej głównego partnera handlowego, czyli brazylii, która zdewaluowała walutę krajową o 40%. skutkowało to pogorszeniem się konkurencyjności cenowej eksportu argentyńskiego na ten rynek. rezultatem takiej sytuacji było pogorszenie się ściągalności podatków, gdyż przedsiębiorcy, w obliczu spadku dochodów, unikali płacenia swoich zobowiązań. było widoczne również, że gorliwie popierany przez mfw plan wymienialności przestał być odpowiednim sposobem prowadzenia polityki. w wyniku utrzymania izby walutowej, peso uległo znaczącej realnej aprecjacji. przez dziesięć lat funkcjonowania, realny efektywny kurs walutowy wzrósł o 75% (sotomska-krzysztofik, 2003). pod koniec 1999 roku kongres zatwierdził reformę redukującą wydatki rządowe o 1,4 mld usd i podnoszącą podatki, co miało zasilić argentyński budżet kwotą około 2 mld usd. działanie to miało być sygnałem dla zagranicznych inwestorów, że rząd przyjmuje zdecydowaną postawę w działaniach na rzecz poprawy gospodarki. wzrost dochodów z tytułu podatków miał być zapewniony poprzez zwiększenie obciążeń podatkowych dla najbogatszych, wzrost wartości akcyzy na paliwo i alkohol, nałożenie podatku vat na usługi prywatnej opieki medycznej oraz wprowadzenie podatku od spadków i darowizn. wprowadzony program przynosił dobre efekty w pierwszym kwartale 2000 roku i mfw w wyrazie poparcia dla podjętych działań przyznał argentynie w marcu kredyt sba w wysokości 7,4 mld usd. wielu ekonomistów uważało, że celem działań podejmowanych przez ówczesnego prezydenta de la rúa, było nie dobro społeczeństwa, a zdobycie poparcia mfw (vanduyne, 2013). niestety już od kwietnia wyniki uzyskiwane przez argentynę uległy znacznemu pogorszeniu (między innymi odsetki od zadłużenia osiągnęły 15% całkowitej wartości wydatków publicznych), przez co spadła cena rządowych papierów wartościowych. zdecydowano się na reformę ustawy o banku centralnym, tak aby bez formalnego zrywania z systemem izby walutowej, mógł on lepiej zarządzać płynnością kraju. ponadto zredukowano cła na import dóbr kapitałowych, w nadziei na ożywienie w tym zakresie (sotomska-krzysztofik, 2003). utrzymująca się jednak recesja doprowadziła do zmniejszenia wpływów podatkowych, odnotowano spadek pkb, deflację, wzrost bezrobocia oraz spadek rezerw walutowych. wzrosły natomiast realne stopy procentowe, rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki… 129 co jeszcze bardziej pogłębiło spadek aktywności gospodarczej. pomimo iż rząd starał się wprowadzić wiele bodźców podatkowych dla inwestycji oraz ustabilizować warunki funkcjonowania biz, ze względu na niekorzystny klimat polityczny, działania nie przynosiły spodziewanego rezultatu. znów pojawiły się problemy z lokowaniem na rynku rządowych papierów wartościowych, co zmusiło rząd do nowelizacji ustawy budżetowej w celu zwiększenia dopuszczalnego poziomu deficytu. przy tak rysującej się sytuacji, argentyna mogła mieć ogromne trudności w spłacie kolejnej raty odsetek i amortyzacji długu zagranicznego. rosnące obawy przed coraz to bardziej prawdopodobnym zawieszeniem spłaty zadłużenia rodziły presję na odejście od systemu izby walutowej. aby złagodzić owe naciski do czasu zakończenia negocjacji nad restrukturyzacją zadłużenia zagranicznego, w grudniu 2000 roku zastosowano tzw. pancerz finansowy, polegający na umożliwieniu argentynie dostępu do środków o wysokości 40 mld usd. na środki te składały się: porozumienie z mfw, pożyczka od banku światowego, międzyamerykańskiego banku rozwoju oraz hiszpańskich firm, które dokonały znaczących inwestycji bezpośrednich (brenta, 2006). niestety w 2001 roku sytuacja finansowa kraju wciąż się pogarszała, pogłębiając zadłużenie i zwiększając koszty obsługi długu. już w marcu 2001 r. sam dług zagraniczny argentyny był równy 130 mld usd i stanowił ponad 50% pkb. taka wartość długu w warunkach recesji powodowała obawy u inwestorów zagranicznych oraz odpływ kapitału. w połowie 2001 roku stało się jasne, że nie zostaną spełnione cele ustalone przez mwf, co stawiało pod znakiem zapytania wypłatę kolejnej transzy kredytu, która była niezbędna, by argentyna mogła spłacić nadchodzącą ratę zadłużenia. narodziła się wówczas nagła potrzeba restrukturyzacji zagranicznego zadłużenia, czego dokonano czerwcu 2001 r., z poparciem mfw. w ramach tzw. megacanje zamieniono 30 mld usd długu na obligacje o dłuższych terminach zapadalności, co zmniejszyło obciążenie argentyny z tytułu obsługi długu w latach 20012005. niestety jednak, operacja ta była bardzo kosztowna, gdyż oprocentowanie części obligacji wynosiło 16% (sotomska-krzysztofik, 2003). ponadto pogorszeniu uległ stan rezerw walutowych. wynoszące na początku roku 25 mld usd rezerwy, w wyniku obawy przed dewaluacją, spadły drastycznie, osiągając w sierpniu poziom 16 mld usd. w tej sytuacji fundusz zdecydował się na powiększenie kwoty kredytu przyznanego w 2000 roku i dokonał nadzwyczajnej wypłaty 6,3 mld usd. w zamian argentyna zobowiązała się do uregulowania problemu prowincji, które generowały deficyt budżetowy równy 1% pkb oraz do wdrożenia polityki zerowego deficytu. przeprowadzono więc kolejną serię cięć w wydatkach publicznych, redukując o 13% świadczenia emerytalne oraz wynagrodzenia w sferze budżetowej przekraczające 500 usd, a należy zauważyć, iż przeciętna argentyńska rodzina żyjąca na granicy ubóstwa wydawała na dobra podstawowe około 450 usd miesięcznie. polityka zerowego deficytu zaczęła formalnie obowiązywać we wrześniu 2001 i tylko do grudnia tego samego roku spowodowała zmniejszenie się wpływów z podatków o 30% względem tego samego okresu w roku poprzednim. pkb kraju również spadło o 10,5% (brenta, 2006). 130 agata machura ze względu na złą sytuację finansową, argentyna nie uzyskała pozytywnej oceny w następnym przeglądzie mfw, w wyniku czego wstrzymano wypłatę kolejnej transzy kredytu, która miała mieć miejsce z końcem roku. w ślad za międzynarodowym funduszem walutowym, decyzję o zamrożeniu pożyczki, podjął również bank światowy oraz międzyamerykański bank rozwoju, które to instytucje miały udostępnić środki o łącznej wartości około 1,2 mld usd. oznaczało to trudności w rolowaniu kolejnej transzy zadłużenia, co oznaczało brak możliwości spłaty przez argentynę rat pożyczek. decyzja ta wywołała serię desperackich kroków podjętych, by utrzymać izbę walutową i uniknąć dewaluacji. między innymi wprowadzono częściową dolaryzację i tzw. corralito, czyli ograniczenie możliwości wypłaty wkładów bankowych do 250 usd tygodniowo, w celu zatrzymania depozytów w systemie finansowym (tylko od marca do września 2001 roku wycofano z systemu bankowego depozyty o wartości około 10,7 mld usd). ograniczenie to miało trwać do 28 lutego 2002, gdyż uważano, że taki okres czasu będzie potrzebny na dokończenie procesu restrukturyzacji zadłużenia. ponadto wprowadzono kontrolę nad obrotem dewizowym, dzięki czemu udało się zahamować spadek rezerw walutowych, jednakże równocześnie spowodowało to trudności w handlu zagranicznym, który na przełomie 2001 i 2002 spadł drastycznie (brenta & rapoport, 2003). podjęte działania miały jak zostało wspomniane bardzo niekorzystny wpływ na sytuację ekonomiczną argentyńskiej ludności, co doprowadziło w efekcie do masowych społecznych protestów i krwawych zamieszek, w których zginęło ponad 30 osób. w konsekwencji do dymisji zmuszony został prezydent de la rúa, a nowo wybrany prezydent, adolfo rodríguez saá, ogłosił największe w historii zawieszenie spłaty długu publicznego wynoszącego wówczas 155 miliardów dolarów. oznaczało to w praktyce bankructwo państwa oraz odcięcie od zewnętrznego czy wewnętrznego kredytowania. 1 stycznia 2002, zrezygnowano z izby walutowej i zastąpiono ją systemem podwójnego kursu walutowego, ze stałym kursem dla transakcji handlu zagranicznego oraz przepływów kapitałowych (1,40 peso za 1 dolara, co oznaczało 29% dewaluację) i kursem rynkowym dla pozostałych operacji. dokonano również dewaluacji peso o 60% oraz zamiany oszczędności dolarowych znajdujących się w argentyńskich bankach na peso argentyńskie po niekorzystnym dla banków kursie, przez co banki, według swoich szacunków, odniosły straty przekraczające 10 mld usd (żuławska, 2003). 4. znaczenie kredytów udzielanych przez międzynarodowy fundusz walutowy tabela 1 przedstawia zestawienie wielkości zadłużenia argentyny względem mfw w odniesieniu do całkowitej wartości zadłużenia zagranicznego w poszczególnych latach. rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki… 131 tabela 1. zadłużenie argentyny wobec międzynarodowego funduszu walutowego, jako % zadłużenia zagranicznego w latach 1991-2001 rok zadłużenie zagraniczne w mln usd zadłużenie wobec mfw w mln usd dług wobec mfw jako % długu zagranicznego w % 1991 52 739 2483 5 1992 50 678 2314 5 1993 53 606 3520 7 1994 61 268 4211 7 1995 67 192 6131 9 1996 74 113 6293 8 1997 74 912 5868 8 1998 83 111 5442 7 1999 84 750 4478 5 2000 84 615 7343 9 2001 90 957 13 840 16 źródło: brenta & rapoport, 2003. jak wynika z przedstawionych w tabeli 1 danych, zadłużenie argentyny względem mfw stanowiło jedynie niewielką część zadłużenia zagranicznego. oznacza to, że ponad 90% zagranicznego finansowania (za wyjątkiem roku 2001), pochodziło z innych źródeł niż mfw. ponadto warto również zauważyć, że przez cały okres lat dziewięćdziesiątych, niejednokrotnie kwoty spłat zadłużenia argentyny wobec mfw, były większe niż kwoty wypłacane, w ramach kolejnych porozumień, co zostało przedstawione na wykresie 1. rysunek 1. przepływy netto między mfw i argentyną w latach 1990 2002 (w mln usd) źródło: brenta & rapoport, 2003. jak widać na wykresie 1, pierwszym rokiem dla argentyny, kiedy uzyskane środki od mfw przekroczyły wysokość argentyńskich wpłat do funduszu był rok 1993, gdy w ramach dodatkowego finansowania, mfw wypłaciło -273 -617 -73 1208 471 1843 362 -36 -682 -827 611 8988 -1480 -3000 -1000 1000 3000 5000 7000 9000 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 132 agata machura argentynie 1,6 mld usd. w tym samym czasie argentyna dokonała spłaty równej 378 mln usd, odkupując swoją walutę w zamian za dewizy o wartości 275 mln sdr-ów. wynik netto transakcji przeprowadzonych w tym roku między funduszem a argentyną był równy 1,2 mld usd na korzyść argentyny. pieniędzy tych użyto do nabycia obligacji rządu stanów zjednoczonych. korzystne dla argentyny saldo przepływów utrzymywało się aż do 1996 roku włącznie, osiągając maksymalną wartość w 1995 roku, kiedy to mfw wypłaciło argentynie 2,3 mld usd. odejmując od tego wartość spłaty transzy zadłużenia, której argentyna dokonała w tym samym czasie, można mówić o wypłacie netto równej 1,8 mld usd. z tych środków, 1,2 mld usd zostało wykorzystane do częściowego finansowania systemu gwarancji depozytów oraz do utworzenia funduszu powierniczego, na rzecz restrukturyzacji systemu finansowego. reszta środków została przeznaczona na rezerwy walutowe oraz spłatę długu publicznego (brenta, 2006). w 2000 roku, kiedy to zaczęto dostrzegać realną groźbę zawieszenia zadłużenia, zarówno wypłaty mfw, jak i spłaty dokonywane przez argentynę znacznie wzrosły, dając wynik nieco ponad 600 mln usd, co było bardzo niewielką sumą w porównaniu do potrzeb finansowych kraju. jednak szczytowym momentem był rok 2001, gdy to powiększono kwotę przyznanego wcześniej kredytu i dokonano dodatkowej wypłaty 6,3 mld usd. mimo iż kredyty przyznawane przez fundusz nie były aż tak znaczące ze względu na kwotę, na którą opiewały, spełniały one jednak bardzo ważną funkcję informacyjną. w latach dziewięćdziesiątych, a w szczególności w drugiej ich połowie, relacje panujące między rządem argentyny a międzynarodowym funduszem walutowym, były traktowane na arenie międzynarodowej jako wyznacznik stanu gospodarki tego kraju. tak więc przyznanie kredytu było wyrazem poparcia dla wprowadzanych zmian gospodarczych oraz dawało znak zagranicznym inwestorom, iż w kraju tym można lokować kapitał. bez przychylności ze strony funduszu, uzyskanie środków z innych źródeł było praktycznie niemożliwe, z tego względu wdrażanie reform zgodnych z zaleceniami mfw, było dla argentyny koniecznością (brenta & rapoport, 2003). 5. podsumowanie w argentynie funduszowi nie udało się osiągnąć swojego podstawowego celu, jakim było doprowadzenie do stanu równowagi makroekonomicznej. pomimo podejmowanych działań, nie uniknięto wybuchu kryzysu. w przypadku argentyny, tak samo, jak w przypadku wielu innych krajów, zarzuca się funduszowi, że nie wziął pod uwagę w swoich zaleceniach szczególnych warunków panujących w kraju. w literaturze (m.in. sordyl, 2003) można spotkać się z opinią, że jest to związane z brakiem konsekwencji ze strony mfw w egzekwowaniu założonych celów. pomimo iż wyniki argentyny niejednokrotnie odbiegały znacząco od wymogów funduszu, pracownicy mfw wydawali pozytywne opinie w kolejnych przeglądach i wypłacano kolejne transze kredytów. rola międzynarodowego funduszu walutowego jako stabilizatora gospodarki… 133 jednakże u podstaw leży problem wspierania niewłaściwej strategii gospodarczej (sordyl, 2003). w raporcie opublikowanym przez mfw w 2003 roku, dokonano autokrytyki wskazując, iż gdyby odejście od izby walutowej miało miejsce wcześniej, działania antykryzysowe mogłyby przynieść łagodniejsze negatywne skutki dla gospodarki argentyny i jej społeczeństwa. dobrym momentem dla takiego kroku był okres tuż po dewaluacji reala brazylijskiego. gdyby wtedy zdecydowano się na to rozwiązanie, wartość peso spadłaby względem reala, co wpłynęłoby bardzo pozytywnie na argentyński eksport (vanduyne, 2013). porażka, jaką zakończył się proces stabilizowania gospodarki argentyńskiej przez międzynarodowy fundusz walutowy powinna skłonić do refleksji nad stosowanym przez tę instytucję mechanizmem pomocy oraz nad rolą, jaką pełni zarówno w okresach stabilności gospodarczej, jak i czasach kryzysu (daseking, ghosh, lane & thomas, 2005). niejednokrotnie opracowywane programy dostosowawcze okazywały się nieskuteczne, gdyż oparte były na niezmiennych, dogmatycznych zaleceniach. zalecenia te często nie uwzględniały specyficznych warunków poszczególnych państw, w wyniku czego, nie były w stanie ustabilizować sytuacji ekonomicznej tychże krajów (vanduyne, 2013). literatura brenta, n.l. (2006). el rol del fmi en el financiamiento externo de la argentina y su influencia sobre la política de ajuste del balance de pagos en el período 1956-2003, (rozprawa doktorska). pozyskano z http://bibliotecadigital.econ.uba.ar/download/tesis/15011182_brentanl.pdf w dniu 07.09.2016. brenta, n.l., & rapoport, m. (2003). el fmi y la argentina en los años ‘90: de la hiperinflación a la hiperdesocupación. w: n. minsburg, i. antognazzi (red.), los guardianes del dinero: las políticas del fmi en la argentina, 27-46. buenos aires: norma. daseking, m.c., ghosh, m.a.r., lane, m.t.d., & thomas, m.a.h. (2005). lessons from the crisis in argentina. washington: international monetary fund. díaz-cassou, j. (2012). the causes and consequences of imf interventions in the southern cone (rozprawa doktorska). pozyskano z: http://etheses.lse.ac.uk/591/1/diaz-cassou_causes_consequences_imf_interventions.pdf, w dniu 15.10.2016. gąsiorowski, p., frankiewicz, d., grotte, m., & życieńska, a. (2013). dostosowania instrumentarium, zasad działania i zasobów międzynarodowego funduszu walutowego w reakcji na światowy kryzys finansowy i gospodarczy, materiały i studia, 285. imf (2016a). lending by the imf. pozyskano z https://www.imf.org/external/about/lending.htm w dniu 01.09.2016. imf (2016b). imf stand-by arrangement. pozyskano z http://www.imf.org/external/np/ exr/facts/pdf/sba.pdf w dniu 10.09.2016. imf (2016c). the imf's extended fund facility (eff). pozyskano z: https://www.imf.org/ external/np/exr/facts/eff.htm w dniu 24.11.2016. paddock, j.v. (2002). imf policy and the argentine crisis. the university of miami interamerican law review, 34, 155-187. 134 agata machura sordyl, m. (2006). przyczyny kryzysu w argentynie w latach 1999-2000. w: d. kopycińska (red.), problemy wzrostu gospodarczego we współczesnych gospodarkach, 49-56. szczecin: printgroup. sotomska-krzysztofik, p. (2003). utworzenie i upadek izby walutowej w argentynie, bank i kredyt, 2, 47-62. vanduyne, k.k. (2013). capital account liberalization and the imf: new evidence from the argentina crisis. pozyskano z http://fisherpub.sjfc.edu/cgi/viewcontent.cgi? article=1008&context=intlstudies_masters, w dniu 21.08.2016. żuławska, u. (2003). argentyński kryzys walutowy – geneza, bank i kredyt, 4, 38-48. role of the international monetary fund as the stabilizer of argentina’s economy before the crisis in 2001 abstract: the aim of the article is to evaluate the assistance provided by the international monetary fund to argentina between 1991 and 2001. the emerging research problem is to determine if the assistance provided by the imf was effective, did it contribute to the improvement of the argentina’s economy, and what was it’s real significance. the conclusions contained in this article were based on the review of the literature and available data published by the international monetary fund. the argumentation was based on the analysis of the literature on the subject. in the beginning the author describes the imf loan conditionality, and instruments that were used in argentina. then the sequence of events that occurred in argentina is presented, along with steps taken by the fund. in the final part the author describes the significance of approved arrangements. the real value of imf’s lending arrangements was not the credit amount itself. approval of lending arrangements signalled the fund’s support for policies that argentina was implementing, therefore, facilitated the access to international financial markets and was a sign for foreign investors, that this country was a good place for capital allocation. unfortunately, the steps taken by the international monetary fund, the reforms it recommended did not stabilize the argentina’s economy. the fund supported inadequate policies, was inconsistent in exacting the set targets and also missed the opportunity to abandon currency board, when there was a possibility to minimize the negative effects of this step. also its actions were mostly aimed to benefit the creditors, than the country. in result it contributed to plunging argentina into a crisis. imf’s failure to stabilize argentina’s economy should have caused a reform of adjustment programs, which are based on dogmatic recommendations, that do not take into account particular circumstances of each country. keywords: international monetary fund, argentina, convertibility plan, debt default, economic crisis jel codes: f33 #ier-06-02-02-pp017--1977-augustyniak 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.02 income statement as an assessment tool of an airport operator: a case study of polish airports wojciech augustyniak a b s t r a c t objective: this article aims to show the characteristics of airport finances and its implications for operational management. it presents comparative case study analysis and tools to evaluate income statement data as a basis for assessment of the financial condition of an airport operator. research design & methods: the paper is divided into three parts. the first one focuses on the characteristics of airports’ typical revenue structure and is operational consequences to the managerial board. it is discussed how to resolve infrastructure bottleneck problems with financial techniques. the second part is devoted to the operational cost analysis with an attempt to check whether popular hypotheses concerning airports’ finance specifics apply to polish regional airports. the analysis examines the elasticity of fixed costs regarding the number of passengers served. the last part of this paper contains a break-even point analysis of polish regional airport as a benchmarking tool of comparative analysis. findings: an analysis of costs at polish airports was carried out confirming the thesis about a very high share of fixed costs in the total operating costs of aviation activities and its small elasticity regarding number of passengers served. profitability thresholds at polish airports were examined, confirming the thesis that profitability is usually achieved after exceeding the 1 mln number of passengers served annually. this number corresponds to annual revenues of about pln 50 million. contribution & value added: investigation of the measures and determinants of airports finance characteristics gives insight into the relationship between infrastructure throughput and break-even point. article type: research paper keywords: airports; finance; break-even point; operational management; infrastructure bottleneck jel codes: g00, g30 article received: 4 april 2020 article accepted: 30 june 2020 suggested citation: augustyniak, w. (2020). income statement as an assessment tool of an airport operator: a case study of polish airports. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 17-35. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.02 international entrepreneurship review ri e 18 | wojciech augustyniak introduction the airport is created to meet the needs of customers, using human and capital resources in such a way to provide income to owners, on one hand, prosperity and development to the region on the other. each of these elements requires separate analysis and is subject to management. the needs of recipients are examined employing a quantitative and qualitative analysis of demand and its results support making decisions about what services and at what price to offer. the economics of the company provide knowledge about the effective management of airport resources. research on the impact of an airport on social well-being and creating both positive (e.g. income, jobs) and negative effects (air noise, air pollution) are carried out mainly using quantitative methods (econometric models, macroeconomic models including general equilibrium models) ). the assessment of the airport’s development phase requires a diagnosis of the actual state of the enterprise. machaczka (1998) notes that the main reason for the lack of development of the organization is poor management, which results mainly from the lack of sufficient information about the current state of the enterprise and opportunities and threats from the environment. the functioning of airports in a competitive environment, in which pressure to increase efficiency comes from both airlines and competing airports, as well as changing the strategic position of airports to market-oriented, requires constant investment in development and devoting more and more money to the ongoing operation of the airport. therefore, it seems that for both owners and managers of airports, the ability to assess the company’s operations should become an increasingly important area of interest. it is a starting point in the decision-making process regarding both the current functioning of the airport (operational management) and its future development (strategic management). the purpose of this article is to present and evaluate the usefulness of data from the profit and loss account for the comparative assessment of airports’ operations. a break-even point analysis of polish regional airports is presented as a case study supporting the objectives of the paper. theoretical background and empirical findings information on the costs and revenues of an airport are the basis for the management of an enterprise, regardless of the formulated function of its business purpose. cost analysis makes it possible to assess the quality of the process of creating services at an airport. the price level for services has an impact on the market exchange process. the main source of airport financing should be its funds derived from revenues generated by the airport (tłoczyński, 2011). the source of the airport’s revenues are revenues for air and non-aviation services. according to the aviation law act (ustawa prawo lotnicze, 2002) and the regulation of the minister of infrastructure and development on airport charges (rozporządzenie ministra infrastruktury i rozwoju, 2014), polish airports may or may not charge airline fees for standard services, i.e. − take-off or landing fee; − parking fee; − passenger charge; − freight fee; income statement as an assessment tool of an airport operator… | 19 − noise fee; − security charges. the above-mentioned set of charges to some extent reflects the way costs are generated at the airport. part of the cost (e.g. maintaining the terminal in the long run) depends on the number of passengers served. other (e.g. maintenance of the runway, taxiways, and parking stands) depends on the number of aircraft served and based. it is worth noting that the dynamics of airport charges may reflect the degree of use of various airport infrastructure elements. decreasing mtow (maximum take-off weight) fee dynamics (regressive rate) may indicate low runway capacity inventory, and terminal capacity high capacity inventory. in turn, the progressive mtow rate may suggest the opposite situation, i.e. free runway slots while using almost 100% capacity of the terminals. similar tendencies may show other types of fees, e.g. parking fees depending on the use of apron space. it may be characterized by increasing rates dynamics when there are few free places/slots, and decreasing ones when there are many free places/slots. an extreme example of an airport with heavily limited runway capacity is londonheathrow (lhr), which serves over 70 million passengers annually through 5 terminals, and has only 2 runways. for comparison, amsterdam-schiphol airport (ams) with around 60 million passengers has as many as 6 runways. based on the data contained in figure 1, it can be concluded that lhr runways (located in parallel at a distance of 1.4 km from each other) can handle a maximum of 119 air operations per hour. for ams, this value is at least 2 times higher (not all runways can operate independently of each other). for this reason, the capacity of runways in lhr is so-called “bottleneck”, and as a result, its free runway time slot is much more valuable than that of competitors. lhr management, guided by maximization of profits, prefers landing of aircraft that can take as many passengers as possible, because the passenger service infrastructure at these five terminals has a relatively high maximum capacity. following international regulations, management may not prohibit landing with small light aircraft, but it may effectively discourage their owners by using the price list. it was decided to set a fixed landing fee, which is dependent on the maximum take-off weight of the aircraft. in 2014, this fee was eur 9196, as shown in figure 2 and table 1. this design of the price list means that the owners of small aircraft choose other airports, e.g. londoncity, so that terminals in lhr can handle a relatively large number of travellers despite a limited number of runways. the opposite situation could be seen in the price list of warsaw chopin airport (waw) from 2013. apart from the fixed fee for aircraft mtow not exceeding 5t, the rate from the take-off mass for aircraft up to 40t was slightly lower than for ones over 40t. this could indicate a shortage of runway slots and depleted terminal capacity. in the case of the waw price list from 2020, you can see a correction in the opposite direction. the fee for each ton of mtow for aircrafts not exceeding 100t is pln 40, while for every ton above 100 tonnes it is only pln 10. this may indicate a dynamic response of the board to the exhausting capacity of runways, the number and layout of which has been unchanged for several decades (according to data from figure 1, their capacity is up to 60 operations per hour), while the capacity of the remaining elements of the airport infrastructure was recently improved several times, including by expanding the terminal area. 20 | wojciech augustyniak figure 1. maximum number of flight operations per hour depending on the runway configuration source: (competition commission, 2009). table 1 presents the calculation of airport charges per passenger and the maximum take-off mass at lhr and waw airports in 2013. also, the last two columns include the charge for the maximum take-off mass only. the middle waw columns eur and lhr eur only include landing and passenger charges (pax) without night and noise fees nor discounts. the table shows, among others, that the cirrus sr 22 aircraft landing at lhr was up to 100 times more expensive than landing at waw (9296 vs. 91). for larger aircraft, this difference becomes relatively smaller. for boeing 737, which is the basis of the fleet of the largest european low-cost ryanair carrier, the difference is five times. for the boeing 787 dreamliner, which become the basis of the lot fleet, the difference is three times, and for the largest passenger aircraft in the world airbus a380, the difference is two and a half times. income statement as an assessment tool of an airport operator… | 21 figure 2. airport charges calculated on the maximum take-off mass (mtow) in tonnes at london heathrow airport (lhr) in 2014 source: own elaboration based on the lhr airport charges list (heathrow, 2014). figure 3. airport charges calculated on the maximum take-off mass (mtow) in tonnes at warsaw chopin airport (waw) in 2013 source: own elaboration based on waw airport charges list (announcement, 2012). in addition to revenues from aviation activities, revenues from the so-called commercial, non-aviation activities. these are incomes from operations that are not directly related to the operation of aircraft but take place within the terminal or the area managed by the airport. these include (doganis, 1992; tłoczyński, 2011): − rents from the leased terminal space for commercial and service activities, − revenues from car parks, − rental of advertising space, − lease of land, offices, hangars and warehouses, − other activities located in the port area (hotels, conference centres, vending machines, etc.). 0 € 100 € 200 € 300 € 400 € 500 € 600 € 700 € 0 20 40 60 80 m t o w a ir p o rt c h a rg e mtow 22 | wojciech augustyniak table 1. comparison of airport charges at warsaw chopin airport (waw) and london heathrow airport (lhr) in 2013. aircraft type mtow (t) pax waw eur lhr eur mtow waw eur mtow lhr eur cirrus sr 22 2 3 90,95 9 296,3 47,62 9 196,4 piper pa34 seneca 3 4 105,48 9 329,6 47,62 9 196,4 cessna citation 7 8 182,38 9 462,8 66,67 9 196,4 saab 340 14 33 611,43 10 295,1 133,33 9 196,4 atr atr72-500 (lh) 23 68 1 204,52 11 460,4 219,05 9 196,4 bombardier dh8-400 (lh) 29 70 1 290,48 11 527,0 276,19 9 196,4 bombardier crj-900 (lh) 37 86 1 598,57 12 059,7 352,38 9 196,4 embraer 190 (lh) 48 100 1 915,95 12 525,8 466,67 9 196,4 embraer 195 (lh) 53 116 2 201,19 13 058,5 520,24 9 196,4 boeing 737-500 (lh) 63 120 2 366,43 13 191,7 627,38 9 196,4 boeing 737-300 (lh) 57 140 2 591,90 13 857,6 563,10 9 196,4 airbus a320-200 (lh) 78 168 3 222,86 14 789,8 788,10 9 196,4 airbus a320-200 (wizzair) 78 180 3 396,67 15 189,4 788,10 9 196,4 boeing 737-8as (ryanair) 85 189 3 602,14 15 489,0 863,10 9 196,4 airbus a321-200 (lh) 94 200 3 858,10 15 855,2 959,52 9 196,4 airbus a330-300 (lh) 240 221 4 976,67 16 554,4 2 523,8 9 196,4 boeing 787 dreamliner (lot) 250 252 5 479,52 17 586,5 2 630,9 9 196,4 airbus a340-600 (lh) 368 306 6 894,29 19 384,4 3 895,2 9 196,4 boeing 747-400 (lh) 397 344 7 600,24 20 649,6 4 205,9 9 196,4 boeing 747-8i (lh) 443 356 8 020,71 21 049,1 4 698,8 9 196,4 airbus a380-800 (lh) 560 526 11 111,2 26 709,1 5 952,3 9 196,4 * charges include landing and passenger charges (pax) only, without night, noise and discounts. source: own elaboration based on waw and lhr price lists (announcement, 2012; heathrow, 2014). figure 4. the structure of revenues of the warsaw chopin airport (waw) in 2008-2012 source: own elaboration based on (przedsiębiorstwo państwowe porty lotnicze [ppl], 2009; ppl, 2010; ppl, 2012). income statement as an assessment tool of an airport operator… | 23 doganis (1992) indicates that in western europe and the usa, the emphasis on obtaining revenues from the sale of non-aviation services has been visible since the late 1970s, when competition between large airports began to intensify. in poland, commercial orientation is noticeable after 2004, when poland joined the eu, and thanks to the “open skies” agreement, the so-called low-cost airlines have started to penetrate the market of polish regional airports. the entry of new carriers on the one hand has enabled many polish regional ports to significantly increase passenger traffic and reach the break-even point. on the other hand, “low-cost airlines”, due to their high flexibility as to destination choices, benefited from their great bargaining power and often through negotiations led to a strong reduction in unit margins on aviation activities at regional airports. as a result, polish airports are currently under pressure to increasingly use revenue opportunities from non-aviation activities. the structure of revenues of the warsaw airport in the period 2008-2012 is illustrated in figure 4. although the volume and value of services sold increases, the share of non-aviation revenues is stable and amounts to 28-29%. in 2009, there was a 0.7% decrease in sales revenues compared to 2008, which was caused by the effects of the global economic crisis (table 2). the decrease in the number of passengers had an impact on the decrease in the number of passengers (by 12.2% less passengers in 2009 compared to 2008), and a decrease in the number of airport charges being a response to the expectations of air carriers, who due to the economic slowdown were forced to reduce costs. aircraft take-off and landing fees have been reduced. a 15% rebate on passenger charges was introduced in domestic traffic. the noise fee was diversified by increasing the rate for flights carried out at night and at the same time reducing it for day hours; the aircraft parking fee was abolished and the exempted aircraft parking time was shortened. revenues from air services decreased by 5.4%, while revenues from non-air services increased by 14.1% (table 2). thus, the decrease in the level of aviation revenues at the warsaw airport caused by the decrease in aviation traffic was compensated by increased revenues obtained from non-aviation activities. the increase in the value of sales of non-aviation services in 2009 concerned the increase in revenues from the rental of commercial space and the sale of advertising space (an increase of 62%). the sales of parking services also decreased, which was caused by a decrease in the number of passengers in 2009 (ppl, 2009). according to doganis (1992, pp. 54-58), commercial revenues are easier to generate for large airports, in particular those that handle large international transfer traffic, because such passengers spend more time inside the terminal waiting for a change. other factors that seem to facilitate the increase of commercial revenues are the large area of land owned by the airport, proximity to the city, or other intermodal transport infrastructure (graham, 2009b). an example is the poznań airport company, which owns land located near downtown, but at the same time near the expressway. these lands are leased to carry out activities whose recipients are not only persons using airport services. an example of commercial ventures located near poznań ławica airport is a gas station, a chain restaurant, and a car dealership. it is hard to compare commercial incomes of airports as not every company has possibilities to monetize such valuable assets as above mentioned. 24 | wojciech augustyniak table 2. detailed structure of revenues of the warsaw airport in 2008 and 2009 2008 2009 change 2009/2008 value share value share aviation services 460 069 75,7% 435 285 72,1% -5,4% take-off/landing fees 142 425 23,5% 124 152 20,6% -12,8% passenger fees 248 897 41,0% 243 559 40,4% -2,1% aircraft parking 4 813 0,8% 4 930 0,8% 2,4% noise emissions 21 827 3,6% 15 122 2,5% -30,7% providing airport infrastructure 26 236 4,3% 33 539 5,6% 27,8% access to airport facilities and equipment 13 988 2,3% 12 055 2,0% -13,8% others 1 882 0,3% 1 929 0,3% 2,5% non-aviation services 147 287 24,3% 168 038 27,9% 14,1% space rental 85 535 14,1% 101 514 16,8% 18,7% car parking 21 913 3,6% 18 442 3,1% -15,8% vip lounges, transit hotel 9 991 1,6% 10 863 1,8% 8,7% advertising and promotion 7 297 1,2% 11 784 2,0% 61,5% sharing media 8 318 1,4% 10 307 1,7% 23,9% others 14 232 2,3% 15 128 2,5% 6,3% together 607 356 100,0% 603 323 100,0% -0,7% source: own study based on (ppl, 2009, p. 63). the share of non-aviation revenues at polish airports is very diverse. in 2011 it ranged from 9% in rzeszów to 75% in bydgoszcz. the second-highest share of 60% was recorded at szczecin-goleniów airport. at most regional airports, the value of commercial revenues was approximately 1/3 of the total revenues. a relatively low share was achieved by the main polish hub in warsaw, which was only 28%. companies are reluctant to publish the above data, indicating their high sensitivity and lowering negotiating position with carriers, however, it can be learned from industry sources that in subsequent years non-aviation income increased significantly not only in nominal terms, but also as a percentage as a share in total revenues. compared to foreign airports, the average value of non-aviation revenues at polish airports was significantly lower in 2011 and amounted to 28%. for comparison, airports in the british baa group recorded a share of revenues from commercial operations on average of 33%. in this mature market, these values are not as diverse as airports, because deviations from the average are only a few percentage points. the high development potential of the polish non-aviation sector may also be indicated by relatively higher average results recorded in other parts of the world. the lowest average results of 34% and 36% are achieved respectively in south america and the african continent. north american companies are leaders in achieving high results in this field, where the average results are 53%, while the values very close to the world average of 46% are achieved in both europe (44%) and asia (47%). to achieve growing revenues from non-aviation sources, airports are increasingly using activities borrowed from large-scale commercial facilities. one of these techniques is commissions charged on sales, which replace completely or partially fixed rents, which until now were the most commonly used method of settling rents. thanks to such measures, airports income statement as an assessment tool of an airport operator… | 25 can automatically increase revenues from non-aviation sources along with the increase in air traffic without the need to periodically renegotiate fixed rates (baca, 2011a). table 3. share of non-aviation revenues at selected british and polish airports in 2008 and 2011 average share of non-aviation revenues for continents (2008) africa asia europe n. america s. america world 36% 47% 44% 34% 53% 46% british airports baa group (2008) lhr lgw stn gla edi abz sou average 33% 42% 38% 33% 31% 22% 38% 33% chosen polish airports (2011) waw bzg szz ktw wro poz rze average 28% 75% 60% 33% 32% 32% 9% 28% source: own study based on: (aci, 2009; competition commission, 2009; ppl, 2009; stefańska, 2012). another popular way to increase commercial revenues is to rearrange the space inside the terminal. according to industry sources, the propensity of passengers to make shopping decisions increases significantly after checking-in and passing personal control. for this reason, every square meter of the airside departures area generates up to several times higher unit revenue compared to the public area of the landside part of the terminal. however, most airports in poland were not built to maximize commercial revenues. an example would be two-story terminal no. 1 in poznan airport (poz), which was designed as a cargo sorting facility and later redesigned into public passenger spaces without the use of explicit commercialization measures. for this reason, it can be expected that shortly management boards will try to expand the area of departure halls or completely rearrange the interior of buildings. the simplification of procedures (e.g. self-check-in) could also be an ad hoc action to reduce the time spent by the passenger in the public area and the check-in process. currently designed departure areas make airside interiors more and more look alike the interiors of shopping centres. techniques borrowed from this sector include mobile shopping outlets, better product display, and arrangement, which means that passengers, striving for their exit gate or walking around the terminal, pass as many products and services purchased on impulse as possible. an extreme example of such space are walk-through stores, which occupy the entire width of the aisle and force travellers to squeeze with hand luggage between store shelves (baca, 2011b). there are consulting companies that specialize in arranging departure halls and optimizing commercial revenues. an example of the arrangement of the commercial zone of the passenger terminal is the diagram shown in figure 5. in addition to the duty-free store type “walk-through” located just behind the personal control, the entire departure hall is a commercial space, where individual boutiques alternately represent various types of activities such as services, shops and gastronomy. 26 | wojciech augustyniak figure 5. arranging the departure area to maximize commercial revenues source: own elaboration based on (gray, 2010). additional food outlets should be located in the middle of the hall, thanks to which every diagonal walk is associated with exposure to impulsive shopping-related stimuli. seats and boards informing passengers about departure gate numbers and departure times should also be located in this zone, so travellers spend more time in the commercial area and are subjected to shopping stimuli for longer (gray, 2010). not only the size and arrangement affect commercial revenues. one of the factors is also the type of connection network and the prevailing type of carriers. for example, at london heathrow airport, which is dominated by traditional carriers providing largely intercontinental long-haul services, the largest share (35%) have revenues from dutyfree stores, as illustrated in figure 6. this is possible because a large part of the destinations served are provided to countries that do not belong to the customs union, and therefore duty-free stores can be relatively competitive in price. for london stansted airport, which mainly offers low-cost flights to other eu countries, prices in duty-free stores are less competitive. the relatively large share of revenues from stores with food products and beverages also seems significant at this airport. this phenomenon can be explained by, among others lack of free meals on board of aircraft based there which are mainly low-cost carriers. (graham, 2009a). income statement as an assessment tool of an airport operator… | 27 figure 6. retail structure in the port of london heathrow and london stansted source: (graham, 2009a). operating costs of airports ruciński (1998, p. 87) noted that in the case of maintaining constant 24-hour airport operation time, almost all costs by type and in the calculation system are permanent. when the volume of air traffic changes, even by 30-40%, the total costs will stay in the range of 3-5%. it should be remembered that the above thesis concerns a rather short time horizon, which does not take into account the investment cycle of the airport. at the time of construction or purchase of additional airport infrastructure and equipment, costs increase by leaps and bounds. in turn, the dynamics of passenger traffic dynamics are characterized by greater stability of the growth rate. in the period in which large investment outlays were made, the opposite may occur, namely, costs may increase by 30-40%, while passenger dynamics may increase 3-5%. to analyse these two situations, a long-term analysis was carried out for 11 polish regional airports (lcj, wmi, krk, ktw, luz, rze, poz, szz, wro, bzg, gdn) in the period 2000-2015 (125 observations) using linear regression for the dependent tc variable (total costs) and the independent pax variable (number of passengers served). statistical significance (***) p <0.0001 was confirmed for the relationship: tc=0,028pax+19542 (thousands pln). this means that, on average, each passenger at polish airports increased variable costs by pln 28. to compare these values to ruciński’s thesis (1998), the percentage changes in total costs were compared with the percentage changes in the volume of passenger traffic. the elasticities calculated in this way took very different values (from -96 to 1245). if only the arithmetic average of 9.9858 is taken into account, it can be generally confirmed that there are airports where 40% growth of passenger traffic (pax) caused a 4% increase in total costs (tc). in other words, for every 1% increase in total costs, there is a 10% increase in passenger traffic. the median in this set contributed only 0.377, therefore the distribution is characterized by right-hand asymmetry, i.e. in most periods airports recorded slightly lower elasticity than the arithmetic average indicated above. 28 | wojciech augustyniak fixed costs in the short term consist primarily of depreciation, but also costs associated with the ongoing maintenance of the facility in the form of material and energy consumption. on the example of the financial data contained in table 4 and figure 7, it can be seen that the depreciation in gdn and poz alone account for 20% to 30% of all costs. it is worth noting that as the airport develops, the share of depreciation in the total costs increases. with an increase in passenger traffic from 1.2 to 3.7 million, depreciation at the gdańsk airport increased from pln 6 million to pln 40 million (table 4). the share of material and energy consumption in the structure of operating costs is similar in all analysed companies, amounting to around 10% regardless of the reporting period. labour costs represent a relatively lower share than in other transport-related industries, although a large variety of outsourcing makes it difficult to compare. some airports outsource only the simplest tasks, such as security, cleaning, etc., while others decide to outsource to a much wider extent. often, even half of all people working in an airport are people dealing with handling. if this activity is outsourced, the remuneration of these persons will become part of the amount contained in the ‘external services’ line. it is worth remembering when comparing different airports with partial indicators or other benchmarking methods. one way to deal with this problem is to introduce variables in which we add labour costs and external services. it is a good practice to use ebitda instead of ebit when comparing operating profits of airports from different countries. reducing ebit by depreciation and interest allows comparative analyses regardless of the differences arising from various depreciation accounting systems and differences in the ways infrastructure is financed. in the case of the gdańsk airport, salaries and social benefits constituted a maximum of 30% of all costs and in nominal terms grew more slowly than other costs. in 2017 their share fell to 20%. a similar tendency was observed in external services, which fell from 17% to 7% in 2017. in other companies, total labour costs usually constitute about 30-35% of operating costs. the highest share, i.e. 40% in 2017, was recorded in the krakow airport. the differences in the item “iii, external services” are even greater. the smallest share, only 7%, is in a gdansk company, and the most 26% in modlin airport. handling is carried out by external entities at all airports. therefore, if we assume that the same part of the costs of external services in both ports are labour costs, it can be concluded that the costs related to employees are much higher in modlin than in gdańsk. table 4. operating costs of the gdańsk airport in the years 2006-2017 year 20xx 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 number of passengers (pax) (mln) 1,2 1,7 2,0 1,9 2,2 2,5 2,9 2,8 3,3 3,7 6 4,6 operating expenses (pln mln) (100%) 31,8 37,1 44,4 51,1 57,4 61,8 83,9 93,5 97,5 111 116,6 132 depreciation 21% 20% 20% 18% 12% 12% 27% 32% 32% 30% 33% 31% usage of materials and energy 10% 10% 10% 11% 11% 10% 13% 12% 9% 9% 9% 8% foreign service 17% 14% 16% 18% 20% 20% 9% 7% 6% 7% 7% 7% taxes and fees 3% 3% 2% 2% 2% 2% 1% 2% 2% 2% 2% 2% salaries 22% 21% 20% 19% 18% 20% 18% 18% 18% 16% 15% 16% social security and other benefits 7% 6% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 4% 4% 4% other costs 21% 25% 26% 28% 32% 31% 25% 25% 29% 31% 29% 32% source: own study based on the financial statements of the gdańsk airport. income statement as an assessment tool of an airport operator… | 29 figure 7. the structure of operating costs at airports: krakow krk, gdansk gdn, katowice ktw, warsaw-modlin wmi, wrocław wro and poznan poz * in 2017 * the data did not include the item “viii, value of goods and materials sold” because the wro operator is the only one in the analysed group to sell fuel and this item accounted for almost half of operating costs, while in other companies this value is close to zero. source: own elaboration based on financial statements. break-event point analysis in the literature on the subject, one can come across the repetitive thesis that the quantitative break-even point for airports is usually around 1 million passengers per year. this means that the airport will make a profit when it serves more than the above mentioned one million passengers during a year. in the case of very small local airports, it is recognized that the company can achieve a profitability of just 0.5 million passengers. one such analysis is the work of adler et al. (2013), who examined 85 european regional airports with traffic less than 1.5 million pax in the period 2002-2009. the results of the research indicate that the profitability threshold for small airports is pax 0.464 million. also, it was noted that due to increasing cost burdens (e.g. due to stricter safety regulations), the threshold increased by 100% over the decade. another analysis of this type is bubalo (2012), in which the author compares 210 european airports of different sizes in the period (2002-2010). regression analyses have shown that airports typically reach a break-even point at ebit when they exceed about pax 1 million. the analysis of empirical data also showed that profits significantly higher than zero are obtained only in the case of enterprises with passenger traffic greater than 2 million pax. the author also indicates that the use of average measures can be harmful to extremely small and extremely large entities discussed in these analyses. in this case, he proposes to use the profitability envelope algorithm, which sets a benchmark for each airport from a group of other entities of similar size. break-even analysis is a useful tool to study the relationship between fixed costs, variable costs and returns. a break-even point defines when an investment will generate a positive return and can be determined graphically or with simple mathematics. break-even analysis computes the volume of production at a given price necessary to cover all costs. break-even price analysis computes the price necessary at a given level of production to cover all costs. break-even point can be verified by a mathematical calculation as follows: viii, value of goods and materials sold vii, other costs by type vi, social security and other benefits v, salaries iv, taxes and fees, including: iii, external services ii, consumption of materials and energy i, depreciation 30 | wojciech augustyniak revenues are calculated from equation: � = � � � (1) where: � revenues; � price; � quantity of production. costs can be expressed by the equation: � = �� + � � � (2) where: � costs; �� fixed costs; � variable costs per a piece; � quantity of production. profit is given well-known equation: � = � − � (3) where: � profit; � revenues; � cost. to make the profit = 0, it is necessary to apply the equation (� = �): � � � = �� + � � � (4) a critical amount of production, which characterizes breakeven point, is calculated by gradual modifications of equations: � = �� � − � (5) the equation (� − �) is called allowance for payment of fixed costs and profit, thus covering allowance. the higher the value of the covering allowance, the smaller the quantity of production to achieve a profit. (kampf et al., 2016). to examine the break-even point of polish airports, financial data and traffic statistics were collected from 11 regional airports in poland in 2000-2017 (155 observations). figure 8 shows net profit or loss in selected enterprises in 2012-2017. based on the results of the analysis, it can be concluded that large airports with more than 2 million passengers a year, i.e. kraków airport (krk), katowice airport (ktw) and gdańsk airport (gdn) have relatively high net profits i.e. in the range of pln 10-50 million the financial result of medium-sized ports, i.e. with a volume of passenger traffic of 1-2 million, oscillates around the break-even point, and smaller ports usually have a loss of up to -50 million (e.g. warsaw-modlin wmi in 2013). to calculate the quantitative and valuable break-even points, two regression analyses were carried out according to the pattern recommended by aczel (2011). the variable “net profit” was explained in the first analysis by “the number of passengers served annually” (figure 9) and in the second by “sales revenues” (figure 10). in both cases, results with high statistical significance, i.e. with a parameter value of p <0.0001 *** were obtained. income statement as an assessment tool of an airport operator… | 31 figure 8. net profit or net loss of selected polish airports in 2012-2017 (data in 1000 pln) source: augustyniak (2017). for the first dependence the function was obtained: profit��� = 0.0117 × ��� − 13154 (6) the quantitative break-even point understood as the zero value of the above function was obtained for the annual number of passengers served equal to pax%&' = 1124273. this value is surprisingly close to the aforementioned number of millions of passengers, which in scientific and industry literature is often mentioned as the ‘typical’ break-even point at airports. the second relationship has been described by the function: profit��� = 0.249 × �*+ − 13073 (7) the value break-even point understood as the zero place of the above function is obtained for the sales value rev%&' = 52502008 (pln). this means that a “typical” polish regional airport achieved positive profit after exceeding pln 52.5 million in revenues. -60000 -40000 -20000 0 20000 40000 60000 2012 2013 2014 2015 2016 2017 n e t p ro fi t/ lo ss ( 1 0 0 0 p ln ) krk gdn ktw wro wmi poz 32 | wojciech augustyniak figure 9. relationship between net profit zn (in 1000 pln) and the number of passengers pax source: own elaboration. figure 10. relationship between net profit zn (in 1000 pln) and the value of annual sales revenues rev (in 1000 pln) source: own elaboration. income statement as an assessment tool of an airport operator… | 33 conclusions this article presents several tools that allow you to familiarize yourself with typical financial characteristics and processes of airports. the structure of revenues at airports was traced, indicating the price list of charges as an example of a tool partially solving the problem of “bottlenecks” when it is impossible to quickly increase the capacity of a critical element of infrastructure. an analysis of costs at polish airports was carried out confirming the thesis about a very high share of fixed costs in the total operating costs of aviation activities and its small elasticity regarding number of passengers served. a relatively small share of employee costs was also indicated, especially for larger airports. despite its theoretical nature, the linear profit function can be used to identify subgroups that contain similar observations in terms of the level of relationships studied (profit, revenues, number of passengers). for this purpose, you can use the profitability envelope algorithm (bubalo, 2012), which allows you to show areas with a step increase in the explained variable. the method consists in dividing the population (in this case airports) into subgroups. in each of them, the observation with the highest profit becomes a relative benchmark for others. in subsequent iterations, by increasing the value of the explanatory variable, the script draws a new group after encountering an observation with a function value higher than the previous benchmark. the graphic results of the script are marked with a broken light shade in figures 9 and 10. the profitability envelope method allowed to set up contractual 3 groups of airports established according to pax sizes: − small: with annual passenger traffic below 0.6 million pax, − average: with annual passenger traffic of 0.6-1.6 million pax, − large: with annual passenger traffic above 1.6 million pax. benchmarks for small airports turned out to be airports in poznań and katowice, which at the beginning of the 21st century recorded a positive net profit of about pln 0.5 million. for medium-sized entities, the wrocław airport became the benchmark with data from 2010, when net profits of pln 7 million were achieved. in turn, for large airports, the benchmark was set by the krakow airport in the period 2006-2008 with net profits exceeding pln 50 million. it should be remembered that the results obtained indicate theoretical average levels of break-even points. the inaccuracy of the above modelling corresponds to a fixed residual component in the linear regression model, which forces the assumption that fixed costs do not change in subsequent years of the period under review. in fact, over the longer term, fixed costs increase by leaps and bounds according to the airport’s investment cycle. it seems necessary to repeat the research on a larger and more diversified sample. it will allow making a com-parable analysis and take into consideration the impact of national differences on entrepreneurial behaviours. another important aspect is to analyse institutional forms of support for airports’ development and its impact on airports’ operators financial results. 34 | wojciech augustyniak references aczel, a. (2011). statysyka w zarządzaniu. wydawnictwo naukowe pwn. adler, n., ülkü, t., yazhemsky, e. (2013). small regional airport sustainability: lessons from benchmarking. journal of air transport management, 33, 22-31. augustyniak, w. ( 2017). analiza progów rentowności polskich regionalnych portów lotniczych. przegląd komunikacyjny 12. announcement no. 2 of the president of the civil aviation office of december 14 2012 regarding airport charges at chopin airport in warsaw, pos. 116 (2012). http://edziennik.ulc.gov.pl/#/legalact/2012/116/ (14.04.2020) competition commission (2009). baa airports market investigation a report on the supply of airport services by baa in the uk. london: competition commission. baca, b. (2011a). przychody pozalotnicze portów lotniczych – kluczowe czynniki sukcesu (cz. 1). prtl. http://www.prtl.pl/porty_lotnicze_artykuly,2913,1 (30.03.2020). baca, b. (2011b). przychody pozalotnicze portów lotniczych – kluczowe czynniki sukcesu (cz. 2). prtl. http://www.prtl.pl/porty_lotnicze_artykuly,2995,5 (30.03.2020). bubalo, b. (2012). benchmarking selected european airports by their profitability envelope – a break-even analysis. german aviation research society, german aviation benchmaring final project meeting. doganis, r. (1992). the airport business. routledge. graham, a. (2009a). managing airports: an international perspective. butterworth-heinemann. graham, a. (2009b). how important are commercial revenues to today’s airports? journal of air transport management, 15, 106-111. gray, f. (2010). maximization of the commercial potential from a new airport terminal development: tel aviv case study. c.p.i. ltd. airport economics & finance symposium”. university of westminster. heathrow (2014). heathrow airport limited, conditions of use including airport charges. heathrow.https://www.heathrow.com/file_source/company/static/pdf/partnersandsuppliers/heathrow-conditions-of-use-2014_july-update.pdf (14.04.2020). kampf, r., majerčák, p., & švagr, p. (2016). application of break-even point analysis. naše more, 63 (3 special issue), 126-128. https://doi.org/10.17818/nm/2016/si9 machaczka, j. (1998). zarządzanie rozwojem organizacji: czynniki, modele, strategia, diagnoza, warszawa: pwn. przedsiębiorstwo państwowe porty lotnicze (2009). raport roczny 2009. ppl. przedsiębiorstwo państwowe porty lotnicze (2010). raport roczny 2010. ppl przedsiębiorstwo państwowe porty lotnicze (2012). raport roczny 2012. ppl. rozporządzenie ministra infrastruktury i rozwoju, dz.u. 2014 poz. 1990 (2014). http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/docdetails.xsp?id=wdu20140001990 (24.07.2020) ruciński a. (1998). rynek usług pasażerskiego transportu lotniczego. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. stefańska, a. (2012). pozalotnicze przychody lotnisk. rzeczpospolita. http://www.rp.pl/artykul/851270-pozalotnicze-przychody-lotnisk.html (18.04.2020) tłoczyński, d. ( 2011). dywersyfikacja pozalotniczych źródeł przychodów polskich portów lotniczych. logistyka, 3 2815-2822. income statement as an assessment tool of an airport operator… | 35 ustawa prawo lotnicze, dz.u. 2002 nr 130 poz. 1112 (2002). http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/docdetails.xsp?id=wdu20021301112 (24.07.2020) author wojciech augustyniak assistant professor at the department of microeconomics of poznań university of economics and business. phd in economics (2012), master in management and marketing (2009). his research interests include benchmarking of airports as well as data envelopment analysis. correspondence to: wojciech augustyniak, phd, poznań university of economics and business, department of microeconomics, ul. powstańców wielkopolskich 16, poznań, poland, e-mail: w.augustyniak@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8050-3147 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the input of learned friends and colleagues whose contribution serves only to enhance the value of this research. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 36 | wojciech augustyniak 16-plaziak_szymanska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : płaziak, m., szymańska, a.i. (2016). uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 231-246. uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty monika płaziak 1 anna irena szymańska 2 uniwersytet pedagogiczny im. komisji edukacji narodowej w krakowie wydział geograficzno-biologiczny, instytut geografii zakład przedsiębiorczości i gospodarki przestrzennej ul. podchorążych 2, 30-084 kraków e-mail: 1 mplaziak@up.krakow.pl; 2 aszym@up.krakow.pl streszczenie: sukces rozwoju firm handlowych i usługowych jest uzależniony od wielu czynników, przede wszystkim od typu przedsiębiorstwa, od jego wielkości, formy prawnej, sytuacji ekonomicznej, charakteru otoczenia rynkowego i od wielu innych uwarunkowań. w literaturze przedmiotu podkreślane jest znaczenie oddziaływania środowiska lokalnego na firmę i wzajemna więź, dzięki czemu zwłaszcza małe firmy mogą istnieć i rozwijać się. środowisko lokalne udostępnia małym przedsiębiorstwom podstawowe zasoby, zapewnia wsparcie instytucjonalne i zmniejsza niestabilność rynków. rozwój rynku lokalnego zależy od funkcjonowania na nim małej przedsiębiorczości. małe firmy z kolei opierają swoją działalność na lokalnych zasobach czynników produkcji. we wzajemne interakcje firm i środowiska lokalnego za każdym razem bezpośrednio zaangażowane są lokalne społeczności. niezwykle ważne jest także, aby środowisko to tworzyło przyjazny dla małej przedsiębiorczości klimat, interpretowany jako pewien rodzaj bliskości – kulturowej, społecznej i geograficznej. problematykę uwarunkowań rozwoju małych firm podjęto również w trakcie badań empirycznych realizowanych w zakładzie przedsiębiorczości i gospodarki przestrzennej (instytut geografii, uniwersytet pedagogiczny w krakowie) w latach 2013-2015 za pomocą inwentaryzacji, kwestionariuszy ankiet oraz wywiadów z przedsiębiorcami. badaniami objęto obszar krakowa, ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy nowa huta. w ramach badań stwierdzono istotny wpływ starzenia się demograficznego społeczności oraz sytuacji finansowej mieszkańców na preferencje miejsca dokonywania zakupów na terenie nowej huty. ponadto zaobserwowano umiarkowane, opóźnione wkraczanie globalizacji (poprzez lokalizację firm globalnych) do centrum miejskiego, w odpowiedzi na potrzeby pewnej grupy mieszkańców, będących reprezentantami nowego pokolenia, tzw. gentryfikatorów. słowa kluczowe: przedsiębiorstwo; otoczenie przedsiębiorstwa; handel; usługi; globalizacja; gentryfikacja; nowa huta klasyfikacja jel: r110 232 monika płaziak, anna irena szymańska 1. wpływ otoczenia na funkcjonowanie przedsiębiorstwa jednym z najistotniejszych czynników, który decyduje o specyfice funkcjonowania i ewentualnym sukcesie przedsiębiorstwa jest otoczenie, w jakim to przedsiębiorstwo funkcjonuje. z perspektywy przedsiębiorców i osób zarządzających przedsiębiorstwem szczególnie ważne jest precyzyjne rozpoznanie środowiska, w jakim funkcjonuje dana organizacja, z jakimi problemami mogą się spotkać, a także jakie szanse i zagrożenia na nich czekają. przedsiębiorstwo jest systemem otwartym, tzn. pozostaje w interakcjach z otoczeniem przyrodniczym (naturalnym) i otoczeniem społecznym. przedsiębiorstwo istnieje „w” i „dzięki” otoczeniu. takie podejście zwraca uwagę na kluczową rolę otoczenia dla prowadzenia przedsiębiorstwa (urbanowska-sojki, 2007). z tego też powodu niezwykle istotnym jest prawidłowe zdefiniowanie otoczenia przedsiębiorstwa. według stonera et al. (2001, s. 79) otoczenie przedsiębiorstwa „to wszystkie elementy znajdujące się poza organizacją, mające związek z jej funkcjonowaniem, w tym elementy w bezpośrednim i pośrednim oddziaływaniu”. nieco bardziej precyzyjną definicję proponuje żurek (2007, s. 56), zgodnie z którą „otoczenie przedsiębiorstwa należy rozumieć, jako zbiór różnego rodzaju uwarunkowań społecznopolitycznych, ekonomiczno-prawnych, organizacyjnych, techniczno-technologicznych, kulturowych oraz demograficznych, o charakterze krajowym i międzynarodowym, oddziaływujących w sposób bezpośredni i pośredni na zachowanie się podmiotów gospodarczych stwarzających z jednej strony szanse ich rozwoju z drugiej zaś – narzucających pewne ograniczenia”. należy również podkreślić, że „otoczenie przedsiębiorstwa to wszystkie zjawiska, procesy i podmioty, które nie wchodzą w skład przedsiębiorstwa, ale są z nim związane przez proces wzajemnego oddziaływania. tym samym otoczenie stwarza szanse bądź zagrożenia dla jego dalszego przetrwania lub rozwoju. kompatybilny rozwój z otoczeniem i dynamiczne sprzężenie pozwalają budować wartość przedsiębiorstwa, zwłaszcza jego wartość rynkową” (urbanowska-sojki, 2007, s. 104). należy zwrócić uwagę, że próby definiowania otoczenia w teorii organizacji i zarządzania pojawiły się dopiero w latach 60. i 70. xx w. otoczenie i jego wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstwa stanowi jedno z kluczowych zagadnień w praktyce zarządzania (wach, 2016). zwraca się uwagę na istotny wpływ czynników otoczenia na efektywność i wzrost szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw (mśp). punktem odniesienia dla każdego przedsiębiorstwa są podmioty gospodarujące i współtworzące rynek, które uznawane są za najistotniejszy element otoczenia (koźmiński & piotrowski, 1995, s. 74-76). przedsiębiorstwa zmuszone są do penetracji rynkowego otoczenia, zarówno jako oferenci, jak również nabywcy dóbr. oddziaływanie otoczenia na przedsiębiorstwo jest tym większe, im większą zmiennością charakteryzuje się otoczenie rynkowe. otoczenie przedsiębiorstwa składa się z szerokiego zakresu sił na nie wpływających. siły te są różne m.in. w zależności uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 233 od: geograficznego położenia przedsiębiorstwa, lokalizacji względem rynków, surowców i konkurentów, wielkości firmy i jej poszczególnych zasobów, rodzaju działalności i elastyczności działania, a także zróżnicowania wewnątrz branży (pizło & mazurkiewicz-pizło, 2008). w ramach otoczenia przedsiębiorstwa można wyróżnić różne kategorie biorąc przy tym pod uwagę określone kryteria zakresu i stopnia wpływu na przedsiębiorstwo, dynamiki zachodzących w nim zmian lub charakteru oddziaływania. w literaturze przedmiotu otoczenie przedsiębiorstwa, ze względu na sposób jego oddziaływania na to przedsiębiorstwo, najczęściej dzieli się na: − mikrootoczenie (inaczej otoczenie konkurencyjne, otoczenie zadaniowe lub celowe, otoczenie operacyjne, otoczenie o bezpośrednim oddziaływaniu na przedsiębiorstwo lub otoczenie bliższe) oraz − makrootoczenie (nazywane również otoczeniem ogólnym, otoczeniem pośrednim lub otoczeniem dalszym); w ramach otoczenia makroekonomicznego wyróżnia się otoczenie: ekonomiczne, prawne, polityczne, technologiczne, społeczne, demograficzne, międzynarodowe i naturalne. z uwagi na potrzeby niniejszego opracowania szczególną uwagę zwrócono na makrootoczenie, a w jego ramach na otoczenie społeczno-kulturowe, otoczenie demograficzne oraz otoczenie międzynarodowe. analiza otoczenia społeczno-kulturowego dotyczy ogólnego poziomu życia oraz oczekiwań społeczeństwa. szczególną uwagę należy zwrócić na takie elementy jak: religia, system norm społecznokulturowych, przywiązanie do tradycji, patriotyzm, trendy i moda, zróżnicowanie kulturowe, podział na grupy społeczne. wymiar społeczny istotny jest nie tylko z punktu widzenia dokonywanych zakupów, ale również z uwagi na sposób postrzegania samej pracy przez członków danego społeczeństwa i wykonywanych zawodów. istotną kwestią jest również zadowolenie mieszkańców z oferowanych im usług, zarówno pod względem dostępności, jak i funkcjonowania usług. korzystanie z niektórych usług jest również wyznacznikiem określonego stylu życia (winiarczyk-raźniak, 2006, 2008). natomiast cechy demograficzne społeczeństwa mają wpływ na podaż i popyt poszczególnych produktów i usług dostępnych na rynku. w ramach jednego społeczeństwa istotny wpływ mają również migracje wewnętrzne, grupy etniczne, różnice regionalne czy mniejszości narodowe. w ramach otoczenia demograficznego należy zwrócić uwagę na takie czynniki jak wzrost liczby ludności, zmiany struktury płci w krajach wysoko rozwiniętych, zjawisko pełzania wyżów demograficznych, zmiany kształtu piramid populacyjnych czy starzejące się społeczeństwo (strużycki, 2004). elementy otoczenia demograficznego decydują m.in. o tym, czy przedsiębiorstwo będzie miało problem z pozyskaniem pracowników, jak liczna jest grupa potencjalnych klientów, w której grupie wiekowej znajduje się najwięcej potencjalnych klientów. otoczenie międzynarodowe jest podstawą podziału otoczenia przedsiębiorstwa na otoczenie międzynarodowe i otoczenie krajowe. podział ten jest szczególnie istotny z punku widzenia przedsiębiorstw konkurujących na rynkach międzynarodowych. ponadto postęp procesów globalizacyjnych w gospodarce sprawia, że 234 monika płaziak, anna irena szymańska oddziaływanie otoczenia międzynarodowego na otoczenie krajowe i samo przedsiębiorstwo jest coraz większe. w podziale otoczenia przedsiębiorstwa wyróżnia się również mezootoczenie, czyli otoczenie regionalne. wpływy makrootoczenia przenoszą się tu na mikrootocznie przedsiębiorstwa. mezootoczenie obejmuje czynniki, które wpływają na przedsiębiorstwo w układzie regionalnym i uwzględniają specyficzne cechy poszczególnych regionów, województw, powiatów, gmin, obszarów przygranicznych (bednarczyk, 1996, 2001; wach, 2008). hübner natomiast podkreśla szczególną wagę uwarunkowań na poziomie lokalnym wskazując jednocześnie występowanie istotnych różnic między otoczeniem regionalnym i lokalnym (hübner, za: piasecki & konieczny, 1995). lokalny poziom otoczenia jest szczególnie istotny dla mikroprzedsiębiorców. ważną rolę pełnią tu lokalne zasoby relacyjne powstające w efekcie współpracy przedsiębiorców z pozostałymi podmiotami otoczenia regionalnego (lokalnego), takimi jak m.in. dostawcy, odbiorcy, firmy doradczo-szkoleniowe, jednostki badawczo-rozwojowe oraz konkurenci (wach, 2008). analiza otoczenia z punktu widzenia przestrzeni, czyli fizycznej rozległości rozpatrywanej w kontekście geograficznym i administracyjnym pozwala na wyróżnienie pięciu poziomów: otoczenie lokalne (obejmuje poziom miejscowości, gminy, lub powiatu), otoczenie regionalne (np. województwo), otoczenie krajowe (specyfika społeczno-gospodarcza danego kraju), otoczenie międzynarodowe (grupa krajów działających na zasadzie stowarzyszeniowej, np. unia europejska lub opartych na pewnych podobieństwach kulturowo-gospodarczych), otoczenie globalne. każdy z wymienionych poziomów otoczenia tworzy odrębne i specyficzne (szczególnie pod względem kulturowym i gospodarczym) warunki dla funkcjonowania i rozwoju organizacji (matejun & nowicki, 2013). 2. metodologia badań własnych za pomocą badań empirycznych określono uwarunkowania rozwoju handlu i usług dla fragmentu krakowa – najstarszej części dzielnicy nowa huta. obszar, obejmujący 25 osiedli dzielnicy xviii pod nazwą nowa huta, zamieszkany jest przez ponad 50 tys. mieszkańców (w dalszej części opracowania doprecyzowano teren badań). badania prowadzone były w latach 2013-2015 i odbywały się trójtorowo – objęły inwentaryzację obiektów handlowych i usługowych, wywiady pogłębione z przedsiębiorcami (17 sklepów i punktów usługowych) oraz badania kwestionariuszowe z przedsiębiorcami prowadzącymi działalność gospodarczą na placach targowych (95 respondentów). inwentaryzacja miała na celu identyfikację struktury oferowanych na badanym obszarze asortymentów i usług oraz odniesienie/porównanie jej do struktury oferty tamże w przeszłości oraz do aktualnej oferty centrum krakowa. wywiady pogłębione dały możliwość uzyskania opinii przedsiębiorców odnośnie możliwości rozwoju swojej działalności, jak i ogólnie – działalności przedsiębiorczej w najstarszej części nowej huty, ze szczególnym akcentem na bariery uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 235 tego rozwoju. dzięki wywiadom wskazano czynniki warunkujące lub ograniczające rozwój przedsiębiorstw w tej części miasta, dokonano także oceny aktualnie zachodzących przemian w tej części miasta, które mogą wpływać na rozwój lub zahamowanie lokalnej przedsiębiorczości. badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety objęły mikroprzedsiębiorstwa funkcjonujące na placach targowych najstarszej części nowej huty. badaniom poddano trzy place targowe: mogilski plac targowy, bieńczycki plac targowy i ch „tomex”. uzyskane wyniki umożliwiły dokonanie diagnozy charakteru i specyfiki prowadzonej działalności gospodarczej oraz identyfikacji docelowej grupy konsumentów korzystającej z tej formy handlu. w analizie czynników warunkujących i ograniczających rozwój badanych przedsiębiorstw skupiono się przede wszystkim na barierach i udogodnieniach rozwojowych, które podzielono na trzy grupy czynników, zaliczonych do elementów otoczenia przedsiębiorstwa: uwarunkowania społeczno-demograficzne, uwarunkowania przestrzenne, uwarunkowania ekonomiczne. postawiono następujące pytania badawcze: − w jaki sposób specyficzna sytuacja demograficzno-społeczna miejsca wpływa na rozwój handlu i usług w nowej hucie? − jaki jest wpływ lokalnych i globalnych uwarunkowań rynkowych na przestrzenną strukturę handlu i usług w nowej hucie? 3. specyfika prowadzenia działalności handlowej i usługowej w nowej hucie początkowo nowa huta, którą zaczęto budować w 1949 r. funkcjonowała najpierw jako oddzielne miasto w najbliższym sąsiedztwie krakowa, do którego została przyłączona w 1951 r. będąc dzielnicą krakowa stanowiła jednakże niemal oddzielny organizm, ze specyficzną strukturą przestrzenną i społeczną, na którą złożyła się całkowicie nowa tkanka miejska zamieszkała przez ludność niemal w całości napływową, w dużej mierze wiejskiego pochodzenia. nowa huta powstała jako zaplecze mieszkaniowe dla pracowników budowanego od 1950 r. wielkiego kombinatu metalurgicznego. z założenia miała być organizmem miejskim stanowiącym robotniczą i socjalistyczną przeciwwagę dla historycznego i inteligenckiego krakowa. nowa huta, powstając ponad 60 lat temu jako miasto oddzielne od krakowa, zaplanowana została na niespełna 100 tys. mieszkańców. aktualnie liczba mieszkańców jest ponad dwukrotnie wyższa niż zakładano (ponad 200 tys.). zwyczajowo nowa huta identyfikowana jest jako spora część krakowa i obejmuje następujące dzielnice miasta: xiv czyżyny, xv mistrzejowice, xvi bieńczyce, xvii grębałów, xviii nowa huta. jednakże współczesna dzielnica samorządowa nazwana stricte nowa huta, oznaczona numerem xviii z liczbą ludności około 56 tys., stanowi jedynie fragment mentalnie i zwyczajowo pojmowanej nowej huty. należy zaznaczyć, że autorki opracowania przeprowadziły badania właśnie w tej części krakowa, a dokładnie we fragmencie dzielnicy xviii nowa huta, 236 monika płaziak, anna irena szymańska czyli w 25 najstarszych osiedlach nowej huty zlokalizowanych wokół placu centralnego im. r. reagana i ich najbliższej okolicy. jest to popularnie tak zwana: „stara nowa huta” lub najstarsza część nowej huty, obszar zamieszkany przez nieco ponad 50 tys. ludności (płaziak, 2014; płaziak & szymańska, 2014, statkrak, 2015). obiekty handlowo-usługowe w nowej hucie powstawały od samego początku jako towarzyszące funkcjom mieszkaniowym. o ile funkcje mieszkaniowe zlokalizowano w blokach wielorodzinnych w centrach osiedli (wraz z towarzyszącymi obiektami oświatowymi i kulturalnymi), o tyle funkcje handlowo-usługowe umiejscowiono na zewnątrz osiedli, zazwyczaj w parterach budynków wzdłuż najważniejszych ciągów komunikacyjnych. w nowej hucie handel, a w mniejszym stopniu usługi, rozwijały się od początku dość dynamicznie. charakterystyczna była specjalizacja sklepów, które od samego początku powstawały zgodnie z określonym przeznaczeniem (np. sklepy odzieżowe, tekstylne, obuwnicze, sportowe, papiernicze, księgarnie, sprzętu agd, metalowe, mięsne, spożywcze), a ich zaopatrzenie było jak na ówczesne czasy stosunkowo dobre, w porównaniu z pozostałą częścią krakowa, co stanowiło element ówczesnej polityki. często mieszkańcy śródmieścia przyjeżdżali właśnie do nowej huty w celu dokonania zakupów. oprócz sklepów handlu detalicznego i punktów usługowych rozwijały się dwa place targowe: mogilski plac targowy oraz bieńczycki plac targowy, oferujące płody rolne sprzedawane przez mieszkających w pobliżu miasta rolników (płaziak, 2014; płaziak & szymańska, 2014). sfera handlowo-usługowa uległa w nowej hucie znacznym przeobrażeniom po roku 1989, czyli w okresie transformacji, co związane było z tworzeniem się gospodarki rynkowej. nowa huta, wraz ze swymi wcześniej zaplanowanymi realizacjami wpisanymi w ideę miasta socjalistycznego, stanowiła swojego rodzaju poligon doświadczalny dla zachodzących przeobrażeń. tutaj szczególnie uwidocznił się, obserwowany we wszystkich miastach państw bloku środkowo-wschodniego, chaos związany z przechodzeniem od socjalizmu do kapitalizmu i wprowadzeniem gospodarki rynkowej, co bezpośrednio widoczne było poprzez wymianę dotychczasowych asortymentów na ofertę nierzadko niskiej jakości, dążącą do dostosowania do niewystępujących dotychczas potrzeb i możliwości mieszkańców. na przemiany okresu transformacji nałożyły się później zjawiska związane z postępującą globalizacją krakowa, docierającą również do nowej huty, objawiającą się w połowie lat 90. xx w. prywatyzacją banków i wkroczeniem zachodnich firm ubezpieczeniowych, a także ciągle nowymi potrzebami konsumentów i ich realizacjami (np. związanymi z powstawaniem i rozwojem telewizji kablowej, sieci komórkowej i internetu). zauważono zjawisko wypierania tradycyjnego handlu, zwłaszcza w centrum nowej huty, przez sklepy działające w ramach dużych sieci międzynarodowych. postępująca integracja przestrzenna i mentalna nowej huty z krakowem i jednocześnie ograniczenie wpływu na jej rozwój ze strony dawnego głównego pracodawcy – kombinatu (poprzez znaczne zmniejszenie liczby pracowników i wielkości produkcji) wpłynęły na rozluźnienie związków przedsiębiorstwo – uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 237 mieszkańcy, dzięki czemu rozwinęły się kontakty nowohucian z centrum krakowa, jako miejscem pracy, edukacji i rozrywki. wokół starej części nowej huty, w przestrzeni „pustej” i „niczyjej” pomiędzy nową hutą a resztą krakowa, powstały centra handlowe (aktualnie: ch czyżyny, m1, plaza, selgros, krokus), drenujące relatywnie kiedyś bogatą i różnorodną ofertę nowohuckich sklepów i punktów usługowych poprzez swoją bogatą ofertę handlowo-usługową i cenową konkurencję. przy czym, szczególną rolę na mapie handlowo-usługowej w tzw. „starej nowej hucie” stanowią place targowe (wspomniane: mogilski i bieńczycki), ale szczególnie założony w latach 90. xx w. i świetnie prosperujący nadal plac targowy „tomex”, przyciągający klientów nie tylko z terenów nowej huty, ale i całego krakowa (płaziak & szymańska, 2014). aktualnie stwierdza się na terenie „starej nowej huty” stosunkowo słabe zróżnicowanie bogatej niegdyś oferty handlowo-usługowej, czemu towarzyszy brak pewnego rodzaju asortymentów i usług na rynku nowohuckim. interesujący jest fakt, że notuje się wyjątkowe zagęszczenie aptek (wskaźnik dla „starej nowej huty” wynosi 2035 osób na 1 aptekę, przy sporo wyższej średniej dla pozostałej części krakowa: 2319 na 1 aptekę). nagromadzenie aptek w tej części miasta związane jest ze specyfiką dzielnicy, starzejącej się, gdzie udział ludności w wieku poprodukcyjnym w analizowanych osiedlach wynosi blisko 24%, podczas gdy dla reszty krakowa jest to około 20%. rośnie tutaj popyt na leki, a powstające nowe apteki są w stanie przynosić zyski (płaziak, 2014). kolejnym przykładem nierównowagi w ofercie handlowej jest nadmiar sklepów z używaną lub nową tanią odzieżą, przy jednoczesnym niedoborze sklepów z nową odzieżą dobrej jakości, oraz całkowitym brakiem sklepów z ubraniami markowymi znanych firm, którą to pustkę zapełniają, i przyczyniają się do niej jednocześnie, wspomniane wcześniej pobliskie sklepy wielkopowierzchniowe. zapewne sytuacja taka wiąże się z niewystarczającym popytem na tego typu towary wśród mieszkańców omawianego obszaru, których charakteryzuje relatywnie niski status ekonomiczny wysoki współczynnik starości demograficznej. w starej części nowej huty dużą popularnością lokalizacyjną cieszą się sklepy obuwnicze, w tym również z asortymentem z tzw. „średniej półki”, oraz wspomniane sklepy z używaną odzieżą, komisy i lombardy. zaobserwowano ich skupienia w pewnych rejonach dzielnicy, zwłaszcza na osiedlach słonecznym, górali, uroczym i zgody, gdzie sklepy te często występują obok siebie tworząc „aleje z używaną odzieżą”, o dyskusyjnym poziomie estetycznym. zauważyć jednak należy, że w ostatnim czasie nastąpił pewnego rodzaju odwrót od lokowania tego rodzaju sklepów w miejscach eksponowanych, np. jeszcze do niedawna przy placu centralnym na osiedlu centrum a w reprezentacyjnym lokalu po domu mody polskiej funkcjonował dużych rozmiarów sklep z używaną odzieżą, co budziło wśród mieszkańców i odwiedzających niezadowolenie. teraz mieści się tam popularna drogeria rossmann, dzięki czemu lokal odzyskał swą rangę. na omawianym obszarze zlokalizowano wyjątkowo dużą liczbę zakładów fryzjerskich, kosmetycznych i solariów. można zaryzykować stwierdzenie, iż „stara nowa huta” stała się zagłębiem tego rodzaju usług w skali całego miasta 238 monika płaziak, anna irena szymańska o bardzo korzystnej ofercie cenowej. w eksponowanych punktach dzielnicy dotychczasowe usługi oferowane przez lokalnych przedsiębiorców często są wypierane przez bogate firmy, dla których wysokie czynsze, niejednokrotnie nieodbiegające znacznie od stawek w śródmieściu, nie stanowią przeszkody. w ten sposób pojawiają się coraz liczniej sklepy sieci komórkowych oraz formują się zgrupowania banków – tylko w 5 osiedlach bezpośrednio przylegających do placu centralnego (centrum a, b, c, d i e) doliczono się aż kilkunastu placówek bankowych. ponadto, w ostatnich kilku latach sporą popularnością cieszą się usługi szybkich kredytów, tzw. chwilówek. na badanym obszarze kilka lokali zostało zajętych pod taką działalność, przy czym trzeba zaznaczyć, że znajdują się one w eksponowanych miejscach (przykładowo centrum b) i wyposażone są w specjalne witryny przystosowane do prezentacji towarów, oraz posiadają relatywnie dużą powierzchnię, co przez tego rodzaju usługi nie jest w żaden sposób wykorzystywane. niestety, coraz częściej w przestrzeni nowohuckiej można zauważyć puste lokale handlowo-usługowe. stan taki jest wynikiem, z jednej strony rosnących stawek czynszu za wynajem tychże lokali, które w nowej hucie mają sporą powierzchnię, oraz coraz słabszym zainteresowaniem miejscowych klientów do dokonywania zakupów w tamtejszych sklepach, a co za tym idzie – mniejszym zainteresowaniem przedsiębiorców do prowadzenia tam działalności gospodarczej. konkurencję wygrywają liczne sklepy wielkopowierzchniowe na obrzeżach nowej huty lub pobliskie targowiska. jak już wcześniej zaznaczono, szczególne miejsce w tej części miasta stanowią place targowe, dwa największe i sąsiadujące ze sobą: bieńczycki (os. przy arce) i ch „tomex” (ul. bieńczycka). oba targowiska stanowią ważny punkt zakupowy mieszkańców nowej huty. o ile plac targowy w bieńczycach działa od dawna, i stanowi niezaprzeczalny walor miejsca, podobnie jak zanikający powoli, niegdyś prężny, a teraz niszowy plac targowy pośród bloków w osiedlu wandy (mogilski plac targowy), o tyle „tomex”, powstały dopiero w 1990 r., ze swoim niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się do około 700 punktów handlowych i 2 tys. podmiotów gospodarczych (dzieszyński & franczyk, 2006), stanowi dowód żywiołowego odzewu na zaspokojenie nowych i rosnących potrzeb konsumentów okresu transformacji i globalizacji. oba place targowe, z jednej strony, dając możliwość załatwienia wielu sprawunków w jednym miejscu, po stosunkowo niskich cenach, stanowią dużą konkurencję dla osiedlowych sklepików i punktów usługowych, co z pewnością przyczynia się do ich widocznego upadku (w osiedlach kolorowym, spółdzielczym, krakowiaków, które sąsiadują bezpośrednio z placami targowymi, zauważalne jest znacznie słabsze nasycenie ofertą handlowousługową), z drugiej strony place te stanowią swojego rodzaju jakość pośrednią między ofertą małych lokalnych sklepów a dużych centrów handlowych. stoją na straży szeroko rozumianej lokalności w obliczu globalizacji, integrują mieszkańców i tworzą charakterystyczne punkty w przestrzeni miasta, aktualnie kojarzone nierozerwalnie z nową hutą. uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 239 w najstarszej części nowej huty uwidaczniają się zatem dwa trendy rozwoju handlu i usług. w związku ze starzeniem się demograficznym i zubożeniem ekonomicznym mieszkańców zmieniła się oferta handlowo-usługowa – wzrosła liczba aptek, sklepów z używaną odzieżą, komisów i lombardów itp. można stwierdzić, że tak charakteryzowana nowa huta tkwi nadal w okresie transformacji, nie mogąc się z niej podnieść. jednakże, pojawiają się sukcesywnie nowe działalności, związane z procesami globalizacji, powolnym napływem nowych mieszkańców i wymianą pokoleń – zjawisko tzw. gentryfikacji marginalnej i pojawienia się tzw. gentryfikatorów (gądecki, 2012), a w związku z tym nowymi potrzebami konsumentów. przejawem powolnego wkraczania globalizacji do starej części nowej huty są: coraz liczniej pojawiające się placówki bankowe, punkty obsługi telefonii komórkowej, duże sieci handlowe, które stają się przyczyną swojego rodzaju unifikacji miejsca, wpływając jednakże na odświeżenie oferty i wizerunku tej części miasta. pierwszy trend wydaje się przeważać, a drugi jest widoczny dopiero od niedawna. prawdopodobnym jest, że wraz z napływem nowych mieszkańców do tej części miasta, oferta miejscowych sklepów i punktów usługowych stanie się bardziej zrównoważona (urozmaicona), wychodząca naprzeciw bardziej wymagającym (kosmopolitycznym) konsumentom. 4. uwarunkowania działalności handlowej i usługowej w najstarszej części nowej huty w opinii przedsiębiorców w celu uzyskania informacji na temat warunków prowadzenia działalności handlowej i usługowej na omawianym obszarze przeprowadzono z właścicielami 17 sklepów i punktów usługowych pogłębione wywiady, które pozwoliły na identyfikację barier i ułatwień z punktu widzenia przedsiębiorców. respondenci reprezentowali następujące działalności: antykwariat (1), apteka (2), fryzjerstwo i kosmetyka (1), kwiaciarnia (1), lombard (1), nieruchomości (1), sklep monopolowy (1), sklep zoologiczny (1), sprzedaż artykułów metalowych i gospodarstwa domowego (2), sprzedaż artykułów spożywczych (4), stomatologia (1), weterynaria (1). z wyjątkiem jednej działalności jednoosobowej i jednej z przedziału wielkościowego 1049 pracowników, pozostałe firmy zatrudniały 2-9 pracowników, zróżnicowany był okres ich istnienia w danym miejscu (od kilku do ponad kilkudziesięciu lat, np. sklep spożywczy na os. centrum c – ponad 50 lat, sklep z artykułami metalowymi i gospodarstwa domowego na os. teatralnym – 23 lata). respondenci wskazali utrudnienia oraz ułatwienia prowadzenia swojej działalności gospodarczej w odniesieniu stricte do miejsca jej lokalizacji. niestety, przeważały wskazania utrudnień, spośród których najczęściej pojawiały się: oddalenie od centrum krakowa, a więc odcięcie od zróżnicowanych potrzeb wielkomiejskiej społeczności, małe zainteresowanie potencjalnych klientów ofertą sklepów wynikające z mało zróżnicowanych potrzeb mieszkańców nowej huty, czego przyczyną jest starzenie się lokalnej społeczności. podkreślano także wzrost czyn240 monika płaziak, anna irena szymańska szów za wynajem lokali użytkowych. wśród czynników mogących wpływać pozytywnie na lokalizację działalności wymieniano duże skupiska mieszkańców okolicznych osiedli oraz ciągle relatywnie niskie czynsze za lokale użytkowe w porównaniu z cenami w centrum krakowa (por. tabela 1). tabela 1. utrudnienia i ułatwienia prowadzenia działalności gospodarczej w najstarszej części nowej huty w opinii przedsiębiorców utrudnienia ułatwienia 1. oddalenie od centrum krakowa, co powoduje odcięcie od klientów o bardziej rozwiniętych potrzebach zakupowych. 2. konkurencja centrum krakowa posiadającego bogatą ofertę handlowo-usługową. 3. rosnąca konkurencja na terenie nowej huty, zwłaszcza w zakresie sklepów wielkopowierzchniowych i tzw. sieciówek. 4. starzenie się lokalnej społeczności, co prowadzi do zmniejszania się niektórych potrzeb zakupowych (lecz wzrostu zapotrzebowania na niektóre asortymenty, np. lekarstwa). 5. wysokie czynsze za wynajem lokali użytkowych. 6. nagromadzenie zjawisk patologicznych (np. przestępczość), co może oddziaływać negatywnie na klientów. 7. relatywnie niski status ekonomiczny mieszkańców, wysoki poziom bezrobocia (dla właścicieli lombardów jest to aspekt korzystny prowadzenia działalności). 1. niższe czynsze za wynajem lokali użytkowych niż w centrum krakowa (jednakże relatywnie wysokie). 2. duże skupisko ludności (potencjalnych klientów) na małym obszarze. źródło: opracowanie własne na podstawie wywiadów pogłębionych z przedsiębiorcami. respondenci ocenili zmiany zachodzące w nowej hucie pod kątem warunków prowadzenia działalności gospodarczej. wyróżniono zmiany z zakresu przemian społecznych, przestrzennych i ekonomicznych. wśród przemian społecznych stwierdzono, że starzenie demograficzne miejscowej społeczności wpływa negatywnie na kształtowanie się potrzeb zakupowych klientów, którzy poszukują towarów głównie tanich i niewyszukanych. są oni natomiast klientami licznie zlokalizowanych tutaj aptek. należy jednak podkreślić, że pojawiają się coraz częściej klienci, będący nowymi mieszkańcami tej części krakowa. jednocześnie przedsiębiorcy, ceniący sobie zwłaszcza stałych klientów, uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 241 podkreślają, że są oni coraz bardziej świadomi i wymagający, co z jednej strony ma aspekt pozytywny, z drugiej strony wiąże się z ich większą roszczeniowością. jak zauważyli respondenci, widoczne są w nowej hucie przemiany dotyczące poprawy starej i zużytej infrastruktury, co z pewnością wpływa na poprawę standardu życia tutejszej społeczności, jednakże nie ma to większego znaczenia dla warunków prowadzenia działalności gospodarczej. jedynie warta zaznaczenia jest poprawa dostępności komunikacyjnej, a więc także i dostępności do lokali handlowych i usługowych. niestety w nowej hucie rośnie problem z parkowaniem pojazdów, co utrudnia dostęp klientów do sklepów i lokali usługowych, powoduje utrudnienia z wyładunkiem towarów oraz przyczynia się do konfliktów między użytkownikami parkingów: mieszkańcami i klientami. przedsiębiorcy nie dostrzegli w nowej hucie zmian o charakterze ekonomicznym, które sprzyjałyby poprawie warunków prowadzenia działalności gospodar czej. wśród negatywnych aspektów wymienili: wzrost konkurencji sklepów wielkopowierzchniowych i tzw. sieciówek oraz rosnące czynsze za wynajem lokali użytkowych. wyrazili także opinię o pogarszającej się ogólnej sytuacji ekonomicznej mieszkańców (por. tabela 2). nastroje respondentów w odniesieniu do przyszłej kondycji prowadzonej działalności gospodarczej były zróżnicowane. spośród 17 badanych firm, jedynie 8 planuje dalszy rozwój – apteka, fryzjerstwo i kosmetyka, kwiaciarnia, nieruchomości, sprzedaż artykułów spożywczych (2), stomatologia, weterynaria. za główne utrudnienia rozwoju działalności podawano zazwyczaj rosnące czynsze za wynajem lokali oraz brak wystarczającej liczby klientów na oferowane towary i usługi. równolegle do powyżej opisanych badań odbyły się badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety, które objęły mikroprzedsiębiorstwa funkcjonujące na placach targowych najstarszej części nowej huty. badaniom poddano trzy place targowe: mogilski plac targowy, bieńczycki plac targowy i ch „tomex”. kwestionariusz obejmował dziewięć pytań, które miały pomóc w zdiagnozowaniu charakteru prowadzonej działalności. w badaniu uczestniczyło łącznie 95 respondentów, w tym 50 respondentów z placu „tomex”, 30 respondentów z placu w bieńczycach oraz 15 respondentów z placu w mogile. ponad połowa ogółu ankietowanych (niemal 53%) twierdziła, że prowadzi swoją działalność gospodarczą dłużej niż 10 lat. w przypadku „tomexu” i mogilskiego placu targowego było to 40%, natomiast w przypadku bieńczyckiego plac targowego – aż 80%. niemal 49% respondentów określiło swoją działalność jako rodzinną. należy tu podkreślić, że aż 60% ankietowanych prowadzących działalność gospodarczą na bieńczyckim placu targowym i mogilskim placu targowym potwierdziło rodzinność swojej działalności, podczas gdy na „tomexie” w 38% była to działalność rodzinna i w 38% działalność prowadzona wspólnie z osobą niespokrewnioną. wśród handlujących na badanych placach targowych przeważają osoby pochodzące z nowej huty, lecz nie wyłącznie – znaczny udział stanowią mieszkańcy 242 monika płaziak, anna irena szymańska innych części krakowa i pobliskich wsi, a nawet zdarzają się reprezentanci odległych miejscowości województwa małopolskiego, jak miechów, mszana dolna czy zakliczyn. tabela 2. ocena przemian zachodzących w najstarszej części nowej huty z perspektywy przedsiębiorców przemiany pozytywne negatywne społeczne 1. pojawiają się nowi klienci, będący nowymi mieszkańcami nowej huty 2. kupujący i korzystający z usług są coraz bardziej świadomymi klientami 1. starzejący się mieszkańcy/klienci 2. coraz częściej klienci są skłonni negocjować ceny 3. klienci są coraz bardziej wymagający i roszczeniowi oraz coraz częściej drażliwi i uciążliwi przestrzenne 1. modernizacja starej i zużytej infrastruktury, co poprawia warunki życia mieszkańców, lecz nie wpływa znacząco na warunki prowadzenia działalności gospodarczej 2. poprawa funkcjonowania i dostępności komunikacji miejskiej – poprawa dostępności do sklepów i lokali usługowych 1. rosnące utrudnienia w parkowaniu pojazdów, co powoduje: a) utrudnienia w dostępności klientów do sklepów i lokali usługowych, b) utrudnienia w rozładunku towarów, c) konflikty klienci – mieszkańcy bloków mieszkalnych, w których znajdują się lokale użytkowe (użytkownicy parkingów) 2. lokalizacja sklepów i punktów usługowych wewnątrz osiedli utrudnia ich dostępność i rozpoznawalność przez klientów. 3. poprawia się poziom bezpieczeństwa w dzielnicy (monitoring) ekonomiczne brak 1. wzrost konkurencji sklepów wielkopowierzchniowych i tzw. sieciówek 2. rosnące czynsze za wynajem lokali użytkowych 3. pogarszająca się sytuacja ekonomiczna mieszkańców nowej huty źródło: opracowanie własne na podstawie wywiadów pogłębionych z przedsiębiorcami. jak podkreślili respondenci, na placach targowych panuje specyficzna atmosfera, którą cenią zarówno przedsiębiorcy, jak i klienci. place targowe starej części nowej huty odwiedzane są nie tylko ze względu na możliwość tańszych zakupów i podkreślaną przez respondentów bogatą ofertę różnorodnych świeżych produktów, ale również na wspomniany specyficzny klimat targowiska. można tam zrobić zarówno tanie, dobre i różnorodne zakupy w jednym miejscu, jak również spotkać znajomych i wymienić opinie z różnymi ludźmi. nowohuckie place targowe uzupełniają ofertę małych nowohuckich sklepów, a nie poddając się konkurencji pobliskich sklepów wielkopowierzchniowych, stały się poniekąd ich przedłużeniem na szlaku odbywania zakupów, zwłaszcza na linii: uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 243 bieńczycki plac targowy – ch „tomex” – ch „czyżyny”. zatem sklep wielkopowierzchniowy i dwa spore targowiska świetnie współegzystują w najbliższym sąsiedztwie. 5. podsumowanie otoczenie przedsiębiorstwa definiowane jest m.in. jako ogół elementów znajdujących się poza organizacją, które mają związek z jej funkcjonowaniem. otoczenie jest jednym z najistotniejszych czynników, decydującym o specyfice funkcjonowania i ewentualnym sukcesie przedsiębiorstwa. szczególnie istotne, zwłaszcza z perspektywy mikro i małych przedsiębiorstw są uwarunkowania na poziomie lokalnym. obserwuje się wzajemną współzależność między otoczeniem lokalnym a małą przedsiębiorczością. otoczenie lokalne udostępnia małym przedsiębiorstwom podstawowe zasoby, zapewnia wsparcie instytucjonalne i zmniejsza niestabilność rynkową. natomiast małe firmy opierają swoją działalność na lokalnych zasobach czynników produkcji. badania uwarunkowań rozwoju handlu i usług prowadzone na terenie najstarszej części nowej huty potwierdziły ścisłą zależność występującą między małą przedsiębiorczością a otoczeniem lokalnym oraz bezpośrednim wpływem owego otoczenia na funkcjonowanie i kondycję małych firm. w analizie czynników warunkujących rozwój badanych przedsiębiorstw skupiono się przede wszystkim na barierach i udogodnieniach rozwojowych. wyróżniono trzy grupy czynników, stanowiących elementy otoczenia przedsiębiorstwa: uwarunkowania społeczno-demograficzne, uwarunkowania przestrzenne oraz uwarunkowania ekonomiczne. badania empiryczne przeprowadzone w najstarszej części nowej huty uwidoczniły dwukierunkowość uwarunkowań rozwoju handlu i usług. uwarunkowania te przyczyniają się do określonych zmian w ofercie handlowo-usługowej tej części krakowa. z jednej strony jest to starzenie się demograficzne i zubożenie ekonomiczne mieszkańców, a z drugiej powolny napływ nowych mieszkańców i wymiana pokoleń (przejawy gentryfikacji). stwierdzono relatywnie niski status ekonomiczny oraz wysoki współczynnik starości demograficznej mieszkańców najstarszej części nowej huty (ok. 24% mieszkańców to osoby w wieku poprodukcyjnym). starzenie demograficzne miejscowej społeczności wpływa negatywnie na kształtowanie się potrzeb zakupowych klientów, którzy poszukują głównie tanich i niewyszukanych towarów. rezultatem takiej sytuacji jest: − stosunkowo słabe zróżnicowanie oferty handlowo-usługowej nowej huty, − wysokie zagęszczenie aptek, − nadmiar sklepów z używaną lub nową tanią odzieżą, przy jednoczesnym niedoborze sklepów z nową odzieżą dobrej jakości, oraz całkowitym brakiem sklepów z droższymi ubraniami znanych marek, − duża liczba komisów i lombardów, − znaczna liczba pustych lokali handlowych i usługowych, 244 monika płaziak, anna irena szymańska − preferowanie dokonywania zakupów przez mieszkańców najstarszej części nowej huty na pobliskich placach targowych ze względu na możliwość tańszych zakupów i jednocześnie bogatą ofertę różnorodnych świeżych produktów, − zdrenowanie oferty sklepów nowohuckich przez powstałe w jej pobliżu sklepy wielkopowierzchniowe. jednocześnie obserwuje się napływ nowych mieszkańców, będących reprezentantami nowego pokolenia, tzw. gentryfikatorów, cechujących się większą świadomością swoich potrzeb i jednocześnie bardziej wymagających. z przemianą tą bezpośrednio wiąże się umiarkowane, opóźnione wkraczanie globalizacji do centrum miejskiego nowej huty. sytuacja ta przejawia się głównie w lokowaniu jednostek firm z dużym kapitałem (dla których wysokie czynsze nie stanowią przeszkody) w eksponowanych punktach dzielnicy, jak również wzrost liczby sklepów sieci komórkowych oraz agencji banków. w ujęciu przestrzennym istotne wydaje się być oddalenie od centrum krakowa, a więc odcięcie od zróżnicowanych potrzeb społeczności wielkomiejskiej. z drugiej jednak strony zauważalna jest znaczna poprawa dostępności komunikacyjnej, a więc także i dostępności do lokali handlowych i usługowych. obserwuje się również nasilenie problemu z parkowaniem pojazdów, co utrudnia dostęp klientów do sklepów i lokali usługowych oraz przyczynia się do konfliktów miedzy użytkownikami parkingów: mieszkańcami i klientami. czynniki ekonomiczne, zdiagnozowane w efekcie przeprowadzonych badań i mające bezpośredni wpływ na funkcjonowanie i kondycję ekonomiczną małych przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie nowej huty to przede wszystkim wzrost wysokości czynszów za wynajem lokali użytkowych (choć nadal są one relatywnie niskie w porównaniu z cenami w centrum krakowa), zbyt duże powierzchnie lokali użytkowych w stosunku do potrzeb przedsiębiorców, jak również wzrost konkurencji z uwagi na bliską lokalizację sklepów wielkopowierzchniowych i tzw. sieciówek. rezultatem takiej sytuacji jest rosnąca liczba pustych lokali handlowo-usługowych w nowej hucie. należy również zwrócić uwagę na drenującą funkcję nowohuckich placów targowych, a zwłaszcza pobliskich sklepów wielkopowierzchniowych, względem małych nowohuckich sklepów oraz punktów usługowych. z jednej strony stanowią one uzupełnienie oferty towarowo-usługowej, a z drugiej jednak odbierają część i tak już niezbyt licznej grupy klientów. należy dodać, że nowohuckie place targowe nie poddają się konkurencji sklepów wielkopowierzchniowych i świetnie egzystują w ich najbliższym sąsiedztwie. podsumowując, uzyskane wyniki badań potwierdzają istotne znaczenie następujących elementów makrootoczenia: otoczenia społeczno-kulturowego, demograficznego i międzynarodowego na kształtowanie się oferty handlowo-usługowej w danej przestrzeni gospodarczej. uwarunkowania rozwoju handlu i usług na przykładzie krakowa – nowej huty 245 literatura bednarczyk, m. (1996). otoczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą. zeszyty naukowe ae w krakowie, seria specjalna: monografie, 128. bednarczyk, m. (2001). organizacje publiczne. zarządzanie konkurencyjnością. warszawa: pwn. dzieszyński, r., franczyk j.l. (2006). encyklopedia nowej huty. kraków: wydawnictwo towarzystwa słowaków w polsce, współpraca: „głos – tygodnik nowohucki”, nowohuckie centrum kultury. gądecki, j. (2012), i love nowa huta. gentryfikacja nowej huty? warszawa: wydawnictwo ifis pan. koźmiński, a.k., piotrowski, w. (red.) (1995). zarządzanie. teoria i praktyka. warszawa: pwn. matejun, m., nowicki, m. (2013). organizacja w otoczeniu – od analizy otoczenia do dynamicznej lokalizacji. w: a. adamik (red.), nauka o organizacji. ujęcie dynamiczne. warszawa: oficyna a wolters kluwer business. piasecki, b., konieczny, z. (1995). dyskusja okrągłego stołu. centralny czy regionalny poziom polityki promocji małych i średnich przedsiębiorstw. w: b. piasecki, z. konieczny, uwarunkowania rozwoju sektora mśp w krajach centralnej i wschodniej europy. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. pizło, w., mazurkiewicz-pizło, a. (2008). koncepcja otoczenia organizacji z uwzględnieniem wybranych aspektów międzynarodowych. zeszyty naukowe sggw –ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, 71. płaziak, m. (2014). przemiany funkcji handlowo-usługowych w mieście postsocjalistycznym na przykładzie nowej huty. w: e. kaczmarska, p. raźniak (red.), społecznoekonomiczne i przestrzenne przemiany struktur regionalnych (s. 85-100). vol. 1, kraków: oficyna wydawnicza afm. płaziak, m., szymańska, a.i. (2014). rola placów targowych w strukturze przestrzennospołecznej i ekonomicznej nowej huty. w: e. kaczmarska, p. raźniak (red.), społeczno-ekonomiczne i przestrzenne przemiany struktur regionalnych (s. 91-108). vol. 2, kraków: oficyna wydawnicza afm. statkrak (2015). serwis www statkrak, http://msip2.um.krakow.pl/statkrak (30.12.2015). stoner, j.a.f., freeman, r.e., gilbert, d.r. jr. (2001). kierowanie. warszawa: polskie wydawnictwo ekonomiczne. strużycki, m. (2004). zarządzanie przedsiębiorstwem. warszawa: difin. urbanowska-sojki, e. (2007). zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem. warszawa: pwe. wach, k. (2008). regionalne otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw. kraków: wydawnictwo uek. wach, k. (2016). otoczenie międzynarodowe jako czynnik internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. prace komisji geografii przemysłu polskiego towarzystwa geograficznego, 30(1), 7-20. 246 monika płaziak, anna irena szymańska winiarczyk-raźniak, a. (2006). uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim krakowa. w: b. górz (red.), urbanizacja i społeczeństwo (s. 203-213). kraków: wyd. instytutu geografii akademii pedagogicznej w krakowie. winiarczyk-raźniak, a. (2008). wybrane usługi a jakość życia mieszkańców w regionie miejskim krakowa. kraków: naukowe uniwersytetu pedagogicznego. żurek, j. (red.) (2007). przedsiębiorstwo, zasady działania, funkcjonowanie, rozwój. gdańsk: fundacja rozwoju uniwersytetu gdańskiego. conditions of trade and services development in kraków nowa huta abstract: the success of trading and service companies development depends on many factors. the most important factors are as following: the type of business, size, legal form, the economic situation, the market environment and many other factors. in the literature, there is emphasized the importance of the local environment influence for business as well as mutual relationship which contributes the existence and development of small business. local environment provides essential resources for small business, provides institutional support and reduce market volatility. the development of the local market depends on the functioning of small business. whereas small business bases its activity on the local resources of production factors. the local communities are directly involved in the interactions of small business and the local environment. it is also important that the local environment creates friendly climate for small business, which could be interpreted as a kind of proximity cultural, social and geographical. the issue of conditions for the development of small businesses also has been taken in the course of empirical research carried out in department of entrepreneurship and spatial management (institute of geography, pedagogical university of cracow) in the years: 2013-2015, using the methods: mapping of trade and services functions, questionnaire interviews and in-depth interviews. the studies covered small business commercial utilities in nowa huta. as part of the study it has been found a significant effect of aging boomers and financial conditions of residents on the shopping decisions in determined spaces of nowa huta. at the same time, it has been observed a moderate, delayed stepping into globalisation (through global business locations) of the centre of nowa huta, in response to the needs of a certain group of people, who are representatives of a new generation, named “gentrifies”. keywords: enterprise; enterprise environment; trade; services; markets; globalisation; gentrification; nowa huta jel codes: r110 08-099 bołoz s u g g e s t e d c i t a t i o n : bołoz, r. (2015). polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 99-117. polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów rafał bołoz uniwersytet ekonomiczny w krakowie ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: rafalboloz@vp.pl streszczenie: celem artykułu jest przedstawienie miejsca polityki regionalnej w rozwoju konkurencyjności regionów. artykuł traktuje politykę regionalną jako instrument kreowania przyszłości gospodarczej regionów. podstawą takiego podejścia jest przedstawienie w opracowaniu wybranych koncepcji rozwoju regionalnego oraz ukazanie ich mechanizmów działania wraz ze wskazaniem roli polityki regionalnej w procesach rozwojowych. w artykule omówiono również problematykę konkurencyjności regionów i jej elementów tworzących podstawę rozwoju regionalnego. słowa kluczowe: polityka regionalna; rozwój regionalny; konkurencyjność regionów; teorie rozwoju regionalnego klasyfikacja jel: r58 1. wprowadzenie znaczenie polityki regionalnej na przestrzeni lat podlegało istotnym ewolucjom. tak samo jak ewolucji podlega cała nauka ekonomii pod wpływem empirycznej weryfikacji skonstruowanych wcześniej teorii i nurtów, tak w przypadku polityki regionalnej, gospodarcze realia weryfikując tezy i hipotezy naukowe ukształtowały współczesne rozumienie roli polityki regionalnej w rozwoju regionów. w wymiarze polityki regionalnej szczególnie aktualny i silnie oddziaływujący jest ponadczasowy dylemat ekonomii „ile państwa w gospodarce?”. ścieranie się dwóch najważniejszych nurtów, neoklasycznego i neokeynesowskiego, stworzyło teoretyczne fundamenty roli polityki regionalnej w gospodarce. obecnie prowadzenie skutecznej i efektywnej polityki regionalnej uzależnione jest od całego spektrum czynników, zależności i uwarunkowań regionalnych i pozaregionalnych, których nie sposób ująć w jedną całość. zaczynając od podstawowych, czyli położenia geograficznego, infrastruktury technicznej i społecznej, jakości kapitału ludzkiego, kończąc na potencjale badawczo-rozwojowym, otoczeniu instytucjonalnym czy stanie środowiska naturalnego. funkcjonowanie w tak 100 rafał bołoz dynamicznym i zróżnicowanym środowisku powoduje, że uprawianie polityki regionalnej staje się prawdziwą sztuką, sztuką dobierania narzędzi adekwatnych do zdiagnozowanych potrzeb i problemów regionów. przedstawione w artykule różne koncepcje rozwoju regionalnego, takie jak teoria ośrodków centralnych w. christallera, biegunów rozwoju f. perrouxa, czy dyfuzji innowacji t. hägerstranda, mają na celu przybliżenie złożoności mechanizmów rozwoju regionalnego z różnych perspektyw. opisane w opracowaniu główne nurty teorii rozwoju regionalnego umieszczają politykę regionalną w różnych miejscach i przypisują jej różne role. 2. istota i przesłanki polityki regionalnej pierwsze wzmianki na temat potrzeby prowadzenia polityki regionalnej pojawiły się w latach 30 xx w. podczas wielkiego kryzysu. wtedy też dostrzeżono problem dysproporcji w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów uznając to zjawisko za realne zagrożenie, podważające stabilność polityczną krajów. do pełnej akceptacji polityki regionalnej jako podstawowej, koniecznej płaszczyzny interwencji tworzącej integralny element polityki gospodarczej aparatu państwowego doszło po ii wojnie światowej. wtedy też polityka regionalna znalazła pierwsze zastosowanie w wymiarze prostej redystrybucji środków finansowych na rzecz peryferyjnych i zacofanych regionów europy. inwestycje dotyczyły głównie tworzenia infrastruktury na tych obszarach. od tego momentu systematycznie zwiększano rolę i znaczenie polityki regionalnej (grabiński, 2003). jednak prawdziwym przełomem w prowadzeniu tego typu polityki stał się rok 1968, kiedy to z ramienia komisji europejskiej utworzono dyrekcję generalną do spraw polityki regionalnej. w 1972 roku podczas konferencji paryskiej, po raz pierwszy politykę regionalną wyposażono w instrumenty finansowe umożliwiające realizację celów (jastrzębska, 2010).. pomimo stworzenia ram finansowych umożliwiających prowadzenie polityki regionalnej, w latach 70 xx w. europa była świadkiem podwojenia się dysproporcji pomiędzy najbogatszymi i najuboższymi regionami. aby zmniejszyć tę różnicę, która niewątpliwie tworzyła barierę dla poszerzania wspólnoty o nowe kraje, zdecydowano o zwiększeniu nakładów finansowych na politykę regionalną. od tamtego momentu polityka regionalna jest wiodącym obszarem zainteresowań unii europejskiej (kudełko, 2005). w celu dogłębnego zrozumienia istoty polityki regionalnej niezbędne staje się zdefiniowanie samego terminu „polityka”. otóż pojęcie to ma charakter wielowymiarowy, a wielość jego stosowania implikuje traktowanie terminu bardzo szeroko. jak wskazuje a. nowakowska (2007, s. 199) „(…) politykę definiuje się jako proces osiągania stanu pożądanego, procesu podejmowania decyzji, sposobu rozwiązywania problemów, sztukę osiągania celów czy sztukę dokonywania wyborów”. pojęcie polityki w literaturze przedmiotu można spotkać pod postacią synonimów takich wyrażeń jak ścieżka postępowania, rodzaj działania, poczynania ukierunkowane na osiąganie wyznaczonych celów (nowakowska, 2007). polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 101 politykę regionalną najprościej można określić jako: „(…) świadomą i celową działalność organów władzy publicznej zmierzającą do rozwoju regionalnego, mającą na celu optymalne wykorzystanie zasobów regionu do trwałego rozwoju regionalnego” (grabiński, 2003, s. 9). do kluczowych aspektów bezpośrednio związanych z opisywanym terminem można zaliczyć (nowakowska, 2007, s. 200): − zorientowanie polityki na osiąganie celów, − określanie polityki przez ośrodek decyzyjny, organ władzy publicznej, − świadome działanie podmiotu polityki jako cechę polityki, − realizowanie polityki poprzez narzędzia i instrumenty powierzone podmiotom polityki. jak łatwo zauważyć, władze publiczne należą do integralnej części polityki regionalnej, która w samej definicji eksponuje rolę i znaczenie organów władzy. określa się je jako podmioty polityki regionalnej. w polsce funkcję podmiotu pełnią przede wszystkim regionalne władze samorządowe ukształtowane w wyniku zmian jakie zaszły w 1998 r., spowodowanych reformą terytorialno-administracyjną. ważną ich konsekwencją było utworzenie samorządów na poziomie regionalnym, inaczej wojewódzkim, wyposażonych w znaczną samorządność i samodzielność decyzyjną, odpowiedzialnych w swoich działaniach za rozwój obszaru nad którym sprawują pieczę (nowakowska, 2007). cytowana definicja polityki regionalnej opisuje również kolejny ważny termin nierozerwalnie związany z istotą polityki regionalnej, mianowicie rozwój regionalny. w literaturze przedmiotu zdarza się traktowanie obu terminów jako zamienne. jednak oba pojęcia mają zasadniczo odmienne znaczenie. aby przedstawić różnicę pojęć polityki regionalnej i rozwoju regionalnego, warto zaprezentować precyzyjną definicję tego drugiego terminu. j. kudełko (2005, s. 39) charakteryzuje rozwój regionalny jako: „(…) nieodwracalne zmiany ilościowo-jakościowe zmierzające do osiągania trwałego wzrostu potencjału społeczno-gospodarczego i kulturowego regionu”. polityka rozwoju regionalnego to zatem ogół koordynacji działań, których efektem jest rozwój regionalny. region jako obszar terytorialny w polsce, jest powierzchnią, na którą wpływają dwa podstawowe układy systemowe państwa, takie jak rządowa oraz samorządowa administracja publiczna. implikuje to konieczność rozdzielenia funkcji i obowiązków związanych z uprawianiem polityki regionalnej na dwa podstawowe poziomy. w wyniku tego można mówić o dwóch rodzajach regionalnej polityki rozwoju w polsce. pierwsza z nich, polityka interregionalna wiąże się z centralną koordynacją władzy państwowej w stosunku do wszystkich regionów. zatem za prowadzenie owej polityki odpowiedzialna jest administracja rządowa. jest wyrazem makroekonomicznego traktowania regionów i kierowania ich rozwojem zgodnie z interesem i wolą kraju. centralne decyzje na tym szczeblu dotyczą przede wszystkim problematyki związanej z dysproporcjami społeczno-gospodarczymi pomiędzy regionami, odgórnym modelowaniem rozwoju w ujęciu przestrzennym 102 rafał bołoz w oparciu o przyjęte i prowadzone strategie, przeciwdziałaniem marginalizacji regionów peryferyjnych oraz wyrównywaniem ich możliwości rozwojowych (nowakowska, 2007). polityka intraregionalna reprezentuje drugi poziom koordynacji polityki regionalnej w polsce. za kierowanie polityką odpowiedzialne są poszczególne władze samorządowe, reprezentujące konkretny region kraju. polityka intraregionalna jest wyrazem decentralistycznego podejścia do procesu pobudzania rozwoju regionalnego. decentralizacja oznacza powierzenie pewnych kompetencji, uprawnień i zakresu władzy niższym szczeblom administracji, które są w stanie precyzyjniej niż poziom centralny określić i zdiagnozować potrzeby i metody rozwiązywania problemów rozwojowych swojego obszaru. należy pamiętać przy tym, że polityka intraregionalna nie odsuwa na drugi plan polityki interregionalnej. wręcz przeciwnie, są one jednym organizmem, którego stan zdrowia jest uzależniony od ich współdziałania, współpracy i wzajemnego uzupełniania się (nowakowska, 2007). głównym zadaniem władz samorządowych w świetle prowadzenia polityki interregionalnej jest w pierwszej kolejności wykorzystywanie i pobudzanie siły konkurencyjnej regionu powstałej w wyniku działania jego wewnętrznych determinant rozwoju. samorząd, jako jednostka odpowiedzialna, podejmuje się rozwiązywania najważniejszych problemów rozwojowych regionu, likwidowania i niwelowania barier. należy zwrócić uwagę, iż działania samorządu nie ograniczają się stricte do sfery gospodarczej, obejmują one wiele aspektów rozwojowych od aktywizacji społecznej i obywatelskiej mieszkańców po dziedzictwo kulturowe (nowakowska, 2007). 3. mechanizm rozwoju regionalnego w głównych ujęciach teoretycznych teoretyczne koncepcje rozwoju regionalnego mają swoje źródła w próbach określenia sposobu funkcjonowania mechanizmu rozwoju danego obszaru w układzie przestrzennym. wielość koncepcji jest wynikiem trudności, a raczej niemożności znalezienia ujęcia, które dostatecznie definiowałoby mechanizm rozwoju regionalnego (kudłacz, 1999). zjawisko to przypomina problem rozumienia firmy w ekonomii neoklasycznej, gdzie przedsiębiorstwo traktowane było jak „czarna skrzynia”, którego rola ograniczała się do przeobrażania czynników produkcji w gotowy produkt. sam mechanizm działania firmy prawie w ogóle nie był przedmiotem zainteresowań neoklasyków, ich orientacja skupiona była głównie na strumieniach, które „wchodziły” do skrzyni i z niej „wychodziły”. od momentu kiedy to przedsiębiorstwo stało się przedmiotem badań teoretyków, powstało wiele koncepcji, które w różny sposób wyjaśniały jego sposób funkcjonowania. podobną problematykę teoretyczną znajdujemy w definiowaniu mechanizmu rozwoju regionalnego (gruszecki, 2002). mechanizm rozwoju regionalnego jest zatem w pewnym sensie niezupełnie rozpoznanym zjawiskiem, niedającym się określić w sztywnych ramach teoretycznych. skutkiem tego było powstanie na przestrzeni lat bardzo wielu polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 103 koncepcji teoretycznych, definiujących mechanizm rozwoju regionalnego (kudłacz, 1999). t. kudłacz (1999) wyróżnia dwa główne rodzaje mechanizmów rozwoju regionalnego: − mechanizm opierający się na rynkowych regulatorach rozwoju, − mechanizm opierający się na interwencyjnym oddziaływaniu polityki podmiotów publicznych (czyli na tzw. instrumentach rozwoju polityki regionalnej). mając na myśli system gospodarczy krajów demokratycznych, żaden z wyżej wymienionych mechanizmów nie funkcjonuje samoistnie. dlatego też teoretyczne koncepcje rozwoju regionalnego bazują na łączeniu w odpowiednich proporcjach jednego i drugiego rodzaju mechanizmu. właściwie to proporcje odgrywają tutaj zasadnicze znaczenie. są one przedmiotem sporu współczesnych teoretyków i praktyków. jednak pierwsze symptomy poróżnienia w tej materii odnajdujemy już w samych koncepcjach teoretycznych. stale aktualny problem ekonomii: ile państwa a ile rynku?, który jawi się na praktycznie wszystkich płaszczyznach życia społeczno-gospodarczego leży u podstaw dwóch głównych nurtów koncepcji rozwoju regionalnego, neoliberalnej i neokeynesowskiej (kudłacz, 1999). u podstaw doktryny neoliberalnej leży założenie, iż najefektywniejszym narzędziem odpowiedzialnym za pobudzanie mechanizmu rozwoju regionalnego jest rynek. niewidzialna ręka rynku, prócz pełnienia funkcji motoru rozwoju gospodarczego, jest również siłą sprawczą niwelowania dysproporcji regionalnych. to jej zastosowanie funkcjonuje na gruncie pojedynczych jednostek terytorialnych, jak również całych układów w przestrzeni. w tym ujęciu dychotomię gospodarczą regionów bilansuje siła robocza, która w teorii powinna przepływać z terenów o niższym poziomie wynagrodzeń do obszarów o wyższym poziomie płac. natomiast transfer kapitału w tym przypadku odbywa się w przeciwnym kierunku, głównym bodźcem dla tego typu zachowania wśród inwestorów jest poszukiwanie wyższej stopy zwrotu. przebieg tego procesu można porównać do zjawiska cyrkulacji, gdzie przeciwne kierunki strumieni płac i zysków nieustannie są w ruchu (przygodzki, 2007). jak wskazuje t. kudłacz (1999) głównymi źródłami problemów hamujących proces rozwoju regionalnego według doktryny neoliberalnej jest: − interwencjonizm podmiotów publicznych dezorganizujący procesy rozwoju, − ograniczona mobilność czynników wytwórczych (siły roboczej i kapitału), również przypisywana na ogół państwu. myśl doktryny neokeynesowskiej diametralnie różni się od założeń idei neoliberalnej. neokeynesiści podważają fakt opierania rozwoju regionalnego wyłącznie na mechanizmach wolnego rynku, wskazując na niestabilność i chwiejność takiego fundamentu nawet w teoretycznym przypadku istnienia doskonałej konkurencji. podstawą tego nurtu jest przekonanie o istniejących niedoskonałościach mechanizmu rynkowego, które według neokeynesistów mają zasadnicze znaczenie. do tej grupy należą w szczególności: asymetria informacji, zawodność konkuren104 rafał bołoz cji, obecność efektów zewnętrznych oraz wiele innych mniej lub bardziej znaczących źródeł zawodności rynku (kudłacz, 1999). sam fakt istnienia takiej liczby niekorzystnych zjawisk charakteryzujących się, w zależności od rynku, różnym natężeniem, wymaga według szkoły neokeynesowskiej interwencji aparatu państwowego. ich zdaniem tylko w ten sposób społeczeństwo jest w stanie uniknąć zjawiska głębokich dysproporcji pomiędzy regionami. sterowanie rozwojem przez państwo zapewnia w tym przypadku harmonijny rozwój przestrzenny i zapobiega powstawaniu zacofanych enklaw biedy. jako główne narzędzie do zacierania tych różnic w przestrzeni terytorialnej myśl neokeynesowska wymienia inwestycje (przygodzki, 2007). ścieranie się dwóch nurtów, neoliberalnego i neokeynesowskiego, dało podstawę do opracowania wielu teoretycznych koncepcji rozwoju regionalnego. t. kudłacz (1999) przytacza trzy podstawowe grupy koncepcji: 1. teorie oryginalne. pierwotnie sformułowane oryginalne koncepcje (zwane też teoriami) odzwierciedlające odrębne aspekty rozwoju regionalnego, czyli teorie: a) lokalizacji (a. weber), b) ośrodków centralnych (w. christaller), c) bazy ekonomicznej (w. sombart), d) biegunów rozwoju (f. perroux), e) dyfuzji innowacji (t. hägerstrand), f) rozwoju endogenicznego. 2. teorie wtórne. teorie wtórne bazują na dorobku teoretycznym koncepcji pierwotnych, w zasadzie są ich rozwinięciem lub uzupełnieniem. rozwinięciem pierwotnej teorii biegunów rozwoju są koncepcje (tomaszewski i świadek, 2011): a) geograficznych centrów wzrostu (a. hirshchman), b) błędnego koła (g. myrdal), c) rdzenia i peryferii (j. friedman), d) społeczeństwa sieciowego (m. castells), e) cyklu produkcyjnego (r. vernon), f) uczącego się regionu (r. florida). do innych wybranych teorii wtórnych należą koncepcje: g) produktu podstawowego (h. innis), h) nowa teoria handlu (p. krugman), i) dystryktów przemysłowych (a. markusen), j) elastycznej produkcji (m. piore, ch. sabel). 3. koncepcje łączone. teorie łączone to grupa koncepcji, dla których punktem wyjścia są współczesne zjawiska wywierające istotny wpływ na przemiany gospodarcze regionów. koncepcje łączone są połączeniem oddzielnych teorii cząstkowych i nawiązują do zachodzących procesów integracji międzynarodowej, globalizacji, polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 105 podkreślają m.in. znaczenie innowacji i nowoczesnych technologii. przykładem teorii łączonej jest koncepcja kapitału kontaktowego g. tornqvista, czy model przyciągania l.h. klassena (mempel-śnieżyk, 2013). w kolejnej części artykułu szczegółowo scharakteryzowano pierwotne koncepcje rozwoju regionalnego. według teorii lokalizacji rozwój regionalny konstruuje się wokół miejsc, do których napływają inwestycje. podstawowym założeniem teorii są motywy jakimi kierują się przedsiębiorstwa wybierając lokalizację inwestycji, w tym przypadku jest to minimalizacja szeroko rozumianych kosztów produkcji (köchendurfer-lucius i pleskovic, 2009). jak wskazuje weber, dotyczy to głównie takich komponentów jak siła robocza, koszty transportu oraz korzyści aglomeracji związane z umiejscowieniem inwestycji firmy. pierwotny kształt teorii webera poddawany był na przestrzeni lat sukcesywnym ulepszeniom przez różnych teoretyków. wzbogacali oni model o cele, które stawiają sobie przedsiębiorcy przy podejmowaniu decyzji dotyczących lokalizacji, w postaci np. maksymalizacji zysku i sprzedaży. teorię wzbogacono również o czynniki takie jak dostępność infrastrukturalna, komunikacyjna, ceny i dostępność surowców, wielkość rynku pracy, jakość kapitału ludzkiego, rozległość rynku zbytu. to tylko kilka z wielu elementów wzbogacających pierwotny kształt teorii lokalizacji (szymla, 2000). teoria w. christallera, zwana teorią ośrodków centralnych lub koncepcją miejsc centralnych, ma swoje źródła w badaniu struktury układu miast. podstawą teorii jest występowanie hierarchii pomiędzy ośrodkami miejskimi. najwyższy szczebel zajmowały miasta centralne, dominujące w danym systemie przestrzennym, kolejne poziomy zajmowały jednostki miejskie o podobnej randze i roli jaką pełnią w układzie terytorialnym. b. domański (2010, s. 165-166) definiuje teorię ośrodków centralnych w następujący sposób: w. christaller, (…) założył, że istnienie różnych rodzajów dóbr centralnych (tzn. świadczonych w danym miejscu na rzecz mieszkańców i firm zewnętrznych ciążących do tego miejsca oraz mieszkańców i firm z danego miejsca) o różnych zasięgach rynkowych wyznacza hierarchię osiedli, która wynika z nadwyżki znaczenia funkcji centralnych jednych osiedli w stosunku do innych, odznaczających się deficytem tych funkcji. zatem nie liczba ludności i powierzchnia miasta decyduje o tym jaką rangę mu przypiszemy, ale wypełniane przez niego funkcje. funkcje te nazwano funkcjami centralnymi. jeżeli chodzi o samo określenie hierarchiczności ośrodków, koncepcja przyjmuje następujące założenia (domański, 2010): 1. istnieje pewna liczba rzędów (szczebli hierarchii) osiedli centralnych, przy czym każdy rząd ma charakterystyczne dla siebie funkcje. 2. każdy rząd osiedli centralnych posiada zarazem funkcje wszystkich niższych od siebie rzędów. 3. każdej miejscowości centralnej wyższego rzędu podporządkowana jest pewna liczba osiedli centralnych niższego rzędu. 106 rafał bołoz istotnym elementem teorii jest przedstawianie hierarchii ośrodków centralnych w ujęciu przestrzennym. wykorzystanie torii ośrodków centralnych w praktyce, na przykładzie województwa małopolskiego przedstawiono na rysunku 1. rysunek 1. wykorzystanie teorii ośrodków centralnych na przykładzie systemu hierarchii miast województwa małopolskiego źródło: domański (2010, s. 168). koncepcja bazy ekonomicznej uznaje za najważniejszy komponent rozwoju regionalnego popyt zewnętrzny na produkty i usługi wygenerowane na obszarze danego regionu. w myśl tej teorii wzorowy region przyjmuje rolę kompleksowego eksportera ukierunkowanego na inne rynki regionalne, krajowe, międzynarodowe a najlepiej globalne (dyjach, 2013). warunkiem osiągnięcia sukcesu jest umiejętne przyciąganie inwestorów produkcyjnych z branż wysokich technologii, charakteryzujących się wysokim potencjałem innowacyjnym o dużym prawdopodobieństwie długofalowego rozwoju. wysoka specjalizacja tworzy sektorowych liderów, którzy stają się silnikiem napędowym całego obszaru, powołując do życia spokrewnione branże, rzeszę podwykonawców i firm. wysoce niepożądanym zjawiskiem polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 107 jest tutaj dominacja sektorów o tendencji stagnacyjnej lub schyłkowej. należy podkreślić, że faktyczną bazę ekonomiczną regionu tworzy ludność produkująca dobra i usługi na zewnątrz (eksportowe) wraz z podmiotami gospodarczymi tak samo ukierunkowanymi. natomiast funkcję uzupełniającą buduje ta część społeczeństwa i sfery biznesu, która zajmuje się wewnętrznym funkcjonowaniem regionu tj. zaspokajaniem wewnętrznych potrzeb bytowych bazy ekonomicznej. według teorii, sukces odnoszą regiony o najsilniejszej bazie ekonomicznej, koncentrujące się na wiodącej branży eksportowej (nowak, 2011). koncepcja bazy ekonomicznej jest płaszczyzną do formułowania rekomendacji dla polityki regionalnej, ponieważ ważnym stymulatorem rozwoju jest władza publiczna, której zadania powinny koncentrować się na stałym poszukiwaniu i zachęcaniu firm do inwestowania w region. wiodąca branża regionu jest bazą wokół której skupione są wszelkie działania polityki regionalnej mające na celu pogłębianie jej specjalizacji. jednak wysoka specjalizacja oraz koncentracja wokół jednej dziedziny niesie ze sobą również ryzyko. źródłem zagrożenia może być starzenie się branży czy ucieczka strategicznego inwestora. dlatego niektórzy eksperci wskazują na konieczność sterowania rozwojem w kierunku dywersyfikacji bazy eksportowej w celu poszukiwania podmiotów reprezentujących młode branże, dające przy tym nowy impuls rozwojowy dla regionu (malizia i feser, 1999). koncepcja bazy ekonomicznej ma obecnie szerokie zastosowanie w obszarze m.in. badań nad ośrodkami miejskimi. przykładem silnej bazy ekonomicznej będącej efektem działań władz publicznych w tym zakresie jest gmina niepołomice, zlokalizowana obok krakowa. obszar ten jest bardzo wysoko wyspecjalizowany w przemyśle i jednocześnie cechuje się znaczną dywersyfikacją na poziomie poszczególnych gałęzi branżowych. cały rozwój i potencjał gospodarczy gminy opiera się na sektorze egzogenicznym, eksportującym produkty na zewnątrz (domański, 2010). według teorii f. perrouxa, podstawą rozwoju gospodarczego są tzw. bieguny wzrostu. biegun w tym przypadku postrzegany jest jako jednostka ogniskująca rozwój lub zespół takich jednostek, ukształtowany w oparciu o szybko rozwijający się zakład lub kompleks przemysłowy, który skupia bezpośrednie i pośrednie skutki innowacji (dyjach, 2013). idea spolaryzowanego rozwoju regionalnego wychodzi z założenia, że różnice w poziomie rozwoju regionów w układzie przestrzennym mogą zostać zniwelowane poprzez tworzenie biegunów wzrostu i zjawiska polaryzacji, powodujące rozprzestrzenianie się dynamiki rozwoju na tereny słabiej rozwinięte (szymla, 2000). początkowo w teorii perrouxa, biegun wzrostu był rozumiany jako gałąź przemysłowa, wiodące skrzydło gospodarki będące silnikiem rozwoju całego obszaru. dlatego też często w literaturze teoria ta nazywana jest koncepcją gałęziową biegunów wzrostu. według teorii, najważniejsza i najszybciej rozwijająca się branża regionu, zwana biegunem, oddziałuje pozytywnie na inne sektory gospodarcze w zależności od natężenia powiązań pomiędzy nimi. jak podkreśla r. domański (1989), podmiot gospodarczy pełniący funkcję bieguna wzrostu powinien charakteryzować się następującymi właściwościami: 108 rafał bołoz − posiadać znaczne rozmiary umożliwiające wywieranie bezpośredniego lub pośredniego wpływu na całą gospodarkę, − reprezentować dynamiczną i innowacyjną gałąź gospodarczą o dużym potencjale rozwojowym, − należeć do silnego systemu powiązań pomiędzy innymi sektorami gospodarki i odgrywać w takim układzie istotną rolę. drugie ujęcie teorii biegunów wzrostu, zwane koncepcją regionalną biegunów wzrostu, określało podmiot terytorialny zlokalizowany w określonej przestrzeni geograficznej. biegunem wzrostu uznawano pewną całość, którą tworzą inwestycje oraz sieć infrastruktury, zdolną do oddziaływania na kształt i postęp gospodarczy regionu (szymla, 2000). teoria biegunów wzrostu była dosyć szeroko wykorzystywana w różnych zmodyfikowanych formach w wielu krajach i stosowana jako podstawa założeń strategicznych różnych polityk regionalnych. teoria cieszyła się dużą popularnością wśród państw zachodniej europy, głównie francji, włoszech, grecji i hiszpanii. implementacji teorii na szeroką skalę służyła aktywna polityka państwa w zakresie planowania rozwoju gospodarczego przypadająca na lata 60 i 70. ciekawe rekomendacje dla polityki regionalnej dostarcza analiza wdrażania założeń koncepcji biegunów wzrostu w hiszpanii w latach 1964-1975. realizacja blisko 10-letniego planu zakładała silny rozwój przemysłu w obrębie wyznaczonych biegunów wzrostu oraz zahamowanie masowej migracji ludności do wysoko rozwiniętych regionów hiszpanii (piętak, 2014). rząd hiszpański dzięki zastosowaniu teorii biegunów wzrostu starał się połączyć politykę przemysłową z polityką planowania przestrzennego. plan zakładał stworzenie ośrodków wzrostu w regionach, gdzie istniał już przemysł jednak charakteryzował się niskim potencjałem, dominacją rolnictwa oraz wysokim wskaźnikiem emigracji. zdecydowano również o utworzeniu tzw. biegunów promocji w miejscach, gdzie nie istniał przemysł, dysponujących jednak odpowiednimi zasobami i warunkami do rozwoju przemysłu. narzędziami polityki regionalnej wykorzystanymi do budowy ośrodków wzrostu stały się m.in. subwencje rządowe, znaczne ulgi podatkowe, atrakcyjne warunki wywłaszczania gruntu, czy dostęp do kredytów inwestycyjnych na preferencyjnych warunkach (piętak, 2014). jak wskazuje ł. piętak (2014), efekty stosowania polityki biegunów wzrostu w hiszpanii były niezadowalające. jedną z ważniejszych przeszkód realizacji tej strategii był słaby zasięg i oddziaływanie stworzonych biegunów oraz niedostatecznie rozwinięta infrastruktura. konsekwencją tego była zbyt słaba kooperacja biznesowa i wymiana handlowa pomiędzy peryferiami a biegunem. ponadto, wystawienie negatywnej oceny realizowanej strategii upatruje się w zbyt pochopnym zaniechaniu kontynuowania tej ścieżki rozwojowej. w ocenie richardsona (za: piętak, 2014) zbyt szybko oczekiwano pozytywnych efektów prowadzonej polityki. doświadczenia innych krajów z tego okresu również wskazują, że sztuczne tworzenie biegunów wzrostu zazwyczaj nie spełniało pokładanych w nich nadziei. polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 109 przyczyn porażki upatruje się również w niedostatecznych rozmiarach ilościowojakościowych inwestycji w biegunach (blažek i uhlíř, 2013). według teorii dyfuzji innowacji t. hägerstranda, źródłem rozwoju w układzie terytorialnym, podobnie jak w teorii biegunów wzrostu, są główne ośrodki, w których generowane są innowacje. dyfuzja innowacji dokonuje się właśnie w tych ośrodkach, stąd też wypływają impulsy rozwojowe o charakterze popytowym i podażowym. popyt w tym przypadku rozumiany jest jako kreowanie nowych potrzeb, natomiast podaż jako materialna i organizacyjna zdolność zaspokajania tych potrzeb. kierunek impulsów rozwojowych przebiega od ośrodków innowacji po kolejne coraz niższe szczeble hierarchii miejskiej (puchalski, 1987). istotą koncepcji endogenicznej rozwoju regionalnego są siły wewnętrzne regionu. według tej teorii, postęp gospodarczy powinien bazować na wewnętrznym popycie i potrzebach, rozwój technologiczny i innowacje powinny być wynikiem wiedzy, umiejętności i wysokich kwalifikacji regionalnej społeczności. źródłem postępu innowacji nie są zatem same firmy, ale mieszkańcy, społeczeństwa tworzące region. koncepcja ta jednak nie spotkała się z uznaniem i była wielokrotnie krytykowana, głównie z powodu jej sprzeczności z teorią egzogeniczną (szymla, 2000). teoria egzogeniczna przyjmuje za punkt wyjścia wspomaganie rozwoju regionalnego z zewnątrz. koncepcja nawiązuje bezpośrednio do teorii keynesa, stawiając na pierwszym miejscu popyt jako czynnik determinujący rozwój. niedoskonałości mechanizmu rynkowego w ujęciu przestrzennym powinny być niwelowane działaniami interwencyjnymi państwa. taki układ, według idei koncepcji, zapewni najbardziej efektywny i wydajny system gospodarczy. w obliczu coraz większej roli nowych technologii, wiedzy oraz informacji w kształtowaniu dynamiki rozwoju gospodarek, teoria egzogeniczna straciła na znaczeniu, stając się nieaktualną. niemniej jednak miała ona istotny wkład w dorobek teoretyczny koncepcji rozwoju regionalnego (szymla, 2000). 4. rozwój regionalny jako wypadkowa konkurencyjności regionów coraz większe zainteresowanie problematyką konkurencyjności wśród naukowców można zaobserwować na przełomie lat 70. i 80. xx w. na początku badania konkurencyjności koncentrowały się jedynie na poziomie makroekonomicznym, ponieważ pierwotnie pojęcie to utożsamiano z gospodarką narodową. obecnie konkurencyjność jest przedmiotem pogłębionych analiz rynkowych i jednym z podstawowych aspektów badawczych w naukach ekonomii oraz zarządzania. choć każdy słysząc słowo konkurencja podświadomie rozumie jego znaczenie, to w rzeczywistości przez wielu rozpatrywane jest ono w bardzo wąskim ujęciu, np. tylko jako współzawodnictwo przedsiębiorstw na rynku (nehring, 2007). z uwagi na różnorodność ujęć samej istoty konkurencyjności, można ją rozpatrywać z punktu widzenia podmiotu, którego dotyczy. na tej podstawie możemy wyróżnić pięć jej poziomów (gorynia, 1998; wach, 2012, s. 188): 110 rafał bołoz 1. mega – konkurencyjność rozpatruje się na gruncie gospodarek kilku państw, zintegrowanej grupy np. unii europejskiej, poziom mega utożsamiany jest również z ujęciem globalnym – w przypadku gospodarki światowej. 2. makro – na tym szczeblu mamy do czynienia z gospodarkami poszczególnych krajów (gospodarki narodowe). 3. mezo – odzwierciedla dany sektor gospodarczy, branżę, gałąź oraz układy klastrowe. 4. mikro – poziom ten reprezentują przedsiębiorstwa, zakłady. 5. mikro-mikro – reprezentującego m.in. towary, usługi, jednostki ludzkie. wielopłaszczyznowość pojęcia konkurencyjności implikuje istnienie wielu definicji, które są raczej próbami scharakteryzowania owego pojęcia i wypracowania jednego uniwersalnego podejścia. definiując bardzo ogólnie konkurencyjność w wymiarze ekonomicznym, można ją określić jako: „(...) zdolność do osiągania sukcesu w rywalizacji gospodarczej” (przygodzki, 2007, s. 106). wielość definicji napotykamy również w przypadku, wydawałoby się, dosyć wąskiego pojęcia jakim jest konkurencyjność regionów. jedna z nich mówi, iż konkurencyjność regionu to „(…) przewaga nad innymi regionami będąca wypadkową atrakcyjności oferty usługowej kierowanej do obcych i potencjalnych użytkowników regionu, którymi są mieszkańcy, firmy, inwestorzy, goście; jej źródłem jest nowoczesna infrastruktura materialna, instytucjonalna i intelektualna regionu” (przygodzki, 2007, s. 107). w innym ujęciu konkurencyjność regionu rozumiana jest jako: „zespół cech decydujących o atrakcyjności regionu z punktu widzenia lokowania inwestycji lub jako miejsca zamieszkania: także wyraz przewagi technologicznej lub niższych cen produktów i usług wytwarzanych w regionie, w porównaniu z innymi regionami” (ministerstwo rozwoju, 2016). bardziej kompleksowa definicja opisuje konkurencyjność regionu jako zdolność danego obszaru terytorialnego do generowania trwałego wzrostu wartości dodanej, co przyczynia się do wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. do warunków, dzięki którym może zaistnieć taka sytuacja zaliczamy (przygodzki, 2007): − skuteczne i efektywne wykorzystanie zasobów oraz sprawne zarządzanie mechanizmami gospodarczymi na gruncie polityki regionalnej, − dokonanie odpowiedniej kombinacji wewnętrznych i zewnętrznych determinant rozwojowych w taki sposób, aby w najwyższym stopniu podnosić atrakcyjność regionu z punktu widzenia inwestorów zagranicznych, jak również miejscowych przedsiębiorców, umożliwiając im jak najlepsze warunki do ekspansji na rynki krajowe i międzynarodowe, − antycypację, elastyczność i zdolność ciągłego przystosowywania się do zmieniającego się otoczenia gospodarczego. region, jako podmiot konkurujący, uczestniczy zarówno w procesie konkurowania pośredniego, jak i bezpośredniego (przygodzki, 2007). konkurowanie pośrednie rozumie się jako podejmowanie wszelkich działań przez władze regionalne na rzecz tworzenia i poprawy już istniejących warunków do prowadzenia działalności gospodarczej, a przez to podniesienia ich zdolności do polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 111 generowania zysków i poprawy ich pozycji konkurencyjnych na tle innych przedsiębiorstw spoza regionu. w tym przypadku władze samorządowe w pewnym sensie wyposażają przedsiębiorstwa w elementy, które powodują, że osiągają one przewagę, jednak same firmy nie kontrolują tych czynników, które do tego się przyczyniają. sposób pomiaru konkurowania pośredniego odbywa się poprzez weryfikację zdolności konkurencyjnej firm zlokalizowanych w regionie (raczyk, 2010). konkurowanie bezpośrednie rozumie się jako rywalizowanie jednostek samorządu terytorialnego, które występują jako reprezentanci danych regionów. samorządy konkurują przede wszystkim o dostęp do różnego typu korzyści zewnętrznych takich jak (przygodzki, 2007): − dostęp do krajowych i międzynarodowych środków finansowych przeznaczonych na rozwój, − przyciąganie zewnętrznych inwestorów, − zatrzymanie kapitału w regionie, − lokalizację rządowych agend i instytucji, − lokalizację i organizowanie międzynarodowych imprez i wydarzeń itp. z pojęciem konkurencyjności regionu wiążą się również dwa pokrewne pojęcia takie jak pozycja konkurencyjna oraz zdolność konkurencyjna. pozycję konkurencyjną określa się jako miejsce regionu w określonym rankingu regionów konkurujących ze sobą na danej płaszczyźnie. jest to więc ujęcie statystyczne. ujęciem dynamicznym odznacza się pojęcie zdolności konkurencyjnej, które jest rozumiane jako proces konkurencyjności podlegający ciągłym zmianom (przygodzki, 2007). duża złożoność zjawiska konkurencyjności regionu powoduje, że określenie czynników warunkujących ich sukces w tym wymiarze staje się skomplikowane. w zależności od przestrzennego położenia regionu, jego dorobku kulturalnego oraz społeczeństwa, które go zamieszkuje, określone czynniki wpływające na konkurencyjność będą mniej lub bardziej istotne dla rozwoju tego obszaru. dlatego też w literaturze przedmiotu spotkać można wiele różnych zestawień determinant uznanych przez danego autora za najważniejsze z punktu widzenia rozwoju regionalnego. należy pamiętać, iż co dla jednego obszaru przestrzennego miało istotne znaczenie z perspektywy osiągania postępu gospodarczego, niekoniecznie musi być złotym środkiem dla innego regionu. należy dodać również to, że w różnych sytuacjach odmiennie akcentowane są czynniki o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturowym itd. (przygodzki, 2007). podstawowy podział czynników konkurencyjności regionów określanych jako konieczne, ale niewystarczające do zapewnienia trwałej przewagi konkurencyjnej prezentuje b. winiarski. należą do nich (winiarski, za: góralski i lazarek, 2013, s. 310): − zróżnicowana i rozwinięta struktura gospodarki, w skład której wchodzą branże i przedsiębiorstwa zdolne do konkurowania na arenie międzynarodowej produkcji i wymiany, − napływ zagranicznych i krajowych inwestycji w regionie, 112 rafał bołoz − sprawna i efektywna infrastruktura techniczna, w szczególności dotyczy to infrastruktury telekomunikacyjnej, wodno-kanalizacyjnej, energetycznej oraz transportowej, − dobra kondycja infrastruktury społecznej, głównie systemu edukacji, ochrony zdrowia, rekreacji itp., − potencjał badawczo-rozwojowy zapewniający odpowiedni kapitał intelektualny i innowacyjny, − dobry stan środowiska naturalnego, − rozbudowana sieć instytucji otoczenia biznesu. tak jak zaznaczono, wymienione determinanty mają charakter konieczny, natomiast jak wskazuje z. przygodzki (2007), do czynników uzupełniających możemy zaliczyć: − wizerunek regionu, − cechy i właściwości społeczności, − dorobek historyczny i kulturowy obszaru, − społeczna wizja przyszłości regionu. w polsce mamy do czynienia zarówno z regionami, które na przestrzeni lat dynamicznie się rozwijają i przyciągają do siebie wykwalifikowaną siłę roboczą oraz takimi, które trwale nie są zdolne do szybkiego rozwoju. brak zdolności do absorpcji innowacji, zbyt mało argumentów przemawiających na korzyść lokowania zagranicznego kapitału powoduje, że regiony lepiej rozwinięte rozwijają się jeszcze szybciej, a biedne i zacofane coraz wolniej. najlepszym przykładem takiego dualizmu gospodarczego są regiony polski wschodniej (kot, 2008). szczegółowe działania w wymiarze podnoszenia długotrwałych przewag konkurencyjnych zamieszczono w tabeli 1. konkurencyjność regionów można mierzyć na wiele sposobów. bardzo ogólnym podejściem w tym przypadku jest prosty pomiar pkb przypadającego na jednego mieszkańca regionu. wielkość tę można wyrazić w dwóch częściach budujących ten wskaźnik, są to: wydajność pracy oraz stopa zatrudnienia. poziom zatrudnienia nie może być jednak traktowany jak cel sam w sobie, ponieważ nie chodzi tutaj o generowanie jakichkolwiek miejsc pracy, ale takich, które bezpośrednio przekładają się na siłę konkurencyjną podmiotów ekonomicznych należących do regionu, a więc gwarantujących wysoką wydajność pracy. aby nazwać region konkurencyjnym, musi on odznaczać się wysoką wydajnością pracy oraz wysokim zatrudnieniem. te dwa elementy wzajemnie się uzupełniają, ponieważ regiony o wysokiej wydajności charakteryzują się wysokim tempem wzrostu, przyciągają i kumulują więcej kapitału, inwestują, co przekłada się na wzrost zatrudnienia. zgodnie z takim rozumowaniem możemy wyróżnić cztery zasadnicze czynniki, które w ujęciu statystycznym wyjaśniają ok. 65% zróżnicowania wskaźnika pkb per capita między wysoko rozwiniętym regionami unii europejskiej, należą do nich (przygodzki, 2007): polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 113 tabela 1. zasadnicze obszary oddziaływań w procesie podnoszenia konkurencyjności regionów obszar oddziaływania kierunki zmian infrastruktura drogowa modernizacja dotychczasowej nawierzchni drogowej, budowa nowych odcinków dróg lokalnych, utwardzanie dróg lokalnych o miękkiej nawierzchni, prace remontowo-modernizacyjne w zakresie budowli komunalnych, tworzenie węzłów komunikacyjnych, reorganizacja, przekierunkowanie ruchu drogowego, tworzenie parkingów lokalnych, tworzenie ścieżek rowerowych, układanie chodników miejskich. infrastruktura komunalna zaopatrzenie w energię elektryczną wszystkich jednostek funkcjonujących w danym regionie, doprowadzenie gazociągu w rejony pozbawione połączenia, inwestycje w nowoczesną infrastrukturę teleinformatyczną, uzbrojenie działek rekreacyjnych, budowa wodociągów, wykonanie instalacji sanitarnej, tworzenie ośrodków rekreacyjno-wypoczynkowych (stadniny koni, pola namiotowe, wypożyczalnie sprzęty wodnego), znaczenie i przygotowywanie szlaków turystycznych i punktów widokowych, inwestycje ukierunkowane na pozyskiwanie nowych źródeł energii. ochrona środowiska naturalnego budowa nowoczesnych oczyszczalni ścieków, racjonalizacja gospodarki odpadami, stosowanie nowoczesnych przyjaznych środowisku metod utylizacji odpadów, popularyzowanie edukacji w zakresie postaw proekologicznych. koncepcje finansowania racjonalizacja źródeł finansowania z uwagi na koszt kapitału, korzystanie z finansowania oferowanego jednostką samorządu terytorialnego (jst) w zakresie źródeł pomocowych unii europejskiej, pozyskiwanie środków finansowych z rynku kapitałowego, rozwój współpracy z sektorem bankowym, rozwój koncepcji partnerstwa publiczno-prywatnego, przestrzeganie dyscypliny finansów publicznych, działanie zgodnie z zaleceniami nauki finansów. marketing jst rozwój koncepcji marketingu mix w warunkach samorządu, rozwój systemów informacji marketingowej na poziomie jst, podejmowanie działań marketingowych w zakresie stwarzania i utrwalania wizerunku jst w otoczeniu, weryfikowanie założeń strategicznych, opracowanie strategii marketingowych, poszukiwanie nowych kanałów dystrybucji dla oferty samorządowej, intensyfikacja działań i obszarów konkurowania. kierunki działalności gospodarczej dywersyfikacja działalności jst, reorientacja założeń kierunków rozwoju jst jako rezultat oddziaływania bodźców z otoczenia, rozwój koncepcji produkcji rolnej ukierunkowanej na wytwarzanie zdrowej żywności, rozwój turystyki w warunkach jst, rozwój bazy noclegowej, rozwój zaplecza do obsługi gastronomicznej i finansowej. kwalifikacje urzędników wchodzących w skład struktur władz lokalnych wzrost wymagań w zakresie kwalifikacji zawodowych urzędników, wzrost wymogów co do posiadanego przez pracowników władz lokalnych wykształcenia, utrwalenie się wymogów z zakresie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji. współpraca i kooperowanie tworzenie związków między jst celem realizacji wspólnych założeń, dążenie do nawiązywania kontaktów międzynarodowych, wymiana doświadczeń z podmiotami zagranicznymi (konferencje, publikacje, wykłady, dyskusje). źródło: filipiak (2005, s. 283). 114 rafał bołoz − nowoczesny wymiar struktury gospodarczej – regiony wysoko rozwinięte cechują się zatrudnieniem skoncentrowanym wokół usług rynkowych, przemysłu wytwórczego oraz branż wysokich technologii, − wysoka innowacyjność, − dostępność regionu, − dobrze wykwalifikowana siła robocza. cztery powyższe elementy zapewne są niewystarczające do pełnego określenia, który region można uznać za konkurencyjny. uzupełnieniem tych czynników są determinanty takie jak (przygodzki, 2007): − kondycja sektora małych średnich przedsiębiorstw, − umiejscowienie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, − istnienie podstawowej infrastruktury technicznej i społecznej, − możliwości samoorganizacji i partycypacji kapitału społecznego oraz instytucji. rysunek 2. wzrost poziomu pkb i jego poziom per capita w województwach w latach 2000-2006 źródło: ministerstwo rozwoju regionalnego (2009, s. 26). rysunek 2 przedstawia zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego polskich województw. patrząc na poziom rozwoju województw od 1999 r. oraz ich dynamikę w latach 2000-2006 można scharakteryzować cztery typy regionów (ministerstwo rozwoju regionalnego, 2009): 1. liderzy – wyższa niż średnia krajowa dynamika oraz poziom rozwoju. do tej grupy należą województwa: mazowieckie, wielkopolskie, dolnośląskie. 2. regiony doganiające – niższy poziom rozwoju, za to charakteryzujące się wysoką dynamiką (np. małopolska). 3. regiony hamujące – o wyższym poziomie rozwoju, ale słabej dynamice. należą do nich województwa: zachodniopomorskie, pomorskie. polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 115 4. obszary spadku – niższy poziom rozwoju w porównaniu do średniej krajowej oraz słaba dynamika rozwoju są to np. województwa lubelskie i opolskie. obecnie w wyniku coraz większego postępu technologicznego, duże znaczenie przypisuje się tzw. czynnikom niematerialnym. jest to konsekwencją przesunięcia wagi czynników produkcji z ilości na jakość. z tego też względu kapitał intelektualny coraz częściej jest podstawą rozwoju regionów wysoko rozwiniętych, gwarantując im solidne podstawy do umacniania pozycji konkurencyjnej. wykorzystanie kapitału rzeczowego i finansowego przedsiębiorstwa zależy właśnie od kapitału intelektualnego, to tutaj powstają innowacyjne pomysły na wykorzystanie zasobów, na wydajniejsze i jeszcze bardziej skuteczne ich przeznaczenie. w konsekwencji tak rozumiany mechanizm działania, jeżeli przynosi korzyści i zwiększa konkurencyjność, bardzo szybko staje się powielanym modelem w innych firmach i branżach regionu (ministerstwo rozwoju regionalnego, 2009). 5. podsumowanie przedstawione w artykule nurty i koncepcje rozwoju regionalnego oraz istota konkurencyjności regionów, pozwalają wysunąć konkluzję na temat miejsca polityki regionalnej w rozwoju regionów. otóż, o tym jaką rolę odgrywa polityka regionalna w danym regionie, decyduje przede wszystkim wachlarz uprawnień oddany w ręce jej podmiotów, zasięg przestrzeni do swobodnego działania oraz zakres oczekiwań i odpowiedzialności postawiony względem tych podmiotów. każdy model działania, urzeczywistniający przyjętą wizję rozwoju regionu, przypisuje polityce regionalnej inne zadania. w koncepcji bazy ekonomicznej w. sombarta, władza publiczna jest podstawowym stymulatorem rozwoju, koncentrując się na skutecznym przyciąganiu inwestorów i tworzeniu odpowiedniego klimatu dla rozwoju przedsiębiorstw, przede wszystkim z branż wysokich technologii. z kolei teoria biegunów wzrostu f. perrouxa wychodzi z założenia, że rozwój regionalny skupia się wokół najszybciej rozwijającej się branży w regionie. działania polityki regionalnej w tym przypadku mogą sprowadzać się do wzmacniania takiej branży, powodując jej silniejsze oddziaływanie na region. na koniec warto podkreślić, iż temat konkurencyjności regionów stanowi ważny punkt odniesienia dla rozważań na temat roli polityki regionalnej w rozwoju regionów. elementy składowe potencjału konkurencyjnego regionu, takie jak czynniki czy uwarunkowania danej jednostki przestrzennej należy postrzegać jako materiał, który w rękach polityki regionalnej nabiera nowych kształtów i stale się przeobraża. to od polityki regionalnej i jej strategii zależy, które z dostępnych elementów będą wzmacniane, kierując się przy tym określoną wizją regionu jako całości. tak pojmowana polityka pełni rolę architekta regionalnego rozwoju. przedstawione w opracowaniu rozważania dowodzą, że siła sprawcza polityki regionalnej jest silnie uzależniona od instrumentów, w które zostanie wyposażona oraz realiów społeczno-gospodarczych, w których przyjdzie jej funkcjonować. 116 rafał bołoz literatura blažek, j., uhlíř, j. (2013). teorie regionálního rozvoje: nástin, kritika, implikace. praha: karolinum. domański, b., noworól, a. (red.), (2010). badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim. kraków: uniwersytet jagielloński. domański, r. (1989). podstawy planowania przestrzennego. warszawa: wydawnictwo pwn. dyjach, k. (2013). teorie rozwoju regionalnego wobec zróżnicowań międzyregionalnych. lublin: wydawnictwo uniwersytetu marii curie-skłodowskiej. chądzyński, j., nowakowska, a., przygodzki, z. (2007). region i jego rozwój w warunkach globalizacji. łódź: cedewu. filipiak, b. (2005). rozwój lokalny i regionalny. uwarunkowania, finanse, procedury. szczecin: fundacja na rzecz uniwersytetu szczecińskiego. gorynia, m. (1998). konkurencyjność przedsiębiorstwa-próba konceptualizacji i operacjonalizacji. w: e. najlepszy (red.), strategia przedsiębiorstw w warunkach konkurencji międzynarodowej. zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w poznaniu, nr 266, 930. góralski, p., lazarek, m. (2009). czynniki kształtujące konkurencyjność regionów. zeszyty naukowe sggw w warszawie. polityki europejskie, finanse i marketing, 1, 307315. grabiński, t. (2003). analiza taksonometryczna krajów europy w ujęciu regionów. kraków: wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. gruszecki, t. (2002). współczesne teorie przedsiębiorstwa. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. jastrzębska, w. (2010). rola euroregionów i współpracy transgranicznej w procesie integracji europejskiej. rzeszów: wydawnictwo uniwersytetu rzeszowskiego. kot, j. (2008). przegląd podstawowych pojęć w zakresie innowacji i konkurencyjności regionalnej. kielce: wydawnictwo ujk. köchendurfer-lucius, g., pleskovic, b. (2009). spatial disparities and development policy. washington, dc: the world bank. kudełko, j. (2005). polityka regionalna polski w aspekcie integracji z unią europejską. kraków: wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. kudłacz, t. (1999). programowanie rozwoju regionalnego. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. malizia, e.e., feser, e.j. (1999). understanding local economic development. new jersey: center for urban policy research. mempel-śnieżyk, a. (2013). koncepcje rozwoju regionalnego ze szczególnym uwzględnieniem klastrów i inteligentnych specjalizacji. biblioteka regionalisty 2013, nr 13, s. 107-121. ministerstwo rozwoju regionalnego (2009). rozwój regionalny w polsce. raport 2009. warszawa: ministerstwo rozwoju regionalnego. polityka regionalna jako narzędzie rozwoju konkurencyjności regionów 117 ministerstwo rozwoju (2015). konkurencyjność regionu. https://www.funduszeeuropejskie.2007-2013.gov.pl/slownik/strony/konkurencyjnosc_regionu.aspx (data dostępu: grudzień 2015). nehring, a. (2007). rozwój i konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w polsce. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. nowak, p. (2011). nowy paradygmat rozwoju regionalnego na przykładzie wybranych regionów europy zachodniej. poznań: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu. nowakowska, a. (2007). region i jego rozwój w warunkach globalizacji. warszawa: wydawnictwo cedewu. piętak, ł. (2014). teoria biegunów wzrostu francois perroux i implementacja jej założeń w hiszpanii w latach 1964-1975. ekonomia xxi wieku, 11, 185-202. puchalski, k. (1987). atrakcyjność społeczno-gospodarcza jako czynnik rozwoju miast. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. raczyk, a. (2010). analiza atrakcyjności inwestycyjnej regionu w świetle współczesnych trendów. wrocław: wydawnictwo bimart. szymla, z. (2000). determinanty rozwoju regionalnego. wrocław: wydawnictwo zakładu narodowego im. ossolińskich. tomaszewski, m., świadek, a. (2011). regionalna polityka innowacyjna w świetle wybranych wtórnych teorii rozwoju regionalnego. zarządzanie publiczne, 4, 37-47. wach, k. (2012). europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. regional policy as a tool for the development competitiveness of regions abstract: the aim of the article is to present the place of regional policy in the development of competitiveness regions. the article discusses regional policy as a tool for creation economic future of the regions. the basis for this approach is to present in an article selected the concepts of regional development, and to show their mechanisms of action, together with an indication of the role of regional policy in the development processes. the article also discusses the issue of competitiveness of regions and its elements forming the basis for regional development. keywords: regional policy; regional development; competitiveness of regions; theories of regional development jel codes: r58 11-sadowska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : sadowska, m. (2016). edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz w państwach europejskich. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 149-164. edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz w państwach europejskich monika sadowska uniwersytet w białymstoku wydział ekonomii i zarządzania ul. marii skłodowskiej-curie 14, 15-097 białystok e-mail: m.sadowska2@o2.pl streszczenie: edukacja, a w szczególności kształcenie w zakresie przedsiębiorczości odgrywa obecnie kluczową rolę w budowaniu przedsiębiorczego społeczeństwa oraz przedsiębiorczej gospodarki. zdaniem androulla vassiliou, komisarza ue ds. edukacji, kultury, wielojęzyczności i młodzieży, kształcenie w obszarze przedsiębiorczości jest czynnikiem napędowym przyszłego wzrostu, który pomoże europejczykom zainspirować kolejne pokolenia przedsiębiorców. a. vassiliou uważa, że warunkiem utrzymania konkurencyjności europy jest inwestowanie w ludzi, w ich umiejętności, zdolności przystosowawcze oraz innowacyjność. oznacza to, że należy zachęcać do prawdziwej zmiany sposobu myślenia w europie w kierunku większej przedsiębiorczości, rozpoczynając od zaszczepiania ducha przedsiębiorczości od najwcześniejszych lat szkolnych. problemem badawczym poruszanym w niniejszym opracowaniu są metody nauczania przedsiębiorczości w polsce i krajach unii europejskiej. autorka koncentruje swoją uwagę na systemie edukacji na rzecz przedsiębiorczości w polskim i europejskim systemie kształcenia jako istotnym, zewnętrznym czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości. celem publikacji jest wskazanie możliwości kształtowania postaw przedsiębiorczych u człowieka, przedstawienie stanu polskiego systemu edukacji na rzecz przedsiębiorczości oraz praktyk kształcenia w zakresie przedsiębiorczości w państwach europejskich. w niniejszym opracowaniu autorka analizuje ścieżki edukacji w zakresie przedsiębiorczości, stosowane programy i metody nauczania oraz elementy edukacji na rzecz przedsiębiorczości w polsce. przedmiotem zainteresowania jest również kształcenie w obszarze przedsiębiorczości na poziomie unii europejskiej. słowa kluczowe: przedsiębiorczość; edukacja; kształcenie w zakresie przedsiębiorczości klasyfikacja jel: a20, i20 1. wprowadzenie przedsiębiorczość, rozumiana jako postawa życiowa przejawiająca się w umiejętności reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu oraz wykorzystywania ich do realizacji określonych celów związanych niejednokrotnie z prowadzeniem biznesu, 150 monika sadowska determinowana jest przez szereg czynników wpływających na jej zaistnienie, a następnie rozwój. w zależności od płaszczyzny interpretacji, metody wyodrębnienia oraz autora, można przybliżyć odmienne koncepcje, podkreślając ostatecznie, że realne źródła zachowań przedsiębiorczych człowieka są niejednolite. tocząca się od wielu lat dyskusja w obszarze uwarunkowań przedsiębiorczości, wskazuje, że przedsiębiorczość uwarunkowana jest z jednej strony pewnymi wrodzonymi predyspozycjami przedsiębiorcy, a z drugiej – korzystnymi i sprzyjającymi do jej rozwoju czynnikami otoczenia zewnętrznego, które ową przedsiębiorczość pobudzają, kształtują, wymuszają lub ograniczają. słusznie nasuwają się więc pytania – czy przedsiębiorczość jest cechą wrodzoną czy też jest to cecha nabyta? czy przedsiębiorczości można się nauczyć czy też przedsiębiorcą trzeba się urodzić? zdaniem autorki zachowania przedsiębiorcze jednostki są rezultatem splotu uwarunkowań wewnętrznych oraz uwarunkowań zewnętrznych, wzajemnie się przenikających, które mogą zarówno pobudzać, jak i ograniczać lub hamować rozwój przedsiębiorczości. istotnym elementem otoczenia zewnętrznego, który warunkuje poziom przedsiębiorczości w danym kraju jest system edukacji oraz stosowane metody nauczania w ramach realizowanych strategii kształcenia w obszarze przedsiębiorczości. autorka w niniejszym opracowaniu swoją uwagę poświęca możliwościom kształtowania cech przedsiębiorczych człowieka, opierając się na założeniu, że umiejętność bycia przedsiębiorcą jest w istotnej mierze rezultatem edukacji. szczególnie sprzyja temu edukacja formalna (obejmująca edukację elementarną do 14 roku życia, edukację w szkole średniej oraz edukację akademicką), ze względu na naturalną tendencję do poszukiwania dla siebie przestrzeni życiowej i dużą gotowość rozwojową oraz świadomość i możliwość kierowania procesem nabywania nowych sprawności w tym okresie. im wcześniej takiego rodzaju postępowanie będzie składową naszych działań, tzn. im wcześniej cechy przedsiębiorcze będą kształtowane, szczególnie w procesie edukacji, tym łatwiej będzie, aby stały się one stałym czynnikiem, determinującym zachowania, bo staną się one cechami naszej osobowości. 2. możliwości kształtowania cech przedsiębiorczych u człowieka wyjaśnienie istoty przedsiębiorczości coraz częściej wykracza poza ramy nauk ekonomicznych silnie odwołując się do psychologii społecznej. takie podejście opiera się na założeniu, że intencje przedsiębiorcze człowieka, kształtowane przez zestaw czynników wpływających na postrzeganie przez niego rzeczywistości, po przedzają podjęcie decyzji o rozpoczęciu działalności gospodarczej. współczesna psychologia społeczna tworzy wiele teorii o zróżnicowanym zasięgu, które wpisują się w odmienne tradycje myślenia o społecznych zachowaniach człowieka. na jej gruncie można wyróżnić następujące koncepcje teoretyczne podejmujące problem determinant zachowań przedsiębiorczych: podejście edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 151 szukające odpowiedzi w cechach osobowościowych, ujęcie kulturowe, perspektywę poznawczą oraz teorię uczenia się (kurczewska, 2010). pierwotnie zakładano, że ludzie rodzą się przedsiębiorczy bądź nie, czyli różnice w poziomie przedsiębiorczości poszczególnych jednostek opierano na bazie nauk biologicznych. taka interpretacja znalazła swoje odzwierciedlenie w nurcie psychologicznym – w teorii cech (trait theory) (schermerhorn et al., 1997; hall & lindzey, 1957), opierającej się na założeniu, że zachowanie człowieka wynika z jego osobowości, która od momentu urodzenia nie ulega większym zmianom. to podejście zmierza do opisania osobowości człowieka w kategoriach stałych cech, charakterystycznych dla danej jednostki, które opisują prawidłowości w postępowaniu człowieka. zgodnie z tym podejściem, przyczyny aktywności przedsiębiorczej wynikają z cech osobowości człowieka, wśród których na przedsiębiorczość wpływają: skłonność do ryzyka, umiejętność podejmowania decyzji, dążenie do niezależności, kreatywność, otwartość na zmiany oraz elastyczność w działaniu. pomimo wielu zwolenników, którzy znaleźli kilka prawidłowości podejście szukające odpowiedzi w cechach osobowościowych poddano krytyce, przede wszystkim ze względu na redukcjonizm, ignorowanie stymulującej roli otoczenia w kreowaniu zachowań przedsiębiorczych, liczne ograniczenia w konceptualizacji oraz niski stopień objaśnienia zjawiska (ajzen, 1991; gartner, 1989; santos-cumplido & liñán, 2007; shapero & sokol, 1982; veciana et al., 2005). perspektywa kulturowa opiera się na założeniu, że człowiek jest wytworem socjalizacji w konkretnej grupie społecznej, która z kolei pozostaje zanurzona w jakiejś szerszej kulturze (boski, 2009). w różnych kulturach oraz grupach społecznych nawet tej samej kultury panują odmienne wartości, normy i wzorce postępowania, z którymi utożsamia się jednostka (wojciszke, 2011). w tym ujęciu otoczenie, w którym funkcjonuje człowiek, czynniki sytuacyjne, standardy społeczne i kulturowe oraz wychowanie determinują jego cechy osobowościowe i sposób myślenia. to podejście do źródeł i przyczyn zachowań przedsiębiorczych traktuje cechy osobowościowe jednostki jako dynamiczne, kształtowane pod wpływem takich czynników, jak narodowość, klasa społeczna, aktualna sytuacja historyczna. perspektywa poznawcza natomiast zakłada, że to co człowiek czuje, myśli i jak się zachowuje zależy w głównej mierze od procesów przetwarzania docierających do niego informacji – od sposobu, w jaki postrzega świat, bieżącą sytuację oraz napotkanych w niej ludzi. sposób interpretacji uzależniony jest od posiadanej przez jednostkę wiedzy oraz tego, jakie treści są w danym momencie aktywne (wojciszke, 2011). w podejściu poznawczym szczególną rolę odgrywają intencje przedsiębiorcze stanowiące swoistą więź pomiędzy poglądami a działaniem jednostki (fishbein & ajzen, 1975). intencje rozumiane jako przekonanie jednostki do podejmowania określonych poczynań są rezultatem przeświadczenia determinującego jednostkę do świadomego działania. ostatnią perspektywą opartą na gruncie nauk psychologicznych, która podejmuje problem determinant zachowań i postaw przedsiębiorczych jest teoria uczenia się (element behawioryzmu jako teorii kształcenia). podejście to opiera się na założeniu, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przeszłymi doświadczeniami, 152 monika sadowska czyli stanowi rezultat uczenia się na podstawie własnych bądź cudzych doświadczeń (wojciszke, 2011). john broadus watson, uważany za twórcę behawioryzmu, stwierdził: „dajcie mi dziecko spłodzone przez dowolną parę rodziców i dajcie mi pełną kontrolę nad środowiskiem, w jakim będzie ono wzrastać – a sprawię, że wyrośnie na wybitnego uczonego, artystę, politycznego przywódcę, czy też, jeśli tylko będę tego chciał, zostanie pospolitym przestępcą” (watson, 1913, s 158). jego zdaniem więc, człowiek w chwili narodzin nie posiada żadnych wrodzonych zdolności, a wszystkie posiadane przez niego umiejętności są wynikiem ćwiczeń. twórcy teorii przypisywali znaczącą rolę nauczycielom i wychowawcom, którzy mają aktywny wpływ na reakcje swoich uczniów. zatem według behawiorystów, jedyne czynniki decydujące o człowieczeństwie to tempo uczenia się oraz charakter środowiska. zdaniem również skinnera, człowiek jest tworem okoliczności, a więc każdy w procesie uczenia się może nabyć nowe umiejętności co w rezultacie może doprowadzić do zupełnej zmiany w zakresie wykonywanego zawodu oraz uczuć czy ideologii. zarówno watson, jak i skinner znaczącą rolę przypisywali nawykom, które miały decydować o tym, jaki był człowiek, kim był, jakie posiadał cechy czy zamiary oraz co powinien osiągnąć w swojej przyszłości. opierając się więc na założeniu, że człowiek rodzi się z czystą, nie zapisaną kartą życia, czyli nie rodzi się przedsiębiorczy, autorka stwierdza, że jednostka w trakcie życia zdobywa odpowiednie umiejętności dzięki swojej postawie, ale także dzięki kontaktom z innymi ludźmi. inne osoby mogą zachęcać ją do zachowywania się w sposób przedsiębiorczy oraz pomagać jej w pozyskaniu odpowiedniej wiedzy i kształtowaniu przedsiębiorczych umiejętności. zachowanie przedsiębiorcze człowieka zależy zatem od jego osobistej dyspozycji do działania, woli jego działania wynikającej z cech charakteru (takich jak: potrzeba rywalizacji, robienia czegoś lepiej od innych, wykazywania się nieprzeciętnymi umiejętnościami) oraz od czynników kulturowych, które mogą ją ograniczać bądź wzmacniać. na podsumowanie rozważań zawartych w tej części opracowania autorka pragnie przywołać wypowiedź a. shapero z 1982 r., który stwierdził: „przedsiębiorcy nie rodzą się, tylko się nimi stają. i choć niektórzy moi koledzy uważają, że przedsiębiorcy się rodzą i zadaniem nauczyciela jest odnaleźć i wskazać im ich umiejętności, ja wam mówię, że są w błędzie. moi błądzący koledzy cierpią na wierzenia średniowiecza, gdy zadaniem nauczyciela było uczyć dzieci, jak się podejmuje moralne decyzje. (…) odkryte cechy wyróżniające przedsiębiorców od innych nie są określone genetycznie lub utrwalone na zawsze we wczesnym dzieciństwie. nabiera się ich dzięki doświadczeniom. są one szczęśliwie wpajane w trakcie edukacji i są sprawą osobistego wyboru i decyzji.” (shapero, za: koryński et al., 1991). opierając się na założeniu, że przedsiębiorczość nie jest cechą wrodzoną, a stanowi rezultat procesu kształcenia oraz wychowania, w tym miejscu warto wywnioskować, że umiejętność bycia przedsiębiorcą nie jest dziedziczona, a nabyta w trakcie edukacji oraz doświadczenia. niniejszy pogląd potwierdza po pierwsze, edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 153 że w przedsiębiorczości nie ma nic magicznego, ani tajemniczego, ani nic, na co miałyby wpływ geny – to pewna dyscyplina i tak jak każdej dyscypliny, także przedsiębiorczości można się nauczyć, a po drugie shefski (1994) podkreśla: „możesz zostać przedsiębiorcą niezależnie od twojego współczynnika inteligencji, wzoru genetycznego, fizycznych możliwości lub ich braku, kolejności w jakiej wśród twojego rodzeństwa przyszedłeś na świat, lub płci. przedsiębiorcy to niewątpliwie specjalnego rodzaju ludzie, lecz zanim stali się przedsiębiorcami byli zwykłymi ludźmi (…) przedsiębiorcą się zostaje, a nie rodzi. wszystko czego ci trzeba, to pragnienie i gotowość do nauki.” 3. edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia albert camus powiedział kiedyś, że szkoła przygotowuje dzieci do życia w świecie, który nie istnieje. to ujęcie, to z jednej strony zarzut, że szkoła źle przygotowuje uczniów do życia w świecie, w który wchodzą po jej opuszczeniu (świat, do którego są przygotowywani, już nie istnieje), a z drugiej strony to wyzwanie dla edukacji – szkoła ma przygotowywać do życia w świecie, który jeszcze nie istnieje (nastanie wkrótce po tym, gdy uczniowie opuszczą jej mury). edukacja, a w szczególności kształcenie w zakresie przedsiębiorczości odgrywa obecnie kluczową rolę w budowaniu przedsiębiorczego społeczeństwa oraz przedsiębiorczej gospodarki. edukacja na rzecz przedsiębiorczości powstała na przełomie lat 40. oraz 50. xx wieku w stanach zjednoczonych. wówczas w 1947 r. na harvard business school uruchomiono pierwszy na świecie kurs akademicki z zakresu przedsiębiorczości, a w 1953 r. peter f. drucker na new york university rozpoczął prowadzenie zajęć z przedsiębiorczości oraz innowacji (wach, 2014). edukacja na rzecz przedsiębiorczości obejmuje: − edukację formalną (w ramach której wyróżniamy trzy szczeble edukacji – edukację elementarną do 14 roku życia, edukację w szkole średniej oraz edukację akademicką – studia i, ii i iii stopnia), − edukację nieformalną (otoczenie kulturowe, normy społeczne oraz wzorce rodzinne), − kształcenie ustawiczne przez całe życie zgodnie z koncepcją lifelong learning (european communities, 2001), − samodoskonalenie (książki, prasa, internet) oraz kursy i szkolenia. rezultatem tak rozumianej edukacji jednostki jest rozbudzenie w niej motywacji do podejmowania działań przedsiębiorczych, pojawienie się intencji przedsiębiorczych oraz dostrzeganie przez nią okazji rynkowych, co determinuje tworzenie nowego przedsięwzięcia w formie działalności gospodarczej. według hytti i o’gormana (2004) należy wyróżnić trzy cele nauczania w obszarze przedsiębiorczości. pierwszym jest podniesienie wiedzy na temat tego, czym jest w istocie przedsiębiorczość (jack & anderson, 1998; chen et al., 1998). realizacja tego celu sprowadza się do organizacji seminariów, wykładów i kampanii 154 monika sadowska w mediach, dzięki którym młodzież na wszystkich poziomach edukacji (podstawowym, średnim i wyższym) dowiaduje się, jak wygląda ścieżka kariery przedsiębiorcy. osiągnięcie tego celu jest istotne ze względu na fakt, że na skłonność do odbierania alternatywnych ścieżek zatrudnienia wpływ ma przede wszystkim wiedza na temat istnienia innych opcji – inaczej mówiąc, że aby zostać przedsiębiorcą dana osoba musi najpierw wiedzieć, że taka możliwość w ogóle istnieje. drugim celem nauczania przedsiębiorczości jest przeniesienie nastawienia przedsiębiorczego na potencjalnych pracowników, tzn. na osoby, które nie zamierzają otwierać własnych działalności, ale pracują w firmach założonych przez innych. osiągniecie tego celu jest istotne z uwagi na przeświadczenie, że ciągła innowacja (w obszarze produktów, procesów, usług oraz procedur i struktur administracyjnych) oraz umiejętność skutecznego konkurowania na rynkach są ważnymi czynnikami determinującymi osiąganie dobrych wyników przez firmy (gibb, 1999; london & smither, 1999). trzecim celem nauczania przedsiębiorczości jest przygotowanie osób prywatnych do ich przyszłej kariery w charakterze przedsiębiorcy poprzez pogłębianie ich kompetencji oraz postaw przedsiębiorczych, które są warunkiem niezbędnym do efektywnego zarządzania nowymi przedsięwzięciami (jack & anderson, 1998; salomon et al., 2002). realizacja tego celu sprowadza się zazwyczaj do założenia przedsiębiorstwa, czyli do przeprowadzenia doświadczenia w kontrolowanych warunkach, którego istota wiąże się ze sprawdzeniem pomysłu oraz uzyskaniem odpowiedzi w zakresie „jak założyć i prowadzić małą firmą” i tym samym, „jak być przedsiębiorcą”. analiza programów nauczania na poziomie edukacji wczesnoszkolnej (klasy 1-3), edukacji na poziomie szkoły podstawowej (klasy 4-6) oraz opracowań podejmujących tematykę edukacji ekonomicznej, pozwalają autorce stwierdzić, że zagadnienia rozpatrywane w obszarze socjalizacji ekonomicznej nie są obecne w realizowanych programach kształcenia dzieci. socjalizacja ekonomiczna nie znalazła się zatem wśród priorytetów, co w konsekwencji prowadzi np. do wysokiej podatności dzieci na reklamy i manipulacje, brakiem umiejętności zarządzania własnymi dochodami, a następnie skłonnością polaków do zadłużania się, a nawet bezrobocia (roland-lévy, 2004). początki edukacji ekonomicznej w szkołach podstawowych w polsce sięgają lat 90. xx wieku. wówczas wprowadzano elementy ekonomii do programu nauczania wiedzy o społeczeństwie (podstawowe tematy: mechanizm rynkowy, funkcjonowanie przedsiębiorstwa, budżet państwa i gminy, rynek pracy, przekształcenia własnościowe, jednolity rynek europejski), a pod koniec lat 90. zagadnienia te pojawiły się również w programach wiedzy o społeczeństwie na poziomie gimnazjum oraz liceum ogólnokształcącego. w tym czasie zapoczątkowano również edukację na rzecz przedsiębiorczości w ramach przedmiotów ekonomicznych (np. ekonomiki przedsiębiorstw, rachunkowości, finansów czy bankowości) w liceach ekonomicznych, przygotowujących uczniów do wykonywania zawodu technika ekonomisty. edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 155 powszechna edukacja ekonomiczna w polskim systemie kształcenia została wprowadzona w roku szkolnym 2002/2003 wraz z reformą programową przeprowadzoną na poziomie szkół ponadgimnazjalnych. wówczas włączono w ramy systemu edukacji szkolnej obowiązkowy przedmiot „podstawy przedsiębiorczości”, przeznaczając na niego 2 godziny dydaktyczne w procesie edukacyjnym liczącym 90 godzin (zgodnie z obowiązującym ramowym planem nauczania). dysponując dwoma godzinami, nauczyciel podstaw przedsiębiorczości może co najwyżej przekazać podstawową podręcznikową wiedzę i dlatego tak istotne jest, aby w proces wychowania kształtującego postawy przedsiębiorcze zaangażowani byli wszyscy nauczyciele chociażby poprzez stosowanie aktywnych, a nie odtwórczych metod nauczania. rozwijanie cech przedsiębiorczych u człowieka, cech tak bardzo potrzebnych nie tylko w biznesie, ale we wszystkich dziedzinach działalności człowieka, wymaga stosowania określonych metod, które będą motywować osobę poddaną procesowi kształcenia/wychowania, prowokować ją do działania, rozwijać i utrwalać postawy i zachowania przedsiębiorcze, wyposażając ją jednocześnie w niezbędne umiejętności i wiedzę. aby osiągnąć zamierzoną efektywność edukacji na rzecz przedsiębiorczości, musi zaistnieć pewien synergizm programów kształcenia (określonych w ramach edukacji formalnej) z nieformalnymi formami kształcenia pozaszkolnego czy pozaakademickiego. edukacja na rzecz przedsiębiorczości musi być zatem wspierana przez otoczenie instytucjonalne, w tym przez szeroko rozumianą praktykę gospodarczą. celem edukacji na rzecz przedsiębiorczości, obejmującej przekazywanie wiedzy, nabywanie umiejętności oraz kształtowanie postaw, jest krzewienie postaw przedsiębiorczych w życiu osobistym, społecznym i zawodowym. w efekcie tak przygotowanego procesu kształcenia uczący się kształtują swoją przedsiębiorczą osobowość, przejawiającą się w proaktywności i innowacyjności oraz gotowości na zmiany. wprowadzenie przedmiotu „podstawy przedsiębiorczości” (jako obligatoryjnego) stanowi istotne wyzwanie zarówno dla szkół, jak i dla samych nauczycieli, gdyż wymaga przewartościowania stosowanego przez nich do tej pory warsztatu pracy, przełamania barier w posługiwaniu się nowymi metodami nauczania, ciągłego doskonalenia, samokształcenia oraz wykorzystania doświadczenia innych. edukacja na rzecz przedsiębiorczości na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej może być dodatkowo wsparta realizacją przedmiotu uzupełniającego „ekonomia w praktyce”. decyzję o wprowadzeniu niniejszego przedmiotu do programu kształcenia podejmuje dyrekcja szkoły. zgodnie z założeniami określonymi przez ministerstwo edukacji narodowej (men) przedmiot „ekonomia w praktyce” stanowi przedmiot uzupełniający, będący kontynuacją przedmiotu „podstawy przedsiębiorczości”, którego głównym celem jest nabycie umiejętności przeprowadzania kompletnej realizacji przedsięwzięcia: od pomysłu, przez przygotowanie planu, wdrożenie go, aż do analizy efektów. 156 monika sadowska wprowadzenie do programu nauczania „ekonomii w praktyce” jest doskonałą odpowiedzią na współczesne potrzeby gospodarki oraz rynku pracy, gdzie kładzie się nacisk na postawy i umiejętności przedsiębiorcze. zmiana ta realizuje także zalecenie parlamentu europejskiego i rady unii europejskiej z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. praktyczna edukacja ekonomiczna, łącząca wiedzę, umiejętności i postawy, wiąże się z rozwijaniem kluczowych kompetencji, obejmujących inicjatywność i przedsiębiorczość, niezbędnych do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia. kompetencje te w istotny sposób przyczyniają się do osiągania przez uczniów sukcesów w przyszłości i obejmują: kreatywność, innowacyjność i podejmowanie ryzyka, zdolność do planowania przedsięwzięć i realizacji zamierzonych celów. we współczesnych realiach gospodarczych szczególnego znaczenia nabiera również kształcenie przedsiębiorczości w szkolnictwie zawodowym. to właśnie w tym segmencie edukacyjnym uczenie się przedsiębiorczości powinno mieć wymiar praktyczny, gdyż najczęściej to absolwenci szkół technicznych oraz zawodowych wchodzą na rynek pracy bezpośrednio po ukończeniu szkoły. przedsiębiorczości można się uczyć w różnym wieku, niemniej jednak szczególnie temu sprzyja wczesna dorosłość ze względu na naturalną tendencję do poszukiwania dla siebie przestrzeni życiowej i dużą gotowość rozwojową oraz świadomość i możliwość kierowania procesem nabywania nowych sprawności. im wcześniej takiego rodzaju postępowanie będzie składową naszych działań, tzn. im wcześniej cechy przedsiębiorcze będą kształtowane, szczególnie w procesie edukacji, tym łatwiej będzie można sprawić, aby stały się one stałym czynnikiem determinującym zachowania, bo staną się one cechami naszej osobowości. nauczanie przedsiębiorczości na poziomie szkolnictwa wyższego w polsce nie ma charakteru powszechnego, a dostępne dane wskazują, że obowiązkowe moduły kształcenia w zakresie przedsiębiorczości oferowane są na tzw. kierunkach ekonomicznych oraz biznesowych. szczególne deficyty w tym zakresie ujawnia oferta programowa uczelni nieekonomicznych, głównie na kierunkach humanistycznych, technicznych ścisłych i artystycznych (richert-kaźmierska, 2011). ten pogląd potwierdzają badania przeprowadzone na zlecenie komisji europejskiej, z których wynika, że uczenie przedsiębiorczości w europie dotyczy głównie studentów zapisanych na kierunki ekonomiczne i menedżerskie, natomiast dla studentów studiujących na innych kierunkach liczba zajęć z zakresu przedsiębiorczości jest ograniczona. komisja jednocześnie podkreśla, że przedsiębiorczość pozostaje przede wszystkim przedmiotem nieobowiązkowym i zwykle oferuje się go jako fakultatywny przedmiot, nieuwzględniony w obowiązkowych programach kształcenia. w rezultacie takiego stanu rzeczy część europejskich studentów ma wręcz uniemożliwiony wybór przedsiębiorczości jako przedmiotu fakultatywnego (european commission, 2002). według badań przeprowadzonych przez european foundation for entrepreneurship research (efer) oraz european foundation for management development (efmd) w 2004 r., przedsiębiorczość jako fakultatywny kurs edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 157 akademicki prowadzony jest w 73% zachodnioeuropejskich programach studiów i stopnia oraz w 69% programach studiów ii stopnia (european commission, 2002). 4. kształcenie w zakresie przedsiębiorczości w krajach europejskich zgodnie z opublikowanym sprawozdaniem komisji europejskiej kształcenie w zakresie przedsiębiorczości jest coraz bardziej promowane w większości krajów unii europejskiej (european commission, 2012). raport entrepreneurship education at school in europe. national strategies, curricula and learning outcomes składa się z dwóch części – porównawczej, która obejmuje wszystkie państwa członkowskie ue, islandię, liechtenstein, norwegię i turcję oraz z części zawierającej krótkie opisy sytuacji w poszczególnych krajach. w sprawozdaniu zaprezentowane zostały trzy główne podejścia do nauczania przedsiębiorczości w krajach unii europejskiej – przedsiębiorczość jako nauka międzyprzedmiotowa, jako osobny przedmiot bądź treści z zakresu przedsiębiorczości są realizowane w ramach konkretnych lekcji innych przedmiotów (np. przedmiotów społecznych, matematyki czy it) (por. rysunek 1). rysunek 1. krajowe/regionalne strategie i inicjatywy dotyczące włączania przedsiębiorczości do kształcenia ogólnego źródło: european commission (2012, s. 8). w ogłoszonym komunikacie prasowym odnajdujemy informacje, że w sześciu państwach (dania, estonia, litwa, holandia, szwecja, norwegia) oraz na terenie walii i we flamandzkiej części belgii uruchomione zostały specjalne strategie promowania kształcenia w zakresie przedsiębiorczości. trzynaście innych państw (austria, bułgaria, republika czeska, finlandia, grecja, hiszpania, islandia, lichtenstein, polska, słowacja, słowenia, turcja i węgry) włączyły je do swoich strategii uczenia się przez całe życie, strategii na rzecz młodzieży lub na rzecz wzrostu 158 monika sadowska (por. rysunek 1). w połowie państw europejskich przeprowadza się reformy edukacji, których częścią jest zwiększenie roli przedsiębiorczości. uzyskane wyniki odzwierciedlają uznanie znaczenia edukacji w zakresie przedsiębiorczości w europie. ze wspomnianego badania wynika również, że kształcenie w obszarze przedsiębiorczości jest elementem programów nauczania szkół podstawowych w dwóch trzecich państw objętych analizą (por. rysunek 2), wśród których dominuje wielokierunkowe podejście. pomimo iż, w większości krajów przedsiębiorczość nie jest nauczana jako osobny przedmiot, to w połowie państw zdefiniowano efekty uczenia się, które dotyczą zarówno postaw, jak i umiejętności związanych z przedsiębiorczością, np. wykazywanie inicjatywy i podejmowanie ryzyka oraz kreatywność. stanowią one elementy składowe wartości i kompetencji realizowanych w ramach działów programowych wszystkich przedmiotów. rysunek 2. nauczanie przedsiębiorczości w szkołach podstawowych źródło: european commission/eacea/eurydice (2016). na poziomie kształcenia ogólnego gimnazjalnego przedsiębiorczość traktowana jest jako nauka międzyprzedmiotowa (jej treści są realizowane w ramach innych przedmiotów takich jak ekonomia czy nauki społeczne) bądź jako odrębny kurs zintegrowany z innymi przedmiotami (por. rysunek 3). z analizy sprawozdania komisji europejskiej wynika, że w większości krajów europejskich, nauka przedsiębiorczości realizowana jest międzyprzedmiotowo w integracji z innymi przedmiotami, takimi jak ekonomia, zarządzanie, edukacja związana z planowaniem kariery zawodowej. na litwie i w rumunii – przedsiębiorczość jest osobnym, obowiązkowym przedmiotem (por. rysunek 4), a praktyczne umiejętności związane z przedsiębiorczością zostały określone przez cztery państwa – litwę, rumunię, liechtenstein i norwegię. w wielu krajach (łotwa, litwa, austria, polska, rumunia, słowenia, słowacja i szwecja) treści kształcenia w zakresie przedsiębiorczości realizowane edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 159 są w ramach matematyki, przedmiotów ścisłych i techniki, natomiast w szwecji i łotwie pewne elementy przedsiębiorczości zawarto w programach nauczania muzyki i sztuki. rysunek 3. nauczanie przedsiębiorczości na poziomie ogólnego kształcenia gimnazjalnego źródło: european commission/eacea/eurydice (2016). na poziomie szkoły średniej, kształcenie w zakresie przedsiębiorczości realizowane jest podobnie jak na poziomie szkoły gimnazjalnej, czyli przedsiębiorczość traktowana jest jako nauka międzyprzedmiotowa w około dwóch trzecich krajach europejskich (por. rysunek 5). większość krajów europejskich określiła również rezultaty kształcenia w obszarze przedsiębiorczości w ramach trzech wymiarów, zdefiniowanych jako postawy, wiedza i umiejętności przedsiębiorcze. jednakże żaden z poddanych badaniu kraj nie zawęża rezultatów kształtowania umiejętności przedsiębiorczych jednostki zaledwie do jednego przedmiotu, wskazując, że musi istnieć korelacja kształcenia w obszarze przedsiębiorczości w ramach wszystkich określonych w programie nauczania przedmiotów. rysunek 4. przedmioty obejmujące kształcenie w zakresie przedsiębiorczości w gimnazjach 160 monika sadowska źródło: european commission/eacea/eurydice (2016). rysunek 5. nauczanie przedsiębiorczości na poziomie kształcenia ogólnego ponadgimnazjalnego źródło: european commission/eacea/eurydice (2016). na tym poziomie edukacji, w porównaniu z nauczaniem na niższych szczeblach edukacji, wyniki badań wskazują na wzrost liczby państw europejskich (więcej niż dwie trzecie), które wprowadziły przedsiębiorczość jako przedmiot fakultatywny. komisja europejska wskazuje również, że wiele państw wspiera inicjatywy związane z kształceniem w zakresie przedsiębiorczości, takie jak zacieśnianie współpracy między sektorem edukacji i biznesu oraz zakładanie przez studentów małych firm. jednakże ukierunkowane kształcenie nauczycieli w tej dziedzinie dostępne jest jedynie w bułgarii, holandii oraz we wspólnocie flamandzkiej w belgii, a zaledwie w jednej trzeciej państw europejskich istnieją centralne wytyczne i materiały dydaktyczne dla kształcenia w zakresie przedsiębiorczości (por. rysunek 6). z opublikowanego raportu europejskiej sieci informacji o edukacji wynika również, że polska jest jedynym krajem europejskim, w którym przedmiot „przedsiębiorczość” jest obowiązkowy na poziomie szkoły średniej, gdyż kształcenie w zakresie przedsiębiorczości jest jednym z priorytetów polskiej polityki edukacyjnej. znajduje to odzwierciedlenie w nowej podstawie programowej obowiązującej w polsce od 1 września 2009 r., w której zdefiniowano cele nauczania przedsiębiorczości w zakresie wiedzy (o ekonomii, finansach, rynku pracy, biznesie), postaw (np. rozwiązywanie problemów, kreatywność), jak i umiejętności (np. planowanie czy praca w grupie). edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 161 rysunek 6. dostępność centralnych wytycznych i materiałów do nauczania przedsiębiorczości źródło: european commission/eacea/eurydice (2016). 5. podsumowanie dynamiczne zmiany dokonujące się na arenie międzynarodowej oraz szczególnie trudna sytuacja ludzi młodych na rynku pracy skłaniają do refleksji nad rolą systemu edukacji w procesie ich przystosowywania się do nowych warunków otoczenia oraz oczekiwań ze strony pracodawców. unia europejska promuje przedsiębiorczość jako kluczowy czynnik konkurencyjności, a także wskazuje na znaczenie rozpowszechniania europejskiej kultury przedsiębiorczości poprzez wspieranie właściwego sposobu myślenia i umiejętności przedsiębiorczych. potrzeba zwiększenia potencjału obywateli w zakresie przedsiębiorczości i innowacyjności podkreślona jest także w trzech inicjatywach przewodnich strategii „europa 2020” na rzecz zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: „unia innowacji”, „mobilna młodzież” oraz „program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” (komisja europejska, 2010). zwiększanie kreatywności i innowacyjności, w tym przedsiębiorczości, na wszystkich poziomach kształcenia i szkolenia jest także długoterminowym celem strategicznych ram współpracy europejskiej „kształcenie i szkolenie 2020” (european commission, 2013). współcześnie to właśnie edukacja w zakresie przedsiębiorczości odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu postaw, umiejętności i kultury przedsiębiorczości oraz stanowi istotne wyzwanie dla współczesnego systemu kształcenia. stąd też działania wspólnoty europejskiej w ostatnich latach zmierzają do promowania przedsiębiorczości jako odrębnego przedmiotu kształcenia na wszystkich szczeblach edukacji, począwszy od nauczania na poziomie elementarnym (uczniowie do 162 monika sadowska 14 roku życia) aż do akademickiego (studia i, ii i iii stopnia). każdy kraj, który chce się dynamicznie rozwijać musi zachęcać swoich obywateli do wzmacniania postaw przedsiębiorczych oraz stworzyć odpowiednie warunki umożliwiające im zachowywanie się w sposób przedsiębiorczy zarówno w sytuacji zawodowej (przejawiającej się w skłonności do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej), jak i życiowej. literatura ajzen, i. (1991). the theory of planned bahavior. organizational behavior and human decision processes, 50(2). boski, p. (2009). komunizm jako źródło cynizmu i braku zaufania społecznego, czynników sprawczych niskiego dobrostanu. w: u. jakubowska, k. skarżyńska (red.), między przeszłością a przyszłości. szkice z psychologii politycznej. warszawa: wydawnictwo instytutu psychologii pan. european communities (2001). making a european area of lifelong learning a reality. bruksela: commission of the european communities. pozyskano z: http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2001:0678:fin:en:pdf. chen, c.a., greene, p.g., crick, a. (1998). does entrepreneurial efficacy distinguish entrepreneurs from managers? journal of business venturing, 13, 295-316. european commission/eacea/eurydice (2016). entrepreneurship education at school in europe. eurydice report. luxembourg: publications office of the european union. doi:10.2797/301610 european commission – enterprise directorate – general (2002). best procedure” project on education and training for entrepreneurship. bruksela: european commission. european commission (2012). entrepreneurship education at school in europe. national strategies, curricula and learning outcomes. bruksela: european commission. european commission (2013). education and training in europe in 2020. responses from the eu member states. bruksela: european commission. fishbein, m., ajzen, i. (1975). belief, attitude, intention and behavior: an introduction to theory and research. boston: addison-wesley. gartner, w.b. (1989). „who is an entrepreneur?” is the wrong question. entrepreneurship theory and practice, 13(4). gibb, a. (1999). can we build effective entrepreneurship through management development. journal of general management, 24(4), 1-21. hall, c.s., lindzey, g.(1957). theories of personality. new york: john wiley & sons. hytti, u., o’gorman, c. (2004). what is “enterprise education”? an analysis of the objectives and methods of enterprise education programmes in four european countries. education + training, 46(1), 11-23. jack, s.l., anderson, a.r. (1998). entreprenurship education within the condition of entreprenology. second enterprise an learning conference, centre for entrepreneurship, aberdeen: university of aberdeen. edukacja w zakresie przedsiębiorczości w polskim systemie kształcenia oraz … 163 jack, s.l., anderson, a.r. (1999). entrepreneurship education within the enterprise culture. producing reflective practitioners. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 5(3), 110-125. komisja europejska (2010). strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. bruksela: komisja europejska. koryński, p., ashmore, m.c., kramer, k.l. (1991). elementarz przedsiębiorczości. gdańsk: fundacja gospodarcza nszz „solidarność”. kurczewska, a. (2010). problemy pomiaru intencji przedsiębiorczych. e-mentor, 4(36). london, m., smither, j.w. (1999). empowered self-development and continuous learning. human resource management, 38(1), 3-15. richert-kaźmierska, a. (2011). przedsiębiorczość jako przedmiot nauczania na wyższej uczelni – wyzwania merytoryczne i metodyczne. e-mentor, 2(39). roland-lévy, ch. (2004). w jaki sposób nabywamy pojęcia i wartości ekonomiczne? w: t. tyszka (red.), psychologia ekonomiczna (s. 277-299). gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. salomon, g.t., duffy, s., tarabishy, a. (2002). the state of entrepreneurship education in the united states: a nationwide survey and analysis. international journal of entrepreneurship education, 1(1), 65-86. santos-cumplido, f.j., liñán, f. (2007). measuring entrepreneurial quality in southern europe, international entrepreneurship and management journal, 3(1). schermerhorn jr., j.r., hunt, j.g., osborn, r.n. (1997). organizational behavior. new york: john wiley & sons incorporation. shapero, a., sokol, l. (1982). social dimensions of entrepreneurship. w: c.a. kent, d.l. sexton, k.h. vesper (eds), encyclopedia of entrepreneurship (s. 72-90). university of illinois: prentice hall. shefski, l.e. (1994). entrepreneurs are made not born. usa: mcgrow – hill incorporation. wach, k. (2014). europeanisation of entrepreneurship education in europe looking back and looking forward. horyzonty wychowania, 13(26), 11-31. watson, j.b. (1913). psychology as the behaviorist views it. psychological review, 20, 158177. wojciszke, b. (2011), psychologia społeczna. warszawa: wydawnictwo naukowe scholar. veciana, j.m., aponte, m., urbano, d. (2005). university students’ attitudes towards entrepreneurship: a two countries comparison. international entrepreneurship and management journal”, 1(2). 164 monika sadowska entrepreneurship education in poland and in european countries abstract: nowadays, education, in particular entrepreneurship education, plays a significant role in building an entrepreneurial society and entrepreneurial economy. according to vassiliou, the european commissioner for education, culture, multilingualism and youth, education in the area of entrepreneurship is the driving factor of future growth, which will inspire the next generation of europeans entrepreneurs. vassiliou believes that investing into people and their abilities, adaptability and innovativeness are conditions to keep the competitiveness in europe. it means that it is necessary to encourage the real change of way of thinking in europe in the direction of a greater entrepreneurship, beginning from seeding the spirit of enterprise from the earliest school days. the research problem in this paper refers to mentioned in the paper are the methods of teaching entrepreneurship in poland and european union. the author focuses ones attention on the elements of entrepreneurship education in polish and european education systems as an important external factor of entrepreneurship. the purpose of this work is to identify opportunities to shape entrepreneurial attitudes in humans, presenting the state of polish entrepreneurship education system and practice of entrepreneurship education in european countries. in this paper, the author analyzes the path of entrepreneurship education, applied curricula and teaching methods and also the elements of entrepreneurship education in poland. furthermore, the education in the area of entrepreneurship on the level of the european union is an subject of interest. keywords: entrepreneurship; education; educating in entrepreneurship jel codes: a20, i20 pm-03-02-01-009-jarosinski,winch s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : jarosiński, m., & winch, s. (2017). schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 9-22 (w: m. maciejewski (red.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań mirosław jarosiński1 sławomir winch2 szkoła główna handlowa w warszawie, instytut zarządzania zakład zarządzania w gospodarce ul. madalińskiego 31/33, 02-544 warszawa e-mail: 1 mjaros@sgh.waw.pl; 2 swinch@sgh.waw.pl streszczenie: celem prezentowanego artykułu jest analiza struktur poznawczych – schematów myślenia – mogących stanowić barierę internacjonalizacji przedsiębiorstw. w prezentowanych badaniach pytanie badawcze odnosiło się do identyfikacji schematów myślenia stanowiących barierę internacjonalizacji. przyjęta metoda badań, to jakościowe studia przypadku oparte w głównej mierze o pogłębione wywiady z menedżerami/właścicielami przedsiębiorstw, których wypowiedzi zostały następnie poddane szczegółowej analizie. w artykule rozwijana jest teza głosząca, że jedną z barier internacjonalizacji przedsiębiorstw są schematy myślenia osób kierujących organizacjami gospodarczymi. analiza schematów myślenia jest dokonywana z perspektywy interakcjonizmu symbolicznego, która to koncepcja zakłada uczenie się człowieka poprzez interakcje z innymi na drodze poszukiwania wspólnych znaczeń symboli i metafor. w analizie wyróżniono cztery schematy myślenia: „zakulisowy wymiary gospodarki”, „finansowy wymiar działań gospodarczych”, „biurokratyczno-kompetencyjny wymiar działań gospodarczych”, „prywatny wymiar życia”. stanowią one bariery w internacjonalizacji przedsiębiorstw i jednocześnie są podstawą racjonalności opartej na postrzeganiu, przez badanych menedżerów, użyteczności podejmowanych działań. przedstawione wyniki badań stanowią dobry punkt wyjścia do dalszych analiz, które powinny koncentrować się na sposobie postrzegania rzeczywistości gospodarczej przez menedżerów/przedsiębiorców, który to może stanowić barierę w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw. słowa kluczowe: internacjonalizacja przedsiębiorstw; bariery internacjonalizacji; schematy myślenia; psychospołeczne uwarunkowania internacjonalizacji; potencjał do internacjonalizacji klasyfikacja jel: f23, l21 1. wstęp barier w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw poszukuje się głównie w sferze zasobowej firm, uwarunkowań prawnych, obiegu informacji, kompetencjach menedżerów itp. zapewne wyróżnione czynniki odgrywają kluczową rolę, ale też warto zwrócić uwagę na psychospołeczne uwarunkowania procesu umiędzynarodowienia organizacji gospodarczych. 10 mirosław jarosiński, sławomir winch zarówno w socjologii jak i w psychologii społecznej występuje kategoria poznania społecznego, którym to mianem określa się badania nad tym, w oparciu o jakie kryteria ludzie poszukują i selekcjonują informacje o otaczającym ich świecie (aronson, wilson & akert, 2007). w kontekście zarządzania uwaga zostaje skoncentrowana na procesie podejmowania decyzji dotyczących działalności gospodarczej. zakłada się przy tym, że menedżerowie wykorzystuję metodę oszczędności poznawczej ułatwiającą selekcję informacji prowadzącą do interpretacji zachowań innych ludzi i podmiotów gospodarczych. owe interpretacje przybierają formę schematów czyli „struktur poznawczych, które organizują informację według pewnych tematów. (…) kiedy spotykamy sytuację niejednoznaczną, interpretujemy ją zgodnie z naszym schematem. (…) ponieważ ludzka pamięć ma charakter rekonstrukcyjny przypominamy sobie informację zgodną z naszym schematami, nawet wtedy, gdy nigdy się z nią nie zetknęliśmy” (aronson, wilson & akert 2007, s. 168). jedną z konsekwencji, przeprowadzonych w 2015 roku, wywiadów z przedstawicielami polskich firm posiadających potencjał internacjonalizacyjny, jest wskazanie na struktury poznawcze mogące stanowić barierę w procesie umiędzynarodowienia ich przedsiębiorstw1. celem prezentowanego artykułu jest analiza struktur poznawczych – schematów – mogących stanowić barierę internacjonalizacji przedsiębiorstw. jest ona dokonywana z perspektywy interakcjonizmu symbolicznego, która to koncepcja zakłada uczenie się człowieka poprzez interakcje z innymi na drodze poszukiwania wspólnych znaczeń symboli i metafor (hałas, 2005; krzemiński, 2000; goffman, 2011). uzasadnienie przyjęcia tej perspektywy w analizie zarządzania stanowi fakt, iż przedmiotem rozważań w prezentowanym artykule są wypowiedzi menedżerów dotyczące relacji ich firm z otoczeniem, znaczeń nadawanych symbolom i metaforom, których to interpretacja jest jednym z celów koncepcji interakcjonizmu symbolicznego. w artykule omówiono, od strony teoretycznej, bariery internacjonalizacji przedsiębiorstw, a następnie funkcje schematów (struktur poznawczych człowieka) i ich racjonalność. dalej przedstawiono zastosowaną metodę badań. przedstawiono analizę sześciu przedsiębiorstw pokazując ich wcześniejsze doświadczenia w zakresie internacjonalizacji, a następnie opisano zidentyfikowane w badaniu schematy internacjonalizacji analizowanych firm. artykuł kończą najważniejsze wnioski wynikające z badania. 2. bariery internacjonalizacji jak już wspomniano, barier internacjonalizacji przedsiębiorstw poszukuje się w wielu obszarach. istnieje bowiem wiele czynników, które mogą ograniczać i ograniczają przedsiębiorstwa przed wejściem na rynki międzynarodowe i/lub w ich dalszej internacjonalizacji. schroath i korth (1989, za: arteaga-ortiz & fernandez-ortiz, 2010) wymieniają łącznie 211 barier internacjonalizacji klasyfikując je do dziewięciu grup. 1 badanie własne, nt. bariery umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw, przeprowadzone w szkole głównej handlowej w warszawie w 2015 roku. projekt badawczy finansowany z badań statutowych nr kzif/s15/05/15. w skład zespołu badawczego wchodzili dr hab. m. jarosiński (kierownik badań) oraz dr hab. s. winch. schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 11 najczęściej jednak bariery internacjonalizacji dzieli się na bariery wewnętrzne i zewnętrzne, a w ramach każdej z grup wyróżnia się kilka różnych kategorii. kategorie te różnią się nazewnictwem w zależności od przedstawiających je badaczy, choć same już bariery identyfikowane na poziomie podstawowym powtarzają się. wśród barier zewnętrznych wyróżnia się np. bariery polityczne i prawne obejmujące różnego rodzaju ograniczenia importowe nakładane przez rządy, bariery proceduralne wynikające z rozbudowanych procedur administracyjnych i skomplikowanych wymogów trudnych do spełnienia przez firmy pochodzące z innego kraju, bariery społeczno-kulturowe ograniczające skuteczną komunikację z klientami czy potencjalnymi partnerami biznesowymi wynikające z różnych norm kulturowych czy wręcz systemów wartości obowiązujących w różnych kulturach narodowych (morgan, 1997). z kolei według innej klasyfikacji wyodrębnia się np. ogólnie bariery sektorowe wynikające z charakterystyki sektora ograniczającej wchodzenie nowych firm do sektora (tesfom & lutz, 2006), czy bariery konkurencyjne będące rezultatem intensywnej konkurencji w sektorze, zwłaszcza na arenie międzynarodowej (arteaga-ortiz & fernandez-ortiz, 2010). jeszcze inny podział wyróżnia np. bariery związane z rynkiem wewnętrznym z reguły charakterystyczne dla poszczególnych lokalnych rynków, takie jak izolowana lokalizacja geograficzna, nadmierna siła związków zawodowych czy brak odpowiednich zachęt eksportowych oraz bariery związane z rynkiem docelowym takie jak biurokracja, niestabilność polityczna, ryzyko nacjonalizacji, pozwolenia importowe czy jakiekolwiek inne działania protekcjonistyczne lokalnych rządów (kahiya, 2013). podobnie w przypadku barier wewnętrznych istnieje wiele ich podziałów, w ramach których wyróżnia się cały szereg kategorii barier. jako jeden z ważniejszych typów barier wewnętrznych wymienia się często bariery informacyjne (leonidou, 1995) wynikające z braku wiedzy o rynkach zagranicznych, braku znajomości procedur na tych rynkach jak również często z braku wiedzy na temat okazji pojawiających się na rynkach zagranicznych (leonidou, 2004) czy w ogóle na temat korzyści jakie może przynieść działalność międzynarodowa (arteaga-ortiz & fernandez-ortiz, 2010). inna, obszerna grupa barier, to bariery proceduralne wynikające np. z konieczności wypełniania bardzo rozbudowanej dokumentacji związanej z eksportem (tesfom & lutz, 2006) czy rozbudowanych, wewnętrznych procedur administracyjno-biurokratycznych uniemożliwiającej przedsiębiorstwom wykorzystywanie okazji na rynkach zagranicznych mimo posiadania niezbędnych zasobów, a także z konieczności dostosowania produktów do wymagań prawnych danego rynku (arteaga-ortiz & fernandez-ortiz, 2010). wreszcie często się wymienia bariery zasobowe wynikające z ograniczonych zasobów przedsiębiorstwa niezbędnych w procesie internacjonalizacji np. kapitałowych aby sfinansować ekspansję na nowe rynki, czy też możliwości produkcyjnych przejawiających się istniejącą wielkością mocy produkcyjnych, która nie pozwala na szybkie zwiększenie produkcji w razie wzrostu zamówień z zagranicy (uner, kocak, cavusgil & cavusgil, 2013). barierą zasobową może być 12 mirosław jarosiński, sławomir winch też brak odpowiednich specjalistów, którzy potrafiliby zorganizować sprzedaż międzynarodową, czy też brak czasu menedżerów na to aby zająć się dodatkowym tematem, jakim jest internacjonalizacja (morgan, 1997). należy tu podkreślić, że często istnieje odwrotna zależność między ograniczeniami zasobowymi a wielkością przedsiębiorstwa (katsikeas & morgan 1994). wśród barier wewnętrznych istotną rolę odgrywają też bariery menedżerskie, czyli związane bezpośrednio z osobą menedżera. wymienia się tu brak odpowiednich umiejętności (moini, 1995), postrzeganie dużego ryzyka działania na rynkach zagranicznych, a co za tym idzie niepewnych zysków (kahiya, 2013), obawy przed poniesieniem porażki finansowej (arteaga-ortiz, & fernandez-ortiz, 2010). poważną barierę może stanowić też brak zaangażowania kadry kierowniczej w umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa (moini, 1995). generalnie uważa się, że bariery menedżerskie mogą istotnie hamować rozwój przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych (kahiya, 2013). inną grupą barier, również powiązaną z osobami menedżera czy właściciela przedsiębiorstwa, są bariery psychologiczne występujące w procesie podejmowania decyzji o internacjonalizacji (yannopoulos & kefalaki, 2010). taką barierą mogą być wcześniejsze, negatywne doświadczenia związane z podejmowaniem prób internacjonalizacji, ponieważ istnieje dodatnia zależność między poziomem satysfakcji z wcześniej podejmowanych prób internacjonalizacji a przyszłą chęcią umiędzynaradawiania się (ramsey et al., 2016). generalnie uważa się, że to przede wszystkim bariery wewnętrzne mają negatywny wpływ na podejmowanie internacjonalizacji przez przedsiębiorstwa (suarez-ortega & alamo-vera, 2005; cavusgil & nevin, 1981), a kluczową przeszkodą są czynniki menedżerskie (kahiya, 2013). stąd w badaniach przeprowadzonych przez autorów artykułu m.in. przyjęto za yannopoulosem i kefalaki spojrzenie na internacjonalizację przez pryzmat schematów myślenia (yannopoulos & kefalaki, 2010). 3. funkcje schematów i ich racjonalność w schematach (strukturach poznawczych człowieka) zawarta jest wiedza danej jednostki o otaczającej ją rzeczywistości. dotyczy ona wielu kwestii np. pełnionych ról społecznych, działań rynkowych, sposobów kontroli innych. jedną z istotnych funkcji schematów jest radzenie sobie z wieloznacznością otaczającego nas świata. do zarządzających firmami docierają setki informacji, które winny zostać poddane selekcji, a co więcej – stają się one podstawą podejmowania decyzji. informacja „załamanie koniunktury” pociąga zazwyczaj działania związane z redukcją kosztów, np. rezygnację ze szkoleń pracowników, ograniczenie budżetów marketingowych, zwolnienia pracowników. w działalności operacyjnej firm zostają – niemalże automatycznie – wdrażane działania redukujące negatywne konsekwencje otrzymanej informacji. rzecz jasna ich skala nie musi być adekwatna do faktycznych zagrożeń, ale jedną z podstawowych potrzeb człowieka jest potrzeba bezpieczeństwa manifestująca się w działaniach zawartych w danym schemacie. schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 13 kolejną funkcją schematów jest możliwość nawiązywania relacji międzyludzkich. jedną z koncepcji analizy działań ludzkich, zaproponowaną przez goffmana (2011), jest perspektywa dramaturgiczna. zachowania jednostek są opisywane poprzez metaforę sceny teatralnej, na której to głównym motywem działań ludzi jest „dobrze wypaść” w ocenie obserwatorów. autor wyróżnił dwie postawy wobec własnych występów: aktora szczerego (wierzącego w autentyczność kreowanej rzeczywistości) i cynicznego (świadomego odgrywanej roli, którą kreuje zgodnie z oczekiwaniami publiczności). aktor autentyczny nawiązuje trwałe relacje z widownią zdobywając jej uznanie i wiarygodność. aktor cyniczny jest oklaskiwany na scenie do momentu, w którym publiczność odbiera jego grę jako autentyczną. w momencie odkrycia fałszu, kończy się akceptacja i uznanie dla jego gry. ostatnią z funkcji schematów jest przewidywalność działań innych, która to również pozwala realizować potrzebę bezpieczeństwa. zarządzający przedsiębiorstwami są świadomi możliwych reakcji interesariuszy związanych z podejmowanymi przez siebie działaniami. zdają sobie np. sprawę z tego, że obniżka wynagrodzeń spotka się z niezadowoleniem pracowników, rozszerzenie kanałów dystrybucji może spowodować podobne działania konkurentów. nawet jeżeli owe działania stanowią zagrożenie dla firm, to można im przeciwdziałać i redukować negatywne konsekwencje. poczucie bezpieczeństwa związane jest nie tyle z brakiem zagrożeń, co możliwością przewidywania ich występowania i przeciwdziałania im. można tę funkcje opisywać w kategoriach ryzyka (tj. możliwego do oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia) i niepewności (tj. braku możliwości oszacowania skali konsekwencji). istotną rolę w wyborze schematu pełni występowanie zdarzeń poprzedzających dane zachowanie. jeżeli np. zarządzający znają negatywne konsekwencje wejścia na rynki międzynarodowe, to chęć podjęcia tego typu działań jest znacznie mniejsza. bywa ona wzmacniana przez informacje opisujące tego typu zdarzenia. jeżeli owe schematy mają już ugruntowany charakter, to pozytywna informacja jest postrzegana jako wyjątek od reguły. jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy jest konstruowanie stereotypów – generalizacji postaw wobec danej klasy zdarzeń czy grup społecznych. pozytywnej informacji trudno jest zmienić ugruntowany schemat, szczególnie wtedy, gdy występuje efekt uporczywości – podtrzymywanie przekonań w celu utrzymania wysokiej samooceny (aronson, wilson & akert, 2007). rynek rozumiany jako sfera relacji pomiędzy instytucjami dąży do stworzenia reguł czyniących przewidywalnymi zachowania innych. w sferze działań gospodarczych ekonomia wprowadziła rachunek zysków i strat jako kluczowy mechanizm procesu podejmowania decyzji, a dalej mianem działań racjonalnych określiła te, które zmierzają do maksymalizacji zysków (winch & winch, 2010). chociażby jednak pobieżne obserwacje rynku pokazują, iż nie zawsze owa ekonomiczna zasada znajduje swoje potwierdzenie w rzeczywistości. bywa, że firmy sprzedają towary poniżej kosztów wytwarzania zakładając, że dzięki temu opanują pewien segment rynku. ich decyzje w większym stopniu opierają się na „wyborze mniejszego zła” niż finansowej kalkulacji zysków i strat. racjonalność rozumiana jako działanie zmierzające do maksymalizacji zysków, stanowi nie tylko istotę ekonomii, ale także wielu innych zjawisk społecznych 14 mirosław jarosiński, sławomir winch (becker, 1990). różnica polega na nadawaniu innego znaczenia kategorii „zysku”. i tak np. fakt nasilania się korupcji nie jest wyłącznie cechą systemu sprawowania władzy, lecz także społecznym wyborem drogi uznanej za skuteczną w realizacji danego celu. z tej perspektywy kategoria „zysku” i „straty” rozumiana jest nie tylko w kategoriach finansowych, ale i społecznych, np. władzy. proces podejmowania decyzji rozpatrywany jest jako odpowiedź na pytanie o stopień użyteczności danego rozwiązania – zarówno pojedynczy ludzie jak i organizacje w wyborze działań kierują się maksymalizacją funkcji użyteczności. można zatem stwierdzić, że owa funkcja determinuje proces podejmowania decyzji. problem tkwi w tym, że zarówno ludzi jak i organizacje charakteryzują inne systemy norm i wartości, co wpływa na odmienne definiowanie tego, co jest bardziej lub mniej użyteczne. z perspektywy działań gospodarczych ową użyteczność określa skala zysku, udział w rynku itp. w procesy te wpleciona jest sfera społeczna związana z kategorią władzy, poczuciem bezpieczeństwa itp. owe definicje są zmienne w czasie, a pewnym kwestiom nadaje się różne znaczenie ze względu na modyfikację celów i interesów. jest to zatem bardzo dynamiczny proces i stąd też występuje konieczność ciągłego ustalania akceptowalnej sfery użyteczności podejmowanych działań. zarządzający firmami, podobnie jak inni ludzie w sytuacji podejmowania decyzji, ulegają wielu złudzeniom, które w konsekwencji zmniejszają sferę użyteczności. owe złudzenia, wynikają przede wszystkim z przyjętych schematów. wracając do kwestii racjonalności rozumianej jako funkcja użyteczności, należy zwrócić także uwagę na trzy warunki ją konstytuujące: spójność (rozstrzygalność), zachłanność, przechodniość (dzik & tyszka, 2004). warunek spójności zakłada, iż podejmujący decyzje wie czego chce i dlaczego „tego” właśnie chce. i tak np. przedsiębiorca dokonując wyboru pomiędzy dwoma dostawcami podejmuje decyzje w oparciu o gwarancje jakości, ponieważ w niej to właśnie lokuje przyczyny sukcesu rynkowego kierowanej przez siebie firmy. rzecz jest w pewnym sensie klarowna, gdy ocenie podlega jeden parametr np. cena. wtedy to z reguły zostanie wybrany produkt tańszy. natomiast jeżeli w grę wchodzi wybór pomiędzy np. ceną a jakością, to decyzja staje się już mniej przewidywalna. warunek zachłanności informuje, iż wpływ na decyzje ma ilość otrzymanych dóbr za tę samą cenę. jeżeli nasz przedsiębiorca stanie przed wyborem pomiędzy dwoma identycznymi jakościowo dostawcami, to zapewne wybierze tego, który da mu jakieś jeszcze inne dodatkowe dobro (np. transport gratis). warunek przechodniości z kolei kładzie nacisk na zjawisko przeniesienia preferencji. jeżeli nasz przedsiębiorca darzy większym zaufaniem dostawcę a niż b, a dalej b niż c, to należy przyjąć, iż przy wyborze pomiędzy a i c zdecyduje się na a. podobnie jak w sytuacji warunku spójności, rzecz jest prosta, jeżeli przy wyborze bierzemy pod uwagę tylko jeden parametr. im występuje ich większa liczba, tym przechodniość może rzadziej występować. i tak np. oferta a może być lepsza od oferty b pod względem ceny i podobna relacja występuje pomiędzy b i c. jeżeli jednak c daje lepsze niż a i b gwarancje serwisowe (i na tym parametrze bardzo zależy odbiorcy), to już kwestia dokonania wyboru nie jest tak oczywistą. schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 15 nie tylko jednak pewne zjawiska psychospołeczne wpływają na różnice w rozumieniu tego, co jest, a co nie jest racjonalne. ograniczenie racjonalności wypływa choćby z faktu barier w przetwarzaniu informacji. do podstawowych można zaliczyć czas, pieniądze oraz sprzeczność celów. simon, twórca modelu racjonalności ograniczonej, zauważył, iż decydenci nie są w stanie podjąć działania optymalnego, albowiem wykracza ono poza ich możliwości poznawcze. nawet najlepsze systemy komputerowe i analitycy informacji nie funkcjonują w sytuacji absolutnej pewności. zwykle istnieje bowiem pewna sfera nieprzewidywalnych zdarzeń – niepewność. z tego punktu widzenia racjonalnym dla decydenta bywa pierwsze znalezione rozwiązanie, które jest zgodne z wiedzą i doświadczeniem podejmującego decyzję. według tego ujęcia człowiek jest istotą poszukującą nie optimum lecz satysfakcji (march & simon, 1964). z tej perspektywy klasyczny rachunek zysków i strat jest niewystarczającym dla zrozumienia działań menedżerów. kryteria przez nich stosowane nie są bowiem raz na zawsze ustalone, ponieważ są wynikiem procesów uczenia się oraz kontekstu kulturowego, w którym owe osoby funkcjonują. 4. metoda badań w badaniach nad barierami umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw, posiadających wystarczający potencjał do internacjonalizacji, zastosowano badania typu case study obejmujące sześć przedsiębiorstw z różnych branż2. w pierwszym etapie zespół badawczy dokonał wyboru firm3 spełniających kryteria określające potencjał danej organizacji gospodarczej do internacjonalizacji. w kolejnym kroku, przedstawiciele firmy indicator (realizator wywiadów) przeprowadzili rozmowy, w oparciu o autorski kwestionariusz wywiadu, z reprezentantami przedsiębiorstw. byli to trzej właściciele przedsiębiorstw, jeden prezes zarządu i dwóch dyrektorów. dwie z badanych firm zalicza się do kategorii „mikro”, trzy kolejne to „małe przedsiębiorstwa”, a jedno „duże”. kwestionariusz wywiadu obejmował następujące obszary tematyczne: przyczyny wyboru obszarów geograficznych działalności przedsiębiorstwa, postrzegania „szans” i „zagrożeń” związanych z działalnością na rynkach międzynarodowych, postaw podejmujących decyzje wobec ryzyka, diagnozy kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa oraz kompetencji pracowników. jednym z efektów analizy wywiadów oraz danych zastanych było opracowanie jakościowych studiów przypadku, które jako forma badania, są definiowane przez zainteresowanie konkretnym zjawiskiem, a nie przez wykorzystywane instrumenty gromadzenia danych (stake, 2009). „mocną stroną” tego typu analiz jest możliwość 2 firma a – branża spożywcza; b – farmaceutyczna; c – odzieżowa; d – produkcja mebli; e – hodowla ryb; f – produkcja metalowych wyrobów gotowych. 3 w tym celu wykorzystano „listę 2000” publikowaną przez dziennik „rzeczpospolita”, dane o firmach publikowane na stronach giełdy papierów wartościowych w warszawie. w końcowym etapie firma indicator – realizująca wywiady – posłużyła się bazą bisnode, z której wybrała 153 przedsiębiorstwa produkcyjne o 100% kapitale polskim deklarujące brak eksportu. po wstępnym kontakcie okazało się, że jednak 132 przedsiębiorstwa prowadzą już działalność eksportową, co zredukowało liczbę firm do 21, z których 11 zgodziło się na wywiad. ostatecznie wywiady zostały przeprowadzone w sześciu przedsiębiorstwach na przełomie listopada i grudnia 2015 r. 16 mirosław jarosiński, sławomir winch prezentacji danego problemu z punktu widzenia różnych jego uwarunkowań. stwarza to możliwość dokonania pogłębionej interpretacji danego zjawiska powstałej przy współudziale osób biorących w nim udział. w konsekwencji badacz otrzymuje subiektywną relację przedstawiciela danej organizacji, co stanowi „słabą stronę” metody. część opinii respondentów może być, i tak było w opisywanych przypadkach, weryfikowana poprzez analizę danych zastanych. chodzi tutaj głównie o raporty finansowe oraz informacje publikowane na stronach internetowych firm. studia przypadków miały charakter instrumentalny (stake, 2009), ponieważ opis konkretnego przedsiębiorstwa służy nie jemu samemu, lecz pogłębieniu wiedzy o szerszym zjawisku i wyciągnięciu generalnych wniosków (czakon, 2011). wywiady zrealizowano w kilku przedsiębiorstwach, co pozwala na określenie badania w kategoriach zbiorowego i jednocześnie instrumentalnego studium przypadku. stwarza ono szersze podstawy formułowanych wniosków. zaleca się, by zawierało ono dane historyczne, kontekst ekonomiczny, kulturowy, strategiczny itp. opisywanych zjawisk. wypowiedzi respondentów, za ich zgodą, były nagrywane przez moderatora dyskusji. jej zapis udostępniono zespołowi badawczemu, który poddał je ostatecznej analizie. 5. wcześniejsze doświadczenia w zakresie internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw założeniem przyjętym w badaniach było przeprowadzenie wywiadów w przedsiębiorstwach, które nie prowadzą działalności międzynarodowej. mimo wcześniejszych deklaracji okazało się, że dwa przedsiębiorstwa prowadzą jednak sprzedaż za granicę w bardzo ograniczonym wymiarze. bliższa analiza tej sprzedaży zagranicznej pozwoliła jednak na kontynuację wywiadów, gdyż w obydwu przypadkach nie można nazwać tej działalności nawet prawdziwym eksportem. jedno z przedsiębiorstw (przedsiębiorstwo f) prowadzi sprzedaż do kilku klientów z zagranicy. są to klienci z litwy i ukrainy, którzy nie mając stałej umowy z producentem dokonują regularnych zakupów w badanej firmie. jedyną „poważniejszą” formą sprzedaży zagranicznej jest od czasu do czasu sprzedaż do rumunii za pomocą polskiego pośrednika. de facto zatem firma f nie prowadzi działalności eksportowej, a cała sprzedaż do klientów z zagranicy stanowi mniej niż jeden procent przychodów ze sprzedaży. drugi przypadek to przedsiębiorstwo c, które w bardzo ograniczonym zakresie prowadzi sprzedaż toreb do hurtowni i zdarza się od czasu do czasu, że nabywcami są hurtownicy z zagranicy. wszystkie badane przedsiębiorstwa zyskały pewne doświadczenie międzynarodowe w przeszłości. dwie firmy importowały (d i f). dwie firmy (a i f) podejmowały próby internacjonalizacji, ale te nie były udane. w przypadku firmy a zawinił kryzys i niesolidność partnerów. firma f, jako nieznana na rynkach zachodnich, nie mogła przebić się przez istniejącą sieć dostawców. trzecia firma e (przedsiębiorstwo farmaceutyczne) podjęła też próbę zarejestrowania produktu w innym kraju (w niemczech), ale ostatecznie odmówiono rejestracji schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 17 i dalsze działania na tym rynku w tym zakresie nie były już możliwe. powodem niepodejmowania działalności międzynarodowej były koszty rejestracji leków. ograniczeniem były też limitowane zasoby surowców naturalnych stanowiących podstawę produkcji leków wystarczające na produkcję krajową, ale nie na międzynarodową. w przypadku przedsiębiorstwa b (meble artystyczne) pojedyncze sztuki produktów były okazjonalnie sprzedawane za granicę. nie rozwinięto jednak szerszej sprzedaży ze względu na duże nakłady finansowe, które trzeba było ponieść. konieczne również by było rozwinięcie kontaktów za granicą. firma nie miała wtedy możliwości ich rozwinięcia. prawdziwe doświadczenie międzynarodowe miała firma c (producent odzieży). posiadała kilka salonów za granicą, jednak w czasie ostatniego kryzysu zlikwidowano je w ramach cięcia kosztów. 6. schemat internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw schematy internacjonalizacji przedsiębiorstw występujące w świadomości przedsiębiorców można podzielić na cztery grupy. pierwszą z nich można określić mianem „zakulisowych wymiarów życia”. termin ten zaproponowali sojak i wicenty (2005) podejmujący badania dotyczące zakulisowych wymiarów życia społecznego. można je zdefiniować w kategoriach działań niejawnych o znaczących konsekwencjach strukturalnych inicjowanych przez grupy mające więcej władzy od tych, których te działania dotyczą. dla potrzeb prezentowanych rozważań można je zmodyfikować i nazwać „zakulisowymi wymiarami gospodarki”. zdarzenia poprzedzające powstanie tego schematu, w przypadku firmy a, miały charakter niezgodny z prawem. respondent tak opisuje tę sytuację: „jak kiedyś pierwsze kredyty otrzymywałem, to po prostu na zasadzie 40% dostaniesz, ale też 40% tzw. haracz. żeby dostać się do sieci, do której też parę razy chciałem wejść, to też się odbijałem. bo proszę pana koperta wielkości koło 100 tys. to są po prostu cztery samochody, to są wycieczki na mur chiński, to są jachty, dziewuchy, gorzała, tego typu rzeczy”. w innym miejscu wywiadu stwierdza: „konkurencja też podkupywała pracowników. nasyłała przedstawicieli, a potem widziałem na targach, że te osoby się u mnie pozwalniały i pracowały u konkurencji”. z opisu respondenta wyłania się obraz branży o „mafijnych relacjach”, których zasady działania pozostają poza wszelką regulacją instrumentów rynkowych, nie mówiąc już o kontroli organów państwowych. w podobnym duchu wypowiada się respondent c, stwierdzający: „nasz drugi udziałowiec w spółce rosyjskiej mówił, że najważniejsze to mieć odpowiedni telefon. sieć nieformalnych połączeń relacji, to na wschodzie jest niezastąpione. żadne kompetencje, żaden harvard nie pomoże”. schemat „zakulisowych wymiarów gospodarki” zakłada występowanie niekontrolowanych grup interesu, dysponujących zasobami niemożliwymi do osiągnięcia przez badane podmioty. rodzi to sytuację niepewności, dla której racjonalnym działaniem staje się odmowa w niej udziału – niepodjęcie działań ma rzecz internacjonalizacji. 18 mirosław jarosiński, sławomir winch drugą grupę schematów można określić „finansowym wymiarem działań gospodarczych”. w tym przypadku mamy do czynienie z kalkulacją zysków i strat, którą charakteryzuje wypowiedź respondenta f: „nam brakuje pewnego zaplecza finansowego. bo ta działalność jest, wbrew pozorom, działalnością sezonową. mamy większość sprzedaży w miesiącach wakacyjnych, teraz idzie grudzień, styczeń i luty.(…) w tej sytuacji ewentualne koszty na szkolenia itd. zjedzą wszelkie korzyści”. w przedsiębiorstwie d nie funkcjonują sformalizowane przepisy, pracownicy znają swoje zadania. z jednej strony kładzie się nacisk na bieżące działania, ale też dostrzega się wagę inwestowania zysków w rozwój produktu. ten ostatni stanowi główną barierę wejścia na zewnętrzne rynki ze względu na czas, koszty transportu i regulacje prawne (wsparcie państwa). nie bez znaczenia jest także bariera kompetencji językowych. oba przedsiębiorstwa koncentrują swoje wysiłki na zaspokajaniu potrzeb lokalnego rynku i szukania na nim przewagi konkurencyjnej w oparciu o jakość i cenę. właściciele posiadają wiedzę dotyczącą funkcjonowania na rynkach zewnętrznych i obecność tam, w ich opinii, wiąże się z bardzo dużym ryzykiem porażki finansowej. rynek rodzimy daje większe poczucie bezpieczeństwa, a zdobyte doświadczenie pozwala redukować prawdopodobieństwo niepowodzenia. ponadto barierę stanowi produkt, którego transport na rynki zewnętrzne wiąże się z kosztami przerastającymi możliwości obu przedsiębiorstw. właściciele obu firm są świadomi kompetencji niezbędnych do wejścia na rynki zewnętrzne, ale uzyskiwane przychody i pozycja rynkowa są dla nich satysfakcjonujące. ekspansja wiąże się dla nich z podjęciem zbyt wysokiego ryzyka finansowego. trzecią grupę schematów można określić mianem „biurokratyczno-kompetencyjnego wymiaru działań gospodarczych”. respondent e stwierdza: „jesteśmy producentem leków i rejestracja tych leków jest w procedurze narodowej. czyli tylko sprzedaż na terenie polski”. wymiar kompetencyjny podkreśla respondent b, w którego przedsiębiorstwie wyszkolenie pracownika zajmuje trzy lata i staje się on kluczowym czynnikiem uzyskania przewagi rynkowej. firma odczuwa braki fachowców, którzy jeszcze pod koniec ostatniej dekady xx wieku byli kształceni w przyzakładowej szkole. postrzeganie biurokracji jako bariery „nie do przebycia” generuje postawę wyczekiwania, którą oddaje wypowiedź respondenta e: „natomiast, jeżeli któryś z krajów zachodnich byłby naszym produktem zainteresowany, no to na pewno by ktoś tam znalazł się i do nas przyjechał i prosił, że chce to robić. ale wie pan, nikt nie zagwarantuje, że tam będzie taka sprzedaż, która by nam się opłacała, żebyśmy weszli do urzędu rejestracji i na nowo rejestrowali”. ostatni – czwarty wymiar – można określić „prywatnym wymiarem życia”. respondenci rzadko mówili o swoim życiu osobistym, a charakterystyczne stwierdzenie respondenta e brzmi następująco: „właściciel musi mieć chęci do tego, żeby wyjść na zachód. a jeżeli u siebie nie widzi przyszłości, bo nie ma młodego następcy … więc my stoimy też na takim poziomie, który jest wystarczający”. brak perspektywy sukcesji firmy sprzyja, jak się wydaje, poczuciu niepewności, co nie skłania do uruchomienia procesów internacjonalizacji. schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 19 wyróżnione schematy, z różnym natężeniem, występują wśród wszystkich respondentów wzajemnie się wzmacniając, co może sprzyjać efektowi „samospełniającego się proroctwa”. odnosząc się do kwestii racjonalności, rozumianej jako funkcja użyteczności, należy podkreślić warunek spójności ją konstytuujący. badani przedsiębiorcy dokonują wyboru pomiędzy: a) znanym wymiarem gospodarki a nieznanymi im kulisami; b) przewidywalnymi przychodami a niepewnym zyskiem; c) znanymi procedurami a nieprzewidywalną biurokracją; d) stabilnością firmy a niepewną sukcesją. zgodnie z wcześniej przytoczoną koncepcją racjonalności człowiek jest istotą poszukującą nie optimum lecz satysfakcji. można przypuszczać, że zaprezentowane schematy respondentów pozwalają ją osiągnąć. 7. wnioski analizując schematy myślenia innych ludzi, badacz może wpaść w pułapkę swoich schematów, narzucając interpretację rzeczywistości innym. jest to, generalnie rzecz ujmując, słaba strona analiz jakościowych opartych na koncepcji interakcjonizmu społecznego. z drugiej jednak strony przekazany materiał może stanowić punkt wyjścia do dalszych analiz. wydaje się, że warto poświęcić w nich uwagę sposobowi postrzegania rzeczywistości gospodarczej, który to może stanowić barierę w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw. badania jakościowe nie roszczą sobie pretensji do bycia reprezentatywnymi, nie można w oparciu o nie formułować zależności statystycznych. można jedynie wykonać fragment „fotografii” rzeczywistości gospodarczej właściwej dla badanych firm. można również zasugerować kierunek dla badań ilościowych tj. poszukiwania statystycznej siły związku pomiędzy schematami myślenia zarządzających, a ich gotowością do internacjonalizacji przedsiębiorstw. w prezentowanych badaniach bariery internacjonalizacji wynikały z funkcjonowania czterech schematów myślenia: „zakulisowy wymiary gospodarki”, „finansowy wymiar działań gospodarczych”, „biurokratyczno-kompetencyjny wymiar działań gospodarczych”, „prywatny wymiar życia”. schemat „zakulisowego wymiaru gospodarki” odwołuje się do doświadczeń, w których mechanizmem regulacji działań w sferze gospodarczej stają się nieformalne układy (często oparte na korupcji), a nie instrumenty rynkowe (jakość, cena itp.). z czasem przybierają one formę „spiskowej wizji dziejów” przenoszonej na inne decyzje w sferze zarządzania. w tym schemacie myślenia świat działań gospodarczych jest dostępny dla nielicznych, a tym, którzy nie należą do układu pozostaje cieszyć się tym, co posiadają. w tej perspektywie internacjonalizacja jest niemożliwa, ponieważ jest ona zarezerwowana dla wąskiej grupy podmiotów. w kolejnym schemacie – „finansowym wymiarze działań gospodarczych” – kluczową rolę odgrywa kalkulacja ekonomiczna, która jest najbliższa rynkowym regulacjom gospodarki. opiera się ona na klasycznym rachunku zysków 20 mirosław jarosiński, sławomir winch i strat i w tym kontekście można mówić o zaniechaniu procesu internacjonalizacji w oparciu o racjonalność ekonomiczną. trzeci schemat myślenia – „biurokratyczno-kompetencyjny wymiar działań gospodarczych” – oparty jest na diagnozie działań rynkowych przez pryzmat administracyjnej interwencji państwa. jej zadaniem jest ochrona rodzimych przedsiębiorców przed konkurencją zewnętrzną. podobnie jak w poprzednim schemacie głównym czynnikiem wstrzymania procesów racjonalizacji jest kalkulacja ekonomiczna wzmocniona przekonaniem o niemożności przełamania barier biurokratycznych oraz kompetencyjnych. w czwartym schemacie – „prywatny wymiar życia” – podstawą decyzji o internacjonalizacji są rodzinne uwarunkowania decydentów. pojawia się, charakterystyczny dla firm rodzinnych, problem sukcesji firmy. ekspansja na rynki zewnętrzne jawi się jako ryzyko utraty majątku, który ma zostać przekazany następnym pokoleniom. każdemu z tych wymiarów towarzyszy racjonalność oparta na wyborze użyteczności działań i poszukiwaniu satysfakcji z prowadzonej działalności gospodarczej. z punktu widzenia polskiej gospodarki cieszyłby wzrost poziomu internacjonalizacji przedsiębiorstw, ponieważ jedną z jego konsekwencji jest podniesienie kompetencji, rozszerzenie zasobów firmy itp. z drugiej jednak strony, mamy świat przedsiębiorców stawiających na pierwszym miejscu swoją satysfakcję z podejmowanych działań. pozostaje kwestią do dyskusji, na ile państwo ma ingerować w owe działania, a na ile decyzje pozostawić menedżerom kierującym organizacjami gospodarczymi. literatura aronson, e., wilson, t., & akert, r. (2007). psychologia społeczna. poznań: zysk i s-ka. arteaga-ortiz, j., & fernandez-ortiz, r. (2010). why don’t we use the same export barrier measurement scale? an empirical analysis in small and medium-sized enterprises. journal of small business management, 48(3), 395-420. becker, g. (1990). ekonomiczna teoria zachowań ludzkich. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. cavusgil, s.t., & nevin, j.r. (1981). internal determinants of export marketing behaviour: an empirical investigation. journal of marketing research, 18(1), 114-119. czakon, w. (2011). zastosowanie studiów przypadku w badaniach nauk o zarządzaniu. w: w. czakon (red.), podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, (45-63). warszawa: wolters kluwer. denzin, n.k., & lincoln, y.s. (2009). metody badań jakościowych. tom i, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. dzik, b., & tyszka, t. (2004). czy zachowania ludzi są racjonalne?. w: tyszka t. (red.). psychologia ekonomiczna. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. goffman, e. (2011). człowiek w teatrze życia codziennego. warszawa: pwn. hałas, e. (2005). jaźń jako interakcja symboliczna a konstrukcjonistyczne koncepcje człowieka późnej nowoczesności. w: e. hałas & k. konecki (red.), konstruowanie jaźni i społeczeństwa, (23-39). warszawa: scholar. schematy myślenia barierą internacjonalizacji przedsiębiorstw: wyniki badań 21 kahiya, e.t. (2013). export barriers and path to internationalization: a comparison of conventional enterprises and international new ventures. journal of international entrepreneurship, 11(1), 3-29. katsikeas, c.s., & morgan, r.e. (1994). differences in perceptions of exporting problems based on firm size and export market experience. european journal of marketing, 28(5), 17-35. krzemiński, i. (2000). co się dzieje między ludźmi. warszawa: wydawnictwo naukowe i literackie open. leonidou, l.c. (1995). export barriers: non-exporters’ perceptions. international marketing review, 12(1), 4-25. leonidou, l.c. (2004). an analysis of the barriers hindering small business export development. journal of small business management, 42(3), 279-302. march, m., & simon, h. (1964). teoria organizacji. warszawa: pwe. moini, a.h. (1995). an enquiry into successful exporting: an empirical investigation using a three-stage model. journal of small business management, 33(3), 9-25. morgan, r.e. (1997). export stimuli and export barriers: evidence from empirical research studies. european business review, 97(2), 68-79. ramsey, j.r., barakat, l.l., mitchell, m.c., ganey, t., & voloshin, o. (2016). the effects of past satisfaction and commitment on the future intention to internationalize. international journal of emerging markets, 11(2), 256-272. schroath, f.w., & korth, c.m. (1989). managerial barriers to the internationalization of u.s. property and liability insurers: theory and perspectives. journal of risk and insurance, 56(4), 630-648. sojak, r., & wicenty, d. (2005). zagubiona rzeczywistość. warszawa: oficyna naukowa. suarez-ortega, s.m., & alamo-vera, f.r. (2005). smes’ internationalization: firms and managerial factors. international journal of entrepreneurial behavior & research, 11(4), 258-279. tesfom, g., & lutz, c. (2006). a classification of export marketing problems of small and medium sized manufacturing firms in developing countries. international journal of emerging markets, 1(3), 262-281. uner, m.m., kocak, a., cavusgil, e., & cavusgil, s.t. (2013). do barriers to export vary for born globals and across stages of internationalization? an empirical inquiry in the emerging market of turkey. international business review, 22(5), 800-813. winch, a., & winch, s. (2010). negocjacje – jednostka, organizacja, kultura. warszawa: difin. yannopoulos, p., & kefalaki, m. (2010). export barriers facing canadian smes: the role of mental models. journal of business and policy research, 5(2), 54-68. 22 mirosław jarosiński, sławomir winch mental models as a barrier to internationalisation of firms: research results abstract: the objective of the article is to analyse the cognitive structures – mental models – which may constitute a barrier to the internationalisation of enterprises. the research question concerned identification of mental models creating a barrier to internationalisation. the method adopted in the research is a qualitative case study based primarily on in-depth interviews with managers/owners of firms, whose statements were then analysed in detail. the analysis identified four mental models: “backstage dimensions of the economy,” “financial dimension of economic activities”, “bureaucratic-competence dimension of economic activities”, “private dimension of life.” they constitute barriers to internationalization of firms and at the same time are the basis of rationality based on the perception of utility of actions undertaken by the surveyed managers. the test results are a good starting point for further analysis, which should focus on the perception of economic reality by managers/entrepreneurs, which can be a barrier in the process of internationalization of firms. keywords: internationalisation of firms; internationalization barriers; mental models; psychosocial determinants of internationalization; potential for internationalization jel codes: f23, l21 13-głod s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : głód, g. (2016). dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 187-200. dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia grzegorz głód uniwersytet ekonomiczny w katowicach wydział ekonomii katedra przedsiębiorczości i zarządzania innowacyjnego ul. 1 maja 50, 40-287 katowice e-mail: grzegorz.glod@ue.katowice.pl streszczenie: przedsiębiorczość w sektorze publicznym może przyjmować wiele form i generować szereg korzyści, ale należy również mieć na uwadze uwarunkowania, w jakich może być rozwijana. właśnie ewolucja przedsiębiorczości, jak również jej złożoność wynikająca z wielu uwarunkowań tego procesu jest istotną przyczyną stale pojawiających się badań w tej tematyce. przykładem luki badawczej w tym obszarze jest kwestia pomiaru przedsiębiorczości w warunkach sektora publicznego. celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań związanych z pomiarem przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia oraz dylematów naukowca podejmującego tak zdefiniowany obszar badawczy. sformułowano następującą hipotezę badawczą: natężenie przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia jest umiarkowane i nie znajduje zdecydowanego odzwierciedlenia w uzyskiwanych efektach tychże organizacji. badanie zostało przeprowadzone z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego w formie wywiadu przeprowadzanego z przedstawicielami kadry kierowniczej w 351 publicznych jednostkach ochrony zdrowia. postawiona hipoteza została zweryfikowana pozytywnie. badania w zakresie przedsiębiorczości publicznej stanowią ciekawy i inspirujący obszar badań w zakresie nauk o zarządzaniu. pomimo zgłaszanych wątpliwości związanych z możliwością prowadzenia badań nad przedsiębiorczością w warunkach sektora publicznego, przeprowadzone badania oraz uzyskane wyniki badań empirycznych wskazują na zasadność podjętego nurtu badawczego. słowa kluczowe: przedsiębiorczość; przedsiębiorczość publiczna; orientacja przedsiębiorcza; sektor ochrony zdrowia klasyfikacja jel: i11, l26, l32 1. wprowadzenie w obliczu zmian demograficznych oraz zwiększonych wymagań klientów sektora publicznego coraz większym wyzwaniem staje się wzrost efektywności funkcjonowania jednostek sektora publicznego. najważniejszą kwestią w tym zakresie wydaje się poszukiwanie możliwych sposobów realizacji tego celu. w związku z tym jednostki sektora publicznego szukają i adaptują różne rozwiązania, sprawdzone 188 grzegorz głód w jednostkach typowo komercyjnych, do własnych praktyk zarządczych. jedną z możliwości w tym kontekście jest wzrost zachowań o charakterze przedsiębiorczym w ramach funkcjonowania sektora publicznego. prowadzone badania w tej dziedzinie potwierdzają, że przedsiębiorczość w sektorze publicznym jest ciągle aktualnym i ważnym tematem, który należy rozwijać (currie et al., 2008; kim, 2010; diefenbach, 2011). autorzy tych badań stawiają szereg pytań, na które powinno poszukiwać się odpowiedzi w badaniach nad tym rodzajem przedsiębiorczości. przedsiębiorczość publiczna może przyjmować wiele form i przynosić szereg korzyści, ale należy również mieć na uwadze uwarunkowania, w jakich może być rozwijana. zdaniem niektórych badaczy, to właśnie złożoność uwarunkowań przedsiębiorczości należy postrzegać jako istotną przyczynę, uzasadniającą prowadzenie badań w tej tematyce (kraśnicka, 2002, s. 9). według innych opinii, już choćby dokonanie samego pomiaru przedsiębiorczości w organizacjach sektora publicznego będzie przedsięwzięciem wypełniającym istniejącą w tym względzie lukę poznawczą (dyduch, 2008). ze względu na podjętą tematykę badań jako obszar badawczy wybrano sektor ochrony zdrowia, który charakteryzuje się również w części jego działalności publicznej nastawieniem rynkowym i podlega w dużej mierze warunkom gry rynkowej. w ramach poruszanego nurtu badawczego pojawiają się pewne dylematy, które są związane ze sprzecznością dwóch terminów – przedsiębiorczość i sektor publiczny. powiązanie to tylko z pozoru wydaje się być niemożliwe. celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań związanych z pomiarem przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia oraz dylematów naukowca podejmującego tak zdefiniowany obszar badawczy. sformułowano następującą hipotezę badawczą: natężenie przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia jest umiarkowane i nie znajduje zdecydowanego odzwierciedlenia w uzyskiwanych efektach tychże organizacji. realizacja projektu badawczego, którego wybrane wyniki przedstawia niniejsza publikacja, możliwa była dzięki finansowaniu przez narodowe centrum nauki, pozyskanego w ramach grantu nr 2012/05/d/hs4/01444, pod nazwą: „pomiar i uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w jednostkach sektora publicznego”. 2. istota przedsiębiorczości publicznej w literaturze przedmiotu, obok przedsiębiorczości indywidualnej i organizacyjnej, zaczyna funkcjonować przedsiębiorczość publiczna (wortman, 1986), określana niekiedy jako przedsiębiorczość administracyjna (kraśnicka, 2002). w ten sposób ujawnia się uniwersalny charakter przedsiębiorczości, która wykracza poza proste skojarzenia jedynie z działalnością biznesową. drucker (1985) wskazał, że przedsiębiorczość została oparta na tych samych zasadach i dotyczy wszystkich typów organizacji, niezależnie od tego, czy jest to firma komercyjna, agencja służby publicznej, organizacja non-profit lub rządowa instytucja. idea przedsiębiorczości w sektorze publicznym nie jest nowa, ale rozwój badań w tym obszarze nie jest aż tak dynamiczny, jak w innych obszarach badań nad dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 189 przedsiębiorczością. e. ostrom w swojej dysertacji doktorskiej pt. „public entrepreneurship. a casy study in german water basin management”, prezentując koncepcję przedsiębiorczości publicznej, wskazała na trzy krytyczne etapy, w których jest ona niezbędna (ostrom, 1964). są to etapy: formowania się nowej organizacji publicznej, bieżącego zarządzania w zmiennym otoczeniu oraz jako kluczowy – zdolność przy tworzeniu innowacyjnych rozwiązań. jednocześnie podkreśla, że zdolność angażowania się w działania przedsiębiorcze przez osoby zarządzające w sektorze publicznym jest zdeterminowana systemem politycznym i prawnym. wpływy te są szczególnie akcentowane przez nurt ekonomii konstytucyjnej jako dyscypliny naukowej z pogranicza ekonomii i nauk politycznych, zajmującej się analizą ograniczeń wyborów dokonywanych przez podmioty gospodarcze, które wypływają z przyjętego ładu społeczno-gospodarczego (ostrom, 1964). przejawy przedsiębiorczości publicznej można dostrzec w ostatnich latach w wielu funkcjach procesu prywatyzacji i globalnego outsourcingu, które były poprzednio wykonywane przez instytucje publiczne, takie jak usługi komunalne, budowa dróg i obsługa systemów informacyjno-technologicznych (gupta, 2008). pojawia się kwestia oceny tych działań pod kątem ich ekonomicznej skuteczności i efektywności, a także wątpliwość, czy sektor publiczny bez pomocy sektora prywatnego byłby w stanie właściwie realizować te zadania. efektywność organizacji publicznych łatwiej jest osiągnąć, gdy menedżerowie publiczni mają wiedzę i odpowiednie umiejętności oraz przekonanie, że stosowanie nowoczesnego podejścia do procesów zarządczych jest przydatne w praktyce zarządzania organizacjami zorientowanymi na zaspokajanie potrzeb zbiorowych społeczeństwa (kożuch & tylek, 2012). na równi z entuzjazmem i wiarą w powszechne stosowanie praktyk przedsiębiorczości dla sektora publicznego nadal toczą się debaty na temat ich przydatności dla organizacji publicznych w zakresie tworzenia wartości sektora publicznego (cohen & eimicke, 2000), dostosowania do reguł demokratycznych (terry, 1998), odpowiedzialności (roberts & king, 1996) oraz strukturalnych i prawnych ograniczeń dotyczących zachowań menedżerskich (goodsell, 1993). w skrócie, sceptycy idei przedsiębiorczości publicznej postrzegają zachowania z nią związane za niezgodne z wartościami demokratycznymi i nie nadające się do użytku w publicznej biurokracji. zwraca się uwagę na zachowania nieodpowiedzialne związane z zarządzaniem środkami publicznymi w przypadku braku mechanizmów odpowiedzialności i kontroli (xu & carey, 2013). z. barczyk wprost wskazuje, że podmioty sektora publicznego są w jednym przypadku w innej sytuacji niż prywatni przedsiębiorcy, mianowicie wydają „nie swoje” pieniądze (barczyk, 2010, s. 176). właśnie dlatego też eksponowanie przedsiębiorczości w publicznym sektorze wywołało debatę w związku z demokratyczną odpowiedzialnością publicznych kierowników i polityków. pojawiły się również opinie, że różnice między prywatnym i publicznym sektorem nie pozwalają na adaptację modelu przedsiębiorczości w sektorze publicznym (zerbinati & souitaris, 2005). 190 grzegorz głód z pewnością można przyjąć założenie, że rozwijając zachowania przedsiębiorcze w sektorze publicznym trzeba widzieć ich korzyści oraz stwarzać mechanizmy przeciwdziałające potencjalnym zagrożeniom. bellone i georl (1992) zastanawiają się, jak połączyć aspekty występowania przedsiębiorczości w warunkach sektora publicznego, gdy z jednej strony występuje potrzeba autonomii, podejmowania ryzykownych decyzji, tajności, wizji przyszłości, a z drugiej strony demokratyczna administracja musi opierać się na odpowiedzialności, partycypacji społeczeństwa, kształtowaniu polityki otwartych drzwi i nowoczesnych praktykach zarządczych. tym samym potrzeba przedsiębiorczości otwartej na potrzeby społeczne. ramamurti (1986) definiuje przedsiębiorczość publiczną jako działanie celowo inicjowane, mające na celu utrzymanie lub wzrost organizacji publicznej. roberts i king (1991) określają przedsiębiorczość publiczną jako proces wprowadzania innowacji, generowania, korzystania z nowych pomysłów w sektorze publicznym, a morris i jones (1999) jako proces stworzenia nowej jakości poprzez połączenie źródeł sektora publicznego i/lub prywatnego, co daje różne możliwości by ją stworzyć. z kolei currie et al. (2008) postrzegają przedsiębiorczość publiczną jako proces identyfikacji i realizacji szans przez osoby i /lub organizacje publiczne. ponadto, proces ten często charakteryzuje innowacyjność, podejmowanie ryzyka i proaktywność. reasumując, przedsiębiorczość publiczną można określić jako proces tworzenia wartości dla społeczeństwa poprzez połączenie i wyjątkową kombinację środków publicznych i prywatnych do wykorzystywania szans. proces ten charakteryzuje innowacyjność, podejmowanie ryzyka i proaktywność, a w szczególnych warunkach konkurencyjna agresywność i autonomia. przedsiębiorczość rozumiana jest przede wszystkim jako próba stworzenia dobrych warunków do działania, którego rezultatem będzie poprawa funkcjonowania jednostek sektora publicznego. 3. pomiar przedsiębiorczości publicznej w badaniach nad przedsiębiorczością publiczną istotną kwestią jest udzielenie odpowiedzi na pytanie dotyczące poziomu przedsiębiorczości w jednostkach sektora publicznego. pozwoli to nie tylko stwierdzić porównując dwie organizacje, która z nich jest bardziej przedsiębiorcza, ale co ważniejsze, czy większy poziom przedsiębiorczości wiąże się z wysokimi efektami. dyduch (2008) prezentując przegląd sposobów pomiaru przedsiębiorczości organizacyjnej wskazuje na: pomiar krajobrazu przedsiębiorczości, pomiar potencjału przedsiębiorczości organizacyjnej, pomiar orientacji przedsiębiorczej, pomiar zarządzania przedsiębiorczego, pomiar dokonań przedsiębiorczych, pomiar intraprzedsiębiorczości, pomiar przedsiębiorczości za pomocą wskaźników i równań. analizując wskazane już koncepcje prowadzenia badań przedsiębiorczości w warunkach sektora publicznego można zauważyć przede wszystkim wykorzystanie dwóch sposobów pomiaru z wykorzystaniem koncepcji orientacji przedsiędylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 191 biorczej (w konwencji operacjonalizacji bazującej na trzech wymiarach) i zarządzania przedsiębiorczego. występują również opracowania pokazujące konkretne rozwiązania na zasadzie ilościowego i jakościowego pomiaru inicjatyw i usprawnień, wynikających z przedsiębiorczego zachowania jednostki sektora publicznego. w procesie konceptualizacji orientacji przedsiębiorczej lumpkin i dess (1996) wprowadzili najpierw konstrukcję trójwymiarową, którą następnie uzupełnili o dwa wymiary: autonomię i konkurencyjną agresywność. według ostatecznego ujęcia orientacja przedsiębiorcza ma pięć wymiarów: autonomię, podejmowanie ryzyka, proaktywność, konkurencyjną agresywność oraz innowacyjność. chociaż cechy danej organizacji mogą zmieniać się w ramach każdego z tych wymiarów, to orientacja (czyli dążenie do przedsiębiorczości organizacyjnej) uważana jest za silną, gdy wszystkie pięć wymiarów przenika style decyzyjne i praktyki kierownictwa organizacji (dess & lumpkin, 2005). innowacyjność w publicznym sektorze jest związana z ulepszeniami procesu, nowymi usługami oraz nowymi formami organizacyjnymi (kearney et al., 2009). innowacyjność odnosi się zatem do wspierania nowych pomysłów, eksperymentów, twórczych procesów wynikających z ustalonych praktyk i technologii. dzięki innowacyjności mogą rozwinąć się zdolności organizacji potrafiące pozytywnie wpłynąć na jej efektywność. kanter (1983) zasugerował, że organizacje publiczne chcąc zwiększyć poziom swojej innowacyjności powinny: wyeliminować strukturalne bariery blokujące elastyczność i szybkie działania na rzecz innowacji, zapewnić narzędzia i zachęty dla projektów w zakresie działań innowacyjnych oraz kreować odpowiedni klimat organizacyjny. zmiany w środowisku zewnętrznym powodują, że od organizacji publicznych wymaga się innowacyjnego podejścia do rozwiązywania pojawiających się problemów, które wynikają ze zmian demograficznych, społecznych i technologicznych. kolejny wymiar orientacji przedsiębiorczej – proaktywność – odzwierciedla dążenie organizacji do działania w przyszłych trendach otoczenia i wykorzystywania nowych szans. badacze prezentują różne podejścia do proaktywności i różne jej definicje. knight (1997) rozumie proaktywność jako agresywne działanie, dążenie do realizacji celów organizacji używając wszystkich rozsądnych środków, jakie są dostępne i konieczne. to agresywne zachowanie może być skierowane na konkurujące organizacje. stevenson i jarillo (1990) konceptualizują proaktywność jako podejmowanie szans, które są uznawane jako pozytywne i dogodne do realizacji. proaktywność w sektorze publicznym oznacza aktywne poszukiwanie twórczych rozwiązań, a nie bierność lub działanie reaktywne (kim, 2010). wymaga ono również ostrożności oraz cierpliwości w trakcie oczekiwania na właściwą sposobność działania. proaktywność w sektorze publicznym musi polegać na otwarciu się na podejmowanie działań oraz gotowości na zmianę oraz wykorzystaniu zdolności, aby rozwiązać problemy, którym dana organizacja będzie musiała stawić czoło (kearney et al., 2009). podejmowanie ryzyka to trzeci wymiar orientacji przedsiębiorczej. zasady i relacje polityczne mogą zniechęcić do podejmowania ryzyka przez kadrę kierow192 grzegorz głód niczą organizacji sektora publicznego, która powszechnie jest postrzegana jako unikająca ryzyka (bozeman & kingsley, 1998). w opinii publicznej niepowodzenia wynikające z podejmowania ryzyka są mniej akceptowalne ze względu na domaganie się ze strony społeczeństwa odpowiedzialności i wrażliwości, więc kadra kierownicza organizacji publicznych nie jest skłonna do podejmowania ryzykownych rozwiązań w procesie podejmowania decyzji (berman & west, 1998). z kolei autonomia w warunkach sektora publicznego oznacza niezależność, samodzielność w zakresie podejmowania decyzji, możliwość samoorganizacji i kreowania własnych zasad organizacyjnych bez ich narzucania przez organy nadzorczo-kontrolne bądź też otoczenie polityczne. autonomia ta może w szczególności dotyczyć sfery kształtowania struktury organizacyjnej, sfery kształtowania stosunków międzyludzkich oraz osiągnięcia takiej sytuacji rynkowej, w której jednostka sektora publicznego nie będzie uzależniona od pomocy swoich władz nadzorczych, która często jest związana właśnie z jej utratą (jadesadalug & ussahawanitchakit, 2008). konkurencyjna agresywność jako ostatni wymiar orientacji przedsiębiorczej opisuje tendencję organizacji do bezpośrednich działań w odniesieniu do konkurentów, aby górować nad nimi pod jakimś względem. w odróżnieniu od proaktywności konkurencyjna agresywność wynika z reakcji na osiągnięcie przez organizacje konkurencyjne korzyści. konkurencyjna agresywność dotyczy tylko niektórych organizacji sektora publicznego, które mogą uczestniczyć w rozgrywce rynkowej. do organizacji tych z pewnością można zaliczyć jednostki ochrony zdrowia oraz jednostki edukacyjne. organizacje te muszą jednocześnie charakteryzować się możliwością i chęcią podjęcia bezpośredniej konfrontacji w prowadzonej grze rynkowej, zwłaszcza w wykreowanych nowych segmentach rynku bądź niszach rynkowych (lee & sukoco, 2007). inną koncepcją opisującą przedsiębiorczość wewnątrz istniejących organizacji jest koncepcja zarządzania przedsiębiorczego stevensona zoperacjonalizowana przez t.e. browna, p. davidssona i j. wiklunda, a następnie przetestowana przez nich w obszernych badaniach (brown et al., 2001). badacze ci przyjęli sześć następujących wymiarów zarządzania przedsiębiorczego. są to: orientacja strategiczna, orientacja zasobowa, struktura zarządzania, filozofia wynagradzania, orientacja na wzrost, kultura organizacji. badanie relacji między orientacją przedsiębiorczą a wynikami w kontekście rozwoju mogą być uzależnione od wskaźników stosowanych do oceny wyników osiąganych przez organizację (lumpkin & dess, 2001). w wielu prowadzonych badaniach udowodniono pozytywny wpływ przedsiębiorczości organizacyjnej na efektywność organizacji (dyduch, 2008; ireland et al., 2009; rauch et al., 2009, zbierowski, 2012). również w zakresie badań prowadzonych w sektorze publicznym stwierdzono pozytywny wpływ orientacji przedsiębiorczej na osiągane wyniki (kim, 2007; wood et al., 2008). jednocześnie należy nadmienić, że poszczególne wymiary orientacji przedsiębiorczej są powiązane z efektywnością organizacji dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 193 w różny sposób. nie zawsze wysoki poziom orientacji przedsiębiorczej w poszczególnych jej wymiarach przekłada się na wyższą efektywność (zbierowski, 2012, s. 170). 4. metodyka prowadzonych badań empirycznych metodyka badań obejmowała opracowanie narzędzia badawczego oraz jego sprawdzenie w ramach badań pilotażowych, przeprowadzenie badań ankietowych, ocenę rzetelności i prawidłowości zastosowanego narzędzia badawczego z zastosowaniem analizy czynnikowej, analizę empiryczną wyników badań oraz sformułowanie wniosków z prowadzonych badań empirycznych. opracowany kwestionariusz ankiety składał się z 76 pytań z zastosowaniem w odpowiedziach 7-stopniowej skali likerta oraz 10 pytań metryczkowych. w zakresie niniejszego artykułu należy wyjaśnić, że pomiaru przedsiębiorczości publicznej dokonano w oparciu o koncepcję pięciowymiarowej orientacji przedsiębiorczej (dess & lumpkin, 1996) z modyfikacją wymiaru autonomia dostosowanego do realiów sektora publicznego (jadesadalug & ussahawanitchakit, 2008). w zakresie pomiaru osiąganych efektów przystosowano koncepcję kearneya, hisricha i rocha (2009), odnosząc się do oceny obniżenia kosztów, wyników finansowych, wydajności pracowników, satysfakcji pacjentów oraz uwzględniając ocenę relacji z interesariuszami oraz zalecenia dotyczące systemu oceny dokonań w jednostkach ochrony zdrowia (hass & symotiuk, 2011) i warunków oceny sukcesu organizacji (zbierowski, 2014). przeprowadzone badania dotyczyły publicznych jednostek ochrony zdrowia w polsce. w badaniach przeprowadzonych w iv kwartale 2014 r. udział wzięło 351 publicznych jednostek ochrony zdrowia z terenu całej polski. w badaniach uczestniczyło 308 jednostek funkcjonujących w formie samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej oraz 43 jednostki działające jako spółki handlowe z większościowym udziałem jednostek sektora publicznego. ze względu na rodzaj jednostek w badanej próbie występuje: 68 szpitali klinicznych, 80 szpitali wojewódzkich, 67 szpitali powiatowych, 62 szpitale miejskie oraz 74 jednostki ochrony zdrowia o innym profilu (m.in. poradnie i pracownie specjalistyczne). badanie zostało przeprowadzone z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego w formie wywiadu przeprowadzanego z przedstawicielami kadry kierowniczej badanych jednostek ochrony zdrowia. 5. wyniki badań empirycznych w celu określenia poziomu przedsiębiorczości w badanych organizacjach zastosowano koncepcję orientacji przedsiębiorczej. w tabeli 1 zaprezentowano statystyki opisowe dotyczące oceny poszczególnych wymiarów przedsiębiorczości publicznej podlegających ocenie w skali 7 stopniowej (gdzie 1 oznacza zdecydowany brak występowania danego czynnika, natomiast 7 oznacza bardzo wysoką ocenę występowania ocenianego czynnika). na podstawie analizy powyższych danych można stwierdzić, że poziom 194 grzegorz głód przedsiębiorczości publicznej jest umiarkowany z nieznacznymi różnicami w poszczególnych jej wymiarach. najwyżej została oceniona proaktywność, a najniżej podejmowanie ryzyka. dla sprawdzenia różnic pomiędzy dwoma grupami organizacji biorących udział w badaniu, tj. samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i jednostek ochrony zdrowia działających w formie spółek handlowych, zastosowano test t studenta dla tych dwóch prób niezależnych z oddzielną estymacją wariancji, biorąc pod uwagę przedsiębiorczość publiczną i jej poszczególne wymiary. istotne różnice nie zostały stwierdzone, co skłania do wyciągnięcia wniosku, że sam proces przekształcenia jednostki publicznej w spółkę handlową nie powoduje wzrostu jej przedsiębiorczości. tabela 1. statystyki opisowe przedsiębiorczości publicznej i jej poszczególnych wymiarów zmienna średnia mediana odchylenie standardowe podejmowanie ryzyka 3,89 4,00 1,43 innowacyjność 4,17 4,00 1,37 proaktywność 4,78 5,00 1,34 autonomia 4,07 4,00 1,56 konkurencyjna agresywność 4,23 4,50 1,27 przedsiębiorczość publiczna 4,22 4,14 0,99 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonych badań. w badanych jednostkach ochrony zdrowia osiągane efekty związane z ich działalnością zostały ocenione stosunkowo pozytywnie. najwyżej została oceniona wydajność pracowników, a najniżej wyniki finansowe (por. tabela 2). tabela 2. statystyki opisowe zmiennych z modelu badawczego opisujących efekty badanych jednostek ochrony zdrowia zmienna średnia mediana odchylenie standardowe obniżenie kosztów 4,71 5,00 1,53 wydajność pracowników 5,27 5,00 1,28 poziom satysfakcji pacjentów 5,15 5,00 1,18 wyniki finansowe 4,21 4,00 1,49 ocena relacji z interesariuszami 4,34 4,50 1,09 efekty 4,67 4,67 0,85 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonych badań. dokonując analizy wyników testu t studenta pomiędzy samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej a spółkami handlowymi istotnych różnic nie stwierdzono, jednak same średnie ocen w przypadku spółek handlowych okazały się nieznacznie wyższe. jedynie w przypadku wyników finansowych średnia dla samodzielnych publicznych zakładowych opieki zdrowotnej jest o 0,02 wyższa (por. tabela 3). analiza współczynników korelacji pomiędzy przedsiębiorczością publiczną a efektami pozwala stwierdzić istotne dodatnie zależności o stosunkowej dużej sile dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 195 pomiędzy przedsiębiorczością publiczną a efektami (por. tabela 4). przy czym należy podkreślić szczególny wpływ autonomii, innowacyjności oraz konkurencyjnej agresywności. najsłabsza zależność występuje pomiędzy podejmowaniem ryzyka i konkurencyjną agresywnością a przedsiębiorczością publiczną (natomiast na poziomie wymiarów szczegółowych pomiędzy podejmowaniem ryzyka i satysfakcją pacjentów oraz konkurencyjną agresywnością a wydajnością pracowników). tabela 3. test t studenta dla kategorii typów organizacyjno-prawnych jednostek i osiąganych efektów zmienna spzoz spółka handlowa t p dwustron obniżenie kosztów 4,70 4,77 -0,28 0,78 wydajność pracowników 5,27 5,33 -0,31 0,76 poziom satysfakcji pacjentów 5,12 5,35 -1,46 0,15 wyniki finansowe 4,21 4,19 0,11 0,91 ocena relacji z interesariuszami 4,33 4,41 -0,50 0,62 efekty 4,66 4,74 -0,70 0,49 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonych badań. tabela 4. współczynniki korelacji liniowej pearsona pomiędzy miarami przedsiębiorczości a efektami zmienne o b n iż en ie k os zt ów w yd aj n oś ć p ra co w n ik ów p oz io m sa ty sf ak cj i p ac je n tó w w yn ik i fi n an so w e o ce n a re la cj i z in te re sa ri u sz am i e fe kt y podejmowanie ryzyka 0,20 0,13 0,11 0,22 0,26 0,29 innowacyjność 0,21 0,17 0,28 0,33 0,33 0,41 proaktywność 0,28 0,17 0,32 0,27 0,34 0,42 autonomia 0,23 0,16 0,27 0,41 0,37 0,45 konkurencyjna agresywność 0,18 0,08 0,26 0,17 0,26 0,30 przedsiębiorczość publiczna 0,30 0,20 0,35 0,38 0,43 0,51 współczynniki równe co najmniej 0,09 są istotnie większe od 0 na poziomie istotności 0,1, współczynniki równe co najmniej 0,11 są istotnie większe od 0 na poziomie istotności 0,05, współczynniki równe co najmniej 0,14 są istotnie większe od 0 na poziomie istotności 0,01. źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonych badań. kolejnym etapem analizy było zastosowanie analizy regresji z przyjętym algorytmem postępowania analitycznego. do redukcji liczby zmiennych objaśniających wykorzystano metodę eliminacji krokowej. w pierwszej kolejności oszacowano parametry modelu ze wszystkimi zmiennymi objaśniającymi, a następnie w kolejnych krokach eliminowano zmienne, których usunięcie zmniejszało wartość statystyki testu f dla wszystkich parametrów modelu w najmniejszym stopniu. procedurę kończono, gdy pozostały jedynie te zmienne, których usunięcie skutkowało spadkiem tej statystyki o co najmniej 2. w efekcie w modelu pozostały prawie wyłącznie zmienne istotne statystycznie na poziomie istotności 0,1 oraz kilka z wyższymi p-wartościami, które jednak ze względu na dużą liczebność próby tabela 5. wyniki identyfikacji determinant wyników organizacji zm. zależne zm. niezal. obniżenie kosztów wydajność pracowników poziom satysfakcji pacjentów wyniki finansowe ocena relacji z interesariuszami efekty współcz. p-wart. współcz. p-wart. współcz. p-wart. współcz. p-wart. współcz. p-wart. współcz. p-wart. podejmowanie ryzyka -0,143 0,019 innowacyjność 0,114 0,05 proaktywność -0,089 0,138 autonomia 0,204 0 0,089 0,053 konkurencyjna agresywność -0,223 0 -0,136 0,014 0,169 0 -0,141 0,001 r2 0,29 0,36 0,43 0,49 0,56 0,66 skoryg. r2 0,26 0,33 0,40 0,47 0,54 0,64 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonych badań. wyniki identyfikacji determinant wyników organizacji pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. podejmowanie ryzyka wpływa negatywnie na poziom satysfakcji pacjentów. 2. innowacyjność wpływa pozytywnie na poziom satysfakcji pacjentów. 3. proaktywność wpływa negatywnie na wydajność pracowników. 4. autonomia wpływa pozytywnie wyniki finansowe. 5. konkurencyjna agresywność wpływa negatywnie na wydajność pracowników. 6. konkurencyjna agresywność wpływa negatywnie na wyniki finansowe. 7. konkurencyjna agresywność wpływa pozytywnie na ocenę relacji z interesariuszami. 8. autonomia wpływa pozytywnie na łączne efekty osiągane przez badane organizacje. 9. konkurencyjna agresywność wpływa negatywnie na łączne efekty osiągane przez badane organizacje. dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 197 w stosunku do całej populacji z dużym prawdopodobieństwem również można uznać za wpływowe (por. tabela 5). przeprowadzenie badań może prowadzić do pewnych refleksji związanych z rozwojem przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia. podejmowanie projektów obarczonych ryzykiem musi uwzględniać satysfakcję pacjentów. jednocześnie innowacyjność stosowanych rozwiązań może spowodować wzrost satysfakcji pacjentów. autonomia ma pozytywny wpływ na osiągane wyniki finansowe oraz osiągane łączne efekty, co może oznaczać, że jednostki, które posiadają niezależność w podejmowaniu decyzji i nie są zbytnio ograniczone przez organy założycielskie potrafią bardziej efektywnie funkcjonować. wydaje się, że konkurencyjna agresywność w przypadku publicznych jednostek ochrony zdrowia przynosi raczej negatywne konsekwencje. może to wynikać z braku zdolności konkurencyjnej tych jednostek w niektórych segmentach rynku usług medycznych w porównaniu do jednostek prywatnych. nieumiejętne stosowanie strategii konkurencyjnej może przynosić negatywne efekty osiągane w tych organizacjach. na podstawie przeprowadzonej analizy wyników badań empirycznych można przyjąć hipotezę badawczą sformułowaną w sposób następujący: natężenie przedsiębiorczości w publicznych jednostkach ochrony zdrowia jest umiarkowane i nie znajduje zdecydowanego odzwierciedlenia w uzyskiwanych efektach tychże organizacji. 6. podsumowanie na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że przedsiębiorczość publiczna stanowi ciekawy i inspirujący obszar eksploracji w zakresie nauk o zarządzaniu. pomimo zgłaszanych wątpliwości, a nawet kontrowersji wokół przedsiębiorczości w warunkach sektora publicznego, przeprowadzone badania i zaprezentowane wybrane ich wyniki, wskazują na zasadność podjętego kierunku badawczego. pomiar przedsiębiorczości w warunkach sektora publicznego wymaga uwzględnienia specyfiki jego funkcjonowania. zarządzanie w warunkach jednostki sektora publicznego napotyka znacznie więcej ograniczeń o charakterze formalnym niż w przypadku jednostki sektora prywatnego, co musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w narzędziach służących do pomiaru przedsiębiorczości organizacyjnej. zastosowanie narzędzi przeznaczonych dla jednostek sektora prywatnego bez niezbędnych korekt byłoby z pewnością zbytnim uproszczeniem. literatura barczyk, s. (2010). przedsiębiorczy samorząd lokalny i jego instytucje. katowice: wydawnictwo akademii ekonomicznej im. karola adamieckiego. bellone, c.j., goerl, g.f. (1992). reconciling public entrepreneurship and democracy. public administration review, 52(2). berman, e.m., west, j.p. (1998). responsible risk-taking. public administration review, 58. 198 grzegorz głód bozeman, b., kingsley, g. (1998). risk culture in public and private organizations. public administration review, 58(2). brown, t.e., davidsson, p. wiklund, j. (2001). an operationalization of stevenson's conceptualization of entrepreneurship as opportunity-based firm behavior. strategic management journal, 22(10). cohen, s., eimicke, w.b. (2000). trends in 20th century united states government ethics. international journal of organization theory and behavior, 3. currie, g., humphreys, m., ucbasaran, d., mcmanus, s. (2008). entrepreneurial leadership in the english public sector: paradox or possibility?. public administration, 86(4). dess, g.g., lumpkin, g.t. (2005). the role of entrepreneurial orientation in stimulating effective corporate entrepreneurship. the academy of management executive, 19(1). diefenbach, f.e. (2011). entrepreneurship in the public sector: when middle managers create public value. wiesbaden: gabler verlag, springer fachmedien. drucker, p. (1985). innovation and entrepreneurship: practice and principles. new york: harpercollins publishers. dyduch, w. (2008). pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej. katowice: wydawnictwo akademii ekonomicznej. goodsell, c.t. (1993). reinvent government or rediscover it? public administration review, 53(1), 85-87. gupta, a. (2008). outsourcing and offshoring of professional services: business optimization in a global economy. london: igi global. hass-symotiuk, m. (2011). system pomiaru dokonań i dokonań szpitala. warszawa: wolters kluwer business. ireland, r.d., covin, j.g., & kuratko, d.f. (2009). conceptualizing corporate entrepreneurship strategy. entrepreneurship theory and practice, 33(1), 19-46. jadesadalug, v., ussahawanitchakit, p. (2008). the impact of organizational synergy and autonomy on new product performance: moderating effects of corporate mindset and innovation. international journal of business strategy, 8(3). kanter, r.m. (1983). change maters: innovation for productivity in the american corporation. new york: simon & schuster. kearney, c., hisrich, r.d., roche, f. (2009). public and private sector entrepreneurship: similarities, differences or a combination? journal and small business and enterprise development, 16(1) kim, y. (2007). a multidimensional model of public entrepreneurship (dissertation). rutgers the state university of new jersey, newark, nj. retrieved from: dissertations & theses: a&i database (publication no. aat 3280389). kim, y. (2010). stimulating entrepreneurial practices in the public sector: the roles of organizational characteristics. administration & society, 42(7). knight, g.a. (1997). cross-cultural reliability and validity of a scale to measure firm entrepreneurial orientation. journal of business venturing, 12(3). kożuch, b., tylek, a. (2012). współczesne koncepcje w zarządzaniu publicznymi organizacjami ochrony zdrowia. przedsiębiorczość i zarządzanie, t. xiii, nr 5. dylematy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w publicznych jednostkach … 199 kraśnicka, t. (2002). koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej. katowice: wydawnictwo uczelniane ae. kraśnicka, t. (2011). przedsiębiorczość publiczna – geneza, istota, modele. w: t. kraśnicka (red.), przedsiębiorczość w sektorze publicznym: wybrane zagadnienia i wyniki badań. katowice: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. lee, l., sukoco, b.m. (2007). the effects of entrepreneurial orientation and knowledge management on organizational effectiveness in taiwan: the modelling role of social capital. international journal of management, 24(3). lumpkin, g.t., dess, g.g. (2001). linking two dimensions of entrepreneurial orientation to firm performance: the moderating role of environment and industry life cycle. journal of business venturing, 16. lumpkin, g.t., dess, g.g. (1996). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, 21(3). morris, m.h., jones f.f. (1999). entrepreneurship in established organizations: the case of the public sector. entrepreneurship theory and practice, 24(1). ostrom, e. (1964). public entrepreneurship. a casy study in german water basin management. los angeles: university of california. ramamurti, r. (1986). public entrepreneurs: who they are and how they operate. californian management review, 28(3). rauch, a., wiklund, j., lumpkin, g. t., frese, m. (2009). entrepreneurial orientation and business performance: an assessment of past research and suggestions for the future. entrepreneurship theory and practice, 33(3). roberts, n.c., king, p.j. (1991). policy entrepreneurs: their activity structure and function in the policy process. journal of public administration research and theory, 1(2). roberts, n., king, p. (1996). transforming public policy: dynamics of policy entrepreneurship and innovation. san francisco: jossey-bass. stevenson, h.h., jarillo, j.c. (1990). a paradigm of entrepreneurship: entrepreneurial management. strategic management journal, 11. terry, l.d. (1998). administrative leadership, neo-manedalism, and the public management movement. public administration review, 58(3). wood, c.c., holt, d.t., reed, t.s., hudgens, b.j. (2008). perceptions of corporate entrepreneurship in air force organizations: antecedents and outcomes. journal of small business & entrepreneurship, 21(1). wortman, m.s. jr. (1986). a unified framework, research typologies. w: d.l. sexton, r.w. smilor (eds), the art and science of entrepreneurship. cambridge, massachusetts: ballinger publishing company. xu, j., carey, r. (2013). the renaissance of public entrepreneurship: governing development finance in a transforming world. background research paper. pozyskano z: http://www.post2015hlp.org/wp-content/uploads/2013/05/xu-carey_the-renaissance-of-public-entrepreneurship-governing-development-finance-in-a-transforming-world_finalfinal.pdf (15.04.2016). zbierowski, p. (2012). orientacja pozytywna organizacji wysokiej efektywności. warszawa: abc a wolters kluwer business. 200 grzegorz głód zbierowski, p. (2014). społeczne i kulturowe aspekty sukcesu przedsiębiorstw – społeczna efektywność organizacji. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, nr 1, 356(2). zerbinati, s., souitaris, v. (2005). entrepreneurship in the public sector: a framework of analysis in european local governments. entrepreneurship & regional development: an international journal, 17(1), 43-64. doi: 10.1080/0898562042000310723. dilemmas in the development of entrepreneurship in the public healthcare units abstract: entrepreneurship in the public sector may take many forms and generate a number of benefits, but one should also keep in mind the circumstances, in which it can be developed. that entrepreneurship’s evolution, as well as its inherent complexity of the multiple determinants of this process, is a significant cause constantly emerging research on this topic. an example of the research gaps in this area is a matter of measuring entrepreneurship in terms of the public sector. the purpose of this article is to present the results of research related to the measurement of entrepreneurship in the public healthcare units and dilemmas scientist-taking in so defined research area. research hypothesis formulated as follows: the intensity of entrepreneurship in the public healthcare units is moderated and is not strongly reflected in the outcomes of these organizations obtained. the survey was conducted by using a questionnaire in the form of an interview conducted with representatives of the executives in 351 public health units. the hypothesis has been verified positively. research in the field of public entrepreneurship is an interesting and inspiring area of research in management sciences. despite of the reported concerns about the possibility of conducting research on entrepreneurship in the public sector, the results of empirical studies on the point to the legitimacy of mainstream research have been undertaken. keywords: entrepreneurship; public entrepreneurship; entrepreneurial orientation; health sector jel codes: i11; l26; l32 #ier-05-04-03-pp041-1948-grabinski,wojtowicz 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.03 earnings quality, earnings management and religiosity: a literature review konrad grabiński, piotr wójtowicz a b s t r a c t objective: the variety of proxies for earnings quality (eq) induces us to concentrate on the review of existing literature. we identify the research gap related to the link between moral attitudes and behaviour proxied by religiosity and the eq. our objective is to assess the relationship between the eq and the religiosity and hence build the foundation for future empirical research. our main thesis is that religiosity influences managerial behaviour, thus potentially may have an impact on earnings management. research design & methods: the research method is based on critical and synthetic literature review. we conducted keywords based review of accounting literature related to earnings quality, earnings management and proxies for religiosity. recommendations for future empirical research are presented. findings: there is no clear and widely accepted definition of the elusive construct of eq. there exist over a dozen measures of earnings quality but none of them is universal. they measure various aspects of the broad notion of the eq. from a decision-usefulness perspective, it seems that further research should focus on discretionary accruals, but the existing literature does not show without any ambiguity the superiority of any model for these accruals. religion and religiosity influence managerial behavior, but the impact of religion on earnings management differs across religion denominations. the proxy for religious commitment is a serious challenge for empirical research, either in the case of singleor multi-country and multi-religion settings. contribution & value added: investigation of the measures and determinants of earnings quality gives insight into the relationship between earnings management behavior and religiosity. article type: literature review keywords: earnings quality; accrual earnings management; real earnings management; religion, religiosity jel codes: m41, g32 article received: 3 november 2019 article accepted:16 december 2019 suggested citation: grabiński, k., & wójtowicz, p. (2019). earnings quality, earnings management and religiosity: a literature review. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 41-57. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.03 international entrepreneurship review ri e 42 | konrad grabiński, piotr wójtowicz introduction the notion of earnings quality (eq) builds on the assumption that financial statements are useful to investors and other capital providers in making their resource allocation decisions. it is perceived as a key characteristic of financial reporting. however, eq is an elusive construct and researchers, as well as practitioners, understand it in many different ways. we are not aware of any generally accepted definition and measure of eq, but in this paper we review a variety of proxies for it, focusing on particular attributes of earnings. the variety of proxies for eq induces us to concentrate on the review of existing literature in this area. we identify the research gap related to the link between moral attitudes and behavior proxied by religiosity and the eq. the notion of religiosity, however apparently clear, touches various aspects of different religions and is elusive too. researchers usually do not have at their disposal the data related to personal religiosity of managers responsible for financial reporting. thus, our objective is to build the foundation for future empirical research on the relationship between the eq and the religiosity. our main thesis is that religiosity influences managerial behavior, thus potentially may have an impact on em. the paper is organized as follows. in the first section, the notion of the earnings quality (eq) is described on the basis of many definitions provided in accounting literature. then most commonly used measures of the eq are presented, which is followed by the section describing the most important determinants driving eq. the next section focuses on earnings management (em) as a subset of the eq problem. in more detail, the definition of em is analyzed and the role of the manager as an em decision-maker. the last section is devoted to the link between religion, religiosity and earnings management. material and methods the paper uses a critical analysis as the main research method. we selected papers using the terms “earnings quality”, “earnings management” and “religiosity” in the ebscohost database. from the enormous number of earnings management related items (over 8,000) we selected mainly articles published in high-rated journals, linking the notion of earnings management and religiosity. we also refer to monographs and publicly available data presented by ftse russell, gallup and pew research center. literature review earnings quality: the problem of definition earnings quality is perceived as a key characteristic of financial reporting. however, eq is an elusive construct and researchers, as well as practitioners, understand it in many different ways. nelson and skinner (2013) concluded, that there is a lack of consensus with regard to the definition and measurement of eq. thereby there are at least over a dozen measures of eq, which are present in accounting literature. so far, we are not aware of any generally accepted definition and measure of eq, but in this paper we review a variety of proxies for it, focusing on particular attributes of earnings. it seems that there is no consensus on the definition of eq, or even on what this construct is intended to. simultaneously, there exists a huge amount of academic research assessing it. earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 43 the first mention of the eq could be traced back to the year 1934 when the book “security analysis” by graham and dodd (1934) was published. the value of the company was defined as a product of multiplication of the p/e ratio and the so-called “quality ratio”. the latter one was a proxy for the “strength of the earnings”, which incorporates a wide variety of information like dividend policy, company size, reputation, financial situation, future perspectives, etc. in fact, that was the late 60-es of the xx century, when the pioneer empirical research on eq started (grabiński, 2016). two very prominent papers were published in the year 1968, which started empirical research in accounting and at the same time laid the foundations for the theory of eq. the first paper presents the study of ball and brown (1968), who assumed that the useful information should influence investor’s behavior. therefore, the moment the financial statement is published and financial information became publicly available should translate into a change in a share price in a short time-window. the second paper presents the study of beaver (1968), who noticed that influential accounting information (earnings) should translate into investors’ behavior, and therefore should motivate them to make investment decisions, resultant in a higher volume of transactions. accounting theorists, as it was pointed out by lev (1989), define eq as informational content of earnings, which is defined as a strong correlation between accounting earnings and the rate of return on shares of the company listed on the stock exchange. dechow, ge and schrand (2010) define the high quality of earnings as providing more information about the features of a firm’s financial performance that are relevant to a specific decision made by a specific decision-maker. therefore, the concept of the eq cannot be analyzed without the context of the decision-maker. essentially the eq is determined by two main factors: innate underlying economic performance and the system of financial reporting within the reporting entity. the main goal of financial reporting is to measure the innate economic performance and the crucial question is how reliable is the financial statement in terms of depicting the underlying economic situation. as dechow et al. (2010) point out, the main task of empirical research is to separate the “innate” factor and the “reporting” factor. the basic assumption is that the “innate factor” changes very slowly in time and is sector-specific when the “reporting factor” is much more volatile and discretionary, dependant on the management decision. schipper and vincent (2003) relate eq both to decision usefulness, and to the economicsbased definition of income developed by hicks (1946). unfortunately, the perspective of decision usefulness is context-specific because there are many users and uses of financial statements. as a result, the usefulness of accounting numbers must be evaluated in the context of some assumptions, and the conclusions are conditional on the context, in other words, they may not be universal. on the contrary, the hicksian concept of income is context-neutral, but from an accounting perspective it refers to the non-operational idea of representational faithfulness. schipper and vincent (2003,) define eq as “the extent to which reported earnings faithfully represent hicksian income, where representational faithfulness means correspondence or agreement between a measure of description and the phenomenon that it purports to represent”(p.98). the practical problem is that accounting earnings do not measure hicksian income, no matter if we use ifrs, us gaap or other accounting systems. francis, olsson and schipper (2006) also point out that eq, as a construct, implies nothing about its measurement because it is context-specific. they do not define eq but 44 | konrad grabiński, piotr wójtowicz they follow the above concept of decision usefulness and they associate earnings quality with precision, i.e. the higher the eq, the more precise is earnings with respect to an underlying valuation-relevant construct that it is intended to describe. they discuss the concept of eq in the broad perspective of information quality, then focus on financial reporting quality and finally consider eq as an indicator of financial reporting quality. instead of defining clearly eq they provide discussions of several eq measures and determinants. the iasb and the fasb agendas highlight that the eq is the utmost and the most important goal of policymakers. it is due to the widely accepted assumption that high-quality earnings help investors to make better investors decisions and thereby improve the capital allocation process from a macroeconomic perspective. going in this line of reasoning we can refer to dechow et al. (2010) definition of the eq, which states that high-quality earnings should depict current economic efficiency and at the same time should be a good proxy for the future performance. therefore, it should be a useful input in the process of the shareholder value’s estimation. they mention that high-quality earnings should also be predictable and persistent, and all the above are not the complete picture of the eq concept, which consists also of many other elements. we may draw a provisional and rather perplexing conclusion at this point. there is no clear and widely accepted definition of eq. nevertheless, there exist many research papers assessing its various operationalized aspects. building on statement of financial accounting concepts no. 8 (fasb, 2010) we follow the idea of faithful representation and we propound that earnings are of high quality if they faithfully represent the phenomena that they purport to represent. this conclusion induces us to deeply investigate the determinants and measures of the elusive construct of eq. measures of earnings quality francis, lafond, olsson and schipper (2004) list seven proxies for eq, while perotti and wagenhofer (2014) used eight among the existing in the literature (only five proxies are used in both papers). they divide these proxies into two groups: accounting-based and market-based. accounting-based measures only use accounting earnings and their components. market-based measures use accounting earnings and market returns. within the group of accounting-based eq measures, they identified three subcomponents: measures based on the time series of earnings, on their volatility or smoothness, and on the unexpected part of accounting accruals. the two measures based on a time-series are persistence and predictability. persistence is equal to the slope coefficient α1 of the following regression: ���,� = �� + � ���,�� + ��,� (1) where ni (net income reported) is scaled by total assets at the beginning of period t. predictability is the r2 of this regression. perotti and wagenhofer (2014) use two smoothness measures based on the volatility of earnings or accruals relative to the volatility of operating cash flows. they note that these measures assume that operating cash flows are not subject to earnings management. this is obviously not true. cash from operating activities is not sensitive to accrual earnings management, but it is influenced by real activities, and hence it is subject to managers’ discretion. they use the standard deviation of earnings divided by the standard deviation of cash flow from operations cfo, both nibe and cfo scaled by beginning total assets: earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 45 (�����,�) (����,�)⁄ (2) and the correlation of accruals acc and cash flow from operations: r(����,�,����,�) (3) one view is that smoothness is negatively associated with eq because it is the final outcome of intentional actions taken by managers, i.e. an attempt to blur the firm’s performance, and hence reduces the information value of reported earnings (nanda, leuz, & wysocki, 2003). an alternative, more comprehensive view, builds on the observation that accounting earnings are the sum of operating cash flows and accounting accruals. the users of financial statements use earnings in their decision-making process, although they can ignore earnings and use cash flows only. in such a case some smoothness must be desirable because it reduces volatility of cash flows. furthermore, due to reversing nature of accounting accruals, smoothing incorporates managers’ private information and experience. under this view, smoothness is positively associated with eq. the next set of eq measures concentrates on accounting accruals. one, extremely popular approach, follows the paper of jones (1991). abnormal accruals are the residuals from the following model: ����,� = �� + � �����,� + ������,� + ��,� (4) dechow, sloan and sweeney (1995) proposed modified version of jones model: ����,� = �� + � ������,� − ����,�� + ������,� + ��,� (5) where ∆rev is the change in revenues, ∆ar is the change in accounts receivable, and ppe is gross property, plant, and equipment (all variables scaled by beginning total assets). the abnormal accruals measure is the residuals from (5). stubben (2010) finds that the original jones model exhibits better specification than the modified jones. all jones-like models assume that it is possible to split accruals into “normal” and “abnormal” part. the former is the result of “normal” operating activity of the firm, the latter is the outcome of managers’ discretion, constrained by reversing nature of accruals, private information, and also influence of the environmental conditioning (e.g. other executive officers, mid-level managers or local community) and personal characteristics (e.g. education, attitude towards risk, religiosity). the high absolute value of abnormal accruals is interpreted as an indicator of low eq because abnormal accruals are likely to be discretionary. the alternative approach, less popular, is that abnormal accruals are the accounting-based means of communicating managers’ private information (perotti & wagenhofer 2014). in such a case abnormal accruals are an indicator of high eq, reduced by intentional earnings management. the mentioned above models for abnormal accruals estimation assume implicitly that managerial intervention in the reporting process occurs via accounting estimates and methods, so they refer to so-called accrual earnings management (aem). roychowdhury (2006) notes that managers may also manage earnings through operational decisions, like the acceleration of sales or alterations in shipment schedules. he defines real activities manipulation as “departures from normal operational practices, motivated by managers’ desire to mislead at least some stakeholders into believing certain financial reporting goals have been met in the normal course of operations”(p.337). his definition and analysis refer to so-called real earnings management (rem). these departures enable managers to meet reporting goals but do not necessarily increase the value of a firm. 46 | konrad grabiński, piotr wójtowicz to study the level of rem roychowdhury (2006) uses three measures derived from the model developed by dechow, kothari and watts (1998). acceleration of the timing of sales through increased price discounts or more convenient credit terms is proxied by the difference between normal and actual cfo. normal cfo is expressed as a linear function of sales and change in sales: �� !," #!,"$% = �� + � & #!,"$%' + �� & (!," #!,"$% ' + �) & ∆(!,"#!,"$%' + ��,� (6) reporting of the lower cost of goods sold through increased production is proxied by the difference between normal and actual production costs prod. the following model is used to estimate the normal level of production costs (roychowdhury 2006): +, -!," #!,"$% = �� + � & #!,"$%' + �� & (!," #!,"$% ' + �) & ∆(!,"#!,"$%' + �. & ∆(!,"$% #!,"$% ' + ��,� (7) finally, to assess the level of rem resultant form decreases in discretionary expenses disexp, including advertising, r&d, and sg&a expenses roychowdhury (2006) estimates the normal level of disexp: -/(01+!," #!,"$% = �� + � & #!,"$%' + �� & (!,"$% #!,"$% ' + ��,� (8) roychowdhury’s (2006) approach has two limitations. firstly, only abnormal cfo is a comprehensive and universal variable available for every firm and industry, e.g. roychowdhury analyzes contrived production costs for non-production firms. secondly, revenues from early in the year are treated in the same way as revenues from later in the year. stubben (2010) overcomes the latter limitation. his findings indicate that measures of discretionary revenues produce estimates with substantially less bias and measurement error than those of accrual models, discretionary revenues can detect not only revenue management but also earnings management via revenues. finally, he finds that the revenue model is less likely than accrual models to falsely indicate em, and more likely than accrual models to detect em management when it does occur. following stubben (2010) we suggest the modification of roychowdhury’s (2006) approach. we express normal cfo as a linear function of sales and change in sales in the current period, but we split current year sales into the first three quarters sales s1-3, and sales in the fourth quarter s4: �� !," #!,"$% = �� + � & #!,"$%' + 2 & ( �)" #!,"$% ' + 2� & (."#!,"$%' + 2) & ∆(" #!,"$% ' + ��,� (9) early sales usually are collected in cash before the end of the fiscal year. we hypothesize that the level of rem increases in the 4th quarter, and hence sales made late in the year are more likely to remain on account at year-end. the ability of the modified accrual models to detect rem needs to be investigated. a second accruals-based measure is accruals quality (dechow & dichev, 2002). they derive an empirical measure of accrual quality as the residuals from firm-specific regressions of changes in working capital ∆wc on past, present, and future operating cash flows: �3��,� = �� + � ����,�� + ������,� + �)����,�4 + ��,� (10) the residuals from the above regression reflect the accruals that are unrelated to cash flow realizations, and the standard deviation of these residuals is a firm-level measure of earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 47 accrual quality, where higher standard deviation denotes lower quality. despite its popularity, it is difficult to be used because the future cfo is not known at the time of estimation. according to prior literature, the better the mapping explains the accruals, the lower is the residual from a regression based on these cash flows and the higher is the eq. some empirical literature suggests that accruals quality is superior to other accounting-based measures, and therefore it is used in many studies (eliwa, gregoriou, & paterson, 2019). on the other hand, accruals quality is subject to concerns similar to those noted for abnormal accruals. the residuals reflects earnings management and potentially useful information. nevertheless, stubben (2010) concludes that the dechow-dichev model exhibits greater misspecification than other accrual models when used to estimate discretionary accruals. francis et al. (2004) list timeliness and conservatism among the accounting-based measures of eq. they derive their reasoning from the view that accounting earnings are intended to measure economic income, defined as changes in the market value of equity. the timeliness is the explanatory power of a reverse regression of earnings on returns and conservatism is the ratio of the slope coefficients on negative returns to the slope coefficients on positive returns in a reverse regression of earnings on returns. conservatism, therefore, differs from timeliness in that it reflects the differential ability of accounting earnings to reflect economic losses (measured as negative stock returns) versus economic gains (measured as positive stock returns). combined timeliness and conservatism are sometimes described as “transparency”. value relevance is the most common market-related measure of the eq and is measured by the slope coefficient in a regression of the market returns on earnings, so-called earnings response coefficient (perotti & wagenhofer, 2014): ��,� = �� + � ���,� + ��,� (11) where ri,t is the 12-month return ending 3 either 4 months after the end of the fiscal year t (e.g. daly, 2018; karamanou, 2012). ni is scaled by the market value of equity at the beginning of period t. high-value relevance is generally considered to indicate high earnings quality. the last commonly used market-based eq measure is r2 of the above regression. ewert and wagenhofer (2012) find value relevance being most closely related to eq. jakubowski and wójtowicz (2019) find that the value relevance of accounting earnings in poland is very low, relative to the value relevance of earnings forecasts. determinants of earnings quality we have outlined the plethora of eq measures and we may conclude that despite the lack of precise definition and commonly accepted proxy (ten proxies defined), eq exists and may depend on many factors, including economic and environmental conditions (for instance legal enforcement or level of corruption), business model of a firm, financial reporting system (including audit quality), activities of intermediaries (for instance analysts and financial press), goals and incentives of managers in making their reporting choices (including moral attitudes). however, the existing literature broadly discussing determinants of eq is very scant (dechow et al., 2010; francis et al., 2006). francis et al. (2004) distinguish innate (operating and environmental) and discretionary (reporting) determinants of eq. innate determinants derive from business models and operating environments. discretionary determinants are associated with accounting choices, implementation decisions, managerial error, auditing, governance, and enforcement. francis 48 | konrad grabiński, piotr wójtowicz et al. (2006) claim that innate factors are changing slowly relative to factors that influence discretionary eq, nevertheless, some changes can be abrupt (exiting a line of business) while others can be gradual (building a brand). the final outcome of the possible empirical research depends on the ability to identify and separate innate and discretionary factors. reporting sources of eq arise from the financial reporting process, including (francis et al. 2006): − management’s financial reporting implementation decisions, including judgments and estimates, − the quality of the information systems used to support financial reporting, − monitoring activities, including internal and external audits, − governance activities, boards of directors, compensation arrangements, and ownership structures, − regulatory scrutiny, including the extent and nature of securities laws and the enforcement of those laws, − reporting standards. we will concentrate on management decisions because we conjecture that despite the extensive research on earnings management (em) there are still avenues for future research. a large body of accounting literature analyzes financial reporting decisions examining both incentives for earnings management and its consequences. financial reporting and reported earnings are one of the key outputs of the managerial decision-making process. managerial discretion is very present in financial reporting practice and allowed by accounting regulations, which is considered to be the main opportunity for earnings management behavior. in consequence, it can be expected that em behavior – according to upper echelon theory (hambrick & mason 1984) – should be explained at least partially by ceo’s interpretation of encountered situations, and this, in turn, should be depended on the ceo’s environmental and personal characteristics (i.e. values, educational background, etc.). the researcher should address two areas affecting the ceo’s interpretation and behavior having supposedly impact on the em: environmental conditioning and personal/psychological traits. there are of course many proxies for environmental conditioning, but the religiosity of the local community seems to be especially interesting. ceo’s psychological features must be proxied by a set of control variables, which influence em behavior and have been already documented in other studies. definition of earnings management ronen and yaari (2008) discuss the definition of earnings management and classify them into three categories: white, gray and black. white (or beneficial) em enhances the transparency of financial reporting (e.g. beneish, 2001). grabiński, kędzior and krasodomska (2014) state that the complete lack of em practice is considered negatively by the stock market. gray em is the manipulation of reports within the boundaries of compliance with standards. it can be either opportunistic or efficiency-enhancing (arya, glover, & sunder, 2003). finally, black (or pernicious) involves misrepresentation, fraud and reduced transparency of the financial reports (e.g. schipper, 1989). ronen and yaari (2008) try to summarize the three strands of thought on em by quoting healy and wahlen (1999) who define the em in the following way: “earnings management occurs when managers use judgment in financial reporting and in structuring transactions to earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 49 alter financial reports to either mislead some stakeholders about the underlying economic performance of the company or to influence contractual outcomes that depend on reported accounting numbers” (p. 26). however, they note that not all em is misleading. for example, managing earnings, in order to allow separation of persistent earnings from the effects of a one-time transaction, help investors evaluate future prospects of the firm. therefore, they offer alternative definitions of em: “earnings management is a collection of managerial decisions that result in not reporting the true short-term, value-maximizing earnings as known to management. earnings management can be beneficial: it signals long-term value; pernicious: it conceals shortor long-term value; neutral: it reveals the short-term true performance. the managed earnings result from taking production/investment actions before earnings are realized, or making accounting choices that affect the earnings numbers and their interpretation after the true earnings are realized” (p.27). the last sentence in the above definition distinguishes between real earnings management (actions before earnings are realized) and accrual earnings management (accounting choices that affect the earnings numbers). both definitions emphasize the role of managerial decisions/judgment in em practice. in other words, the prevalence and extent of earnings management result from incentives, quality of reporting and auditing system or legal enforcement, and from managers’ social and personal conditioning too. manager as earnings management decision-maker the classical school of economy defines a decision-maker as a “unique actor whose behavior is not only intelligent but rational. the decision is the choice this actor makes, in full awareness, from among all the possible alternatives he has, in order to maximize his advantages…” and chooses the alternative that procures maximum gain or satisfaction (gremion, boyko, & boddewyn, 1972, p. 126). the refinement of decision-making theory states that the criteria of satisfaction depend on the personal values of the actor and perception/interpretation of reality. so the concept of “homo economicus”, who was assumed to be a rational actor evolved to the concept of the decision-maker, whose rationality is subjective and relative. building on this notion hambrick and mason (1984) proposed an upper echelon theory stating that organizational outcomes – strategic choices and performance levels – are partially explained by managerial background characteristics like age, career experiences, education, socioeconomic roots, group characteristics. hambrick (2007) twenty years later proposed an enhancement of the theory definition stating that the ceo’s experiences, values, and personalities greatly influence interpretations of the encountered situations and in turn affect their choices and courses of action. one of the key development of the theory is introducing a moderator – managerial discretion (hambrick & finkelstein, 1987), which is defined later by hambrick (2007) as “an absence of constraint and when there is a great deal of means-ends ambiguity – that is, when there are multiple plausible alternatives”(p.335). hambrick (2007) explains that this theory is especially valid in situations where managerial discretions exist. the other set of factors influencing managers’ decisions is explained by kohlberg (1984). he claims that most adults judge the morality of actions by comparing them to society’s views and expectations. the conventional morality is characterized by an acceptance of society’s conventions concerning right and wrong, and a rule’s appropriate50 | konrad grabiński, piotr wójtowicz ness or fairness is seldom questioned. individuals will behave and act in a way that conforms to the behavioral norms of the groups and the local society he/she belongs to. local religious norms represent the type of social influence that is likely to affect the attitudes of managers of firms headquartered in a given area. figure 1. the relationship between em behaviour, personal characteristics and environmental conditioning of ceos source: own elaboration. for instance, conroy and emerson (2004) use church attendance as a proxy for religiosity. they show that it is associated with lower acceptance of the use of accounting manipulation. longenecker, mckinney and moore (2012) find little relationship between religious commitment and ethical judgment when their respondents were divided on the basis of broad faith categories – catholic, protestant, jewish, other religions, and no religion. respondents who indicated that religious interests were of high or moderate importance to them demonstrated less accepting of unethical decisions. in short, we conjecture that managers’ em behavior is influenced by both personal traits and social norms of the local community (fig. 1), including religiosity. the relationship between religiosity and earnings management the studies investigating the impact of religion on em are very scant. dyreng, mayew and williams (2012) state that religion promotes honesty and risk aversion in a system of social values and norms. the study of bartke and schwarze (2008) provide evidence suggesting that moslems are significantly more risk-averse than protestants and another study (barsky, juster, kimball, & shapiro, 1997) shows that protestants are more risk-averse than catholics. overall it is difficult to argue that different religious affiliations play the same or very similar role as a factor limiting propensity to em. religiosity and its impact on the ceo’s decision-making process is usually ascribed to the broader concept of business ethics. goldman and bounds (2015) provide an in-depth analysis of the business ethics definition and concluded that it deals with the values and rules of behavior of society while pursuing the objectives of an organization. furthermore, they note that organizations (corporations included) do not necessarily act as ethically as their stakeholders expect them. on the other hand, as mousa (2018) points out, ethical leadership fosters both individual and organizational performance. religion in local communities affects corporate behavior and business ethics and for this reason should be treated as a potential determinant of em (du, jian, zeng & du, 2014). em behavior the ceos cognitive abilities and interpretations of encountered situations the ceos personal characteristics: e.g. education, values, age, gender, experience, etc. the ceos environmental conditioning (social norm), e.g. religiosity of local community earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 51 additionally, du, jian, lai, du and pei (2015) state that “managers may not be religious believers, but they may be affected by the religious norms in a geographic area”(p. 700). they selected a chinese context, where a dominant religion is buddhism and taoism. the nature and philosophy of these religions deter em, considering it as unethical. the results show a negative association between religion and em, proving that religion is a set of social norms that have the potential to mitigate em, especially in the case of emerging markets, where corporate governance mechanisms are weaker. mcguire, omer and sharp (2012) hypothesize that there is an influence of godliness on reduced acceptance of unethical business practices like em. on the basis of the sample consisted of us companies they found that religiosity has a negative impact on aem and positive on rem, concluding that managers in firms located in more pious areas prefer rem over aem. callen, morel and richardson (2011) analyzed the link between em and different culture dimensions and religiosity. the latter is considered to be an additional layer of culture. based on other studies they noted that religiosity mitigates criminality and tax avoidance, and therefore for the same reasons it should limit em. they note that religiosity is a very complex social construct and phenomenon. the consequence is the problem of its measurability. finally, they decided to use measures proposed by stack and kposowa (2006). therefore, they use as a proxy for religiosity: the degree of public participation in religious rituals and individual determination based on surveys. the results of the study show that the culture influences em, but only in the dimension of individualism (negatively) and uncertainty avoidance (positively). they concluded there is no proof of the statistical influence of religiosity or religion denomination on em. religiosity vs. wealthiness around the world. the problem of proxy for religiosity gallup surveys conducted in 114 countries in 2009 show that religion continues to play an important role in many people’s lives worldwide. the global median proportion of adults who declared that religion is an important part of their daily lives was 84%, unchanged from what gallup has found in other years. there is a strong negative relationship between a country’s socioeconomic status and the religiosity of its residents. in the world’s poorest countries (average gdp per capita of $2,000 or lower) the median proportion who say religion is important in their daily lives is 95%. in contrast, the median for the richest countries (average gdp per-capita higher than $25,000) is 47%. the united states is one of the rich countries which is exception to the trend. about 65% of americans declared that religion is important in their daily lives. among high-income countries, only italians, greeks, singaporeans, and residents of the persian gulf states are more likely to say that religion is important (gallup, 2010). poland seems to be the next exception. the level the religiosity estimated according to gallup’s survey in poland is the highest among countries classified by ftse russell (2019) as developed. furthermore, polish religiosity is unique because it is mainly catholic: 87% of citizens declare themselves catholics, while 78% in italy, 77% in portugal, 75% in austria and lithuania, and 72% in ireland (pew research center, 2018a). there are other mono-religion orthodox countries in europe – moldova, greece, georgia, armenia, serbia, romania but their level of economic development is much lower. therefore, poland represents a unique opportunity from researchers’ perspective – a mono52 | konrad grabiński, piotr wójtowicz religious country with a relatively strong economy and capital market, which allows avoiding problems with religious differences. pew research center (2018b) surveyed the level of religiosity of respondents in 34 european countries in 2015-2017. the findings differ from the gallup (2010) survey. the difference may result from the time span between surveys. pew created the overall index by combining four individual measures of religious observance (1) self-assessment of religion’s importance in one’s life, (2) religious attendance, (3) frequency of prayer, and (4) belief in god. the results are presented in table 1. all european ftse (2019) developed countries are marked as bold. according to the overall pew index, poland is still the most religious developed european country. similar conclusion can be drawn comparing individually percentage of respondents who declare that religion is very important in their lives (rank 10 in column “ranking (1)”), who declare that they pray daily (rank 11 in column “ranking (3)”), and those who declare that they believe in god with absolute certainty (rank 9 in column “ranking (4)”). the surprising finding is that poles are absolutely the most religious people in europe considering the percentage of respondents who declare worship services attendance at least monthly (rank 1 in column “ranking (2)”). the above conclusion brings a challenge for earnings management and religiosity-related empirical research. findings may depend heavily on the choice of proxy for religiosity. a researcher must consider the following issue: is observed or declared religiosity in a country, e.g. poland, a matter of tradition and culture, or it is a signal of personal faith? the former may not influence managers’ real action and em behavior, the latter may have a significant impact on the level of em and finally earnings quality. conclusions the above literature review shows that despite a significant number of papers on earnings quality, earnings management, and ethical issues in this area there are still avenues for future research. the impact of religiosity may be especially interesting, nevertheless a researcher faces several problems. first major implication of the study is demonstrating the lack of universal measure of earnings quality. the described measures refer to various aspects of the broad notion of the eq. from a decision-usefulness perspective, it seems that one should focus on discretionary accruals, but the research findings do not show without any ambiguity the superiority of any model for these accruals. secondly, many models for abnormal accruals estimation assume implicitly that managerial intervention in the reporting process occurs via accounting practices – accrual earnings management (aem), but managers may also manage earnings through operational decisions – real earnings management (rem). it implies the possible trade-off between aem and rem should be considered. thirdly, the proxy for religiosity is complex issue of. the quoted above surveys provide data on the level of religiosity in a given country. in the case of firm-level research one needs data on religiosity in a given area or firm, the most desirable data describe personal religiosity of firms’ top executives. next, which proxy to choose? a case of poland (and also italy, see table 1) shows that reasonable proxies may differ greatly. the problem of multi-religion countries arises too. how to proxy religious commitment in a country like israel, with three broad religion categories, or in poland, single-religion catholic country, and earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 53 table 1. level of religiosity across european countries country overall index rank (1) rank (1) (2) rank (2) (3) rank (3) (4) rank (4) romania 55% 1 50% 4 50% 2 44% 3 64% 4 armenia 51% 2 53% 3 34% 12 45% 2 79% 1 georgia 50% 3 50% 4 39% 5 38% 5 73% 2 greece 49% 4 55% 1 38% 6 29% 9 59% 5 moldova 47% 5 42% 6 35% 9 48% 1 55% 8 bosnia 46% 6 54% 2 35% 9 32% 7 66% 3 croatia 44% 7 42% 6 40% 4 40% 4 57% 7 poland 40% 8 29% 10 61% 1 27% 11 45% 9 portugal 37% 9 36% 8 36% 8 37% 6 44% 10 serbia 32% 10 34% 9 19% 22 27% 11 58% 6 ukraine 31% 11 22% 13 35% 9 29% 9 32% 13 slovakia 29% 12 23% 11 31% 13 31% 8 37% 11 belarus 27% 13 20% 16 30% 14 25% 13 26% 16 italy 27% 13 21% 15 43% 3 21% 15 26% 16 ireland 24% 15 23% 11 37% 7 19% 17 24% 21 lithuania 21% 16 16% 20 27% 17 15% 23 34% 12 spain 21% 16 22% 13 23% 19 23% 14 25% 19 bulgaria 18% 18 19% 18 19% 22 15% 23 30% 14 netherlands 18% 18 20% 16 18% 24 20% 16 15% 24 hungary 17% 20 14% 22 17% 25 16% 22 26% 16 norway 17% 20 19% 18 16% 27 18% 18 19% 23 russia 17% 20 15% 21 17% 25 17% 20 25% 19 latvia 15% 23 10% 27 16% 27 17% 20 28% 15 austria 14% 24 12% 23 30% 14 8% 32 13% 27 finland 13% 25 10% 27 10% 33 18% 18 23% 22 france 12% 26 11% 24 22% 20 11% 25 11% 32 germany 12% 26 11% 24 24% 18 9% 29 10% 34 switzerland 12% 26 9% 31 29% 16 8% 32 11% 32 united kingdom 11% 29 10% 27 20% 21 6% 34 12% 31 belgium 10% 30 11% 24 11% 30 11% 25 13% 27 sweden 10% 30 10% 27 11% 30 11% 25 14% 26 czech republic 8% 32 7% 33 11% 30 9% 29 13% 27 denmark 8% 32 8% 32 12% 29 10% 28 15% 24 estonia 7% 34 6% 34 10% 33 9% 29 13% 27 interpretation of columns’ tiles: 1 – % who say religion is very important in their lives; 2 – % who say they attend worship services at least monthly; 3 – % who say they pray daily; 4 – % who say they believe in god with absolute certainty. source: authors’ own elaboration on the basis of (pew research center, 2018b). romania, single-religion orthodox one? the possible answer to the last question is a survey, but in such a case one collects data on declarations, not real action. finally he or she will not know whether the declarations reflect personal beliefs, influence of the group, or both. 54 | konrad grabiński, piotr wójtowicz our study has also some limitations. we limited our review to top-rated english-language journals. it is possible that there are unmentioned important papers or monographs published in the national languages. we identify some avenues for further research. first, mostly normative research may concentrate on clear definition and measure of eanings quality. second, the relationship between earnings quality and earnings management need to be developed. third, the reasoning behind the choice of proxy for religiosity needs to be devloped with respect to psychological and sociological theories. references arya, a., glover, j., & sunder, s. (2003). are unmanaged earnings always better for shareholders?. accounting horizons, 17, 111-116. https://doi.org/10.2308/acch.2003.17 ball, r., & brown, p. (1968). an empirical evaluation of accounting income numbers. journal of accounting research, 6(2), 159-178. https://doi.org/10.2307/2490232 barsky, r.b., juster, f.t., kimball, m.s., & shapiro, m.d. (1997). preference parameters and behavioral heterogeneity: an experimental approach in health and retirement study. quarterly journal of economics, 112(2), 537-579. https://doi.org/10.1162/003355397555280 bartke, s., & schwarze, r. (2008). risk-averse by nation or by religion? some insights on the determinants of individual risk attitudes. soep paper on multidisciplinary panel data research, 131, deutsches institut fur wirtschaftsforschung. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1285520 beaver, w. (1968). the information content of annual earnings announcements. journal of accounting research, supplement 6, 67-92. https://doi.org/10.1007/s11142-017-9417-z beneish, m. (2001). earnings management: a perspective. managerial finance, 27(12), 3-17. https://doi.org/10.1108/03074350110767411. callen, j.l., morel, m., & richardson, g. (2011). do culture and religion mitigate earnings management? evidence from a cross-country analysis. international journal of disclosure and governance, 8(2), 103-121. https://doi.org/10.1057/jdg.2010.31 conroy, s.j., & emerson, t.l.n. (2004). business ethics and religion: religiosity as a predictor of ethical awareness among students. journal of business ethics, 50(4), 383-396. https://doi.org/10.1023/b:busi.0000025040.41263.09 daly, a. (2018). the incremental informativeness of public subsidiary earnings. international journal of accounting & information management, 26(2), 272-290. https://doi.org/10.1108/ijaim-01-2017-0007. dechow, p., & dichev, i. (2002). the quality of accruals and earnings: the role of accrual estimation errors. the accounting review, 77(supplement), 35-59. https://doi.org/10.2308/accr.2002.77 dechow, p., ge, w., & schrand, c. (2010). understanding earnings quality: a review of the proxies, their determinants and their consequences. journal of accounting and economics, 50(2/3), 344401. https://doi.org/10.1016/j.jacceco.2010.09.001 dechow, p.m., kothari, s.p., & watts, r.l. (1998). the relation between earnings and cash flows. journal of accounting and economics, 25(2), 133-168. https://doi.org/10.1016/s01654101(98)00020-2 dechow, p.m., sloan, r.g., & sweeney, a.p. (1995). detecting earnings management. the accounting review, 70(2), 193-225. du, x., jian, w., lai s., du, y., & pei, h. (2015). does religion mitigate earnings management? evidence from china. journal of business ethics, 131(3), 699-749. https://doi.org/10.1007/s10551-014-2290-9 earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 55 du, x., jian, w., zeng, q., & du, y. (2014). corporate environmental responsibility in polluting industries: does religion matter?. journal of business ethics, 124(3), 485-507. https://doi.org/10.1007/s10551-013-1888-7 dyreng, s.d., mayew, w.j., & williams, ch.d. (2012). religious social norms and corporate financial reporting. journal of business finance & accounting, 39(7&8), 845-875. https://doi.org/10.1111/j.1468-5957.2012.02295.x eliwa, y., gregoriou, a., & paterson, a. (2019). accruals quality and the cost of debt: the european evidence. international journal of accounting & information management, 27(2), 333-351. https://doi.org/10.1108/ijaim-01-2018-0008. ewert, r., & wagenhofer, a. (2012). earnings management, conservatism, and earnings quality. foundations and trends in accounting, 6(2), 65-186. http://dx.doi.org/10.1561/1400000025 fasb. (2010). statement of financial accounting concepts no. 8. retrived on november 3, 2019 from https://www.fasb.org/resources/ccurl/515/412/concepts%20statement%20no%208. francis, j., lafond, r., olsson, p., & schipper, k. (2004). costs of equity and earnings attributes. the accounting review, 79(4), 967-1010. https://doi.org/10.2308/accr.2004.79.4.967 francis, j., olsson, p., & schipper, k. (2006). earnings quality. foundations and trends in accounting, 1(4), 259-340. http://dx.doi.org/10.1561/1400000004 ftse russell. (2019). ftse equity country classification process. retrieved on november 4, 2019 from https://research.ftserussell.com/products/downloads/ftse_equity_country_classification_paper.pdf?_ga=2.267896846.1440652547.1574338853-2120429378.1574338853 gallup. (2010). religiosity highest in world’s poorest nations. the united states is among the rich countries that buck the trend. retrieved on november 5, 2019 from https://news.gallup.com/poll/142727/religiosity-highest-world-poorest-nations.aspx goldman, g., & bounds, m. (2015). ethical conduct in business organisations: the opinion of management students in gauteng. entrepreneurial business and economics review, 1(3), 9-27. https://doi.org/10.15678/eber.2015.030102 grabiński, k. (2016). determinanty aktywnego kształtowania wyniku finansowego w teorii i praktyce europejskich spółek giełdowych. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie. grabiński, k., kędzior m., & krasodomska j. (2014). współczesna rachunkowość na rynkach kapitałowych. warszawa: difin. graham, b., & dodd, d. (1934). security analysis. new york: the mcgraw-hill book company inc. gremion, c., boyko, k.e., & boddewyn, j. (1972). toward a new theory of decision-making. international studies of management & organization, 2(2), 125-141. hambrick, d.c. (2007). upper echelons theory: an update. academy of management review, 32(2), 334-343. https://doi.org/10.5465/amr.2007.24345254 hambrick, d.c., & finkelstein, s. (1987). managerial discretion: a bridge between polar views of organizational outcomes. research in organizational behavior, 9, 369-406. hambrick, d.c., & mason, p.a. (1984). upper echelons: the organization as a reflection of its top managers. academy of management review, 9(2), 193-206. https://doi.org/10.5465/amr.1984.4277628 healy, p.m., & wahlen, j.m. (1999). a review of the earnings management literature and its implications for standard setting. accounting horizons, 13(4), 365-383. https://doi.org/10.2308/acch.1999.13.4.365 hicks, j. r. (1946). value and capital. oxford: clarendon. jakubowski, s.t., & wójtowicz, p. (2019). the incremental informativeness of sell-side earnings forecasts. evidence for warsaw stock exchange. zeszyty teoretyczne rachunkowości, 105(161), in press. 56 | konrad grabiński, piotr wójtowicz jones, j. (1991). earnings management during import relief investigations. journal of accounting research, 29(2), 193-228. https://doi.org/10.2307/2491047 karamanou, i. (2012). value relevance of analyst earnings forecasts in emerging markets. advances in accounting, incorporating advances in international accounting, 28(1), 128-137. https://doi.org/10.1016/j.adiac.2012.03.002 kohlberg, l. (1984). the psychology of moral development: essays on moral development. san francisco: harper & row. lev, b. (1989). on the usefulness of earnings and earnings research: lessons and directions from two decades of empirical research. journal of accounting research, 27 (supplement), 153-192. https://doi.org/10.2307/2491070 longenecker, j.g., mckinney, j.a., & moore, c.w. (2004). religious intensity, evangelical christianity, and business ethics: an empirical study. journal of business ethics, 55(4), 373-386. https://doi.org/10.1007/s10551-004-0990-2 mcguire, s.t., omer, t.c., & sharp, n.y. (2012). the impact of religion on financial reporting irregularities. the accounting review, 87(2), 645-673. https://doi.org/10.2308/accr-10206 mousa, m. (2018). inspiring work-life balance: responsible leadership among female pharmacists in the egyptian health sector. entrepreneurial business and economics review, 1(6), 71-90. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060104 nanda, f., leuz, c. & wysocki, p.d. (2003). earnings management and investor protection: an international comparison. journal of financial economics, 69(3), 505-527. https://doi.org/10.1016/s0304-405x(03)00121-1 nelson m.w., & skinner d.j. (2013). how should we think about earnings quality? a discussion of “earnings quality: evidence from the field”. journal of accounting and economics, 56(supplement), 34-41. https://doi.org/10.1016/j.jacceco.2013.10.003 perotti, p., & wagenhofer, a. (2014). earnings quality measures and excess returns. journal of business, finance & accounting, 41(5-6), 545-571. https://doi.org/10.1111/jbfa.12071pew research center. (2018a). eastern and western europeans differ on importance of religion, views of minorities, and key social issues. retrieved on november 5, 2019 from http://www.pewforum.org/2018/10/29/eastern-and-western-europeans-differ-on-importance-of-religion-viewsof-minorities-and-key-social-issues/ pew research center. (2018b). how religious is your country?. retrieved on november 6, 2019 from https://www.pewresearch.org/interactives/how-religious-is-your-country/ ronen, j., & yaari, v. (2008). earnings management. emerging insights in theory, practice and research. new york: springer. roychowdhury, s. (2006). earnings management through real activities manipulation. journal of accounting and economics, 42(3), 335-370. https://doi.org/10.1016/j.jacceco.2006.01.002 schipper, k. (1989). commentary on earnings management. accounting horizons, 3(4), 91-102. schipper, k., & vincent, l. (2003). earnings quality. accounting horizons, 17(supplement), 97-110. https://doi.org/10.2308/acch.2003.17.s-1.97 stack, s., & kposowa, a. (2006). the effect of religiosity on tax fraud acceptability: a cross-national analysis. journal for the scientific study of religion, 45(3), 325351.https://doi.org/10.1111/j.1468-5906.2006.00310.x stubben, s.r. (2010). discretionary revenues as a measure of earnings management. the accounting review, 85(2), 695-717. https://doi.org/10.2308/accr.2010.85.2.695 earnings quality, earnings management and religiosity. a literature review | 57 authors contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. konrad grabiński master of finance and banking (cracow academy of economics), phd dissertation in 2009 (cracow university of economics) and habilitation in 2017 (cracow university of economics). his research interests include earnings management, capital market research in accounting, earnings quality, financial reporting and corporate finance. correspondence to: prof. uek, dr hab. konrad grabiński, department of financial accounting, college of economics, finance and law, cracow university of economics, rakowicka st. 27, 31-510 cracow, e-mail: kg@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1071-3317 piotr wójtowicz master of economics (cracow academy of economics), phd dissertation in 2000 (cracow university of economics) and habilitation in 2011 (cracow university of economics). his research interests include earnings management, earnings quality, financial reporting, business ethics. correspondence to: prof. uek, dr hab. piotr wójtowicz, department of accounting, college of management sciences and quality, cracow university of economics, rakowicka st. 27, 31-510 cracow, e-mail: piotr.wojtowicz@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5054-9964 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from the subsidy granted to the cracow university of economics. the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-04-02-pp021--1990-zak,garncarz 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.02 economic policy towards the challenges of the covid19 pandemic in selected european union countries martyna żak, jakub garncarz a b s t r a c t objective: the aim of the article was to investigate the impact of various policies to reduce the spread of epidemics on the functioning of key areas of the economy. research design & methods: the study was constructed as an analysis of the development of epidemics in selected countries over time. data was collected on the development of the epidemic, adopted models of fighting the epidemic, both in the area of restrictions and restrictions, as well as economic support measures. in order to find an answer to the question of which model of fighting the epidemic is the most effective, countries that used different methods of fighting were compared. the study used a quantitative method to present data on the scale of the epidemic crisis and also to present the economic crisis: the size of the unemployment rate, production volume in industry, and retail trade in the countries studied. a partial literature query, comparative method and case study method were also used. findings: the study showed no clear links between parents counteracting the spread of the epidemic, accessible to infected and diseased people, and the economic economy. the observations presented in the article may constitute an introduction to further research on the policies applied during the epidemic. in order to present clear correlations and benchmark models, it would be necessary to obtain daily data for the individual indicators and conduct research over a longer period. contribution & value added: this article as a whole compiles and analyses what actions were taken by national governments to limit the spread of the coronavirus epidemic. the article also describes how the economies of these countries responded to the actions taken. article type: research article keywords: coronavirus; epidemic; economic policy; economic crisis; society; jel codes: e29, e69 article received: 1 july 2020 article accepted: 17 december 2020 suggested citation: żak, m., & garncarz, j. (2020). coronavirus epidemic management and economic policy towards the challenges associated with the covid-19 epidemic in selected european union countries. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 21-34. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.02 international entrepreneurship review ri e 22 | martyna żak, jakub garncarz introduction crisis situations are always for politicians and economists a kind of verification of the accuracy of their policies or implemented economic models. such a test can be called the coronavirus epidemic and the socio-economic crisis that followed. the specificity of the pandemic crisis is the difficulty in predicting the development of events that are developing extremely dynamically. the article aims to present the development of the epidemic in selected european union countries and to present economic solutions proposed by governments. five european union countries were selected for the study: germany, poland, sweden, italy and the czech republic. the selection of countries was dictated by different ways of fighting the spreading coronavirus epidemic and the different course of the covid-19 epidemic in these countries. by june 27, 2020, 9919525 cases of infection were diagnosed worldwide, of which 497255 people had died (who, 2020). in addition to the threat to life and health, the virus also disrupted economic relations between countries, which were forced to limit the transmission of the virus by closing many workplaces. the study used a quantitative method to present data on the scale of the epidemic crisis: data on the number of infections and deaths caused by covid-19, as well as to present the economic crisis: the size of the unemployment rate, the volume of production in industry, and retail trade in the countries studied. a partial literature query, comparative method and case study method were used to present ways to combat the epidemic and economic crisis in selected eu countries. the introduction to the article presents the background to the article and the purpose of the research paper. the specificity of the crisis mentioned in the article was also suggested the economic crisis caused by the epidemic. it then reviews the literature on the development of covid-19 around the world, the elements causing the economic crisis, and presents the theoretical framework of selected policies to prevent an epidemic and economic crisis. by reviewing the literature, the current findings on the effects of actions taken by selected countries in the face of the pandemic in 2020 have been collected. attention was paid to the effects that the crisis may bring to countries, households, workers and enterprises. the next chapter on research methods shows the methods used in the research. the research that was carried out is presented below. quantitative data are presented to determine the course of the epidemic in selected countries, including in poland, germany, the czech republic, sweden and italy, the choice of states was dictated by a different development of the epidemic and other methods of struggle adopted by state governments. the number of the infected and those who died as a result of coronavirus infection in the period march july 2020 was presented. actions taken both in the sphere of health services and in the area of the economy are described. changes in the employment rate, production volume and economic activity of entities in the analysed countries were shown in order to check the impact of the epidemic on the economies. the conclusions of the authors of the article on the obtained results are presented in the summary. economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 23 literature review covid-19 is an acute respiratory contagious disease observed for the first time in december 2019 in the chinese city of wuhan. typical symptoms of the disease are fever, dry cough, fatigue and shallow breathing. on february 11, 2020, who officially called the disease covid-19. the disease is characterized by low mortality at the level of 2-5%, and transmission occurs by droplet route as a result of coughing or sneezing (wu & mcgoogan, 2020). a characteristic feature of the covid-19 virus is that it also spreads through surfaces or objects with which it has been infected (li & de clerq, 2020). unlike influenza, the covid-19 virus takes about 15% of those infected to be acute and 5% to critical, which can result in death 2 to 8 weeks after the onset of symptoms, according to a who report (who, 2020). the scientific literature emphasizes the fact that, unlike previous crises, the covid-19 crisis has many dimensions. in order to limit the spread of the pandemic, the governments of countries decided to confine millions of people to their homes, which turned out to be an effective way to slow down the increase in new infections, but it brought significant economic costs, such as the collapse of many enterprises or the depletion of a large part of societies destitute. research has shown that short-term economic losses were greater in countries with fewer fiscal stimuli and with more limited use of monetary policy tools (deb et al., 2020). in the corporate sector, small enterprises are in the most difficult situation, due to their limited cash resources, they have little chance of waiting out the hard time of the crisis. in the us, small businesses employ nearly 50% of all employees, and due to the coronavirus, 43% of small businesses have been shut down in the retail sector, laying off around 40% of employees. in companies dealing with in gastronomy or tourism, revenues have dropped to almost zero, which, combined with the long duration of the crisis, means that many of them may not reopen (bartik et al., 2020). in order to limit the economic consequences caused by the crisis, the need for easy and cheap access to advanced technologies by small enterprises is emphasized. until now, a significant percentage of enterprises claimed that many technologies are too advanced to be used, but the crisis situation means that the use of many technological solutions may be a necessary condition for the development and even survival of enterprises. the most important of modern solutions are crowdfunding platforms, creating marketing innovations using social media, commercializing ideas for entrepreneurship or using visual analysis technology and big data analysis (akpan et al., 2020). in the context of the economy as a whole, the literature clearly states that stable and decisive leadership and the implementation of immediate remedial measures are now needed in those sectors of the economy that have been most affected and require recovery as soon as possible. it is also necessary to support entrepreneurship, especially that based on solid and sustainable business models. social support cannot be ignored either, as it is estimated that during the pandemic the number of calls to the hotline dealing with domestic violence increased by 25% (nicola et al., 2020). among the employees, people who were not employed under a contract of employment, but earned their earnings under civil law contracts or in other informal ways, are in a particularly difficult situation. however, even during the recession, the re-employment rates of the temporary unemployed are higher than they were during previous crises. this fact is used in more optimistic forecasts of the effects of the current crisis. they assume that most of the unemployment caused by the covid-19 crisis will be temporary, not long24 | martyna żak, jakub garncarz term, as many studies report. researchers also predict that even assuming that job vacancy rates will return to pre-recession levels in two years, unemployment rates should decline sharply (gallant et al., 2020). however, forecasts were also made of how much the suicide rate may increase in the world, almost 9,000 additional people may take their lives due to unemployment, while loneliness may result in up to 40.7 thousand additional suicides, which in total gives the number of nearly 50 thousand additional suicides (weems et al., 2020). the scientific literature also touches on the problem of digital exclusion, which is of particular importance in the context of remote work or distance learning. the problem of digital exclusion is not only the lack of access to a stable and fast internet, but also due to the lack of knowledge of the english language, lack of sufficient computer equipment such as a laptop or camera, and the lack of sufficient skills to use modern technologies fluently. only in poland, due to infrastructural shortages, approximately 2.5 million poles could not work remotely or take part in e-learning. this indicator does not take into account the digital divide related to poverty or the lack of skills. it is emphasized that in order to solve this problem, systemic solutions are important, because the market is not able to do it effectively, while in the case of further expansion of remote work, the inability to perform it by many people may result in job cuts, impoverishment of the society and deepening of digital exclusion (kuc-czarnecka, 2020). it has also been observed that epidemics affect societies by changing the way they organize, people’s lifestyles, the way people think and make decisions. the crisis caused by the covid-19 virus has so far destroyed long-standing institutions, transformed global supply chains, and changed the flows of knowledge and capital between countries (zahra, 2020). the crisis caused by the spread of the covid-19 virus also triggered the mass spread of fake news. many of them did not meet the standard criteria for describing fake news because they came from sources generally considered credible, and the main objection to them was that the information disseminated was imprecise, prompting people to draw hasty and false conclusions (orso et al., 2020). the main reason for spreading fake news on pandemic-related topics is altruism, people want to share information that can help their loved ones through social media. however, researchers also mention other factors such as: ignorance, unawareness, peer pressure or seeking attention that affect the popularity of sharing false information (apuke & omar, 2020). material and methods preliminary analysis of pandemic data in individual eu countries and in the usa is possible thanks to the availability of detailed data on covid-19 by the european center for disease prevention and control. ecdc information has allowed the creation of a panel-type database (data collected in a group of people at various times over time). the collected data are quantitative data because they contain variables relating to the number of infections, deaths, and active cases of coronavirus. the quantitative method was used to describe the state of covid-19 incidence and the response of selected areas of the economy to the pandemic. quantitative data have been processed in order to obtain interesting conclusions on the effectiveness of some methods of fighting the pandemic and the economic crisis. the desk research method was also used to analyze the materials related to the studied phenomena. the literature was reviewed presenting the available data. the economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 25 case study method was used to show the various actions taken by governments in times of crisis and pandemic. results the course of the epidemic in individual countries the first cases of coronavirus in europe were detected in france on january 24 (spiteri et al., 2020). since then, the virus has quickly spread to all european countries, leading to more than a million infected people across the continent. figure 1. the number of daily cases of covid-19 infections diagnosed in selected eu connections during the period: 01.03.202027.06.2020 source: our world in data (2020). as it results from figure 1, the course of the covid-19 epidemic and its intensity varied in europe depending on the country studied and the period adopted. the curve illustrating the number of daily occurrences in italy in the period march-april is characterized by an upward trend, with slight decreases. after reaching the highest daily number of cases, a downward trend is observed, from may to the end of june the curve gradually flattens. similarly behaves the curve illustrating the number of daily cases for germany, which, however, reaches the highest daily number of cases a little later. a slightly different course of the covid-19 epidemic can be observed in the other countries studied. according to figure 1, the daily increase in incidence in sweden, poland and the czech republic in march-june does not exceed 1,000 people. the curve showing the number of new covid-19 infections in the czech republic takes on a flattened form, with slight deviations at the beginning of april. more daily cases were recorded in poland (which is also associated with a three times larger population), for which the daily infection curve is also flattened in march-june. in sweden, the number of new infections is steadily increasing over the period considered, with a clear increase in the infected population since june. 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 01/03/2020 01/04/2020 01/05/2020 01/06/2020 poland germany sweden italy czech republic 26 | martyna żak, jakub garncarz figure 2. the number of daily cases of covid-19 infections diagnosed per million inhabitants in selected eu countries during the period: 01.03.202027.06.2020 source: our world in data (2020). when comparing the number of covid-19 infections in different countries, it is important to indicate the population size of each of them, so that the results give a reliable picture of the scale of the epidemic in a given country. figure 2 uses the covid-19 infected rate indicator in relation to the size of the population of selected countries. according to the chart, the most dramatic epidemic was observed in march-april in italy and germany. in italy, at the peak of the epidemic, there were just over 100 new cases per million inhabitants per day. the data presented in figure 2 shows that in the czech republic and poland the number of infected for the total population remains low, while in the case of sweden the percentage of infected in the population is characterized by numerous deviations from april to early june, and then rapidly increases, at its peak, assuming the value of nearly 300 infected per million inhabitants. the study also used data on the daily number of deaths due to covid-19 infection in selected european union countries. according to figure 3, the highest number of daily deaths was recorded in italy in march-may, with the highest number of almost 1000 deaths per day. the curve showing this value for italy grew rapidly from march to april, after reaching the highest value shows a gradual downward trend. more detailed information on mortality in selected european union countries is provided by the indicator of the number of daily deaths compared to the size of the population (per million inhabitants). as shown in figure 4, the daily mortality resulting from covid-19 in the italian population at the peak of the pandemic is 15 people per million inhabitants. only sweden shows a higher value among the countries surveyed, reaching 18 cases per million inhabitants a day. 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 01/03/2020 01/04/2020 01/05/2020 01/06/2020 poland germany sweden italy czech republic economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 27 figure 3. number of daily deaths due to covid-19 infection in selected eu countries during the period: 01.03.202027.06.2020 source: our world in data (2020). figure 4. number of daily deaths due to covid-19 infection per million inhabitants in selected eu countries during the period: 01.03.202027.06.2020 source: our world in data (2020). strategies for managing the epidemic and economic crisis by selected european union countries in the face of the dynamically developing situation related to the spread of covid-19 and the following economic crisis, governments of many countries had to develop economic plans. in poland, legislative solutions regarding economic assistance during the pandemic were called the “anti-crisis shield”, which – adopted in a hurry, was subject to several 0 200 400 600 800 1000 01/03/2020 01/04/2020 01/05/2020 01/06/2020 poland germany sweden italy czech republic 0 2 4 6 8 10 12 14 16 01/03/2020 01/04/2020 01/05/2020 01/06/2020 poland germany sweden italy czech republic 28 | martyna żak, jakub garncarz amendments. the shield’s solutions include state aid in the form of wage subsidies for employees, lifting restrictions on employment for a specified period, postponing the date of payment of zus contributions. subsidies to loans, which are forced by the crisis, entrepreneurs operating in the area of agricultural production, which, in addition to the crisis caused by covid-19, will also face the effects of drought (bartosiewicz, 2020) are also a proposed solution. in the anti-crisis shield, the government also proposes to protect polish enterprises against hostile foreign acquisitions, which will be controlled, among others by the president of uokik (ministry of development, 2020). for local governments that incurred significant costs associated with adapting the health service to fight a pandemic, the provisions of the anti-crisis shield allow, among others relax debt rules, the possibility of shifting some budget items. interesting solutions have been introduced in regulations strictly regulating the employment relationship, e.g. enabling the reduction of the employee's working time or extending the employee to economic downtime in the event of a significant increase in the employer’s pay load, or temporary suspension of the obligation to collect overdue leaves until 30 september 2020 (kulpa & białecka, 2020). this is a solution that gives a bit of an advantage to the employer, who, due to the crisis caused by the coronavirus, sometimes had to completely suspend his activity. however, this raises doubts about the position of the employee in this situation, to what extent such solutions do not violate the rights of the employee. according to the latest data, less than half of the companies benefited from the assistance offered under the shield. there are many voices suggesting that a tool to stimulate demand would be lifting the trade ban on sunday. in addition to the hotel and catering industry, which is most often mentioned, the arts industry has suffered as much as a pandemic, which even in the current fourth stage of defrosting the economy has little chance of returning, because the requirement to fill the rooms in 50% causes unprofitable opening of the theatre or cinema (szymański, 2020). similar solutions to polish ones were introduced in italy the focus was on transferring funds to companies and employees. as it is a country that derives huge profits from tourism, the government has supported this sector with monetary compensation for losses suffered during the epidemic. as in poland, tax payments have been deferred in italy. an innovative solution is the introduction of a voucher for a childminder in the event that an employee cannot take a longer holiday this seems to be a sensible solution from the point of view of the necessity of employees to work and providing care for children in the event of school closure, at the same time creating new jobs for childminders (rosińska, 2020). german solutions aimed at combating the economic crisis are criticized for insufficient assistance to micro enterprises and offering assistance only to the largest companies. on the other hand, germany was one of the few who decided to cover the costs generated by the coronavirus from budget surpluses from previous years, which indicates a wise, responsible austerity policy (siemionczyk, 2020). it is also worth analyzing economic solutions in response to the crisis caused by the coronavirus also in sweden, which used a completely different tactic to fight the disease than other european union countries and did not block social and economic life. economic data indicate that in the first quarter of 2020 the swedish economy was doing much better than other european union countries, recording a 0.5% increase in gdp compared to the first quarter of 2019. for comparison: in italy, the gdp decline in the first quarter of this year amounted to 4.7%, in spain 5.2%, in france 5.8% however, after two months of the epieconomic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 29 demic, according to the swedish ministry of finance, in 2020 sweden’s gdp will shrink by as much as 7%, and around 40% of companies will declare bankruptcy (wolska, 2020). the swedish government has proposed to keep the reference zero interest rate, which it considers an effective measure to stimulate demand. however, the future effects of the swedish government’s liberal policy are puzzling. the high number of covid-19 infections in sweden and the number of deaths suggest that this country already struggling with the demographic crisis may have even greater problems in the future after coronavirus (rząsa, 2020). impact of the crisis on macroeconomic variables in order to verify the impact of the crisis on the economy and its response to solutions in the area of economy proposed by governments, it is necessary to analyze the variability of such indicators as e.g. the unemployment rate, the volume of industrial production, the development of business activity in the area of retail trade and the financial situation of consumers. figure 5. unemployment rate from january 2019 to april 2020 source: eurostat (2020a). as it results from the data presented in figure 5 among the eu countries surveyed, in january 2019-april 2020 the highest unemployment rate is recorded by italy (at the highest point it is about 11%). despite the dramatic course of the coronavirus pandemic in italy, the unemployment rate dropped significantly at the beginning of 2020, in april 2020 it amounted to 6% (against the previous 10% in december 2019). this is due to the fact that the decrease in the unemployment rate is associated with a decrease in the number of people seeking employment, which was caused by social unrest related to the pandemic, quarantine coverage, as well as waiting for the resumption of production in the workplace (żuławiński, 2020). as the data from figure 5 show, in poland, germany or the czech republic there is no clear impact of the covid-19 crisis on the employment rate, in each of these countries it takes the form of a flattened curve, with slight deviations. the increase in the unemployment rate in sweden (which has introduced the least restrictions on socio-economic life) can be explained by a high dependence on exports, representing 50% of gdp (sikorski, 2020). 0. 2. 4. 6. 8. 10. 12. czechia germany italy poland sweden 30 | martyna żak, jakub garncarz figure 6. production in industry from january 2019 to april 2020 source: eurostat (2020b). the graph above shows production in industry, where the base value for 100 was 2015. as shown in figure 6, in february 2020-april 2020 the curves showing the volume of production in industry show a downward trend for each of the five selected european union countries. the largest decrease in production in industry is observed in italy, where in the period from february to april a decrease of nearly 40% was noted, which is related to the fact that italy was the region most affected by the covid-19 pandemic in europe. the downward trend in industrial production in germany is confirmed by data from the federal statistical office, according to which in march 2020 industrial production in germany fell by over 9%, which was associated with a decrease in domestic and international demand. the drop in production in industry in the czech republic by more than 30% is, in turn, caused by a lack of supply from china and the difficult situation in italy, which is an important trading partner for this country. chart 7 illustrates the development of business activity in the area of retail sales in the period january 2019 may 2020. among all the compiled countries, the effects of the crisis are most visible in poland, where this indicator decreased by nearly 120% compared to the period before the first detected case of infection in this country. an equally severe decline was observed in italy, while the smallest reduction was recorded in the czech republic. the last of the indicators presented is the financial position of consumers. as in the case of the indicator on retail sales, poland turned out to be the most affected country, where the situation of consumers in relation to the period before the pandemic deteriorated by more than 150%. however, consumers in sweden and germany suffered the least from the effects of coronavirus. 0. 20. 40. 60. 80. 100. 120. 140. czechia germany italy poland sweden economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 31 figure 7. business activity development retail sales from january 2019 to may 2020 source: eurostat (2020c). figure 8. financial situation consumers from january 2019 to june 2020 source: eurostat (2020c). conclusions the effects of the covid-19 pandemic are visible not only on the plane of the epidemic, but also on the economic plane. in a report on selected methods of fighting the european union against the epidemic and summoned by it against the economic commission. -60 -40 -20 0 20 40 60 poland germany czechia italy sweden -20.0 -15.0 -10.0 -5.0 0.0 5.0 10.0 15.0 czechia germany italy poland sweden 32 | martyna żak, jakub garncarz in the first part of the article described the scale of the epidemic in italy, poland, sweden, the czech republic and germany. the inventory, the liberal approach of swedish epidemiologists translated into a high percentage of those infected in groups, and despite the need to limit the scope of measures, sweden may use declines in gdp, like the other countries studied. covid-19 should be used with caution and the unemployment rate should be assessed, the number of indicators for the countries studied in the period january may 2020 should be taken into account, should be taken into account. with the suspension of many labour services. the study showed that a decrease in production in the analysis was observed in italy where in the period from february to april a decrease of nearly 40% was recorded. lists of other surveyed countries the czech republic, germany, sweden and poland report clear declines in production by several dozen percent in the group in the period under review. the crisis affecting the decline in activity in the analysis of retail sales in the period january 2019 may 2020. from among all sets of markets in terms of activities visible in poland, where this indicator decreased by nearly 120% depending on the period before detecting the risk of accidental infection in this country. further research recommends extending the research carried out to include the longterm effects of the policies applied in various countries, as well as extending the research to other countries, in particular the usa and china. references akpan, i.j., soopramanien, d., & kwak, d.h. (2020). cutting-edge technologies for small business and innovation in the era of covid-19 global health pandemic. journal of small business & entrepreneurship, 32(6), 1-11. alesina, a., de broeck, prati, a., & tabellini, g. (1992). default risk on government debt in oecd countries. economic policy: a european forum, 7(15), 427-463. apuke, o.d., & omar, b. (2020). fake news and covid-19: modelling the predictors of fake news sharing among social media users. telematics and informatics, 56. bartik, a. w., bertrand, m., cullen, z., glaeser, e.l., luca, m., & stanton, c. (2020). the impact of covid-19 on small business outcomes and expectations. proceedings of the national academy of sciences, 117(30), 17656-17666. bartosiewicz, a. (2020). tarcza antykryzysowa. szczególne rozwiązania w prawie podatkowym, rozliczeniach zus i wybranych aseptkach prawa pracy związane z covid-19. wolters kluwer. deb, p., furceri, d., ostry, j.d., & tawk, n. (2020). the economic effects of covid-19 containment measures. imf working papers, 20(158), 4-44. eurostat (2020a). unemployment – monthly data. retrieved june 21,2020 from https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/une_rt_m/default/table?lang=en&fbclid=iwar3llq75dtbshienzi-pn5gxdu-s-ufttb_hn7w7aiyh_d-xaczqkjkf8-i eurostat (2020b). production in industry – monthly data. retrieved june 20, 2020 from https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-datasets//sts_inpr_m?fbclid=iwar0htlxo51xkjylp6icyw50z7mmqwv0eqf6pjjo7uyqqgcekigkeuugb8bo eurostat (2020c). business and consumer surveys. retrieved june 20, 2020 from https://ec.europa.eu/eurostat/web/euro-indicators/business-and-consumer-surveys?fbclid=iwar3dnsjr-ngffhililm-qugo4w9mmpud3suwb88k2bqxbfdh_xioxbgjws economic policy towards the challenges of the covid-19 pandemic… | 33 gallant, j., kroft, k., lange, f., & notowidigdo, m.j. (2020). temporary unemployment and labor market dynamics during the covid-19 recession. brookings papers of economic activity, 141, 1-45. kuc-czarnecka, m. (2020). covid-19 and digital deprivation in poland. oeconomia copernicana, 11, 415-431. kulpa, r., białecka, a. (2020). możliwości uelastycznienia czasu pracy. retrieved on june 10, 2020 from https://home.kpmg/pl/pl/blogs/home/posts/2020/04/. li, g., & de clercq, e. (2020). therapeutic options for the 2019 novel coronavirus (2019-ncov), nature reviews drug discovery, 19(3), 149-150. ministry of development (2020). tarcza antykryzysowa. retrieved june 10,2020 from https://www.gov.pl/web/rozwoj-praca-technologia/tarcza-antykryzysowa?fbclid=iwar0tdo2fxz8ieiummqxsnxrwbpq_jxk5ylh32pxcziljkckvophhzj2f9g nicola, m., alsafi, z., sohrabi, c., kerwan, a., al-jabir, a., iosifidis, c., & agha, r. (2020). the socioeconomic implications of the coronavirus pandemic (covid-19): a review. international journal of surgery, 78, 185-193. orso, d., federici, n., copetti, r., vetrugno, l., & bove, t. (2020). infodemic and the spread of fake news in the covid-19-era. european journal of emergency medicine, 10(4). retrieved june 26, 2020 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7202120/ our world in data (2020). coronavirus pandemic data explorer. retrieved june 20,2020 from https://ourworldindata.org/coronavirus-data-explorer?zoomtoselection=true&time=2020-0301..latest&country=ind~usa~gbr~can~deu~fra&region=world&casesmetric=true&interval=smoothed&percapita=true&smoothing=7&pickermetric=total_cases&pickersort=desc&fbclid=iwar0fukvvtqnqjbvrt0topx8pue8b4pp2jrmflzffmstbc2djkx-rtwfus8c rosińska, m. (2020). zrozumieć covid-19. retrieved on september 14, 2020 from https://informacje.pan.pl/images/2020/opracowanie-covid19-14-09-2020/zrozumieccovid19_opracowanie_pan.pdf rząsa, d. (2020). czy szwecja zrobiła dobrze nie zamykając gospodarki na czas epidemii? dane na to nie wskazują, ale dyskusja trwa. retrieved june 26,2020 from https://300gospodarka.pl/news/szwedzka-strategia-koronawirus-konsekwencje siemionczyk, g. (2020). niemcy w głębokiej recesji, ale jest nadzieja. retrieved june 13,2020 from https://www.rp.pl/dane-gospodarcze/305219981-niemcy-w-glebokiej-recesji-ale-jest-nadzieja.html?fbclid=iwar0evx9mkx9go_tf1_xksfc9nwlephdd4qpuhho2las3ummfgev9ltugkhg sikorski, k. (2020). szwecja: nikt już nie umiera od koronawirusa, zakażonych jest mało.jak szwedzi to zrobili? retrieved september 20, 2020 from https://polskatimes.pl/szwecja-nikt-juz-nieumiera-od-koronawirusa-zakazonych-jest-malo-jak-szwedzi-to-zrobili/ar/c1-15182654 spiteri, g., fielding, j., diercke, m., campese, c., enouf, v., gaymard, a., & demina, y. v. (2020). first cases of coronavirus disease 2019 (covid-19) in the who european region, 24 january to 21 february 2020. eurosurveillance, 25(9), 1-6. szymański, d. (2020). biznes ma dość „strzałów w kolano”. bierze sprawy w swoje ręce. retrieved october 20, 2020 from https://businessinsider.com.pl/firmy/sztab-kryzysowy-w-branzy-gastronomicznej-i-hotelarskiej/lzzmtn6 wolska, a. (2020). szwecję czeka recesja, mimo braku lockdownu. retrieved june 11, 2020 from https://www.euractiv.pl/section/gospodarka/news/koronawirus-szwecja-nie-wprowadzilalockdown-a-i-tak-jej-gospodarka-mocno-ucierpi-epidemiaue/?fbclid=iwar0htlxo51xkjylp6icyw50z7mmqwv0eqf6pjjo7uyqqgcekigkeuugb8bo who (2020). world health statistics 2020. retrieved june 26,2020 from https://www.who.int/data/gho/whs-2020-visual-summary 34 | martyna żak, jakub garncarz weems, c.f., carrion, v.g., mccurdy, b.h., & scozzafava, m.d. (2020). increased risk of suicide due to economic and social impacts of social distancing measures to address the covid-19 pandemic: a forecast. retrieved june 26, 2020 from https://www.researchgate.net/publication/340487993. wu, z., & mcgoogan j.m. (2020). characteristics of and important lessons from the coronavirus disease 2019 (covid 19) outbreak in china. retrieved june 26, 2020 from https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2762130. zahra, s.a. (2020). international entrepreneurship in the post covid world. journal of world business, 56(1). żuławiński, m. (2020). stopa bezrobocia w marcu spadła. kryzys dopiero przed nami. retrieved on june 15, 2020 from https://www.bankier.pl/wiadomosc/stopa-bezrobocia-w-marcu-spadla-kryzysdopiero-przed-nami-7869928.html?fbclid=iwar12ssvkmrqtaw4tq3s96y7o2gutsdzpwp_bhiwstombqazoujkxzerbdhw. authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. martyna żak bachelor in economics. currently master student of economics at cracow university of economics (poland). correspondence to: zak.martyna.m@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0001-8351-8646 jakub garncarz bachelor in economics. currently master student of economics at cracow university of economics (poland). correspondence to: garncarz.jakub@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-0166-9403 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ier-07-02-03-pp031--2016-meutia,daud 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.03 the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia inten meutia, rochmawati daud a b s t r a c t objective: this study aims to understand the concept of financial accountability in islamic boarding schools (pesantren). the research is conducted at a pesantren in south sumatra, which functions as a centre for islamic education, social and business activities. research design & methods: the research data were obtained through in-depth interviews with pesantren administrators. this study uses transcendental phenomenology to analyze qualitative data. findings: this study found three themes that were sourced from the noematic experiences of research informants, namely amanah, trust, and transparency. this study reveals three essential things: first, accountability in the perspective of the pesantren’s manager consists of accountability to god, the owner of the pesantren, students, and donors. second, the manifestation of the implementation of financial accountability is financial recording and reporting. third, transparency in understanding pesantren’s manager is an openness among pesantren’s administrators. implications & recommendations: when accountability based on their experience is understood as accountability to the pesantren owner, the preparation of financial reports is also understood to be only important for the pesantren owner. therefore, financial reports as a form of accountability to parties outside the pesantren are considered not so important, including donors. contribution & value added: this study reveals the meaning of accountability in the pesantren perspective and provides empirical evidence on sharia enterprise theory. article type: research article keywords: accountability; financial accountability; islamic accountability; islamic boarding school; pesantren; phenomenology; jel codes: m41, h83 received: 2 march 2021 revised: 23 may 2021 accepted: 25 may 2021 suggested citation: meutia, i., & daud, r. (2021). the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia. international entrepreneurship review, 7(2), 31-41. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0702.03 introduction this study aims to understand the concept of accountability in financial reporting, the phenomenon of accountability at daarul hikmah islamic boarding school as one of the non-government public organizations in the field of religious education. the growing issue of implementing accountability by implementing good governance principles is a phenomenon that needs every organization’s attention to be trusted by stakeholders. pesantren also did not escape this criticism. so far, islamic boarding schools are considered exclusive and closed to modern management practices. pesantren in indonesia has played an essential role in its history for more than a century. in the colonial era from 1600 to 1945, islamic boarding schools played a role as traditional islamic educational institutions (zarkasyi, 2015). since the soeharto regime’s fall in 1998, pesantren have become modern islamic educational institutions (syafe’i, 2017). according to nilan (2009), islamic boarding schools are believed to be the original heritage of indonesia, which were involved in the process of socio-political change in the country, and played an essential role in producing ulama ‘(muslim international entrepreneurship review ri e 32 | inten meutia, rochmawati daud scholars) in the 19th and 20th centuries (lukens-bull & dhofier, 2000). in addition, mustari (2014) stated that pesantren play an important role in rural development. public entities, including pesantren, whose main source of finance is public funds, must become part of a public entity where all their activities must be accountable to the public. the practice of accounting as an instrument of transparency and accountability, especially in islamic religious entities such as pesantren, has not received much attention in scientific studies. therefore, this study aims to fill in the gaps in accounting studies in the context of islamic entities, especially pesantren. accounting and accountability research in other religious entities such as churches is more advanced than accounting research in islamic boarding schools. senander (2017), laughlin (1988), hardy & ballis (2013) have researched accounting practices and accountability in churches. therefore, pesantren that receive funds in the form of donations, alms, or other forms of financial assistance from the public, must pay more attention to transparency and financial reports. donors need to know how donated funds are used. in general, donors are more likely to hand over their funds to pesantren administrators, assuming that pesantren administrators are people who can be trusted. the indonesian institute of accountants, the authority in issuing accounting guidelines for entities in indonesia and bank indonesia, has issued islamic boarding school accounting guidelines in 2019. these guidelines are not yet mandatory, only in the form of an appeal to islamic boarding schools to improve reporting accountability. as it is known, the history of pesantren in indonesia is much older than the institutions that published these guidelines. history has proven that many pesantren have been able to live and grow up by applying their accountability concept so far. several studies examining pesantren generally emphasize the contribution of pesantren to the economy and education such as (gamal abdul nasir zakaria, 2010; izfanna & hisyam, 2012; ma’arif, 2018; nilan, 2009; permani, 2011; wekke & hamid, 2013; zuhriy, 2011). based on the researcher’s knowledge, there has not been much research that examines how pesantren understands and practices the concept of accountability. then this research was conducted to dig deeper into the understanding and implementation of accountability in pesantren. the main focus of this research is how pesantren managers define accountability. this study’s results are expected to provide an overview of the concept of accountability in pesantren. this research is expected to provide an understanding of the concept of accountability from the islamic perspective. besides, this research was conducted to realize the existence and usefulness of accountability as a form of accounting for these entities and to maximize its role as an instrument for the development of da’wah in pesantren. therefore, this paper tries to explore the manifestation of the concept of accountability in pesantren. in particular, our first research objective was to investigate accounting and reporting practices by daarul hikmah islamic boarding school in south sumatra. second, based on the accountability framework developed by stewart (1984), we seek to find the extent to which accountability is implemented in its operating, accounting and reporting practices. by using triangulation techniques, namely interviews with parties who are competent in the management of pesantren, this study can explore the understanding of accountability and its implementation in pesantren. this study contributes to the broader accountability literature in faith-based institutions. this research also contributes to the literature and practice of pesantren by highlighting the many neglected accounting and reporting problems of pesantren. empirical findings of the concept and understanding of pesantren managers about accountability in managing pesantren provide a basis for investigating other pesantren. this will contribute to developing an appropriate policy framework in the context of management and methods for future accounting and reporting of pesantren or islamic boarding schools. the next section of this paper will describe the literature review and theory, followed by the research design and discussion of the findings. the last section is a conclusion that contains findings, limitations and suggestions for future research. literature review the concept and form of islamic boarding schools are not only found in indonesia, but also in asian countries that have muslim communities such as bangladesh, malaysia, or thailand. in bangladesh, the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia | 33 pesantren are better known as madrasas. the main contribution of this institution has an important role, especially in terms of education and empowerment of the local economy (kabir, 2009). madrasas have become alternative institutions for people to send their children to study religion (asadullah & chaudhury, 2010). madrasas have a huge role to play in eradicating bangladeshi illiteracy and promoting economic and social justice (kabir, 2009). meanwhile, in malaysia and thailand, another name for islamic boarding schools is pondok. according to abdul hamid (2017) religious beliefs and the education system, which are the values of pondok in malaysia, contribute to solving the country’s social problems well. porath (2014) who examined the contribution of pondok in thailand found that moral, cultural, and intellectual values were the contributions of pondok to the development of local muslim youth. the contribution of islamic boarding schools to local communities in indonesia is recorded in research in (nilan, 2009) and (lukens-bull, 1970). wekke and hamid (2013) who examined the economic aspects of traditional and institutionalized islamic boarding schools found that modern islamic boarding schools in the form of foundations (legal recognition) have a better economic vision. mustari (2014) describes the special contribution of pesantren suryalaya in rural development, including providing vocational training for indigenous people, creating jobs, running business-based agricultural businesses, providing social assistance, and initiating small and medium enterprises (ukm). the results of these studies indicate that pesantren with their various activities have an unquestionable role in the development of the economy, social and community morals. bovens (2010) defines accountability as the actions of individuals or organizations to report to authorities recognized as responsible for their actions. this is confirmed by sinclair (1995) who states that accountability is the extent to which a person must answer a higher authority – law or organization – for one’s actions in society or in one’s organization; and the obligation to maintain accurate records of property, documents or funds. another definition of accountability is stated by roberts (1991) that accountability consists of two things, namely the responsibility to take certain actions and the responsibility to account for those actions. in line with this brandsma and schillemans (2013) stated that accountability refers to the process of an individual or an organization in responding to and balancing the needs of stakeholders in the decision-making process. generally, accountability is responsibility for the obligation or willingness to accept responsibility. according to rebérioux and roudaut (2018) accountability includes accountability, blame appropriateness, obligations and expectations for giving responsibility from one party to another. in this case, accountability is two sets of responsibilities, namely the responsibility to take action and the responsibility to be accountable for the actions that have been taken. according to messner (2009) in an organization there are three categories of accountability, namely: (1) financial accountability; (2) accountability for justice; and (3) performance accountability. financial accountability is about creating and tracking complete records of an organization’s transactions. financial accountability focuses primarily on managing funds. accountability for justice is to carry out the organization’s operations in accordance with regulations and laws. meanwhile, performance accountability focuses on the results or achievements made by an organization. accountability in the view of islam is closely related to the basic concept of faith or tawhid. this concept establishes allah as absolute truth, the source and ultimate goal of the universe (saad et al., 2014). tawhid is the basis of all actions of a muslim actions (yasmin & haniffa, 2017). with the belief of monotheism, every muslim act is only for allah, including accountability, as stated in the verse of the koran (ali imran 3: 191). according to siswantoro et al. (2018) accountability in an islamic perspective is a responsibility between muslim / islamic organizations and their stakeholders. by using this perspective, accountability in islamic entities will have higher ethical considerations than non-islamic entities (kamaruddin & auzair, 2020). meutia and febrianti (2017) states that in islamic non-profit entities, stakeholder theory suggests that management of islamic entities should make decisions that take into account the interests of all stakeholders. stakeholder theory offers a more inclusive accountability perspective that recognizes the need for islamic non-profit entities to be accountable to multiple stakeholders (meutia et al., 2010). this is important in order to prevent abuse by management (yaacob et al., 2015). 34 | inten meutia, rochmawati daud at the same time, islamic non-profit entities is required to respond to the social needs of stakeholders, while on the other hand it must meet the economic needs of the entity. according to suhaimi nahar and yaacob (2011) this condition complicates the accountability of non-profit organizations. o'dwyer and unerman (2008) states that non-profit organizations usually focus on upward accountability (funders and government) and tend to ignore downward accountability (beneficiaries). there are two accountability perspectives according to triyuwono (2004) the first is human accountability to allah; and secondly accountability to humans. the concepts of khalifa and amanah are the source of accountability to allah. meanwhile, accountability to humans is a contract of responsibility between humans. in the concept of islamic ownership, all resources belong to allah, humans as caliph only manage these resources. thus, any resources, including financial resources belonging to an islamic faith-based organization, should be treated as an amanah. the liability contract between humans includes all accountability to parties related to the organization, internally and externally. internal parties such as mutawalli (who manage the organization), supervisory board, board of directors, staff or employees and those who are internally involved with the entity. meanwhile, the external parties are donors, the community, the community, the government and others. islamic boarding school is an entity founded with islamic values. so that its operational activities are expected to be heavily influenced by islamic values as explained by (triyuwono, 2004), including financial activities. the existence of a relationship between religious values and management behavior is in accordance with (grabiński & wójtowicz, 2019) that religion and religiosity can influence managerial behavior. research methodology this study uses a qualitative approach in the form of transcendental phenomenology which aims to understand people’s perspectives and find the reasons for their understanding (davis, 1971). the phenomenology approach seeks to classify conscious actions that stem from a person's interpretation of his experiences. phenomenology is also defined as the study of meaning, which is broader than just the language it represents. according to laverty (2003) phenomenological research is the study of the experience of consciousness which deals with the question of how the division between the subject (ego) and object (world) arises and how the division of objects in this world is classified. this study uses a phenomeological approach to develop a basic understanding of accounting practices in islamic boarding schools. in more detail, this study uses transcendental phenomenology as a tool to assess the meaning of accountability in pesantren. transcendental phenomenology comes from edmurt husserl (1859-1938) in his logical investigation (1900). phenomenology seeks to explore the meaning of human experience and make implicit structures explicit (dowling, 2007). phenomenology is a search for the essence of meaning which may not be obtained through ordinary observation (william, 1984). sanders (1982) says that this essence emerges from the intermediate analysis (noema) and subjective understanding (noesis) of the object or experience. therefore, the researcher considers that the phenomenological is the right method to investigate and explore the actions, activities or habits carried out by informants regarding the meaning of accountability practices implemented in islamic boarding schools. through a phenomenological perspective, researchers will deeply understand the meaning of reality such as the integration of islamic values into accountability practices in pesantren. the primary data source in this study were informants. moleong (2017) says that informants are people who provide information about the situation and conditions of the object under study. to obtain informants who are relevant to the substance of the study, the purposive judgment sampling method is used. this method involves selecting the most representative subjects or having the capability to provide the required information (creswell, 2013). based on this method, this study determined 5 (n = 5) informants, consisting of 3 people who work at the pesantren, 2 people from the pesantren’s boarding committee. research data collection was carried out through semi-structured interviews. interviews were conducted one-on-one with each of the five research informants. this is important in order to obtain useful the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia | 35 information where informants can have the freedom to answer questions (khan, 2014). to obtain valid results, interviews were recorded and audio-recorded, which were then transcribed for further analysis. based on the data obtained from interviews with informants, researchers categorized and analyzed them into predetermined themes, namely: (1) the meaning of accountability for pesantren managers and (2) accountability implementation, and (3) the meaning of transparency. figure 1. model of study source: own elaboration. the research location is the unit of analysis to be studied. the location of this research is daarul hikmah islamic boarding school which is located in sungai rengit murni village, talang kelapa district, banyuasin regency, south sumatera. the selection of the research location was motivated by the researcher’s interest in investigating the accountability applied and understood by the board of pesantren. the management of daarul hikmah islamic boarding school in its development seeks to make it a lighthouse or islamic education center. this pesantren accepts either paid or unpaid or orphaned santri. in carrying out daily operations, this pesantren receives funds from the public in the form of education funds, donations, zakat, infaq, sadaqah, and waqaf, in addition to operational funds from the ministry of religion. besides, the pesantren also has several businesses to meet students’ needs, such as cooperatives, canteens, and laundry. results and discussion through interviews with informants, various responses emerged on the concept of accountability expressed by the informants. by using phenomenological analysis, this research finds important topics that are interesting to be explored further to explore the meaning behind this phenomenon. the first issue is the concept of accountability. the second topic is the implementation of accountability, and the third is the transparency concept. theme 1. accountability all interviewees expressed in various ways that accountability is accountability to allah. an example was revealed in the following interview: “… the most important thing in managing this pesantren, we are responsible to allah, because we manage other people’s assets that are entrusted to us…. if you do not manage it properly, it is a sin …” (hz) “… accountability in my understanding is not only a responsibility to the parents of the santri, yes ... we do have to take good care of our students because this is also a mandate from allah” (usz) the results of in-depth interviews with pesantren managers reveal that the concept of accountability for managers is understood as being responsible for managing the funds obtained by the pesantren either from students or from outside assistance and donations. being responsible also means being accountable to the pesantren owner as of the party who has entrusted the pesantren’s management to them. accountability is also understood as caring for and looking after students well. 36 | inten meutia, rochmawati daud understanding pesantren managers that accountability means being responsible to allah is fol-lowing islamic teachings as conveyed by (basri et al., 2016). the understanding that accountability also means keeping students well is also in line with what was conveyed (suhaimi nahar & yaacob, 2011) that accountability in islam means responsibility between islamic organizations and their stakeholders, considering that santri are also stakeholders of the pesantren. based on the findings it can be illustrated that the concept of accountability understood by the daarul hikmah pesantren manager is as in figure 2. figure 2. accountability concept source: own elaboration. understanding the concept of accountability as a form of accountability to god seems to be following the shariah enterprise theory proposed by (triyuwono, 2001). according to triyuwono (2001) accountability in islamic organizations consists of two types: horizontal accountability and vertical accountability. vertical accountability is accountability to allah as the owner of the mandate. meanwhile, horizontal accountability is accountability to other parties. the findings of this study regarding the understanding of the concept of accountability in pesantren managers are in line with the findings (murdayanti & puruwita, 2017; wirawan, 2019) theme 2. implementation of accountability according to the pesantren manager, the implementation of accountability in the financial sector is realized in being accountable for receiving funds properly. further exploration of the meaning of good accountability from the manager’s perspective shows that the management of funds is recorded by the treasurer assisted by financial staff. “… so far we have always recorded all the funds received, that is the duty of the treasurer, it should be recorded all of that, because every month it must be reported in the meeting” (hz) “… every time we receive funds from students’ payments, donations, infaq, zakah, we have a logbook” (hh) tracing of records carried out by the pesantren’s manager revealed that cash receipts are recorded in the cash receipts book, while donations received in kind are recorded as received goods. according to the manager, for each receipt in the form of goods, they have their book. however, there is no assessment of the amount of money for the goods received. the reason for not being assessed is because they do not know how much it is worth. monthly meetings are the pesantren’s control mechanism for financial management. the meeting reported the activities of the pesantren, educational activities, and receipt and expenditure of funds in general. meanwhile, the receipt of funds from other pesantren activities, such as the canteen, laundry, is reported separately directly to the foundation’s head. so that activities outside the pesantren’s main activities as educational institutions are the direct responsibility of the head of the foundation. the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia | 37 accountability, in this case, is defined as recording and reporting. recording is conventional recording in the manager’s understanding, while reporting is reporting to the pesantren/foundation owner. there is no need for reporting to external parties, including those who provide donations, alms, and other assistance. according to the pesantren manager, in carrying out pesantren activities, including financial management, trust is important. this was revealed in an interview with one of the top management. “the main capital of running this pesantren is trust, we must trust, because the funds for this pesantren are given by people, which are donated for the progress of the pesantren if we are not trustworthy, it is difficult for us because our goal is not only in the world just this.” in addition to implementing accountability as internal recording and reporting, a concept emerged from the informants based on their experience in managing pesantren finances, namely: ‘amanah’. the belief that managing pesantren finances must be trustworthy is because ‘amanah’ is a form of trust from both the pesantren owner and the aid provider. triyuwono(2000) explained that “amanah” is entrusted to others to be appropriately used following the mandating wishes. this means that the party receiving the mandate does not have absolute control (ownership) of what is mandated. he should maintain the trust properly and use it as desired by the trustee. in this perspective, pesantren managers assume that all funds provided by donors must be used and possible for the benefit of the pesantren; managing funds for the benefit of the pesantren properly is also a manifestation of carrying out the mandate received from the pesantren owner. internal recording and reporting is a form of the trust concept possessed by the pesantren manager. however, the implementation of accountability based on this mandate is still limited to internal reporting. when we refer to messner (2009), the accountability that has been implemented by pesantren includes three categories of accountability, namely financial management accountability, equity and performance. although not yet complete, considering the implementation of financial accountability has not been carried out completely. theme 3. transparency according to the pesantren management, external financial reporting to parties who make donations or to parents of the santri is not necessary because the financial reports are confidential. their understanding reveals that people who donate are usually sincere and according to the manager, they do not need the report. what is important is how the pesantren manager uses the funds as best they can for the pesantren’s needs. this is as stated as follows: “we do not provide reports to outside parties, because this pesantren belongs to the foundation, reports like that huh ... are secret in nature ... besides that, they usually never ask for it if you have given, yes already“ (as) “alhamdulillah, quite a lot of people donate to our pesantren ... maybe because they know that there are many orphans who have free school here ... and they never ask for a report ... yes, they are sincere maybe ... so our report is for the foundation only” (hz) based on the manager’s experience so far, external reporting has not been carried out because it is deemed unnecessary, assuming the donor is sincere. no donor has asked for a report on the funds given. transparency is understood as openness between pesantren managers, and receipt of funds from any source and expenditure is always reported in a monthly meeting. according to the pesantren manager, this is sufficient; the trust between the manager and the owner is the basis for them to carry out their daily activities. based on the board’s experience, trust is also the basis for donors and parents to contribute to the pesantren. “we are the board of this pesantren, ustadz, teachers, other administrators are open and trusting with each other ... we have the same intention to provide religious knowledge to the students ... and our intention is thanks god so far about finances, donations are smooth that helps even though our pesantren is not that big” (hh) 38 | inten meutia, rochmawati daud understanding transparency as openness between management and owner has been sufficient to carry out islamic boarding schools so far. trust and openness are the essence of management at the pesantren. transparency has its meaning in the management of pesantren. on this occasion, the researcher also tried to explore how the management understood accounting and financial reporting based on accounting standards. the pesantren board considers that the records carried out so far are sufficient for the needs of the pesantren. according to them, financial reporting based on standards is only needed for companies, not for pesantren. based on pesantren administrators' experience, they have never had any problems with the management and financial reporting they have used so far. this can be seen from the statements of several administrators: “we make a report for the receipt and expenditure of pesantren money but, we don’t use it, what was that accounting standards, we just use the normal ones and alhamdulillah there have been no problems so far, if there are a few mistakes, usually” (sz) “it has been recorded according to accounting, credit debit using the cash book, even though we have not used an application like the outside. it is not necessary it is still simple, it can still be handled” (hh) “accounting standards are only for large companies, for islamic boarding schools, it is not necessary for my opinion” (as) pesantren managers’ understanding of transparency is closely related to their understanding of the concept of accountability. when accountability based on their experience is understood as accountability to the pesantren owner, the preparation of financial reports is also understood to be only important for the pesantren owner. therefore, financial reports as a form of accountability to parties outside the pesantren are considered not so important, including donors. the findings of this study are not in line with research albu and flyverbom (2019) which found that transparency, both to external and internal parties, is an important aspect of accountability in an organization. conclusions this study aims to understand the implementation of accountability in islamic boarding schools (islamic boarding schools). this study found three themes, which are the noematic of the research informants' experiences, namely amanah, trust, and transparency. based on the development of these three themes, this research concludes the following: accountability in the pesantren manager’s perspective consists of accountability to god, the owner of the pesantren, students and donors. the manifestation of the implementation of financial accountability are recording and reporting. however, financial reporting is understood only in internal reporting. it understands that one form of accountability to donors has not been realized in external reporting. this is also related to understanding transparency. transparency in understanding pesantren’s manager is an openness among pesantren’s administrator. there is inconsistency in this case between, understanding the dimensions of accountability to donors and the implementation of accountability. the reason for this is the assumption used by the manager that the donors are sincere and trust the pesantren manager. the findings of this study contribute to the shariah enterprise theory by emphasizing the existence of vertical accountability towards god in islamic entities, as stated by (triyuwono, 2004). another contribution is for regulators, these findings indicate that in order to implement the accounting guidelines for pesantren, a shift in understanding of the meaning of accountability is needed about the importance of external reporting. however, this research cannot be separated from its limitations, such as qualitative research in general. the focus of research on one pesantren does not allow the results to be generalized to other pesantren. therefore further research can review the findings of this study in many different pesantren and different contexts. the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia | 39 references abdul hamid, a. f. (2017). islamic education in malaysia. in h. daun, r. arjmand (eds.), handbook of islamic education, international handbooks of religion and education 7 (pp. 1-17). springer international publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-53620-0_27-1 albu, o. b., & flyverbom, m. (2019). organizational transparency: conceptualizations, conditions, and consequences. business & society, 58(2), 268-297. https://doi.org/10.1177/0007650316659851 asadullah, m. n., & chaudhury, n. (2010). religious schools, social values, and economic attitudes: evidence from bangladesh. world development, 38(2), 205-2017. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2009.10.014 basri, h., siti-nabiha, a. k., & abd. majid, m. s. (2016). accounting and accountability in religious organizations: an islamic contemporary scholars’ perspective. gadjah mada international journal of business, 18(2), 207230. https://doi.org/10.22146/gamaijb.12574 bovens, m. (2010). two concepts of accountability: accountability as a virtue and as a mechanism. west european politics, 33(5), 946-967. https://doi.org/10.1080/01402382.2010.486119 brandsma, g. j., & schillemans, t. (2013). the accountability cube: measuring accountability. journal of public administration research and theory, 23(4), 953-975. https://doi.org/10.1093/jopart/mus034 creswell, j. (2013). research design: qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. sage publication. davis, m. s. (1971). that’s interesting! philosophy of the social sciences, 1(2), 309-344. https://doi.org/10.1177/ 004839317100100211 dowling, m. (2007). from husserl to van manen: a review of different phenomenological approaches. international journal of nursing studies, 44(1), 131-142. https://doi.org/10.1016/j.ijnurstu.2005.11.026 gamal abdul nasir zakaria. (2010). pondok pesantren : changes and its future. journal of islamaic and arabic education, 2(2), 45-52. http://journalarticle.ukm.my/782/1/19.pdf grabiński, k., & wójtowicz, p. (2019). earnings quality, earnings management and religiosity: a literature review. international entrepreneurship review, 5(4), 41-57. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.03 hardy, l., & ballis, h. (2013). accountability and giving accounts. accounting, auditing & accountability journal, 26(4), 539-566. https://doi.org/10.1108/09513571311327453 izfanna, d., & hisyam, n. a. (2012). a comprehensive approach in developing akhlaq . multicultural education & technology journal, 6(2), 77-86. https://doi.org/10.1108/17504971211236254 kabir, h. (2009). replicating the deobandi model of islamic schooling: the case of a quomi madrasa in a district town of bangladesh. contemporary south asia, 17(4), 415-428. https://doi.org/10.1080/09584930903275884 kamaruddin, m. i. h., & auzair, s. m. (2020). measuring ‘islamic accountability’ in islamic social enterprise (ise). international journal of islamic and middle eastern finance and management, 13(2), 303-321. https://doi.org/10.1108/imefm-04-2018-0134 khan, s. n. (2014). qualitative research method phenomenology. asian social science, 10 (21), 298-310. https://doi.org/10.5539/ass.v10n21p298 laughlin, r. c. (1988). accounting in its social context: an analysis of the accounting systems of the church of england. accounting, auditing & accountability journal, 1(2), 19-42. https://doi.org/10.1108/eum0000000004622 laverty, s. m. (2003). hermeneutic phenomenology and phenomenology: a comparison of historical and methodological considerations. international journal of qualitative methods, 2(3), 21-35. https://doi.org/10.1177/1 60940690300200303 lukens-bull, r. a. (1970). teaching morality: javanese islamic education in a globalizing era. journal of arabic and islamic studies, 3, 26-47. https://doi.org/10.5617/jais.4554 lukens-bull, r. a., & dhofier, z. (2000). the pesantren tradition: a study of the role of the kyai in the maintenance of the traditional ideology of islam in java. the journal of asian studies, 59(4), 1091-1092. ma’arif, s. (2018). education as a foundation of humanity: learning from the pedagogy of pesantren in indonesia. journal of social studies education research, 9(2), 104-123. https://doi.org/10.17499/jsser.58854 messner, m. (2009). the limits of accountability. accounting, organizations and society, 34(8), 918-938. https://doi.org/10.1016/j.aos.2009.07.003 meutia, i., sudarma m., triyuwono i., ludigdo u. (2010). qualitative approach to build the concept of social responsibility disclosures based on shari’ah enterprise theory. master of business administration, 18(6), 16-34. 40 | inten meutia, rochmawati daud http://bazekon.icm.edu.pl/bazekon/element/bwmeta1.element.ekon-element-000171241665 meutia, i., & febrianti, d. (2017). islamic social reporting in islamic banking: stakeholders theory perspective. shs web of conferences. https://doi.org/10.1051/shsconf/20173412001 moleong, l. j. (2017). metodologi penelitian kualitatif (edisi revisi). pt. remaja rosda karya. murdayanti, y., & puruwita, d. (2017). transparency and accountability of financial management in pesantren (islamic education institution). advanced science letters, 23(11), 10721-10725. https://doi.org/10.1166/asl.2017.10138 mustari, m. (2014). the roles of the institution of pesantren in the development of rural society: a study in kabupaten tasikmalaya, west java, indonesia. international journal of nusantara islam, 1(2), 13-35. https://doi.org/10.15575/ijni.v1i1.34 nilan, p. (2009). the ‘spirit of education’ in indonesian pesantren. british journal of sociology of education, 30(2), 219-232. https://doi.org/10.1080/01425690802700321 o’dwyer, b., & unerman, j. (2008). the paradox of greater ngo accountability: a case study of amnesty ireland. accounting, organizations and society, 33(7-8), 801-824. https://doi.org/10.1016/j.aos.2008.02.002 permani, r. (2011). the presence of religious organisations, religious attendance and earnings: evidence from indonesia. the journal of socio-economics, 40(3), 247-258. https://doi.org/10.1016/j.socec.2011.01.006 porath, n. (2014). muslim schools (pondok) in the south of thailand. south east asia research, 22(3), 303-319. https://doi.org/10.5367/sear.2014.0217 rebérioux, a., & roudaut, g. (2018). corporate governance and accountability. in nolke, a & may, c (eds.), handbook of the international political economy of the corporation (pp. 29-44). edward elgar publishing. https://doi.org/10.4337/9781785362538.00008 roberts, j. (1991). the possibilities of accountability. accounting, organizations and society, 16(4), 355-368. https://doi.org/10.1016/0361-3682(91)90027-c saad, r. a. j., aziz, n. m. a., & sawandi, n. (2014). islamic accountability framework in the zakat funds management. procedia social and behavioral sciences, 164, 508-515.. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.11.139 sanders, p. (1982). phenomenology: a new way of viewing organizational research. the academy of management review, 7(3), 353-360. senander, a. (2017). beyond scandal: creating a culture of accountability in the catholic church. journal of business ethics, 146(4), 859-867. https://doi.org/10.1007/s10551-016-3217-4 sinclair, a. (1995). the chameleon of accountability: forms and discourses. accounting, organizations and society, 20(2-3), 219-237. https://doi.org/10.1016/0361-3682(93)e0003-y siswantoro, d., rosdiana, h., & fathurahman, h. (2018). reconstructing accountability of the cash waqf (endowment) institution in indonesia. managerial finance, 44(5), 624-644. https://doi.org/10.1108/mf-05-2017-0188 stewart,j. (1984). the role of information in public accountability. in hopwood a. and tomkins c. (eds.), issues in public sector accounting (pp. 13-34). philip allan publishers limited. suhaimi nahar, h., & yaacob, h. (2011). accountability in the sacred context: the case of management, accounting and reporting of a malaysian cash awqaf institution. journal of islamic accounting and business research, 2(2), 87-113. https://doi.org/10.1108/17590811111170520 syafe’i, i. (2017). pondok pesantren: lembaga pendidikan pembentukan karakter. al-tadzkiyyah: jurnal pendidikan islam, 8(1), 61-82. https://doi.org/10.24042/atjpi.v8i1.2097 triyuwono, i. (2000). akuntansi syariah: implementasi nilai keadilan dalam format metafora amanah. jurnal akuntansi dan auditing indonesia, 4(1), 1-34. https://journal.uii.ac.id/jaai/article/view/11293 triyuwono, i. (2001). metafora zakat dan shariah enterprise theory sebagai konsep dasar dalam membentuk akuntansi syariah. jurnal akuntansi dan auditing indonesia, 5(2), 131-145. triyuwono, i. (2004). the islamic perspective on the construction of accounting discipline. gadjah mada international journal of business, 6(1), 131-149. https://doi.org/10.22146/gamaijb.5534 wekke, i. s., & hamid, s. (2013). technology on language teaching and learning: a research on indonesian pesantren. procedia social and behavioral sciences, 83, 585-589. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2013.06.111 william, r. m. (1984). ideas pertaining to a pure phenomenology and to a phenomenological philosophy. first book: general introduction to a pure phenomenology. husserl studies, 1(1), 105-130. https://doi.org/10.1007/bf01569209 the meaning of financial accountability in islamic boarding schools: the case of indonesia | 41 wirawan, d. t. (2019). social accountability process of islamic boarding school: case study of sidogiri pasuruan islamic boarding school. international journal of multicultural and multireligious understanding, 6(1), 134158. https://doi.org/10.18415/ijmmu.v6i1.497 yaacob, h., petra, s., sumardi, a., & nahar, h. s. (2015). accountability through accounting and reporting lenses. humanomics, 31(3), 299-313. https://doi.org/10.1108/h-07-2013-0049 yasmin, s., & haniffa, r. (2017). accountability and narrative disclosure by muslim charity organisations in the uk. journal of islamic accounting and business research, 8(1), 70-86. https://doi.org/10.1108/jiabr-06-2015-0024 zarkasyi, h. f. (2015). modern pondok pesantren: maintaining tradition in modern system. tsaqafah, 11(2), 223248. https://doi.org/10.21111/tsaqafah.v11i2.267 zuhriy, m. s. (2011). budaya pesantren dan pendidikan karakter pada pondok pesantren salaf. walisongo: jurnal penelitian sosial keagamaan, 19(2), 287-309. https://doi.org/10.21580/ws.2011.19.2.159 authors the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% per each of the authors: inten meutia prepared the introduction, literature review, methods section, proofread, and supervised the paper for publication and rochmawati daud prepared data and discussion, and drew conclusions. inten meutia phd in accounting; associate professor at the university of sriwijaya (indonesia). her research interests include islamic accounting and financial accounting. correspondence to: dr inten meutia, faculty of economics, university sriwijaya, indonesia, e-mail: intenmeutia@unsri.ac.id orcid http://orcid.org/0000-0002-2418-0283 rochmawati daud master in accounting; lecturer at the university of sriwijaya (indonesia). her research interests include public sector accounting and financial accounting. correspondence to: ms. rochmawati daud, faculty of economics, university sriwijaya, indonesia, e-mail: rochmawati_daud@unsri.ac.id orcid http://orcid.org/0000-0001-9899-5146 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to acknowledge universitas sriwijaya, for the financial support of this research. this research is supported under the competitive research grant scheme (frgs) with reference code: 0685/un9/sk.buk.kp/2020/15 july 2020. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-03-05-pp061--1993-sawczuk 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.05 commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around the establishment of the martyrdom museum magdalena sawczuk a b s t r a c t objective: the purpose of the article was to explore a mode of stakeholders’ discussion arrangement with the support of social media platforms, about the project of a new darkheritage oriented museum. research design & methods: the study was realized within the qualitative approach and case study method. the project of the new museum in krakow was selected purposively for analysis. findings: the results revealed differences in stakeholders’ demands, barriers in participative projects as well as how conflicting values are managed. moreover, the usage of social media may sway the stakeholder’s attributes, as well as enhance participation of the other. contribution & value added: the study contributes by analyzing a multi-stakeholder dialogue focused on the wider museum environment. the practice of participation is hard for effective realization, even if stakeholder expectations are similar. article type: research paper keywords: communication; dark tourism; museum; social media; stakeholders jel codes: d83, l32, m14, z32 article received: 12 july 2020 article accepted: 30 september 2020 suggested citation: sawczuk, m. (2020). commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around the establishment of the martyrdom museum. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 61-76. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.05 introduction as tourism is relevant for many museums and heritage sites, one stream in the debates refers to the commodification (e.g. halewood & hannam, 2001). they have special forms when concerned the sites related to dark heritage and tourism. it is associated with the decisions on how to oscillate between the commemoration and daily life (krisjanous, 2016). moreover, the digitalization changes the way how heritage sites are presented international entrepreneurship review ri e 62 | magdalena sawczuk and promoted (e.g. surugiu & surugiu, 2015) and how they communicate with the environment. research on museum management primarily are focused on the visitors’ perspectives. although residents are sometimes overlooked, local communities can be indicated as one of the stakeholder groups (e.g. serravalle et al., 2019). within the dark heritage sites, the discussion refers to the contradictory perspectives of the residents and tourists and how to present the history and heritage (e.g. tucker et al., 2017), whereas the process of creating a formal dark tourism destination is less explored. to a large extent, a process of negotiating between different stakeholders is poorly investigated (e.g. meijer van mensch, 2011). the aim of the study was to analyze and explore a stakeholders’ discussion which took place with the usage of social media sites and concerned the project of a new museum. the study was focused on the creation of kl plaszow memorial site in krakow in the małopolska. the results present positions and roles of the entities involved, as well as how the communication between multiple stakeholders looks like. the article is introduced by the presentation of the material and methods. then, the theoretical background is presented the recognition of the general idea of stakeholders and also in the museums and tourism context with the support of digital tools. the commodification and management in the dark heritage sites are also discussed, and how it can be related to social media. then, the narration goes to the findings and discussion. the article is concluded by the indication of involved as well as passive stakeholders. moreover, the associations between entities are presented as well as the barriers in dialogue processes. the article is finished by the study limitations and future research directions. material and methods the purpose of the study was to explore stakeholders’ discussion around the project of the new dark heritage-oriented museum. this objective is situated in the social media contexthow the usage of digital tools can influence the multi-stakeholder dialogue. moreover, the purpose was specified by two research questions: rq1: which entities can be perceived as stakeholders in the case of the museum’s creation? rq2: what are their roles and held attributes? a qualitative approach with the case study method was applied. the object of the study was a discussion concerning the project of a museummemorial site kl plaszow in krakow. discussion sometimes highlighted the problems in the auschwitz-birkenau state museum, thus this was also a reference point. the museum-memorial site kl plaszow is situated close to the to one of the most recognizable dark tourism destinations. moreover, comparing with other martyrdom museums, the idea of kl plaszow formal commemoration is quite new. the research was conducted by the content analysis method to identify, how stakeholders are related to each other and which arguments and attributes they used. the data was gathered from different sources and after that, analyzed by the codes creation, according to the grounded theory assumptions. codes were formed within the approach “incident-to-incident” (hensel & glinka, 2018). then, data were compared to verify, if some points are indicated by more than one side and which attributes they hold. commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 63 the preliminary data were collected in november 2019. then, the study was realized in january and february 2020. it included data from the museum of krakow and city of krakow websites and social media profiles, as well as articles from regional or professional websites (e.g.https://www.architekturaibiznes.pl/krakow-miejsce-pamieci-kontra-miejsce-do-zycia, 2576.htm, access: 26.03.2020). the reports from the social consultations were also important sources, as also legal acts and official notes about the way of kl plaszow commemoration. they represent rather an official voice of the heritage management, thus to grasp a multiplicity of stakeholders’ engagement, also selected facebook profiles were analyzed. group of residents created a page “stop ogradzaniu krzemionek” to present their point of view concerning the investment plans. this page was created on the 18th of march 2019 and all posts between this date and the end of february 2020 were taken into account. the time range of the collected data dates back to 2016 when the first information about the museum was uploaded. the sources were chosen purposively, to look more deeply into each entity engaged and what is their role in the analyzed project as well as which are their attributes, according to the theoretical model. the literature review was made with the usage of scientific databases, like scopus and web of science. to search and select the literature, a keywords were applied: museum, dark tourism, community as also stakeholders. literature review stakeholders and their attributes the best known stakeholders definition is this made by freeman, who defined them as “any group or individual who can affect or is affected by the achievement of the organization’s objectives” (freeman, 1984). stakeholder management can be understood as an approach to organizing relations between businesses and societies (e.g. roloff, 2008). their existence is connected with the diversity of the posed expectations, which should be fulfilled, due to the possible influence on the organization’s being (e.g. shymko & roulet, 2017). this influence can be positive or negative, concerning e.g. the flow of resources (frooman, 1999). besides the general modes of classification (generic or specific, primary or secondary), also other points are proposed. one of them is the concept of shapeholdersentities such as social activists, regulators or media with no stake in the company, but with the ability to shape the future (kennedy, 2017). they perceive their success in the petitions, media information or public votes (osiyevskyy & biloshapka, 2017). apart from the categorizations, a key task in stakeholder management is to analyze them to decide, which expectations should be prioritized (e.g. bettinazzi & zollo, 2017). the stakeholder salience model is one of the modes of prioritizing. it is basing on the three attributes – power, legitimacy and urgency (mitchell et al., 1997). based on their combinations is possible to identify a particular level of the stakeholder saliencethe degree, in which managers should prioritize competing stakeholders’ claims (mitchell et al., 1997). legitimacy is a general perception, that entity’s activities are proper, appropriate or desirable (suchman, 1995). the urgency reflects the necessity for immediate action and can be followed by the time sensitivity and criticality (mitchell et al., 1997). third attributepower concerns the situation, where one entity can influence the other to do something, which will not be otherwise done (mitchell et al., 1997). concerning the research fields, stakeholders’ attributes were analyzed e.g. within the frame of the 64 | magdalena sawczuk tourist industry (e.g. saito & ruhanen, 2017), where museums and historical sites belong. museums and dark tourism museums can be placed in the frame of heritage tourism or museum’ tourism. heritage overall has different forms. one includes places like cathedrals, artworks or cityscapes, whereas other sites are places of military conflicts or deaths (clarke et al., 2017). this form of tourism is defined as dark tourism and concerns traveling to places related to death and suffering. the history of this activity is rather long, yet the scholarly definition was created by foley and lennon in mid-nineties (e.g. mangwane et al., 2019). besides these terms, also “thanatotourism”, “morbid tourism” or “grief tourism” are recognized in the literature (e.g. mangwane et al., 2019). museums can be dark tourism destinations and onethe auschwitz-birkenau state museum is especially well known around the world (e.g. stone, 2006; walter, 2009). stakeholders in the heritage context in heritage tourism stakeholder theory is not deeply explored, yet crucial groups are recognized (e.g. legget, 2009; serravalle et al., 2019), as well as some suggestions about attributes as power or legitimacy have been made (e.g. meijer-van-mensch, 2011). governments, museums authorities, staff, volunteers, community and board members can be recognized as museums’ stakeholders (mclean, 1997). stakeholders can be divided into three groups: visitors, governing bodies and the community (elsorady 2018; gilmore & rentschler, 2002).the change towards being visitor-oriented is associated with the social and economic conditions, while due to the uncertain financial conditions, each additional source of income is helpful. however, visitors are not always noted as stakeholders (legget, 2009). through supportive income sources, museums can improve their offer and create it more attractive for visitors. it is indicated, that the local community may simultaneously be the visitors (garrod et al., 2012). yet, visitors’ perspective and experience are intensively taken into account (e.g. najda-janoszka & sawczuk, 2018), whereas residents’ voice seems to be quite undervalued (e.g. alexander &hamilton, 2016). while analysis is focused on the martyrdom museums, additional stakeholders group should be regarded: survivors (magee &gilmore, 2015). museums are part of the wider cultural systems (stylianoulambert et al., 2014), thus varied entities can be interested in their’ activities. communication with the audience and including them in value creation processes are becoming more challenging for the museums due to the growing popularity of digital tools. museums’ position as exclusive institutions are moving towards being more accessible and dialogic (kim, 2018). besides the possibility to arrange a multi-voices communication, media support the popularization of dark tourism destinations (suligoj, 2019). social media are also appropriate for crowdsourcing initiatives, as well as to spread letters and petitions. thus, the virtual and physical areas are overlapping. moreover, in the literature is noted an issue called “slacktivism”, when people tend to engage rather symbolically, without a meaningful contribution to the project (e.g. kristofferson et al., 2014). it covers actions, like joining on the facebook page or liking, whereas meaningful contribution means e.g. volunteering engagement (kristofferson et al., 2014). these approaches and initiatives support communication at different levelsbetween museum and audience, museum and other institutions or between social media users. commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 65 relations between visitors and residents seem to be interesting because of their different expectations. individually they are not able to sign any agreement, yet it does not mean, that they do not make any pressure to shape the environment. concerning the divergent expectations and the growth of the tourism industry, the literature indicates the necessity to balance between heritage and tourist approaches (e.g. alexander &hamilton, 2016). it is also indicated that tourist function should not prevail over the commemorative, religious and education ones (clarke et al., 2017). all functions are associated with the negotiation of memory, which is about history’ preservation and shaping present and future (bowman & pezzullo, 2009). commodification the commodification occurs when ideas and resources which are not for sale, becoming the transactions objects (e.g. halewood & hannam, 2001). it occurs in museums or heritage centers and is connected to the negotiation of authenticity (halewood & hannam, 2001). it is observed also in the dark heritage sites and in one of the most prominent ones, auschwitz-birkenau state museum (bowman &pezzullo, 2009). a too intense growth of tourism services can expose contradictory expectations of residents and tourists. the high level of recognition reveals an inappropriate tourist’ behaviors in the auschwitz-birkenau museum (e.g. bowman & pezullo, 2009), which confirms, that visitors do not always have the “thanatotourism motives” (biran et al., 2011; busby & devereux, 2015). residents may not be so positively orientated toward the intense tourism growth (krisjanous, 2016; tucker et al., 2017) as sometimes dark tourism is perceived as an intrusive sensation (heidelberg, 2015). the background of the sites should be especially taken into account in management approaches (heidelberg, 2015). theoretical paths reflect the visitors’ perspective and experience, which shows the importance of the audience for the museum’s existence (najda-janoszka& sawczuk, 2018). it concerns the traditional museum space, nevertheless, the social media potential for the relations with the audience is also noticed. yet, less is explored how the dialogue between multiple stakeholders can be arranged, which can be important in the case of dark heritage sites, due to their difficult and ethical background. even if the potential of social media is recognized, little is explored about the multistakeholder communication, especially in social media sites. in the museums’ area, due to their widely performed functions, shaping relations with the diverse environment is becoming more challenging. because of social media increasing importance, it should be relevant to analyze the roles and attributes of stakeholders, as well as how the relations between stakeholders are initiated and shaped in this context. results the discussed area has roots in the second world war when germans in 1942 established a concentration camp. a liquidation process had been initiated in august 1944, while the last prisoners left the camp and gone toward the auschwitz in january 1945. in the wartimes, the camp covered around 80 ha. nowadays, the 37 ha is listed on the monuments’ list as a war cemetery, whereas around 4 hectares is subject to the public discussions about the museum’s formation project. in comparison with other martyrdom museums, this place relatively late has been a subject of wider interests (fig.1). 66 | magdalena sawczuk figure 1. timeline of the kl plaszow territory as a dark tourism destination source: own work, based on: muzeumkrakowa.pl since the ii world war till 1964, three other museums were established: auschwitzbirkenau state museum in 1947, state museum at majdanek in 1944, stutthof museum in 1962. such a long break was used as one of the “against” arguments during the consultations. the project from 2006 was rejected because of too deeply interference into the area. the idea of formal commemoration was reinvented since 2016, but the intense discussions were arranged in 2019. the first message posted on the museum of krakow website announced that: “the historical museum of the city of krakow conducts work on developing a program to commemorate this place and take care of the camp area” (museum of krakow website, 11.03.2016). on 26th january 2017, the museum of krakow, municipality of krakow and jewish community signed an agreement concerning the museum’ foundation, where they stated that: “declare their will to build a common, not only local, memory by creating a museum memorial site of the former kl plaszow” (museum of krakow website, 26.01.2017). therefore, they have formal as well as moral eligibilities concerning the decisions about a new museum. the open-space exhibition is now managed by the museum of krakow, but the designed museum will be co-owned by the municipality of krakow and ministry of the culture and national heritage. the city of krakow is the managing body of the museum, therefore museum is not able to decide in cases concerning e.g. spatial development. the main role of the museum is to uphold the memory of this place and present its importance. those entities were the most active in all of the discussions. nevertheless, they represent rather an institutional narration. therefore, the activity of residents was also taken into account. in march 2019 they created a facebook group to communicate and unite against the invasive plans of the building investment, but not against the commemoration. they posted: “in our opinion, the best way of commemoration and indication will be creating an open, municipal płaszów park of remembrance, with a cameral branch of the krakow museum within its boundaries (grey house), on the model of podgórze museumwhich is greatly managed, attracts interested people, enthusiasts of the 1964: the monument unveiling 2006: the first project dedicated to the museumrejected 2016-2017: archeological works on the former concentration camp area 26.01.2017: three-side agreement between the museum of krakow, municipality of krakow and krakow jewish community 15.11.2017: opening of an open-air exhibition half of the 2019: beginning of social consultations commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 67 districts and historyowns the functions of a contemporary museum and matched to the district tissue”4th september, 2019. this group named “stop ogradzaniu krzemionek” was created on the 18thmarch, 2019. on the 18th february 2020, it reached 754 likes and 793 followers. since the june 2019 social consultations were announced, the activity of the group had begun to be more intense by the discussions, official presentations of their opinions as well as addressing expectations directly to the departments or local politicians, as: “we addressed the questions to zim(municipal investment office)answer in attachment” 22nd july, 2019; “city lost a petitionsign the electronic one!” 5thnovember, 2019. therefore, those entities: museum of krakow, the municipality of krakow as well as residents were included in the analysis. although jewish community has moral claims towards the project, it was rather passive in the discussion, which was notified: “with jewish community, we tried to contact, unfortunatelywithout results” (stop ogradzaniu krzemionek facebook page, 20thdecember, 2019). it suggests, that their lack of involvement is perceived as a lack of the important entity. discussion about how former concentration camp should be commemorated has been intensified in 2019 when city of the krakow announced open consultations dedicated to this issue (https://dialogspoleczny.krakow.pl/konsultacje-spoleczne/muzeummiejsca-pamieci-kl-plaszow-w-krakowie-konsultacje-spoleczne-wokol-zagadnien-zwiazanych-z-powstajacym-muzeum, 26.03.2020). they took place from june 2019 till january 2020 (after the extension). in the frame of this initiative, five open meetings were arranged (june, september, october, november, and december). the employees were available during the five interdisciplinary expert duties as also residents could send their opinions via electronic tools. from each consultation, reports were created, available on the dedicated website. besides them, also legal acts and additional materials were uploaded. a comparative analysis of facebook posts, reports from social consultations and information provided by the museum of krakow and city of the krakow, revealed the four thematic areas: passing time, way of commemoration, environmental factors as well as behaviors and attitudes. these issues were raised by all entities, but with different intensity and perception of the importance of the problem. the first topic covered by all entities engaged (city, museum, and residents), concerned the passing time and pace of changes. the idea of the foundation of the kl plaszow museum-memorial site has been initiated late, especially in comparison with other martyrdom museums. however, this fact was presented in different contexts. city and museum representatives indicated that it is high time to build the museum, as there are no formal barriers for this investment. they do not deny that throughout the years any initiatives were not conducted: “since the ii world war, a memory about the history of kl plaszow was not realized properly” (an acceptance letter, museum of krakow website, 11th september 2019); 68 | magdalena sawczuk “he explained that it was only when the area was entered in the register of monuments in 2002, and then recognized as a war cemetery in 2006, the real possibilities to create a place of commemoration were emerged” (kl plaszow branch website, 19th november 2019). on the contrary, for the residents the fact of such late initiatives is a point against the investment. they revealed that throughout the years, the remembrance of this site was cherished only by the local people: “for decades, the city allowed for the development of the area did not care about the area, and suddenly returns to the project from many years ago” (facebook page, 22nd october, 2019); “it is worth to note, that during 75 years the lack of the fence did not disturb anyone, this form of the site was acceptable for everybody. also for us.” (facebook page, 30th january, 2020). the next group concerned how commemoration should be arranged. it is related to the time perspective, nevertheless, these arguments are more specified. it was the focal point of each discussion which revealed the divergence of expectations. the discussed project covered an idea of the grey house renovation, build of a new construction named “memorial” and placement of a “historical stops”. the especially controversial point concerned the construction of a fence around the former camp area, as well as deforestation. krakow municipality but especially the museum of krakow, argument that this project is their moral duty, to ensure that the site will be commemorated suitably: “the city of the krakow claims that our duty, the contemporary residents of krakow, is the dignified commemoration of this site” (museum of krakow website, 18th december, 2019); “an employee of the krakow museum emphasized the role of the museum as the “guardian of the heritage” “(social consultation report, 18th november 2019). the way of commemoration proposed in the project revealed a variety of conflicting perspectives. the high interference scale into the territory triggered objections, especially addressed by the residents from the group ‘stop ogradzaniu krzemionek’. they are not simply opponents, but create and propose their vision of the memorial site and protest against the undue, in their meanings, opinions about their activity: “how long will journalists and the city insult the inhabitants? the facts are that residents commemorated this place by erecting a cross before a monument was erected here” (facebook page, 5th february, 2020); “there is no opposition for the commemorationit is opposition for the current commercialized, devastating trees and environment, form” (facebook page, 24th september, 2019); “we propose a remembrance park and cameral museum’ branch on this territory as well as the extension of the open space exhibition. we propose a settlement of small architecture, trash cans, toilets”(facebook page, 20th october, 2019); commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 69 “we see the museum branch in the grey house, maybe in the podgórze museum?” (facebook page, 20th september, 2019). the discussion concerned also environmental factors. residents were more willing to include this perspective. the issues were focused on the ecological situation and the probable intensification of the tourism industry. representatives of the museum and the city do not effectively addressed the uncertainties posed by the residents. reports from the social consultations only five times reflected the ecological problems, but rather in form of the residents’ opinions: “the resident turned attention into the increasing climate crisis and lack of the willingness to change from the institution’ side” (social consultation report, 21st october, 2019); “the resident indicated the importance of deforestation as the main problem referring to the building of a memorial and parking” (social consultation report, 16th of december, 2019). the museum of krakow only once indicated the ecological problems, but also the touristic plans were not addressed especially intensively: “most of those present at the consultation protested the tree felling project for the construction of the memorial.” (museum of krakow website, 23rd october, 2019); “on the commercialization allegations director said, that there is no risk, because entrance will not be ticketed, however, there are no answers for the other form of earnings, like guide fee, the price for the memorial sightseeing or usage of the education center” (facebook page, 17th september, 2019). residents from the facebook group addressed those consternations very deeply, as they also engaged in other supportive actions. their facebook messages have a link to the electronic petition with some comments: “this forest they willing to cut out” (17th january, 2020); “yes for commemorating, no for concreting” (16th november, 2019); “300 hundred trees under the ax” (25th september, 2019). their consternations also are focused on the possible tourism impact on this territory. the situation in the auschwitz-birkenau state museum seems to be evidence, that tourism intensification can get out of control: “no one wants second auschwitz in this place” (social consultation report, 16th december, 2019); “if the museum will be open on the area of former kl plaszow, it will distract tourists from the auschwitz and intensify activities in krzemionki surroundings” (social consultation report, 16th december, 2019); “the problems of the auschwitz birkenau museum-memorial are very carefully observed by us. it is possible to expect (maybe on a smaller scale), that these problems later or sooner will touch us” (facebook page, 1st february, 2020). 70 | magdalena sawczuk the last group covered the behaviors and attitudeshow each entity perceived the other and which behaviors should not be accepted. although the social consultations gave a possibility to communicate between the institutions and community, this project is hard to realize. the discussed project is presented as an appropriate, contrary to the current situation and suggestions addressed by the residents. even if the activities and arguments of the second parties are not negatively evaluated, lack of effective dialogue and ability to comprehend the other side as even tiredness are presented. it concerned the city and the museum, but also media, which disseminate information: “once again, organizers of the social consultations had to remind the story of the kl plaszow and related area” (museum of krakow website, 18th november, 2019); “the presentation was intermittent by the screaming for the acceleration of presentation time” (social consultation report, 18th november, 2019); “despite this stipulation, a lack of possibility to receive an immediate response was frustrating for the residents. they showed a disappointing of the consultation process, as well as of the minor sense of influence concerning the project of the kl plaszow memorial site” (social consultation report, 18th november, 2019). the residents’ messages give a deeper understanding of why they conduct specific actions and how they address opposite arguments. on the one side, they indicate that currently the discussed area is the place for everybody, where people walk, run and ride on the bikes. at the same time, they do not deny the importance of commemoration, but in a way that combines past and present. they also asked for the rectification of the messages, which presented their actions in a negative way or subjective context: “no information about planned 500 thousand tourists per year, no information about any from our postulates, lack of raising an environmental topic and protection of the green areas, it is sad” (facebook page, comment to the article from the dziennikpolski24.pl, 21st june, 2019); “as we taught by the past experiences, unfair behaviors of the organizers, tendentious questions made for the concrete conclusionwe rejected this form for the classic presentation, discussion and questions”(facebook page, 18th november, 2019); “operational details consultation with the lack of influence for the basic issues is frustrating for the participants”(social consultation report, 21st october, 2019); “in the last part, questions were addressed, but there was a lack of volunteers to respond. probably competent people, able to respond, were absent” (facebook page, 18th november, 2019). the social consultations should be finished in december 2019, but time was extended till january 2020. residents from the group ‘stop ogradzaniu krzemionek’ postulated extension till march 2020, but without success. the group is still activeaddress the petitions to the city officials as well as organize meeting sessions (with the president of the krakow 29th january, 2020). despite the distrust and the feeling of being unheeded, they noted positive signs: “it was an excellent lesson of democracy and self-management, but first of commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 71 allsociety participation in ongoing issues of the district”(24th january, 2020). this information concerned the acceptance of the legal act about the opinion of creating and functioning of the museum-memorial site kl plaszow, which will be included in the social consultation process. since february the final version of architectural and conceptual solutions is under discussion, but the facebook page is still updated, concerning the new situations and commemoration of the site. due to the pandemic, the summary report was created later, which results are not quite satisfying and trigger further activity. discussion the results revealed that the participation and dialogue between multi-stakeholder groups is difficult, even if the core aim is similar. concerning the lack of activity of jewish community representatives, is possible to indicate, that they do not use the held attributes and position (mitchell et al., 1997). even if the real ability to influence will be relatively small, their absence was remarked negatively. city of krakow and museum of krakow heave a leading role in the project. city of krakow coordinates project from the investment side and by including the smaller units, whereas the museum conducts its traditional role protection, preservation and guarding of the heritage (stylianoulambert et al., 2014). therefore, their attribute of power rather tends to be legitimate than coercive or utilitarian. in some way, their attribute is also a competent power, which is held by specialists from some field (hankinson, 2009). both the city of krakow and museum has a leading role in the discussion, but they represent an official, institutional perspective. while a lot is debated about how the community is impacted by the heritage sector (crooke, 2010), little is recognized, how the community can be involved in the process of the museum’s creation. the study revealed the huge gap between available institutions and debates on how it should be created. despite the dominance of the museum’s professionals and city officials, a group of active residents was engaged in this project and consultations. moreover, the activity in social media breached the competence power of the museum of krakow, as residents indicated mistakes made by the municipal entities (e.g. facebook page, 10th june, 2019a mistake concerning the scientific data about the history of the concentration camp). therefore, it supports the notion, that in the social media museums should change from the position of the authoritarian custodian to the facilitator, which listens and engage in the dialogue (holdgaard & klastrup, 2014). yet, the practice showed, that the authoritarian position (kim, 2018) is still observed, also in social media. due to the specific profile of the museum, the dialogue can be hindered by the afraid of the violation of ethics. these uncertainties are especially recognized in the social media (kidd &cardiff, 2017). the fact, that residents propose how the commemoration of kl plaszow should be arranged, support society’s willingness to create a heritage site (crooke, 2010). many of their initiatives revealed the willingness to be fully engaged in the project development, nevertheless the inequalities in the relations are observed. the course of the consultations and way, in which residents were treated, triggered a dissatisfaction. some of the observations converged with the previous research, that local communities are at the final place when discussing the decisions about tourist attractions (garrod et al., 2012). arguments presented by residents relate much more to the museum environmental factors. their contentions more intensively reflect the museum’s connection with the culture and sustainable development (stylianoulambert et al., 2014), than the official messages. 72 | magdalena sawczuk another controversial point in the discussion concerned the possible growth of the tourism industry. the close location to the auschwitz-birkenau state museum and the schindler’s factory museum makes these concerns very intense. whereas auschwitz birkenau museum is one of the most recognized dark tourism destinations, at the same time is a place, where tourists tend to behave disrespectfully (bowman & pezzullo, 2009), which is at a very distance from the highlighted necessity of commemoration. simultaneously, the appropriate management are relevant to not allow to transform the visiting into “spectacle” caused by the overloaded commercialization (simone-charteris et al., 2018). the results do not converge with the previous observations, that at some time this dark tourism narration will be generally supported (e.g. tucker et al, 2017) by the residents. their arguments especially converging with the assumptions, that for the residents such an unwelcome attraction is not desirable, also by the hidden dissonance and necessity of balancing between past and present. although the group ‘stop ogradzaniu krzemionek’ started their activity on facebook, all their projects suggest, that they goes beyond the “slacktivism”. they are aware of their limited resources and still try to inform and convinced for their proposition. probably many of those, who sharing or liking posts will not be present at real meetings (christensen, 2011), but their objectives are going beyond the passive attitude. besides the three main entities variously engaged in this project, also different media were interested in this debate. they do not have the ability to influence any decision but can create and shape opinions (rasche &esser, 2006). some of their website’s news was perceived by the residents as subjective and unfair. therefore, the spread of information on social media affects the museum and officials but also social movements. it may mean that each entity involved in some intensively deliberated project should take aware of the social media sphere, monitor news, and contact the audience. conclusions the debate around the project of museum-memorial site kl plaszow was interesting for varied entities, yet those deeply involved were not that many. the museum of krakow and city of krakow hold attributes of power and legitimacy, but in different areas. despite the differences in conducted roles, both perceive their role in a similar wayto realize and finish the commemorative project. the third entity with the ability to influence the project was the residents group ‘stop ogradzaniu krzemionek’. as it is possible to conclude, they expect to be more engaged in the decision process and posed the claim concerning the natural environment. other entities are situated rather in the context of the situation. due to the growing social media importance, an on-going control and verification of messages seem to be important especially for the residents. results showed the difficulties in arranging the social consultation process and some messages revealed the limited willingness to dialogue with other groups. this problem was observed not only by the residents on facebook. therefore, social media can support dialogue and communication, but in fact, there is still a gap between theory and practice in engaging, especially when project concerns not the museum itself, but also their surroundings. even if open consultations were arranged, still the officials are situated more on their authoritarian positions without enough ability to dialogue. commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 73 this study contributes by analyzing a multi-stakeholder dialogue focused around the museum situated in a wider environment, rather than exhibition or knowledge itself (schmeltz & kjeldsen, 2019). together with the growing importance of the museum’s collaboration with other entities (e.g. elsorady, 2018) and new museum investments, the necessity of dialogue will be gradually more important. the results showed also how is hard to truly engage the voices of many entities and that the social media at the same extent are important during the investment consultations. besides this, the study has also limitations. the analysis was conducted based on secondary sources, whereas data from the primary sources probably will give the deeper understanding of the problem. therefore, future research can be focused on the museum’s position in the environment after the opening exhibition. moreover, the results obtained the growing importance of social activists’ groups, which are people connected with particular sites and responsible for them. the question, if it is a commemoration or commodification seems to be still open and depends on many factors. nevertheless, the residents probably will be attempting to control this site, to not allow for the inappropriate behaviors. references alexander, m., & hamilton, k. (2016). recapturing place identification through community heritage marketing. european journal of marketing, 50(7-8), 1118-1136. https://doi.org/10.1108/ejm05-2013-0235 bettinazzi, e.l., & zollo, m. (2017). stakeholder orientation and acquisition performance. strategic management journal,38(12), 2465-2485. https://doi.org/10.1002/smj.2672 biran, a., poria, y., & oren, g. (2011). sought experiences at (dark) heritage sites. annals of tourism research, 38(3), 820-841.https://doi.org/10.1016/j.annals.2010.12.001 bowman, m.s., & pezzullo, p.c. (2009). what’s so ‘dark’ about ‘dark tourism’?: death, tours, and performance. tourist studies, 9(3), 187-202. https://doi.org/10.1177/1468797610382699 busby, g., & devereux, h. (2015). dark tourism in context: the diary of anne frank. european journal of tourism, hospitality and recreation, 6(1), 27-38. christensen, h.s. (2011). political activities on the internet: slacktivism or political participation by other means? first monday, 16(2). https://doi.org/10.5210/fm.v16i2.3336 clarke, d., cento bull, a., & deganutti, m. (2017). soft power and dark heritage: multiple potentialities. international journal of cultural policy, 23(6), 660-674. https://doi.org/10.1080/10286632.2017.1355365 crooke, e. (2010). the politics of community heritage: motivations, authority, and control. international journal of heritage studies, 16(1-2), 16-29. https://doi.org/10.1080/13527250903441705 elsorady, d.e. (2018). the role of stakeholders as a competitive advantage in the formulation of antiquity museum strategies in egypt. museum management and curatorship, 33(4), 365-381. https://doi.org/10.1080/09647775.2018.1488221 freeman, r.e. (1984). strategic management: a stakeholder approach. pitman. frooman, j. (1999). stakeholder influence strategies. academy of management review, 24(2), 191 205. garrod, b., fyall, a., leask, a., & reid, e. (2012). engaging residents as stakeholders of the visitor attraction. tourism management, 33(5), 1159-1173. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2011.11.014 74 | magdalena sawczuk gilmore, a., & rentschler, r. (2002). changes in museum management: from a custodial emphasis to a marketing emphasis .journal of management development, 21(10), 745-760. doi: 10.1108/02621710210448020 halewood, c., & hannam, k. (2001). viking heritage tourism: authenticity and commodification. annals of tourism research, 28(3), 565-580. http://dx.doi.org/10.1016/s0160-7383(00)00076-1 hankinson, g. (2009). managing destination brands: establishing a theoretical foundation. journal of marketing management, 25(1-2), 97-115. https://doi.org/10.1362/026725709x410052 heidelberg, b.a.w (2015). managing ghosts: exploring local government involvement in dark tourism. journal of heritage tourism, 10(1), 74-90. doi: 10.1080/1743873x.2014.953538 hensel, p., & glinka, b. (2018). grounded theory. in m. ciesielska & d. jemielniak (eds.), qualitative methodologies in organization studies. volume i: theories and new approaches(pp.27-47), pallgrave macmillan. holdgaard, n., & klastrup, l. (2014). between the control and creativity: challenging co-creation and social media use in a museum context. digital creativity, 25(3), 190-202. jagodzińska, k. (2019). miejsce pamięci kontra miejsce do życia? received from: https://www.architekturaibiznes.pl/krakow-miejsce-pamieci-kontra-miejsce-do-zycia,2576.html, 26.03.2020. kennedy, m.r. (2017). shapeholders: business success in the age of activism. columbia university press. kidd, j, & cardiff, r. (2017). ‘a space of negotiation’: visitor generated content and ethics at tate. museum & society, 15(1), 43-55. kim, s. (2018). virtual exhibitions and communication factors. museum management and curatorship, 33(3), 243-260. https://doi.org/10.1080/09647775.2018.1466190 krakow. city center of dialogue (2019). received from: https://dialogspoleczny.krakow.pl/konsultacje-spoleczne/muzeum-miejsca-pamieci-kl-plaszow-w-krakowie-konsultacje-spolecznewokol-zagadnien-zwiazanych-z-powstajacym-muzeum/, 26.03.2020. krisjanous, j. (2016). an exploratory multimodal discourse analysis of dark tourism websites: communicating issues around contested sites. journal of destination marketing & management, 5(4), 341-350. https://doi.org/10.1016/j.jdmm.2016.07.005 kristofferson, k., white, k., & peloza, j. (2014). the nature of slacktivism: how the social observability of an initial act of token supports affects subsequent prosocial action. journal of consumer research, 40(6), 1149-1166. https://doi.org/10.1086/674137 legget, j. (2009). measuring what we treasure or treasuring what we measure? investigating where community stakeholders locate the value in their museums. museum management and curatorship, 24(3), 213-232. https://doi.org/10.1080/09647770903073052 magee, r., & gilmore, a. (2015). heritage site management: from dark tourism to transformative service experience?. service industries journal, 35(15), 1-20. https://doi.org/10.1080/02642069.2015.1090980 mangwane, j., hermann, u.p., & lenhard, a.i. (2019). who visits the apartheid museum and why? an exploratory study of the motivations to visit a dark tourism site in south africa. international journal of culture, tourism and hospitality research, 13(3), 273-287. mclean, f. (1997). marketing the museum. london: routledge. meijer van mensch, l. (2011). new challenges, new priorities: analyzing ethical dilemmas from a stakeholder’s perspective in the netherlands. museum management and curatorship, 26(2), 113-128. doi: 10.1080/09647775.2011.566712. commemoration or commodification? a stakeholder’s discourse around… | 75 mitchell, r.k., agle, b.r., & wood, d.j. (1997). toward a theory of stakeholder identification and salience: defining the principle of who and what really counts. academy of management review, 22(4), 853-886. museum of krakow (2020). webiste of the museum of kraków. retrieved from http://muzeumkrakowa.pl/en on 26.03.2020 najda-janoszka, m., & sawczuk, m. (2018). museum as a research object in the strategic management field. in. a. nalepka & a. ujwary-gil (eds.), business and non-profit organizations facing increased competitions and growing customers’ demands(pp. 51-67). nowy sącz: wyższa szkoła biznesu national louis university. osiyevskyy, o., & biloshapka, v. (2017). shapeholders: managing them as allies, partners and significant constituents.strategy & leadership, 45(5), 41-48. https://doi.org/10.1108/sl-07-2017-0064 rasche, a., &esser, d.e. (2006). from stakeholder management to stakeholder accountability. applying habermasian discourse ethics to accountability research. journal of business ethics, 65, 251-267. roloff, j. (2008). learning from multi-stakeholder networks: issue-focussed stakeholder management. journal of business ethics, 82, 233-250. saito, h., & ruhanen, l. (2017). power in tourism stakeholder collaborations: power types and power holders. journal of hospitality and tourism management, 31, 189-196. 10.1016/j.jhtm.2017.01.001 schmeltz, l., & kjeldsen, a. k. (2019). co-creating polyphony or cacophony? a case study of a public organization’s brand co-creation process and the challenge of orchestrating multiple internal voices. journal of brand management, 26(3), 304-316. doi: 10.1057/s41262-018-0124-2 serravalle, f., ferraris, a., vrontis, d., thrassou, a., & christofi, m. (2019). augmented reality in the tourism industry: a multi-stakeholder analysis of museums. tourism management perspectives, 32. https://doi.org/10.1016/j.tmp.2019.07.002 shymko, y., & roulet, t.j. (2017). when does medici hurt da vinci? mitigating the signaling effect of extraneous stakeholder relationships in the field of cultural production. academy of management journal, 60(4), 1307-1338. https://doi.org/10.5465/amj.2015.0464 simone-charteris, m.t., kirkpatrick, j., & mclaughlin, c. (2018). an investigation of the differences that exist between generations in relation to supporting dark tourism in northern ireland. dbs business review, 2, 69-88. https://doi.org/10.22375/dbr.v2i0.26 stone, p.r. (2006). a dark tourism spectrum: towards a typology of death and macabre related tourist sites, attractions and exhibitions. tourism, 54(2), 145-160. stylianou-lambert, t., boukas, n. & christodoulouyerali, m. (2014). museums and cultural sustainability: stakeholders, forces, and cultural policies. international journal of cultural policy, 20, (5), 566-587. https://doi.org/10.1080/10286632.2013.874420 suchman, m. c. (1995). managing legitimacy: strategic and institutional approaches. academy of management review, 20(3), 571-610. suligoj, m. (2019). dark events of the istrian countryside: an electronic media perspective. academia turisticatourism and innovation journal, 12(2), 121-132. doi: 10.26493/2335-4194.12.121-132 surugiu, m. r., & surugiu, c. (2015). heritage tourism entrepreneurship and social media: opportunities and challenges. procediasocial and behavioral sciences,188,74-81. doi: 10.1016/j.sbspro.2015.03.340 tucker, h., shelton, e.j., & bae, h. (2017). post-disaster tourism: towards a tourism of transition. tourist studies, 17(3), 306-327. https://doi.org/10.1177/1468797616671617 walter, t. (2009). dark tourism: mediating between the dead and the living. in: r. sharpley & p.r. stone (eds.), the darker side of travel: the theory and practice of dark tourism. aspects of tourism(pp.39-55).channel view publications and multilingual matters, bristol, u. k. 76 | magdalena sawczuk author magdalena sawczuk phd student at jagiellonian university in krakow. in 2016 awarded a master degree in tourism management at jagiellonian university in krakow. research interests refers to the audience development strategies of museums as well as to the area of managing change in museums, relationship management and transformation of the museum’s role in the environment. correspondence to: mgr magdalena sawczuk, faculty of management and social communication, jagiellonian university in krakow, ul. st. łojasiewicza 4, 30-348 krakow, poland, e-mail: m.sawczuk92@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-2882-1081 acknowledgements and financial disclosure author would like to thank two anonymous reviewers, which comments greatly improve the quality of this work. article was financed from the subsidy of the faculty of management and social communication, jagiellonian university dedicated for research activity. number of the project: n21/mns/000014 entitled “a multi-stakeholder approach to the value co-creation process in museums”. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-1-12-211-knezevic_stefanska_stojkovic s u g g e s t e d c i t a t i o n : knežević, b., stefańska, m., & stojković, d. (2017). a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young consumers in poland, croatia and serbia. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 211-227. a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young consumers in poland, croatia and serbia blaženka knežević university of zagreb, faculty of economics and business trg j. f. kennedy 6, 10000 zagreb, croatia e-mail: bknezevic@efzg.hr magdalena stefańska poznan university of economics and business, faculty of management al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland e-mail: m.stefanska@ue.poznan.pl dragan stojković university of belgrade, faculty of economics kamenička 6, 11000 beograd, serbia e-mail: dstojkovic@ekof.bg.ac.rs abstract: emergence of smartphones with strong wireless networking capabilities has set the field for foundation of a various mobile commerce services. the improving access to wireless communication technologies is bringing mobile commerce to the focus of marketers and retailers as a new marketing and retail channel in the context of multichannel retailing. research studies deal with the level of adoption and factors influencing adoption of mobile commerce within various groups of consumers in different markets. however, there is a scarcity of research studies explaining level of mobile commerce adoption in central and eastern europe. the main goals of the paper are to explain the level of adoption in three countries in this region and to describe patterns of usage of smartphones and mobile applications as shopping tools within the population of young consumers in those markets. this paper, based on secondary data, explains the state of the art of smartphone usage in poland, croatia and serbia. furthermore, based on a primary quantitative survey on student population, the paper brings valuable data on smartphone and mobile application among young customers in mentioned markets. the primary research was conducted on more than 450 examinees in poland, croatia and serbia and in this paper basic descriptive statistical analysis was conducted in order to discuss types of activities and some basics characteristics of young consumers regarding mobile commerce in general. keywords: mobile commerce, smartphones, mobile applications, central and eastern europe, millenials jel codes: l8, l81, l86, m31, m15 212 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković 1. introduction smartphones created its users opportunity to be online every time and everywhere. this tool delivers them much more satisfaction than any pc or tablets previouslythey let satisfy a different types of needs: to be closer with other people, to entertain, to educate or develop social and cultural life every moment users want. access to all offered through this type of mobile devices products and services created new opportunities for telecommunications companies and communication services. as a result telecommunication infrastructure in developing countries grew respectively in last decade. this provided new possibilities to marketers and retailers who started to redefine their communication and approach with potential and existing customers (see yadav et al, 2016). smartphones generate tremendous flow of data, contributing to the big data phenomenon (mcafee and brynjolfsson, 2012). in addition, marketers can reach student population through smartphones. placing information about the products and services online is the key for success for many retailers even in the situation when customers are not willing to buy online. omni channel strategy become dominant in the last several years and its significance will grow in the future. there are numerous studies dealing with technological aspect of mobile commerce (for instance: lembke, 2002, lee et al, 2007, chong, 2013), in addition a bunch of studies explains adoption and behavioral aspects of mobile commerce in various consumer groups and various countries (for instance: choi et al., 2008, chan et al, 2013, hamkaa f., bouvman h., de reuvera m., kroesena m., 2014, thakur, srivastava, 2013; kucharska 2015; molina-castillo, lópez-nicolas, bouvman 2008 ). however, there is a scarcity of comparative studies of various aspects of mobile commerce across countries, especially in post-communist markets, except few examples which touched the problem of usage of smartphones in that part of the world (ponder and markova 2002 ). lovreta, stojkovic (2014) and sojkovic et al. (2016) explain the role and position of electronic commerce in multichannel strategy of retail chains in serbia, but they are not dealing with mobile commerce as a channel which is bringing new challenges and potentials to the retail market. knezevic et al (2014) explain how students are using internet as a source of purchasing information not addressing the issue of mobile commerce usage in croatia. but knezevic et al (2015) have dealt with potential of smartphones and mobile applications as shopping tools in croatia, while duzevic et al (2016) explained loyalty factors of mobile commerce in young customers’ population. up to our knowledge there is no study explaining phenomenon by comparing more central and eastern european countries. there are also few examples of research in poland – the authors analyzed the attitude of customers toward m-commerce and types of opportunities it creates for companies (frąckiewicz 2015; lewicki 2015; borusiak and szymkowiak 2014). some researchers concentrate on the attitude of younger customers. the generation y differs fom the older generation because it is technologically highly aware and willing to use digital tools in all spheres of life (howe and strauss 2001; worley a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 213 2011; archana and heejin, 2008; lazarevic, 2012; rahman and azar, 2011), thus it is worthwhile to research how students, as a waste part of generation y, are using wireless technologies in everyday life and as a source of purchasing information. kumar and lim discovered that the mobile service quality attributes are important to generation y users and baby boomers, but their study also showed significant differences between the two groups in terms of the effects of perceived economic and emotional value on satisfaction (2008). there are still some gaps in knowledge on so called millenials and their attitude and shopping behaviour toward m-commerce. as a result the primary research was design to answer following research questions: 1. do young consumers in central and eastern europe express characteristics of “handset generation” as described by turban et al (2012, p. 279)? 2. what is the pattern of their activities regarding mobile applications? 3. is culture of freebies present among young consumers in central and eastern europe? 4. do young consumers use mobile commerce for shopping? those questions results from limited knowledge on young customers from eastern europe who use smartphones. but as the same time the market of m-commerce is still growing and has high dynamics of growth so the aim of the authors is to check if the description of turban et al (2012, p. 279) fits to young consumers from other countries. more than 450 students from poland, croatia and serbia took part in this research and research was taken anonymously in written form and online in the controlled environment. for the purpose of this paper simple descriptive statistical analysis was conducted. descriptive statistical methods were applied to describe the structure of the sample and attitudes on the sample level, and data was scrutinized and discussed among countries as well. the paper is divided in two main parts. in the first part definitions and main characteristics of mobile commerce are given together with the state of the art regarding internet and smartphone (as primary mobile device) usage in poland, croatia and serbia is described. in second part primary research is described starting from methodology and sample description towards discussion of results. discussion of results includes following topics (a) young consumers in central and eastern europe as “handset generation”, (b) patterns of young customers activities regarding mobile applications, (c) the culture of freebies and (d) usage of smartphones as shopping tools. 2. definition of mobile commerce and adoptionof internet and smartphones in poland, croatia and serbia chaffey (2007, p. 132) defines mobile commerce as electronic transactions and communications conducted by using different mobile devices and typically with a wireless connection. even though, mobile commerce is considered as a relatively new phenomenon (yadav et al, 2016) fully enabled throughout wireless technology and handheld devices such as pdas (personal digital assistants), palmtop computers and mobile phones, chaffey (2007, p.132) states that mobile technologies are not only technology that enables mobile commerce because, for many years it was possible to 214 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković access to networks via laptop and modems from locations outside company. but, laundon and traver (2007, p. 84) emphasize wireless as the main characteristic of mobile commerce and they claim that the major advantage of m-commerce is possibility to access internet by anyone, from anywhere using wireless devices. similarly, turban et al (2008, p. 8) define mobile commerce as electronic commerce transactions and activities conducted in full or in part in a wireless environment. another important emphasis was made by laundon and traver (2007, p. 17) who claim that conducted transactions are commercial in their nature. m-commerce is often considered as an extension of e-commerce eco-system which is extended by wireless technology and mobile devices application (zhang et al, 2012). therefore, the first approximation of e-commerce and m-commerce potential of the mobile commerce can be based on penetration rate of internet and facebook. in figure 1 data are shown for croatia, poland and serbia together with average rates in europe, european union (eu-28) and for world. according figure 1, in croatia 75% of population use internet, in poland 67,5%, and in serbia 66,2%. regarding social networks, in croatia 42,6% of population uses facebook, in poland 36,8% and in serbia 50,6%. figure 1. internet and facebook usage in total population source: own compilation according to http://www.internetworldstats.com/stats9.htm (accessed on 27th september 2016). however, as it can be observed, all three countries are significantly above world averages, but when we make comparison with european or eu averages the situation is different. croatian internet penetration rate (75%) is in line with the european average (73,5%), but below eu-28 average (79,3%). only data for facebook usage in serbia (50,6%) is above both european averages (europe 37,7%; eu-28 46,5%). all other indicators for all three countries are below european averages. therefore, we can conclude that situation can be improved in the near future. another important indicator, when discussing mobile commerce potential, is the adoption of smartphone devices within the population. in 2013 the number of mobile a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 215 phone users in central and eastern europe was almost 284 mln. according to forecasts in 2019 number of mobile phone users in that region will account 314,2 mln. the penetration rate will increase from 65,9% in 2013 to 72,1% in 2019 (worldwide internet and mobile users report… 2015). according to mason group opinion, smartphones will account for at least 75% of handsets in all cee countries except ukraine by 2019 (iacopino, bailey and hare 2014). figure 2 shows trend of growth of smartphone usage. in all three observed countries in 2015 number of smartphone users exceeded 50% of the population, in croatia it is above 60%. figure 2. smartphone usage in total population note: * 2021 – forecasted value. source: own compilation according to https://www.statista.com/statistics/347221 (accessed on 26th september 2016). till 2021 it is estimated that growth trend will continue and that in poland and croatia there will be more than 65% smartphone users within population, while for serbia predictions are around 53%. therefore, based on the presented data on internet and facebook adoption, and based on smartphone usage growth trend, we can conclude that companies in observed markets have to consider internet, facebook and smartphones as communication and distribution channel with a huge potential for direct and continuous commercial communication with customers (for illustration see studies: pejic bach et al., 2010; knezevic et al, 2011). comparing to e-commerce, turban et al. (2012, p. 432) emphasize several value-added attributes of m-commerce: ubiquity, convenience, interactivity and personalization. ubiquity refers to accessibility of information from any location in a real time. convenience refers to ease of use of mobile devices in comparison to desktop devices which are smaller and thus more usable for information access on the move. mobile devices improve interactivity because users are able to communicate, search for information and use services in a real time. 216 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković moreover, the individual usage of mobile devices enables a high level of personalization according needs and requests of an individual user which gives a business opportunity for delivering personalized information, products and services. the knowledge on users’ physical locations in a real time creates a business opportunity to offer location-based information, services and products. this aspects are investigated and proved as benefits or influential factors of m-commerce adoption in studies such as: choi et al. (2008), chan et al (2013), chong et al (2013), zhang et al (2012), thakur and srivastava (2013), yadav et al (2016) etc. 3. primary research results methodology and sample in this research the survey was taken on student population. a paper and an online questionnaire were formed and it included 26 questions of different types: 17 one choice questions; 1 multiple choice, 8 likert scale ranking questions. the questionnaire was structured on the basis of previous research studies mentioned in the previous part. questions were divided into several groups: 1. socio-demographic characteristics. 2. experience in online purchasing (questions were adapted according to ling, chai and piew 2010). 3. smartphone and mobile application usage (questions were adapted according adapted according to laundon and traver 2007, iacopino, bailey and hare 2014, knezevic et al 2015). 4. impulsive vs. planned purchasing (questions were adapted according to ling, chai and piew 2010). 5. motivation and issues in mobile purchasing (questions were adapted according to choi et al. 2008, turban et al. 2012, chan et al 2013, knezevic et al 2015). 6. usability and effectiveness of mobile purchasing (questions were adapded according to thakur and srivastava 2013, yadav et al, 2016). however, in this paper we will focus only on question groups 1, 2 and 3 on which we will apply the basic descriptive statistics methods in order to compare relative frequencies on smartphone experience and usage in poland, croatia and serbia. the gathered poll consisted of 454 answered and validated questionnaires form poland, croatia and serbia. the structure of the sample according to demographic and economic criteria is shown in table 1. the gender structure of the sample was in the accordance to the student population within faculties of economics and business in eastern europe. on average, there were 67,4% of female and 32,16% of male students at the sample and distribution by age is similar in all three countries. the largest proportion of students (on average, 82,16%) is old between 20 and 25 years, 11,45% of them have more than 25 years and only 6,39% are less than 20 years old. nonetheless, distribution by age differs between countries. a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 217 due to differences in average wages and in order to avoid misunderstanding among currencies, instead of typical question on incomes, we decided to ask examinees to evaluate their economic situation on scales from 1 – very bad to 5 – very good. in table 1 average grades are shown together with the median and modal values and standard deviations. in polish case, economic situation is evaluated as good (4). the views of serbian and croatian respondents are summed up with a median of 3, which can be described as an average perception. respondents are not negative in general which is also connected with their age and student status. table 1. characteristics of the sample country of origin poland croatia serbia total number of respondents 157 163 134 454 frequency in % 34,6 35,9 29,5 100 frequencies in % gender poland croatia serbia total males 39,5 28,8 27,6 32,2 females 60,5 71,2 72,4 67,8 total 100 100 100 100 frequencies in % age poland croatia serbia total less than 20 8,3 0,6 11,2 6,4 20-25 89,8 74,9 82,1 82,2 more than 25 1,9 24,5 6,7 11,4 total 100 100 100 100 perception on economic situation (1-very bad, 5-very good) statistical values poland croatia serbia total mean 3,6 3,23 3,13 3,33 median 4 3 3 3 modal value 4 3 3 3 standard deviation 0,62 0,76 0,74 0,74 source: own research. discussion of results young consumers in central and eastern europeas “handset generation” table 2 illustrates a worldwide omnipresent phenomenon, which is the increasing use of smartphones as primary devices. about 95% of the respondents are using smartphone as a primary device. this aspect shows the significance of smartphones in the daily lives of all respondents. the number is noticeably higher than in the whole population, so it confirms that millennials are much stronger oriented on using mobile devices than other segments. when it comes to the respondents' experience in smartphones usage (see figure 3), the majority has at least two years of experience (more than 24 months). this group is mostly presented by polish respondents (about 91%) and – to 218 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković a smaller extent – by croatian (84%) and serbian respondents (78%). however, this data show that most of the respondents are experienced smartphone users. table 2. smartphone as primary device relative frequencies in % poland croatia serbia total yes 95.5 96.9 94.8 95.8 no 3.2 3.1 5.2 3.7 n/a 1.3 0.0 0.0 0.4 total 100 100 100 100 source: own research. figure 3. experience in smartphone usage source: own research. figure 4. daily usage of mobile applications source: own research. 0% 20% 40% 60% 80% 100% less than 12 months 12-24 months over 24 months i don't use smartphone na poland croatia serbia % 10% 20% 30% 40% 50% less than 60 minutes 60-120 minutes 120-180 minutes over 180 minutes not using apps poland croatia serbia a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 219 regarding the first research question, all above mentioned facts bring us to the conclusion that in all three countries we are dealing with experienced and heavily smartphone-oriented users which confirms turban’s claim that contemporary young consumers are so called “handset generation” (turban et al, 2012, p 279). in order to adjust to this new generation of consumers, retailers and marketers should pay more attention on changes in shopping behaviour provoked by extensive use of smartphones in their everyday life. patterns of young customers activities regarding mobile applications first of all, design, availability and application market used for application download hardly depends on operation system used on mobile device. in poland, croatia and serbia predominant operation system used on mobile devices in android (see figure 5). ios ranks number 2 with a much smaller percentage than android. nonetheless, in croatia number of users of ios is respectively high comparing to other two countries (almost 30%). therefore, peculiarities of this operation system should be addressed more carefully when designing mobile applications and providing mobile services. windows appears to be the least used operation system among the respondents (less than 10%). figure 5. operation system source: own research. figure 6 show that most respondents download 5 to 50 apps a year (65% to 75%). only a few seem to be downloading more than 50 apps a year, which shows that 50 is the limit. still, such a wide span (5 to 50) is not favourable for a more precise analysis, which prevents us from drawing further conclusions. but, figure 7 illustrates how many apps are being uninstalled per year. despite the fact that croatian and polish respondents download 5 to 50 apps a year, most of them (about 45%) delete only 5 to 10 of their downloaded apps. serbian respondents are equally represented in all three categories. this brings us to the conclusion that users are actively updating their smartphones during the year by application uninstallation. % 20% 40% 60% 80% 100% android windows ios other system poland croatia serbia 220 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković despite a huge amount of downloaded apps (5 to 50) most respondents appear to use frequently three to ten apps per week. figure 6. apps downloads per year source: own research. figure 7. apps uninstall per year source: own research. more than a half of all polish respondents use 3 to 5 apps per week and about 33% of all croatian and serbian respondents frequently use 5 to 10 apps per week (see figure 8). these numbers are moderate compared to the number of downloaded apps. when it comes to choosing types of applications, there are a lot of similarities between the three groups of respondents (see figure 9). social networking plays an important role especially for serbian and polish respondents. downloading apps for entertainment purposes is popular among all of the respondents (notably % 20% 40% 60% 80% less than 5 5-50 50-100 more than 100 poland croatia serbia % 10% 20% 30% 40% 50% less than 5 5-10. 10-50 more than 50 poland croatia serbia a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 221 croatian). serbian and croatian participants do also download apps that inform them about the latest news. business usage is the lowest in serbia and highest in poland. probably it results from the fact, which respondents who are students are not fully active on market and are not employed, so they concentrate on developing social relations and entertain. what is noticeable is that croatian respondents distinguish from other in the category of finance – which confirms they interest in that area. after entertainment and social network following news is the most marked answer. so it confirms their interest in all around situation. figure 8. number of applications in frequent use per week source: own research. figure 9. types of applications (activities) on smartphones source: own research. % 10% 20% 30% 40% 50% 60% less than 3 3-5. 5-10. 10-20. 20-50. more than 50 poland croatia serbia % 20% 40% 60% 80% 100% poland croatia serbia 222 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković applications are being used as learning tools as well. among polish respondents, applications are most frequently used to keep in touch with professors and students. respondents say that they also use apps to obtain information for their classes. croatian respondents use apps to stay in touch with their professors and other students as well as to get information about schedules and exams. serbian respondents use apps as learning tools most frequently to acquire information about schedules and exams. they frequently use them to contact professors and other students. distance learning is not common among serbian respondents. is culture of freebies present among young consumers in central and eastern europe? one of the most interesting cases for businesses is the willingness to pay for apps. the figure 10 clearly illustrates that most participants (80% to 90%) are not willing to pay for applications. approximately 15% of all polish respondents pay sometimes, in croatia this proportion is 11% while in serbia below 10%. the lack of willingness to pay for such products as applications can certainly be attributed to the economic standards in a country as well as habits to get online services for free. this may be far-fetched but there is a positive relation between the perception of the economic situation and the willingness to buy apps. moreover, figure 11 expresses the willingness to pay for apps in monetary value. apart from the fact that croatian and serbian respondents are not ready to pay at all (over 60 and over 70% respectively), polish respondents admit to be willing to pay between 1 to 5 eur. figure 10. willingness to pay for apps source: own research. on the basis of data shown in figures 11 and 12 we can conclude that in young generation we are facing the phenomenon of freebies culture regarding mobile applications and mobile commerce and with this conclusion we have answered the third research question. % 20% 40% 60% 80% 100% i always pay i often pay i sometimes pay i never pay poland croatia serbia a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 223 figure 11. readiness to pay for apps (in monetary value) source: own research. on the basis of existence of culture of freebies among young population, the challenging question for retailers in near future will be: “whether the culture gratuity and freebies move into other sales channels when this young generation will become even more active as consumers?” do young consumers use mobile commerce for shopping? figure 12 shows that over 70% of polish respondents and 80% serbian respondents do not shop via mobile phone at all. this is very high percentage and it shows that mobile market is undeveloped in these countries. it is in the same time the sign that there is no significant offer and it shows that these markets are interesting for new marketers. croatian respondents favour m-shopping compared to the other participants. almost one third shops via mobile phone at least once a week and more than 25% shops at least once a year. this can be explained by taking into account well developed ticketing services suitable for mobile devices that are found extremely well accepted by croatian customers according to knezevic et al (2014) who explored online buying behaviour and found out that tickets for cinemas, theatres and other events are the most significant product category purchased online. another explanation is high adoption of online and mobile services by largest domestic owned retail chain, but this fact should be more explored in the future. it is worth to add that in poland many transactions starts via smartphones, but are finished by means of pc or laptops (e-commerce w polsce dopiero rozkwitnie, 2014). customers don't want to share the personal information with retailers, they are afraid to take a financial risk. % 20% 40% 60% 80% not ready to pay less than 1 euro 1-5 euro more than 5 euro na poland croatia serbia 224 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković figure 12. m-shopping frequency source: own research. 4. conclusions mobile commerce adoption in central and eastern european countries is rapidly increasing in last decade. this brings new opportunities and challenges to businesses who have to adapt to the new – “handset generation” of shoppers with a habit of freebies usage which is the common behaviour in mobile commerce world. in this paper, based on primary research conducted in poland, croatia and serbia, we answered four research questions: (1) do young consumers in eastern europe express characteristics of “handset generation”? (2) what is the pattern of their activities regarding mobile applications? (3) is culture of freebies present among young consumers in eastern europe? and (4) do young consumers use mobile commerce for shopping? although in many situations answers for presented questions are similar, we may observe some crucial differences, which confirms, that for each market strategy of communication and offering product and services has to adopted to local conditions and stage of development of telecommunication industry. there are some interesting and noticeable conclusions which should be considered by retailers who want to use this channel of communication with younger generation. first of all, research results show that smartphones are very present in student population in three observed countries. over 95% of students have smartphone and more than three quarter has been using it over 2 years. this result is consistent for all observed countries. however, students in croatia are much more willing to buy goods and services using smartphones than their counterparts in poland and serbia. our research confirms turban’s claim that contemporary young consumers are so-called “handset generation” (turban et al, 2012, p. 279). in all three countries we are dealing with customers who are very experienced and heavily smartphone-oriented users. it has strong managerial implications – retailers and generally marketers should % 20% 40% 60% 80% 100% once a week once a month once a year not shopping na poland croatia serbia a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 225 pay more attention on communication through mobile devices, especially in creating more personalized messages and sales promotion offers. our research also indicates that smartphone shopping behavior does not depend only on economic development of the country which has to be proven by deeper research study in future. a lot of other factors should be taken into considerations such as: e-commerce offer, financial infrastructure, customer’s readiness to buy online, security issues etc. students have used to get things for free on the internet and it is not easy to persuade them to pay for applications. these results implicate that smartphones are the tool that can help marketers to get information about student population. according to our research, there is probability which should be a topic of future research, that exists a positive relation between the perception of the economic situation and the willingness to buy apps. another interesting conclusion is, that in all three countries shopping via mobile phones is not popular, except in croatia due to access to applications which are popular among students. but it confirms the need to develop retail sales to online offer and make it available in easy and safe way. to sum up, there is a strong need to continue research to learn more about young customers’ attitude and their shopping behaviour in the nearby future. most retailers are preparing or already implemented applications to simplify shopping online via mobile devices. so the next step is to learn more about individual predispositions of customers in order to prepare more targeted offer – to make it more attractive and shorten process of shopping. in authors opinion it’s necessary to continue research and create both psychographic profile of mobile phone young users, recognize process of shopping and create new or modify existing models of sales. 5. limitations there are some limitations in our research, which has to be considered in interpretation of results. first of all, our research was conducted among students, who are only a part of millennials generations. we can’t generalize our conclusions to the whole population, however they may reflect students attitude toward mobile devices. the sample was not randomly selected and this also create some limitations in generalization of our conclusions. references archana, k., heejin, l., (2008). age differences in mobile service perceptions: comparison of generation y and baby boomers, journal of services marketing, 22(7), 568-577. awa, h.o., ogwo e.o., ukoha o., (2014). mobile phone service recovery: its reflection on post-complaint behaviour, journal of management and marketing research, aabri journals, nr 16, 1-30. borusiak b., szymkowiak a., (2014). m-commerce – stan i perspektywy rozwoju, in: handel wewnętrzny w polsce 2009-2014, ibrkik warszawa, 287-301. chaffey, d., (2007). e-business and e-commerce, prentice hall. 226 blaženka knežević, magdalena stefańska, dragan stojković chan, f. t. s., chong, a. y. l. (2013). “analysis of the determinants of consumers' m‐ commerce usage activities”, online information review, 37 (3), 443-461. choi, j., seol, h., lee, s., cho, h., park, y., (2008). customer satisfaction factors of mobile commerce in korea, internet research, 18(3), 313-335. chong, a.y.l. (2013). a two-staged sem-neural network approach for understanding and predicting the determinants of m-commerce adoption, expert systems with applications, 40 (4), 1240-1247. duzevic, i., delic, m., knezevic, b. (2016). customer satisfaction and loyalty factors of mobile commerce among young retail customers in croatia, revista eletrônica gestão & sociedade,. 10 (27), 1459-1476. frąckiewicz e., (2015). ekspansja technologii mobilnych w kierunku doskonalenia systemu dystrybucji i promocji, marketing i rynek nr 8, 168-176. gracz l., ostrowska i., (2014). młodzi nabywcy na e-zakupach. placet, warszawa. gruber h., (2001). competition and innovation: the diffusion of mobile telecommunications in central and eastern europe, information economics and policy, vol. 13, issue 1, 19-34. hamkaa f., bouvman h., de reuvera m., kroesena m., (2014). mobile customer segmentation based on smartphone measurement, telematics and informatics, vol. 31, issue 2, 220-227. howe n., strauss w. (2000). “millennials rising: the next great generation”, vintage books, new york. iacopino p., bailey h., hare w., (2014). central and eastern europe telecoms market: concise trends and forecasts (6 countries) 2014-2019, research forecast report (pdf). knezevic, b., delic, m.; knego, n. (2015). smartphones and mobile applications as shopping tools – attitudes of young retail consumers in croatia, handel wewnętrzny, 5 (358), 188-202. knezevic, b., jakovic, b., strugar, i. (2014). potentials and problems of internet as a source of purchasing information – experiences and attitudes of university students in croatia, business, management and education, 12 (1), 138-158. knezevic, b.; renko, s.; pejic bach, m. (2011). web as a customer communication channel in the confectionery industry in south eastern european countries, the british food journal, 113(1), 17-36. kucharska b., (2015). wirtualizacja zachowań nabywczych jako przejaw innowacyjności konsumentów w handlu detalicznym, marketing i rynek nr 10, 40-45. kumar a., lim h. (2008). age differences in mobile service perceptions: comparison of generation y and baby boomers, journal of services marketing, vol. 22, issue 7, 568-577. laundon, k. c., traver, c. g. (2007). e-commerce, prentice hall. lazarevic, v. (2012). encouraging brand loyalty in fickle generation y consumers, young consumers: insight and ideas for responsible marketers, 13(1), 45-61. lee, c.c., cheng, h.k., cheng, h.h. (2007). an empirical study of mobile commerce in insurance industry: task–technology fit and individual differences, decision support systems, 43 (1), 95-100. lembke, j. (2002). mobile commerce and the creation of a marketplace, info, 4 (3), 50-56. a general overview of usage of smartphones and mobile applications by young… 227 lewicki m., (2015). reguła niedostępności w handlu elektronicznym, marketing i rynek nr 10, 179-189. ling k. ch., chai l. t., piew t. h. (2010). the effects of shopping orientations, online trust and prior online purchase experience toward customers’ online purchase intention, international business research, vol. 3, no. 3, 63-76. lovreta, s., stojkovic, d. (2014). e-commerce and integral multichannel strategy, in: knego, n., renko, s., knezevic, b. (eds), trade perspectives 2014: people, technology, knowledge, university of zagreb, faculty of economics and business, 308-319. mcafee a., brynjolfsson e. (2012). big data: the management revolution, harvard business review, october 2012, 59-69. molina-castillo f.j., lópez-nicolas c., bouvman h. (2008) explaining mobile commerce services adoption by different type of customers, journal of systemics, cybernetics and informatics 6 (6), 73-79. pejic bach, m.; knezevic, b.; pejic bach, m. (2010). development of a web based business oriented towards a market niche in an emerging economy: profightstore.com, journal of cases on information technology, 12(2), 31-48. polacy na zakupach mobilnych, mshopper (2015). mobile institute report, (pdf http://www.ecommercepolska.pl/files/3214/2493/6753/raport_mshopper_polacynazakupachmobilnych_luty2015_nowe.pdf.) ponder j. k., markova e. n., 2002. communications & strategies, no. 45, p. 171-200. rahman, s.; azhar, s. (2011). xpressions of generation y: perceptions of the mobile phone service industry in pakistan, asia pacific journal of marketing and logistics, 23(1), 91-107. stojkovic, d., lovreta, s., bogetic, z. (2016). multichannel strategy dominant approach in modern retailing, economic annals, 61(209), 105-127. thakur, r., srivastava, m. (2013), “customer usage intention of mobile commerce in india: an empirical study”, journal of indian business research, 5(1), 52-72. turban, e., king, d., lee, j., liang, t.p., turban, d. (2012). electronic commerce 2012: a managerial and social networks perspective, pearson. turban, e., king, d., mckay, j., marshall, p., lee, j., viehland, d. (2008). electronic commerce 2008: a managerial perspective, prentice hall. worldwide internet and mobile users: emarketer’s updated estimates for 2015, p.12, https://insights.ap.org/uploads/images/emarketer_estimates_2015.pdf worley, k. (2011), “educating college students of the net generation,” adult learning, 22(3), s. 31-39. yadav, r., sharma, s.k., tarhini, a. (2016). “a multi-analytical approach to understand and predict the mobile commerce adoption”, journal of enterprise information management, 29 (2), 222-237. zhang, l., zhu, j., liu, q. (2012). a meta-analysis of mobile commerce adoption and the moderating effect of culture, computers in human behavior, 28(5), 1902-1911. #ier-05-03-09-pp129-1959-hajdukiewicz 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.09 the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating international business agnieszka hajdukiewicz a b s t r a c t objective: the main aim of this paper is to examine the role and challenges of contemporary commercial diplomacy in business promotion and facilitation of international trade and investment. research design & methods: the research methods include the critical review of existing literature, analysis of relevant legal and official documents and the case study of the polish model of commercial diplomacy. findings: the research revealed that with transformation of the world’s economy and trading system, the scope and focus of commercial diplomacy tend to change. the activity of commercial diplomats increasingly focuses on promoting national brand and strengthening the image of national companies, discovering more tailored and “hidden” information, expanding tourism and attracting fdis. one of the main priorities of commercial diplomacy is to support small and medium companies (smes) in their first steps to be made in foreign market. the polish organization model of commercial diplomacy is currently undergoing major reform in the course towards improving the government-business relationship and increasing the efficiency of trade and investment promotion activities through eliminating of tasks duplication. contribution & value added: the research provides a deeper understanding of rationale of commercial diplomacy and its complex determinants, and it allows to formulate some indications for governments and businesses on how to better use diplomatic tools in achieving internationalization goals. article type: research paper keywords: commercial diplomacy; international business; international trade; trade promotion; business facilitation jel codes: f19, f20, f23, f50, h79 article received: 21 july 019 article accepted: 3 december 2019 suggested citation: hajdukiewicz, a. (2019). the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating international business. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 129-144. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.09 international entrepreneurship review ri e 130 | agnieszka hajdukiewicz introduction in the age of enhanced globalization and competition, both governments, transnational corporations and ngos need highly specialized knowledge in the field of diplomacy to face the complexity and uncertainty of the modern world and to build a proper image, competitive position and to promote their interests in the international arena. there are different types of diplomacy and diplomatic activities; this paper focuses on commercial diplomacy (cd) and its importance for expanding business internationally. the paper assumes that commercial diplomacy, as a government service to the business community, provides an important mean to support domestic companies that want to enter new markets and to explore new export opportunities. public sector involvement in the form of commercial diplomacy seems to be a crucial condition especially for small and medium companies that are newcomers to foreign markets, where the economic, regulatory and socio-cultural context for doing business differs from the one that they are accustomed to. commercial diplomacy is believed to play also an important role in attracting foreign direct investment (fdi) to the home country. however, it has to be noted that there are still too few scientific studies, which look in detail into the modern functions and tools of commercial diplomacy. governments undertake business promotion and facilitation activities to encourage competitiveness of their economies in order to respond to new opportunities and threats of global markets and thus to secure both domestic economic interests and global competitive position. consequently, trade and investment promotion, is likely to be one of the most important functions of overall diplomacy. the main purpose of this paper is to examine the role and challenges for contemporary commercial diplomacy as a business promotion and facilitation activity. in particular, this paper analyzes the concept, functions and determinants of modern commercial diplomacy, taking into account its global and national context. the research methods include the critical review of existing literature, analysis of relevant legal and official documents and the case study method. the case study of the poland’s organization model of diplomacy, presented in this paper, highlights the need to use and adapt the tools and structures of commercial diplomacy to meet the new challenges of a global marketplace. the literature review concept and scope of commercial diplomacy in the academic literature a number of definitions of the term “commercial diplomacy” can be found and there is no agreement about its extend. in particular, the concept of “commercial diplomacy” in relation to “economic diplomacy” is often elaborated and interpreted in many different ways. proposed definitions also vary according to the types of actors (public and private) that are involved in diplomatic activities as well as the scope of the issues that provide its content. some authors argue that commercial diplomacy is a part of economic diplomacy. economic diplomacy can be defined as diplomacy where diplomatic means are used to achieve economic, foreign policy goals (reuvers & ruël, 2012). okano-heijmans (2011) the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 131 defines economic diplomacy as “the use of political means as leverage in international negotiations with the aim of enhancing national economic prosperity, and the use of economic leverage to increase the political stability of the nation” (p. 17). in her research, commercial diplomacy is one of the strands of economic diplomacy, alongside with trade diplomacy, financial diplomacy, inducements, and negative sanctions. the author understands commercial diplomacy as cooperative efforts by government and business that aim to achieve commercial objectives that advance national interests, including trade and investment promotion. however, the different strands of economic diplomacy may overlap, implying that economic diplomacy is not a linear, but more of a network concept (okano-heijmans, 2011). according to potter (2004), economic diplomacy and commercial diplomacy are irrevocably intertwined since cd aims at exploiting the opportunities that are more or less created via the other strands of economic diplomacy. reuvers and ruël (2012) use “commercial diplomacy” as an umbrella term for both – economic and commercial diplomacy, since according to them in practice there is not much of a differentiation between the two. they define commercial diplomacy as follows: “commercial diplomacy is the use of diplomatic means to support commercial activities, such as export and foreign direct investment (fdi) promotion. it is pursued with resources available to the home country, aiming at outputs such as economic stability, home country welfare, and a national competitive advantage. … commercial diplomacy functions is an umbrella term, including nation branding and participation in multilateral meetings, such as those of the wto, and rewarding and sanctioning other countries in order to achieve foreign policy objectives.”( reuvers and ruël, 2012, p.5 ). for feketekuty (2012) commercial diplomacy is designed to influence government policy and regulatory decisions that affect global trade and investment. it involves the application of advocacy tools to government policies that affect international commerce. mercier (2007) notes that the concept of commercial diplomacy is usually interpreted in two ways. on a more general level, “as being a part of economic diplomacy”, that is related to economic policy issues. this broad definition seems to be more concerned with negotiations of trade agreements and their implementation. if narrowed on a micro level, the definition of commercial diplomacy focuses on “supporting trade and inward as well as outward investment”. according to visser and ruël (2012) commercial diplomacy features two types of activities: policy making and business support. a number of authors more clearly distinguish economic diplomacy from commercial diplomacy and emphasize that commercial diplomacy, as opposed to economic diplomacy, focuses on business support and promotion and that is a more entailing concept than trade and export promotion. kostecki and naray (2007) use the term commercial diplomacy to cover business-support activities performed by the members of diplomatic missions, their staff and the related agencies. in their interpretation, commerce refers not only to trade but also to those activities related to investment, tourism or intellectual property. they define commercial diplomacy as “a government service to the business community, which aims at the development of socially beneficial international business ventures”( kostecki & naray, 2007, p.1). yakop and van bergeik (2009) define commercial diplomacy as activities carried out by public officials from diplomatic missions, foreign affairs ministry and other government departments, aimed to support the promotion of foreign direct investment and international trade by supplying information and advice about 132 | agnieszka hajdukiewicz trade and investment opportunities and by organizing and helping to act as hosts to trade missions from the home country. berridge and james’ definition of commercial diplomacy refers to the work of diplomatic missions in support of the home country’s business and finance sectors and includes the promotion of inward and outward investment as well as trade (berridge & james, 2003). naray (2008) defines it as: “an activity conducted by public actors with diplomatic status in view of business promotion between a home and a host country. it aims at encouraging business development through a series of business promotion and facilitation activities” (p. 2). according to saner and yiu (2003) economic diplomacy which is concerned with economic policy issues, e.g. works of delegations at standard setting organizations such as the world trade organization (wto), should be distinguished from commercial diplomacy which covers the work of diplomatic missions in support of the home country’s business and finance sectors in their pursuit of economic success and the country’s general objective of national development. in most of definitions (naray, 2008; saner & yiu, 2003; yakop & van bergeik, 2009), commercial diplomacy covers activities conducted by public actors, but not necessary with the diplomatic status (kostecki & naray, 2007). diplomatic activities conducted by private actors, saner and yiu (2003) don’t consider as commercial diplomacy, they count them to corporate or business diplomacy. however, lee (2004) suggest that both public and private actors provide commercial diplomacy services; he defines commercial diplomacy as “the work of a network of public and private actors who manage commercial relations using diplomatic channels and processes” (p. 51). the activities identified by saner and yiu (2003) in the area of commercial diplomacy include the promotion of inward and outward investment as well as trade. important aspects of commercial diplomat’s work is reporting to the home country about export and investment opportunities and organizing and acting as hosts to trade missions from their home countries. they can also promote economic ties through advising and support both domestic and foreign direct investors. for its part, naray (2008) identifies five areas in which commercial diplomats operate and six types of activities they perform. five areas include: promotion of trade in goods and services, protection of intellectual property rights, cooperation in science and technology, promotion of made-in and corporate image, and promotion of fdi. the activities in these areas cover: intelligence, communication, referral, advocacy, co-ordination, and logistics. according to the busshers and ruël (2012) the concept of cd can best be described by its observable business promotion services. material and methods the paper addresses the issue of the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating international trade and investment. the link between commercial diplomacy and international business development is examined through reviewing secondary source materials and using case study method. the results of several theoretical and empirical studies on commercial diplomacy and its effectiveness are presented and discussed in the paper. the literature search was focused mainly on scientific articles from peer review journals. this search was conducted using major entrepreneurship research academic databases, such as ebsco and jstor. equally important, academic browsers such as science direct, springer link, and google scholar were used. the search was established without limiting the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 133 the period of publication, which allowed to track the origin of the discussion about the role and challenges of commercial diplomacy in supporting international business development. first, in order to achieve the goal of the paper, the main benefits and rationale for commercial diplomacy are explored and assessed, with a particular focus on trade effects. then, factors influencing commercial diplomacy are identified and discussed. the current challenges for commercial diplomats and the process of reforming and adjusting institutional models od cd to changing external and internal environment are examined, based on the case study analysis of the polish model of economic diplomacy. results and discussion benefits and rationale of commercial diplomacy since commercial diplomacy is publicly funded, the justification for using it needs to be based on an assessment of the shortcomings and benefits associated with the cd services. reuvers and ruël (2012) state that both business enterprises as well as the governments and society can be beneficiaries of commercial diplomacy. in their input-throughput-output model of cd they identify political and economic benefits of commercial diplomacy, stressing that commercial diplomacy should be a value added activity. political benefits include job creation, increased tax revenues and stimulation of economic growth, while economic ones comprise such outcomes of commercial diplomacy as trade increase, nation branding and welfare increase. naray (2008) posed six rationale for commercial diplomacy: (1) the need for access to reliable and neutral business information; (2) support for the newcomer’s weak credibility and image in foreign markets, (3) partner search: encouragement of national firms (mainly smes) to internationalize, (4) conflict handling, (5) support of home country delegations to the host country, and (6) strategic concerns, such as government endeavour to engage in strategic trade policies, support for r&d activities or access to supplies for energy resources and other materials. he also stated that the main direct beneficiaries of cd are private business firms, but governments can also benefit from the cd services. successful companies may improve the country’s and the government’s image. also, if international business is developed successfully through cd, the home country’s economy and very likely also the host country’s economy will benefit from enhanced economic exchange and integration. in his newer research, naray (2012) focuses on advantages of using cd from a business perspective. he states that that there are both practical and symbolic reasons why business people trust the institutions of commercial diplomacy and often use its services. the advantages of commercial diplomacy are connected to considering it as: (1) central platform for international business to government relations; (2) activities being characterized by neutrality and credibility; (3) support in the first steps to be made in foreign markets (good price/quality ratio). in his view, commercial diplomats offer a centralized platform with the location in the “target market” from a business perspectives, offering general and specific knowledge about it. thanks to the centralization of governmental support and the resulting economy of scale, commercial diplomats can conduct business facilitation and promotion activities with lower costs (villanueva lop, 2017). furthermore, commercial diplomats have better access to decision-makers, such as executives of large corporations, policy-makers, elites in the 134 | agnieszka hajdukiewicz host country, having possibility of linking business with politics. neutrality as an attribute of cd means that firms are not discriminated against their competitors. by credibility it is meant that diplomats in general enjoy good reputation, and are considered to be well informed about political and economic affairs. moreover, commercial diplomacy as a form of governmental support services is to high extend focused on small and medium enterprises (smes) (busschers & ruël, 2012). on one hand, the smes have a growing capacity to drive the economic development of a nation and their role in the economy is increasing. on the other hand, in their internationalization process they have a higher exposure to trade barriers, compared to the larger companies. according to the oecd, the main internationalization barriers of smes are: the shortage of working capital to finance exports; limited information to locate/analyze markets, the inability to contact potential overseas customers; and, a lack of managerial time, skills, and knowledge. the market-entry function of cd is particularly critical for smes that are newcomers to a particular region (naray, 2012). private companies rarely invest in acquiring knowledge by themselves, as it is a risky investment for them, so it is important to use the governmental intelligence service. however, information is more accessible for companies today thanks to internet based information systems and to the improved transparency in business brought about by different organizations such as the wto. thus, the traditional intelligence function of a commercial diplomat is decreasing at the expense of more specific, “hidden” information and new forms of promotion events such as trade fairs or trade missions (villanueva lop, 2017). several studies have been carried out in the past to measure the results of export support programmes, both at the national and business level. at the national level, coughlin and cartwright (1987) found that a 100 us dollars rise in export promotion expenditures generated an increase by 432.000 us dollars in value of exports. the study by rose (2005) showed that the presence of a diplomatic mission abroad (an embassy or a consulate) may have a positive impact on bilateral trade. using the sample of 22 countries and about 2000 potential trading partners, he estimated that for each additional consulate abroad, exports increased by 6-10 percent. the finding that embassies and consulates do facilitate trade was confirmed by bergeijk, de groot, and yakop (2011). at the business level, gencturk and kotabe (2001) found, based on a sample of 162 us firms, that the use of export support programmes increased profitability but not sales of these companies. the study by yannopoulos (2010) revealed that some export services are more useful (e.g. foreign market information, finding agents/distributors) for companies than others (such as language training or export business planning). justinek and sedej (2012) state that governments should count on the positive effects of export support, such as boosting exports and consequently, economic growth, but the support measures have to work in practice. at the same time, government intervention through economic and commercial diplomacy is criticized by some economists and accused of transferring resources to an export industry that potentially distorts the efficient outcome. some neoclassical economists hold the ideal of no governmental interference. for them firms should be able to enter foreign markets on their own account and if they have to be supported by governments, then, this is perhaps because of their products or services are not competitive. these critics argue that commercial diplomacy implies a transfer of resources from the public sector to commercial activities while is not clear if the private benefits exceed the cost of providing the public service (yakop & van bergeijk, 2009). they believe that taxpayer’s money the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 135 can often be wasted. however, most of economists provide justification for that governmental intervention (considered as “necessary evil”) based on the theory of asymmetric information and market failure. the competitive advantage of one company can limit ability of other firms to collect the knowledge needed in the process of internationalization. the task of cd is to address information asymmetry, imperfect networks and informal trade barriers, such as cultural or language barriers. from a business perspective, there are some concerns related to the quality of information received from commercial diplomats and alternative actions. the leading concerns include their lack of practice and a “too general” overview, not very quick service and sometimes lack of updating. but the research conducted by naray (2012) showed that companies often don’t know what commercial diplomacy can bring, what the company can expect from diplomats and how to contact them. this is not a lack of willingness to cooperate, but rather a misunderstanding of the services offered by commercial diplomacy. factors influencing commercial diplomacy in the modern economy many factors shaping activities and influencing effectiveness of commercial diplomacy can be identified. the external phenomena such as globalization and internationalization that encourage more political and economic interdependencies between countries, as well as technological advances and increasing influence of private actors are often discussed as the elements of commercial diplomacy context (ruevers & ruël, 2012). in addition to that a number of authors stresses the importance of both home and host country characteristics as determinants of cd. concerning the home country’s features ruevers and ruël (2012) identify ministry structure and subsidiary level as key factors of the cd’s context, influencing its outcome. the home country influence was also elaborated in the study of stadman and ruël (2012). according to them country factors that specifically influence commercial diplomacy can be grouped into ones concerning the government of a country and its foreign posts. on the government level, the factors are: the ministry responsible for commercial diplomacy, its structure, the level of centralization/decentralization, the degree of independence of trade promotion organization (tpo) etc. on the foreign post level the commercial diplomacy practices are influenced by the structural form of the agencies responsible for commercial diplomacy and depend on the level of government (central, regional and local) where the services of these agencies are provided. the structural forms of these agencies can be divided into private, public or a mix of public and private. based on foreign economic policy goals the foreign posts can use different programmes and practices for the promotion of export and inward investment (figure 1). according to mercier (2007) the export promotion programmes can be divided into market development programmes and export service programmes. market development programmes are concerned with the generating of sales leads, the participation in trade shows, the preparation of market analyses etc. export service programmes comprise holding seminars for exporters, providing them with export guidelines and helping with the financing of export. the factors influencing commercial diplomacy services at the foreign post level include also a number of diplomats and employees working there and their characteristics and types. commercial diplomats often have different styles based on their approach to commercial issues and their leading concerns. kostecki and naray (2007) distinguish three basic types of commercial diplomats: business promoter (the business-oriented diplomat, closely cooperating and actively supporting business), 136 | agnieszka hajdukiewicz civil servant (the economic policy-oriented diplomat, who does the work that is requested by the ministry, in a mostly reactive way) and generalist commercial diplomat (the foreign policy-oriented diplomat, occasionally supporting business). in the classification by galtung and ruge from 1965 three extreme types of diplomats were identified: the “eliteoriented”, that means a diplomat with a lot of connections, who usually comes from the upper class; the “treaty-oriented” diplomats, that should have a law background and be able to negotiate and draft agreements; and the “structure -oriented” diplomat, with a degree in social sciences, able to provide insight into the political, economic and social structure of the host country (stadman & ruël, 2012). figure 1. factors shaping commercial diplomacy source: adapted from stadman, & ruël (2012, p. 190). among host country characteristics influencing the commercial diplomacy policies and practices kostecki and naray (2007) considers the host country’s market size and potential as the most significant determinants for investment in commercial diplomatic relations. another factor of influence according to them may be “gravity center” or top sectors, implying that some countries are very important markets for certain products. many authors add such factors as cultural, legal and political situation in the host country and historic background between home and host country, such as for instance colonial ties (reuvers & ruël, 2012). according to cuero acosta, adu-gyamfi, nabi, and dornberger (2017) entrepreneurial opportunity does not only emerge from the individual mindset, but can also have its origin in the external environment in which the entrepreneur operates. the challenges come from various external conditions such as financial volatility on markets, rapid technological innovation, changing customer preferences, the growth of new segments on home country characteristics: identity, character, law, norms, values, rules, traditions, culture, strength/power of country, strength of ministry, government structure government factors: responsible ministry; structure of ministry; size & wealth of country; budget for diplomacy and foreign posts; time of entry into the eu. diplomacy policy: policy focus of ministry; foreign policy goals; number of foreign posts; size and structure of foreign posts; number of employees. diplomacy practice: type of foreign posts; tasks & categories; requirements, functions, programmes; employee characteristics, training, background, access to information. host country characteristics: identity, character, law, norms, values, rules, traditions, culture, strength/power of country, strength of ministry, government structure, location market characteristics: type of market, size, market-specific sectors, specializations, added value of top sectors, way of doing business the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 137 the market, culture, demographic rates, institutional framework conditions, macroeconomic conditions, and the natural environment. since commercial diplomacy should add value for clients firms, by offering activities or services that are relevant and of a good quality, kostecki and naray (2007) focus on determinants of value-added commercial diplomacy. they pose several propositions that might impact the activity profile, the business orientation and the performance of cd services. the propositions, are grouped into five categories: client characteristics, home country features, host country features, the global environment, and the commercial diplomacy arrangements. in this approach, apart from the external context of cd services, which was already mentioned above, the focus is to a big extend on a client firm characteristics. the preparedness of the firm which makes use of commercial diplomacy can be also an important determinant of cd effectiveness. clients have to acquire some knowledge and skills to participate effectively in the service creation and delivery process. it is often the case that client firms do not positively participate in the service process, and they tend to be unprepared and their requests tend to be unspecific or unrealistic (zuidema & ruël, 2012). therefore, the preparedness of a firm to go abroad, defined as a state of readiness for internationalization has to be taken into account. a distinction is often made between the firm’s internal resources and capabilities used to deploy these resources. resources are tradeable and non-specific, while capabilities are firm specific and used to engage resources within a company. determinants of the commercial diplomacy linked to a firm’s resources and capabilities include the size of a firm, the available business network in which a company can participate, the level of international experience of a firm and the degree to which they rely on foreign public customers and partners. evolving model of commercial diplomacy: the case of poland the political and economic breakthrough in poland in 1989, related to the fall of communism and the return to the market economy, did not imply an immediate change in economic diplomacy. the first polish minister of foreign affairs in the transformation period was in fact criticized for abandoning the construction of economic relations, not giving priority to economic diplomacy, and for the lack of strategies and structures, and deprecating the importance of diplomacy in the sphere of economy (molendowski & polan, 2007). the first bigger reform of the polish economic diplomacy took place in july 1999 with the transformation of commercial counsellor’s offices (originating in communist times) into the commercial and economic sections (wydziały ekonomiczno-handlowe – weh). these new units, functioning within diplomatic missions and consular offices, took over tasks in the field of economic relations as well as protection and promotion of poland’s economic interests abroad, thus constituting the institutional basis of polish economic diplomacy. they were subject to the ministry of economy in respect of financial resources, staff and tasks to be performed. however, since their employees belonged to the polish diplomatic corps, in their activities always the political and protocol primacy of the embassy was emphasized. this model of economic diplomacy was the result of a compromise between ministries of economy and foreign affairs, that reconciled different concepts of commercial diplomacy in poland, but for the most part it was criticized due to the lack of one centre with competences and resources in the area of eco138 | agnieszka hajdukiewicz nomic (export) promotion and coordinating all initiatives and projects in this field. pursuant to the 2006 reform of the organizational model of poland’s economic diplomacy, wehs were being replaced by: economic departments (wydziały ekonomiczne – we) subject to the ministry of foreign affairs, and trade and investment promotion departments (wydziały promocji handlu i inwestycji – wphi) subordinate to the ministry of economy. the aim of this reorganization was to distinguish different functions of diplomatic missions: analytical – performed for the government administration, from the purely commercial ones, dedicated to the business community. thus, competencies of wes included the analysis of macroeconomic situation in inward countries and the application of bilateral economic policy of the polish government, while wphis were responsible for the promotion of the polish economy and business, supporting smes in their export activities, attraction of inward investment etc. the 2006 reorganization of the polish economic diplomacy didn’t end the discussion on the model of poland’s commercial diplomacy. in recent years according to a number of experts, there has been still a need for further reforms, which could define more precisely the division of competences between the ministry of economy and the ministry of foreign affairs. these reforms could improve the coordination of activities and cooperation between ministries in the field of business support on foreign markets. in particular, many claimed that the reform of 2006 was incomplete, because one of its main goals was to create a government agency responsible for supporting internationalization of polish enterprises and attracting foreign investments to poland, which, however, was not set up. lack of such an agency resulted in poor synchronization of activities and has deepened an “atomization” of the promotion and support system, leading to some inefficiency of the existing solutions. at the same time, polish business is more and more interested in expansion into new foreign markets. taking into account the overdependence of polish exports on one market – the european union’s – which has recently been stagnating, the main goal of promoting the polish economy should be to facilitate the expansion of companies in more distant non-eu countries. in markets located in south asia, north america, south america, africa, the middle east, polish products and services could exploit their competitive advantage thanks to their quality and competitive prices. however, distant markets although promising and increasingly attractive, but at the same time might be very difficult for new companies to enter due to the different economic, political, social and technological business environment and numerous entry barriers. the changing geography of poland’s global business presence will require the state’s political support and trade promotion, which is often a necessary condition for undertaking commercial activities on a new foreign market. since in the past the trade and investment promotion sections were located mainly in europe, nowadays it would also require building a new network of polish diplomatic and consular post and trade missions, in order to expand into new countries and cities. besides, polish entrepreneurs believe that a poor recognition of “poland” brand in the world is a significant obstacle in their expansion on foreign markets. especially in the service sector poland has no strong image as a professional and reliable partner. therefore, the government should intensify activities aimed at promoting the country brand in order to increase the visibility and attractiveness of products and services from poland in global markets. the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 139 according to the polish foreign policy strategy for the years 2017-2021, important tasks in the area of economic expansion and brand building include (the ministry of foreign affairs of the republic of poland, 2017): − assisting polish businesses in expanding onto new international markets, in particular by developing cooperation with asian, african, middle eastern, and latin american countries, − seeking cooperation opportunities with non-european partners, especially the people’s republic of china, in the implementation of regional infrastructure projects, − identifying and eliminating barriers to non-eu markets that are particularly cumbersome for polish exporters, − attracting more foreign tourists by promoting innovative tourism products, − protecting and projecting poland’s reputation as part of our political and economic promotion. to meet the above mentioned ambitious goals, poland has recently taken steps to build a new model of economic promotion abroad. the main element of the new reform of the polish model of commercial diplomacy, was the establishment of the polish investment and trade agency as the central institution responsible for the economic promotion abroad and facilitation of foreign investment. starting february 3, 2017, the polish investment and trade agency (paih), which is the joint-stock company with state treasury as the only stockholder, replaced the polish information and foreign investment agency (paiiiz). this reorganization was much more than rebranding as it was connected with the expansion of the scope of the agency’s activities. the polish investment and trade agency acts as the central point on the map of national economic agencies, engaged with foreign expansion of polish entities, coordinating all operational instruments, such as diplomatic missions, commercial fairs and programmes dedicated to specific markets and sectors. it is in charge of the export promotion of polish companies, especially small and medium enterprises, as well as for the promotion of the whole polish sectors. agency’s mission is to create a positive image of poland across the world and promoting polish goods and services. the agency is engaged with facilitating foreign investments in poland, polish investments abroad and also polish investments in poland, which is a much broader scope of investment-oriented activities as compared with the previous model, in which the paiiiz’s core operations entailed servicing foreign investors in poland. it is also responsible for providing information on legal and economic environment and organizing information and promotion venues in poland and abroad. another important element of the current reform is the departure from the investment and trade promotion departments (wphis), operating as it was mentioned above by embassies and consulates, subordinate to both the ministry of foreign affairs and the ministry of economy. wphis are being successively closed and replaced (but not necessary in the same locations in which they used to operate) by commercial offices abroad, which are subordinate to the new agency. until april 1st, 2018, 29 foreign trade offices have been established, including ones in such distant locations as astana (kazakhstan), dubai (united arab emirates), jakarta (indonesia), ho chi minh city (vietnam) or tehran (iran). ultimately, there will be 70 locations of foreign trade offices in the world (the polish trade and investment agency [paih], 2018a). the services of foreign trade offices in140 | agnieszka hajdukiewicz clude: helping to reduce business risk in foreign expansion by managing business information; selecting reliable business partners (they act as a “professional matchmaker” for polish companies and foreign clients); arranging b2b talks; arranging trade missions and the presence of a client at trade shows; offering investment site advisory; getting the access to full range of business support tools offered by the polish development found (the polish trade and investment agency [paih], 2018b). the replacement of the old wphis with the network of foreign trade offices subordinate to the polish investment and trade agency (paih) is a qualitative rather than a quantitative change in the polish commercial diplomacy model. these offices operate outside the structure of embassies, and their employees do not have diplomatic status. it lowers the operating costs of these branches, although at the same time it may somewhat weaken their credibility. it also implies direct subordination of the issues of commercial diplomacy to the ministry responsible for economy and development. the ministry intends to focus the agency’s activity on potentially attractive for polish exporters non-european markets, which are most often more difficult to reach than those geographically and culturally closer, especially those located within the framework of the european union. the resources within these support go first of all to those projects that have the best chance of success. intensely promoted will be especially 12 industries, which were indicated in the “strategy for responsible development” as the most innovative and prospective, and at the same time which can create the brand of poland, which in the future will be strongly associated with poland. these include among others yachts, furniture, cosmetics and medical equipment (the ministry of infrastructure and development of the republic of poland, 2017). under this program, entrepreneurs from twelve industries will receive assistance in creating and financing promotion programs, which will include not only participation in fairs, but also business to business meetings, bringing business partners to poland, trips to meetings with a foreign contractor, consulting, training, etc., that is all that is needed to enter the remote market. these programs are financed mainly from european union funds, but through the agency and with its active involvement. the new system also assumes that foreign commercial offices in most cases operate in accordance with the commercial law. they can therefore conduct normal commercial and service activities. in addition, private companies will be able to participate in the promotion system of the polish economy and will bear the costs of functioning of foreign trade offices. this therefore means, that there has been a transition from the public to the public -private commercial diplomacy model. this is also favoured by the human resources policy, which presupposes the preference for young people to work in foreign trade offices who are knowledgeable in foreign languages and are not only risk-tolerant but also have good connections with business and are able to create good relations with the local business environment. some promotion activities are undertaken together with the polish diaspora. it is expected that these changes will lead to closer cooperation between the administration and business, and will ensure the better adjustment of cd services to the needs of companies as well as increase the efficiency of the funds spent on the international business promotion. since new solutions to the polish model of commercial diplomacy have been introduced only recently, it is too early to assess their impact on the effectiveness of the entire system, and especially on export results. therefore, further research needs to the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 141 be carried out to examine if the export support offered within the new model affects exports and investment in poland. conclusions with globalization of the world’s economy and trading system, the importance of commercial diplomacy has been increasing, since companies that operate more and more internationally face many constraints and challenges due to complex business environment and global competition and they show a growing need for a government support in their efforts to exploit their competitive advantage in international markets. governments respond to these needs and invest considerable amounts of public resources by being engaged in the activities which are nowadays fundamental for commercial diplomacy, i.e. facilitation of international business and export/business promotion. it is expected that this should, in turn, result in increased international economic integration, growth, and employment along with generating good bilateral business relations between countries. while the main functions of commercial diplomacy remain unchanged, the scope and focus of cd activities has evolved during the years; nowadays the main tasks include strengthening a country’s image, building country brands and enhancing the companies’ credibility abroad, attracting more tourists by promoting innovative tourists products as well as facilitating fdis. in the area of export promotion the commercial diplomacy is tasked particularly with supporting sme’s, which on the one hand, have a growing capacity to drive the economic development of a nation, but the other hand, in their internationalization process they have a higher exposure to trade barriers, when compared to large companies. the function of supplying information, which is one of the main responsibilities of commercial diplomats, has evolved towards discovering more tailored and “hidden” information and public relations. there are many external and internal factors that can determine the relevance and effectiveness of commercial diplomat’s work. they can be grouped into such main categories as: the home and host country characteristics, government factors, diplomacy policy of a country and diplomacy practices. some of them are reflected in a country ‘s specific model of commercial diplomacy services. the polish model of commercial diplomacy is currently undergoing major reform in the course towards improving the government – business relationship and increasing the efficiency of trade and investment promotion activities through eliminating of tasks duplication. the main element of this reform is the creation of the polish investment and trade agency as the central institution responsible for the economic promotion abroad and facilitation of foreign investment. it is set to play an important role in a modern mechanism of economic promotion abroad that effectively facilitates the internationalisation of polish business and implements the strategy for responsible development. since the study is an introductory one, and it faced some data limitations, only qualitative methods have been used to explore the potential the links between commercial diplomacy and international business development. further research is needed to measure the impact of commercial diplomacy activities on international trade results, and in particular to investigate the link between export promotion expenditures and export performance. 142 | agnieszka hajdukiewicz references bergeijk, p.a.g., de groot, h.l.f., & yakop, m. (2011). the economic effectiveness of diplomatic representation: an economic analysis of its contribution to bilateral trade. the hague journal of diplomacy, 6, 101-120. http://dx.doi.org/10.1163/187119111x566751 berridge, g.r., & james, a. (2003). a dictionary of diplomacy. london, uk : palgrave macmillan. busschers, s., & ruël, h. (2012). the value of commercial diplomacy from an international entrepreneurs perspective. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp.71-103). bingley, uk: emerald group publishing limited. coughlin, c.c., & cartwright, p.a. (1987). an examination of state foreign export promotion and manufacturing exports. journal of regional science, 27(3), 439-449. https://doi.org/10.1111/j.1467-9787.1987.tb01172.x cuero acosta, y.a., adu-gyamfi, r., nabi, m.n.u., & dornberger, u. (2017). analysing the role of framework conditions influencing international entrepreneurial opportunity identification process. entrepreneurial business and economics review, 5(3), 9-29. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050301 feketekuty, g. (2012). (ed.). policy development and negotiations in international trade: a practical guide to effective commercial diplomacy. us: createspace independent publishing platform. gencturk, e. & kotabe, m. (2001). the effect of export assistance program usage on export performance: a contingency explanation. journal of international marketing, 9(2), 51-72. https://doi.org/10.1509/jimk.9.2.51.19886 justinek, g. & sedej, t. (2012). measuring export support performance in slovenia. international journal of diplomacy and economy, 1(1), 80-94. doi: 10.1504/ijdipe.2012.049933 kostecki, m., & naray, o. (2007). commercial diplomacy and international business. clingendael discussion papers in diplomacy, 107, 1-41. retrieved on february 12, 2019 from https://www.clingendael.org/sites/default/files/pdfs/20070400_cdsp_diplomacy_kostecki_naray.pdf lee, d. (2004). the growing influence of business in u.k. diplomacy. international studies perspective, 5(1), 50-54. mercier, a. (2007). commercial diplomacy in advanced industrial states: canada, the uk and the us. clingendael discussion papers in diplomacy, 108. retrieved on march 11, 2019, from https://www.clingendael.org/sites/default/files/pdfs/20070900_cdsp_diplomacy_mercier.pdf molendowski, e., & polan, w. (2007). dyplomacja gospodarcza. rola i znaczenie w polityce zagranicznej państwa. kraków: oficyna ekonomiczna grupa wolters kluwer. naray, o. (2008). commercial diplomacy: a conceptual overview. paper presented at the 7th world conference of tpos, the hague, the netherlands. retrieved on march 11, 2019 from http://www.intracen.org/uploadedfiles/intracenorg/content/trade_support_institutions/tpo_network/content/conferences/2008/narayconferencepaper.pdf naray, o. (2012). the commercial diplomat in interaction with international business: results of an empirical study. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp. 151-181). bingley, uk: emerald group publishing limited. okano-heijmans, m. (2011). conceptualizing economic diplomacy: the crossroads of international relations, economics, ipe and diplomatic studies hantering van het begrip economissche diplomatie. internationale spectator, 62, 73-76. the hague journal of diplomacy, 6 (2011) 7-36. potter, e.h. (2004). branding canada: the renaissance of canada’s commercial diplomacy. international studies perspectives, 5, 55-60. doi: 10.1111/j.1528-3577.2004.00155.x the role of commercial diplomacy in promoting and facilitating… | 143 reuvers, s., & ruël, h. (2012). research on commercial diplomacy: a review and implications. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp. 1-27). bingley, uk: emerald group publishing limited. rose, a. (2005). the foreign service and foreign trade. embassies as export promotion. nber working paper 11111, national bureau of economic research, cambridge. saner, r., & yiu, l. (2003). international economic diplomacy. mutations in post-modern times. clingendael discussion papers in diplomacy, 84. retrieved on november 15, 2017 from https://www.clingendael.org/publication/international-economic-diplomacy-mutationspost-modern-times stadman, a., & ruël, h. (2012). competitors or collaborators: a comparison of commercial diplomacy policies and practices of eu member states. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp. 183-225). bingley, uk: emerald group publishing limited. the ministry of foreign affairs of the republic of poland (2017). polish foreign policy strategy 20172021. retrieved on march 11, 2019 from http://www.msz.gov.pl/resource/0c98c3b2-9c5d4c42-8761-f7827134ee76:jcr the ministry of infrastructure and development of the republic of poland (2017). strategy for responsible development. retrieved on march 11, 2019 from https://rio.jrc.ec.europa.eu/en/library/strategy-responsible-development the polish trade and investment agency (paih) (2018a). foreign trade offices. retrieved on march 20, 2018 from: https://www.paih.gov.pl/fto. the polish trade and investment agency (paih) (2018b). export consulting. retrieved on march 20, 2018 from: https://www.paih.gov.pl/offer/export.https://www.paih.gov.pl/en villanueva lop, g. (2017). commercial diplomacy in a globalized world. przegląd strategiczny, 10, 367-382. doi: 10.14746/ps.2017.1.20. visser, r., & ruël, h. (2012). commercial diplomats as corporate entrepreneurs: an institutional perspective. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp. 29-70). bingley, uk: emerald group publishing limited. woolcock, s., & bayne, n. (eds.). (2011). the new economic diplomacy: decision-making and negotiation in international economic relations. uk: ashgate. yakop, m., & van bergeik, p.a.g. (2009). the weight of economic and commercial diplomacy. international institute of social studies (iss) working paper, 478, 5-31. yannopoulos, p. (2010). export assistance programs: insight from canadian smes. international review of business research papers, 6(5), 36-51. zuidema, l., & ruël, h. (2012). the effectiveness of commercial diplomacy: a survey among embassies and consulates. in h. ruël (ed.), commercial diplomacy and international business: a conceptual and empirical exploration (pp. 105-140). bingley, uk: emerald group publishing limited. 144 | agnieszka hajdukiewicz author agnieszka hajdukiewicz associate professor, ph.d. in economics. works at the department of international trade, cracow university of economics (poland). her research interests focus on trade protectionism, barriers to international trade, international trade and policies in the agricultural sector, international marketing. correspondence to: agnieszka hajdukiewicz, phd, cracow university of economics, department of international trade, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: hajdukia@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8249-2314 acknowledgements and financial disclosure this article is financed from the funds allocated to the cracow university of economics in the framework of grants for maintaining research potential. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-01-1-01-009-narayanan s u g g e s t e d c i t a t i o n : narayanan, v. (2017). theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic review. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 9-23. theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic review vijay narayanan cracow university of economics faculty of economics and international relations doctoral studies programme in economics, finance and management ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: prvijayan@gmail.com abstract: both, entrepreneurship and international business have been topics of interest for academicians, businessmen and policy-makers around the world. now it is obvious that entrepreneurs also do business internationally. international entrepreneurship is still a new research domain within international business studies and current empirical investigations focus on entrepreneurial orientation while internationalizing. the main objective of the paper is to discuss the concept of the international entrepreneurial orientation, by linking entrepreneurial orientation and internationalisation of the firm. the article is based on in-depth literature review and its critics. keywords: international entrepreneurship, entrepreneurial orientation, internationalization, international business jel codes: f23, l20 1. introduction the global business environment has changed drastically in the last years. the traditional markets were predominantly dominated by larger companies and smes were more focussed on regional and domestic markets. this has changed substantially because of the reduction in trade barriers, improvements in technology, logistics and communication. this has enabled even for the smallest players to participate in global competition (naisbitt, 1995). one major change coming out of these changes is the change in management and competitive strategies of both large and small firms (wright & dana, 2003; narayanan 2015b). the main objective of the paper is to discuss the concept of the international entrepreneurial orientation, by linking entrepreneurial orientation and internationalisation of the firm. the article is based on in-depth literature review and its critics. the article consists of three sections. the first section discusses the roots 10 vijay narayanan and basics of international entrepreneurship. the second section includes theoretical conceptualisation of entrepreneurial orientation. the last section tries to link entrepreneurial orientation and internationalisation. 2. basics of international entrepreneurship both, entrepreneurship and international business have been topics of interest for academicians, businessmen and policy-makers around the world. now it is obvious that entrepreneurs also do business internationally. still both topics (entrepreneurship and international business) have not been so frequently studied together. international business has primarily been focused on studies of large multinational companies (mncs). entrepreneurship has had its focus on new ventures and smes (narayanan, 2015a). however in recent years this trend has seen a decline and both these topics of entrepreneurship and international business are studied together (oviatt & mcdougall, 2000). the roots of international entrepreneurship (ie) can be traced back to the 1994 article written by oviatt and mcdougall which predominantly focused on small and medium scale ventures and their path to internationalisation. studies done in the later years moved away from the focus on small ventures and tried to conceive ie from a generalized and broad range. this change in focus was seen in oviatt and mcdougall’s 1997 and 2000 studies which moved away from the focus on the size of firm and age of the firm. in 2003, the definition of ie changed again with focus being opportunity recognition that brought ie more towards entrepreneurship paradigm (keupp & gassmann, 2009). based on oviatt and mcdougall (2005), kiss et al., (2012) defined international entrepreneurship as “the discovery, enactment, evaluation, and exploitation of opportunities across national borders to create future goods and services”. they further define international entrepreneurship as an amalgamation of two branches of studies namely “behaviour of international entrepreneur actors namely organisations, groups or individuals and comparative analysis of entrepreneurship based on different national parameters” (kiss, danis & cauvsgil, 2012). according to young et al., (2003), ie has been to a great extent influenced by two research views: (i) research based view which considers key factors that contributes to enhanced performance of firms and (ii) network perspective that discusses about alliance formation in international activities (young & dimitratos, 2003). continued research in the past two decades have helped in developing ie on many perspectives like international business (ib), entrepreneurship, strategic management, network and marketing (peiris, akoorie & sinha, 2012). as per oviatt & mcdougall (2000) and mcdougall-covin et al., (2014), ie is not only an intersection of two business disciplines namely economics and management, but also form non-business fields “as diverse as sociology, economic geography, political science, development economics, and psychology” (wach, 2015). ie is primarily concerned with research in the fields of international business, entrepreneurship and strategic management (wright & ricks, 1994; zahra et al., 1999; hitt & ireland, 2000; young & dimitratos, 2003). international entrepreneurship as defined by mcdougall-covin et al., 2014 is a cross functional study of entrepreneurship and international business. zucchella & sciabini (2007) added one theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 11 more perspective in the study by showing international entrepreneurship as a three faced study of entrepreneurship, international business and strategic management. strategic entrepreneurship (figure 1) is also defined in both strategic management as well as entrepreneurship (wach & wehrmann, 2014). figure 1. international entrepreneurship as the amalgamation of three fields source: wach (2014, p. 12) adapted from zucchella & sciabini (2007, p. 22). in an attempt to provide an integrated and holistic model to ie, peiris et al., (2012) developed a unified framework depicting the effects of industry, market and competitive forces. keupp and gassmann in their study in 2009 on ie, explain it as a function of four branches of research namely: 1. entrepreneurship, 2. strategy, 3. international business, 4. technology and innovation management. they found that there existed gaps in knowledge and theoretical understanding within international entrepreneurship (keupp & gassmann, 2009) such as: 1. differing viewpoints on what entrepreneurial component supported internationalisation. 2. contradicting reasons why quick and rapid internationalisation is possible. 3. knowledge gaps because of primary focus being on smes. 12 vijay narayanan 4. knowledge gaps because of the overlapping of international business and entrepreneurship theory. based on prior research ie theory can be investigated into three basic elements such as (i) the entrepreneur, (ii) the external business environment and (iii) the entrepreneurial process (coviello et al., 2011; wach, 2012; wach, 2015). 3. theoretical conceptualisation of entrepreneurial orientation entrepreneurship is defined as an act of a new entry. the new entry can be either an entry to a new market or to an existing market with a new product or service. entrepreneurial orientation (eo) is primarily identified as the process, practices and decision making actions that had led to the development of the new entry (lumpkin & dess, 1996). the roots of entrepreneurial orientation that explain a firm’s entrepreneurial and strategic intent can be traced back to the early works of khandwalla (1977) and mintzberg (1979). the works of these scholars help us to understand the difficulties of the external environment in which a firm acts and the difficulties the strategy makers face within the firm. miller (1983) in his study defined an entrepreneurial firm as “engages in product market innovation, undertakes somewhat risky ventures”. he was the first to coin the statement “pro-active’ innovations, beating competitors to the punch”. these definitions were the first in the direction of providing a unified definition of eo (etemad, 2015). miller linked eo to strategy making emphasizing that firms that are entrepreneurial are more aggressive, aspire for more innovation and undertake a certain amount of risk when they seek opportunities. firms can be classified as entrepreneurial and conservative based on their eo. this can be characterised by how they make their decisions, their managerial philosophy and their strategic behaviours that align with entrepreneurial thinking. entrepreneurial nature can be best described by three attributes such as (i) innovativeness, (ii) pro-activeness and (iii) risk taking. though research scholars debate on the definitions and implementations of eo, it is generally seen that firms with higher degree of eo outperform conservative firms (anderson, kreiser, kuratko, hornsby & eshima, 2015). the relevance of eo is that it can be measured at firm level across industries and cultures thus making comparative studies possible (covin & miller, 2014). as such the term entrepreneurship is a term that is ambiguous in nature and is multi-faceted term. but in general and broader sense the term entrepreneurship is understood as entrepreneurial orientation. this has helped us to use the concepts of entrepreneurship theory in international business. the literature identifies two schools of thought when we discuss firm level entrepreneurship namely (i) entrepreneurial orientation (eo) and (ii) corporate entrepreneurship (ce). some authors identify eo as potential intentions and attitudes of the firm and ce as the actual entrepreneurial activities done by the firm. some authors believe that these two constructs actually complement each other (wach, 2015). eo explains how the firm acts strategically to collect competitive advantage. the difference between eo and other theories of entrepreneurship is that eo focuses on the firm level processes. the earlier theories focused on individual level theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 13 variables (rauch & frese, 2009). many authors have provided their definition of eo and have tried to provide a framework for it. most of them have agreed on one aspect at least that eo is to be treated as firm level phenomena (wach, 2015). eo being addressed as firm level phenomena has its practical implications as it has been found to affect firm performance thus making it vital for the firm’s success (vora, vora & polley, 2012). table 1 shows a selected list of definitions of eo. table 1. selected past definitions of (or pertaining to) entrepreneurial orientation authors definition of eo mintzberg (1973) “in the entrepreneurial mode, strategy-making is dominated by the active search for new opportunities” as well as “dramatic leaps forward in the face of uncertainty” (p. 45). khandwalla (1976/1977) “the entrepreneurial [management] style is characterized by bold, risky, aggressive decision-making” (p. 25). miller & friesen (1982) the entrepreneurial model applies to firms that innovate boldly and regularly while taking considerable risks in their product-market strategies” (p. 5). miller (1983) “an entrepreneurial firm is one that engages in product-market innovation, undertakes somewhat risky ventures, and is first to come up with ‘proactive’ innovations, beating competitors to the punch” (p. 771). morris & paul (1987) “an entrepreneurial firm is one with decision-making norms that emphasize proactive, innovative strategies that contain an element of risk” (p. 249). covin & slevin (1998) “entrepreneurial firms are those in which the top managers have entrepreneurial management styles, as evidenced by the firms’ strategic decisions and operating management philosophies. non-entrepreneurial or conservative firms are those in which the top management style is decidedly risk-averse, non-innovative, and passive or reactive” (p. 218). merz & sauber (1995) “. . . entrepreneurial orientation is defined as the firm’s degree of proactiveness (aggressiveness) in its chosen product-market unit (pmu) and its willingness to innovate and create new offerings” (p. 554) lumpkin & dess (1996) “eo refers to the processes, practices, and decision-making activities that lead to new entry” as characterized by one, or more of the following dimensions: “a propensity to act autonomously, a willingness to innovate and take-risks, and a tendency to be aggressive toward competitors and proactive relative to marketplace opportunities” (pp. 136-137) zahra & neubaum (1998) eo is “the sum total of a firm’s radical innovation, proactive strategic action, and risk taking activities that are manifested in support of projects with uncertain outcomes” (p. 124) voss, voss, & moorman (2005) “...wedefine eo as a firm-level disposition to engage in behaviors [reflecting risktaking, innovativeness, proactiveness, autonomy, and competitive aggressiveness] that lead to change in the organization or marketplace” (p. 1134, [ ] added). avlonitis and salavou (2007) “eo constitutes an organizational phenomenon that reflects a managerial capability by which firms embark on proactive and aggressive initiatives to alter the competitive scene to their advantage” (p. 567) cools & van den broeck (2007/2008) “entrepreneurial orientation (eo) refers to the top management’s strategy in relation to innovativeness, proactiveness, and risk taking” (p. 27). pearce, fritz, & davis (2010) “an eo is conceptualized as a set of distinct but related behaviors that have the qualities of innovativeness, proactiveness, competitive aggressiveness, risk taking, and autonomy” (p. 219). source: covin & wales (2011, p. 679). 14 vijay narayanan empirical studies done in countries like the united states, china, thailand, vietnam, indicate that eo is positively correlated to firm performance. it would make sense for firms to understand the characteristics of the firm that promotes eo. covin and slevin (1991) study indicate that eo is made up of the firm’s organisational culture. this study makes a valid point that the organisational culture is made up of attitudes and behaviours of individuals that are shared across the organisation (engelen, flatten, thalmann & bretteel, 2014). however, the expression of eo having a positive relationship with firm performance has had mixed results in empirical studies. results have shown that eo on performance has varied depending on the type of external environment the firm has been exposed to. also, it has been found that entrepreneurial strategies need financial resources to be successful (wiklund & shepherd, 2005). in today’s competitive world, eo is getting important irrespective of the nature, size, age or industry sector to which the firm belongs to. in a study based on 310 service firms from austria, it was found that there existed a clear influence of eo on the corporate performance of the firms. it was also seen that of the different dimensions of eo, innovative behaviour was identified as the most important sub-dimension (karus, 2013). firms that possess a high degree of eo come up with innovative ideas frequently, take risks and act in a proactive way when presented with opportunities. thus eo can be summed up as the process of getting a competitive advantage by looking out for new possibilities, pushing for demands in an aggressive and proactive way, risk taking ability and bringing out new and innovative products in the market (lumpkin & dess, 1996; rauch & frese, 2009). eo is generally classified as whose decision making styles have proactive, risk taking and innovative. along with these characteristics, the other important contributors include the environment in which the firm operates in (external) and the organisational values (internal) play a significant role especially the external factors. external environment is a source of uncertainty as well as an option for new possibilities for the firm (cruz & nordqvist, 2012). firms that exhibit eo characteristics come up with innovative products and often get the first mover advantage or can target premium segments (engelen, flatten, thalmann & bretteel, 2014). in a study in 2001, lumpkin and dess attempted to find the relationship between the two dimensional constructs of pro-activeness and competitive aggressiveness. there has been a debate among scholars that both of these constructs are similar. this study proved otherwise. as a part of the study, 124 executives were interviewed from 96 firms. it was fond that both constructs were distinct and played different roles. for the success of firms in a nascent stage, pro-activeness played an important role. competitive aggressiveness on the other hand was an important strategy for firms that were more matured and had to fight of fierce competition for survival (lumpkin & dess, 2001). in explaining the concept of eo, miller (1983) and later on, covin & slevin (1989) came up with a three dimensional concept that explained the qualities of eo namely (i) proactive, (ii) innovative, (iii) and risk taking characteristics of the firm. lumpkin and dess (1996) added two more, which are (iv) competitive aggressiveness theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 15 and (v) autonomy to the above three qualities and proposed a five quality multidimensional construct. in practice, researchers still tend to use the three dimensional construct as against the multidimensional. the same can be explained by table 2 (wach, 2015). table 2. the construct of eo no. basic dimensions composite qualities three-dimensional construct of eo 1 pro-activeness predicting future market changes (rauch et al., 2009) opportunity creation vs. opportunity identification (sundqvist, kylaheiko & kuivalainen, 2012; covin & slevin, 1989) 2 innovativeness openness to new ideas (frishammar & horte, 2007) process and product creativity (dess & lumpkin, 2005) pursuit of creative or novel solutions (knight, 2001) 3 risk taking decisions in uncertainty (dess & lumplik, 2005) implementation of projects entailing significant chances of costly failure (davis et al., 1991; khandwalla, 1977; miller & friesen, 1984) multi-dimensional construct of eo 4 competitive aggressiveness competitive advantage over competitors (dess & lumplin, 2005) aggressive posturing relative to competitors (knight, 2001) 5 autonomy independent human activities (dess & lumplin, 2005) self-acting (lumpkin & dess, 1996) source: wach (2015, p. 16). eo in principle addresses to the process of making new entries to markets or bringing new products to existing markets. the primary eo dimensions that are defined in the literature like pro-activeness, innovativeness, risk taking, competitive aggressiveness and autonomy may be exhibited by the firm while making a new entry. it can also be possible that for successful entry only some of these factors may be present. the reason for this may be because of the interaction between the eo dimensions with the internal and external factors in which the firm conducts the business (lumpkin & dess, 1996). competitive aggressiveness can be expressed as the aggressive stand a firm takes against its competition in an intensive market situation. this combative posture is done to wade of competition either to survive or to dominate the market (lyon, lumpkin, dess, 2000). according to hughes and morgan (2007) competitive aggressiveness is the effort the firm puts to outdo and out-manoeuvre their competitors (hughes &morgan, 2007). competitive aggressiveness also represents the high intensity and aggressive posture new entrants more often need to display when facing the competition from existing rivals (lumpkin & dess, 1996). from the perspective of new entrants, competitive aggressiveness is an important eo dimension because new entrants are much more likely to fail than mature and established businesses. thus for new startups, taking an aggressive stand and intensifying the competition is essential for survival (lee & peterson, 2001). innovativeness refers to the trait of coming up with new ideas and indulgence in experimentation and striving for technological leadership in both products and 16 vijay narayanan processes. such traits help the firm to get first mover advantage and/or target premium segments (lyon, lumpkin, dess, 2000). innovativeness also captures the bias the firm has towards experimentation and development of new products and processes (hughes &morgan, 2007). according to schumpeter (1942), wealth is created in a market when the existing structure is disturbed by launching new products or services. for family firms, innovativeness is the key for long term survival of the firm. it is also seen that new and younger firms have a higher urge to innovate than established firms (zellweger & sieger, 2012). pro-activeness refers to the ability to anticipate future possibilities and threats alike and start taking actions either to exploit opportunities or prevent failures and threats (lyon, lumpkin, dess, 2000). in order to establish and sustain in international markets, firms must act in a proactive way so as to find opportunities in different markets. this also includes making bold decisions as to launching new products or services often providing the firm with the first mover advantage. ideally such proactive firms actively search for foreign markets so that they have a higher spread in the international markets compared to its competition. being highly proactive comes with a cost. firms need to collect specific market knowledge, information about customers, suppliers and partners and all this involves money (dai, maksimov, gilbert & fernhaber, 2014). risk taking attribute of the firm would mean taking high risks like borrowing heavily or committing a huge amount of resources on projects with unclear outcomes (lyon, lumpkin, dess, 2000). risk taking dimension shows the ability of the manager to take considerable risk with the intention to pursue a potential opportunity with reasonable possibility of attaining the desired goals at the same time when there exists a possibility for a costly failure. the essence in defining entrepreneurship is the ability to find undiscovered opportunities and to take risks to convert those opportunities to successful ventures. the amount of risks an entrepreneur faces in an international environment is multitude when compared to the domestic market. this is also clear that the firms that take risks only realize the dream of internationalisation (zhang, ma & wang, 2012). autonomy means encouraging teams or individuals to come up with and establish new ideas, concepts or visions (lyon, lumpkin, dess, 2000). the history of firm level entrepreneurship is made of events of self-determined pioneers who have pursed new, novel or better ideas and have made a business case for it. in general, entrepreneurship has grown and prospered because of the independently thinking individuals who have left the shores of safety and comfort in the search of finding and promoting new ideas or new ventures. the same thing can be seen within organisations also. the freedom given to individuals to pursue and champion ideas is the key driver for firm level entrepreneurship and this freedom to pursue ideas is often refereed as autonomy (lumpkin & dess, 1996). van dooran et al., investigated the effect of senior team of a firm on eo and its relationship with firm performance. it was found that senior team provides the heterogeneity needed and help in the screening process and selection of initiatives. they also serve as guides for theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 17 the eo process to prosper thus fulfilling the autonomy dimension (van doorn, jansen, bosch & volberda, 2013). 4. linking entrepreneurial orientation and internationalisation firms normally expand their international scope through their entrepreneurial actions which basically stem out of eo. based on past researches, eo is said to have an impact in international learning, speed of entry and firm performance (dai, maksimov, gilbert & fernhaber, 2014). according to wach (2015), the internationalisation process of the firm is further intensified and accelerated through entrepreneurial orientation (wach, 2015). it is difficult to predict future benefits based on current strategies and decisions. firms should proactively take up eo in terms of doing innovations so that it can counter act against reduction of product life cycle and stone wall the efforts of the competition. such policies involve risk and risk taking may provide the firm opportunities to perform and enhancing the firms to face competition and ultimately provide a positive impact on the performance (etemad, 2015). oviatt and mcdougall (1995) indicate that internationalisation is actually triggered by the entrepreneur in the process identifying new business opportunities obtained through relationship building and social networking. thus internationalisation itself can be viewed as an entrepreneurial action (zhang, ma & wang, 2012). eo was initially designed to explain the entrepreneurial behaviour of a firm more from a domestic environment perspective. covin and slevin (1991) & miller (1983 ) suggested that before coming up with new innovations, products or expansion activities into new markets, the firms should possess entrepreneurial capabilities. further studies by many authors have found out that eo has a strong positive influence on firm performance. it is also seen that eo capabilities are more important for smes compared to larger firms as smes have limited financial capability, technical and managerial resources (brouthers, nakos & dimitratos, 2014). evidence of entrepreneurial culture influencing internationalisation has been in seen in studies relating to international new ventures, born globals, smes etc. it has been seen that the earlier the firms acquire entrepreneurial orientation; the entrepreneurial culture that develops positively influences the firm’s internationalisation intent. this allows the firm to be more capable and willing to pursue international opportunities (rajshekar, javalgi & todd, 2011). there is a huge amount of literature showing positive support to entrepreneurship on the growth of firms. the important question however is there enough empirical support to show that the relationship actually exists (kraus, 2013). wach (2015) developed the relationship between the dimensions of eo, decision making process and international performance. according to williams et al., mncs in pursuing eo apply two kinds of strategies. the first of these is r&d specific building long term know-how. the other strategy is in the form of investments that help in asset growth. the former is for long term initiative and the latter is for short term initiative. pursing either strategy 18 vijay narayanan will involve in applying the same principles namely identifying the potential, evaluating the risk and exploiting the opportunity. both strategies may involve considerable risk and may take the firm into uncharted territories and put them ahead of competition. aggressive (r&d) mncs will deploy more resources in innovation where as aggressive (asset) mncs will deploy more resources in gaining external advantage that gives the form a competitive advantage (like networking). the most aggressive firms (both r&d and asset) will allocate higher amounts of resources in both r&d as well as assets growth to maximize the risk (williams & lee, 2009). internationalisation itself is often referred to as an entrepreneurial act and has seen a huge surge especially among smes. it is also seen that smes with higher eo have shown a better export performance (taylor, 2013). taylor (2013) proposed that the relationship between eo and internationalisation is positive and is moderated by the domestic market environment in which the firm is located. this can also be viewed as internationalisation providing viable survival and growth possibilities to smes in developing nations to grow by exporting and increasing their market share (taylor, 2013). it is often seen that entrepreneurial smes face resource constraints compared to mncs. to overcome resource constraints and foreign liabilities and to improve their international performance, smes to utilize higher levels of eo or by forming international alliance or both. it is suggested that alliance formation will greatly benefit both partners (brouthers, nakos & dimitratos, 2014) selected empirical studies done on establishing eo’s relationship to internationalisation are tabulated below show a wide variety of themes addressed including both small and large scale enterprises (table 3). 5. conclusions it is seen that at the moment ie is positioned as a multidisciplinary study with studies ranging from international business, strategic management, entrepreneurship, marketing etc., as well as non-management fields like sociology, economic geography, political science, development economics, and psychology. it is also seen that ie is slowly evolving into an individual research field of its own. a literature review of selected papers published in the recent years show that ie is researched under a variety of topics like influence of social networks, emerging economics geographical distance, family owned businesses, effect of corruption etc. eo is studied as a subset of ie. eo is measured as a unior multidimensional variable. the constructs that define eo include pro-activeness, innovativeness, competitive aggressiveness, autonomy and risk taking. effects of eo are studied both for lse as well as smes though a look through the available literature shows heavy focus on smes due to the fact that decades of research on entrepreneurship was dedicated table 3. selected list of literature review on relationship between eo and internationalistion author research sample typology explanation jantunen, puumalainen, saarenketo & kylaheiko (2005) empirical study done on data from 217 manufacturing and service organisations. the authors examine the relationship between eo and the firms reconfiguration capabilities have on internationalisation. the authors found that eo along with the ability of the firm to have new assets configuring capability has a positive influence to international performance. this confirms that the dynamic capability of the firm is needed to take advantage of new opportunities by orchestrating changes. mostafa, wheeler & jones (2006) empirical study done on 158 manufacturing firms from united kingdom. this paper investigates the relationship between eo and internet usage for export among smes. a study on the relationship of eo and commitment to the use of internet has on performance found that entrepreneurs with higher degree of eo tend to use internet to develop an export market for their products and services. it was found that such entrepreneurs also commit more resources to internet use and use it as a medium to contact customers and suppliers. it was also found that internet is also used to find out competitors. such firms also use websites to market their firm as well as products. export growth was also found to be higher for higher eo firms compared to less eo firms. this also proves that higher eo results in increased export growth and financial performance of firms and finally internationalisation. melia, boulard & peinado (2007) empirical analysis done on 155 spanish firms. the authors explore if internationalised firms develop eo compared to non-internationalised firms. also, evidence for influence of eo on rapid internationalisation is explored. the study found empirical evidence that firms that are already internationalised develop eo. it was also seen that eo positively influences rapid internationalisation of firms. kropp, lindsay & shoham (2007) empirical study done on sample data from 539 individuals from internationally focused firms from south africa. the authors examine the relationship between eo along with key demographic characteristics like age, education and gender of entrepreneurs in the start-up decision of international entrepreneurial business ventures (iebvs). the study found empirical evidence that risk taking and pro-activeness played an important role in establishment of iebvs. it was also observed that innovativeness does not play a significant role on the decision making point for setting up of iebvs. williams & lee (2009) analysis was done on form level characteristics from 10-k filings. the sample list was taken from the financial times global list of top 500 companies sorted by market capitalization. this study analyses the eo of mncs. the authors propose two dimensions of r&d and asset growth for analyzing eo. the two dimensions provide three strategies of 1. aggressive r&d, 2. aggressive asset growth and 3. balanced approach. the results from the study show that smaller and less internationalized mncs take a much aggressive approach when compared to highly internationalized who tend to take a much conservative approach. knowledge management will be the key for mncs. it was also seen that younger top management is likely to take higher risks and will take a more partnership approach. in case of highly internationalized mncs top management taking an aggressive stand will be counterproductive as they may end up in saturating the knowledge base resulting in a diversity of opportunities that may become too difficult to handle. zhang, ma & wang (2012) empirical research conducted on data collected through survey from 117 chinese smes during 2011 and early 2012 this study evaluates the effects of eo and social capital theory in facilitating internationalisation of chinese smes. the study found out that the different dimensions of eo in combination with different forms of social capital theory produce different influence. it was seen that pro-activeness and risk taking dimensions along with the different sources of social capitals have a positive influence in the internationalisation of the chinese smes. it was also seen that innovativeness and political ties do not play an important role in internationalisation. basile (2012) empirical analysis of 71 smes from sicilian area. this paper analyses the factors affecting eo by the perspective of risk taking behavior of smes in their attempt to internationalize. the author also checks the relationship between eo to internationalize. then study found positive relationship between eo and internationalisation. it was also seen that external environment factors like logistics and transportation play a vital role in providing firms with competitiveness. internationalisation is likely to further grow not just for large scale firms but also smes as both of them compete for space in the international market, especially smes. it is also important for governmental and policy makers as smes growth internationally will help in improving the employment situation. dai, maksimov, gilbert & fernhaber (2014) empirical analysis done on 500 smes from different industries. the authors explore the relationship between the dimensions of eo namely pro-activeness, innovativeness and risk-taking and what effect it has on the scope of internationalisation of smes the authors found that both high and low degrees of innovativeness and proactiveness increase the scope of the firm’s internationalisation. moderate scale of these two dimensions has shown to negatively impact the scope of internationalisation and the firms start retracting from committed markets. on the contrary it was seen that with risk taking, moderate scale has a larger impact on international success and score compared to low and high values. dimitratos, liouka, young (2014) empirical analysis of 260 subsidiary firms located in the uk. the authors investigate the eo of mnc subsidiaries compared to individual firms. the authors analysed subsidiary eo of mncs and found that local knowledge of subsidiaries can be useful for the mncs that are traditionally dominated by the parent organisation. the study also points out those subsidiaries entrepreneurial activities can serve as an advantage for the mncs though the level of entrepreneurship in a subsidiary firm will be lower than an independent firm because of the control from the headquater. the eo measuring construct include dimensions like innovativeness, risk-taking, pro-activeness, learning, intramultinational networking, extra-multinational networking and autonomy. rodríguez, moreno, tejada (2015) empirical research conducted on data collected through survey from 1,122 spanish smes during 2011 and early 2012. this paper analyses the source of competitiveness of smes in the service industry. the study identifies that the competitive success of the spanish smes belonging to the service industry is due to the macroeconomic and social factors that primarily address the intrinsic characteristics of the firms. it was also found that there exist substantial differences in competitiveness among different industries supporting a macroeconomic approach. on the other hand statistical evidence suggests that among the different companies, performance varied showing that they were dependent on the combination of the resources as well as capabilities of each firm. source: own study. theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 21 to the smes. like in the case of ie, the definition of eo has changed and refined over time. though multiple definitions exist eo is primarily seen as a firm level behaviour. the measurement of eo is done along the lines defined by miller (1983) and covin and slevin (1989) and or lumpkin and dess (1996) with the help of a seven point likert’s scale. decades of research has laid a strong theoretical foundation linking eo to firm performance. it has been seen that this is true for both lses and smes. the same can be said in the case of internationalisation. eo increases the propensity of internationalisation. this is seen in the case of smes that predominantly export as well as in the case of mncs that are already internationalized to further expand. the concept that eo propels internationalisation is seen in studies spread across different continents as well as different industry sectors like manufacturing, service industry etc. references anderson, b. s., kreiser, p. m., kuratko, d. f., hornsby, j. s., & eshima, y. (2015). reconceptualizing entrepreneurial orientation. strategic management journal, 36(10), 1579-1596. basile, a. (2012). entrepreneurial orientation in smes: risk taking to entering international markets. far east journal of psychology and business, 7(2), 1-17. brouthers, k. d., nakos, g., & dimitratos, p. (2015). sme entrepreneurial orientation, international performance, and the moderating role of strategic alliances. entrepreneurship theory and practice, 39(5), 1161-1187. covin, j. g., & miller, d. (2014). international entrepreneurial orientation: conceptual considerations, research themes, measurement issues, and future research directions. entrepreneurship theory and practice, 38(1), 11-44. covin, j. g., & wales, w. j. (2012). the measurement of entrepreneurial orientation. entrepreneurship theory and practice, 36(4), 677-702. cruz, c., & nordqvist, m. (2012). entrepreneurial orientation in family firms: a generational perspective. small business economics, 38(1), 33-49. dai, l., maksimov, v., gilbert, b. a., & fernhaber, s. a. (2014). entrepreneurial orientation and international scope: the differential roles of innovativeness, proactiveness, and risk-taking. journal of business venturing, 29(4), 511-524. engelen, a., flatten, t. c., thalmann, j., & brettel, m. (2014). the effect of organizational culture on entrepreneurial orientation: a comparison between germany and thailand. journal of small business management, 52(4), 732-752. etemad, h. (2015). entrepreneurial orientation-performance relationship in the international context. journal of international entrepreneurship, 13(1), 1-6. hughes, m., & morgan, r. e. (2007). deconstructing the relationship between entrepreneurial orientation and business performance at the embryonic stage of firm growth. industrial marketing management, 36(5), 651-661. jantunen, a., puumalainen, k., saarenketo, s., & kyläheiko, k. (2005). entrepreneurial orientation, dynamic capabilities and international performance. journal of international entrepreneurship, 3(3), 223-243. keupp, m. m., & gassmann, o. (2009). the past and the future of international entrepreneurship: a review and suggestions for developing the field. journal of management, 35(3), 600-634. kiss, a. n., danis, w. m., & cavusgil, s. t. (2012). international entrepreneurship research in emerging economies: a critical review and research agenda. journal of business venturing, 27(2), 266-290. kraus, s. (2013). the role of entrepreneurial orientation in service firms: empirical evidence from austria. the service industries journal, 33(5), 427-444. 22 vijay narayanan kropp, f., lindsay, n. j., & shoham, a. (2008). entrepreneurial orientation and international entrepreneurial business venture startup. international journal of entrepreneurial behavior & research, 14(2), 102-117. lee, s. m., & peterson, s. j. (2001). culture, entrepreneurial orientation, and global competitiveness. journal of world business, 35(4), 401-416. lumpkin, g. t., & dess, g. g. (1996). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, 21(1), 135-172. lumpkin, g. t., & dess, g. g. (2001). linking two dimensions of entrepreneurial orientation to firm performance: the moderating role of environment and industry life cycle. journal of business venturing, 16(5), 429-451. lyon, d. w., lumpkin, g. t., & dess, g. g. (2000). enhancing entrepreneurial orientation research: operationalizing and measuring a key strategic decision making process. journal of management, 26(5), 1055-1085. mcdougall, p. p., & oviatt, b. m. (2000). international entrepreneurship: the intersection of two research paths. academy of management journal, 43(5), 902-906. mostafa, r. h., wheeler, c., & jones, m. v. (2005). entrepreneurial orientation, commitment to the internet and export performance in small and medium sized exporting firms. journal of international entrepreneurship, 3(4), 291-302. naisbitt, j. (1993). global paradox: the bigger the world economy, the more powerful its smallest players. london: william morrow & co., inc narayanan, v. (2015a). export barriers for small and medium-sized enterprises: a literature review based on leonidou’s model. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 105123. doi: http://dx.doi.org/10.15678/eber.2015.030208 narayanan, v. (2015b). theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies. przedsiębiorczość międzynarodowa, 1(2), 27-48. peiris, i. k., akoorie, m. e., & sinha, p. (2012). international entrepreneurship: a critical analysis of studies in the past two decades and future directions for research. journal of international entrepreneurship, 10(4), 279-324. rauch, a., & frese, m. (2009). entrepreneurial orientation (chapter 6). in a. bausch and b. schwenker (eds.). handbook utility management. heidelberg: springer. ripollés-meliá, m., menguzzato-boulard, m., & sánchez-peinado, l. (2007). entrepreneurial orientation and international commitment. journal of international entrepreneurship, 5(3-4), 65-83. rodríguez-gutiérrez, m. j., moreno, p., & tejada, p. (2015). entrepreneurial orientation and performance of smes in the services industry. journal of organizational change management, 28(2), 194-212. taylor, p. (2013). the effect of entrepreneurial orientation on the internationalization of smes in developing countries. african journal of business management, 7(19), 1927-1937. van doorn, s., jansen, j. j., van den bosch, f. a., & volberda, h. w. (2013). entrepreneurial orientation and firm performance: drawing attention to the senior team. journal of product innovation management, 30(5), 821-836. vora, d., vora, j., & polley, d. (2012). applying entrepreneurial orientation to a medium sized firm. international journal of entrepreneurial behavior & research, 18(3), 352-379. wach, k. (2015). entrepreneurial orientation and business internationalisation process: the theoretical foundations of international entrepreneurship. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 9-24. wach, k., & wehrman, c. (2014). entrepreneurship in international business: international entrepreneurship as the intersection of two fields. international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries, 9-22. theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic… 23 wiklund, j., & shepherd, d. (2005). entrepreneurial orientation and small business performance: a configurational approach. journal of business venturing, 20(1), 71-91. williams, c., & lee, s. h. (2009). resource allocations, knowledge network characteristics and entrepreneurial orientation of multinational corporations. research policy, 38(8), 1376-1387. wright, r. w., & dana, l. p. (2003). changing paradigms of international entrepreneurship strategy. journal of international entrepreneurship, 1(1), 135-152. young, s., dimitratos, p., & dana, l. p. (2003). international entrepreneurship research: what scope for international business theories?. journal of international entrepreneurship, 1(1), 31-42. zellweger, t., & sieger, p. (2012). entrepreneurial orientation in long-lived family firms. small business economics, 38(1), 67-84. zhang, x., ma, x., & wang, y. (2012). entrepreneurial orientation, social capital, and the internationalisation of smes: evidence from china. thunderbird international business review, 54(2), 195-210. zucchella, a., & scabini, p. (2007). international entrepreneurship – theoretical foundations and practice. new york, ny: palgrave macmillan. ier-07-01-02-pp021--2013-thottoli 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.02 practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial plans: an empirical study among entrepreneurial students in oman mohammed muneerali thottoli a b s t r a c t objective: this paper aims to examine practical knowledge in preparing financial statements (fstts), practical knowledge in information and communication technology (ict) and ict-enabled financial plan (ictefp) among entrepreneurial students within universities in oman. research design & methods: primary data were collected from university students to analyze practical knowledge in preparing fstts and related ict skills. items of fstts were considered to measure entrepreneurial students’ practical knowledge to prepare fstts. besides, entrepreneurial students’ skills in basic microsoft tools have also been considered. findings: the findings were evaluated by applying structural equation modelling-partial least squares (sempls). the findings of the current study reveal that entrepreneurial students’ practical knowledge in preparing fstts is lacking whereas it shows that the students possess adequate basic skills in ict. thus, automated ictefp can be useful in managing entrepreneurship creativity and innovation course more effectively. implications & recommendations: the findings suggest that ictefp is an excellent contribution to enrich the recently compulsory course, (both for accounting and non-accounting students), entrepreneurship creativity, and innovation. contribution & value added: the study solely for the entrepreneurial students who are studying the course, entrepreneurship creativity and innovation, in oman. the research is one of the first to empirically analyze the relationship between practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp among entrepreneurial students within universities in oman. article type: research article keywords: entrepreneurship; creativity; innovation; ict; financial plan; oman; university jel codes: l26, l86, m41 received: 15 january 2021 revised: 15 march 2021 accepted: 18 march 2021 suggested citation: thottoli, m.m. (2021). practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial plans: an empirical study among entrepreneurial students in oman. international entrepreneurship review, 7(1), 2131. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0701.02 introduction young aspirant entrepreneurs should know that information technology (it) or broader information and communication technology (ict) enabled financial plans for their innovative business idea is an essential element for success. systematic preparation of business’ financial planning extends the entrepreneurial students to understand the financial feasibility of their proposed venture. a well-designed automated financial planning facilitates students to ascertain their intended business financial goals, such as short-term and long-term, and create a flexible financial budget to know various possible payback periods. cost control, tax planning, and fair financial statements (fstts) will help entrepreneurial students with proper planning on their identified working capital. an ict-based or ict-enabled financial plan (ictefp) facilitates the estimation of venture capital, seed capital, and working capital international entrepreneurship review ri e 22 | mohammed muneerali thottoli requirements in different combinations. ict enables to use of predefined financial templates which can help beginners or non-accounting students to present their innovative business ideas’ financials more quickly. an ictefp is useful to automate budgeting, analyzing, and forecasting the data that facilitates to assist the planned business’ financial health and assist in predicting alternative financial strategy and financial impact. ict-enabled financial tools heavily to depend on statistical assessment. the technology-enabled tool might be able to evaluate the intended business idea of potential entrepreneurs. the proposed automated software will assess business plans based on earlier data, business statistics, economic environment along related qualitative data. ict-enabled software recommends improvements in the financial plan, recommendations on seed capital. machine learning helps to upload past financial data to the software (mavlutova et al., 2020). ict-enabled entrepreneurial education will gradually affect both classroom-based training or teaching, but more precisely it leads to an innovative way to deliver entrepreneurship courses (sousa et al., 2019). however, higher education institutions were facing challenges to deliver entrepreneurship courses (mavlutova et al., 2020). knowledge in preparing fstts is considered an essential factor in adopting ict-enabled entrepreneurship (byun, sung, park, & choi, 2018). lack of support, less innovation in ictefp, and lack of practical knowledge in their academic in terms of accounting and business are some obstacles that challenge the adoption of e-entrepreneurship for e-startups (islam & alghobiri, 2018) students even though their major accounting, have less knowledge on various sections included in a financial plan; some of them don’t know how to prepare income statements, statements of financial position, cash flow statement, and equity shareholder’s statement. recently, in the gulf cooperation council (gcc), entrepreneurship education considers special importance. entrepreneurship education among students has received increased awareness in oman. now in oman, the course, entrepreneurship creativity, and innovation have been made compulsory for all the students who are diploma or bachelor irrespective of their major (accounting / non-accounting). technical and vocational education training strategy provides oman to boost entrepreneurship education at the state level. the government has taken initiatives to include compulsory entrepreneurship creativity and innovation course with a practical section in the current curriculum development. the main aim of the program is to promote entrepreneurship, innovation, and to provide entrepreneurship creativity education, particularly among omani students. oman has considered this may enhance a mechanism for economic growth. the above-listed challenges need attention for researchers to practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp among entrepreneurial students within universities in oman. thus, this paper aims to examine practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp among entrepreneurial students within universities in oman. the following section provides a review of the literature, methodology, results, discussions, and conclusions of the study. literature review and hypotheses development an ict-enabled financial plan an information and communication technology-enabled financial plan is a software that supports, enhances, optimize, and integrates financial aspects of the proposed business plan that provides automation of fstts with details of budgeting, payback period, ratio analysis. an innovative approach to entrepreneurial education and training through automated software has been required to test and improve the feasibility of students’ innovative business ideas (mavlutova et al., 2020). the roles of ict enabled entrepreneurial education and entrepreneurship development were examined by (sulaiman et al., 2020). the impacts of technology-enabled practical entrepreneurship teaching methods and students’ entrepreneurial attitudes and intentions towards risk were examined by (bandera et al., 2018), and compare with entrepreneurship courses, students’ majors, knowledge of ict, and connections with business incubator were analyzed. information technology-enabled tools facilitated interaction between students with entrepreneurial skills acquisition and improved entrepreneurial potential (wu et al., 2019). for promoting innovative ideas of business among non-accounting students have recommended entrepreneurpractical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial… | 23 ial software for their entrepreneurship courses (buffardi, 2018). the entrepreneur-support standard model had facilitated to increase entrepreneurial performance by giving level and custom-made support substances to entrepreneurs preparing for their intended business. through this ictefp possibly initiate a new start-up from the university which will lead to a future successful start-up company (shin et al., 2018). automation attracted aspirant entrepreneurs to better convey their innovative business ideas well-thought-out way. it reveals that students who develop business ideas were ready to adopt ictefp for delivering their innovative business ideas (wu et al., 2018). practical knowledge in preparing fstts the students’ knowledge in preparation of fstts, financial accounting practices, and classification ledger accounts were examined by (faccia & mosco, 2019). undergraduate students’ understanding of accounting concepts and their practical knowledge from their first accounting class were studied by (abbott & palatnik, 2018). accounting students’ attitude to entrepreneurship course, entrepreneurial skills development was studied by (reyad et al., 2019). the level of non-accounting major students’ knowledge on accounting through the establishment of automated simplified accounting template for apprentice in teaching was studied and found that it can assist the students to prepare fstts (shamsudin et al., 2020). teaching accounting concepts were insipid and tough to understand mainly for non-accounting major students. entrepreneurship and accounting skills shall be used in learning through board games (rosli et al., 2019). technology tools integrate financial transactions with technological facilities. it speed-up accounting records, builds a more secure business environment, and lowering human mistakes. it facilitates doing accounting work timely. in the current digital world, where technologies take over time-consuming, repetitive, and redundant jobs, giving accounting professionals extra time to consider the higher level and extra productive analysis (moşteanu & faccia, 2020). knowledge in fstt preparation led to high intention on entrepreneurship education among undergraduates accounting students (ahmad et al., 2019). if instructors want to enhance the skills, efficiency, and concept of accounting education focused on developing entrepreneurial skills, university curricula or programs should be designed innovatively by including ict for non-business major students (boldureanu et al., 2020). practical knowledge in ict universities or colleges play a key role in the advancement of proficiency in ict that equips their entrepreneurial graduate students to enter the labor market and produce new job opportunities choices through entrepreneurship that contributes to the solution of main international problems (portuguez castro & gómez zermeño, 2020). the personality traits of university students and how such traits influence their it education were studied by (al-qirim et al., 2018). ms office and technology-based learning were decided by apparent usefulness. students’ frequent use of ms office might be considered by educational institutions to aim their efforts on developing certain aspects of the platforms that would lead to greater levels of student interactions with technology. this will lead to greater levels of academic success as students engaged more by use of advanced ms office skills apply using technology (venter & swart, 2018). it skills are ever more cited as both workplace and curriculum weaknesses in accounting education. employers and educators believe that ms excel skills are considered as one of the technical competencies necessary for junior accountants. these it skills developments embark on requiring ms office excel certification should include in some entry-level accounting curriculum (rotondo, 2020). microsoft excel with visual basic for application provides the students to draw graphs much interactive by diversified models. ms excel facilitates economical, time effectiveness, easy find option, enhanced students’ insight of accounting concepts, and nurture students’ sense of confidence (bernard et al., 2018). microsoft excel is the best commonly used it tool, the best crucial it tool for fresh hires, and more importantly, ms excel has been emphasized in colleges and universities’ accounting curricula. ms excel is reliable among different branches of accounting such as audit, fstts, and tax across all other related experience levels. further, powerpoint, ms word, enterprise resource planning software, and the codes of accounting standard board were found as often utilized across several areas of accounting (lee et al., 2018). 24 | mohammed muneerali thottoli research questions and hypotheses this study will answer two research questions steered by the study as mentioned below: rq1: does practical knowledge in preparing fstts influence ictefp? rq2: does practical knowledge in ict influence ictefp? in essence, the present research study seeks to measure the degree of practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp among entrepreneurial students within universities in oman. thus, the hypotheses made in the current study are as follows: h1: lack of practical knowledge in preparing fstts associates with ictefp. h2: increased practical knowledge in information and communication technology associates with ictefp. consequently, the below depicted theoretical framework has been formed. the relationship among lack of practical knowledge in preparing fstts and statement and increased practical knowledge in ict with ictefp is shown in the below figure (figure 1). figure 1. theoretical model source: own elaboration based on the hypothesis development. research methodology this current study has considered constructing and build a quantitative approach to assess a set of variables. the research questionnaire has employed a set of four instrument elements with a five-point likert type scale/items to evaluate the defined variables. some demographics comprised in this study have been based on demographic impact on students who study the compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. primary data were collected from university students to analyze practical knowledge in preparing fstts and related ict skills. items of fstts were considered to measure entrepreneurial students’ practical knowledge to prepare fstts. besides, entrepreneurial students’ skills in basic microsoft tools have also been considered. this study has employed a set of four instrument items comprising questionnaires with a 5-point likert type scale/items to evaluate the variables in the present study. a cross-sectional survey was conducted at various universities and colleges in oman during the year 2020, comprising 174 students who are registered under various majors. the findings were evaluated by applying structural equation modelling-partial least squares (sem-pls). reliability and validity the initial part of the analysis consists of the factor loading, composite reliability, cronbach alpha, and average variance extracted (ave). factor loading must be higher than 0.5 (hair et al., 2010). the ave must be higher than or equal to 0.5 that accomplishes the internal consistency. the rule of thumb for deciding the value, alpha is; if the score “α> 0.9excellent, if it is α< 0.8then good, and if the α< 0.7considered as acceptable (sijtsma, 2009). table 1 shows the reliability and validity of the variables used in the current study. practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial… | 25 table 1. reliability and validity variables cronbach’s alpha rho_a composite reliability average variance extracted (ave) ictefp 0.940 0.943 0.951 0.737 pk in preparing fstts 0.975 0.977 0.977 0.719 pk in ict 0.884 0.889 0.928 0.812 source: own elaboration based on the results of pls analysis. results descriptive statistics the results of descriptive statistics have shown in table 2. the dependent variable, ictefp, indicates that the level of practical knowledge in drafting entrepreneurial ictefp averaged 20%, along with a standard deviation of 0.69, minimum 7%, and maximum of 35%. further, the determinants of practical knowledge in preparing fstts has an average of 51%, along with a standard deviation of 0.16, minimum of 17%, and a maximum of 85%; and the determinants of practical knowledge in ict (pk in ict) has an average of 10%, along with standard deviation of 0.03, minimum of 4%, and a maximum of 18%. table 2. descriptive statistics variables mean std. dev minimum maximum ictefp 0.20 0.69 0.07 0.35 pk in preparing fstts 0.51 0.16 0.17 0.85 pk in ict 0.10 0.03 0.04 0.18 source: own elaboration based on the results of pls analysis. the results of the discriminant validity construct have shown in table 3. the discriminant validity calculates the extent to which the measures of various concepts are distinct. apart from factor loadings, this research study has examined how properly the items described the latent variable by analyzing the average variance extracted (ave) indicator. this study’s correlations values between the variables shows smaller as compared to square-root averages (aves). in table 3 such values are typed in bold. the ave is included to ascertain the validity of a variable or to evaluate convergent validity (chin, 1998; hulland, 1999; vandenbosch, 1999). table 3. discriminant validity constructs variables ict_fp pk_fsst pk_ict ict_fp 0.859 pk_fsst 0.846 0.848 pk_ict 0.706 0.767 0.901 source: own elaboration based on the results of pls analysis. besides of hypotheses test, the analysis was also revealing the variance explained (r2) in the endogenous variables. the r2 is in the present study shows 0.724 (table 4) which is a substantial value agreeing by chin (1998). it specifies that all the two exogenous variables analyzed in the study, such as practical knowledge in preparing fstts and practical knowledge in ict support, and explains 72.4% variance independent variable, ictefp. table 4. variance explained endogenous construct variance explained (r²) exogenous variables -> endogenous (ictefp) 0.724 source: own elaboration based on the results of pls analysis. 26 | mohammed muneerali thottoli hypotheses testing both the hypotheses h1 and h2 were expected to have either positively or negatively correlated with practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp (table 5). sempls employing bootstrapping methods were used for analyzing variables in the current study. the hypotheses and the structural model were analyzed to ascertain the significance of the path coefficients (β) with 5,000 iterations took for execution (chin et al., 2008). range of the path coefficient acceptable if it is higher than 0.1 (henseler et al., 2016). the results of the path coefficient have shown in table 5 and figure 2, below, shows the results of the structural model analysis. all the factors, practical knowledge in preparing fstts and practical knowledge in ict, have positive significant relation with ictefp. it shows that practical knowledge in preparing fstts (path coefficient value 0.000, p < 0.001) has a significant influence on ictefp. the result also reveals practical knowledge in ict (path coefficient value 0.006, p < 0.01) has a significant influence on ictefp. table 5. path coefficients hypotheses path path coefficient standard error t-value h1 pk fstt -> ict fp 0.000 0.040 ***18.435 h2 pk ict -> ict fp 0.006 0.050 **2.776 note: significance levels: ***p < 0.001 (t ˃3.33), **p < 0. 01 (t ˃2.33), *p < 0.05 (t ˃1.605) (based in one-tailed test). source: own elaboration based on the results of pls analysis. results and discussion lack of practical knowledge in preparing fsttswith ictefp the first independent variable has taken as, students’ practical knowledge in preparing fstts. numerous studies were found that there was a lack of practical knowledge in preparing fstts among accounting as well as non-accounting major students (junger da silva et al., 2020; hao-yang et al., 2018; jie, 2017). this could be overwhelmed by adopting ict-enabled income statements (zheng, 2020). lack of practical knowledge in preparing fstts among (accounting as well as non-accounting major) students was obvious and faces significant constraints to complete their compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. technology integrated financial plans are much feasible for young and aspirant entrepreneurs to realize the financial feasibility of their future innovative projects (reyad et al., 2019). entrepreneurship education through ict-enabled software is much better. adoption of technology improves course learning outcomes, students’ attitude toward their innovative business start-ups, considered as the main goal of entrepreneurship and accounting education (bandera et al., 2018; thottoli et al., 2019b). the above-depicted table 5, path coefficients, results express positively and significantly related the link between lack of practical knowledge in preparing fstts with ictefp (β = 0.000, p < 0.001). thus, the first hypotheses tested in the current study were supported. meaning that some of the students in the universities were agreeing to adopt ictefp for their successful completion of the compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. thus, the hypothesis result conveys a strong and positive relationship between lack of practical knowledge in preparing fstts with ictefp. hence, undergraduate students irrespective of their major were all agrees to prepare as well as understand different alternative feasibility reports for their anticipated innovative business plan by using automated ictefp. accordingly, the cogent justification for achieving this outcome for the first hypothesis, is that entrepreneurial students’ lack in knowledge of preparing fstt will upsurge the readiness to integrate ictefp by universities for the students’ compulsory course, entrepreneurship creativity and innovation. practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial… | 27 figure 2. structural model assessment source: own elaboration based on the results of pls analysis. practical knowledge in information communication technology with ictefp the second and final independent variable has taken as, students’ practical knowledge in ict. numerous studies were found that the majority of university students have adequate ‘basic’ knowledge in microsoft office tools among accounting as well as non-accounting major students (lee et al., 2018; thottoli, 2020a;). basic knowledge in ict has sufficient to use any accounting software including ictefp (thottoli et al., 2019a; thottoli, 2020b). adequate practical knowledge in ict among (accounting as well as non-accounting major) students was obvious and has been considered as an added advantage for successfully use of ictefp to prepare automated fstts, payback period, equilibrium point, and flexible budget for their compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. one may not d1 d2 d2 0.78 pk_ict c13 c14 c15 c16 pk_fsst b1 b2 b3 b4 b5 b6 b7 ict_fp c17 c12 c2 c11 c1 c8 c7 c6 c5 c10 c4 c3 c9 0.859 0.797 0.912 0.855 0.872 0.880 0.830 0.724 0.756 0.868 0.879 0.887 0.825 0.876 0.885 0.825 0.817 0.861 0.745 0.846 0.834 0.817 0.908 0.878 0.887 0.139 0.739 0.871 0.889 0.941 28 | mohammed muneerali thottoli necessarily be professional in ict to understand the ever-rising influence of ict software applications in organizations. consequently, certainly assumed that every person holds basic information technology skills and knows how to use simple it applications. particularly college and university undergraduates, who are deemed to be “it natives” and who have had sufficient practical experience to a variety of it software package and practical training, are often considered to be a consistent cluster with more similar basic it practical skills and very high regular ict practice (verhoeven et al., 2020). the level of technical competency among university students has a significant impact on ict software applications in the day-to-day activities of students. considerable distinctions among first-year university graduate students have observed software skills differ among countries (eger et al., 2018; thottoli et al., 2019c; thottoli, 2021; thottoli & thomas, 2020). the above-depicted table 5, path coefficients, results express positively and significantly related the link between practical knowledge in ict with ictefp (β = 0.006, p < 0.01). thus, the second and final hypotheses tested in the current study were supported. meaning that majority of students in the universities has increased ‘basic’ practical knowledge in ict which will help to adopt ictefp for their compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. therefore, the second hypothesis result conveys a strong and positive relationship between increased practical knowledge in ict with ictefp. hence, undergraduate students irrespective of their major were all agrees to adopt automated handy ictefp to prepare as well as understand different alternative feasibility reports for their proposed innovative business plan. accordingly, the cogent justification for achieving this outcome for the second and final hypothesis, is that entrepreneurial students have increased basic practical knowledge in the use of ict (microsoft office tool) and will motivate and ready to integrate ictefp by universities for the students’ compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation. conclusions this research study offers an explanation to practical solutions among accounting and non-accounting entrepreneurial students for their compulsory course, entrepreneurship creativity, and innovation, using automated ictefp. it ensures that fair presentation and budgeting of financial data for their innovative business ideas. this study may be helpful for higher educational institutions to revitalize university curricula by including automated ictefp. the research is one of the first to empirically analyze the relationship between practical knowledge in preparing fstts, practical knowledge in ict, and ictefp among entrepreneurial students within universities in oman. the findings of the current study reveal that entrepreneurial students’ practical knowledge in preparing fstts is lacking whereas it shows that the students possess adequate basic skills in ict. automated ictefp can be useful in managing entrepreneurship creativity and innovation course more effectively. the findings suggest that ictefp is an excellent contribution to enrich the recently compulsory course, (both for accounting and nonaccounting students), entrepreneurship creativity, and innovation. the study solely for the entrepreneurial students who are studying the course, entrepreneurship creativity and innovation, in oman. in the future, the study can be extended to know the requirements of implementing ict-enabled business plans throughout universities in other states as well. references abbott, j.i., & palatnik, b. r. (2018). students’ perceptions of their first accounting class: implications for instructors. accounting education, 27(1), 72-93. https://doi.org/10.1080/09639284.2017.1381032 ahmad, n.l., yusof, r., ahmad, a. s., & ismail, r. (2019). the importance of financial literacy towards entrepreneurship intention among university students. international journal of academic research in business & social science, 9(9), 18-39. doi:10.6007/ijarbss/v9-i9/6266 al-qirim, n., rouibah, k., tarhini, a., serhani, m. a., yammahi, a. r., & yammahi, m. a. (2018). towards a personality understanding of information technology students and their it learning in uae university. education and information technologies, 23(1), 29-40. https://doi.org/10.1007/s10639-017-9578-1 practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial… | 29 bandera, c., collins, r., & passerini, k. (2018). risky business: experiential learning, information and communications technology, and risk-taking attitudes in entrepreneurship education. the international journal of management education, 16(2), 224-238. https://doi.org/10.1016/j.ijme.2018.02.006 bernard, m., minarti, e.d., & hutajulu, m. (2018). constructing student’s mathematical understanding skills and self confidence: math game with visual basic application for microsoft excel in learning phytagoras at junior high school. international journal of engineering & technology, 7(2), 732-736. boldureanu, g., ionescu, a.m., bercu, a. m., bedrule-grigoruță, m. v., & boldureanu, d. (2020). entrepreneurship education through successful entrepreneurial models in higher education institutions. sustainability, 12(3), 1267. https://doi.org/10.3390/su12031267 buffardi, k. (2018). tech startup learning activities: a formative evaluation. in 2018 ieee/acm international workshop on software engineering education for millennials (seem) (pp. 24-31). ieee. 5.00 https://doi.org/10.1145/3194779.3194781 byun, c.g., sung, c.s., park, j. y., & choi, d.s. (2018). a study on the effectiveness of entrepreneurship education programs in higher education institutions: a case study of korean graduate programs. journal of open innovation: technology, market, and complexity, 4(3), 26. https://doi.org/10.3390/joitmc4030026 chin, w.w. (1998). the partial least squares approach for structural equation modeling. in g.a. marcoulides (ed.), modern methods for business research (pp. 295-336). lawrence erlbaum. chin, w.w., & peterson, r.r., & brown, s.s.p. (2008). structural equation modeling in marketing: some practical reminders. the journal of marketing theory and practice, 16(4), 287-298. https://doi.org/10.2753/mtp1069-6679160402 junger da silva, r., tommasetti, r., zaidan gomes, m. & da silva macedo, m.á. (2020). how green is accounting? brazilian students’ perception. international journal of sustainability in higher education, 21(2), 228-243. https://doi.org/10.1108/ijshe-07-2019-0232 eger, l., klement, m., pisoňová, m., & petrová, g. (2018). different user groups of university students and their ict competence: evidence from three countries in central europe. journal of baltic science education, 17(5), 851. faccia, a., & mosco, d. (2019). understanding the nature of accounts using comprehensive tools to understand financial statements. retrieved february 21, 2021 from https://essuir.sumdu.edu.ua/handle/123456789/75516. http://doi.org/10.21272/fmir.3(3).18-27.2019. hair, j. f., black, w. c., babin, b. j., anderson, r. e., & tatham, r. l. (2010). cluster analysis. multivariate data analysis. volume 7th ed. edited by: hair jf. hao-yang, w.u., xing-chen, w.a.n.g., & yue, l e.n.g. (2018). analysis of reform thinking and countermeasure for higher education for accounting in new normal. destech transactions on economics, business and management, (eced). 10.12783/dtem/eced2018/23985 henseler, j., hubona, g. & ray, p.a. (2016), “using pls path modeling in new technology research: updated guidelines”, industrial management & data systems, vol. 116 no. 1, pp. 2-20. https://doi.org/10.1108/imds09-2015-0382 hulland, j. (1999). use of partial least squares (pls) in strategic management research: a review of four recent studies. strategic management journal, 20(2), 195-204. https://doi.org/10.1002/(sici)10970266(199902)20:2<195::aid-smj13>3.0.co;2-7 islam, m.a., & alghobiri, m.a. (2018). e-entrepreneurship for e-startups: potentials, common challenges and way forward. information management and business review, 10(4), 44-50. https://ssrn.com/abstract=3319753 jie, z. (2017). research on practical teaching system of applied accounting major. in 2017 2nd international conference on education, sports, arts and management engineering (icesame 2017) (pp. 1166-1169). atlantis press. https://doi.org/10.2991/icesame-17.2017.254 lee, l., kerler, w., & ivancevich, d. (2018). beyond excel: software tools and the accounting curriculum. ais educator journal, 13(1), 44-61. https://doi.org/10.3194/1935-8156-13.1.44 mavlutova, i., lesinskis, k., liogys, m., &hermanis, j. (2020). innovative teaching techniques for entrepreneurship education in the era of digitalisation. wseas transactions on environment and development, 725-733. doi: 10.37394/232015.2020.16.75 moşteanu, n. r., & faccia, a. (2020). digital systems and new challenges of financial management–fintech, xbrl, blockchain and cryptocurrencies. quality-access to success journal, 21(174), 159-166. 30 | mohammed muneerali thottoli portuguez castro, m., & gómez zermeño, m. g. (2020). educational innovation supported by ict to identify entrepreneurial skills in students in higher education. retrieved feb 21, 2021 from https://www.researchgate.net/profile/may_portuguez_castro/publication/345034915_educational_innovation_supported_by_ict_to_identify_entrepreneurial_skills_in_students_in_higher_education/links/5f9c8383a6fdccfd7b8de17c/educational-innovation-supported-by-ict-to-identify-entrepreneurial-skills-in-students-in-higher-education.pdf. reyad, s.m.r., musleh al-sartawi, a., badawi, s. and hamdan, a. (2019), “do entrepreneurial skills affect entrepreneurship attitudes in accounting education?”, higher education, skills and work-based learning, vol. 9 no. 4, pp. 739-757. https://doi.org/10.1108/heswbl-01-2019-0013 rosli, k., khairudin, n., & saat, r.m. (2019). gamification in entrepreneurship and accounting education. academy of entrepreneurship journal, 25(3), 1-6. rotondo, g. (2020). closing the technology skills gap in accounting education: making excel certification a student responsibility. business education innovation journal, 12(1), 30-37 shamsudin, a., pauzi, n.f m., karim, m.s., roslan, n., & ahmad, k. (2020). utilising sata in measuring students’ understanding of financial statements: a survey among non-accounting students. jurnal dinamika akuntansi, 12(1), 24-33. doi: https://doi.org/10.15294/jda.v12i1.24811 shin, d., kim, m., & kwak, y. (2018). a study on the standardization model of entrepreneurship support using ict convergence. journal of advanced information technology and convergence, 8(1), 13-22. http://dx.doi.org/10.14801/jaitc.2018.8.1.13 sijtsma, k. (2009). on the use, the misuse, and the very limited usefulness of cronbach’s alpha. psychometrika, 74(1), 107. doi: 10.1007/s11336-008-9101-0 sousa, m.j., carmo, m., gonçalves, a.c., cruz, r., & martins, j.m. (2019). creating knowledge and entrepreneurial capacity for he students with digital education methodologies: differences in the perceptions of students and entrepreneurs. journal of business research, 94, 227-240. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.02.005 sulaiman, m.m., surajo, a.z., & matinja, z.i. (2020). role of ict for entrepreneurship development in nigeria. kiu interdisciplinary journal of humanities and social sciences, 1(2), 97-111. thottoli, m.m. (2020a). knowledge and use of accounting software: evidence from oman. journal of industry university collaboration (ahead-of-print). retrieved february 21, 2021 from https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/jiuc-04-2020-0005/full/html?utm_source=trendmd&utm_medium=cpc&utm_campaign=journal_of_industry_-_university_collaboration_trendmd_1 thottoli, m. m. (2020b). impact of accounting software among smes accountants in oman.retrieved february 21, 2021 from https://essuir.sumdu.edu.ua/handle/123456789/79294 thottoli m.m. (2021), impact of information communication technology competency among auditing professionals. accounting. analysis. auditing, 8(2), 38-47. https://doi.org/10.26794/2408-9303-2021-8-2-38-47 thottoli, m.m., thomas, k.v., & ahmed, e. r. (2019a). qualitative analysis on information communication technology and auditing practices of accounting professionals. journal of information and computational science, 9(9). retrieved february 21, 2021 from https://www.researchgate.net/profile/essia_ahmed/publication/337428182_qualitative_analysis_on_information_communication_technology_and_auditing_practices_of_accounting_professionals/links/5dd6ebd8299bf10c5a26bc20/qualitative-analysis-on-information-communication-technology-and-auditing-practices-of-accounting-professionals.pdf. thottoli, m.m., thomas, k.v., & ahmed, e.r. (2019b). adoption of audit software by audit firms: a qualitative study. journal of information and computational science, 9(9), 768-776. thottoli, m.m., thomas, k. v., & ahmed, e r. (2019c). examining the impact of informaiton communication technology on auditing professionals: a quantitative study. journal of advanced research in dynamical and control systems, 11(12), 476-488. thottoli, m.m., & thomas, k.v. (2020). characteristics of information communication technology and audit practices: evidence from india. vine journal of information and knowledge management systems. retrieved february 21, 2021 from https://doi.org/10.1108/vjikms-04-2020-0068 vandenbosch, b. (1999). an empirical analysis of the association between the use of executive support systems and perceived organizational competitiveness. accounting, organizations and society, 24(1), 77-92. https://doi.org/10.1016/s0361-3682(97)00064-0 practical knowledge in preparing financial statements and ict-enabled financial… | 31 venter, m., & swart, a. j. (2018). an integrated model for the continuous use intention of microsoft office simulation software. in 2018 ieee global engineering education conference (educon) (pp. 320-329). ieee. doi: 10.1109/educon.2018.8363246 verhoeven, j.c., heerwegh, d., & de wit, k. (2020). predicting ict skills and ict use of university students. encyclopedia of education and information technologies, 1286-1304. https://doi.org/10.1007/978-3-030-10576-1_226 wu, y.c.j., wu, t., & li, y. (2019). impact of using classroom response systems on students’ entrepreneurship learning experience. computers in human behavior, 92, 634-645. https://doi.org/10.1016/j.chb.2017.08.013 wu, y.j., yuan, c.h., & pan, c.i. (2018). entrepreneurship education: an experimental study with information and communication technology. sustainability, 10(3), 691. https://doi.org/10.3390/su10030691 zheng, x. (2020). analysis of teaching dilemma and path choice of comprehensive accounting training course based on computer-aided technology. journal of physics: conference series, 1648 (3). https://doi.org/10.1088/1742-6596/1648/3/032123 author mohammed muneerali thottoli master of commerce, madras university; associate company secretary from icsi (the institute of company secretaries of india); lecturer, department of accounting, college of economics, management and information systems, university of nizwa, nizwa, ad dakhiliyah, oman. his research interests include accounting, auditing, erp, and entrepreneurship. correspondence to: mohammed muneerali thottoli, lecturer, department of accounting, college of economics, management and information systems, university of nizwa, nizwa, ad dakhiliyah, oman, p.o. box 33, pc 616, e-mail: muneerali@unizwa.edu.om orcid http://orcid.org/0000-0003-2195-7226 conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-02-05-pp069--1987-agbim 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.05 government policy, financial inclusion and performance of smes in south eastern nigeria kenneth chukwujioke agbim a b s t r a c t objective: this study seeks to determine the contribution of government policy and financial inclusion (fi) to the financial and non-financial performance of smes in south eastern nigeria. research design & methods: the study adopts qualitative methodology. the interview guide was pre-tested for reliability and validity. the study data were generated from purposively selected one hundred and twenty respondents. the audio recorded interview was transcribed and subjected to thematic content analysis. findings: smes that received support from the government recorded marginal financial performance and improved non-financial performance. also, smes that adopted fi strategies and devices experienced improvement in both their financial and nonfinancial performance. however, smes that combined government, friends and family supports, and fi strategies and devices recorded better improvements in their financial and non-financial performance. contribution & value added: the combination of government, friends/family supports and fi strategies and devices gives better improvement to the financial and non-financial performance of smes in south eastern nigeria. thus, the government can reinvent its policies so as to strengthen its implementing agencies and the families of sme owners. sme owners can achieve better financial and non-financial performance by combining government entrepreneurship incentives, friends/family supports and fi strategies and devices. article type: research paper keywords: government policy; fi; financial performance; non-financial performance; sme; cbn jel codes: g28, e58, l25, l32, l53, e58, 038 article received: 13 may 2020 article accepted: 30 june 2020 suggested citation: agbim, k.c. (2020). government policy, financial inclusion and performance of smes in south eastern nigeria. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 69-82. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.05 international entrepreneurship review ri e 70 | kenneth chukwujioke agbim introduction small and medium-sized enterprises (smes) have the potential to improve employment generation, promote local entrepreneurship and indigenous technology development, improve wealth creation, reduce the rate of poverty, mitigate rural-urban drift, improve income redistribution, facilitate industrial dispersal, promote exportation, and improve the economic status of a nation (abehi, 2017; valentine, 2014). yet, in nigeria, the development and performance of smes is constrained by lack of enabling government policy (bubou et al., 2014; eniola & entebang, 2015). moreover, the first ranked problem among all the problems facing smes in nigerian is lack of finance for starting and developing the business (etumeahu et al., 2009). the post-independence era in nigeria is dotted with policies that are geared towards the development of smes. however, till date, financial exclusion has remained the main challenge of smes in nigeria. evidently, 39.2 million adults representing 46.3 per cent of the adult population of 84.7 million nigerians were financially excluded. the world bank, global findex data show that only 30.0 per cent of nigerian adults transact through/with formal financial institutions; one of the lowest in sub-saharan africa (cbn, 2012; kama & adigun, 2013). financial exclusion is conspicuously predominant in nigeria (kama & adigun, 2013) because greater part of the money in the nigerian economy is outside the banking system. specifically, the central bank of nigeria (cbn) put the currency outside banks at n1.471 trillion as at march 2015 (cbn, 2015). the nigeria banking industry has more than 5,797 bank branches, 112,400,254 automated teller machines (atms), 6,716,596 point of sales (pos) terminals and the average of 3,882 clients per branch. these infrastructures are operating below its potential and have the capacity to serve more clients (sanusi, 2012). the smes financing practices show that formal financing is very negligible. the statistics show that personal savings and family source represents 84.6 per cent and 29.8 per cent respectively, while loans from banks and cooperative/esusu represents 9.2 per cent and 8.0 per cent respectively (smedan/nbs, 2012). the federal government of nigeria in 2011 made financial inclusion (fi) a priority by initiating the national financial inclusion strategy (nfis) which was aimed at reducing financial exclusion from 39.7 per cent in 2012 to 20.0 per cent of the population by 2020 (sanusi, 2012). most of the studies that have related government policy to sme performance are conceptual (abbasi et al., 2017; eniola & entebang, 2015), while the empirical studies that have related fi to sme performance are still rare in nigeria (eniola & entebang, 2015; ibor et al., 2017). the choice of south eastern nigeria for this study is premised on the fact that 32.0 per cent of adults in south eastern nigeria are excluded from financial services (akingunola, 2011; nwite, 2014). in addition, numerous policies and institutions of the federal government of nigeria that are geared towards promoting the development of smes have been implemented in the zone. owing to the commonplaceness of smes in the zone, this study seeks to investigate the influence of these policies on the performance of smes and the contribution of fi to the performance of smes. government policy, financial inclusion and performance… | 71 literature review and theory development government policy government policies are key elements that influence the establishment and sustainable performance of smes, and the economy of nations. government can do this through grants and expert advices, financing products, flexibility in the conduct of business in the public sector, tax relaxation, loan without collateral, guaranteeing loan, and equity investment (jasra et al., 2011). after nigeria’s independence in 1960, the federal government formulated policies and established relevant institutions to support the development of smes. these include the industrial development centres (1960 to 1970) and the small scale industries credit guarantee scheme (ssics) in 1971. the nigerian industrial development bank (nidb) (1964), nigerian bank for commerce and industry (nbci) (1973), and the national economic recovery fund (nerfund) (1989). in 2000, these institutions were merged to form the bank of industry (boi) (ayozie et al., 2013; babajide et al., 2015; olekamma & tang, 2016). the nigerian agricultural cooperative bank (nacb) (1973), people’s bank of nigeria (pbn) (1989) and family economic advancement programme (feap) (1997) were merged to form the nigerian agricultural cooperative and rural development bank (nacrdb) in 2000. in 1986, national directorate of employment (nde) was established to stimulate skills and entrepreneurship development (ayozie et al., 2013; babajide et al., 2015; olekamma & tang, 2016). small and medium enterprise development agency of nigeria (smedan) and national credit guarantee scheme (ncgs) were eatablished in 2003 to provide access to industrial infrastructures and credit. the small and medium enterprises equity investment scheme (smeeis) was formed in 1999, while the rural banking scheme was introduced in the 1970s (ayozie et al., 2013; kama & adigun, 2013; olekamma & tang, 2016). in addition, in its efforts to encourage and support aspiring entrepreneurial youths in nigeria to develop and execute business ideas, youwin was launched in 2013 (anochie et al., 2015). similarly, owing to the high inflation rate and high cost of doing business in nigeria (rafiq, 2016), the federal government initiated the ease of doing business executive order e01 to eliminate all impediments and bottlenecks, which make doing business in nigeria cumbersome and problematic (imandojemu, 2018; ministry of budget and national planning, 2017; world bank, 2015). financial inclusion fi is a process of promoting or ensuring access to appropriate financial products and services needed by all sections of the society and the vulnerable groups such as the lower income groups, the smes. fi is a means of giving credit facilities to stimulate self-employment opportunities (chakravarty & pal, 2013), and supporting business development especially in developing countries (irankunda, 2017). the cbn established that fi is achieved when adult nigerians have easy access to a broad range of formal financial services that meet their needs at affordable cost (cbn, 2012). the strategies employed by the cbn are: agent banking; mobile banking/mobile payments; linkage models; and client empowerment (cbn, 2012; onalo et al., 2017; sanusi, 2012). 72 | kenneth chukwujioke agbim small and medium enterprises the national council of industries (nci) definition of smes is adopted for this study. nci (2001) define smes as the business enterprises whose total costs excluding land is not more than two hundred million naira only. sme performance sme performance is measured using financial and non-financial indicators. the financial indicators include profit and growth (panigyrakis et al., 2007, as cited in esuh, 2012). the measures of profitability are return on assets, return on investment and earnings per share (monday et al., 2014). the measures of growth are sales, employment and business revenue (altinay & altinay, 2006; kelley & nakasteen, 2005; monday et al., 2014). non-financial indicators are customer satisfaction and customer’s referral rates, delivery time, waiting time and employee’s turnover (monday et al., 2014). empirical review ibor et al. (2017) found that fi positively and significantly impacts the operation and growth of msmes. salman, ayo-oyebiyi and emenike (2015) reveal that fi has a significant positive effect on the growth and development of smes. abdulrahman and olofin (2017) establish that fi is positively and statistically related to the inclusive growth of smes. abeh (2017) empirically conclude that government efforts significantly affect the growth and development of smes. onugu (2005) found that the poor performance of smes in nigeria is due to instability of governments and inconsistency in government policies. it is evident from the review that empirical studies in this area are few. moreover, there is a rarity of similar studies in south eastern nigeria. therefore, the current study seeks to determine the contribution of government policy, and fi strategies and devices to the performance of smes in south eastern nigeria. material and methods participants the choice of south eastern nigeria is premised on: the commonplaceness of smes in the five states (i.e., abia, anambra, ebonyi, enugu and imo states) that make up the zone; the rarity of studies that have related government policy and fi to sme performance in the zone; the challenges facing smes in the zone; and the need to enhance the performance of the smes in the zone. the study adopted purposive sampling technique. the study is limited to smes in the trading, services, manufacturing and agricultural/agro-allied sectors. two smes were studied in each of the sectors per state. three respondents (the business owner and two top level managers) were studied in each sme. in all, forty smes and one hundred and twenty respondents participated in the interviews. instrument for data collection the qualitative data for the study were generated using the interview guide in the appendix. verbal permission to audio record the interview was sought for and obtained before commencing each of the interviews. during the interviews, the respondents were permitgovernment policy, financial inclusion and performance… | 73 ted to ask questions at any point. on the average, each of the interviews lasted for twenty minutes. at the end of each interview, the audio recorded interview was transcribed. data analysis the generated qualitative data were subjected to thematic content analysis. in doing this, the coded quotes were underscored based on observed patterns amongst them. these patterns were then used to develop the study themes. the quotes were thereafter sorted according to the developed study themes. in presenting the results, pseudo names (i.e., r = respondent & sme = small and medium enterprise) were used to avoid revealing the identity of the studied smes and/or giving the public any reason to guess the identity of the respondents. results and discussion the result of the study is presented based on the developed themes under two sub-headings; contribution of government policy to sme performance, and contribution of fi to sme performance. contribution of government policy to sme performance the developed themes from the transcribed interviews on the contribution of government policy to sme performance are: sources of information on existing government policy for sme development; institution implementing existing government policy; nature of government support and consistency of the institution in delivering the support; and effect of the support on sme performance. sources of information on existing government policy for sme development the following summarized responses lend support for the choice of this theme: …my friends told me about this government support programme (r2 from sme30). i came to know nacb and the government support it was implementing through my tv and radio sets (r1 from sme21). institution implementing existing government policy the reason this theme was selected is substantiated by the following responses. the support i received from nde helped to improve the performance of my sme (r3 from sme3). thanks to nacb…through their support, my sme perform better now (r2 from sme40). nature of government support and consistency of the institution in delivering the support the following responses substantiate this theme: i acquired the skills for my sme from nde…committed at the beginning. at some point into the programme, nde became inconsistent (r1 from sme5). 74 | kenneth chukwujioke agbim i obtained the first loan for my sme from nacb. afterwards i could not secure another. this was surprising since the inspection report of nacb showed that i needed more supports to strengthen my sme (r3 from sme9). although nde and nacb still exist, their commitment to the implementation of these policies has greatly reduced (r2 from sme18). effect of the support on sme performance the explanations in support of this theme are given by the following responses: without government support, my sme recorded improved performance. through the support of friends and family members, my customers are satisfied. this is because i deliver quality products and services on time and retain my knowledge workers. i have also opened new smes (r1 from sme26). government support has helped my sme to achieve marginal profit and growth. despite this, my sme has records of better delivery time, shorter waiting time, reduced employees’ turnover and improved customer satisfaction (r3 from sme34). contribution of fi to sme performance the quotes from the transcribed interview which are related to the contribution of fi to sme performance are grouped into three themes. the themes are: knowledge of financial inclusion strategies and devices; influence of fi strategies and devices on the siting of smes and business transactions; and performance indicators affected by fi strategies and devices. knowledge of financial inclusion strategies and devices the assertions in support of this theme are explained by the following responses: i’m aware that i can use the pos machine and my mobile phone to make payment and receive money (r1 from sme7). i know that the closeness of bank branches and bank agents to my sme facilitate payments and receipt of money (r2 from sme11). influence of fi strategies and devices on the siting of smes and business transactions the choice of this theme is elaborately captured in the following responses: i chose this location for my sme because it is surrounded by bank branches that are connected to my sme with good road network. the area is dotted with bank agents. to me, these factors have helped to make paying in and withdrawal of money from the bank easier (r1 from sme16). in my sme, we start and conclude business transactions without exchanging cash. this became possible when we started using pos devices and mobile phone banking (r3 from sme23). performance indicators affected by fi strategies and devices this theme is supported by the following summarized responses: government policy, financial inclusion and performance… | 75 due to the closeness of my sme to the bank, the good access road to the bank, and the prevalence of bank agents, the rate of armed robbery attacks on my sme has reduced and i now spend less on security (r2 from sme38). ever since i started employing pos devices and mobile phone in business transactions, the customers of my sme are now better satisfied (r3 from sme27). my customers are no longer afraid to visit my sme for business transactions, while the rate at which my workers resign has equally reduced. this is as a result of the significant reduction in the rate of insecurity in this area (r2 from sme35). the introduction of the use of mobile phone in my sme for calls, money transfer and payment marked the beginning of carrying on business transactions without physical contacts. this practice has also reduced the time between receipt of payment and delivery of goods and/or services (r1 from sme22). i have expanded into similar and different businesses using the profits i made from my sme (r3 from sme15). with government support, at first i noticed little improvement in profit and better improvement in customer satisfaction, delivery time, waiting time and resignation of workers from my sme. after combining supports from the government, friends and family members with the strategies and devices that make payment and receipt of money easy, i observed better improvement (r2 from sme1). the results of this study are consistent with previous findings (abdulrahman & olofin, 2017; abehi, 2017; ibor et al., 2017; salman et al., 2015). however, the current results are somewhat different from previous results. previous findings have shown that fi strategies and devices, and government policy or support for sme development improves the performance and growth of smes. no past result seems to have depicted the contribution of such policy, strategies and devices to the financial and non-financial performance of smes. globally, smes are known to add to a nation’s gross domestic product (gdp) (noor, 2016). in nigeria, 46.54 per cent of the gdp are contributed by the micro, small and medium enterprises (msmes) (smedan/nbs, 2012). this suggests that smes in nigerian need the attention of the federal government. this attention should be geared towards assisting the smes with favourable policies that ensure they have access to finance and relevant trainings (etumeahu et al., 2009). through these policies and institutions, the government can provide adequate enabling environment and monitor the establishment and performance of the smes (aiyedun, 2004; smedan/nbs, 2012). government support is important to smes because lack of the resources such as finance and trainings that come with such policies can limit the capacity of smes to improve their performance (harvie et al., 2010; oecd, 2009). however, smes have not been sufficiently provided with the muchneeded government support to enhance their growth (noor, 2016). valentine (2014) asserts that when government policies are not effectively or efficiently reliable as a result of frequent volatility in policy formation, the tendencies for the unpredictability of investment environment and failures of smes operations becomes more pronounced. in the view of sathe (2006), government regulations can hinder as well as facilitate the development of new and existing smes. despite these policies and institutions, many practitioners and researchers are of the view that among other factors, the inconsistencies in the 76 | kenneth chukwujioke agbim implementation of the policies and lack of finance have made the policies and institutions not to sufficiently facilitate the establishment and performance of smes in nigeria (akinbogun, 2008; aremu & adeyemi, 2011; omoruyi & okonofua, 2005). however, many smes are still being established every year in different sectors and parts of the country. moreover, based on the financial and non-financial dimensions of performance, some of these smes have recorded improved performances (harvie et al., 2010). the foregoing therefore lends support to the result of this study. the current result has revealed that the insufficient and inconsistent support received by the smes from the government has helped the smes to achieve some level of performance especially non-financial performance. financial support is important for smes’ superior performance (wiklund & shepherd, 2005). generally, smes are deprived access to funds from formal financial institutions because lending to smes is risky, sme loan management is expensive and costly to supervise, and unavailability of comprehensive credit ratings that signal credit worthiness of smes. the inability of smes to meet the requirements for loans from formal financial institutions has made the owners of smes to resort to informal financial institutions for support (porter, 1985). these assertions are in tandem with the current result that smes that did not receive government support were able to achieve improved performance based on the supports received from friends and family members. thus, personal savings of an sme owner, and support from friends and family members can enhance the performance of the smes. all over the world, savings mobilisation policies are known to contribute to fi. unfortunately, the federal government of nigerian does not have any policy in place for savings mobilization, most of her policies and intervention institutions are geared towards credit enhancement that are yet to produce the desired results (cbn, 2012). zarook, rahman and khanam (2013) remarked that the performance of a firm influences its access to financing, particularly with formal source. the difficulty in accessing finance might prevent the smes from growing to their optimal size and can lead to many enterprises operating outside the formal system. this can equally translate to low productivity, sub-standard products, unemployment and untimely winding up of the smes. despite this, proponents of fi have argued that formal source of finance remains reliable source of smes growth, development and performance in various countries, nigeria inclusive (kihimbo et al., 2012; oecd, 2006; oladele et al., 2014; saeeed, 2009). before now, researchers have reported that the state of fi was relatively poor owing to poor implementation or adoption of wrong strategies and devices (ajakaiye & olowookere, 2013). however, the result of the current study reveals that fi strategies and devices contribute to the financial and non-financial performance of smes. thus, the fi strategies and devices are not wrong. corroborating this view, triki and faye (2013) asserts that fi helps individuals to grow their capacity, and firms to reinforce their human and physical capacity. moreover, a high level of capital accumulation, right combination of other factors of production, good business environment, and reduced financial exclusion will bring about improved level of smes’ performance. fi cannot be achieved if there is no good road network connecting the smes and the banks and if there is lack of access to secure, and reliable payment and settlement systems. banks are important in the achievement of fi. however, their services must be easily and cheaply available when needed (imandojemu, 2018; jasra et al., 2011; nwafor & yomi, 2018). government policy, financial inclusion and performance… | 77 conclusions this study has shown that smes that did not receive any support from the government showed improvements in their financial and non-financial performance. the smes that received government support reported marginal profit. however, they recorded improvement in their non-financial performance. the fi strategies and devices used by these smes are pos device, mobile phones for financial transactions, agent banking and closeness of bank branch to the sme. the adoption of the fi strategies and devices helped to better improve both their financial and non-financial performance. it was further found that government support alone improves financial performance a little, while a combination of supports from the government, friends and family members, and fi strategies and devices improves both the financial and non-financial performance better. this study therefore contributes to the existing literature on sme performance by establishing that the combination of government policy, friends/family support and fi strategies and devices gives better improvement to the financial and non-financial performance of smes in south eastern nigeria. the managerial implications of this study is that owner/managers of smes need to access loans and acquire skills through the government policy implementing institutions, and apply the fi strategies and devices in their smes. specifically, this will ensure that their product/service quality is improved, delivery time is reduced, security challenges are reduced, knowledge workers are retained, customers are satisfied, profit is improved, and the business is diversified. the government should reinvent its policies so as to strengthen its implementing agencies and ensure more consistent in the implementation of policies geared towards sme development. the relevant institutions saddled with the responsibility of implementing such policies should be more committed in delivering the supports. this is to ensure that the policies contribute to both the improvement of the financial and non-financial performance of the smes. to increase the level of empowerment given to sme owners, government can formulate policies that are targeted at improving the living standard of families. the supervisory functions of the central bank of nigeria (cbn) over formal financial institutions should be strengthened to ensure the sustenance of the implementation of the fi strategies and devices, and the actualisation of fss 2020. aside support from the government and the benefits of applying and employing the fi strategies and devices, owner/managers of smes should also seek support from friends and family members for the improvement of the financial and non-financial performance of their smes. the first limitation of this study is that the geographical scope is restricted to south eastern nigeria. thus, the application of the results by implication will be limited to the zone. secondly, the study covered only smes from the trading, services, manufacturing and agricultural/agro-allied sectors. this suggests that generalisation of the results for all sectors will be difficult since business sectors and the smes operating in them differ on the basis of resource needs (e.g., finance, training, skills). the replication of this study is needed in other zones of nigeria or other parts of the world in order to confirm our results and by extension ensure the generalisation of our findings. future research may investigate more business sectors to show the interplay between the dimensions of performance and different types of supports. 78 | kenneth chukwujioke agbim references abbasi, w.a., wang, z., & abbasi, d.a. (2017). potential sources of financing for small and medium enterprises (smes) and role of government in supporting smes. journal of small business and entrepreneurship development, 5(2), 39-47. https://doi.org/10.15640/jsbed.v5n2a4 abdulrahman, d.h., & olofin, o.p. (2017). financial inclusion, small and medium scale enterprises and inclusive economic growth in nigeria (1990-2015). journal of emerging trends in economics and management sciences, 8(4), 204-214. abeh, o. (2017). the problems and prospects of small and medium scale enterprises (smes) growth and development in nigeria: a study of selected smes in delta state. international journal of scientific research in education, 10(3), 278-294. aiyedun, e.a. (2004, aug. 25). creating enabling environment for micro and small scale enterprises in nigeria [workshop]. national workshop, african centre for contemporary studies. ajakaiye, o., & olowookere, a. (2013). financial inclusion in nigeria. newswatch times, july 7, pp. 156, lagos. retrieved on january 20, 2019 from http://www.mynewswatchtimesng.com/financial-inclusion-in-nigeria/ akinbogun, t.l. (2008). the impact of nigerian business environment on the survival of small-scale ceramic industries: case study, south-western nigeria. journal of asian and african studies, 43(6), 663-679. http://dx.doi.org/10.1177/0021909608096659 akingunola, r.o. (2011). small and medium scale enterprises and economic growth in nigeria: an assessment of financing options. pakistan journal of business and economic review, 2(1), 78-97. altinay, l., & altinay, e. (2006). determinants of ethnic minority growth in the catering sector. the service industries journal, 26(2), 203-221. anochie, u.c., ude, d.k., & egbo, v.o. (2015). entrepreneurship and socio-economic development: the case of nigeria. international journal of management sciences, 6(7), 346-365. aremu, m.a., & adeyemi, s.l. (2011). small and medium scale enterprises as survival strategy for employment generation in nigeria. journal of sustainable development, 4(1), 200-206. ayozie, d.o., oboreh, j.s., umukoro. f., & ayozie, v.u. (2013). small and medium scale enterprises (smes) in nigeria: the marketing interface. global journal of management and business research marketing, 13(9), 1-13. babajide, a.a., adegboye, f.b., & omankhanlen, a.e. (2015). financial inclusion and economic growth in nigeria. international journal of economics and financial issues, 5(3), 629-637. bubou, g.m., siyanbola, w.o., ekperiware, m.c., & gumus, s. (2014). science and technology entrepreneurship for economic development in africa (seeda). international journal of scientific and engineering research, 5(3), 921-927. cbn (2012). measuring nigerian’s financial inclusion strategy. retrieved january 20, 2019 from www.cenbank.com cbn (2015). micro, small and medium enterprises development fund (msmedf). revised guidelines. cbn. chakravarty, s.r., & pal, r. (2013). financial inclusion in india: an axiomatic approach. journal of policy modelling, 35(5), 813-837. eniola, a.a., & entebang, h. (2015). government policy and performance of small and medium business management. international journal of academic research in business and social sciences, 5(2), 237-248. http://dx.doi.org/10.6007/ijarbss/v5-i2/1481 esuh, o.i.l. (2012). the joint moderating effect of location and culture on small firms’ performance. international journal of academic research in business and social sciences, 2(1), 324-340. government policy, financial inclusion and performance… | 79 etumeahu, h.e., okekeke, c.c., & ukwandu, c.k. (2009). small business problems in nigeria: a comparison with sweden [unpublished master thesis]. school of management, blekinge institute of technology. harvie, c., narjoko, d., & oum, s. (2010). constraints to growth and firm characteristic determinants of sme participation in production networks. in t.t. vo, s. oum, & d. narjoko (eds.), integrating small and medium enterprises (smes) into the more integrated east asia (pp. 70-113). eria research project report 2010-8, eria. ibor, b.i., offiong, a.i., & mendie, e.s. (2017). financial inclusion and performance of micro, small and medium scale enterprises in nigeria. international journal of research granthaalayah, 5(3), 104-122. https://doi.org/10.5281/zenodo.439557 imandojemu, k. (2018). demystifying the microecomic foundation of economic development in nigeria: evidence from ease of doing business index. cbn bullion, 42(2), 77-92. irankunda, d. (2017). financial inclusion in the informal sector: a case study of street vendors in kigali, rwanda nyarugenge district [unpublished masters dissertation]. the hague, the netherlands, institute of social studies. jasra, j.m., hunjra, a.i., rehman, a.u., azam, r.i., & khan, m.a. (2011). determinants of business success of small and medium enterprises. international journal of business and social science, 2(20), 274-280. kama, u., & adigun, m. (2013). financial inclusion in nigeria: issues and challenges. retrieved from http://www.cenbank.org/out/2014/rsd/occasional paper no. 45 issues and challenges.pdf on january 20, 2019. kelley, d.j., & nakasteen, r.a. (2005). technology resources, alliances and sustained growth in new, technology-based firms. ieee transactions on engineering management, 53(3) 292-300. kihimbo, b.w., ayako b.a., omoka, k.w., & otuya, w.l. (2012). financing of small and medium enterprises (smes) in kenya: a study of selected smes in kakamega municipality. international journal of current research, 4(4), 303-309. ministry of budget and national planning (mbnp) (2017). the nigerian economic plan: economic recovery and growth plan 2017-2020. mbnp. monday, j.u., akinola, g.o., ologbenla, p., & aladeraji, o.k. (2014). strategic management and firm performance: a study of selected manufacturing companies in nigeria. european journal of business and management, 7(2), 161-171. nci (2001). the thirteenth meeting of the national council of industry (nci). nci. noor, h. (2016). determining factors that influence financial inclusion among smes: the case of harare metropolitan [unpublished master dissertation]. university of cape town, south africa. nwafor, m.c., & yomi, a.i. (2018). the nexus between financial inclusion and economic growth: evidence from nigeria. international journal of research and innovation in social science, ii(iv), 143-149. nwite, s.c. (2014). implications of small and medium enterprises on south east development in nigeria. global advanced research journal of management and business studies, 3(12), 570-575. oecd (2006). financing smes and entrepreneurs [conference session]. the 2nd oecd conference of ministers responsible for smes. istanbul, turkey. oecd (2009). the impact of the global crisis on sme and entrepreneurship financing and policy responses. organization for economic co-operation and development. oladele, p.o., oloowokere, b.a., & akinruwa, t.e. (2014). sources of finance and small and medium scale enterprises’ performance in ado-ekiti metropolis. european journal of business and management, 6(28), 88-98. 80 | kenneth chukwujioke agbim olekamma, k.c., & tang, z. (2016). the influence of entrepreneurial characteristics on small and medium-sized enterprise accessibility to debt finance in nigeria. international journal of managerial studies and research, 4(10), 83-92. http://dx.doi.org/10.20431/2349-0349.0410008 omoruyi, o.o., & okonofua, b.a. (2005). cottage industries: a tool for rural development and poverty reduction in nigeria. benin journal of social sciences, 13(1), 13-26. onalo, u., lizam, m., & kaseri, a. (2017). financial inclusion and the nigerian economy: empirical evidences. asian journal of economics, business and accounting, 4(4), 1-10. onugu, b.a.n. (2005). small and medium enterprises (smes) in nigeria: problems and prospects [unpublished ph.d thesis]. st. clements university. porter, m.e. (1985). competitive advantage. free press. rafiq, r. (2016). cbn should focus on its primary mandate. cbn. saeed (2009). formality of financial sources and firm growth: empirical evidence from brazilian mes 1999-2005. journal of academic research in economics, 1(2), 131-144. salman, a.y., ayo-oyebiyi, g.t., & emenike, o.a. (2015). influence of financial inclusion on small and medium enterprises growth and development in nigeria. international journal in management and social science, 3(4), 390-401. sanusi, l.s. (2012). achieving financial inclusion in nigeria [conference session]. financial regulators forum of the 18th nigerian economic summit, abuja. sathe, v. (2006). corporate entrepreneurship: top managers and new business creation. cambridge university press. smedan/nbs (2012). survey report on small and medium enterprises in nigeria. nbs. triki, t., & faye, i. (2013). financial inclusion in africa. african development bank group. valentine, m.i. (2014). the impact of financial institutions financing on small and medium scale enterprises in nigeria [unpublished master dissertation]. eastern mediterranean university, gazimağusa, north cyprus. wiklund, j., & shepherd, d. (2005). entrepreneurial orientation and small business performance: a configurational approach. journal of business venturing, 20(1), 71-91. http://dx.doi.org/10.1016/j.jbusvent.2004.01.001 world bank (2015). retrieved on january 20, 2019 from http://www.worldbank.org/en/country/nigeria/o verviewgov.uk https://smefinanceforum.org/data-sites/msmecountry-indicators zarook, t., rahman, m.m., & khanam, r. (2013). does the financial performance matter in accessing to finance for libya’s smes? international journal of economics and finance, 5(6), 11-19. government policy, financial inclusion and performance… | 81 appendix: interview guide 1. are you aware of any way that government supports the development of sme? i. who or what was the source of your awareness? ii. has your sme been supported by government in any way? iii. what is the name of the government institution through which the support was provided? iv. can you describe the support your sme has received from the government? v. is the relevant institution saddled with the responsibility of facilitating the support consistent in delivering it to your sme? vi. has the support helped to improve the profit, growth and/or customer satisfac tion, customers’ referral rates, delivery time, waiting time, employees’ turnover of your sme? vii. if yes, tell me about the contributions to the performance of your sme. viii. what about the continued facilitation of the support and the existence of the relevant institution? 2. how conversant are you with the strategies and devices that make payment and receipt of money easy for individuals and smes? i. which of the strategies and devices have you employed in business transactions involving your sme? ii. has the employment of the strategies and devices contributed to the profit, growth and/or customer satisfaction, customers’ referral rates, delivery time, waiting time, employees’ turnover of your sme? iii. if yes, in what areas has the performance of your sme been improved? 3. do you agree that a combination of government support and ease of payment and receipt of money among individuals and smes contribute to the profit, growth and/or customer satisfaction, customers’ referral rates, delivery time, waiting time, employees’ turnover of your sme? 82 | kenneth chukwujioke agbim author kenneth chukwujioke agbim doctoral candidate in the department of management, university of nigeria, enugu, nigeria. he has m.sc. in development studies, mba in management and m.sc. in management. his research interests are in the areas of strategic entrepreneurship, family business development and business ethics. correspondence to: kennethagbim2012@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-9204-3387 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-03-03-pp035-1938-lee,huruta 2019, vol. 5, no. 3 10.15678/ier.2019.0503.03 the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta a b s t r a c t objective: international trade plays a major role in increasing the output of each country. crude palm oil (cpo) is one of indonesia’s major export commodities. facts show over the past two decades, cpo has become a fast-growing product. however, there are obstacles from one of indonesia’s cpo importers, namely the european union. the aim of this study is to explore the nexus between the exchange rate and the world price of cpos. research design & methods: this study uses both the exchange rate of indonesia and the price data of the world cpo from 1981-2017 as secondary. granger causality was used to explain the nexus between the exchange rate and the world price of cpos. findings: the results of the granger causality showed there was no causality between the exchange rate and the price of the world cpo. the lack of causality between the two variables suggests the trade balance’s position is stronger and able to explain the exchange rate. contribution & value added: this study indicated that the idr exchange rate is more sensitive to trade balance rather than the world cpo price. moreover, it is necessary to refined palm oil products to increase the contribution of the non-oil sector in indonesia. in addition, the indonesian government needs to be aware of the european union’s raised barriers to world trade. it means that indonesia can make a positive campaign about the advantages of palm oil production. article type: research paper keywords: international trade; crude palm oil, exchange rate; world cpo price; granger causality jel codes: c5, f130, f140 article received: 11 june 2019 article accepted: 20 august 2019 suggested citation: lee, c.-w., & huruta, a.d. (2019). the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(3), 35-47. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.03 international entrepreneurship review ri e 36 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta introduction crude palm oil (cpo) is one of the oils with the highest production and consumption in the world (aprina, 2014; ashfahany & priyatna, 2015; buyung, syechalad, masbar, & nasir, 2017). in asia, africa, and south america, the majority of crude palm oil is produced. indonesia and malaysia dominate the global production of crude palm oil (indonesia investments, 2017). these two countries contribute about 85 to 90% of the total global production of palm oil. it can be recalled that 2018 was the year when indonesia’s national crude palm oil production rose to 42 million tons, while malaysia crude palm oil production as 19.5 million tons (the star, 2019). as we know that china, the european union, africa, india, the middle east, and pakistan are historically the major markets for indonesian crude palm oil (the palm scribe, 2019). in addition, cpo is one of the major export products from the plantation industry in indonesia. as a major resource, cpo can also contribute to indonesia’s overall gross domestic product from 1.5 percent to 2.5 percent (indonesia investments, 2017). cpo also accounts for 30% of the total export revenue generated by the non-oil sector in its contribution to export revenue (ashfahany & priyatna, 2015). it can be understood that the export value is associated with the price of the cpo. world cpo price would impact other countries’ markets for exports of cpos. as the largest palm oil producer and exporter of palm oil, indonesia must be able to make changes to the world cpo price level. as a country with a floating exchange rate system, indonesia hands over the determination of the idr (indonesian rupiah) exchange rate to the market (e.g., demand and supply of idr). therefore, many factors can influence exchange rate movements and one of them is the condition of international trade. international trade will be represented by exports or imports. as one of indonesia’s export commodities, cpo will be an important part of international trade and will also have an impact on the idr exchange rate as a transaction tool (aprina, 2014). the previous study indicated that world cpo price will affect the exchange rate of a country (amano & van norden, 1998; ashfahany & priyatna, 2015; aziz & applanaidu, 2017; buyung et al., 2017; edwards, 1986; huda & widodo, 2017; iqbal, hameed, & devi, 2012; kohlscheen, avalos, & schrimpf, 2016). conversely, the previous study showed granger causality tests do not find any evidence that commodity prices granger-cause exchange rates (chen, rogoff, & rossi, 2010). furthermore, the exchange rate does not have causality with some commodities (saiti, ali, abdullah, & sajilan, 2014). in addition, chan, tse, and williams (2011) stated that commodity returns do not share with currency returns causal relationships. commodity prices and exchange rates are closely linked, but within one day the lead-lag relationship disappears. based on the above-mentioned arguments, we can see the fluctuation of the world cpo price from 1967-2017. based on the above-mentioned arguments, this study has identified the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price. the time-series analysis is used to apply the model to various testing procedures such as stationary test, cointegration test, lag length test, and granger causality test. the observation period starts from 1981-2017, which includes the policy related to national private estate credit & people’s core-transmigration plantation, indonesia’s financial crisis in 1998, the global financial crisis in 2007-2008, and the non-tariff barriers imposed by the european union since 2011 until the present. the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 37 the rest of the article is arranged according to the following sections. in the next section, we present a literature review and theory development. next, we present materials and methods. then, we present findings of the analysis results. afterwards, we discuss the findings and in the last section we provide a conclusion and as well as present the implications for government policy and future research. literature review several studies were done related to the nexus between the exchange rate and crude palm oil price. buyung et al. (2017) using vector autoregression (var) proved that world cpo prices (rotterdam) affect the exchange rate of idr/us$ and world soybean oil prices which are cpo substitution items (amano & van norden, 1998; aprina, 2014; aziz & applanaidu, 2017; bodart, candelon, & carpantier, 2015; cashin, cespedes, & sahay, 2004; edwards, 1986; kiatmanaroch & sriboonchitta, 2014; kohlscheen et al., 2016). the increase in the idr exchange rate will affect the price of some commodities and affect the cpo export prices in indonesia. however, ashfahany and priyatna (2015) using the error correction model (ecm) proved a long-term negative and significant relationship from cpo prices to indonesian (idr) and malaysian (rm) exchange rates. in addition, zou, zheng, and li (2017) also proved commodity prices in australia and new zealand have the ability to predict future exchange rates. in countries that adhere to the floating exchange rate system (e.g. australia, canada, new zealand, south africa, and chile), the previous study was also conducted. the floating exchange rate shocks the country’s commodity prices (chen et al., 2010). malaysia also experienced unusual things related to palm oil commodity prices and the exchange rate, according to saiti et al. (2014). there was no lag-lead relationship between the 1990-2012 period that could affect one factor with another variable between the exchange rate and the palm oil price (chan et al., 2011; chen et al., 2010; saiti et al., 2014). the findings of the wavelet cross-correlation study will explain it. the different levels did not demonstrate the causality between the exchange rate and the oil palm commodities price. in this article, we refer to the balassa-samuelson model. the model of balassa-samuelson is important to explain the relationship between the exchange rate and a commodity’s relative value. this model identifies important factors that explain the relationship between exchange rates and relative prices (e.g., productivity growth) (asea & corden, 1994). thus, prices have risen in the non-traded goods sector. so it has an indirect impact on a commodity’s price. nevertheless, when prices increase in the non-traded sector, they will not be responded directly to the consumer. the sticky cost and wage model works in this situation. therefore, commodity prices will rise that can be exchanged and trigger exchange rate appreciation (chan et al., 2011). an increase in the productivity of cpo, especially in indonesia, will be able to increase the price of cpo itself. the cpo price that tends to rise will increase the idr exchange rate as demand for the idr will also rise (cashin et al., 2004). shiozawa (2017) also stated that the distinction between tradable and non-tradable products is relevant in the arguments concerning the balassa-samuelson model. there are no intrinsic properties but the difference between tradable and non-tradable products. the cost of transportation that makes certain goods tradable and some non-tradable. indeed, if the cost of transporting goods between countries is always above the minimum difference in the cost of production, then such a good is will not be traded. on 38 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta the other hand, when the transportation costs (including transaction costs and tariffs) are minimal, there are small differences in price particularly the good that will be traded between countries. therefore, when the cost of transportation falls to a small proportion of the original cost, most previously non-tradable goods become tradable and would be exchanged in turn (shiozawa & fujimoto, 2018). international trade will certainly be close to the activities of exports and imports. a nation can trade with another country if there are variations in the cost of production and relative prices in exporting the products of the country with other countries (shiozawa, 2015). in addition, if the opportunity cost of the country is lower in producing goods and if vice versa, a country will export (pugel, 2016). primary goods or goods that are the main commodities in a country (such as cpo in indonesia) will be emphasized for export. according to kahn (1984), the price of a commodity can be formed from the intersection between aggregate demand and aggregate supply (long term and short term). every country must have a reliable commodity. mainstay commodities will be used to show the existence of countries in international trade. according to delle chiaie, ferrara, and giannone (2017), global commodity exchange and involving many parties requires strong institutions and regulations. this is necessary to maintain the price of each commodity traded on the international market. many factors can influence the movement of the demand and supply side of a commodity. one factor that is capable of influencing commodity price is global factors (delle chiaie et al., 2017). global factor in terms of global demand side is able to vary prices and is strongly related to current economic conditions. in addition, arango-thomas, arias-rodríguez, and flórez (2008) stated real interest rates also play an important role and are able to influence commodity prices in a country. moreover, the real exchange rate is one country’s relative price level against another country and is a marginal exchange rate shift. the exchange rate structure also varies from every country (zuhroh & kaluge, 2007). there are two types of exchange systems, the floating exchange rate, and the fixed exchange rate. a floating exchange rate is a system of exchange rates that do not have any party’s interference and its price is left entirely to the foreign money market. on the other hand, the exchange rate remains closely linked to internal party (state) interventions (pugel, 2016). various factors can also affect a country’s currency exchange rate. exchange rates can be influenced by internal monetary variables such as real interest rates and production differentials (kakkar & yan, 2014; pugel, 2016). however, kakkar and yan (2014) reported that exchange rates can also be affected by external factors such as real gold prices representing the shock state of the global economic system. material and methods figure 1 showed fluctuations in world cpo prices always occur every year. however, it is more likely to increase (e.g., positive trends began to occur in the 1980s). this condition occurs because of policies to facilitate the production of cpo in the form of national private estate credit (pbsn: perkebunanan besar swasta nasional) and the people’s core-transmigration plantation (pir-trans: perkebunan inti rakyat-transmigrasi). on the other hand, the idr exchange rate against the us$ tends to weaken or depreciate. in 1998 there was a very significant change in both variables due to the monetary crisis that hit indonesia. after the monetary crisis, indonesia faced a number of obstacles which finally suppressed demand for cpo exports from indonesia. when there was an the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 39 appreciation of the idr exchange rate, the european union (as an indonesian cpo importer) suddenly issued non-tariff barriers (e.g., 2011 until present). the non-tariff barriers imposed by the european union are noted in the eu directive policy. the application of cpo standardization entering the european union due to the issue of indonesian cpo which is not environmentally friendly (sally, 2016). certainly, the phenomena will affect the decline in demand from cpo exports and the idr, which will lead to a fall in cpo price. according to edwards (1986), the changes in the price of an export commodity will have an important effect on the country’s exchange rate. figure 1. the world cpo price from 1967-2017 source: the world bank (2018a). time-series analysis annual time-series data were obtained from the world bank from 1981-2017. the two variables include the exchange rate of idr to us$ and the world cpo price. statistical testing in this study begins with a stationarity test (winarno, 2015). �� = α1 + α2 + ��−1 + ��−1 + � (1) where: h0: = 0 (series has not stationary); ha: ≠ 0 (series has stationary). in addition to the stationary test, the cointegration test can be carried out through the johansen cointegration test (rosadi, 2012). �� = α1 � + �1� + � (2) �� = α2 � + y1� + � (3) furthermore, a lag length test is needed to find the optimal lag (lütkepohl, 2005). the modification of the sequential likelihood ratio (lr) experiment is done as follows. 0 2000000 4000000 6000000 8000000 10000000 12000000 1 9 6 7 1 9 6 9 1 9 7 1 1 9 7 3 1 9 7 5 1 9 7 7 1 9 7 9 1 9 8 1 1 9 8 3 1 9 8 5 1 9 8 7 1 9 8 9 1 9 9 1 1 9 9 3 1 9 9 5 1 9 9 7 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 3 2 0 0 5 2 0 0 7 2 0 0 9 2 0 1 1 2 0 1 3 2 0 1 5 2 0 1 7 40 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta starting from the maximum lag, use the x2 statistics to test the hypothesis that the lag l coefficients are jointly zero. �� = �� − ���log|∑ ∈, � − 1| − log|∑ ∈, �| ~"2�#2� (4) equation 4 revealed that m is the number of parameters per equation under the alternative. remember that we use the small sample modification of sims (1980) which uses (t – m) instead of t. while the granger causality test can be developed after the optimal lag length test is determined (rosadi, 2012). the granger causality test is a statistical test of inference to determine if a one-time series is useful for forecasting. the granger causality test is such a technique to check the path of the nexus between the exchange rate of indonesia and the world price of crude palm oil. granger causality’s model can be seen in equation 5 and 6 below. �$ = %& + ∑ ' �$(' + ∑ )* �$(* + + *,& -$ . ',& (5) �$ = %/ + ∑ 0' �$(' + ∑ 1* �$(* + 2 *,& 3$ 4 ',& (6) there are four hypotheses to explain the causality between the idr exchange rate and the world cpo value based on models 5 and 6. h1: unidirectional granger causality from world cpo price to the idr exchange rate ∑ )* + *,& ≠ 0 and ∑ 1* 2 *,& = 0. h2: unidirectional granger causality from the idr exchange rate to world cpo price ∑ )* + *,& = 0 and ∑ 1* 2 *,& ≠ 0. h3: bidirectional granger causality from the idr exchange rate to world cpo price and vice versa ∑ )* + *,& ≠ 0 and ∑ 1* 2 *,& ≠ 0. h4: independence between idr exchange rate and world cpo price ∑ )* + *,& = 0 and ∑ 1* 2 *,& = 0. the model was tested by f-tests particularly the probability values for f statistics on lagged values of the exchange rate in indonesia and with lagged values for such the world crude palm oil prices. while the calculations in this study were made with the software of the eviews 10 version. findings we provide results of analysis such as stationary testing, testing for cointegration, testing for the lag length, and causality of granger. table 1 below shows the stationary test results. table 1 showed the exchange rate series having the adf-test statistic (-0.575422) smaller than the critical value (-2.943427). it indicated the series has no stationary. however, when the series is transformed into the first difference order, the value of the adftest statistic (-7.158927) becomes larger than the critical value of 2.945842). therefore, it can be indicated that the series is stationary at the first difference order (d(er)). similarly, the world cpo price has an adf-test statistic (-0.555129) lower than the critical value (2.943427). it indicated the series also have no stationary. however, when the series is transformed into the first difference order, the value of the adf-test statistic (-7.151087) the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 41 becomes larger than the critical value (-2.945842). therefore, it can be indicated that the series is stationary at the first difference order (d(cpo)). table 1. stationary test results variable α adf-test statistic critical value conclusion er 5% -0.575422 -2.943427 series has no stationary d(er) -7.158927 -2.945842 series has stationary cpo -0.555129 -2.943427 series has no stationary d(cpo) -7.151087 -2.945842 series has stationary noted: er implies the exchange rate; d(er) implies the exchange rate at the first difference order; cpo implies the world cpo price; d(cpo) implies the world cpo price at the first difference order. source: own study. table 2. cointegration test results hypothesized trace statistic 0.05 critical value conclusion none 27.25539 15.49471 cointegrated at most 1 4.454253 3.841466 cointegrated source: own study. table 2 showed that a long-term relationship existed between the exchange rate and the price of the world cpo. trace statistical value on hypothesis none as 27.25539 and hypothesis at most 1 as 4.454253 which is larger than the hypothesis critical value none (15.49471) and hypothesis at most 1 (3.841466). table 3. lag length test results lag logl lr fpe aic sc hq 0 -616.2567 na 2.07e+14 38.64104 38.73265 38.67141 1 -604.6103 21.10919* 1.29e+14* 38.16314* 38.43797* 38.25424* 2 -603.3801 2.075961 1.54e+14 38.33625 38.79430 38.48808 3 -602.3122 1.668485 1.86e+14 38.51951 39.16077 38.73207 4 -601.6602 0.937269 2.33e+14 38.72876 39.55324 39.00205 5 -600.5848 1.411447 2.88e+14 38.91155 39.91925 39.24557 * indicates the optimal lag. source: own study. table 3 showed that the best lag to explain a variable’s effect on the past of this variable and other endogenous variables is lag 1. therefore, to run the granger causality, lag 1 is sufficient. table 4. granger causality test results null hypothesis: obs f-statistic prob. d(er) does not granger cause d(cpo) 36 0.39820 0.5324* d(cpo) does not granger cause d(er) 0.37542 0.5443* * accepted null hypothesis source: own study. 42 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta table 4 showed that the exchange rate (d(er)) and the world cpo price (d(cpo)) are not causal. the results of granger causality are understood to have accepted the null hypothesis (independence between the exchange rate of idr and the world cpo price). acceptance of the null hypothesis is based on values of probability as 0.5324 and 0.5443 which are larger than critical values (5%). discussion the results of granger causality test support hypothesis 4 that the idr exchange rate and the world cpo price are independent (there was no causality between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price). our findings supported by chen et al. (2010) and chan et al. (2011) that there was no causality between exchange rate with commodity price. however, the commodity price fluctuations are typically more sensitive to short-term demand imbalance. there was similar research that works in indonesia such as saiti et al. (2014) that proved there was no causality between commodity price and exchange rate. however, they revealed the exchange rate is more sensitive to stock price (pandya, 2016) rather than the commodity price. still in indonesia, aprina (2014) argued that the cpo’s global value directly and indirectly through the financial market influences the exchange rate. it can be understood that the higher price of cpos results in an appreciation of the real rate of rupiah. therefore, the higher world price of cpo will increase domestic inflation, which will also increase the rate of rupiah. in addition, there was a significant effect on the money supply (nwosa, 2017; omolade & mukolu, 2018) and with a positive sign of the domestic value of the cpo (edwards, 1986). it means that the rising in domestic cpo prices would raise nominal money demand from the public. the current account improvement would increase the foreign exchange, which essentially increases the number of money supply in the country (nwosa, 2017; omolade & mukolu, 2018). the existing gap revealed that the exchange rate more sensitive to shortterm demand imbalance (chan et al., 2011; chen et al., 2010), the stock price (saiti et al., 2014), and money supply (aprina, 2014). further, our findings were not supported by the balassa-samuelson model (shiozawa, 2017; shiozawa & fujimoto, 2018). when the prices have risen in the nontraded goods sector, there was no impact on commodity prices to indonesia’s exchange rate. according to ahmad (2014), although it has a long-term impact, the world cpo price has not been able to cause an exchange rate. it can be understood that there has been a larger influence on international trade from other factors compared to one of the key products of the world. the trade balance is one of the variables that the exchange rate can affect (dogru, isik, & sirakaya-turk, 2019; doukas & lifland, 1994; ghosh, 2010; mckinnon, 1990; zuhroh & kaluge, 2007). the trade balance is an overview of the conditions of a country’s export and import activities. the trade balance is determined by the difference in the price of the exports and imports of a nation (e.g., indonesia) (zuhroh & kaluge, 2007). it can be noted that exports from indonesia outweigh imports and vice versa when the trade balance has a surplus. as indonesia’s trade balance rises, it reflects an increase in exports from indonesia at the same time. the rise in indonesian exports will boost the exchange rate in indonesia. empirically, the results of this study could not explain the direction of a definite relationship between the two variables (the exchange rate and the price of the world the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 43 cpo). nonetheless, the strengthening of the conditions of the exchange rate can ultimately determine the status of indonesia’s trade balance (zuhroh & kaluge, 2007). figure 2 showed the idr exchange rate fluctuates with the trade balance trend. when the trade balance experienced a larger surplus, it was also followed by a stronger exchange rate (zuhroh & kaluge, 2007). the situation tends to occur between 1981 to 2017. however, it is more clearly seen after the monetary crisis (1998). in 1998 indonesia used a floating exchange rate system from previously using a fixed exchange rate system. differences in trends only occurred from 1997 to 1998 during the monetary crisis (aprina, 2014; zuhroh & kaluge, 2007). the exchange rate weakened drastically. however, at the same time, the trade balance experienced a surplus. it can be understood that the prices of indonesia’s exported goods tend to be cheaper (aprina, 2014). this condition is more supportive of how the idr exchange rate actually works. the price of one commodity is not enough to affect indonesia’s exchange rate. however, the export and import positions in the aggregate are able to explain the condition of the idr exchange rate and vice versa (dogru et al., 2019; doukas & lifland, 1994; ghosh, 2010; mckinnon, 1990; zuhroh & kaluge, 2007). figure 2. exchange rate dan indonesia’s trade balance from 1981-2017 source: the world bank (2018b). conclusions palm oil is one of the world’s most widely produced and consumed oils. indonesia is the largest producer and exporter of palm oil in the world, but it is also the largest greenhouse gas emitter after china and the united states. nevertheless, palm oil is a major pillar of the economy of indonesia. based on the granger causality test we have proved that there is independence (no causality) between idr exchange rate and the world cpo price. the absence of causality between the two variables indicates the influence of international trade (the trade balance) which is stronger and able to explain the exchange rate (dogru et al., 2019; doukas & lifland, 1994; ghosh, 2010; mckinnon, 1990; zuhroh & kaluge, 2007). therefore, it is necessary to increase the value-added (pandya, 2016) in indonesia’s processing of cpos. it is aimed to increase the contribution of the non-oil 0 5e+09 1e+10 1.5e+10 2e+10 2.5e+10 3e+10 3.5e+10 4e+10 0 3000 6000 9000 12000 15000 1 9 8 1 1 9 8 3 1 9 8 5 1 9 8 7 1 9 8 9 1 9 9 1 1 9 9 3 1 9 9 5 1 9 9 7 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 3 2 0 0 5 2 0 0 7 2 0 0 9 2 0 1 1 2 0 1 3 2 0 1 5 2 0 1 7 44 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta sector. in addition, the indonesian government needs to be aware of the european union’s raised barriers to world trade. in order words, indonesia can make a positive campaign about the advantages of palm oil production. our findings become important for the indonesian government as the world's largest palm oil producer. it also contributes to the literature on crude palm oil’s development in indonesia. we are reinforcing the previous research by zuhroh and kaluge (2007) related to the relationship between exchange rate and trade balance rather than saiti et al. (2014) (the stock price) and aprina (2014) (money supply). due to the current limitations, the granger causality was unable to clarify both the exchange rate and the world cpo price in the form of a specific relationship. several models like panel data, vector autoregression (var) and structural vector autoregression are appropriate to explain the causality between the exchange rate and the world cpo price. in addition, future research may consider the multivariate causality between trade balance, money supply, and stock price to explain the fluctuations in the exchange rate in indonesia. references ahmad, n. (2014). impact of exchange rate on balance of payment: an investigation from pakistan. research journal of finance and accounting, 5(13), 32-43. https://doi.org/10.4314/afrrev.v5i4.69260 amano, r.a., & van norden, s. (1998). oil prices and the rise and fall of the us real exchange rate. journal of international money and finance, 17(2), 299-316. https://doi.org/10.1016/s02615606(98)00004-7 aprina, h. (2014). the impact of crude palm oil price on rupiah’s rate. bulletin of monetary, economics and banking, 16(4), 295-314. arango-thomas, l.e., arias-rodríguez, f., & flórez, l.a. (2008). trends, fluctuations, and determinants of commodity prices. borradores de economía; 521. asea, p.k., & corden, w.m. (1994). the balassa-samuelson model: an overview. review of international economics, 2(3), 191-200. https://doi.org/10.1111/j.1467-9396.1994.tb00040.x ashfahany, a.e., & priyatna, m.f. (2015). analysis of world crude palm oil prices on the real exchange rate: a case study of indonesia and malaysia. international conference on trends in business and economics, 19-23. retrieved on november 11, 2019 from http://dx.doi.org/10.15242/icehm.ed0515510 aziz, m.i.a., & applanaidu, s.-d. (2017). effects of palm oil price on exchange rate : a case study of malaysia and indonesia. institutions and economies, 9(4), 71-87. https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2017.03.147 bodart, v., candelon, b., & carpantier, j.f. (2015). real exchanges rates, commodity prices and structural factors in developing countries. journal of international money and finance, 51, 264284. https://doi.org/10.1016/j.jimonfin.2014.11.021 buyung, syechalad, n., masbar, r., & nasir, m. (2017). the analysis af factors affecting cpo export price. european journal of accounting auditing and finance research, 5(7), 17-29. cashin, p., cespedes, l.f., & sahay, r. (2004). commodity currencies and the real exchange rate. journal of development economics, 75(1), 239-268. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2008.04.008 chan, k., tse, y., & williams, m. (2011). the relationship between commodity prices and currency exchange rates. commodity prices and markets, east asia seminar on economics, 20(february), 47-71. chen, y., rogoff, k.s., & rossi, b. (2010). can exchange rate forecast commodity prices? the quarterly journal of economics, 125(3), 1145-1194. the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 45 delle chiaie, s., ferrara, l., & giannone, d. (2017). common factors of commodity prices. banque de france working paper, 645(september). https://doi.org/10.2139/ssrn.3046410 dogru, t., isik, c., & sirakaya-turk, e. (2019). the balance of trade and exchange rates: theory and contemporary evidence from tourism. tourism management, 74, 12-23. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2019.01.014 doukas, j., & lifland, s. (1994). exchange rates and the role of the trade balance account. managerial finance, 20(5), 67-78. https://doi.org/10.1108/eb018476 edwards, s. (1986). commodity export prices and the real exchange rate in developing countries: coffee in colombia. in l. ahamed (ed.), economic adjustment and exchange rates in developing countries (pp. 233-266). retrieved on september 20, 2019 from http://www.nber.org/books/edwa86-1. ghosh, j. (2010). exchange rates and trade balance: some aspects of recent indian experience. economic and political weekly, 25(9), 441-445. huda, e.n., & widodo, a. (2017). determinan dan stabilitas ekspor crude palm oil indonesia. ekonomi dan bisnis, 20(1), 47-68. indonesia investments. (2017). palm. retrieved on september 20, 2019 from indonesia investments website: https://www.indonesia-investments.com/business/commodities/palm-oil/item166. iqbal, a., hameed, i., & devi, k. (2012). relationship between exports and economic growth of pakistan. european journal of social sciences, 32(3), 453-460. https://doi.org/10.5539/ijbm.v8n21p108 kahn, g.a. (1984). theories of price determination. federal reserve bank of kansas city, (april). kakkar, v., & yan, i.k. (2014). determinants of real exchange rates: an empirical investigation. bofit discussion papers, 1. https://doi.org/10.2139/ssrn.2384500 kiatmanaroch, t., & sriboonchitta, s. (2014). relationship between exchange rates, palm oil prices, and crude oil prices: a vine copula based garch approach. springer international publishing switzerland, 399-413. https://doi.org/10.1007/978-3-319-03395-2 kohlscheen, e., avalos, f.h., & schrimpf, a. (2016). when the walk is not random: commodity prices and exchange rates monetary and economic department. 121-158. lütkepohl, h. (2005). new introduction to multiple time series analysis. retrieved on september 20, 2019 from http://www.afriheritage.org/ttt/2 new introduction to multiple time series analysis.pdf. mckinnon, r.i. (1990). the exchange rate and the trade balance – insular versus open economies. open economies review, 1, 17-37. https://doi.org/10.1007/bf01886174 nwosa, p.i. (2017). external reserves on economic growth in nigeria. journal of entrepreneurship, business and economics, 5(2), 110-126. omolade, a., & mukolu, o.m. (2018). monetary policy dynamics and the economic growth of the sub sahara africa (ssa). journal of entrepreneurship, business and economics, 6(1), 36-58. pandya, b. (2016). impact of financial leverage on market value added: empirical evidence from india. journal of entrepreneurship, business and economics, 4(2), 40-58. pugel, t.a. (2016). international economics sixteenth edition. mcgraw-hill education. rosadi, d. (2012). ekonometrika dan analisis runtun waktu terapan dengan eviews. yogyakarta. saiti, b., ali, a., abdullah, n., & sajilan, s. (2014). palm oil price, exchange rate, and stock market: a wavelet analysis on the malaysian market. eurasian journal of economics and finance, 2(1), 13-27. sally, n.u. (2016). sengketa minyak sawit antara indonesia dan uni eropa. dauliyah journals, 1(1), 1-11. https://doi.org/10.1186/s40563-016-0062-8 shiozawa, y. (2015). international trade theory and exotic algebras. evolutionary and institutional economics review, 12(1), 177-212. https://doi.org/10.1007/s40844-015-0012-3 46 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta shiozawa, y. (2017). the new theory of international values: an overview. https://doi.org/10.1007/978-981-10-0191-8 shiozawa, y., & fujimoto, t. (2018). the nature of international competition among firms. in industrial competitiveness and design evolution (pp. 43-96). https://doi.org/10.1007/978-4431-55145-4_2 sims, c.a. (1980). macroeconomics and reality. journal of econometric society, 48(1), 1-48. the palm scribe. (2019). 2018, a gloomy year for indonesian palm oil industry. retrieved on november 18, 2019, from https://thepalmscribe.id/2018-a-gloomy-year-for-indonesian-palm-oil-industry/ the star. (2019). good weather expected to bolster malaysia, indonesia palm oil output. retrieved on november 18, 2019 from https://www.thestar.com.my/business/business-news/2019/ 03/05/good-weather-expected-to-bolster-indonesia-malaysia-palm-output. the world bank. (2018a). commodity markets. retrieved on november 18, 2019 from https://www.worldbank.org/en/research/commodity-markets#2. the world bank. (2018b). official exchange rate (lcu per us$, period average) – indonesia. retrieved on november 18, 2019 from https://data.worldbank.org/indicator/pa.nus.fcrf?locations=id. winarno, w.w. (2015). analisis ekonometrika dan statistika dengan eviews (4th ed.). yogyakarta: upp stim ykpn. zou, l., zheng, b., & li, x. (2017). the commodity price and exchange rate dynamics. theoretical economics letters, 7(6), 1770-1793. https://doi.org/10.4236/tel.2017.76120 zuhroh, i., & kaluge, d. (2007). dampak pertumbuhan nilai tukar riil terhadap pertumbuhan neraca perdagangan indonesia (suatu aplikasi model vector autoregressive, var). journal of indonesian applied economics, 1(1), 59-73. the nexus between indonesia’s exchange rate and the world crude palm oil price | 47 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. cheng-wen lee professor in international business (chung yuan christian university, taiwan), ph.d. in commerce (waseda university, japan). her research interest in the areas of environmental or technological innovation and transfer, multinational or global strategies (e.g., m & a, strategic alliance, joint venture), and knowledge management. correspondence to: prof. cheng-wen lee, ph.d., department of international business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan, roc, e-mail: chengwen@cycu.edu.tw orcid http://orcid.org/0000-0002-4811-7000 andrian dolfriandra huruta ph.d. student in the ph.d. program in business (chung yuan christian university, taiwan). his research interest in the areas of macroeconomic policies, international trade, and applied econometrics. correspondence to: andrian dolfriandra huruta., ph.d. program in business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan,roc, e-mail: g10804610@cycu.edu.tw (the corresponding author) orcid http://orcid.org/0000-0001-7676-5294 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ier-07-02-06-pp067--2007-stanek-kowalczyk 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.06 sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland aleksandra stanek-kowalczyk a b s t r a c t objective: the objective of the article is to review entities operating in poland on the basis of sustainable business models in order to determine the scale and development potential for this phenomenon and to define the profile of this type of enterprises operating in poland. research design & methods: the study was based on a desk research analysis divided into two phases: part one: creation of a picture of the positive impact start-up market, taking into account the following data: establishment year of the enterprise, the city, in which the business is registered, the industry, in which the company operates, type of activity. part two: creation of a picture of the positive impact startup market in terms of the use of new technologies. source of data: the database of positive impact startups, prepared and published by koźmiński business hub, which is the only list of enterprises operating in poland based on sustainable business models. findings: based on the analysed data, a profile of a positive impact start-up was created with the most typical characteristics of this type of enterprise. a profile is a set of features that are most frequent within each analysed category. implications & recommendations: the study describes a new type of enterprises in poland, including the scale of development of such type of enterprises and their characteristics. that can help the policy-makers in proper definition of business landscape in poland – both today and in a near future – and defining the regulatory needs of such type of enterprises. contribution & value added: the study contributes to the literature on the sustainable business models, by analysing the development and characteristics of sustainable business model based enterprises operating in poland, as well as defining the profile of such enterprise operating in poland. article type: research article keywords: start-ups; sustainable business model; sustainability; entrepreneurship; innovation jel codes: m13, m14, q56 received: 4 january 2021 revised: 6 may 2021 accepted: 11 may 2021 suggested citation: stanek-kowalczyk, a. (2021). sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland. international entrepreneurship review, 7(2), 67-83. https://doi.org/10.15678/ier.2021.0702.06 introduction the pace of changes in the economic environment forces organizations to constantly search for new solutions and implement business innovation models, considered to be a source of competitive advantage. these include innovations implemented as part of individual elements of the business models, but also interactions between them. innovations allow to strategically integrate sustainable development into business models. due to the growing importance of the subject of sustainable development and the more frequent incorporation of environmental and social aspects into business models, a new concept of sustainable business model (sbm) has emerged. sustainable business models are considered as a form of innovative business models and involve the reduction of negative impact and generation of various benefits (yip & bocken, 2018). the value proposition includes measurable social, environmental international entrepreneurship review ri e 68 | aleksandra stanek-kowalczyk and economic values (boons & lüdeke-freund, 2013), and is based on capitals other than just the financial one, that can affect enterprise’s performance and its development (le trinh, 2019). the functioning of enterprises based on sustainable business models in poland had not been the subject of empirical research until 2019. there had been no analyses of the scale of this phenomenon and the characteristics of entities operating in poland and based on business models that take into account social and environmental aspects. in 2019, koźmiński business hub published the positive impact start-ups report. radical social innovation (rok et al., 2019) along with a database of enterprises using sustainable business models. the purpose of the research is to review entities operating in poland on the basis of sustainable business models in order to determine the scale and development potential for this phenomenon and to define the profile of this type of enterprises operating in poland by searching for answers to the following questions: rq1: what is the average age of enterprises operating on the basis of sustainable business models? rq2: in which city enterprises operating on the basis of sustainable business models are most often established? rq3: in which industry enterprises operating on the basis of sustainable business models are most often established? rq4: do enterprises operating on the basis of sustainable business models use new technologies? the research was conducted based on the analysis of existing data from the database of positive impact start-ups, prepared and published by koźmiński business hub the only list of enterprises operating in poland based on sustainable business models. the data were analysed using descriptive statistics methods, and the results of the analyses were presented in the form of column charts. the article begins with literature review containing review of the literature on sustainable business models as a new type of business models then the methodology applied to the study was presented, results of the study and conclusions as well as areas for further research. literature review evolving concept of sustainable development the concept of sustainable development has been used in both academic and business discourse for several dozen year. according to some scientists, it has its roots in the environmental ideology (balbinot & borim-de-souza, 2012; lélé, 1991), while others see the origins of the concept in the 1987 report of the world commission on environment and development (wced), entitled our common future, which defined sustainable development as “development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs” (world commission on environment and development, 1987, p. 16). the proposed definition includes two main factors related to sustainable development: needs and restrictions. it stresses the need to meet people’s basic needs, especially the weaker ones, while at the same time emphasizing the restrictions related to the limited availability of resources. skowroński (2006) renders this definition more precise by adding that the mechanism of sustainable development comes down to the achievement of three basic goals: economic (related to satisfying the basic material needs, with the use of technologies that do not have a negative impact on the environment), ecological (related to preventing environmental degradation, as well as social and humanitarian (related to the provision of basic social needs of people). regardless of its origin and definition, sustainable development had initially been developed as a macroeconomic concept. over time, however, it came to be used also in relation to business organizations (stanek-kowalczyk, 2012). in 1998, john elkington introduced the concept of triple bottom line, which assumes that organizations should focus on integrating their impact on the environment in terms of the social, environmental and economic aspects (elkington, 1998). the suggested approach stands in opposition to the classical concepts and approach that views enterprises as organizations whose task is to focus on generating profit. it has added a new dimension to the understanding of sustainable development, on the basis of which the concept of corporate sustainability appeared in sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 69 the literature as a response to a number of challenges brought by the 20th century, such as: globalization, social injustice or environmental degradation (christofi et al., 2012). although the very concept of sustainable development and its scope have been the subject of discussions and scientific publications, there is no single understanding of this term, which, in addition, is constantly evolving (kagawa, 2007). numerous definitions and approaches to this subject differ also in terms of their subject matter (sheehan et al., 2014). sustainable business models the concept of the business model has been discussed in the literature since the 1990s. business models help to explain how a company creates and maintains value (battistella et al., 2017; chesbrough, 2007; foss & saebi, 2017; zott et al., 2011). teece (2010) defines it as a way in which organizations transform their resources and competences into economic value, while boons and lüdeke-freund (2013) explain it is a link between a given enterprise and the wider production and consumption system, in which it operates. osterwalder and pigneur view business models as a set of specific elements (osterwalder & pigneur, 2010), while zott and amit (2011) present an action perspective, where the model includes a selection of actions (“what”), the structure of the system of actions (“how”), as well as information about who undertakes the actions (“who”). each business model is specific to a given company due to the dependencies and relationships between the various elements of its value chain. such an approach does not preclude the existence of a set of specific standard elements that can be adapted to a particular organization, according to its needs and nature. examples of standard element sets include the business model canvas, made up of 9 elements, on the basis of which one can build and adapt business models to any organization, and a simplified business model diagram with three main elements: value proposition, creation, delivery, and maintenance (figure 1). value proposition product/service, customer segments and relationships value creation and delivery key actions, resources, channels, partners, technologies value maintenance cost structure and profit streams figure 1. simplified diagram of the business model source: bocken et al. (2014, s. 143) based on richardson (2008) and osterwalder et al. (2005). the pace of changes in the economic environment forces organizations to constantly search for new solutions and implement business innovation models, which are considered a source of competitive advantage. these include innovations implemented as part of individual elements of the business models, but also interactions between them. innovations allow to strategically integrate sustainable development into business models. if enterprises are to fully contribute to sustainable development it is not enough to undertake non-strategic partial actions as part of selected business functions, but it is also necessary to redefine the concept of business models, incorporating into them social and environmental aspects (reinhardt et al., 2019). that will allow for a sustainable growth (wach, 2020). taking into account the changes in the socio-economic environment, including the challenges related to sustainable development, companies’ approaches to value creation should best be analysed in the context of tri-profit value, namely social, environmental and business benefits, where the concept of value has a wider definition than mere profit (bradley et al., 2020; press et al., 2020). due to the growing importance of the subject of sustainable development and the more frequent incorporation of environmental and social aspects into business models, a new concept of sustainable business model (sbm) has emerged. the last ten years have seen the development of an approach based on sustainable business models (reinhardt et al., 2019) as well as research on how businesses incorporate such models into their operations (press et al., 2020). sustainable business models are considered as a form of innovative business models and involve the reduction of negative impact and generation of various benefits (yip & bocken, 2018). social and environmental aspects make it possible to find new market niches, new markets for products and services, 70 | aleksandra stanek-kowalczyk and to support the brand or increase the company’s market value (galpin et al., 2015). in a sustainable business model the value proposition includes measurable social, environmental and economic values (boons & lüdeke-freund, 2013), which is why it can be a useful scheme for changing the system of an organization and is of key importance in terms of creating opportunities for enterprises to take up the global challenges related to sustainable development. it is also considered as a potent lever, capable of changing the global business system (prendeville & bocken, 2017). it focuses on conducting business activities in a new way that disrupts the existing rules of competitiveness and can be the foundation for creating new business models and a new approach to value creation (yip & bocken, 2018). the lack of a single, consistent definition of sustainable development results in the lack of a standard approach to measuring and implementing this concept (smith & sharicz, 2011), and thus the lack of a single, standard sustainable business model. press, robert and maillefert define such models as those that aim at operating in a more sustainable way and create more sustainable solutions. while based on business models, they also take into account possible negative social and environmental impact of the actions taken, opting for more sustainable solutions (press et al., 2020). rafiei and ricardezsandoval claim that sustainable enterprises should strive at protecting nature and people, without sacrificing economic efficiency and innovation (rafiei & ricardez-sandoval, 2020). this view emphasizes that companies based on sustainable business models are still enterprises operating for profit. what is different is that in conventional business models, profit is the only goal of the business activity, while sustainable models add to the economic aspect also social and environmental dimensions. in their suggested definition of a sustainable business model, schaltegger et al. (2016) refer to a simplified scheme of a business model based on three elements related to value creation and maintenance (see figure 2), stating that a sustainable business model helps to analyse, describe, manage and communicate the organization’s business model, which – apart from creating economic values – serves to create and deliver social and environmental values as well. sustainable value proposition to customers and other stakeholders creation and delivery of sustainable value maintenance of economic value, while maintaining or regenerating natural, social and economic capital figure 2. simplified diagram of a sustainable business model source: adapted from schaltegger, hansen, and ludeke-freund (2016). according to reinhardt et al., the concept of a sustainable business model reflects an approach that integrates the foundations of sustainable development with conventional business models and modifies them in order to create economic, social and environmental values (reinhardt et al., 2019), which is in line with the approach proposed by schaltegger et al. (2016). marioka, evans and carvalho, in turn, propose an approach based on the schaltegger model, in which they indicate the dimensions that should be analysed in relation to the three elements of the sustainable business model. these include (morioka et al., 2016, p. 662): − stakeholder satisfaction, − strategic motivation, − business processes, − possibilities, − stakeholders’ contribution. the suggested approach allows to determine whether the model is implemented – on the one hand – in line with the key elements of the business model, and – on the other – in line with the key processes. according to bocken (2013; 2014; 2016), the concept of a sustainable business model redefines the role of enterprises and their importance for the society and the environment. the definition proposed by the author goes a step further than the earlier definitions, which indicated the social sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 71 and environmental goals as equivalent to the economic one. bocken argues that providing business and social benefits should be prioritized over economic profits (e.g. value for investors). these goals should be achieved through integration and cooperation with local communities, as well as other stakeholder groups, which, as the author indicates, represents a change in comparison to conventional business models, in which the customer was the main beneficiary of the company’s business operations (bocken et al., 2014). bocken proposes 8 subcategories for sustainable business models, called archetypes. these include (bocken et al., 2014, p. 48): 1. maximise material and energy efficiency, 2. create value from ‘waste’, 3. substitute with renewables and natural processes, 4. deliver functionality, rather than ownership, 5. adopt a stewardship role, 6. encourage sufficiency, 7. re-purpose the business for society/environment, 8. develop scale-up solutions. the above-mentioned archetypes are diverse in terms of the scope and type of proposed actions and relate to both the entire business model of the organization as well as its selected elements or processes. for instance, “creating value from waste” focuses on how a product is made, “adopting a stewardship role” refers to an approach to business management, while “maximising material and energy efficiency” concerns the processes in the organization. viciunaite and alfne (2020) point out that most of the archetypes proposed by bocken focus on the production system and little attention is paid to the consumption system. selected economic concepts as the basis of sustainable business models the source and foundation for creating sustainable business models can be broader economic concepts based on the assumptions of sustainable development, such as, for example, circular economy. circular economy represents a transition from a linear model based on the production of a product, its use and disposal, to a circular model under which products are returned to use in various forms. this approach is aimed not only at extending the life cycle of products, but – above all – at reducing waste generation (euroactiv.pl, 2018). business models based on circular economy not only create sustainable value and support proactive multi-stakeholder management in the long run, but also slow down, reduce and close the resources gap (bocken et al., 2016). among the important economic concepts that are based on new technologies and are considered to be the basis of sustainable business models, there is also the concept of sharing economy. the sharing economy addresses the need for efficient access and use of resources. according to mckinsey’s report, an average european car remains parked 92% of the time, average office space in europe is used 35-50% of the time and 31% of food is wasted along the entire value chain (ellen macarthur foundation & mckinsey center for business and environment, 2015). the concept of temporary access to services is not new. it had already been mentioned in literature 20 years ago as part of the servilization concept, where the sharing economy was diagnosed as a subsystem of this concept (ciulli & kolk, 2019). oxford dictionary defines it as sharing resources by individuals for free or for a specific fee, usually via the internet. thus, the concept of ownership, which underlies the conventional model of the economy, turns into the concept of experience, and the sharing economy is the umbrella model for any alternatives to traditional ownership-based solutions (dabbous & tarhini, 2019). among the positive aspects of business models based on the sharing economy, what is most commonly indicated is the efficient use of resources, which have so far been used in an ineffective manner. in the social dimension, the sharing economy has a positive impact on solidarity and forging social bonds between individuals, and creates added value by making products available to people who cannot afford them (ciulli & kolk, 2019). models based on the sharing economy have been recognized as sustainable business models (bocken et al., 2014). 72 | aleksandra stanek-kowalczyk challenges related to the implementation of sustainable business models although there is an increasing number of literature sources on the subject of business models, their concepts and definitions, there is still little debate about what the transition to sustainable development looks like and how sustainable business models in organizations emerge and grow. research shows that individual elements of business models are – to various extent – taken into account by companies, but that sustainable business models are not implemented as such at the conceptual level (press et al., 2020). this means that the undertaken actions are partial and related to selected processes, products or other areas of the company’s business operation. one of the challenges for the implementation of sustainable business models are the pre-existing unsustainable models, which may promote certain patterns, processes and structures or pressure for short-term profit (yip & bocken, 2018). for organizations that are in the process of transformation of their business model into a sustainable one, implementation of such an approach may therefore pose a greater challenge than for those that have been based on the principles of sustainable development from the start. another limitation related to the implementation of sustainable business models is the lack of uniform implementation tools. even though their number is increasing, it is still insignificant and usually focuses on specific processes or process elements (reinhardt et al., 2019). examples include the value mapping tool proposed by bocken et al. (2013), the “flourishing canvas” model (upward & jones, 2016) or the triple layered business model casnvas (joyce & paquin, 2016). another challenge indicated by the academic community is the fact that the suggested sustainable business models are often complex and complicated, which poses difficulties in terms of their application for both scientists and entrepreneurs (sala et al., 2015). thus, models designed to facilitate understanding and implementation of sustainable development are often conceptual, have a limited scope and do not reflect organizational complexity (kolk & mauser, 2002). there is no full agreement in the academic community regarding the benefits related to implementation of sustainable business models. in addition to a number of publications indicating sustainable models as an important and positive trend, there are also voices that treat this subject in a cautious manner, pointing out, for instance, transaction costs related to the implementation of such an approach, the costs of sustainable development or opportunism (beckmann et al., 2014; sancha et al., 2016). some scholars also point to the fact that in the case of certain measures and solutions, only their positive aspects are emphasized, while disregarding the negative ones. for example, innovation and technology transfers can have a negative impact on the environment (ferreira et al., 2020). based on the literature review the following research questions were formulated: − what is the average age of enterprises operating on the basis of sustainable business models in poland? − in which city enterprises operating on the basis of sustainable business models are most often established? − in which industry enterprises operating on the basis of sustainable business models are most often established? − do enterprises operating on the basis of sustainable business models use new technologies? in order to determine the scale and development potential for this phenomenon and to define the profile of this type of enterprises operating in poland. sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 73 research methodology sustainable development start-ups development of a new category of enterprises in poland the functioning of enterprises based on sustainable business models in poland had not been the subject of empirical research until 2019. there had been no analyses of the scale of this phenomenon and the characteristics of entities operating in poland and based on business models that take into account social and environmental aspects. in 2019, koźmiński business hub published the positive impact start-ups report. radical social innovation (rok et al., 2019) along with a database of enterprises using sustainable business models. the database of positive impact start-ups included 356 entities. purpose of the research the purpose of this research is to review entities based on sustainable business models, in order to determine the scale and development potential for this phenomenon and to define the profile of this type of enterprises operating in poland. the database of positive impact start-ups, prepared and published by koźmiński business hub, is the only list of enterprises operating in poland based on sustainable business models, and was, therefore, used as a source of analysis for the purposes of this publication. the authors of the report and the database define positive impact start-ups as “an economic activity, which – through innovations related to sustainable development, the use of technology and increasing the level of reliability and efficiency – allow people acting with passion for the common good to achieve a rapid increase in the value of the company/organization, as well as the quality of life and the environment within its scope of influence” (rok et al., 2019, p. 20). according to the definition mentioned above, a positive impact start-up should: − undertake economic activity (though it does not necessarily have to be an enterprise), − be innovative, so as to contribute to the achievement of the global sustainable development goals, − use new technologies, − act ethically and efficiently, − search for a scalable, repeatable business model and focus on a rapid development in the assumed direction, − maximize the positive impact on the environment, within its capabilities and scope of activity. in order to build a more comprehensive profile of the database, the entities were analysed not only in relation to statistical data such as the age of the enterprise, the location in which the enterprise was established and the industry in which it operates, but also in relation to such aspects as the use of new technologies. it is an element of the proposed definition of the positive impact start-ups. this paper did not analyse innovation understood as a contribution to the sustainable development goals. initial analysis according to the definition, a positive impact start-up should undertake economic activity, though it does not necessarily have to be an enterprise. for the purposes of this analysis, this criterion was disregarded. social organizations (associations or foundations) were excluded, as the authors considered that their purpose was to solve specific social or environmental problems, and not to generate profit. any economic activity carried out by non-governmental organizations is an additional activity. thus, such organizations do not integrate social, environmental and economic aspects. the economic aspect is a tool that supports – to a specific, limited extent – the implementation of social and environmental goals. in addition, the legal form also entails a number of additional rights and obligations that make business and social organizations incomparable. these differences concern both the limitations related to the economic activity and generating profits, as well as the rights and benefits resulting from social activity. social cooperatives – entities combining the features of enterprises and non-governmental organizations – were treated as an exception. 74 | aleksandra stanek-kowalczyk in order to ensure terminological and definitional consistency, the author of the paper chose to use the term positive impact start-ups, proposed by the authors of the report and the positive impact start-up database. before conducting the substantive analysis, the enterprises in the database were analysed in terms of four operational criteria: 1. the existence of the enterprise on the market: enterprises which do not figure in the relevant registers (ceidg or krs), and/or for which information on the internet could not be found (their official website either did not exist or was not working, and/or their profiles on social media networks have not been updated at least for the last six months). 2. country of business registration: it was assumed that since the purpose of the analysis was to show the condition of the market of enterprises operating under the sustainable development model in poland, enterprises registered in other countries should be excluded. 3. business owner: enterprises owned by a different, larger entity were excluded from the analysis. 4. legal form: social organizations (associations or foundations) were excluded, leaving in the database only enterprises operating in any form. after applying the above-mentioned criteria, 213 entities remained in the database for analysis. concept and research plan the analysis was divided into two parts, on the basis of which it was possible to review the positive impact start-ups in poland and construct a profile of this type of enterprise. part one: features of positive impact start-ups the purpose of this part of the analysis was to create a profile of the positive impact start-up market, taking into account such basic data as: − establishment year of the enterprise: for the sake of transparency of the presented data, all companies that were established before 2015 have been included. − the city, in which the business is registered: for the sake of transparency, cities with at least 2 positive impact start-ups have been established. the other cities were considered altogether. − the industry, in which the company operates: for the purposes of this article, the companies listed in the positive impact start-up database have been divided on the basis of the industries, in which they operate, with the use of the division adopted by the warsaw stock exchange (wse), and not the conventionally used polish classification of activities (pkd). the classification suggested by the wse takes into account the recipients of products and services, and not the method of production, which is the basis for the classification of the polish classification of activities. due to the innovative nature of the positive impact start-ups, it was decided that the wse classification will be more appropriate due to the analysis of recipients. as part of this classification, 8 macro-sectors have been distinguished: 1. financial, 2. fuels and energy, 3. chemistry and raw materials, 4. industrial and construction production, 5. consumption goods, 6. trade and services, 7. health, 8. technologies. within each macro-sector, sectors and subsectors have been distinguished. the results of the analyses were presented at the level of sectors, with references – in selected cases – to the level of macro-sectors or subsectors. type of activity: for the purposes of the research, the enterprises were divided into two categories: manufacturing enterprises and service enterprises. due to the specific nature of business activities conducted by positive impact start-ups, which include sustainability aspects, a classification was also introduced according to theses aspects included. ecosustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 75 nomic aspects were assumed in the business operation of each enterprise. the analysis took into account the incorporation of social or environmental aspects by companies, or – in some cases – both of them. part two: positive impact start-ups in terms of the use of new technologies the purpose of the second part of the analysis was to create a profile of the positive impact startup market in terms of the use of new technologies. the use of new technologies is an element of the definition of a positive impact start-up, proposed by the authors of the report positive impact start-up. radical social innovation. the group of enterprises that make use of new technologies includes both enterprises that are creating products or providing services on the basis of new technological solutions developed by other entities or are based on solutions developed internally. online shopping has been excluded due to the widespread use of this type of solutions. the purpose of this article was to review and describe the positive impact start-up market based on the available database with the use of descriptive statistics. the results were presented in the form of histograms. results and discussion part one: features of positive impact start-ups despite the fact that a sustainable business model is a relatively new concept, enterprises that integrate social and environmental aspects into their business operation have been present on the polish market for a long time. the first enterprises included in the positive impact start-ups database were established in the 1990s. in total, almost 40% of enterprises had been established 5 or more years ago. this proves that social and environmental issues were important to people who were establishing their own businesses long before related concepts were developed in the scientific and business discourse. the year 2015, due to the announcement of the 2030 agenda and the sustainable development goals, was a breakthrough moment for the subject of sustainable development, which became an important topic not only in academic, but also in public and business discussions. this likely had an impact on the increasing number of positive impact start-ups established in poland. already since 2011, there had been over a dozen of new ones per year, but since 2015 that number has grown to over 20 per year (see figure 3). * data for 2019 is incomplete. it includes firms listed in the positive impact start-ups database, published in april 2019. figure 3. number of positive impact start-ups broken down by the years in which they were established1 source: own elaboration (n = 213). 1 82 23 34 32 20 8 14 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 before 2015 2015 2016 2017 2018 2019* no data 76 | aleksandra stanek-kowalczyk in total, more than half of the start-ups were established in 2015 and after that year. based on the formula: �̅ = �� + ⋯ �� (1) where: � in number of positive impact star-ups established in the given year; number of analysed years. the average age of positive impact start-ups was calculated, which was 4 years and 8 month. the analysis shows that positive impact start-ups are being established mostly in large cities. most enterprises of this type were established in warsaw (76), kraków (24), wrocław (15) and poznań (11) (see figure 4). this is probably due to greater awareness of the inhabitants of large cities regarding social and environmental issues, which translates both into the number of enterprises established and the number of potential consumers using products and services offered by them. another reason may be the fact that these are cities, where large, also international corporations are operating that are potential clients for positive impact start-ups. the third possible reason is the higher income of people living and working in large cities, especially in warsaw. good financial situation makes it possible to focus on other aspects of the products or services while making decisions related to purchases, not only the price criterion. figure 4. number of positive impact start-ups broken down by cities, in which they are registered source: own elaboration (n = 213). the positive impact start-ups analysed operate mainly in two macro sectors: consumer goods (100 entities) and trade and services (85 entities). in total, they operate in six out of eight macro-sectors. it should be noted that a significant part of enterprises within particular sectors was assigned to the category “other” (almost every third enterprise, which makes for 79 enterprises). this shows that the existing classification systems of enterprises do not reflect the actual scope of their business activities. this is especially visible in the case of enterprises operating on the basis of innovative business models, including sustainable business models. as a result, it is impossible to create a reliable image of the scope of activities of positive impact start-ups, since too many of them remain outside the defined categories of activities. positive impact start-ups are mainly manufacturing companies (129 offer products, 79 offer services and 5 offer both products and services), which stands in opposition to what is commonly observed in the economy, where employment in services is almost twice as high as in industry (gus, 2019). 0 10 20 30 40 50 60 70 80 sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 77 figure 5. number of positive impact start-ups broken down by industries source: own elaboration (n = 213). viciunaite and alfnesa (2020) argue that consumers are interested in the aspects of sustainable development that are at the beginning of the value chain. what is important is the origin of raw materials or the manufacturing methods of a given product. positive impact start-ups offering a sustainable product respond to the need defined in such a way, so a larger number of manufacturing companies may be a response to market demand. the most common products offered by positive impact start-ups include clothing and cosmetics (53 companies), products that do not fit into any category (23 companies) and food products (18 companies). most companies offering services operate in the trade and services sector (39 companies), but their business activities have not been assigned to any of the subsectors. 22 companies2 operate in online sales of products that meet specific environmental and social criteria (see figure 6). the predominance of services in enterprises operating in the trade (including online trade), as well as recreation and leisure sectors, reflects the specificity of these enterprises and the nature of their business. it is worth to point out that the largest number of positive impact start-ups offer clothing and cosmetic products. although it is the most numerous group among positive impact start-ups, at the same time – in the scale of the whole industry, in which there were over 22,000 companies employing almost 188,000 people in 2016 alone (kpmg, 2018) – it is insignificant, which means that regardless of the numerical distribution within the analysed group, taking into account its current size, it is not possible to draw conclusions based on the results obtained, neither for the entire market nor for individual industries. the number of such entities is too small. environmental aspects underlie the business operation of positive impact start-ups much more often than social aspects. the environmental aspects were incorporated by 96 organizations, while the social aspects – by 32, which means that a significant part of enterprises (85) take into account both of them. more frequent incorporation of environmental aspects into business models, as compared to social aspects, may be the result of a growing environmental awareness in poland, with a simultaneous sense of security in terms of social and economic aspects, reflected, for instance, in in the low unemployment rate or universal access to education and health care. 2 this figure does not include manufacturers who not only manufacture but also sell their products via the internet 0 10 20 30 40 50 60 78 | aleksandra stanek-kowalczyk figure 6. number of enterprises in particular industries by product or service source: own elaboration (n = 213). part two: sustainable development start-ups in terms of the definition among the analysed enterprises, slightly over 10% use new technologies. almost half of this group (10 entities) are enterprises operating in the macro-sector of trade and services, out of which 80% have been classified as “other”, which means that their business activities were not assigned to any category suggested in the classification. another 5 entities are enterprises operating in the sector of new technologies. the results confirm that the classification of enterprises used does not include innovative enterprises operating on the basis of various technological solutions, and the distinguished sector of new technologies is too narrow and does not include the possibilities and solutions available on the market. figure 7. number of enterprises in particular industries using new technologies source: own elaboration (n = 213). it should be noted that among the remaining enterprises which do not use new technologies, there is a trend of not only refraining from searching for new solutions, but also returning to solutions that had been known and used for many years, such as production based on natural raw materials or services offering renovation of items of different categories. 1 3 3 6 1 3 18 53 5 1 23 1 7 1 2 4 7 8 1 22 39 2 2 0 10 20 30 40 50 60 product service 1 2 2 2 8 1 2 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 4.4. enterprises supplies 4.6. other 5.5. other 6.6. ecommerce 6.7. other 7.2. medical equipment 7.6. other 8.3. new technologies sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 79 conclusions the purpose of this research was to review entities operating on the basis of sustainable business models – the so-called positive impact start-ups – in order to determine their scale and development potential and define a profile of such enterprises operating in poland. the analysis was conducted on the basis of the positive impact start-ups database. the entities listed in the database represent only an insignificant fraction of all enterprises operating in poland. the results and formulated conclusions should be applied to the specific category of positive impact start-ups and should not be used for making generalizations regarding enterprises in general. on the basis of the analysis, it can be concluded that the number of positive impact start-ups is constantly growing, by about 20-30 entities year on year. although from the perspective of the analysed group, it represents a significant increase, in relation to the total number of enterprises operating in individual industries it is insignificant, and over the last four years there has been no significant change in the trend. without additional factors motivating entrepreneurs to integrate social and environmental aspects into their business models, such as consumer awareness and pressure or regulations, no significant, large-scale changes are likely to emerge in business models of enterprises. based on the analysed data, a profile of a positive impact start-up was created with the most typical characteristics of this type of enterprise. a profile is a set of features that are most frequent within each analysed category. positive impact start-up profile: − establishment year: established within the last 5 years (in 2015-2019), − location: established in a large city, − industry: operates in the manufacturing industry, producing clothing, cosmetics or food products, or in the clothing industry, but its business operation cannot be clearly classified into a specific category, − the use of new technologies: does not use new technologies. the only technological solution used are websites and online stores, often created on the basis of ready-made templates. in many cases, the analysed positive impact start-ups are small manufacturing companies, online shops or other enterprises that take a competitive advantage of their small-scale, which is clearly reflected in their missions or visions. these are not so much scalable as replicable businesses, while these are the characteristics of start-ups (sekliuckiene et al., 2018; maciejewski & wach, 2019). it is possible to open many similar enterprises. in light of the above, there are doubts regarding the compliance of the enterprises listed in the database with the definition of a positive impact start-up, proposed by the authors of the database, according to which such enterprises not only “contribute to a rapid increase in the quality of life and the environment within the sphere of their influence”, but also achieve a “rapid growth of the value of the company/organization”. regardless of the current scale and the scope of their business activity, it can be concluded that the number of enterprises in poland based on sustainable business models that take into account specific social and environmental aspects is growing. in order to understand the potential of this phenomenon, further research with more precise criteria and more careful analysis. possible areas of further research include: 1. extension of the subject scope of the analysis. including large enterprises: due to the scale of operations, the impact of solutions introduced by large enterprises is much greater. such solutions can serve as an example and inspiration for new enterprises. 2. extension of the subject scope of the analysis: including a larger number of enterprises operating in the b2b model. in the positive impact start-ups database, enterprises operating in the b2c model are dominating. this does not reflect the structure of the market. the market of start-ups offering solutions for enterprises, which is an extremely important element in building the business ecosystem of sustainable development, was largely disregarded. analysing the phenomenon of positive impact start-ups against the market as a whole will allow to fully diagnose its scale and significance, and to propose adequate recommendations regarding its development. 80 | aleksandra stanek-kowalczyk 3. clarification of the definition and criteria characterizing sustainable development enterprises: both the analysis of the literature on the subject, as well as the review of the positive impact start-ups database, indicates the need for the clarification of the definition of a sustainable development enterprise, including the purpose of its operation and scope of business activities, and thus to determine whether enterprises from such sectors as medicine, pharmacy or education should always be considered as sustainable development enterprises due to their goal, which is improving health and quality of life or offering equal access to education, or whether they should undertake additional measures in order to be qualified in this category. references balbinot, z., & borim-de-souza, r. (2012). sustainable development and sustainability as quasi-objects of study in management: a search for styles of reasoning. management research, 10(3), 153-186. https://doi.org/10.1108/1536-541211273856 battistella, c., de toni, a. f., de zan, g., & pessot, e. (2017). cultivating business model agility through focused capabilities: a multiple case study. journal of business research, 73, 65-82. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2016.12.007 beckmann, m., hielscher, s., & pies, i. (2014). commitment strategies for sustainability: how business firms can transform trade-offs into win-win outcomes. business strategy and the environment, 23(1), 18-37. https://doi.org/10.1002/bse.1758 bocken, n.m.p, short, s., rana, p., & evans, s. (2013). a value mapping tool for sustainable business modelling. corporate governance (bingley), 13(5), 482-497. https://doi.org/10.1108/cg-06-2013-0078 bocken, n.m.p., short, s. w., rana, p., & evans, s. (2014). a literature and practice review to develop sustainable business model archetypes. journal of cleaner production, 65, 42-56. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2013.11.039 bocken, n.m.p., de pauw, i., bakker, c., & van der grinten, b. (2016). product design and business model strategies for a circular economy. journal of industrial and production engineering, 33(5), 308-320. https://doi.org/10.1080/21681015.2016.1172124 boons, f., & lüdeke-freund, f. (2013). business models for sustainable innovation: state-of-the-art and steps towards a research agenda. journal of cleaner production, 45, 9-19. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2012.07.007 bradley, p., parry, g., & o’regan, n. (2020). a framework to explore the functioning and sustainability of business models. sustainable production and consumption, 21, 57-77. https://doi.org/10.1016/j.spc.2019.10.007 chesbrough, h. (2007). business model innovation: it’s not just about technology anymore. strategy and leadership, 35(6), 12-17. https://doi.org/10.1108/10878570710833714 christofi, a., christofi, p., & sisaye, s. (2012). corporate sustainability: historical development and reporting practices. management research review, 35(2), 157-172. https://doi.org/10.1108/01409171211195170 ciulli, f., & kolk, a. (2019). incumbents and business model innovation for the sharing economy: implications for sustainability. journal of cleaner production, 214, 995-1010. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2018.12.295 dabbous, a., & tarhini, a. (2019). assessing the impact of knowledge and perceived economic benefits on sustainable consumption through the sharing economy: a sociotechnical approach. technological forecasting and social change, 149(july), 119775. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2019.119775 elkington, j. (1998). partnerships from cannibals with forks: the triple bottom line of 21st-century business. environmental quality management, 8(1), 37-51. https://doi.org/10.1002/tqem.3310080106 ellen macarthur foundation, & mckinsey center for business and environment. (2015). growth within: a circular economy vision for a competitive europe. euroactiv.pl (2018). gospodarka o obiegu zamkniętym. nowy plan dla europy. retrieved from: https://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2019/06/ea-special-report-euractiv-pl-v01.pdf on: 06.10.2020 sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 81 ferreira, j.j.m., fernandes, c.i., & ferreira, f.a.f. (2020). technology transfer, climate change mitigation, and environmental patent impact on sustainability and economic growth: a comparison of european countries. technological forecasting and social change, 150(november 2019), 119770. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2019.119770 foss, n.j., & saebi, t. (2017). fifteen years of research on business model innovation: how far have we come, and where should we go? journal of management, 43(1), 200-227. https://doi.org/10.1177/0149206316675927 galpin, t., whittington, j. l., & bell, g. (2015). is your sustainability strategy sustainable? creating a culture of sustainability. corporate governance (bingley), 15(1), 1-17. https://doi.org/10.1108/cg-01-2013-0004 gus (2019). monitoring rynku pracy informacja o rynku pracy w trzecim kwartale 2019. joyce, a., & paquin, r. l. (2016). the triple layered business model canvas: a tool to design more sustainable business models. journal of cleaner production, 135, 1474-1486. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2016.06.067 kagawa, f. (2007). dissonance in students’ perceptions of sustainable development and sustainability: implications for curriculum change. international journal of sustainability in higher education, 8(3), 317-338. https://doi.org/10.1108/14676370710817174 kolk, a., & mauser, a. (2002). the evolution of environmental management: from stage models to performance evaluation. business strategy and the environment, 11(1), 14-31. https://doi.org/10.1002/bse.316 kpmg (2018). rynek mody w polsce. https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/pl/pdf/2018/11/pl-raport-kpmgpt-rynek-mody-w-polsce.pdf le trinh, t. (2019). factors affecting startup performance of small and medium-sized enterprises in danang city. entrepreneurial business and economics review, 7(3), 187-203. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070310 lélé, s. m. (1991). sustainable development: a critical review. world development, 19(6), 607-621. https://doi.org/10.1016/0305-750x(91)90197-p maciejewski, m., & wach, k. (2019). international startups from poland: born global or born regional?. journal of management and business administration central europe, 27(1), 60-83. https://doi.org/10.7206/jmba.ce.2450-7814.247 morioka, s.n., evans, s., & de carvalho, m.m. (2016). sustainable business model innovation: exploring evidences in sustainability reporting. procedia cirp, 40, 659-667. https://doi.org/10.1016/j.procir.2016.01.151 osterwalder, a., & pigneur, y. (2010). business model generation canvas. wiley. osterwalder, a., pigneur, y., & tucci, c. l. (2005). clarifying business models: origins, present, and future of the concept. communications of the association for information systems, 16(1), 1-25. https://doi.org/10.17705/1cais.01601 prendeville, s., & bocken, n. (2017). sustainable business models through service design. procedia manufacturing, 8(october 2016), 292-299. https://doi.org/10.1016/j.promfg.2017.02.037 press, m., robert, i., & maillefert, m. (2020). the role of linked legitimacy in sustainable business model development. industrial marketing management, 89, 566-577. https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2019.05.009 rafiei, m., & ricardez-sandoval, l. a. (2020). new frontiers, challenges, and opportunities in integration of design and control for enterprise-wide sustainability. computers and chemical engineering, 132. https://doi.org/10.1016/j.compchemeng.2019.106610 reinhardt, r., christodoulou, i., gassó-domingo, s., & amante garcía, b. (2019). towards sustainable business models for electric vehicle battery second use: a critical review. journal of environmental management, 245(june), 432-446. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2019.05.095 richardson, j. (2008). the business model: an integrative framework for strategy execution. strategic change, 17(5-6), 133-144. https://doi.org/10.1002/jsc.821 rok, b., andrzejewska, a., jachna, p., osytek, a., panek-owsiańska, m., pokora, a., & wrzosek, a. (2019). startupy pozytywnego wpływu. radykalna innowacja społeczna. http://raportspw.kozminskihub.com/public/docs/raport spw 2019.pdf sala, s., ciuffo, b., & nijkamp, p. (2015). a systemic framework for sustainability assessment. ecological economics, 119, 314-325. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2015.09.015 sancha, c., gimenez, c., & sierra, v. (2016). achieving a socially responsible supply chain through assessment and collaboration. journal of cleaner production, 112, 1934-1947. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2015.04.137 82 | aleksandra stanek-kowalczyk schaltegger, s., hansen, e. g., & lüdeke-freund, f. (2016). business models for sustainability: origins, present research, and future avenues. in organization and environment (vol. 29, issue 1). https://doi.org/10.1177/1086026615599806 sekliuckiene, j., vaitkiene, r., & vainauskiene, v. (2018). organisational learning in startup development and international growth. entrepreneurial business and economics review, 6(4), 125-144. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060407 sheehan, m., garavan, t. n., & carbery, r. (2014). guest editorial: sustainability, corporate social responsibility and hrd. european journal of training and development, 38(5), 370-386. https://doi.org/10.1108/ejtd-04-2014-0034 skowroński, a. (2006). zrównoważony rozwój perspektywą dalszego postępu cywilizacyjnego sustainable development as the perspective of further civilisation development. problemy ekorozwoju, 1(2), 47-57. smith, p. a. c., & sharicz, c. (2011). the shift needed for sustainability. learning organization, 18(1), 73-86. https://doi.org/10.1108/09696471111096019 stanek-kowalczyk, a. (2012). zrównoważony rozwój i społeczna odpowiedzialność biznesu. definicje i standardy a świadomość polskich firm. in m. cisek & m. wakuła (eds.), odpowiedzialne zarządzanie: wybrane aspekty (pp. 25-37). studio emka. teece, d. j. (2010). business models, business strategy and innovation. long range planning, 43(2-3), 172-194. https://doi.org/10.1016/j.lrp.2009.07.003 upward, a., & jones, p. (2016). an ontology for strongly sustainable business models: defining an enterprise framework compatible with natural and social science. organization and environment, 29(1), 97-123. https://doi.org/10.1177/1086026615592933 viciunaite, v., & alfnes, f. (2020). informing sustainable business models with a consumer preference perspective. journal of cleaner production, 242, 118417. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118417 wach, k. (2020). a typology of small business growth modelling: a critical literature review. entrepreneurial business and economics review, 8(1), 159-184. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080109 world commission on environment and development. (1987). report of the world commission on environment and development: our common future (the brundtland report). https://doi.org/10.1080/07488008808408783 yip, a. w. h., & bocken, n. m. p. (2018). sustainable business model archetypes for the banking industry. journal of cleaner production, 174, 150-169. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2017.10.190 zott, c., amit, r., & massa, l. (2011). the business model: recent developments and future research. journal of management, 37(4), 1019-1042. https://doi.org/10.1177/0149206311406265 sustainable development start-ups as a new category of enterprises in poland | 83 author aleksandra stanek-kowalczyk assistant professor at warsaw school of economics. her research interests include sustainable business, sustainable business models, sustainability reporting, sustainable finance. correspondence to: dr aleksandra stanek-kowalczyk, collegium of management and finance, management institute, warsaw school of economics, ul. madalińskiego 31/33 ds grosik, pok. 125, 02-513 warszawa, poland email: aleksandra.stanek-kowalczyk@sgh.waw.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-1530-5451 conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-04-01-pp007--1983-szymanik 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.01 greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects ewa szymanik a b s t r a c t objective: the aim is to assess the situation of greek economy during the crisis and the problems have affected it up until now. research design & methods: descriptive analysis and analysis of main economic and foreign trade indicators (e.g. gdp growth, unemployment rate, ue trade balance). findings: the reforms and deregulation of the economy are gradually becoming a positive factor, but these changes are taking place too slowly to give the country an impetus for faster development, even if the unemployment rate has fallen down, the gdp grows up and the budget surplus is observed during the last 4 years. the strength of the actual negative impact that the coronavirus pandemic will have on the greek economy remains is out of question, especially on the tourism. contribution & value added: the analysis of the negative crisis and coronavirus pandemic impact on the greek foreign trade and the all economy which shows that the crisis results were almost over-came when the pandemic began and the greek government expects a deep recession, reaching up to 10 percent of gdp. article type: research article keywords: greek economy; crisis; coronavirus; foreign trade; tourism jel codes: e52, e58, f45, h62, z32 article received: 4 june 2020 article accepted: 24 november 2020 suggested citation: szymanik, e. (2020). greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 7-19. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.01 introduction when the crisis began in 2007, it was not known how long it would last or which countries would be most affected. it turned out quite quickly that when it comes to the european union, those were the countries which did not have the strongest economies at the time of the introduction of the euro and did not carry out reforms aimed at strengthening development. then the problems of greece began, which was a classic example of how economic policy should not be pursued. international entrepreneurship review ri e 8 | ewa szymanik the problems resulting from many years of neglect, the misunderstanding of the role of the welfare state and ill-considered social policy led to a deep economic collapse. the european union granted greece help to cope with the enormous economic debt, on condition of the implementation of the programme of large cuts in budget expenditure. the results turned out to be modest, restrictions on state spending caused a wave of protests and a significant impoverishment of the society and the union has been accused of introducing that drastic programme of restrictions which has caused a significant slowdown in the country’s recovery from the crisis. the first signs of the improvement in the economic situation, visible at the end of 2019, were put in question in the face of another collapse caused by the pandemic, the duration and effects of which are difficult to estimate at the moment. the aim of the article is to assess the situation of greece during the economic downturn and the problems that have affected it up till now. that is why the research hypothesis may be formulated as: the financial help for a country in crisis is not enough to improve it without structural reforms of the economy. the methods adopted are: descriptive analysis and analysis of indicators. theorethical background and methodology these problems were shown in many articles but unfortunately there are no one publication describing the full theme. this is why the full literature review was done inside the article. for example szymanik (2003) wrote about historical problems, samitas and tsakalos (2013), mavridis (2018), lapavitsas (2019) and górniewicz (2014) about economical problems (affection the european economy). main info are published in the reports of the international organisations (eurostat, 2020; oecd, 2020; societe generale, 2020). the main method of the research is the descriptive analysis and analysis of indicators, such as gdp and its growth rate, public debt, unemployment rate, budget deficit, main foreign trade indicators and the others. the chosen indicators give a good basic to the review of the economic situation in greece. the text below shows the analysis of them. results and discussion historical causes of the problems in the greek economy from the beginning of its way to the structures of the european community, greece was somewhat favoured. the important strategic position and strong left-wing influence meant that encouraging it to join the eu was an important goal of western economies, hence official negotiations on this issue began in the late 1950s. greece was then the easternmost european country belonging to capitalist countries and was a natural counterweight to the turkish influence in the region. the negotiations resulted in the signing of the association agreement in 1962, which brought about a three-fold increase in exports. although the functioning of the agreement was suspended during the military rule of the “black colonels” (1967-1974), after their fall the efforts to deepen integration processes were intensified. even the cypriot conflict did not destroy it. finally, after long negotiations, full of unexpected twists, greece became a member of the european community in 1981. greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 9 since the beginning, the country had stood out unfavourably compared to other members of the eu. it had a much lower level of gdp per capita, in which structure as much as 20 percent was agriculture (it was six times more than in the community – 3.3 percent) (szymanik, 2003). due to the favourable political situation, the greek government, claiming the argument about the insufficient consideration of development disparities, received a significant support for the country from the structural funds in the following years. unfortunately, most of those funds were misused – instead of developing new branches of economy, they were spent, for example, to support outdated industries, which caused the petrification of the unfavourable structure without improving its efficiency. the assumptions of fiscal and monetary policy were not strictly observed, which resulted in a significant deficit and high inflation reaching even 20 percent in the 1990s. the consolidation of the unfavourable economic structure also translated into foreign trade – the export of agricultural products was replaced very slowly by highly processed products (although this was the result of, among others, the terms of the association agreement), the low competitiveness of exported products caused the shift of domestic demand towards better prices and quality of eu goods, which translated into a growing foreign trade deficit. after joining the union, greece was developing quite slowly, which could be related to the recession in other eu countries, but it was also the result of an unfavourable monetary policy pursued by the government, which did not support the inflow of foreign capital and, thus, the development of the economy. greece has a poorly developed industry and is still perceived mainly as a tourist and food selling country. funds from the eu were also allocated to finance the budget deficit, which led to the above-mentioned inflation. it began to decrease only when the country began intensive preparations for membership in the economic and monetary union, i.e. in the second half of the nineties. at that time, most of the economic parameters improved – the gdp growth rate, falling inflation and the public finance deficit. however, a high public debt remained a problem. despite those difficulties, greece announced compliance with the convergence criteria in the early 2000s. the basis for success was a drachma-stabilizing policy, which was supposed to reduce inflation, consolidate the budget by reducing the public debt servicing costs and increasing revenues achieved thanks to an improved tax collection, as well as a restrictive wage policy. however, it quickly turned out that the success was mainly achieved on paper. greece had the low gdp, low productivity and growth rate, as well as high unemployment and inflation. in conjunction with low credit rating and a lack of transparency, an excellent base was built on bad conditions (siek, 2017). even if low interest rates led to wage increases, that increase was merely illusory. in fact, the countries that made up the core of the zone benefited most because the capital flow came from the peripheral countries that today have the biggest problems, the so-called piigs. as a result, the low cost of loans reduced the competitiveness of those economies, resulting in the need for various recovery programmes, with greece’s biggest problem being the high public debt-to-gdp ratio of 109.4 percent in 2008 (mavridis, 2018). the costs of organizing the 2004 olympic games, high corruption and low export value also contributed to those problems. the combination of 10 | ewa szymanik all those factors forms the basis of the collapse that destroyed the economy to such an extent that it cannot recover even today. greece during the crisis the outbreak of the global crisis showed how fragile the foundations of greek prosperity were. there was a sudden decline in creditworthiness, a reduction in ratings by global rating agencies and almost complete stoppage of financial flows, which significantly affected the economy which had been accustomed to the constant inflow of funds. the table below presents the basic economic indicators for greece since the outbreak of the crisis. table 1. basic macroeconomic indicators of the greek economy in 2007-2019 economic indicator 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 gdp (mln eur) 232695 241990 237534 226031 207029 191204 180654 gdp growth (%) 3.8 -0.25 -4.31 -5.43 -9.19 -7.32 -3.19 public debt (% gdp) 109.4 127.6 146.2 172.1 159.6 177.4 unemployment rate (%) 8.4 7.76 9.62 12.72 17.87 24.44 27.47 employment rate (%) 60.88 61.42 60.85 59.1 55.1 50.8 48.8 inflation rate (%) 2.9 4.15 1.21 4.71 3.33 1.5 -0.91 budget deficit/surplus (mln eur) -15607 -24625 -35981 -25309 -21280 -16951 -23765 budget deficit (% gdp) -6.7 -10.2 -15.1 -11.2 -10.3 -8.9 -13.2 economic indicator 2014 2015 2016 2017 2018 2019 gdp (mln eur) 178656 177258 176488 180218 184714 187456 gdp growth (%) 0.77 -0.49 -0.26 1.44 1.92 1.8 public debt (% gdp) 178.9 175.9 178.5 176.2 181.2 176.6 unemployment rate (%) 26.49 24.9 23.54 21.49 19.29 17.31 employment rate (%) 49.42 50.8 52.02 53.5 54.9 56.5 inflation rate (%) -1,31 -1,74 -0,83 1,12 0,63 0 budget deficit/surplus (mln eur) -6355 -9952 853 1290 1835 2745 budget deficit (% gdp) -3.6 -5.6 0.5 0.7 1 1.5 source: own elaboration based on (elstat, 2020; oecd, 2020). as the table above shows, the initial weakness of the economy during the crisis has only deepened. the budget deficit increased from 6.7 percent of gdp in 2007 to 15.1 percent in 2009, until the breakthrough moment in 2014 when it ceased to be double-digit. it turned out that for many years fraud and statistical manipulation had taken place with the help of the american bank goldman sachs. the disclosure of such a high deficit resulted in a loss of the global market confidence towards the greek economy. the budget cuts did not help, especially because they were insufficient. faced with the threat of bankruptcy, the government asked the so-called “troika” (european union, ecb and imf) for help in may 2010. the result was the signing of three memoranda on funding to help the economy. the next rounds of negotiations and assistance for greece (in 2010, 2012 and 2015) were conditioned by the introduction of drastic budget cuts, an increase in taxes and reduction in public investment. they caused mass protests in the country and also contributed to the increase in unemployment, especially among people under 30, where it reached 50 percent, and the escape of many companies abroad, which further weakened greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 11 the economy1. there are also accusations that such large restrictions are causing the country to recover more slowly from the collapse. it should be mentioned that creditors slightly eased the original conditions for granting aid to greece. the repayment period was extended and the interest rate reduced by one point. therefore, a new term appeared – “reprofiling”, which means extending the repayment deadline or reducing the interest rate (górniewicz, 2014). the negative significance of the period 2008 2016 for the economy cannot be overestimated, not only due to the drastic reduction of the gdp level (by 25 percent) (darwish, 2015), which can be compared only with the time of the war but also the uncertainty of economic and social prospects, which led to the threat of grexit, which means leaving the eurozone. those threats intensified especially after the introduction of capital controls in june 2015. after a sharp increase in 2008, greek public debt was growing, although relatively slowly, but that was an illusory stabilisation. in 2011, it increased sharply and since 2013 it has been consistently well above 170 percent, in 2018 exceeding even 180 percent. this is partly due to a feedback effect because the high financial assistance granted to the country has shaken the stability of the entire euro area which translates into a slower recovery of greece. it was originally planned that in 2020 the approved financial instruments were to help the country reduce its debt to 121 percent (słojewska, 2012), but both current trends and the situation in the world clearly show that this will not be possible because the funds allocated to greece have been allocated first of all for the debt service and not for the economic development. in this area, the country must manage alone. an important indicator is that after the years of the decline, since 2017 a slight increase in the gdp can be seen which may mean that the economy is slowly stabilising. however, this fact should not be overestimated. the increase in the tax rate caused, apart from many escapes of companies abroad, an additional increase of the financial burden for companies and prices for customers. the impoverished greek society could not afford higher consumption. the situation was partly saved by the tourism sector, although higher prices caused some tourists to choose other countries as their destination. this fragile upward trend this year may worsen due to the coronavirus pandemic and drastically reduced the tourist traffic (it must be remembered that about 20 percent of the greek gdp constitutes the revenues from this sector). a factor that could also indicate a slow improvement in the country’s situation is the gradual decline in the unemployment rate. while in the years 2008-2014 it was growing rapidly (from 8.4 percent to 26.5 percent), it has been slowly decreasing since 2015, although it is still close to 20 percent. however, one should not think that this has been a clear symptom of improvement – many people, especially the young ones and educated abroad, after completing studies either have not returned to the country at all or left it in search of work. this brain drain does not serve the economic development. the truth of this reasoning is also evidenced by the low employment rate, only in recent years ranging above 50 percent, which means that half of the working-age population is still unemployed. since tax avoidance is widespread in greece, it can be assumed that some people may work in the grey zone, but the lack of work and related problems on both macro and 1 the author’s own study. 12 | ewa szymanik micro scale are severe, and, therefore, the official statistics do not reflect the full complexity of the issue and optimism can only be moderate. a phenomenon that the country dealt with quite quickly was the inflation. the sharp rise in prices in 2008 and the repetition of that situation in 2010 was stopped. as early as 2013 the country recorded a decline in prices (by 0.9 percent) and that trend continued until 2017, when the trend reversed again. fortunately, those increases were small and in 2019 the inflation rate was 0 percent. unfortunately, it is difficult to determine whether this phenomenon will prove permanent in the face of the coronavirus pandemic and climate change (droughts and fires devastating the greek economy) it may turn out that prices, especially those of food, will rise again. a positive trend has been a small but steadily growing budget surplus that has been appearing since 2016. this is another thing that shows an improvement in the economy. undoubtedly, that is also the result of budget cuts and slow changes that have taken place thanks to the use of subsequent tranches of financial assistance, although they were intended mainly for the repayment of foreign debts and not for the development of the country. it is possible, however, that due to that it was possible, at least temporarily, to relieve the greek economy. however, it is difficult to predict how the situation will shape in the future, all the more so because high taxes cause that many companies operate in the grey zone, which the government cannot (and may not quite want to) fight (it should be remembered that the grey economy, although unfavourable for the tax system, partly improves economic development, especially during the crisis, generating additional workplaces). foreign trade changes in the economic situation have also been reflected in the foreign trade. the evolution of basic indicators over the period considered is shown in table 2. the data presented above show that exports have started to increase since 2010, reaching pre-crisis values, while imports have decreased significantly as far as the value is considered. this is in line with the above conclusions about the impoverishment of the greek society, which translated into a decline in purchases, especially of foreign goods. in the time of the deepest crisis that translated into a reduction in the value of the trade deficit. the improvement of the economic situation is somehow confirmed by its re-increase in the years 2017-2019. the exchange with the european union countries accounts for half of greece’s total trade, which should not come as a surprise, given its historical links and geographical distance. the crisis has also affected this area – the share of eu partners in exports has been gradually decreasing; this trend was reversed only in 2015, when the economic situation slightly improved. shares in imports changed similarly. greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 13 table 2. foreign trade of greece in 2007-2019 – basic indicators economic indicator 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 total export (mln eur) 19317 21228 18015 21161 24243 27478 27223 eu countries export (mln eur) 12223 12696 10166 11570 12549 12185 12849 eu countries export rate in the total export (%) 63.3 59.8 56.4 54.7 51.8 44.7 47.2 total import (mln eur) 61859 65529 53138 49648 47888 47967 45823 eu countries import (mln eur) 36127 36665 30249 27389 25131 22733 22199 eu countries import rate in the total import (%) 58.4 56 56.9 55.2 52.5 47.4 48.5 total trade balance (mln eur) -42542 -44302 -35123 -28487 -23646 -20488 -18600 total trade balance (% gdp) -18.3 -18.3 -14.8 -12.6 -11.4 -10.7 -10.3 trade balance eu countries (mln eur) -23904 -23969 -20083 -15819 -12582 -10548 -9309 trade balance eu countries (% gdp) -10.27 -9.9 -8.46 -7 -6.08 -5.52 -5.15 economic indicator 2014 2015 2016 2017 2018 2019 total export (mln eur) 27086 25754 25446 28863 33451 33844 eu countries export (mln eur) 13103 14026 14334 15503 17672 18980 eu countries export rate in the total export (%) 48.4 54.5 56.3 53.7 52.8 56.1 total import (mln eur) 45695 42211 42317 47356 54061 55601 eu countries import (mln eur) 23309 23090 24156 26187 28402 29554 eu countries import rate in the total import (%) 51 54.7 57.1 55.3 52.5 53.2 total trade balance (mln eur) -19610 -16458 -16871 -18493 -20610 -21757 total trade balance (% gdp) -11 -9.3 -9.6 -10.3 -11.2 -11.6 trade balance eu countries (mln eur) -10205 -9065 -9823 -10682 -10768 -10574 trade balance eu countries (% gdp) -5.71 -5.11 -5.57 -5.93 -5.83 -5.64 source: (eurostat,2020) and the author’s own calculations. greece sells its goods (petroleum products, medicines, aluminium products, fresh fish, oil) mainly to italy, turkey, germany, cyprus, bulgaria and the united states, and mainly imports crude oil and its derivatives, medicines, ships and cars and its most important import partners are germany, italy, russia, iraq, china and the netherlands (observatory of economic complexity, 2020). the foreign trade generated 72.5 percent of the gdp in 2018 (societe generale, 2020). insufficient development of the economy and, what is more, its high nationalisation in many sectors are reflected in the value of the index of economic freedom. according to the heritage foundation (2020), in 2019 greece was in one hundredth place in terms of economic freedom in the world and in forty-fourth (out of 45) in europe, and the index value is 59.9. there has been an improvement compared to the previous year, mainly due to the greater reliability of the government. unfortunately, the overall result is much lower than the regional average. a significant decrease in results has been recorded since 2012. the heritage foundation analysts predicted that the government would most likely focus on activities aimed at maintaining a favourable image of greece as a tourist country, which would translate into increasing tourism revenues as well as improving competitiveness. unfortunately, the outbreak of the pandemic put these actions into question. the chart below presents the changes in the economic freedom index since reaching the lowest level in the period considered and its gradual improvement in recent years. 14 | ewa szymanik it should be noted that the data presented in the chart are confirmed by other indicators discussed above. although greece is not highly ranked in terms of economic freedom, the gradual improvement of the indicator shows the slow entry into force of the planned reforms and their positive impact on the economy, but the general economic weakness of the country and high social resistance mean that the positive effects will only be visible to society in the future. figure 1. changes in the economic freedom index in 2016-2020 source: author’s own description based on (heritage foundation, 2020) however, the improving situation cannot be the basis for an overly optimistic view of the future. since the outbreak of the crisis, various institutions have lent greece almost 320 billion euros, out of which only 41.6 billion euros were repaid by december 2019. the total debt repayment is planned for 2060 (amadeo, 2019), which means that only then the country could begin to develop freely, while now almost a third of the population lives below the poverty line. the grey economy is estimated to produce 21.5 percent of the gdp (amadeo, 2019). this means that fewer people pay higher taxes, many people, especially young people, are employed part-time, and private investment is small, also due to difficulties in obtaining loans, which is due to the lack of funds in banks (low income results in low savings). at the beginning of 2020, the situation seemed to be stabilising. the value of imports in february 2020, compared to the previous year, increased by 1.5 percent, exports fell by 2.1 percent, while the foreign trade deficit increased by 7.8 percent. it is worth noting, however, that the growth rate of both components of trade during the two months of 2020 increased compared to the previous year (imports 2.1 percent, exports 5.3 percent) (hellenic statistical authority, 2020), which may indicate a slow recovery from the collapse, therefore, the announcements of the greek government on this subject could prove to be true. it is not known, however, how the current pandemic will affect the greek economy. undoubtedly, a positive phenomenon is the reduction of the trade deficit in this period by 2.3 percent. it is also worth noting that the turnover with the eu countries is growing, while the increase in exports is faster than that of imports (9.6 percent and 5.4 percent respectively) (hellenic statistical authority, 2020). in addition, at the end of 2019, another inflow of investment capital began, allowing the government to announce the end of the 53 55 57 58 60 48 50 52 54 56 58 60 62 2016 2017 2018 2019 2020 greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 15 crisis. the same opinion gave imf (thomsen, 2019) – greece has achieved a considerable measure of macroeconomic stability needed to implement the fundamental reforms for it to prosper within the euro area. coronavirus on 27 february 2020, the day after the first coronavirus case was identified, the greek authorities cancelled all carnival events. since 10 march further restrictions were gradually introduced – schools and service facilities were closed, including the broadly understood food sector and cultural institutions. strict protective measures on citizen movement were introduced. those measures were among the most restrictive in europe and were introduced much earlier than in other countries, which allowed to limit the size of the pandemic (giugliano, 2020). the outbreak of the coronavirus pandemic called into question the further development of economy, both global and greek. the european union countries are trying to limit the impact of the epidemic on their economies by introducing various aid programmes, but their effectiveness may vary, because they depend both on the economic strength of a given country and the development of the disease. undoubtedly, the impact on the greek economy will be significant, because one of its largest partners is italy – the country most severely hit by the pandemic, which will have to deal with its consequences and which already had economic problems before. export of greek products may decrease, tourism revenues are likely to drop significantly. a certain solution to improve the balance and development of greece may be a decrease in the value of imports, primarily due to the low prices of crude oil, which is the main imported commodity (27 percent). however, the question arises as to how long this situation will persist and whether such compensation will be sufficient to alleviate, yet not to stop, the effects of the pandemic on the greek economy, taking into account that the imf also predicts an increase in unemployment up to 22.3 percent (amaro, 2020). since 30 april 2020, 2,576 cases of the coronavirus have been confirmed in greece, out of which 139 people died and 577 recovered from the disease. that means that in terms of the number of cases the country ranks sixty-second in the world, and nineteenth in the european union (worldometer, 2020). therefore, it is not the country most severely affected, also thanks to the introduction of appropriate ordinances. in addition, the country is struggling with the influx of large numbers of refugees from the middle east, which also has a negative impact on the economy (the need to maintain refugee camps, difficulties in providing them with proper living conditions, the threat of spreading diseases), all the more so because five immigrants were found to have the coronavirus infection (un, 2020), which, in the condition of overcrowded camps, especially on the islands, may deepen the difficulties. it is expected that coronavirus influences mostly on six parts of the greek economy: growth (will fall down), budget (lower surplus or even deficit), unemployment (will grow up again),prices’ growth, investments (less fdi) and capital markets (antonakos, 2020). the imf(2020) reports that the economy is expected to contract by 9.5 percent in 2020, before gradually recovering over the medium term. greece’s heavy reliance on tourism makes it particularly vulnerable. a rebound is expected in 2021-22 to reach an average 5 percent growth annually, backed by the next generation eu (ngeu) funds and a recovery in foreign demand. as the ngeu gradually phases out, growth is projected to 16 | ewa szymanik return to its long-term potential rate of 1 percent. the similar opinion gives oecd in its survey (oecd economic survey, 2020). perhaps after the end of the pandemic, the european union countries will consider a joint assistance programme for the countries most severely hit by its effects, but this is a rather distant case for now, as it is not yet known how long the pandemic will last and what the losses will be. for now, the european commission has approved (under the provisional legal framework adopted by the commission on 19 march 2020 and applicable until the end of december 2020) the greek aid programme worth 1 billion eur to support companies hit by the pandemic, which is to ensure a sufficient liquidity of the greek economy (european commission, 2020). although the greek minister of tourism invited british tourists to come, because greece is safer than great britain, he also announced that security measures would be maintained. despite everything, the government expects a deep recession, reaching up to 10 percent of domestic production (scotto di santolo, 2020). conclusions the crisis in greece was mainly caused by the weakness of the global financial system and mechanisms of the eurozone, for example, the centralisation of decision-making processes in the hands of stable countries of the eurozone to which the greek economy did not belong. however, that was not the only reason. undoubtedly, one of the reasons for such a long duration of the crisis in greece is also, apart from the initial bilateral (eu and national) negligence in inspiring economic development, the fact that after the adoption of the euro the country lost the possibility of free shaping of its monetary policy. what worked well in times of prosperity, painfully revealed its weakness during the breakdown. it can, therefore, be concluded that there should be no rush to enter the eurozone; it should be more consolidated and checked in the crisis conditions. the european central bank did not have and does not have the right policy tools for every country with a single currency, and its rigid standards do not result in effective long-term operations, what confirms the research hypothesis formulated above. it would be worth considering an introduction of new solutions what is recommended for the decision-makers from many countries and international organisations. would greece’s departure from the single currency be a better solution that would allow the country to recover more quickly as suggest some authors (e.g. lapsavi tsas, 2019)? probably not. admittedly, some economists believe that it would also be possible to introduce a parallel currency to the euro (papadimitriou, michalis, gennaro, 2015), but there is no unambiguous opinion as to the long-term effects of such actions on the economy. a return to drachma would give the country the desired flexibility in shaping the monetary policy, but at the same time could contribute to fiscal instability. perhaps the competitiveness of greek exports would improve, but at the same time it would be associated with a large devaluation. unemployment might fall, but inflation would increase and difficulties in purchasing goods, especially from abroad, would increase. thus, the crisis could deepen, and one of the repercussions of such a drastic step could also be isolation from the global banking system, caused by the lack of confidence of international markets in the new – old currency. the reforms and deregulation of the economy are gradually becoming a positive factor, but these changes are taking place too slowly to give the country an impetus for greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 17 faster development. the strength of the actual negative impact that the coronavirus pandemic will have on the greek economy remains under question. however, since greece reacted faster than other countries, it may also turn out to be recovering sooner. unlike previous rounds of quantitative easing, the european central bank has decided to include greek bonds in the 750 billion eur asset purchase programme, which aims to support the eurozone economy during a pandemic. it has also relaxed the rules so that banks could establish greek state debt as a collateral to restore the liquidity of banking systems. these decisions have been wise and will provide the additional stability in the financial markets in the country (giugliano, 2020), which should contribute to improving the condition of the greek economy. unfortunately, the full results will be known after the pandemic’ end, so this is very important to collect the economic data as soon as possible for the further decisions. the further researches on the development conditions of the greece’s economy are recommended, especially after pandemic’s end. this is important to know how does the economy being a part of eu work after such a specific situation – which reforms helped, in which parts the economy faced the biggest problems, what was the role of the eu structures in the development of the greek economy. unfortunately, time is the main restriction – it is necessary to wait until the pandemic will gone. references amadeo, k. (2019, december 14). greek debt crisis explained. the balance. retrieved april 24, 2020 from https://www.thebalance.com/what-is-the-greece-debt-crisis-3305525 amaro, s. (2020, april 28). greece spent 10 years thinking that things couldn’t get any worse, then the coronavirus hit. cnbc. retrieved april 30, 2020 from https://www.cnbc.com/2020/04/28/coronavirus-hits-greece-tourism-with-more-people-atrisk-of-unemployment.html antonakos, k. (2020, march 12). coronavirus opens up six wounds in greek economy. business daily. retrieved april 24, 2020 from https://www.businessdaily.gr/english-edition/12876_coronavirus-opens-six-wounds-greek-economy darwish, a. (2015, august 16). greece and its financial crisis. al jazeera centre for studies. retrieved april 10, 2020 from http://studies.aljazeera.net/mritems/documents/2015/8/17/ 2015817114250257734financial%20crisis% 20in%20greece.pdf elstat. (2020). retrieved april 24, 2020 from https://www.statistics.gr/en/statistics/-/publication/sel15/2019 european commission. (2020, april 7). state aid: commission approves €1 billion greek scheme providing repayable advances to support the economy in the coronavirus outbreak. brussels. retrieved april 30, 2020 from https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_611 eurostat, (2020). retrieved april 24, 2020 from https://ec.europa.eu/eurostat/data/statistics-a-z/abc giugliano, f. (2020 april 10). greece shows how to handle the crisis. bloomberg. retrieved april 30, 2020 from https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2020-04-10/greece-handled-coronavirus-crisis-better-than-italy-and-spain górniewicz, g. (2014). kryzys finansów publicznych w grecji. studia z zakresu prawa, zarządzania i administracji ukw, 6, 37-51. 18 | ewa szymanik hellenic statistical authority. (2020). press release: commercial transactions of greece: february 2020. pireaus, 4 april, 1-8. heritage foundation (2020). 2020 index of economic freedom, retrieved april 23, 2020, from https://www.heritage.org/index/country/greece imf (2020, october 2). greece: staff concluding statement of the second-post program monitoring mission. retrieved november 22, 2020 from https://www.imf.org/en/news/articles/2020/10/02/mcs100220-greece-staff-concluding-statement-of-the-second-post-programmonitoring-mission lapavitsas, c. (2019). political economy of the greek crisis. review of radical political economics, 1(51), 31-51. retrieved november 19, 2020 from https://journals.sagepub.com/doi/full/ 10.1177/0486613417730363 mavridis s. (2018). greece’s economic and social transformation 2008-2017. social sciences, 7(1), 9 observatory of economic complexity (2020). retrieved april 20, 2020 from https://oec.world/en/profile/country/grc/ oecd (2020). retrieved april 23, 2020 from https://data.oecd.org/searchresults/?q=greece+ oecd (2020). oecd economic surveys: greece, july. retrieved november 23, 2020 from https://www.oecd.org/economy/surveys/greece-2020-oecd-economic-survey-overview.pdf papadimitriou, d., michalis, n., gennaro, z. (2015). greece, conditions and strategies for economic recovery. levy economics institute of bard college. retrieved april 10, 2020 from http://www.levyinstitute.org/pubs/sa_gr_5_15.pdf samitas, a., tsakalos, i. (2013). how can a small country affect the european economy? the greek contagion phenomenon. journal of international financial markets, institutions and money, 25, 18-32. scotto di santolo a. (2020, april 29). ‘come to greece this summer’ britons urged to go on holiday to escape uk coronavirus hell. express. retrieved april 29, 2020 from https://www.express.co.uk/travel/articles/1275227/greece-coronavirus-travel-news-holiday-latest-ukcovid-19-update siek m. (2017, august 16). the political and economic situation of greece and iceland – a comparative analysis of schuberth/önnudóttir/nezi. retrieved april 9, 2020 from http://summer-university.net/panel-discussion-on-the-political-situation-of-greece-and-iceland-with-schuberthonnudottirnezi/ słojewska, a. (2012). między bankructwem a recesją. rzeczpospolita, 44, a8. societe generale (2020). country risk of greece: international trade. retrieved april 20, 2020 from https://import-export.societegenerale.fr/en/country/greece/trade-country-risk szymanik, e. (2003). grecka droga do unii europejskiej – wnioski dla polski. wspólnoty europejskie, 4, 29. thomsen, p. (2019, september 30). the imf and the greek crisis: myths and realities. retrieved november 22, 2020 from https://www.imf.org/en/news/articles/2019/10/01/sp093019-theimf-and-the-greek-crisis-myths-and-realities united nations (2020, april 2). everyone at risk’ as coronavirus cases tick up among migrants and refugees sheltering in greece. un news. retrieved april 30, 2020 from https://news.un.org/en/story/2020/04/1060972 worldometer, (2020). retrieved april 30, 2020 from https://www.worldometers.info/coronavirus/country/greece/ greece’s economy during the crisis 2007-2008 and its development prospects | 19 author ewa szymanik assistant professor in the department of microeconomics of cracow university of economics (poland). phd in economics (2003). her research interests include the competitiveness of economies, international trade of european countries (especially intra-eu), problems of the eurozone countries. correspondence to: dr ewa szymanik, cracow university of economics, department of microeconomics, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: szymanie@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9049-9436 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 20 | ewa szymanik pm-03-01-1-03-047-majewska_truskolaski s u g g e s t e d c i t a t i o n : majewska, j., & truskolaski, s. (2017). spatial concentration of economic activity and competitiveness of central european regions. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 45-64. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central european regions1 justyna majewska1 szymon truskolaski2 poznań university of economics and business, department of international economics al. niepodległości 10, 61-875 poznań, poland e-mail: 1 justyna.majewska@ue.poznan.pl 2 szymon.truskolaski@ue.poznan.pl abstract: the paper tackles with a still somewhat underdeveloped aspect of regional competiveness which regards to spillover effects stemming from spatial proximity of highly competitive neighbors. although spillover effects are well recognized in the literature, we focus more on inter-regional concentration of business activity when enterprises are located in a particular district which is not far from the agglomeration center but not the center itself. we check for statistical significance of spatial autocorrelation measures (local moran’s ii statistic) in order to identify spillovers between districts in central european countries (germany, poland, czech republic and slovakia). we use variables indicating knowledge intensive services (kis), in particular hi-tech kis and information and communication services (including computer science). we compare 2009 with 2015 to notice agglomeration dynamics. we observe statistically significant spillover effects in central european countries in urbanization-type clusters as well as strengthening of the effect over time. taking into consideration more detailed data for poland we conclude that while hi-tech kis mostly spill over to neighboring districts, the reverse pattern may be observed for computer science (programming and consultancy). one explanation is that this subsector relies on highly demanded workforce and a prestigious localization (in the agglomeration centers) works as a bargaining chip to attract programmers. in order to measure the spillover effects more precisely it is recommended to define and measure the neighborhood of agglomeration centers using localization of firms based on gps coordinates instead of centroids (geometric means) of districts – as shown in example of poland. keywords: spatial agglomeration; spillover; regional competitiveness; kis; central european countries jel codes: r12, o31, o57 1. introduction the competitiveness of regions stems not only from their own resources and potential, but also from the positive effects generated by the strong (in terms of economic development) regions adjacent to them. it is related to the occurrence of spatial and 1 the paper came into being within research project funded by the national science centre, poland (no. 2014/13/d/hs4/01715). 48 justyna majewska, szymon truskolaski functional interdependence of regions, as well as the external effects of spatial concentration of economic activity (agglomeration), including spillover effects (unintentional spatial interaction when the developmental processes, knowledge, productivity, innovations and so on spread between neighboring regions). in fact – according to marshall (1920), hoover (1936) and jacobs (1969) – the basic premise of the spatial proximity and concentration of economic activity is that it can be beneficial due to agglomeration externalities to the overall economy as well as to sectors and firms clustered in a particular location (prager & thisse, 2012). this includes agglomeration externalities associated with the flow of knowledge, human resources (ács 2002, 2005), or internationalization of services. it should be noted that spatial agglomeration (identified at low levels of data disaggregation eg. districts) as well as its externalities spread outside the boundaries of territorial units. this is why inter-regional effects of agglomeration (spillover effects) should be taken into consideration by analyzing the comprehensive regional competitiveness. however, the strength and direction of the spatial correlation of the adjacent areas is different – in some regions strong spillover effects can be observed while in the others reverse processes – ie. diminishing spillovers – occur (centripetal effects of agglomeration centers). the challenge is therefore to measure the effects of spilling over of such development impulses including knowledge, entrepreneurship, foreign tourist flows and other effects of agglomeration of economic activity. in particular, the questions arise: how to measure inter-regional spillover effects with regard to knowledge and intellectual capital, what is the strength of those effects, and in which direction the phenomenon takes place in regions of central europe. we employ the explorative spatial data analysis (esda) applying spatial statistics of autocorrelation (local moran’s ii statistic) under the so-called local indicators of spatial association (anselin 1995, 2010) in order to measure geographic spillovers along with pqstat software for spatial analysis. we use the data collected by national central statistical offices of central european countries at district level (the number of enterprises registered in a given section and division of the nace classification – the statistical classification of economic activities in the european community), reflecting hi-tech kis (knowledge intensive services), in particular ict (information and communication technologies) for the period of 2009-2015. additionally we use the full database on individual firms registered in section i of polish classification of activities (pca, which is equivalent to nace) within “food services activities” (division 56) in order to determine the “real” centers of agglomeration in each district – instead of using their centroids – in measuring the neighborhood and spatial autocorrelation. we use geostatistical information (gps coordinates) of the enterprises (derived by geocoding their location on the basis of firms’ addresses) in order to obtain the accuracy of the results in measuring the neighborhood. the rest of the paper is organized as follows. section 2 provides an overview of the literature on regional competitiveness as a result of agglomeration economies. in particular we discuss how spatial concentration of economic activity, spatial proximity, and spatial interdependency affect regional competitiveness of territorial spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 49 units. we give a special importance to agglomeration externalities and effects as drivers of inter-regional competiveness. it is followed by section 3 that shows the impact of knowledge intensive services on regional competitiveness. section 4 describes the research methods and data sources. section 5 presents the research and results. it shows spillover effects of agglomeration phenomenon reflecting inter-regional competitiveness of polish districts. the final section concludes and draws implications as well as shows limitations and further research directions. 2. regional competitiveness as a result of agglomeration economies the ability to compete, that is, to act and survive in a competitive environment, can be considered within many aspects. territorial (spatial) aspect of competitiveness is of growing interest in the literature. the competitiveness of municipalities, cities and counties as spatially separate parts of the national economy (gorynia & łaźniewska, ed. 2009, p. 52; enright & newton, 2004; crouch & ritchie 2000; hall 2007) is frequently discussed. the competitiveness of territorial units refers to many theoretical and methodological aspects. it has to do with the diversity of ways of defining and operationalizing the notion of competitiveness (the attribute and process understanding of competitiveness, recognition of its side effects from the perspective of its factors, the distinction of interdependent concepts of competitiveness in the strict sense, ability to compete and competitive position). in today's regional competitive processes, simultaneous competing of businesses and environment in which they operate is noticeable (markowski, 1999, p. 102). the competitiveness position of businesses depends not only on their own actions but also on the efficiency of the territorial socio-economic systems. competitiveness of areas is therefore of an indirect nature (providing conditions to compete of various entities functioning in a given area) and direct (competing of territorial units in attracting investors or tourists along with income and other benefits for the region (nawrot & zmyślony, 2009, p. 65)). the comprehensive analysis of the competitiveness of areas diversifies and verifies both comparative and competitive advantage of spatial units (dwyer & kim, 2003; crouch & ritchie, 2005; vanhove, 2011), where the first refers to the available resources of the area (tourist attractiveness, location, intensity and diversity or specialization of spatially concentrated economic activity, etc.), and the latter to how they are used (land management). however, in contemporary regional studies, there is a growing need to take into account the neighborhood of territorial units (spatial interdependence) and its importance in creating conditions to compete. an example could be the last survey conducted by the central statistical office for the tourist attractiveness of the polish districts where measures of regional attractiveness were constructed taking into account the spatial proximity of districts. this had a significant impact on the results (gus, 2015). furthermore interregional agglomeration effects in tourism as spatial interactions between polish districts were investigated within this context by majewska (2015). 50 justyna majewska, szymon truskolaski the externalities specific to the agglomeration (spatial concentration of economic activity) and drivers of the phenomenon were introduced to the economic literature by marshall (1920), ohlin (1933) and hoover (1936). since the 1920 study by marshall, the variables traditionally considered as sources of the agglomeration economies are as follows (prager & thisse, 2012, p. 27): 1) the availability of business services (sharing), 2) the presence of specialized labor (matching), 3) the emergence and spread of new ideas (learning), and 4) the supply of modern infrastructure (sharing). according to the traditional localization theory, firms concentrate around low-cost and/or high-demand locations (baum & haveman, 1997). lower transaction costs lead to competitive advantage and equally to other effects of agglomeration such as: diffusion of knowledge, formation of firms offering complementary services or formation of social and business networks krugman, 1991; ottaviano, 2011. apart from the cost factors, an important role in the localization decision is played by the demand (large and growing markets), and a circular causality can be noticed in the form of feedback relations between the firms’ concentration and the growing markets. the increase in profitability due to localization decisions becomes a source of competitive advantage. the ability to communicate through informal channels which promotes physical proximity between companies and consumers also contributes to the competitive advantage. the result of the links between entities, interactions and knowledge transfer is a positive correlation between the agglomeration of economic activity and productivity (duration & puga 2004). it is also argued that for example innovation improving the competitiveness in the hotel sector is derived not directly from mere spatial proximity of firms in the same industry, but from the formation of a special production environment (rodríguez-victoria, puig, & gonzlez-loureiro, 2016). the positive agglomeration effects resulting from the concentration of economic activities are transmitted both within and between industries. therefore, although the agglomeration economies may be grouped in various manners, in the contemporary literature two main different types of agglomeration economies are distinguished: specialisation (localisation) and diversity (urbanisation) externalities (ács, 2005; beaudry & schiffauerova, 2009; knoben, 2009). the localisation economies usually take the form of marshall-arrow-romer (mar) externalities, which operate mainly within a specific industry. the localisation economies are the advantages that firms in a single industry (or a set of closely related industries) gain from being placed in the same location. these promote positive externalities and thus economic growth within industries. the second type, the so-called jacobs’s externalities, work across sectors and stem from a local variety of producers (jacobs, 1969); they refer to the so-called co-agglomeration, i.e., the tendency of different industries to locate near each other (ellison, glaeser & kerr, 2007; kolko 2010). in jacobs’s view, it is the industrial diversity (heterogeneity) rather than specialisation that is seen as the most important regional growth factor (ács, 2002). thus, the urbanisation economies are the advantages gained by firms, regardless of the sector, from being located together. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 51 as the consequence of localised sources and the advantages of agglomeration, regional clusters, defined as the concentration of economic activity, emerge. they differ in regard to the scope and the scale of the spatial concentration of the economic activity as well as spatial interdependencies in neighborhood. the spatial concentration of economic agents itself does not necessarily involve strong linkages and interactions among them. nonetheless, the probability of such ties increases with the growing number of agents and the decrease in the distance between them (brodzicki & kuczewska, 2012, p. 62). previously and recently researchers have explored and commented the importance of spatial concentration of firms and spatial proximity in enhancing innovation (including regional innovation systems), productivity, diffusion of knowledge, formation of social and business networks and other positive agglomeration effects (ács, 2002; duranton & puga, 2004; asheim, & gertler, 2004; sørensen, 2007; weidenfeld, williams & butler, 2010; prager & thisse, 2012). however there is still room to analyse geographical/spatial and methodological context of agglomeration phenomenon which is accompanied by spillover effects and their impact on inter-regional competitiveness. the need to analyze the competitiveness in a wide inter-regional context stems from the presence of spatial externalities resulting in spillover effects between neighboring regions. it is conveyed through such channels as the flow of knowledge and human capital, technology transfer, or investments. it is often argued that innovation is created and sustained through a highly localised process as exhibits strong geographical clustering in areas where specialized inputs, services and resources (including competition, interactive learning or institutional conditions) necessary for the innovation process are concentrated (asheim & gertler, 2005; wolfe, 2009). moreover in the rapidly changing knowledge-based economy innovation process is based on creative use of various forms of knowledge (vinding, 2002; alves, 2007). innovation “remains fundamentally an application of knowledge” (schaper & volery, 2007, p. 64), which is best achieved through networks that serve as both repositories and generators of innovative ideas and information. at the same time it should be mentioned that over the years the concept of innovation has changed towards more interactive, cumulative and cooperative phenomenon (rothwell, 1992; aralica, račić, & radić, 2005). inter-organisational interaction and related external knowledge is believed to support innovativeness (cohen, & levinthal, 1990; muller & zenker, 2001). this is consistent with the concept of “open innovation” (chesbrough & garman, 2009) which – in contrast to the process of internal innovation – focuses on participation and collaboration of external firms (customers and suppliers) in generating innovative ideas. suppliers’ knowledge can also be used to streamline decision-making processes through aligning customer requirements with supplier capabilities (shu mei tseng, 2009). the innovation process is by its nature knowledge-intensive, therefore innovations rely to a large extent on the presence of knowledge-intensive services (kis) (oecd 2003, p. 26). thus with the rapid development of information and communication 52 justyna majewska, szymon truskolaski technologies (ict) and other knowledge-intensive services (kis) a significant research direction emerged – as knowledge transfer in spatial concentrated areas is vital to innovation, and for competitiveness. 3. the impact of knowledge-intensive services on regional competitiveness kis is defined as services that involve economic activities which are intended to result in the creation, accumulation or dissemination of knowledge. following miles et al. (1995) and den hertog (2000), icts are considered one of three major knowledge-intensive services (kis) sectors. the service sector is divided into: knowledge-intensive services and less knowledge-intensive services according to the approach defined as a method which classifies production and service activities in accordance with the intensity of r&d (expenditure on r&d / value added). this approach is based on the statistical classification of economic activities in the european community nace. the following sectors of nace are included into kis: post and telecommunications, computer science, research and development, water transport, aviation, real estate, rental of machinery and equipment, other business activities, financial intermediation, education, health care and social assistance, cultural activities, recreation and sport. an important subgroup of knowledge-intensive services is called high-tech kis. the group includes: post and telecommunications, computer science, research and development. computer science (division 62 of section j within nace, ie. computer programming and consultancy) can be identified as ict services. other services are classified as less knowledge-intensive. kis-providers play a special role in innovation systems, and therefore in enhancing regional competitiveness. they serve as sources of innovations (initiating and developing innovation activities in client organizations), facilitators of innovations (supporting the innovation process of an organization) and as carriers of innovations (aiding in transferring existing knowledge so that it can be applied in a new context) (miles et al., 1995). thus, using kis enables firms to conduct their own innovative activities. in particular, ict-use constitutes not only an innovation in itself but also enhances the innovation process by shortening distances and saving on costs and time, as well as facilitating information transfer and the promotion of a higher quality of decision-making (vilaseca-requena et al., 2007; czarnitzki & spielkamp, 2003; amit & zott, 2001). there is a general, strong preference for locally provided kis (oecd, 2006). the evidence of local sourcing (location of kis-related providers) may support the importance of geographical proximity and the generation of clusters and networks in strengthening the innovative system in which the firms operate (ács, 2002). innovation policy focuses on stimulating innovativeness or enhancing the ability to adopt innovations developed abroad. both paths rely heavily on possibilities to broaden the intellectual capital in a country or region. developed countries spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 53 or regions are in clear comparative advantage as the higher level of intellectual capital enables faster rate of both technology creation and adoption (as endogenous source of growth according to p. romer, p. aghion and p. howitt). less developed countries (ldcs) need first to develop intellectual capital to be able to take the benefit of existence of innovative production factors. despite the comparative disadvantage in innovation many ldcs implement policies aimed at development of highly technologically advanced products (eg. biotech or nanotech projects) what results in insular type of development in regions where hi-tech “isles” neighbor traditional production of low-tech goods (kubielas, 2009, p. 277). in poland, for example, which in the context of innovation should be classified as a ldc, innovation policy is also conducted towards supporting the development of high-tech products. however, it is worth noting that the requirements of eu programs, which constitute a significant source of funds for innovation policy, require that the support is not provided directly to innovators, but is channeled to support the development of innovative business environment – such as technology parks, incubators, clusters, etc. despite low evaluation of effectiveness of the funds, the development of the business environment secures that the aid goes to the companies which existence is due to market forces – the demand for advanced products and services and supply of innovative ideas (intellectual capital) – and not due to government support. in the polish case, this means primarily the development of services based on ict. 4. measuring spatial concentration and spillover effects as inter-regional agglomeration the occurrence of inter-regional spatial concentration, ie. agglomeration phenomenon including spillover effects as well as patterns of local spatial relationship between the territorial units (regions) can be identified using spatial statistics (anselin, 1995, 2010; kopczewska, 2011; páez & scott, 2004; schabenberger & gotway, 2005), in particular local indicators of spatial association (lisa) within exploratory spatial data analysis (esda). in a general approach to modeling spatial association there are two exploratory techniques for the local analysis of spatial association, namely getis and ord’s distance-based statistics (getis & ord, 1992; ord & getis, 1995) and anselin’s (1995) local decomposition of a global statistic of spatial association (páez & scott, 2004, p. 55). the local moran’s ii statistic belongs to the most common (within lisa) measures of spatial interdependence (autocorrelation) of spatial variables in neighboring regions, and thus allows the identification of spatial autocorrelation processes (anselin, 1995; schabenberger & gotway, 2005). it has been successfully used in the research on spatial distribution of tourist flows, formation of clusters in tourism and spatial spillover effects in regional tourism growth as well as the issues of spatial interactions between tourism destinations (yang, & wong, 2013; yang & fik, 2014; yang, fik, & zhang, 2016). in particular, majewska (2015) identifies and empirically measures interregional 54 justyna majewska, szymon truskolaski effects of spatial agglomeration in tourism considering the occurrence and strength of geographic spillover effects in poland. local moran’s ii statistic is weighted correlation coefficient used for detection in the random distribution of the variable x of deviations with spatial characteristics. it allows to determine whether neighbouring areas are more similar to each other (in terms of variable x), than would result from the stochastic nature of the phenomenon studied (mora and moreno 2010). moran’s ii statistic is expressed by the following formula (anselin, 1995; schabenberger & gotway, 2005, p. 24): �i = (�i − �̅)∑ ij(�j − �̅) �� ∑ (�i − �̅ �� ) 2/� (1) where: �i(�j) value of the variable x in the region �(�), � number of regions, �̅ the arithmetic mean of the variable x, ij elements of the spatial weights matrix w (line standardization) between units i and j. local moran's ii statistic is based on a neighborhood matrix (the spatial lag operators w). a spatial weights matrix w is simply a matrix (n × n) containing weights �� that describe the degree of spatial relatedness (i.e. contiguity, proximity and/or connectivity) between units of analysis i and j (páez & scott, 2004). there are different ways of defining the neighborhood and building spatial weights matrices (griffith, 1996; páez & scott, 2004) which, on one hand, is its limitation/weakness due to the sensitivity of the statistic on the type of spatial weights matrix (neighborhood matrix). on the other hand, it allows to modify and improve the measurement results due to the possibility to correct the neighborhood matrix using gis (gps coordinates) as proposed previously (majewska, 2016). the rules of neighbourhood used in the local moran statistics (and other indicators of spatial association) often operate on the distance between the centroids of adjacent territorial units (anselin, 1995; schabenberger & gotway, 2005; lloyd, 2010). then the neighbours are regions where the distance between the centroids of districts, that is, their geometric centres, regional capitals, centres designated on the basis of location data of entities (gps coordinates), etc. does not exceed a specified number d of km. in this study we use both: 1) centroids (for the whole group of districts of central european countries) and 2) central tendencies of the localization of enterprises (for polish districts) as centres of agglomerations – the data in the latter case were only available for poland. it should be noted that gps coordinates of individual enterprises allow to determine the centres of districts more precisely comparing to centroids – as they are closer to the actual agglomeration processes in the regions. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 55 5. inter-regional competitiveness – agglomeration and spillover effects on the example of central european districts the research was performed with respect to the districts of four central european countries, ie. germany, poland, czech republic and slovakia (n = 960 of territorial entities) and based on the data collected by central statistical office of each country for the period 2009-2015, describing the competitiveness of regions form the perspective of spatial agglomeration effects. in the study, we used three variables as: 1) the share of information and communication (nace section j) in total number of firms registered in a given district of central european countries as well as 2) the share of hi-tech kis and 3) the share of ict in total number of firms registered in polish districts – as a special case within the central european countries. it should be mentioned that two of the six subsectors (at the division level) dominated the information and communication services sector in the eu-28, namely computer programming and consultancy (division 62) and telecommunications (division 61). these two subsectors generated close to three quarters (71.1%) of sectorial value added (eurostat statistics explained, 2016). in measuring the neighborhood and spatial autocorrelation we use two approaches. first, for the whole group of districts in central european countries we used geometric centers of districts (centroids). then, considering poland as a special case study we use gps coordinates of enterprises (generated with a dedicated tool to geocode their addresses). the central tendencies of the localization of firms were designated by calculating mean latitude and longitude coordinates to represent centers of agglomeration in each of 380 polish district. in this article gps coordinates of entities registered in section i of pkd as “food services activities” (division 56, n = 96 775 firms) were used as an approximation of spatial concentration of economic activity. on this basis, new spatial weights matrices were built allowing to determine local moran ii statistics and investigate the occurrence of spatial dependencies of neighboring districts in relation to kis (high-tech kis and ict). those variables reflects the existence of positive agglomeration externalities which can spilling over the neighborhood and enhancing inter-regional competitiveness of territorial units. the neighborhood matrices were defined by the radius of the distance d between the centers of districts (d = 25 km). they were set, on the one hand, as geometric means (for the whole group of districts within central european countries) and, on the other hand, as central tendencies, ie. the average value of gps coordinates of enterprises of section i and division 56 located in each district in poland. maps below (figures 1-2) present the results of spatial autocorrelation statistics – moran's local ii – obtained using pqstat software with regards to districts of central european countries. statistically significant values of the statistic are presented for 2009 and for 2015 in respect to the share of information and communication (nace section j) companies in total number of firms registered in a given district. 56 justyna majewska, szymon truskolaski figure 1. significant local moran’s ii statistics in relation to the share of section j (information and communication) in total number of economic activities registered in districts of central european countries in 2009 (p < 0.01). source: own work based on data collected by central statistical offices of central european countries with the use of pqstat software. figure 2. significant local moran’s ii statistics in relation to the share of section j (information and communication) in total number of economic activities registered in districts of central european countries in 2015 (p < 0.01). source: own work based on data collected by central statistical offices of central european countries with the use of pqstat software. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 57 a comparable number of statistically significant districts in 2009 and 2015 years may be noticed (93 and 92, respectively), but in the initial period of the study they occurred mainly in the south-western part of the analyzed group of countries (germany) – ruhr agglomeration with essen and cologne, or agglomerations of: stuttgart, frankfurt, nuremberg and munich. especially worth attention is that almost no clusters of districts with similar high values of shares of section j enterprises in the economic structure occurred in poland (spillover effects in this period related only the capital city of warsaw). in 2015 eastern and southern regions, ie. in poland (warsaw, poznań and wrocław) and slovakia (bratislava agglomeration, region of nitra, trnava, banska bystrica and kosice) gained in importance at the expense of germany. a small number of clusters of districts characterized by a high share of information and communication services sector in the economic structure of districts in poland and the czech republic is due to the low average value of these shares compared with germany and slovakia (see. table 1), ie. lower importance of knowledge intensive services in the economy. table 1. the average value of shares of section j enterprises in the economic structure of districts based on the number of entities registered in these districts by section in 2009 and 2015 country average share of section j (information and communication) in total number of firms in districts 2009 2015 germany 2.89% 2.80% poland 1.42% 1.87% czech republic 2.07% 1.35% slovakia 2.97% 3.98% source: own work based on data collected by central statistical offices of central european countries. in the next step, values of moran’s ii statistics were calculated using only data on polish districts to check for the occurrence of spillover effects of knowledge-intensive activities in these regions exclusively. the results are shown below on a map (figure 3). in addition to previously designated clusters in agglomerations of warsaw, poznań and wrocław, clusters of high values of the shares of section j enterprises in the economic structure of the districts also revealed in agglomerations of kraków, gdańsk, rzeszów and silesian conurbation. these are areas that create positive neighborhood externalities increasing the competitiveness of the whole regions they are located in (innovative activities associated with knowledge-intensive services spill over to the neighborhood). these centrifugal effects strengthened over the six analyzed years in agglomerations of kraków and wrocław, decreased in case of bydgoszcz and the surrounding districts. moreover we take into consideration others variables for polish districts, namely: 1) the share of hi-tech kis and 2) the share of ict in total number of firms registered in polish districts. maps below (figures 4-5) present the results of spatial autocorrelation statistics (moran’s local ii). 58 justyna majewska, szymon truskolaski figure 3. significant local moran’s ii statistics for two different points in time (2009 (a) and 2015 (b)) – in relation to the share of section j (information and communication) in total number of firms in polish districts (p < 0.01) source: own work based on central statistical office data with the use of pqstat software. figure 4. significant local moran’s ii statistics for two different points in time (2009 (a) and 2015 (b)) – in relation to the share of hi-tech kis in total number of economic activities registered in polish districts (p < 0.01) source: own work based on central statistical office data with the use of pqstat software. figure 5. significant local moran’s ii statistics for two different points in time (2009 (a) and 2015 (b)) – in relation to the share of ict in total number of economic activities registered in polish districts (p < 0.01) source: own work based on central statistical office data with the use of pqstat software. (a) (a) (a) (b) (b) (b) spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 59 we observed a statistical significant tendency to cluster by neighboring districts similar to each other by the high values of these two variables (share of hi-tech kis providers and share of icts providers in the total number of enterprises registered and localized in a given district). it means that there are spatial interrelations between some districts and in some cases we can observe inter-regional effects of agglomeration phenomenon that reflect spillovers with regard to kis-based measures. taking into consideration hi-tech kis variable it should be noted that there are 8 main centers of inter-regional competitiveness where agglomeration and spillover effects can be observed, such as agglomerations: warsaw, poznań, wrocław, tricity, szczecin, kraków, silesian conurbation and rzeszów – on the south-east part of poland. comparing the results of local moran’s ii statistics between 2009 and 2015 it can also be seen that spillover effects grew broader and stronger for the district of kraków (kraków itself in 2009), żyrardów (south-western part of warsaw agglomeration) and oława (wrocław agglomeration). conversely, the disappearance or weakening of the spillover effect was observed in the case of bydgoszcz and the district of bydgoszcz, and zielona góra, and nowa sól. the effect of a “sucking in” in the case of rzeszów and rzeszów district in relation to the surrounding districts (strzyżowski) is also worth noting. the disappearance or weakening of the spillover effects is even clearer in relation to the share of ict providers in the economic structure of districts (silesian conurbation, agglomerations of rzeszów and szczecin). increasing spatial interdependence is apparent (but in the narrower number of territorial units) in eg. of stronger wrocław and trzebnicki districts with weaker remaining districts of wrocław agglomeration, or in warsaw agglomeration where the situation is similar). the opposite tendency was recorded in kraków agglomeration – the strengthening interdependence in an inter-regional cluster composed of kraków and the kraków district. inter-regional effects of kraków agglomeration and spillover improve the competitiveness of the whole area, including districts located within further radius from the center of the agglomeration. 6. conclusions, limitations and further research in the study we tested spatial autocorrelation of neighboring regions with regards to variables on kis-oriented measures using the example of four central european countries (germany, poland, czech republic and slovakia). the methodology based on local statistics of spatial association and gps coordinates (used only in case of poland) allowed us modelling agglomeration processes. as the main implication of the study within methodological context we identified spillover effects in neighboring regions as indicators of highly competitive districts in central european countries. however it should be noted that we do not observe any cross-border agglomeration, ie. the phenomenon of spatial agglomeration in the international context. under the cognitive effects of our study we observed three types of spatial association effects taking into consideration changes in time (2009 vs. 2015): 1) 60 justyna majewska, szymon truskolaski strengthening spillover effects with regards to information and communication sectors (eg. warsaw and wrocław agglomerations as well as bratislava or kosice), 2) diminishing spillovers (centripetal effects of agglomeration centers – eg. in nuremberg, prague or rzeszów in the south-east part of poland), and 3) dispersion effects e.g. in wolfsburg in germany or in polish bydgoszcz. the results of the study indicate inter-regional competitiveness of territorial units in central european countries, which are gaining momentum due to the phenomenon of positive spillover effects of spatial agglomeration. this applies mainly to clusters of urbanization – cities – that create the functional relationship of varying strength and range with the surrounding districts. this reflects a trend of hi-tech kis companies to locate in the vicinity of large cities. however, it is different with regard to the ict sector where spillover effects mostly disappear over the years 2009-2015. this demonstrates the high bargaining power of it employees who are not necessarily interested in commuting outside the city of residence. the results may optimize localization decisions and geomarketing of enterprises as well as planning and management of districts (administrative units). regions where geographic spillovers are the main driver of the development should combine marketing activities with the regions that generate spillovers. such collaborative marketing is necessary to enhance competitiveness of regions without important resources or development potential but localized in the vicinity of strong regions generating spillover effects. the main limitations of the research are applied to lisa measures (local moran ii statistics) which are sensitive to the localization, size and shape of the analyzed territorial units (determining neighborhood). thus, in order to measure the spillover effects more precisely it is recommended to define and measure the neighborhood of agglomeration centers using localization of firms based on gps coordinates instead of centroids of districts – as shown in example of poland. it seems to be of special importance in case of districts in east germany which are much bigger in size compared to those located in west part of the country. thus, potential spillover effects (of eg. berlin) could not be captured as many centroids of neighboring regions were farther to each other than the range determined to delimit the neighborhood. additionally, the spatial interrelation of neighboring regions seems to be dependent on various regional features. thus, in-depth assessment of the existence, strength and direction of spillover effects using case-study analyses of different agglomerations may be required to compliment the picture. references ács, z. j. (2002). innovation and the growth of cities. cheltenham, uk, northampton, ma: edward elgar. ács, z. j. (2005). innovation and the growth of cities, in p. nijkamp (ed.) urban dynamics and growth: advances in urban economics (contributions to economic analysis, volume 266). emerald group publishing limited, 635-658, doi: 10.1108/s05738555(2005)0000266021. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 61 alves, j. (2007). creativity and innovation through multidisciplinary and multisectoral cooperation. journal compilation 16 (1), 27-34. amit, r., & zott, ch. (2001). value creation in e-business. strategic management journal 22, 493-520. anselin, l. (1995). local indicators of spatial association – lisa. geographical analysis, 27, 93-115. anselin, l. (2010). thirty years of spatial econometrics. papers in regional science, 89, 3-25. aralica, z., račić, d., & radić d. (2005). innovation propensity in croatian enterprises results of the community innovation survey [iweb.cerge-ei.cz]. asheim, b., gertler, m., (2004). understanding regional innovation systems, in: j. fagerberg, et.al. (eds) handbook of innovation. oxford. baum, j.a.c., & haveman, h.a. (1997). love by neighbor? differentiation and agglomeration in the manhattan hotel industry, 1898-1990. administrative science quarterly, 42, 304-338. beaudry, c. & schiffauerova, a. (2009). who’s right, marshall or jacobs? the localization versus urbanization debate. research policy, 38, 318-337. brodzicki, t. & kuczewska, j. (eds.). (2012). klastry i polityka klastrowa w polsce. konkurencyjność przedsiębiorstw, sektorów i regionów [clusters and cluster policy in poland. the competitiveness of companies, sectors and regions]. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. chesbrough, h.w., & garman, a.r. (2009). how open innovation can help you cope in lean times, harvard business review, 87(12), 68-76. cohen, w. & levinthal, d. (1990). absorptive capacity: a new perspective of learning and innovation. administrative science quarterly 35, 128-152. crouch, g. i., & ritchie, j. r. b. (2005). the competitive destination: a sustainable tourism perspective, london: cabi. czarnitzki, d., & spielkamp, a. (2003). business services in germany: bridges for innovation. the service industries journal, 23, 1-30. den hertog, p. (2000). knowledge-intensive business services as co-producers of innovation. international journal of innovation management, 4(4), 491-528. duranton g., & puga d., 2004, microfoundations of urban agglomeration economies. in v. henderson, & j. f. thisse (eds.). handbook of regional and urban economics 4, (pp. 2063-2117). amsterdam: north holland. dwyer, l., & kim, c. (2003). destination competitiveness: determinants and indicators. current issues in tourism, 6(5), 369-413. ellison, g., glaeser, e.l., & kerr, w. (2007). what causes industry agglomeration? evidence from coagglomeration patterns. harvard business school working papers, no. 07-064. enright, m. j., & newton, j. (2004). tourism destination competitiveness: a quantitative approach. tourism management 25, 777-788. eurostat statistics explained (2016). http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/information_and_communication_service_statistics_-_nace_rev._20 [access: 02.11.2016]. 62 justyna majewska, szymon truskolaski getis, a., & ord, j.k. (1992). the analysis of spatial association by use of distance statistics. geographical analysis, 24(3), 189-206. gorynia, m., & łaźniewska, e. (ed.) (2009). kompendium wiedzy o konkurencyjności [compendium of knowledge on competitiveness]. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. griffith, d.a. (1996). some guidelines for specifying the geographic weights matrix contained in spatial statistical models. practical handbook of spatial statistics, boca raton: crc press. gus (2015). analiza walorów turystycznych powiatów i ich bezpośredniego otoczenia na podstawie danych statystycznych m.in. z zakresu bazy noclegowej, kultury i dziedzictwa narodowego oraz przyrodniczych obszarów chronionych [analysis of tourist attractiiveness of districts and their proximate neighborhood on the basis of statistical data on, among others, accommodation, culture and national heritage, and natural protected areas], warszawa: centrum badań i edukacji statystycznej gus. hall, c. m. (2007). tourism and regional competitiveness. in j. tribe, & d. airey (ed.). developments in tourism research, elsevier. hoover, e. (1936). location theory and the shoe and leather industries. cambridge, ma: harvard university press. jacobs, j. (1969). the economy of cities. new york: random house. knoben, j. (2009). localized inter-organizational linkages, agglomeration effects, and the innovative performance of firms. the annals of regional science, 43, 757-779. kolko, j. (2010). urbanization, agglomeration, and coagglomeration of service industries. nber chapters. in agglomeration economics (pp. 151-180), cambridge, ma: national bureau of economic research. kopczewska, k. (2011). ekonometria i statystyka przestrzenna z wykorzystaniem program r cran [econometrics and spatial statistics using the r cran software]. warszawa: cedewu. krugman, p. (1991). increasing returns and economic geography, journal of political economy, 99(3), 483-499. kubielas, s. (2009). innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy [innovation and technological gap in the global knowledge-based economy], warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. lloyd, c.d. (2010). spatial data analysis: an introduction for gis users, oxford, new york: oxford university press. majewska, j.(2015). inter-regional agglomeration effects in tourism in poland. tourism geographies,17(3), 407-435. majewska, j. (2016). produktywność hoteli w aglomeracji przestrzennej pomiar efektów “rozlewania się” (spillover) z wykorzystaniem statystyk autokorelacji przestrzennej [hotel productivity and spatial agglomeration the measurement of spillover effects through the use of spatial autocorrelation statistics]. in: d. appenzeller (ed.), matematyka i informatyka na usługach ekonomii. wybrane problemy modelowania i prognozowania zjawisk gospodarczych (pp. 75-86), poznan: poznan university of economics. markowski, t. (1999). zarządzanie rozwojem miast [managing urban development]. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. marshall, a. (1920). principles of economics. london: macmillian. spatial concentration of economic activity and competitiveness of central… 63 miles, i., kastrinos, n. bilderbeek r., den hertog, p., flanagan, k., huntink, w., & bouman. m. (1995). knowledge-intensive business services. users, carriers and sources of innovation. ľ eims publication 15, brussels: european commission. mora, t., & moreno, r. (2010). specialization changes in european regions: the role played by externalities across regions. journal of geographical systems, 12, 311-334. doi: 10.1007/s10109-009-0098-4 muller, e. & zenker, a. (2001). business services as actors of knowledge transformation: the role of kibs in regional and national innovation systems, research policy, 30(9), 1501-1516. nawrot, ł., & zmyślony, p. (2009). międzynarodowa konkurencyjność regionu turystycznego. od programowania rozwoju do zarządzania strategicznego [international competitiveness of the tourist region. from programming to the development of strategic management]. kraków: proksenia. ohlin, b. (1933). interregional and international trade, cambridge: harvard university press. ord, j. k., & getis, a. (1995). local spatial autocorrelation statistics: distributional issues and an application. geographical analysis, 27(4), 286-306. ottaviano, g. i. p. (2011). “new” new economic geography: firm heterogeneity and agglomeration economies, journal of economic geography, 11, 231-240. páez, a., & scott, d.m. (2004). spatial statistics for urban analysis: a review of techniques with examples. geojournal, 61, 53-67. prager, j-c. & thisse, j-f. (2012). economic geography and the unequal development of regions, london and new york: routledge. rodríguez-victoria, o.e., puig, f., & gonzlez-loureiro, m. (2016, june). clustering, innovation and hotel competitiveness: evidence from emerging markets. xxx congreso nacional de acede, junio 2016, vigo. rothwell, r. (1992). successful industrial innovation: critical factors for the 1990s, r & d management, 22(3), 221-240. schabenberger, o., & gotway, c. a. (2005). statistical methods for spatial data analysis: texts in statistical science. boca raton: chapman & hall/crc. schaper, m. & volery, t. (2007). entrepreneurship and small business. 2nd pacific rim edition, australia: wiley. shu-mei tseng (2009). a study on customer, supplier, and competitor knowledge using the knowledge chain model, international journal of information management, 29, 488-496. sørensen, f. (2007). the geographies of social networks and innovation in tourism. tourism geographies, 9(1), 22-48. vanhove, n. (2011). the economics of tourism destinations (second edition). london: elsevier. vilaseca-requena, j, j. torrent-sellens, & a. jimenez-zarco (2007). ict use in marketing as innovation success factor. european journal of innovation management 10(2), 268-288. vinding, a. (2002). interorganizational diffusion and transformation of knowledge in the process of product innovation, phd thesis ike group/druid, department of business studies, aalborg university. weidenfeld, a., williams, a. m., & butler, r.w. (2010). knowledge transfer and innovation among attractions. annals of tourism research, 37(3), 604-626. doi: 10.1016/j.annals.2009.12.001 64 justyna majewska, szymon truskolaski wolfe, d. (2009). introduction: embedded clusters in a global economy. european planning studies, 17, 179-187. yang, y., & fik, t. (2014). spatial effects in regional tourism growth. annals of tourism research, 46, 144-162. yang, y., & wong, k. k. f. (2013). spatial distribution of tourist flows to china’s cities. tourism geographies: an international journal of tourism space, place and environment, 15(2), 338-363, doi: 10.1080/14616688.2012.675511 yang, y., fik, t.j, & zhang, h. (2016). designing a tourism spillover index based on multidestnation travel: a two-stage distance-based modeling approach. journal of travel research, 1-17. doi: 10.1177/0047287516641782 #ier-06-03-07-pp091--1978-kocot,kocot 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.07 it outsourcing as a factor for innovation development in small and medium-sized enterprises maria kocot, damian kocot a b s t r a c t objective: the aim of the article is to present the innovative face of it outsourcing based on a survey. the article shows how it influences the creation of various types of innovation. the article tries to determine whether it outsourcing affects the stimulation of innovation in the area of small and medium-sized enterprises in the silesian voivodeship. research design & methods: primary information was collected using the survey technique and the questionnaire interview. the main research technique was the postal questionnaire. the obtained empirical data were analysed using selected statistical methods (χ2 independence test). findings: firms should be made aware of the advantages of outsourcing partnership in the field of it in terms of creating innovation. a good practice in this respect would be to create a zone of redistribution of experience in implementing it innovations. contribution & value added: the subject of the impact of it outsourcing on the creation of innovation has not been widely discussed in the subject literature so far. this article attempts to fill that gap. article type: research article keywords: it outsourcing; innovation; cooperation; outsourcing partners, small and medium-sized enterprises (smes); business jel codes: f23, l20 article received: 30 may 2020 article accepted: 24 september 2020 suggested citation: kocot, m., & kocot, d. (2020). it outsourcing as a factor for innovation development in small and medium-sized enterprises. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 91-101. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.07 introduction the business innovation remains dependent on many issues, both exogenous and endogenous factors. outsourcing of information technology (it) plays a huge role among them, taking on a major role in improving the company’s innovation. innovation creation, achieved through outsourcing partnerships in the field of it services, is a very important place. this international entrepreneurship review ri e 92 | maria kocot, damian kocot cooperation becomes a response to emerging challenges in the turbulent market environment of the company. in order to create innovation, access to unique resources and the potential needed to create new innovations is essential. setting up an outsourcing partnership can be beneficial at any stage of the innovation process, including innovation creation, implementation and commercialisation and diffusion. the purpose of the article is to present an innovative face of it outsourcing based on a survey. the following research questions were proposed: rq1: what is the most often outsourced area? rq2: what are the benefits of working with an it outsourcing partner? rq3: are there statistically confirmed relationships between the benefits achieved in connection with the implementation of innovations as a result of outsourcing cooperation and activities that are to ensure proper cooperation with an external company? the article uses the empirical investigation conducted among small and mediumsized enterprises (smes) from the silesian voivodeship, highlighting the degree of cooperation between these firms and external actors, in the implementation of innovative activities in the field of it. literature review the term “outsourcing” was based on the words “outside” (external), “resource” (measure), “using”, which means shifting orders of production, services or generally business processes in whole or part of it to another firm (szymaniak, 2008). definitions of external it services emerged in the us in the 1980s lacity and hirschheim (1993) attempted to define outsourcing. to this end, they began to analyze the outsourcing decisions of american businesses. they described outsourcing as “the use of external companies to carry out one or more organizational activities” (lacity & hirschheim, 1993). outsourcing in the field of it services (it outsourcing, outsourcing of information systems, information technology, information technology), is defined as the provision of comprehensive e-business solutions by external specialists (hindle, 1998). it outsourcing can also be understood as a third-party acquisition of specific activities related to it (all or only selected areas). its investments and ongoing it infrastructure expenses often account for a significant part of the company’s budget. it used for a long time affects the level and quality of execution of economic processes. the company must choose its information technologies on purpose, according to clearly defined priorities and on the basis of accurate cost-effectiveness analyses. a well-developed it strategy ensures the proper functioning of the outsourcing model. outsourcing is part of the company’s strategic plan, has a long-term nature, and the service provider becomes a partner rather than a supplier. it outsourcing is also defined as a process undertaken by an organization aimed at signing an outsourcing agreement and modernizing it assets using cooperation with other customers (kern et al., 2002). in the framework of it services and services, this is work related to the day-to-day administration of hardware and software it resources in order to increase the effectiveness and efficiency of the business (kłos, 2009). it outsourcing as a factor for innovation development in small and … | 93 it outsourcing consists in the fact that the organization instructs the suppliers to perform only some (partial outsourcing) or almost all functions (total/full outsourcing), but leaving its own employees the function of monitoring and controlling the whole project. outsourcing of it services is most often a contract outsourcing, for which the company abandons its functions in the field of it systems and transmits their performance to an independent economic operator on the basis of a contract. it outsourcing consists in transferring responsibility for the maintenance of the it system of the company (or part of it) to an external company in exchange for periodic (fixed) fees (sobińska, 2008). any company that wants to survive in an unpredictable market environment should strive to innovate and strive to be innovative. these two terms are often identified (chao & pucik, 2005). in the scientific literature, innovation is treated as an important attribute of the company. its rationale is its ability to innovate. in turn, innovation can be determined by the ability to create something new or make significant changes (hilami et al., 2010). the term also refers to the launch of new goods and the opening of new markets, using combinations of strategic orientation along with innovative ups and processes (danneels & kleinschmidt, 2016). innovation, on the other hand, refers to the changes made in terms of technology, organisation, economics, ecology, as well as changes in the social sphere of the organisation. these changes should be taken into practice (klincewicz, 2014). when defining the term “innovation”, the treatment of this phenomenon as the ability of the organization to innovate (nowacki, 2010) was emphasized. there are three levels of innovation in the organisation (pichlak, 2012): − the tendency to adapt innovation, − the ability to generate innovation, − the ability to take risks, inextricably linked to the implementation of innovation. innovation can be analysed both in a unit context (then determined by the unit’s innovation competence) and can be considered at the organisational level (interpreted by the organisation’s innovation potential) as well as at the macroeconomic level (determined at national or regional level by the ability of economic operators to seek adaptation, implementation and dissemination of innovation). the innovation of the company should be analysed through an organisational prism in which the entity’s innovation potential is defined as the company’s ability to implement and disseminate innovation. to a great extent, this process is conditioned by cooperation with an outsourcing partner. when discussing the problem of business innovation, the sources of innovation need to be carefully analysed. in the past, innovation was created mainly through internal resources that were held by the company. this operating model is used to be referred to as closed innovation. however, the impact of the market environment, the ever-increasing competition and the growing needs of consumers have modified the concept of innovation in the company. in the early 21st century, the concept of “open-market innovation” emerged. the term was formulated by rugby and zouka from bain & company and meant the use of “ideas that companies can identify in their surroundings” (sobińska, 2008). outsourcing is a multidimensional phenomenon. it adopts different overtones. an extremely important place in the analysis of this phenomenon is occupied by innovative. the innovative face of it outsourcing affects almost every stage of the external cooperation process. it is certainly important to pay attention to the possibility of creating product 94 | maria kocot, damian kocot innovations that arise through the cooperation between the two sides of cooperation. innovations are then created as a result of such cooperation (figure 1). external experts contribute to innovation through their knowledge. figure 1. product innovations as an effect of outsourcing cooperation source: own elaboration. however, the outsourcing relationship is not limited to the above-mentioned innovations alone. it can also lead to marketing innovations that are associated with the creation of non-product marketing values. the innovative overtone of it outsourcing can be applied to the results resulting from it. however, not every outsourcing union has to be crowned by innovation. however, it must be said that it is really a matter of interpretation to recognise the result of outsourcing cooperation as an innovation. an identical phenomenon can be interpreted differently by researchers. establishing an outsourcing relationship allows to make the most of the advantages of the free market. this, in turn, causes an influx of new ideas (luecke & katz 2005). through open market innovation, it becomes possible to use unique external sources of knowledge, including from outsourcing partners, as a result to consolidate a strategic market advantage (sankowska, 2009). therefore, the company’s innovation should be built both through the use of the company’s internal resources and through the use of external resources from m.in. outsourcing ratio. given the intricacies of the innovation process, it is extremely valuable to use the knowledge of an external partner. to this end, companies should establish and maintain appropriate relationships with actors in the environment. the process of building innovation in the company should be taken into hand in a comprehensive manner, i.e. in the context of the it should include both the use of internal resources in the company structures and the advantages of an ‘open market’, i.e. unique external sources, including those from the outsourcing partnership (figure 2). the invocation of research (hakanson & snehota, 2006) makes it possible to conclude that in the modern market environment and turbulent economic reality, the establishment of an outsourcing relationship takes on an important role. this cooperation brings numerous benefits to stakeholders that will contribute to stimulating their innovation (zakrzewska-bielawska, 2016). various research carried out so far has highlighted the huge impact of external relations (including it outsourcing partnerships) on boosting business innovation. it was found that the education of the institutional network results in the development of product innovations, and participation in the market network translates into the creation of organisational innovations. therefore, it can be concluded that the establishment of an outsourcing partnership has an impact on the creation of both product and organisational innovations (kim & lui, outsourcing partners principal cooperation product innovations it outsourcing as a factor for innovation development in small and … | 95 2015), and stating holistically the development of the innovation process. in turn, the effective implementation of these innovations is conditioned by the interoperability of the network as a whole (dewick & miozzo, 2004). figure 1. an integrated approach to the process of creating innovation in an enterprise source: own elaboration. the study also clearly indicates that outsourcing partnership facilitates the organisation with which relations have been established, the process of commercialising innovation and diffusion (aarikka-stenroos et al., 2014). however, different types of innovation require specific outsourcing relationships (partanen et.al., 2014). market signals, market requirements, demand for innovations th e u se o f e n d o g e n o u s re so u rc e s t h e p ro c e ss o f c re a ti n g i n n o v a ti o n i n t h e e n te rp ri se th e u se o f u n iq u e e x te rn a l so u rc e s, e .g . a s a r e su lt o f o u ts o u rc in g p a rt n e rs h ip s increase of competitive position achieving market success obtaining the position of an innovative organization 96 | maria kocot, damian kocot the establishment of an outsourcing relationship affects the development of the capacity necessary for the company to create knowledge. creating it innovation requires the involvement of it professionals. therefore, it is not uncommon for it professionals to use the knowledge of it professionals (kodama, 2007) in the process of creating innovation. outsourcing partnership therefore remains beneficial for the development of innovation. especially since companies wishing to be innovative should use both internal and external ideas and the paths for their commercialisation. it is a good practice to establish cooperation with an external partner, as their innovative capabilities depend to a large extent on it. this issue remains very important in the it industry (sobińska & jakubowska, 2013). the impact of it outsourcing on innovation is driven by increased access to complementary resources and specific network resources. partners also profit through solidarity, joint, r&d costs and knowledge transfer (klimas, 2014). the establishment of outsourcing cooperation contributes to the deepening of knowledge and also improves the absorption capacity of the company. the result is a higher level of innovation activity. the it area remains extremely important in the implementation of the management model in companies, based on the model of providing customers with the best experience in contact with the brand. the it teams in the organization see that their priority is to create innovations in the digital age, necessary to stand out in the market and establish their position. unfortunately, it is not uncommon in the field of it to have competence gaps in the form of a shortage of professionals and skills of employees. the solution is to establish an outsourcing partnership in this area. to improve results, low-code software development and rapid deployment (m.in cloud solutions) are in demand. a huge proportion of it leaders want to provide business users with tools to build the applications (they want themselves, usually, due to the required level of security, to a limited extent. it professionals dealing with a single infrastructure often do not have the specific tools they need to solve a problem. it outsourcing companies can fill this gap. they employ specialists from many fields. the scope of their services remains extremely wide, for example, they are engaged in the operation of all server systems, workstations, heterogeneous networks, it security, backups or av systems, based on various solutions and the gdpr. in each of these areas you can count on the expertise of an expert in a given field. thanks to this, it becomes possible to provide services at the highest level and to propose innovative solutions. material and methods in the years 2018-2019, we conducted empirical research on the level of use of out-sourcing cooperation in the field of it in the context of innovation creation. the survey was carried out among smes. the investigated businesses were active in the silesian voivodeship. the surveys took the form of the postal survey questionnaires and were con-ducted among 100 small businesses from the silesian voivodeship (n = 100 smes). a random sample selection was used. the aim of the empirical study was to examine whether silesian small and mediumsized enterprises are willing to cooperate with an it outsourcing partner in the field of conducting innovative activities. the survey questionnaire was addressed to companies of it outsourcing as a factor for innovation development in small and … | 97 different legal characteristics, which are usually privately owned. the survey was completed by one hundred representatives of small and medium-sized enterprises. it is therefore impossible to consider a research sample of such a size to be representative and, consequently, to generalize the results of the following studies for the entire sme sector of the silesian voivodeship. nevertheless, the research carried out for the purposes of this article can be considered as an attempt to assess the impact of it outsourcing on the level of innovation of small and medium-sized enterprises in the silesian voivodeship. more than half of the surveyed respondents were micro-enterprises (54% of the total sample), while 28% of respondents were small businesses, and 18% of respondents were medium-sized enterprises. the largest number of surveyed businesses operated in the service sector (48%) and in the commercial sector (27%). companies active in the processing industry, the transport industry and the construction industry accounted for a total of 15% of the sample. 10% of the surveyed companies were active in other sectors. among the 100 surveyed businesses, 40% have been in the market for less than 3 years. 32% of companies have been active for 4 to 7 years. over the last 12 to 15 years (28%) 20% of the companies surveyed benefited from the assistance of external it experts once, the remainder benefited from this eventuality more than once. results and discussion results of the empirical research have shown that it is the area of activity most often outsourced (35% of separated functions). 49% of the surveyed firms confirmed that cooperation with an external expert resulted in the creation of innovation. these included product innovation (30% of indications), organisational innovation (30% of indications) and organisational innovations (30% of indications). 60% of investigated firms remain satisfied with the cooperation, and a further 50% of firms are interested in implementing it innovations over the next decade. the firms examined exchanged the benefits of working with an it outsourcing partner: − guarantee of one-stop operation of the systems (25% of indications), − the ability to focus on key activities (30% of indications), − access to knowledge on the organisation of it work (40% of indications), − access to modern it technologies (5% of indications), − consulting included in the price of the service (30% of indications), − financial benefits (m.in a constant level of service costs, a guarantee of the selection of optimal it solutions tailored to the needs of business, a guarantee of cost reduction in it service, reduction of costs associated with upgrading the qualifications of employees (30% of indications). using the χ2 independence test showed a relationship between the benefits achieved in connection with the implementation of innovations as a result of outsourcing cooperation and activities that are to ensure proper cooperation with an external company (χ2 = 76.76 at the significance level p <0.05). the calculations proved that there is a relationship between benefits and actions. 98 | maria kocot, damian kocot just 90% of investigated smes declared to have taken actions to ensure proper cooperation with an external company (while the number of smes that did not take such actions was 10). just 80% of the investigated smes declared the level of benefits achieved in connection with the implementation of innovations as a result of outsourcing cooperation for the ordering company measured by reducing costs above 20% and increasing sales above 20%(while the number of smes not achieving benefits was 20). the results of the empirical research confirmed that there is a relationship between the benefits achieved in connection with the implementation of innovations as a result of outsourcing cooperation and activities that are to ensure proper cooperation with an external firm. it also seems interesting to compare the obtained results for this article with other studies. the results of the research on the outsourcing of it services are consistent with the results of accenture’s analyses. these studies, like this empirical research, indicated that it is the area of activity most frequently outsourced. accenture reports that this is 30% of outsourced functions. according to the responses of the surveyed respondents in this study, this number is 35%. the reason for the observed discrepancies in the research results may be the selection and size of the research sample in the case of the research presented in this article, it was unfortunately not representative. the identified discrepancies justify further research in this area on a larger sample of companies. conclusions it outsourcing remains an important factor that largely influences the stimulation of innovation processes. this cooperation significantly influences the development of product innovations. moreover, participation in the market network allows for the creation of organizational innovations. the review of the scientific literature shows the positive impact of establishing outsourcing cooperation on the creation of innovation. this is the result of several issues: − outsourcing cooperation in the field of it facilitates the process of commercialization of innovations and their diffusion for the company with which the partnership was established, − it outsourcing has a huge impact on the development of it knowledge, − by establishing an outsourcing partnership in the it area, it becomes possible to involve specialists from various scientific fields, − outsourcing cooperation allows access to unique resources, − the possibility of sharing the costs of r&d works has become a huge benefit, − cooperation with other organizations allows to expand the amount of available knowledge and improves the absorption capacity of the firm. it should be emphasized how important it is to make entrepreneurs aware of the advantages of outsourcing partnership in the it area in terms of creating innovation. a good practice in this respect would be to create a zone of redistribution of experience in implementing it innovations. in addition, it is also necessary to make managers aware that it is people who determine the essence and raison d’être of an organization through their potential for creativity, abilities, skills, knowledge and motivation. other elements of building a competitive advantage are easier to copy than the company’s personnel system, which is based it outsourcing as a factor for innovation development in small and … | 99 on the uniqueness of people and organizational cultures. properly shaped personnel policy may therefore decide about the success of introduced changes or innovations, and, consequently, about the high position of the company on the market. that is why an appropriate hr policy is so important for the employees of the parent company (who will have to work with the external team) and for the personnel of the external unit. one of the most important issues in implementing an outsourcing project is taking into account the views and opinions of both parties. we realize that the conducted research was not representative. due to the high cost of conducting the research. we included in the research sample only those entities that expressed their willingness to answer. there is the need for further research. it would be interesting to determine statistical dependencies between the presence of a system of criteria and measures assessing the effectiveness of the implemented outsourcing process and the degree of satisfaction of this company with outsourcing cooperation, as well as the relationship between taking actions to ensure proper cooperation with an external company and the level of benefits achieved as a result of outsourcing cooperation for the company the ordering party. references aalders, r. (2001). the it outsourcing guide. new jersey: john wiley & sons ltd. aarikka-stenroos, l., sandberg, b., & lehtimäki, t. (2014). networks for the commercialization of innovations: a review of how divergent network actors contribute. industrial marketing management, 10 (3), 365-381. cho, h.j., & pucik, v. (2005). relationship between innovativeness, quality, growth. profitability, and market value. strategic management journal, 60 (26), 556. danneels, e., & kleinschmidt, e.j. (2016). product innovativeness from the firm`s perspective: its dimensions and their impact on project selection and performance. institute for the study of business markets, the pennsylvania state university. dewick, p., & miozzo, m. (2004). networks and innovation: sustainable technologies in scottish social housing. r&d management, 54 (3), 323-333. hakanson, h., & snehota, i. (2006). no business is an island: the network concept of business strategy. scandinavian journal of management, 10 (3), 256-270. hilami, m.f., ramayah, t., mustapha, y., & pawanchik, s. (2010). product and process innovativeness: evidence from malaysian smes. european journal of social science, 60 (16), 557. hindle, t. (1998). pocet strategy. the economist newspaper ltd in association with profile book. kern, t., kern, t., willcocks, l., & van heck, e. (2002). the winner`s curse in it outsourcing: strategies for avoiding relational trauma. california management review, 44 (2), 149-150. kim, y., & lui, s. (2015). the impacts of external network and business group on innovation: do the types of innovation matter? journal of business research, 44 (9), 1964-1973. klimas, p. (2014). sieci innowacji. implikacja bliskości organizacyjnej. katowice: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w katowicach. klincewicz, k. (2014). tworzenie innowacji przez współpracę międzyorganizacyjną. in a.k. koźmiński, & d. latusek-jurczak (eds.), relacje międzyorganizacyjne w naukach o zarządzaniu (pp. 257258). warszawa: wolters kluwer business. kłos, m. (2009). outsourcing w polskich przedsiębiorstwach. warszawa: cedewu. 100 | maria kocot, damian kocot kodama, m. (2007). innovation and knowledge creation through leadership-based strategic community: case study on high-tech company in japan. technovation, 40 (3), 115-132. lacity, m.c., & hirschheim, r. (1993). information systems outsourcing – myths, metaphors and realities. new jersey: john wiley & sons ltd. luecke, r., katz, r. (2005). zarządzanie kreatywnością i innowacją. warszawa: mt biznes. niedzielski, p. (2005). innowacyjność. in k.b. matusiak (ed.), innowacje i transfer technologii. słownik pojęć (pp. 119-120). warszawa: polska agencja rozwoju przedsiębiorczości. nowacki r. (2010). innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa. warszawa: difin. partanen, j., chetty, s.k., & rajala, a. (2014). innovation types and network relationships. entrepreneurship theory & practice, 30 (5), 1027-1055. pichlak, m. (2012). uwarunkowania innowacyjności organizacji. studium teoretyczne i wyniki badań. warszawa: difin. sankowska, a. (2009). organizacja wirtualna: koncepcja i jej wpływ na innowacyjność. warszawa: wydawnictwa akademickie i profesjonalne. sobińska, a., & jakubowska, w. (2013). zasoby a konkurencyjność i wyniki przedsiębiorstwa – przgląd wybranych badań. in r. bartkowiak, & p. wachowiak (eds.), wiedza i bogactwo narodów. kapitał ludzki, globalizacja i regulacja w skali światowej (pp. 21-24). warszawa: oficyna wydawnicza szkoły głównej handlowej. sobińska, m. (2008). zarządzanie outsourcingiem informatycznym. wrocław: wydawnictwo aka-demii ekonomicznej we wrocławiu. szymaniak, a. (2008). globalizacja usług – outsourcing, offshoring i shares services centres. warszawa: wydawnictwa akademickie i profesjonalne. zakrzewska-bielawska, a. (2016). potencjał relacyjny a innowacyjność przedsiębiorstwa – w kierunku open innovation. management forum, 12 (1), 6-8. it outsourcing as a factor for innovation development in small and … | 101 authors contribution share of authors is equal and amounted to 50% for each of them. maria kocot assistant professor at the university of economics in katowice (poland) at the department of economic informatics. phd in economics (2009), master of economics (2004). she is the author of scientific articles in the field of management and economics. correspondence to: dr maria kocot, university of economics in katowice, department of economic informatics, ul. 1 maja 50, 40-287 katowice, poland, e-mail: maria.kocot@ue.katowice.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-5150-3765 damian kocot assistant professor at the university of economics in katowice (poland) at the department of economic informatics. phd in management (2011). he is the author of scientific articles in the field of management and economics. correspondence to: dr damian kocot, university of economics in katowice, ul. 1 maja 50, 40-287 katowice, poland, e-mail: damian.kocot@ue.katowice.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-9240-857x copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 06-075 ciurko s u g g e s t e d c i t a t i o n : ciurko, p. (2015). stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(1), 75-87. stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem1 paweł ciurko uniwersytet ekonomiczny w krakowie wydział ekonomii i stosunków międzynarodowych student kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze ul. rakowicka 27, 31-510 kraków e-mail: pawel.ciurko@mail.com streszczenie: współpraca handlowa rady państw zatoki perskiej z hongkongiem to bardzo ważny i aktualny temat dla każdej ze stron. analiza stosunków handlowych pomiędzy radą współpracy państw zatoki perskiej ze specjalnym regionem administracyjnym hongkong pozwala na stwierdzenie, iż wzajemna wymiana handlowa dynamicznie się rozwija. specjalny region administracyjny hongkong stara się utrzymywać dobre relacje w celu zapewnienia sobie wiodącej pozycji na rynku globalnym z państwami rady współpracy zatoki perskiej. trzeba ponadto zauważyć, iż w sektorze handlu zagranicznego drogą morską i lotniczą hongkong konkuruje z singapurem, japonią, malezją oraz szanghajem, gdzie infrastruktura handlu zagranicznego również dynamicznie się rozwija. niemniej jednak, hongkong uzyskuje dostęp do nowych rynków na świecie. bardzo dobrym przykładem jest w tym przypadku sojusz handlowy chin i iranu, który zakłada wzrost wymiany handlowej o 600 mld usd do 2026 roku. dlatego też z punktu widzenia geopolitycznego to państwa rady współpracy zatoki perskiej powinny zwiększyć starania w celu utrzymania już bardzo dobrych relacji z chinami, w tym z hongkongiem. w artykule wykorzystano dane statystyczne z bazy ministerstwa handlu hongkongu, światowej organizacji handlu (wto), międzynarodowego centrum handlu do oceny wielkości eksportu i importu rady państw zatoki perskiej z hongkongiem. słowa kluczowe: rada współpracy zatoki perskiej; hongkong; handel zagraniczny; wymiana handlowa klasyfikacja jel: c82, e01, f13, f18, f42, f62, f62 1. wprowadzenie stosunki handlowe rady współpracy zatoki perskiej (rwzp) ze specjalnym regionem administracyjnym chińskiej republiki ludowej hongkong to bardzo ważny i aktualny temat dla każdej ze stron z punktu widzenia gospodarczego i politycznego. jest to również temat istotny dla całego systemu światowego handlu 1 niniejszy artykuł stanowi fragment pracy magisterskiej przygotowywanej pod opieką dr agnieszki głodowskiej z katedry handlu zagranicznego uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. 76 paweł ciurko z racji pozycji, jaką te regiony zajmują na arenie międzynarodowej. państwa należące do rady współpracy zatoki perskiej to arabia saudyjska, zjednoczone emiraty arabskie, katar, bahrajn, kuwejt oraz oman. dotychczasowe opracowania dotyczące stosunków handlowych rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem sprowadzały się w zasadzie do przestawienia teoretycznych i ogólnych aspektów niniejszej współpracy. obecnie, w polskiej literaturze brakuje kompleksowych badań, które w sposób całościowy przedstawiają kwestie wzajemnych stosunków i wymianę handlową pomiędzy państwami rady współpracy zatoki perskiej ze specjalnym regionem administracyjnym hongkong. brakuje również pozycji literatury ukazujących relacje handlowe państw rady zatoki perskiej z chińską republiką ludową, które w sposób pośredni mocno kształtują rozwój hongkongu. biorąc powyższe pod uwagę w artykule podjęto próbę szczegółowej analizy stosunków handlowych pomiędzy radą współpracy państw zatoki perskiej ze specjalnym regionem administracyjnym hongkong. celem artykułu jest analiza wzajemnej wymiany handlowej, jak również przedstawienie uwarunkowań wzajemnej współpracy. w pierwszej części opracowania przedstawiono wzajemną wymianę handlową pomiędzy radą państw zatoki perskiej oraz specjalnym regionem administracyjnym hongkong. następnie omówiono strukturę towarową i geograficzną wymiany handlowej państw rwzp z hongkongiem. kolejna część niniejszego artykułu ukazuje wpływ handlu ropą naftową jako najważniejszego czynnika pogłębiania wzajemnych stosunków handlowych państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem. metodologia badawcza zastosowana w artykule to deskryptywna analiza i synteza literatury przedmiotu oraz materiałów statystycznych dotyczących wzajemnych porozumień handlowych rady państw zatoki perskiej z hongkongiem. ponadto w artykule zastosowano dane statystyczne z bazy ministerstwa handlu hongkongu, światowej organizacji handlu (wto), międzynarodowego centrum handlu do oceny wielkości eksportu i importu rady państw zatoki perskiej z hongkongiem. 2. wielkość i dynamika wymiany handlowej rwzp z hongkongiem w latach 2011 – 2015 wielkość wymiany handlowej hongkongu z radą współpracy zatoki perskiej w latach 2011-2015 wskazywała na dynamiczny wzrost wzajemnej wymiany handlowej. rys. 1 przedstawia wielkość eksportu i importu hongkongu z państwami rady współpracy zatoki perskiej w latach 2011-2015. w 2011 roku wielkość eksportu hongkongu na rynek państw zatoki perskiej wynosiła 4,7 mld usd. w 2015 roku było to już ponad 10 mld usd. w tym przypadku wzrost dynamiki o 53% uwarunkowany był wysokim popytem na produkty spożywcze i sprzęt elektroniczny, które po dostarczeniu do portu morskiego w dubaju, zostały reeksportowane na poszczególne rynki państw członkowskich rady współpracy państw zatoki perskiej. nieco odmiennie przedstawia się dynamika importu. w 2015 roku w porównaniu do 2014, dynamika importu wzrosła stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 77 o ponad 25%. to zjawisko ma swoje podłoże w zwiększonym popycie chin na ropę naftową. hongkong importował surowiec, który następnie reeksportował m.in. na rynek chiński [trademap ... 2015]. rys. 2 przedstawia bilans handlowy hongkongu z państwami rady współpracy zatoki perskiej w latach 2011-2015. rysunek 1. wielkość eksportu i importu hongkongu w wymianie z państwami rady współpracy zatoki perskiej w latach 2011-2015 (w mld usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [trademap ... 2015]. rysunek 2. bilans handlowy hongkongu z państwami rady współpracy zatoki perskiej w latach 2011-2015 (w mld usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [trademap ... 2015]. dynamika eksportu państw rady współpracy zatoki perskiej do hongkongu w 2011 roku wyniosła 17,6% oraz ponad 22% w 2012 roku. rok 2013 charakteryzował się nieznacznym wzrostem eksportu o ponad 2,8%. w roku 2014 odnotowano spadek eksportu o ponad 10%. z kolei w 2015 roku nastąpił znaczący wzrost 4,772 5,705 6,567 7,959 10,06 4,816 5,895 6,058 5,498 7,348 0 2 4 6 8 10 12 2011 2012 2013 2014 2015 eksport import -0,04 -0,19 0,008 2,4 2,71 -0,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 2011 2012 2013 2014 2015 78 paweł ciurko eksportu o ponad 33% [census and statistics department, 2015]. dynamika importu państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongu została przedstawiona na rys. 4. rysunek 3. dynamika eksportu państw rady współpracy zatoki perskiej do hongkongu w latach 2011-2015 źródło: opracowanie własne na podstawie: [census and statistics department 2015]. rysunek 4. dynamika importu państw rady współpracy zatoki perskiej z hongkongiem w latach 2011-2015 źródło: opracowanie własne na podstawie: [census and statistics department 2015]. w odniesieniu do importu państw rady współpracy zatoki perskiej z terytorium hongkongu, widać wyraźny trend wzrostowy. w 2011 roku dynamika importu w stosunku do 2010 wyniosła 18%, w 2012 było to już ok. 19,5%. w latach 2013-2015 widać trend wzrostowy z poziomu 15% w 2013 roku do ponad 26,4% w roku 2015 [census and statistics department 2015]. 17,60% 22,40% 2,80% -10% 33,60% -20% -10% 0% 10% 20% 30% 40% 2011 2012 2013 2014 2015 18% 19,50% 15% 21% 26,40% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 2011 2012 2013 2014 2015 stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 79 3. struktura towarowa i geograficzna wymiany handlowej rwzp z hongkongiem na przestrzeni lat 2011-2015 struktura towarowa wymiany handlowej państw rady państw zatoki perskiej nie ulegała większym zmianom. od 2011 roku najważniejszymi grupami towarowymi pozostawały ropa naftowa i produkty ropopochodne, paliwa, gaz, diamenty i kamienie szlachetne, jak również złoto i platyna. struktura towarowa obejmuje również elektronikę oraz specjalistyczny sprzęt wykorzystywany w produkcji jądrowej. warto zauważyć, iż struktura towarowa zjednoczonych emiratów arabskich była stabilna. jedynym czynnikiem zmiennym były wielkości eksportowanych i importowanych dóbr (trademap ... 2015). rys. 5 przedstawia strukturę towarową eksportu dóbr państw rady państw zatoki perskiej na rynek hongkongu w 2015 roku. rysunek 5. struktura towarowa eksportu dóbr państw rady państw zatoki perskiej na rynek hongkongu w 2015 roku (dane w mln usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [world trade organization ... 2015]. w 2015 roku struktura towarowa eksportu dóbr państw rady zatoki perskiej obejmowała w swoim zakresie eksport ropy naftowej i surowców pochodnych na poziomie ponad 4,8 mld usd. również perły i kamienie szlachetne tworzą grupę towarową, która jest kluczowa we wzajemnej wymianie handlowej. grupa ta stanowi bowiem wartość 2,04 mld usd. kolejne grupy tworzące eksport dóbr rady państw zatoki na rynek hongkongu to elektronika i sprzęt elektroniczny, maszyny i reaktory nuklearne, jak również tworzywa sztuczne oraz chemikalia [gcc countries...2015]. w przypadku importu dóbr rady państw zatoki z terytorium hongkongu, ponad 40% są to kamienie szlachetne i perły. kolejną znaczącą grupą jest elektronika i sprzęt elektroniczny na poziomie 32%. import maszyn i reaktorów nuklearnych kształtował się na poziomie 11% (world trade organization ... 2015). 4809 2041 1617 757 389 355 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 ropa naftowa i surowce pochodne perły, kamienie szlachetne elektronika, sprzęt elektroniczny maszyny, reaktory nuklearne tworzywa sztuczne i wyroby z plastiku chemikalia 80 paweł ciurko bardzo interesującą kwestią jest eksport usług z hongkongu na terytorium rady współpracy państw zatoki perskiej przedstawiony na rys. 7, bowiem w 2015 roku ponad 162 mln usd stanowiły usługi prywatne przedsiębiorstw. podróże z kolei stanowiły ponad 42 mld usd, co świadczy o dynamicznie rozwijającym się sektorze turystycznym pomiędzy dwiema stronami. usługi transportowe kształtowały się w 2015 roku na poziomie przekraczającym 31 mln usd (hong kong: the facts...2015). rysunek 6. struktura towarowa importu dóbr państw rady państw zatoki perskiej z hongkongu w 2015 roku (dane w %) źródło: opracowanie własne na podstawie: [trademap ... 2015]. rysunek 7. struktura eksportu usług hongkongu na rynek państw rady współpracy zatoki perskiej w 2015 roku (dane w mln usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [trademap ... 2015]. 40% 32% 11% 3% 2,10% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% perły, kamienie szlachetne elektronika, sprzęt elektroniczny maszyny i reaktory nuklearne luksusowe zegary i zegarki artykuły odzieżowe i dodatki 162,2 42,56 31,6 17,23 1,19 0 40 80 120 160 200 usługi prywatne przedsiebiorstw podróże usługi transportowe usługi finansowe ubezpieczenia stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 81 rysunek 8. struktura importu usług hongkongu z państw rady współpracy zatoki perskiej w 2015 roku (dane w %) źródło: opracowanie własne na podstawie: [world trade organization ... 2015]. w odniesieniu do importu usług hongkongu z terytorium rady państw zatoki, którego wartość przedstawiono na rys. 8, ponad 18,6% łącznego importu usług stanowiły usługi prywatne przedsiębiorstw. udział usług finansowe z kolei wyniósł ponad 12%, natomiast podróży 9%. najmniej, bo nieco ponad 3,9% przypadło na sektor ubezpieczeniowy (trademap ... 2015). rysunek 9. eksport i import dóbr hongkongu na rynek państw rady współpracy państw zatoki perskiej według kraju członkowskiego w 2015 roku (dane w mld usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [gcc countries... 2015]. analizując eksport i import dóbr hongkongu w wymianie z państwami rady współpracy państw zatoki perskiej według kraju członkowskiego, to zjednoczone 11,80% 3,90% 9% 18,60% usługi finansowe ubezpieczenie podróże usługi prywatne przedsiębiorstw 0,95 5,6 0,83 0,31 0,91 1,46 0,64 4,6 0,32 0,17 0,7 0,87 0 1 2 3 4 5 6 arabia saudyjska zjednoczone emiraty arabskie bahrajn katar oman kuwejt eksport import 82 paweł ciurko emi-raty arabskie są najważniejszym partnerem pośród innych państw rady zatoki perskiej. eksport hongkongu na ten rynek wyniósł w 2015 roku ponad 5,6 mld usd, natomiast import hongkongu ze zjednoczonych emiratów arabskich stanowił ponad 4,6 mld usd. kolejnym państwem jest kuwejt, na którego rynek hongkong w 2015 wygenerował eksport na poziomie ok. 1,5 mld usd. arabia saudyjska, bahrajn, katar oraz oman nie posiadają obrotów handlowych, które przekroczyły poziom 1 mld usd w wymianie handlowej z hongkongiem (trademap ... 2015). tabela 1. główni partnerzy handlowi rady współpracy zatoki perskiej w 2015 roku państwo udział % 1 japonia 15 2 chiny 12 3 indie 9,5 4 unia europejska 6,9 5 usa 6 źródło: opracowanie własne na podstawie: [world trade organization ... 2015]. powyższa tabela pokazuje, iż to japonia jest najważniejszym partnerem handlowym państw rady współpracy zatoki perskiej. na drugim miejscu plasują się chiny, również indie zyskują na znaczeniu. tak wysoki udział indii jest uwarunkowany dynamicznym rozwojem gospodarczym w ostatnich latach. udział unii europejskiej i stanów zjednoczonych w handlu z regionem zatoki perskiej zmniejsza się z roku na rok, na rzecz gospodarek wschodzących i innych państw należących do kontynentu azjatyckiego (trademap ... 2015). tabela 2. główni partnerzy handlowi hongkongu w 2015 roku państwo udział % 1 chiny 57 2 unia europejska 9,3 3 usa 9 4 japonia 3,4 5 indie 2,5 źródło: opracowanie własne na podstawie: [world trade organization ... 2015]. najważniejszym partnerem handlowym hongkongu pozostają chiny, na które przypada 57% wymiany handlowej. kolejnym partnerem w handlu pozostaje unia europejska, stany zjednoczone ameryki, japonia oraz indie [trademap ... 2015]. w przypadku partnerstwa handlowego hongkongu z ugrupowaniami integracyjnymi, najważniejszymi podmiotami są unia europejska, ugrupowanie asean, apec oraz rada współpracy państw zatoki perskiej. jednak to organizacja apec przoduje w handlu z hongkongiem na tle innych ugrupowań, bowiem udział apec stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 83 wynosi aż 80,4%. świadczy to o skupieniu się hongkongu na rynkach azjatyckich, które dynamicznie się rozwijają (trademap ... 2015). tabela 3. główni partnerzy handlowi hongkongu według ugrupowania integracyjnego w 2015 roku (dane w %) nr. partner handlowy udział % 1 unia europejska chiny 8,3 2 asean 10,5 3 apec 80,4 4 rada współpracy państw zatoki perskiej 0,8 źródło: opracowanie własne na podstawie: [world trade organization ... 2015]. 4. handel ropą naftową jako czynnik pogłębiania wzajemnych stosunków handlowych rwzp z hongkongiem pogłębianie wzajemnych stosunków handlowych, jak również ich skala uwarunkowana jest popytem na ropę naftową. w odniesieniu do państw zatoki perskiej znalezienie stałych odbiorców wykazujących dużą chłonność rynku to rozwiązanie na zapewnienie długoterminowych dostaw ropy naftowej na rynek państw. udział ropy naftowej w tworzeniu pkb poszczególnych państw rady współpracy zatoki perskiej jest mocno zróżnicowany. daje to obraz prowadzonej polityki gospodarczej przez poszczególne rządy państw w zatoce perskiej [opec organisation]. rysunek 10. udział wpływów ze sprzedaży ropy naftowej w relacji do pkb rady współpracy zatoki perskiej (w %) źródło: opracowanie własne na podstawie: [gcc countries ... 2015]. udział ropy naftowej w tworzeniu pkb kraju jest najwyższy w przypadku królestwa arabii saudyjskiej – 56%. arabia saudyjska posiada jednak wiele dobrze rozwiniętych przedsiębiorstw, które są w stanie zaspokoić potrzeby na rynku wewnętrznym. część produkcji nie związana z ropą naftową jest kierowana również na eksport. kolejnym krajem jest kuwejt, gdzie ropa naftowa stanowi 50% 56,80% 31,50% 23,40% 29,30% 42,40% 50,40% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% królestwo arabii saudyjskiej zjednoczone emiraty arabskie katar królestwo bahrajnu oman kuwejt 84 paweł ciurko udziału w pkb. rząd kuwejtu stara się od wielu lat zdywersyfikować rozwój gospodarczy swojego państwa. również oman posiada wysoki udział ropy naftowej w pkb na poziomie ponad 42%. najmniejszy udział ropy w pkb można zauważyć w zjednoczonych emiratach arabskich na poziomie 31,5%, katarze 23% oraz królestwie bahrajnu na poziomie 29% [bank światowy...2015]. rysunek 11. roczna średnia ceny ropy naftowej brent i wti w latach 2011-2015 (cena za baryłkę w usd) źródło: opracowanie własne na podstawie: [gcc countries ... 2015]. średnia cena ropy naftowej w latach 2011-2015 uległa obniżeniu z poziomu 111 usd w przypadku ropy brent do średnio 52 usd w 2015 roku. podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku indeksu wti. w roku 2015 widać drastyczny spadek cen ropy naftowej na skutek prowadzonej polityki państw opec w stosunku do wydobycia ropy z łupków przez podmioty w stanach zjednoczonych. co prawda w ten sposób państwa zatoki perskiej z arabią saudyjską na czele bronią swojego udziału w tym sektorze, jednak to pokazuje jak ważny jest to sektor dla rządów nie tylko państw zatoki perskiej, lecz również całej organizacji opec. do tego zwiększający się popyt na ropę w państwach azjatyckich tym bardziej powoduje podjęcie działań ochronnych, zapewniających decydujący udział państw zatoki perskiej na światowym rynku ropy naftowej (saudi arabia-iran rivalry the stumbling block for oil deal, 2015). do organizacji opec, zrzeszającej państwa posiadające największe udziały ropy naftowej, należą 4 państwa z rady współpracy zatoki perskiej. są to arabia saudyjska, zjednoczone emiraty arabskie, katar oraz kuwejt. bahrajn oraz oman nie są członkami organizacji opec (t. callen, r. cherif, f. hasanov, a. hegazy, p. khandelwal, 2014, s. 36-38). w celu zrozumienia jak ważnym jest sektor ropy naftowej dla państw zatoki perskiej, rys. 12 przedstawia szacunkowe wydobycie 111,26 111,63 108,56 99,02 52,76 94,88 94,05 97,98 93,26 54,87 0 20 40 60 80 100 120 2011 2012 2013 2014 2015 brent west texas intermediate stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 85 i rezerwy ropy naftowej w krajach rady państw współpracy zatoki perskiej na tle organizacji opec (opec organisation). rysunek 12. szacunkowe wydobycie i rezerwy ropy naftowej rady współpracy zatoki perskiej na tle organizacji opec w 2015 roku (w %) źródło: opracowanie własne na podstawie: [gcc countries...2015]. największy udział w wydobyciu ropy naftowej ma arabia saudyjska na poziomie ponad 31%. arabia saudyjska posiada również największe rezerwy ropy naftowej w postaci 21%, co daje podstawę do obecnie prowadzonej polityki cenowej na rynku ropy naftowej przez to państwo i konsekwentnej kontynuacji tego trendu przez arabię saudyjską. obecnie, rezerwy są na niższym poziomie, jednak władze arabii saudyjskiej nie podają jeszcze oficjalnych danych na temat (callen, cherif, hasanov, hegazy, khandelwal, 2014, s. 32). kolejnym państwem są zjednoczone emiraty arabskie, które w skali organizacji opec posiadają 9,9% udział w wydobyciu i 8% rezerw ropy naftowej. ich zdanie jest brane również pod uwagę, a polityka na rynku ropy naftowej jest kształtowana w porozumieniu z arabią saudyjską. również kuwejt posiada znaczący udział w wydobyciu na poziomie 8,5% oraz 8,3% rezerw (hong kong trade and industry department ... 2015). reasumując, obecne zawirowania i spadki cenowe ropy naftowej na świecie to efekt działania państw w zatoce perskiej. eliminacja niepożądanych podmiotów w handlu ropą, jak np. firm ze stanów zjednoczonych pozwoli utrzymać kontrolę państwom znad zatoki perskiej w tym sektorze. kontrolowanie światowego rynku ropy naftowej pozwala państwom zatoki perskiej kształtować politykę handlu zagranicznego z państwami azjatyckimi, w tym z chinami. rozliczenia finansowe z tytułu handlu ropą odbywają się z podmiotami finansowymi zlokalizowanymi na terytorium hongkongu, co wpływa na wzajemne relacje pomiędzy danym państwem członkowskim rady współpracy zatoki perskiej i hongkongiem (bank 31,29% 9,90% 8,50% 5,41% 21,90% 8% 8,30% 2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% królestwo arabii saudyjskiej zjednoczone emiraty arabskie kuwejt katar wydobycie rezerwy 86 paweł ciurko światowy, 2015). ceny ropy naftowej warunkują ponadto poziom i wielkość importu, który dokonywany jest za pośrednictwem specjalnego regionu administracyjnego hongkong (hong kong trade and industry department, 2015). 5. podsumowanie z punktu widzenia handlu zagranicznego towarami, głównym czynnikiem decydującym o skali rozwoju będzie stan wzajemnych relacji polityczno-gospodarczych oraz zaangażowanie chińskiej republiki ludowej w pogłębianiu chińskich relacji handlowych z radą współpracy państw zatoki perskiej na płaszczyźnie dostaw surowców, w tym ropy naftowej na terytorium chin. w odniesieniu do eksportu i importu usług, skala rozwoju jest uzależniona od sektora turystyki, który w hongkongu z roku na rok zyskuje na znaczeniu. również skala inwestycji prywatnych wykazuje tendencję wzrostową. jednak aby sektor usług mógł się rozwijać we wzajemnej wymianie handlowej, koniecznym jest udoskonalanie już istniejącego systemu administracyjnego, który jest korzystny dla inwestorów prywatnych w hongkongu, jak również w większości państw rady współpracy zatoki perskiej. struktura towarowa krajów rady współpracy państw zatoki perskiej w przyszłości nie ulegnie znaczącym zmianom lub wahaniom. obecnie strukturę towarową kształtują takie towary jak surowce energetyczne i produkty luksusowe, w tym: kamienie szlachetne, złoto i produkty jubilerskie. bardzo ważnym czynnikiem warunkującym wzrost eksportu państw zatoki perskiej na rynek hongkongu będzie sytuacja polityczna w postaci kształtowania się stosunków handlowych na linii iran-chiny. z kolei dla hongkongu ważnym czynnikiem jest pogłębianie stosunków handlowych na linii unia europejska – rada współpracy państw zatoki perskiej. wówczas europejskie porty morskie w rotterdamie, hamburgu, lub porty lotnicze londyn-heathrow, frankfurt nad menem, czy charle de gaulle w paryżu mogłyby zwiększyć swoją przewagę konkurencyjną w stosunku do portu morskiego i lotniczego w hongkongu pod względem zwiększonego wolumenu obsługiwanych ładunków. analizując partnerstwo handlowe pomiędzy radą współpracy państw zatoki perskiej i hongkongiem należy stwierdzić, iż specjalny region administracyjny będzie dążył do utrzymania lepszych relacji przede wszystkim ze zjednoczonymi emiratami arabskimi. wskazuje na to wiele czynników jak rozwój sektora transportu (linii lotniczych), sektora turystyki, jak również korzystny system podatkowy w tych państwach. ponadto zjednoczone emiraty arabskie pozostają najbardziej liberalnym krajem spośród wszystkich państw członkowskich organizacji rady zatoki perskiej. analizując eksport i import dóbr hongkongu w wymianie z krajami rady współpracy państw zatoki perskiej według kraju członkowskiego, to zjednoczone emiraty arabskie są najważniejszym partnerem pośród innych państw rady zatoki perskiej. dlatego też dla władz w abu dhabi, hongkong pozostaje liderem gospodarczym na rynku azjatyckim, w przeciwieństwie do szanghaju, który jest w pełni uzależniony od władz w pekinie. stan i uwarunkowania wymiany handlowej państw rady współpracy zatoki … 87 literatura bank światowy (2014). global economic prospects. pobrane z: https://www.worldbank.org/content/dam/worldbank/gep/gep2015a/pdfs/gep15a_web_full.pdf (dostęp: październik 2015). callen t., cherif r., hasanov f., hegazy a., khandelwal p., (2014). economic diversification in the gcc: past, present and future, pobrane z: https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2014/sdn1412.pdf (dostęp: październik 2015). census and statistics department (2015). http://www.censtatd.gov.hk/home/ (dostęp: grudzień 2015). gcc countries (2015). http://gccstat.org/en/statistics/economic, (dostęp: grudzień 2015). government of hong kong (2015). hong kong: the facts, pobrane z: http://www.gov.hk/en/about/abouthk/factsheets/docs/trade%26industry.pdf, (dostęp: grudzień 2015). hong kong trade and industry department, https://www.tid.gov.hk/eindex.html, (dostęp: październik 2015). opec organisation (2015). http://www.opec.org/opec_web/en/, (dostęp: grudzień 2015). trademap statistics (2015). http://www.trademap.org, (dostęp: grudzień 2015). world trade organization, (2015). annual report 2015. pobrane z: https://www.wto.org/ english/res_e/booksp_e/anrep_e/anrep15_e.pdf, (dostęp: grudzień 2015). the conditions of trade exchange between the gulf cooperation council with the special administrative region of hong kong abstract: trade exchange between gcc countries and hong kong is a very important and topical issue for both sides. analysis of trade relations between the gcc countries with the special administrative region of hong kong lead to the conclusion that the trade exchange is growing rapidly. the special administrative region of hong kong strives to maintain good relations in order to secure a leading position in the global market with countries of the gulf cooperation council. it is also worth noting that in the transport sector of foreign trade by sea and air, hong kong competes with singapore, japan, malaysia and shanghai, where the infrastructure of foreign trade is also growing rapidly. hong kong gains access to new markets in the world. a very good example of this is the trade alliance between china and iran, which implies an increase in trade of $600 billion by 2026. therefore, from the point of view of the geopolitical situation, countries of the gulf cooperation council should increase their efforts to maintain the already very good relations with china, and including hong kong in this process. the article uses statistical data from the database of the hong kong trade and industry department, the world trade organization (wto) and the international centre for trade to assess the size of exports and imports of the countries of the gulf cooperation council with hong kong. keywords: gcc countries; hong kong; foreign trade; trade exchange; import; export jel codes: c82, e01, f13, f18, f42, f62, f62 pm-03-01-1-06-109-aksentijevic_ jezic s u g g e s t e d c i t a t i o n : aksentijević, n.k., & ježić, z. (2017). measuring the development of human resources with the usage of human development index in selected cee countries. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 109-121. measuring the development of human resources with the usage of human development index in selected cee countries nada karaman aksentijević1 zoran ježić2 university of rijeka, faculty of economomics ivana filipovica 4, 51000 rijeka, croatia e-mail: 1 nkaraman@efri.hr 2 zoran.jezic@efri.hr abstract: in the theoretical part of the research, the authors will define the category of human resources and identify its similarities and differences in relation to similar categories. furthermore, they will provide a brief overview of theoretical and methodological achievements in the measuring of the value of human capital at the macro level, i.e. development of human resources. in the empirical part of the research, development of human resources will be evaluated through the hdi in selected countries, with particular emphasis on cee countries. human resource development rank of cee countries in 2014 will be established, and the change in the index in the period 1990-2014 presented and analysed. in conclusion, it will be identified which countries achieved the greatest change in human development in the period 1990-2014. keywords: human resources; economic growth; development; hdi; cee jel codes: o10, o15 1. theoretical and methodological framework in a knowledge-based economy, that has become a generally accepted development model, there is a visible shift of national development policies from a predominantly sectorial to factorial approach to development. therefore, the focus of economic interest has become knowledge, i.e. human resources that are its creator and promoter. therefore, in all the countries that plan their long-term economic gain, it is necessary to devise a national strategy of human resource development. the term ”human resources“ is often used in domestic and foreign literature parallel with the terms “human capital“ and “intellectual capital“. also used are the terms ”population“ and “labour force“. although seemingly similar, these terms are not synonyms. 110 nada karaman aksentijević, zoran ježić in the studies of economic flows, the basic category is population, because it is a historical and substantial source of labour force and a precondition for the formation of human capital, intellectual capital and human resources. the term ”population“ usually implies total number of inhabitants who reside or are currently located in a certain area (dragičević, 1991). the size and characteristics of the population, i.e. demographic factors, along with economic, technological, social, political, and environmental factors, make a set of conditions, causes and effects of the unique process of social development. the total number and structure of the population have an impact on the share of working-age and economically active population or labour force. the working-age population is the population of working age, and it is regulated by a country's constitution or legislation. labour force implies the entire employed population and the unemployed seeking employment. the population is a source of labour force and, with its developmental characteristics, it primarily determines the pace of a country's economic development (wertheimer-baletić, 1973). in the scientific and professional literature that covers the research of the significance and contribution of the human factor to production and development of enterprises, local and regional communities or the national economy, commonly used categories are ”human capital“ and ”human resources“. they are often identified in terms of content and used as synonyms. following the historical course of research and measuring the value of investment in people and the values that people bring into the business process through labour, it can be concluded that it is necessary to make a distinction between the two categories. in the process of studying human capital, the focus is on the value of investment in people through education and health care as well as all other activities that contribute to human development. these investments represent individual and social cost and increase human capabilities, knowledge and skills. by contrast, in the studies of human resources, we analyse the contribution of the people to the creation of a new value by bringing their capabilities, knowledge and skills into the business process. when a person, i.e. an employee, enters the human capital into a business process, the capital becomes the key component of human resources. alfred marshall argued that the most valuable of all capitals is the one invested in people, and he pointed out the importance of industrial training, labour organisation and business management for production (marshall, 1956). he pointed out that there are different types of labour costs: because of labour as labour, labour as an idea and as an organisation. other civil economists also pointed to the importance of the human factor in production, especially emphasising a different reflection of unequal individual and total educational, professional and qualifying characteristics of the population on the gain of a national economy. one of the first significant contributions to quantification of the human capital was made by alfred sauvy (sauvy, 1952). he formulated a method for the calculation of the value of human capital that consists of the accumulation of costs for maintenance and education of people until their working age. measuring the development of human resources with the usage of human… 111 in recent years, significant progress has been achieved in the efforts to measure human capital. the main representative of the chicago school, nobel laureate theodore schultz, based his budget on the accumulation of investment in the quality of components, i.e. their improvement (through education and professional training as well as health care), but his calculation also included various losses as, e.g., those that occur due to mortality (schultz, 1985). the content of these calculations indicates what human capital really is. it is a value invested in people (employees), primarily through education and health care, in order to create knowledge, skills and work capabilities. economic literature primarily studies investment in education, because it is simpler to determine their effectiveness from an individual's perspective. such a calculation for an investment in health is much more complex, because the effects of the investment are difficult to quantify. however, calculation of the effectiveness of investment in education at the macro level is also very complex, and the contribution of gary becker should be pointed out in particular. he analysed the relationship between costs and benefits of investing in secondary and tertiary education in the usa (becker, 1964). according to par (2016) human capital is a concept that highlights the crucial importance of education, knowledge, skills and capabilities of people (labour force) for economic development, treating them as capital. investment in the development of human capital is mainly achieved through education that increases labour productivity and entrepreneurship. such an investment is specific, because it always results in individual ownership that contributes to the wealth of enterprises and society. it is considered to be the most important dimension of intellectual capital. intellectual capital is a relatively new, complex economic category that represents all the business factors that are not explicitly expressed in the traditional financial statements; however, they provide added value to the organisation and significantly affect long-term profitability and competitiveness of the company. the term intellectual capital implies creative application of knowledge in production and any other creative activity, the ability to convert invisible assets like knowledge into products and services that deliver value (sundać, 2009). human capital is a component and the driving force behind intellectual capital that also comprises structural (or organisational) capital and relational (or customer) capital. human resources imply total psychological and physical capacities at the disposal of enterprises, which they can use to achieve their business goals (bahtijarević šiber, 1999). the above text is the basis for the conclusion that psychological and physical capabilities depend on investing in people, which means human capital. greater human capital potentially means more human resources. during working life, human capital and human resources can be increased by investing in psychological and physical health as well as investing in knowledge, skills and competences through life-long learning. however, not only are human re112 nada karaman aksentijević, zoran ježić sources increased by acquiring new knowledge and skills, but also through the promotion of employees, implementation of quality motivational systems i.e. a good combination of material and immaterial compensations, more successful combination and management of the production factors. this means that the size of the contribution of the human factor to the creation of new value in enterprises does not only depend on the value of human capital and human resources, but also on the organisation of the business process, management of the production and development factors, and activities of the function of human resources in an enterprise. all of this is, ultimately, a result of accumulated human capital and human resources. at the national level, human resources can be defined as total psychological and physical energy owned by the residents of a country, i.e. that is at the disposal of the society and can be used for the achievement of its development goals. at preworking age, society has a crucial influence on the formation and development of human resources, primarily through education and health care, but also through other activities, e.g. child care, sports and cultural activities. human resources cannot be directly expressed in terms of value, so their value and development level are measured indirectly. the literature offers different criteria for the estimation of value and development of human resources at the macro level. w. petty was the first to attempt to quantitatively evaluate human resources for england in the 17th century (vinski, 1977). petty carried it out in the form of a budget of total earnings of the population and the appropriate size of capital these earnings would bring if they were invested at a certain interest rate. friedrich and johann von thunen used two methods to estimate the value of human capital. they are capitalising on the net value of future earnings per market interest rate and the total cost of human development at a certain age (jarvis, 2000). they found that the value of human capital in great britain in 1891 was five times higher than the value of the stock of physical capital. bowman argues that human resources should be estimated as the total value of services the employees will provide in the foreseeable working life discounted by the corresponding number of years (bowman, 1974). in their work education, labour force and economic growth (harbison, myers, 1964), harbison and myers developed quantitative indicators for measuring development of human resources after they had found that economists neglected the studies of the human factor and its significance and contribution to economic growth. they estimated that the reason is primarily the inability to identify the input-output relationship that is indisputable in physical capital, because this capital is directly measurable in terms of value. harbison and myers calculated the composite human development index with the following seven partial indicators: 1. the number of teachers in primary and secondary schools per 10,000 inhabitants; 2. the number of engineers and scientists per 10,000 inhabitants; 3. the number of doctors and dentists per 10,000 inhabitants; 4. children aged 5 to 14 in primary school education; 5. average enrollment quotas in primary and secondary education; 6. percentage of the population aged 5 to 14 enrolled in secondary education; 7. percentage of the population aged 20 to 24 enrolled in tertiary education. measuring the development of human resources with the usage of human… 113 the interest in studying human capital grew in the second half of the 20th century, which is primarily the credit of nobel laureates theodore schultz and gary becker. however, it should be noted that this was already a time when development of national economies was impossible without increasing the education level of the population. therefore, both schultz and becker primarily studied investment in education, which they treated as an investment in human capital, although schulz identified several groups of activities and flows that affect increase in human capital. these are: improvement of health services, formal education, workplace learning, adult education outside the company as well as individual and family migrations due to better employment opportunities (mervar, 2003). the oecd publications cite three methods for measuring human capital: through education and training costs; through competency assessment tests; through ”achievement“ indicators: wages, job security, job status. in the past 10 to 15 years, there has been a significant shift in the understanding of the connection between economic growth and development, human resources, research, innovation and technology. unambiguous explanations of technological development or human resource development as the basic moving force of economic growth have been abandoned. some authors believe that hdi alone is not a sufficient measure for determining economic growth and that analyses should include a whole range of other indicators (bagolin, 2008). 2. measuring the development of human resources through hdi the un has recently calculated the index of human development (hdi), i.e. human development index. taking into account the content of the hdi, it can be used as a good indicator of development of human resources, although hdi is also an indicator of a country's level of development. the index was contructed in the early 1990s by amartya sen (nobel laureate), mahub ul hak, gustav ranis (yale university), meghan desai (london school of economics), and the un has used it ever since; it is released in the annual human development report. the un defines the very concept of human development in a broader sense as development of the people, development for the people and development by the people (human development report, 1993). hdi is calculated as a composite index combined of the following three indicators: 1. life expectancy and health condition of the population measured by life expectancy at birth; 2. knowledge and education of the population; 3. purchasing power, i.e. standard of living of the population measured by gdp per capita. the first two indicators indirectly show development of human resources, while the third is preferred in showing the achieved level of development of a country. however, it should be noted that in the second half of the 20th century, numerous economists stressed the importance of education and education level of the population for economic growth as well as progress and development of individuals. 114 nada karaman aksentijević, zoran ježić until 2009, all countries of the world were categorised in three groups according to hdi value: (0,000-0,499 low hdi countries; 0,500-0,799 medium hdi countries; 0,800-1,00 high hdi countries. since 2009, the un has classified the countries into four groups: − very high hdi countries (0,9-1,00). − high hdi countries (0,8-0,899). − medium hdi countries (0,5-0,799). − low hdi countries (0-0,499). since this is a relatively new indicator composed of multiple components, it is constantly complemented, and thus, its contents change. since 2010, the world bank has introduced a new methodology for calculating the human development index. according to the methodology of the calculation, by 2010, knowledge and level of education were expressed through the composite adult literacy index and the share of relevant population groups in primary, secondary and tertiary education. since 2010, this indicator has been replaced with a new indicator of level of education that shows access to knowledge and is measured by mean and expected years of schooling of the population. table 1. comparison of old and new methodology for calculating the human development index old methodology (until 2009) new methodology (since 2010) 1. 2585 25 − − = le lei 2. xgeixaliei 3 1 3 2 += ali = 100 alr 100 cger gei = 3. )100log()40000log( )100log()ln( − − = gdppc gdp human development index 3 gdpeilei hdi ++ = 1. 202,83 20 − − = le lei 2. 951,0 mysixeysi ei = 2,13 mys mysi = 6,20 eys eysi = 3. =− − = 163ln()211,108ln( )163ln()ln(gnipc ii human development index 3 leixeixiihdi = note: lei – life expectancy index, ei – education index, ali – adult literacy index, gei – gross enrollment index, alr – adult literacy rate, cger – combined gross enrollment index, hdi – human development index, mysi – mean years of schooling, eysi –expected years of schooling. source: authors according to the human development report 2009 and human development report 2011. since 2010, new criteria for ranking of the countries have been applied taking into account the human development index. all countries are classified into four groups, so that each of the groups includes ¼ of the observed countries: measuring the development of human resources with the usage of human… 115 − 25% of the highest-ranked countries are countries with very high level of human development; − the other 25% of the ranked countries are countries with high human development; − the third 25% are countries with medium human development; − the final 25% are countries with low human development (human development report, 2011). global dimension long and healthy life education of the population standard of living indicator life expectancy mean years of schooling expected years of schooling purchasing power index life expectancy index education index gdp per capita index human development index figure 1. human development index (hdi) source: own study. in 2014 and 2015, countries were categorised into four groups according to the new methodology (http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2015_technical_notes.pdf): − very high hdi countries (0,800-1,000). − high hdi countries (0,700-0,799). − medium hdi countries (0,550-0,699). − low hdi countries (0-0,549). regarding its content, hdi can be used a human development index, and is calculated as an index composed of three indicators: life expectancy, purchasing power of the population and education of the population. the greatest change in the calculation of the human development index has occured in the category of the population's education. while in 2010 the calculation of the human development index included adult literacy and enrollment in education, since 2010, the education index has consisted of mean and expected years of schooling. 3. development of human resources in cee countries the term cee includes all the eastern bloc countries west of the post-world war ii border with the former soviet union, the independent states in former yugoslavia (which were not considered part of the eastern bloc), and the three baltic states – 116 nada karaman aksentijević, zoran ježić estonia, latvia, lithuania – that chose not to join the cis with the other 12 former republics of the ussr. the transition countries in europe are thus classified today into two political-economic entities: cee and cis. the cee countries are further subdivided by their accession status to the european union (eu): the eight first-wave accession countries that joined the eu on 1 may 2004 (estonia, latvia, lithuania, czech republic, slovakia, poland, hungary, and slovenia), the two second-wave accession countries that joined on 1 january 2007 (romania and bulgaria) and the thirdwave accession country that joined on 1 july 2013 (croatia). according to the world bank (2016), “the transition is over” for the 10 countries that joined the eu in 2004 and 2007. it can be also understood as all countries of the eastern bloc. the following table shows hdi in the selected countries in 2014. in addition to cee countries, the table also includes the first six countries ranked according to the human development index: norway, australia, switzerland, denmark, the netherlands and germany. the first cee country on the list in 2014 was slovenia (ranked 25th), followed by: the czech republic (28th), estonia (30th), slovakia (35th), poland (36th), latvia (37th), hungary (44th), lithuania (46th), croatia (47th), and montenegro (49th). all of these countries rank among those with a very high human development index. romania, bulgaria, serbia, macedonia, albania and bosnia and herzegovina are, according to the un methodology, countries with a high hdi (table 2). the countries in the table are grouped according to hdi rank. except for human development index, the table also shows its components: life expectancy at birth, expected and mean years of schooling, and gross national product expressed according to purchasing power parity in prices in 2011. table 3 shows hdi deviation of the observed countries from the hdi average for countries with very high hdi, the average of countries with high hdi, the world average, and the countries of europe and east asia. all cee countries have a negative hdi deviation compared to the average value of hdi countries with a very high human development index (ranging from -1,75% to -18,24%). compared to the countries with a high human development index, all cee countries, with the exception of albania and bosnia and herzegovina, have a positive deviation (of +23,13 to +3,56). when the average deviation of the human development index is calculated in relation to the world, cee countries record a positive deviation, and when the observed countries are compared with the average for europe and central and east asia, to which these countries gravitate according to the world bank methodology, macedonia, albania and bosnia and herzegovina record a negative deviation. table 4 shows the change in hdi in the selected countries in the period 1990-2014, change in rank of the country in the period 2009-2014 (since the new methodology has been in use), and the index of hdi change (based in the year 2000). the highest positive deviation of the rank is recorded in estonia and slovakia (increase of 3 places), while latvia had the greatest developmental lag (decrease of five places) and hungary (decrease of four places). croatia also recorded a decrease; its rank fell from the 46th to 47th place. however, it should be measuring the development of human resources with the usage of human… 117 noted that, in the period between 1990 and 2014, the republic of croatia achieved the largest hdi increase of all the observed cee countries (+0,83), which also represents the largest human development growth in the world in the observed period. this growth would have been even higher had there not been a slowdown of growth in the period 2000-2014. table 2. hdi in the selected (cee) countries in 2014 hdi rank country human development index (hdi) life expectancy at birth expected years of schooling mean years of schooling gross national income (gni) per capita value (years) (years) (years) (2011 ppp $) 2014 2014 2014 2014 2014 very high human development 1 norway 0,944 81,6 17,5 12,6 64.992 2 australia 0,935 82,4 20,2 13,0 42.261 3 switzerland 0,930 83,0 15,8 12,8 56.431 4 denmark 0,923 80,2 18,7 12,7 44.025 5 netherlands 0,922 81,6 17,9 11,9 45.435 6 germany 0,916 80,9 16,5 13,1 43.919 25 slovenia 0,880 80,4 16,8 11,9 27.852 28 czech republic 0,870 78,6 16,4 12,3 26.660 30 estonia 0,861 76,8 16,5 12,5 25.214 35 slovakia 0,844 76,3 15,1 12,2 25.845 36 poland 0,843 77,4 15,5 11,8 23.177 37 lithuania 0,839 73,3 16,4 12,4 24.500 44 hungary 0,828 75,2 15,4 11,6 22.916 46 latvia 0,819 74,2 15,2 11,5 22.281 47 croatia 0,818 77,3 14,8 11,0 19.409 49 montenegro 0,802 76,2 15,2 11,2 14.558 high human development 52 romania 0,793 74,7 14,2 10,8 18.108 59 bulgaria 0,782 74,2 14,4 10,6 15.596 66 serbia 0,771 74,9 14,4 10,5 12.190 81 the former yugoslav republic of macedonia 0,747 75,4 13,4 9,3 11.780 85 albania 0,733 77,8 11,8 9,3 9.943 85 bosnia and herzegovina 0,733 76,5 13,6 8,3 9.638 source: authors according to hdr 2015, united nations. 118 nada karaman aksentijević, zoran ježić table 3. hdi deviation in the selected (cee) countries from the average of individual groups of countries country vhhd = 100 hhd = 100 world = 100 e&ca = 100 very high human development norway 105,34 126,87 132,75 126,19 australia 104,35 125,67 131,50 124,99 switzerland 103,75 124,95 130,75 124,28 denmark 103,05 124,10 129,86 123,44 netherlands 102,88 123,90 129,65 123,23 germany 102,24 123,13 128,84 122,47 slovenia 98,25 118,32 123,81 117,68 czech republic 97,11 116,95 122,38 116,32 estonia 96,08 115,70 121,07 115,08 slovakia 94,15 113,38 118,65 112,78 poland 94,05 113,26 118,52 112,66 lithuania 93,69 112,83 118,06 112,22 hungary 92,45 111,34 116,50 110,74 latvia 91,38 110,05 115,16 109,46 croatia 91,24 109,88 114,98 109,30 montenegro 89,53 107,82 112,83 107,25 high human development romania 88,48 106,56 111,50 105,99 bulgaria 87,24 105,06 109,94 104,50 serbia 86,07 103,65 108,46 103,09 the former yugoslav republic of macedonia 83,40 100,44 105,10 99,90 albania 81,78 98,49 103,06 97,96 bosnia and herzegovina 81,76 98,46 103,03 97,93 human development groups very high human development 100,00 120,48 126,07 119,84 high human development 83,02 100,00 104,63 99,45 medium human development 70,31 84,68 88,61 84,23 low human development 56,37 67,89 71,04 67,53 source: own study. table 3. hdi change in the selected countries in the period 1990-2014 source: own study. hdi rank country rank change hdi change hdi index 2000=100 2009 2014 1990 2000 2000 2010 2010 2014 1990 2014 1990 2000 =100 2010 2011 2012 2013 2014 very high human development 1 norway 0 0,77 0,25 0,11 0,44 92,64 100,00 102,51 102,60 102,77 102,78 102,95 2 australia 0 0,36 0,33 0,20 0,32 96,43 100,00 103,33 103,58 103,86 104,00 104,17 3 switzerland 0 0,67 0,40 0,14 0,47 93,57 100,00 104,10 104,13 104,40 104,55 104,69 4 denmark 1 0,76 0,53 0,41 0,61 92,68 100,00 105,40 106,81 106,88 107,08 107,14 5 netherlands 0 0,56 0,36 0,34 0,44 94,57 100,00 103,70 104,82 104,98 104,98 105,13 6 germany 3 0,66 0,58 0,26 0,56 93,65 100,00 106,00 106,48 106,97 107,01 107,12 25 slovenia -1 0,73 0,61 0,13 0,58 92,94 100,00 106,32 106,49 106,54 106,58 106,86 28 czech republic 0 0,76 0,50 0,21 0,56 92,73 100,00 105,08 105,49 105,55 105,73 105,98 30 estonia 3 0,73 0,71 0,69 0,71 93,00 100,00 107,32 108,84 109,51 110,02 110,30 35 slovakia 3 0,34 0,82 0,48 0,56 96,69 100,00 108,46 109,01 109,57 110,04 110,57 36 poland 1 0,99 0,53 0,41 0,70 90,64 100,00 105,46 106,02 106,53 106,84 107,19 37 lithuania -1 0,32 0,93 0,38 0,58 96,84 100,00 109,66 110,17 110,48 111,03 111,33 44 hungary -4 0,90 0,67 0,21 0,69 91,44 100,00 106,87 107,05 107,10 107,38 107,76 46 latvia -5 0,49 1,09 0,25 0,70 95,19 100,00 111,47 111,68 111,77 112,17 112,58 47 croatia -1 1,12 0,75 0,32 0,83 89,42 100,00 107,77 108,69 109,01 109,09 109,14 49 montenegro 1 .. .. 0,32 .. .. .. 100,00 100,70 100,76 101,12 101,29 high human development 52 romania -1 0,04 1,06 0,26 0,50 99,59 100,00 111,08 111,27 111,55 111,97 112,25 59 bulgaria 0 0,26 0,81 0,29 0,49 97,40 100,00 108,35 108,70 109,09 109,26 109,60 66 serbia -1 -0,05 0,65 0,45 0,32 100,55 100,00 106,73 107,27 107,32 108,63 108,66 81 the former yugoslav republic of macedonia -2 .. .. 0,31 .. .. .. 100,00 100,55 100,68 100,88 101,25 81 ukraine 2 -0,54 0,92 0,51 0,24 105,57 100,00 109,56 110,50 111,21 111,60 111,80 85 albania 2 0,50 0,96 0,35 0,67 95,10 100,00 110,07 110,91 111,13 111,55 111,63 85 bosnia and herzegovina 2 .. .. 0,78 .. .. .. 100,03 101,92 102,21 102,72 103,17 120 nada karaman aksentijević, zoran ježić 4. conclusions human resources imply total psychological and physical capacities at the disposal of enterprises which they can use to achieve their business goals. the category of human resources is often identified with the category of human capital although they should be substantially differentiated. human capital is a value invested in people (employees), primarily through education and health care, to create knowledge, skills, and work capabilities. the role of human resources in the development of enterprises and national economies has recently increased, and so have the attempts of their presentation and measurement of their impact on growth and development. the human development index has increasingly been used as an indicator of human development, and this paper explains why this index is a good indicator of development of human resources. the research has shown that cee countries largely belong to countries of very high human development (with the exception of romania, bulgaria, serbia, macedonia, ukraine, albania, and bosnia and herzegovina). slovenia is ranked highest of all the cee countries according to the human development index (ranked 25th), and the republic of croatia lags behind by 22 places (and is ranked 47th). however, it should be noted that croatia, of all the observed countries, achieved the largest positive shift in the human development index (1,12) from 1990 until 2014, which is primarily a result of education of the population. references bagolin i. (2008). human development index (hdi) and its family of indices: an evolving critical review. revista de economia. 34 (2), 7-28. bagolin i. (2008). human development index – a poor representation to human development approach. http://www-1.unipv.it/deontica/ca2004/papers/bagolin.pdf becker, g. s. (1993). human capital – a theoretical and empirical analysis with special reference to education. third edition. chichago: the university of chicago press. bowman, m.j. (1968). principles in the valuation of human capital. the review of income and wealth. 3. dimension of intellectual capital (2016) http://www.agr.hr/cro/nastava/bs/moduli/doc/ag 1179_pojmovnik.pdf dragičević, m. (1996). ekonomija i novi razvoj. zagreb: alineja. harbison, f., myers, c.a. (1964). education, manpower, and economic growth. new york: mcgraw-hill book company. harper-anderson, e. (2008). measuring the connection between workforce development and economic development. economic development quarterly. 22 (2), 119-135. huang, w.c. (2000). human capital and economic development. michigan: w.e. upjohn institute for employment research. measuring the development of human resources with the usage of human… 121 ježić, z. (2015). važnost tehnologije, istraživanja i razvoja i inovacija u konkurentnome gospodarstvu zasnovanom na znanju in razvoj gospodarske konkurentnosti republike hrvatske kao članice eu. rijeka: ekonomski fakultet sveučilišta u rijeci. karaman aksentijević, n. (2012). ljudski potencijali i ekonomski razvoj. rijeka: ekonomski fakultet rijeka, sveučilište u rijeci. sauvy, a. (1952). theorie generale de la population, paris: puf. schultz, t.w (1985). ulaganje u ljude. zagreb: centar za kulturnu djelatnost. soete, l, (2007). notes on uil-related policies of national governments in: how universities promote economic growth. washington: the world bank. stepanov, l.v. (1972). world economics and world’s future, in: j.n. bhagwati (eds.), ecconomic and world order from the 1970’s to the 1990’s, new york: mcmilan publishing co. sundać, d., švast, n. (2009). intelektualni kapital temeljni čimbenik konkurentnosti poduzeća. zagreb: ministry of economy, labour and entrepreneurship. todaro, m., p. (2003). economic development. new york: longman. united nations development programme (2016). human development data (1980-2015), http://hdr.undp.org/en/data united nations development programme (2016). technical notes http://hdr.undp.org/sites /default/files/hdr2015_technical_notes.pdf worldbank (2016). unleashing prosperity http://siteresources.worldbank.org/ecaext /resources/publications/unleashingprosperity.pdf acknowledgement and financial disclosure this work has been supported by the university of rijeka under the project number 13.02.1.2.04 “human resources and economic development of croatia”. #ier-05-04-07-pp109-1944-wlodarczyk,sikorska 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.07 the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market robert w. włodarczyk, magdalena sikorska a b s t r a c t objective: the article aims to present the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. research design & methods: the theoretical considerations in the article were based on a critical analysis of the literature on the subject. in turn, the empirical part of this article was developed using numerical parameters characterizing the studied phenomenon. findings: it cannot be unequivocally confirmed that swaps, due to their universality and design, are the most frequently used instrument of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. this is because, although, on the currency market, the main share in transactions was achieved by currency swaps, in the case of the otc interest rate market, interest rate swap (irs) transactions no longer record the largest share. contribution & value added: the issue of swap contracts, according to the authors of the thesis, is the subject of limited interest in the polish research literature, and this article was to be a response to the need to systematize knowledge about these instruments and a synthetic presentation of their development. article type: research paper keywords: swap; currency market; derivatives market; futures market; financial risks jel codes: g130, g190, g320 article received: 16 october 2019 article accepted: 15 december 2019 suggested citation: włodarczyk, r.w., & sikorska, m. (2019). the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 109-122. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.07 introduction swap transactions have been in the spotlight for several decades. they are the subject of discussions between practitioners, investors, as well as representatives of science. j. hull (1998) emphasizes, that the first swap transactions in the world were concluded in 1981. international entrepreneurship review ri e 110 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska so, these are relatively “young” financial instruments that have entered the financial markets quite aggressively. varied use of swap contracts is possible due to the existence of numerous variations as well as availability on the otc market (kukurba, 2016). in the practice of business operations, swap contracts are treated as a tool to support the proper management of their assets and liabilities. they also allow modifying currency, interest, and risk of changes in the prices of shares and commodities. as financial markets became uncertain and risky, measuring and managing the risks of participants in the financial markets became the main focus of modern finance theory (martinkutė-kaulienė, 2015). in the period of globalization of financial markets, which is part of the broader phenomenon of globalization of national economies, swap contracts enable effective optimization of capital use in terms of quantity, costs and affect the diversification of cash flows. currently, swap contracts are an inseparable element of international finance. we find them in most domestic and international money and capital markets. the article aims to present the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. the authors of the article sought the answer to the question of whether swaps, due to their universality and design, are the most frequently used instrument of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. the next part of the study presents a review of the literature on the theoretical aspects of the currency market and the otc interest rate derivatives market, as well as swap contracts. definitions and theories regarding these markets have been presented. their features, operating principles, and the most important participants were characterized. the next chapter presents the general meaning of swap contracts – their definitions, types, and meaning have been described. the fourth chapter contains the results of the analysis regarding the share of swap transactions in the development of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market in the years 2004-2016. the source of empirical data is the results of the turnover study on the foreign exchange market and the otc derivatives market in poland. the dynamics of changes and the share of swap contracts in all transactions on selected financial markets were examined. the last chapter is the ending and contains a summary of the analyzes carried out and a commentary on the presented conclusions. literature review currency and interest rate swaps: definitions and classifications swap transactions belong to a broader group of assets called derivatives. they are a component of the derivatives market, where in addition to swap contracts there are also forward transactions, futures contracts, and options. the value of derivatives, including swap contracts, depends on the value of other assets to which they were issued. these assets are referred to in the literature as basic, primary or underlying instruments (czekaj, 2008). however, it should be noted that there is a relatively frequent problem separating the derivative market from other financial market segments. this is because, in practice the basic instruments are both capital, money and currency market instruments, as well, as stock market indices or interest rates (kolb, 1997). as a result, derivatives are included in the capital, money, currency and commodity markets, depending on the nature of the assets that are underlying assets in these instruments. it is similar the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 111 with swap transactions, which on the one hand, are a derivative instrument, on the other hand, can be classified into different financial market segments. the literature on the subject contains many divisions of derivatives. the classification of derivatives by necessary instruments deserves special attention (jajuga, 2009): − derivative instruments on shares (also known as equity derivative instruments) the primary instrument is the company’s share and, above all, its price, − foreign exchange derivative (also known as currency derivatives) – the underlying instrument is a currency, more precisely the exchange rate, − derivatives on stock market indices (otherwise referred to as index derivatives) the primary instrument is the stock index, usually the stock exchange index, − interest rate derivatives – the basic instrument is the interest rate from the financial market or a debt instrument such as a bond or treasury bill. in the empirical part of this thesis, mainly instruments from the interest rate derivatives market, and more specifically, interest rate swaps (irs transactions) and the currency derivatives market will be discussed. the term swap used in polish literature comes from english and is understood as an exchange process. swaps are agreements between two parties to exchange one series of future cash flows for another (martinkutė-kaulienė, 2015). this process is also mediated by another financial institution called a swap dealer. the exchange of payments is created in such a way that both parties of the contract and the intermediary financial institution gain a sure profit. in practice, this is possible if the difference in interest rate proposed to the transaction parties is positive. also, attention should be paid to relevant information that is specified in the swap contract and applies to, i.e., (marynarski, 1999): − payment currency, − transaction prices, − maturity date, − the time of commencement and frequency of payments. swaps belong to the category of symmetrical financial instruments related to the obligation to conclude transaction agreements, the subject of which is the underlying instrument on the terms and within the time limit arising from the parameters of the derivative (nbp, 2018). in practice, this means that one of the participants of the transaction must buy a fixed amount of the underlying on the day of the transaction, and the other of the participants of the transaction is required to sell the same amount of the underlying instrument. formally, this transaction may be related to the physical delivery of the underlying instrument, e.g., a barrel of oil, or making a cash equivalent payment, determined on the basis of the difference between the value of the underlying instrument on the transaction maturity date and the transaction price resulting from the parameters of the derivative (trader’s area, 2018). in other terms, a swap is defined as a portfolio of forward contracts. it combines a long position in one bond with a short position in the other bond. it is also called a “tailormade” contract because the parties to the transaction can create an entirely new contract that satisfies their needs much better than other standard financial instruments. the parties to the contract determine the most convenient contract expiration date themselves 112 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska and set the amount they exchange as part of the transaction and are not limited by fixed contractual conditions, as in the case of instruments listed on the stock exchange. the bank for international settlements (bis) is involved in the study of swap transactions, especially on the otc market. since 2010, bis has proposed a new classification of transactions, according to which the following instruments are distinguished within the currency market: − spot transactions, − outright forward transactions (including transactions with differential settlement), − currency swaps, − cirs transactions, − currency options. in turn, bis qualified for transactions related to the otc interest rate market: − forward rate agreement (fra), − interest rate options, − one-currency interest rate swaps (irs). swap contracts, due to their versatility and design, can create very different forms, often similar to other financial instruments. however, in the practice of the functioning of the financial market, swaps are distinguished by their flexibility and uniqueness. the following typology of swaps is most common in the literature on the subject (malinowski, 2011): − plain vanilla swaps – which form the first-generation swaps, including currency, interest rate, and currency-interest rate swaps, − swap derivatives – which form second-generation swaps, are a modification of classic swaps as well as other derivatives. a separate group of derivatives – linked to interest rate instruments – are credit derivatives or credit risk swaps (crs). they allow to isolate credit risk from other types of risk existing on the financial market as well as to manage and trade this risk (rule, 2011). reasons for development and operation mechanism of swap contracts the use of derivatives on a larger scale began in many international markets in the 1970s and continues to this day. contributing to this was the progressive increase in interest rates, exchange rate volatility, and stock and commodity prices. not without reason was the rise in debt of many countries and increased risk in financial and commodity markets, as well as the acceleration of the frequency of economic fluctuations and shortening the period of business cycles. the changes could be observed in global markets, and the increase in the volatility of prices of financial instruments resulted in a higher risk of investing in these instruments. derivatives were therefore introduced to limit the risk. derivatives are futures, which means that the buyer (seller) of the goods guarantees the purchase (sale) of these goods in the future at predetermined prices. conditions favoring the development of the derivatives market occur when the cost of necessary instruments shows fluctuations, which in turn generate the risk of changes in these prices. another factor is the gradual process of globalization of the economy, and with it, the development of international trade and other connections with foreign entities, which increases the risk of changes in the value of both assets and liabilities of economic entities expressed in foreign currency (czekaj, 2008). under the influence of these changes, commodity derivatives also developed, whose main task was to limit the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 113 the risk of changes in commodity prices, and more specifically to hedge against the appreciation or depreciation of commodity prices, primarily agricultural products (jajuga, 2009). however, it should be remembered that regardless of the form of derivatives used, it is impossible to estimate all future changes with a hundred percent accuracy. it is imperative to know and identify the risks that may occur. besides, the use of derivatives in financial markets requires excellent skills and extensive experience. an essential part of the development of the derivatives market are changes occurring within swap transactions. the cooperation of the bank for international settlements with central banks and taking actions in the scope of regulating the functioning of the swap market show that its growing importance and problems related to its functioning are being recognized (kukurba, 2016). the development of swap transactions was a direct result of the change in financial market conditions and the related increase in the risk of entities’ operations in the 1970s. the importance of the swap market has also increased due to the creation process and the rather rapid development of global currency markets. foreign exchange swaps were the first type of convertible operations. they were the result of the introduction by the united kingdom of foreign exchange restrictions in the form of an unfavorable exchange rate when purchasing foreign currencies for foreign investment, as well as a ban on granting loans in pounds to finance foreign trade, aimed at counteracting speculative attacks on the pound (tymuła, 2000). swap transactions are currently an essential part of the financial market, including the currency market and the derivatives market. a.m. chisholm (2009) rightly emphasizes that swaps are one of the most important tools of modern financial markets. swap contracts are an inseparable element of international finance. they are used in most areas of the country and international money and capital markets (mcdougall, 2001). swap supports the management of the assets and liabilities of a company or bank and facilitates making investments or taking loans that without their participation would be too expensive or not available at all (wolańska, 1998). besides, this contract is a tool that allows exchanging one risk for another. the range of risk factors that can be reduced through swap transactions has been gradually expanding over the past 30 years. the main types of risk that can be changed through the use of swap contracts include the risk of changes in exchange rates, changes in interest rates, changes in share prices, changes in commodity prices, changes in the borrower’s creditworthiness or changes in climate conditions (related to, i.e., weather or temperature change) (mcdougall, 2001). taking a specific position in a swap contract can anticipate expected movements in market interest rates (chisholm, 2009). as a result of a swap transaction, one can secure a position against currency and interest rate risks, make a synthetic diversification of a loan portfolio, reduce the cost of taking out a loan, or change a payment schedule, often so crucial from the point of view of ensuring adequate liquidity for business entities. the 1970s and 1980s were a period of virtually no significance for the development of the polish derivatives market. this also applied to swap transactions. it was not until the political and economic changes in the 1990s that these instruments appeared on the polish financial market. the following years brought visible changes in this area, and the swap segment developed significantly. the dynamics of the growth of the swap market in poland against the background of the capital market development after 1989 is so large that its importance in the financial system is significant and is of interest to the polish central bank. the dynamic development of swap transactions in poland means that it is justified 114 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska to look for the effects of these changes. furthermore, this is supported by the fact that it is a relatively new derivative instrument, relatively little attention is paid to such transactions in the literature on the subject, and more and more entities are interested in such transactions. all this means that these processes increase the impact of swap contracts on economic systems. most swap transactions on the polish financial market take place on the otc derivatives market. these transactions are part of both the otc derivatives market and the otc interest rate derivatives market, but most of them are made on the currency market. the currency market is an area where supply and demand for currencies of different countries meet (lutkowski, 1998), a place to exchange one currency for another, meeting the demand for a given currency (dąbrowski, 2010), as well as a network of connections among all market participants (taylor, 2000). the currency market is also understood as the entirety of currency exchange transactions together with institutions that help to carry them out (these are mainly commercial banks) and a set of rules according to which currency transactions are concluded, as well as all devices and activities leading to the conclusion of transactions (zabielski, 2005). the decentralized currency market is global, the geographical location of transaction counterparties is not significant, and trade is smooth and efficient (dmowski, prokopowicz, 2010). although the currency market is a place of spot and forward transactions, such transactions account for a much larger portion of total turnover on it. among the currency as mentioned earlier derivative financial instruments on the polish market, the most common are outright forward contracts, fx swap (currency swaps) and currency options. in turn, the use of interest rate derivatives on the polish derivatives market is based on (gwizdała, 2013): − the term structure of individual interest rate derivatives, − average daily turnover in derivatives markets, − counterparties of given transactions on the derivatives market. the main motives for which entities are guided when concluding swap contracts include (leszczyńska, 2003): − the ability to manage currency position, − treating swap contracts as a substitute for loan transactions, − liquidity management, − the possibility of increasing the efficiency of undertaken investments or reducing financing costs, − impact on the type of interest on receivables or liabilities, e.g., from fixed interest rate to variable interest rate, − the option of securing against interest rate or exchange rate risks, − an indirect way of using markets that would be inaccessible to a given entity for legal or tax reasons. additional benefits that flow from swap transactions on the otc market also include (leszczyńska, 2003): − low transaction costs compared to other derivatives. it is conditioned by the lack of the need to block funds in margins and resignation from premium fees (as in the case of options), − the ability to choose the risk that an entity wants to take on, by the type and nature of its operations, the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 115 − transaction privacy on the otc market –only parties to the transaction can know about the contract, which would be impossible if trading on the stock exchange. material and methods analysis of swap transactions on selected financial markets in 2004-2016 the theoretical considerations in the article were based on a critical analysis of the literature on the subject. in turn, the empirical part of this article was developed using numerical parameters characterizing the studied phenomenon. the source of empirical data is the results of the turnover study on the foreign exchange market and the otc derivatives market in poland. data on turnover on the currency market and otc derivatives market in poland have been presented since 2004, from that moment, for the first time, poland began to participate in this study to the full extent. data before 2004 are not fully comparable, because, in the editions of the project from 1998 and 2001, the national bank of poland did not carry out a separate statistical survey but based on information obtained from banks in monthly reporting. the nbp forwarded to the bank for international settlements only data on turnover in the most developed segments of the domestic currency market and over-the-counter derivatives. the presented data include transactions in which at least one of the parties was a banking entity or a branch of a credit institution conducting operating activity in poland, having the status of reporting entity. the data used does not include estimated delays. the research sample concerning the analysis of turnover on the currency market and the otc derivatives market in poland in 2004-2016 was, on average 17 entities, including banks and branches of credit institutions operating in poland. in the reports from 2004 and 2007, the currency market and the otc derivatives market constituted another group of transactions. at that time, the currency market was defined as spot and forward transactions – currency swaps and outright forward contracts. in turn, the otc derivatives market included the following derivatives: two-currency interest rate swaps (cirs) and currency options as well as interest rate derivatives – future interest rate contracts (fra), interest rate swaps (irs) and interest rate options. the analysis refers to the currency market, including currency swaps and cirs transactions, as well as the otc interest rate derivatives market including interest rate swaps (irs). the given values are presented in usd million, which results from the standards adopted by bis. data on transaction values were forwarded to bis using prepared reporting forms and detailed guidelines. the national bank of poland has checked the correctness of the submitted reports. analysis of the currency swaps and currency-interest swaps share, in a turnover on the polish currency market according to the terminology adopted by the bank for international settlements, transactions carried out on the currency market include currency swaps and cirs (currency interest rate swap) transactions. table 1 presents the average daily value of foreign exchange swap turnover and cirs transactions on the polish currency market, as well as their share in the average daily net turnover on the domestic currency market in the period 2004-2016. 116 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska the analyzed data show that currency swaps constitute the main share in all transactions performed on the currency market. in the period from 2004 to 2016, their average percentage share in the currency market was around 64,64%, and their average daily value was usd 5177 million. the large share of currency swaps relative to the entire currency market is primarily due to the various possibilities of their use. according to the national bank of poland, foreign banks use currency swaps, i.e., to manage liquidity in pln and to finance their involvement on the market of treasury bonds denominated in pln. in turn, domestic banks use foreign exchange swap transactions to limit the currency risk related to housing loans denominated in foreign currencies in markets. in addition to banking institutions, foreign exchange swaps also use other financial institutions to speculate on changes in interest rates, as well as in strategies for opening currency positions. considering currency-interest rate swap transactions, it should be noted that they did not even exceed 2% in all transactions on the polish currency market. in the discussed period, their average daily value is usd 87 million. table 1. average daily value of swap and cirs transactions, as well as their share in the total sum of all daily transactions on the polish currency market in the period 2004-2016 (in usd million) years 2004 2007 2010 2013 2016 �� currency market 6534* 9224* 7848 7564 9116 foreign exchange swaps 4095 5881 5368 4581 5958 5176.6 cirs transactions 3 68 79 125 160 87 other 2442 2932 2401 2858 2998 2726.2 share of currency swaps in the currency market (%) 62.67 66.22 68.4 60.56 65.36 64.64 cirs share in the currency market (%) 0.05 0.77 1.01 1.65 1.76 1.05 * currency derivatives (cirs contracts and currency options) + currency market (cash, outright-forward transactions and currency swaps) – data provided following the new definition of the currency market, in force since 2010. source: national bank of poland (2004, 2007, 2010, 2013, 2016). the results of the turnover survey on the currency market and otc derivatives market in poland, warsaw. the cited data shows that in the period from 2004 to 2016, there was no significant increase in the daily value of swap transactions performed on the polish currency market, as shown in figure 1. in turn, analyzing cirs transactions, one can see an apparent increase in their value in one day (although their total value is still much lower than currency swaps). the reason for this could be a significant increase in the number of transactions concluded by domestic banks to hedge currency risk and interest rate risk resulting from a mismatch in the structure of loans granted and deposits accepted. a detailed analysis of the value of cirs transactions is presented in figure 2. analysis of the irs transactions share in a turnover on the polish interest rate otc derivatives market according to the terminology adopted by the bank for international settlements, transactions carried out on the interest rate otc derivative market include, i.e., interest rate swaps or irs (interest rate swap). their average daily value in the period from 2004 to 2016 was usd 799,2 million, while their average share in the entire polish otc interest rate derivatives market was around 40,55%. fra (forward rate agreement) transactions, the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 117 figure 1. average daily value of swap transactions on the polish currency market in the period 2004-2016 (in usd million) source: national bank of poland (2004, 2007, 2010, 2013, 2016). the results of the turnover survey on the currency market and otc derivatives market in poland, warsaw. figure 2. average daily value of cirs transactions on the polish currency market in the period 2004-2016 (in usd million) source: national bank of poland (2004, 2007, 2010, 2013, 2016). the results of the turnover survey on the currency market and otc derivatives market in poland, warsaw. which are the effective interest rate for the future period already known on the day of the transaction, were used much more frequently. their average share in this market was about 59,19%, and the average value was around usd 1154,4 million. detailed information is presented in table 2. according to the data from table 2, it can be stated that in the period from 2004 to 2016, the daily values of irs transactions performed were variable and did not show a steady increase over the years, as did their share in all transactions on the derivatives market. increases and decreases in irs transactions may have depended on their use by banks 118 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska both for speculative purposes, but also to limit the interest rate risk arising from the balance sheet position (major debt securities). figure 3 shows the fluctuations in the daily values of irs transactions in the period from 2004 to 2016. table 2. average daily value of irs transactions and their share in the total sum of all daily transactions on the polish derivatives market in the period 2004-2016 (in usd million) years 2004 2007 2010 2013 2016 �� currency market 958* 2681* 1561 3038 1558 irs transactions * 267 1240 786 992 711 799.2 fra transactions 691 1435 775 2035 836 1154.4 other 0 6 0 11 11 5.6 irs share in the interest rate derivatives market (in %) 27.87 46.25 50.35 32.65 45.64 40.55 fra share in the interest rate derivatives market (in %) 72.13 53.52 49.65 66.98 53.66 59.19 * including ois transactions (overnight index swap). source: national bank of poland (2004, 2007, 2010, 2013, 2016). the results of the turnover survey on the currency market and otc derivatives market in poland, warsaw. figure 3. average daily irs transaction values and their fluctuations on the polish otc interest rate derivatives market in 2004-2016 (in usd million) source: national bank of poland (2004, 2007, 2010, 2013, 2016). the results of the turnover survey on the currency market and otc derivatives market in poland, warsaw. impact assessment of the swap transactions on the development of the polish currency market and otc derivatives market currently, the polish swap contract market is developing dynamically, including firstand second-generation swaps. it functions just like the international contract market, meeting the principles of the otc (over the counter) market. one of its main advantages is flexibility and the ability to conclude transactions directly between market participants. in addition, the price of the financial instrument and its specification is determined each time between the parties to the transaction. many companies see the swap contracts as the opportunity to manage financial risk actively. searching for access to cheaper capital is a challenge for most polish entrepreneurs. swap transactions allow freely manage assets and liabilities. among polish market particthe importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 119 ipants, the level of knowledge about transaction risk and how to secure against it is gradually increasing, which increases the interest in this type of derivatives. the main participants using swap contracts on the polish currency market are banks, brokerage companies, and entrepreneurs (but to a lesser extent compared to other participants). currently, the most liquid instrument on the polish currency market is currency swaps. polish banking institutions that use swap contracts manage currency positions and their liquidity. a large part of transactions is also concluded between polish and foreign banks (leszczyńska, 2003). foreign exchange swaps are used by foreign entities, i.e., to finance their positions in securities denominated in pln (foreign institutions prefer systematic renewal of short-term fx swap transactions). interest in cirs contracts has also been growing since 1999. almost all these transactions carried out by domestic banks in april 2016 were reconciled with other banks, mainly foreign ones or with non-financial public sector entities. the use of this type of derivatives enables securing against interest rate risk. many of the second-generation swap transactions, which include, i.e., callable swap, puttable swap, floored swap, capped swap, and callared swap does not yet have a polish name. the use of this group of swap contracts is still relatively low in poland, although there is some interest. the versatility of swap instruments contributes to the development of the polish currency market and otc derivatives market, as the diversity of use and flexibility of swaps is appreciated by subsequent market participants. the motivation that supports the use of swap transactions by polish business entities is either the desire to gain a competitive advantage or a commercial need. some business activities of companies in the financial industry generate exposure to risk, both in currency and interest rates. swaps minimize this risk. conclusions critical analysis of the literature indicates that we are currently observing the dynamic development of both first and more often second-generation swap contracts. the possibilities of various swap applications depend on the existence of different types and their flexibility, which results from the operation of otc transactions. each of the parties to the transaction may affect the terms of the contract and adapt them to their needs. they can be used in many ways, including in hedging, risk diversification, and cost optimization. from the empirical studies carried out and described above, the following conclusions were made: − in the case of currency markets, in the period from 2004 to 2016, the average percentage share of currency swaps was about 64,64%; therefore, it was the most frequently used instrument. − despite the significant share in the currency swap market, they do not show an upward trend during the period considered. their value varies over the years. − figures for cirs transactions indicate that although these transactions represent only a 2% share in the entire currency market, a steady increase in the value of these transactions is observed from 2004 to 2016. − in the case of otc interest rate markets in the period from 2004 to 2016, the average percentage share of irs transactions was around 40,55%, so it was not the most used instrument. fra transactions were much more often used, their average share in this market was about 59,19%. 120 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska − in the period from 2004 to 2016, the daily values of irs transactions performed were variable and did not show steady growth over the years, as did their share in all transactions on the derivatives market. therefore, it cannot be unequivocally confirmed that swaps, due to their universality and design, are the most frequently used instrument of the polish currency market and the otc interest rate derivatives market. this is because, although, on the currency market, the main share in transactions was achieved by currency swaps, in the case of the otc interest rate market, interest rate swap (irs) transactions no longer record the largest share. the issue of swap contracts, according to the authors of the thesis, is the subject of limited interest in the polish research literature, and this article was to be a response to the need to systematize knowledge about these instruments and a synthetic presentation of their development. to conclude the considerations made in this article, it should be noted that the conducted research shows that only certain types of swaps find recognition among investors and are instruments relatively often used in financial markets. future research should focus on comparing the swap contract market in poland with other eu countries. such research would give an opportunity for a broader comparative assessment of the swap market and indicate the most desirable directions for its further development in poland. references chisholm, a.m. (2009). an introduction to international capital markets: products, strategies, participants. wiley finance. czekaj, j. (2008). rynki, instrumenty i instytucje finansowe. warszawa: pwn. dąbrowski, p. (2010). rynek finansowy. katowice: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w katowicach. dmowski, a., & prokopowicz, d. (2010). rynki finansowe. warszawa: difin. gwizdała, j. (2013). instrumenty pochodne w ograniczaniu ryzyka stopy procentowej w bankach komercyjnych. finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 60, 442-443. hull, j. (1997). kontrakty terminowe i opcje. wprowadzenie. wig press, warszawa. jajuga, k. (2009). derivative instruments. warsaw: polish financial supervision authority. kolb, r. (1997). wszystko o instrumentach pochodnych. warszawa: wig press. kukurba, m. (2016). walutowe i procentowe transakcje zamiany – podstawy mechanizmu działania. kwartalnik kolegium ekonomiczno-społecznego studia i prace, 2, 25-26. leszczyńska, e. (2003). rynek kontraktów swap w polsce. warszawa: narodowy bank polski. lutkowski, k. (1998). międzynarodowy system walutowy. warszawa: poltext. malinowski, a. (2011). zastosowanie kontraktów swap w polsce. zeszyty naukowe uniwersytetu przyrodniczo-humanistycznego w siedlcach – administracja i zarządzanie, 88, 127-128. martinkutė-kaulienė, r. (2015). risk factors in derivatives markets. entrepreneurial business and economics review, 2(4), 71-83. marynarski, s. (1999). rynek opcji. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. mcdougall, a. (2001). swapy. kraków: oficyna wydawnicza abc. nbp (2018). derivative instrument. narodowy bank polski. retrieved from: https://www.nbportal.pl/slownik/pozycje-slownika/instrument-pochodny (02.04.2018). the importance of swap transactions in the evolution of the polish currency… | 121 nbp (2004). the results of the turnover survey in april 2004 on the currency market and otc derivatives market in poland. warsaw: national bank of poland. nbp (2007). the results of the turnover survey in april 2007 on the currency market and otc derivatives market in poland. warsaw: national bank of poland. nbp (2010). the results of the turnover survey in april 2010 on the currency market and otc derivatives market in poland. warsaw: national bank of poland. nbp (2013). the results of the turnover survey in april 2013 on the currency market and otc derivatives market in poland: national bank of poland. warsaw. nbp (2016). the results of the turnover survey in april 2016 on the currency market and otc derivatives market in poland. warsaw: national bank of poland. rule, d. (2011). the credit derivatives market: its development and possible implications for financial stability. bank of england financial stability review. taylor, f. (2000). rynki i opcje walutowe. kraków: oficyna wydawnicza abc. trader’s area. (2018). the most important derivatives in the world. retrieved from: http://tradersarea.pl/najwazniejsze-instrumenty-pochodne-na-swiecie/ (02.04.2018). tymuła, i. (2000). swapy finansowe. warszawa: biblioteka menedżera i bankowca. wolańska, a. (1998). transakcje swap. rynek kapitałowy, 3. zabielski, k. (2005). finanse międzynarodowe. warszawa: pwn. zając, j. (2000). polski rynek walutowy w praktyce. warszawa: wydawnictwo k.e. liber. 122 | robert w. włodarczyk, magdalena sikorska authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. robert w. włodarczyk associate professor at the department of theory of economics, cracow university of economics. master’s degree in economics from cracow university of economics in 1999; phd in economics from cracow university of economics in 2006; dr hab. in economics from cracow university of economics in 2014. correspondence to: dr hab. robert w. włodarczyk, phd, cracow university of economics, college of economics, finance and law, department of theory of economics ul. rakowicka 27, 31510 kraków, poland, e-mail: robert.wlodarczyk@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-7610-6504 magdalena sikorska phd student at cracow university of economics, colelge of economis, finance and law. master’s degree in economics from cracow university of economics in 2018; engineer’s degree at silesian university of technology in 2018. correspondence to: mgr magdalena sikorska, cracow university of economics, college of economics, finance and law, department of theory of economics ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: magdalena.sikoorska@wp.pl orcid http://orcid.org/0000-0001-9630-2959 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-01-05-pp077--1975-hadrys-nowak 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.05 when the successor becomes the true leader of a family business? alicja hadryś-nowak a b s t r a c t objective: the aim of presented paper is to try to answer to the questions: what are the factors that facilitate or inhibit the process of becoming the leader for international family business, and what are the major successor’s characteristics enabling successor to be a true leader of international family business? research design & methods: the in-depth interview method was used. findings: successor’s characteristics such as: integrity, commitment to the family and family business, ability to command the respect of the personnel, decisiveness and interpersonal skills, proved to be relevant. contribution & value added: with the study, author aim to contribute to a better understanding of factors connected with successor’s passage from manager to leader in international family business. the successors need to feel responsibility for the family. secondly, he/she should has the deciding power in some part of the business. as case study shows, conflicts and interactions between family members, when well-managed, might be source of new ideas and solutions. next to qualifications and constant learning and improving skills, there is also a need for being open minded and ready to change. article type: research paper keywords: succession process; successor; family business; business transfers; generational change jel codes: m12, m51, m53, l26 article received: 1 february 2020 article accepted: 4 april 2020 suggested citation: hadryś-nowak, a. (2020). when the successor becomes the true leader of a family business?. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 77-92. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.05 introduction leadership succession is a significant challenge for all family businesses. despite this many family businesses do not have clear plans nor systematic processes for implementation trans-generational change (fang et al., 2015). some family business owners believe that succession is natural process and successors became leaders naturally. if that was it, then international entrepreneurship review ri e 78 | alicja hadryś-nowak more than 30% would survive the first generation, around 15% would survive to the third generation, and more than 3% would survive to the fourth generation (vera & dean, 2005). although, research has been dedicated to family business succession and preparing successors, there is still no in depth research showing the path needed to cross from successor to be a true leader in family firm. the idea that a family business succession can have an impact on the financial structure and performance of a firm should be no surprise given that a business transfer is one of the most important and critical events in the life cycle of family firm. it is therefore important to study business transfers. this can lead to more insights into best practices regarding how to carry out a succession and on the way in which the business is expected to change because of the transition event. martin and lumpkin (2004) find that in successive generations entrepreneurial orientation tends to diminish and give way to family orientation, as stability and inheritance concerns become the business's principal drivers. central in the succession process is that the management of the family business end up in the hands of a competent and well-motivated successor. succession process has the potential to disrupt and even to destroy successful businesses, irrespective of their financial or market power (bozer et al., 2017) but in some cases a succession, particularly when an successor is involved, can lead a family business to new markets, new ways of acting and thinking (graves & thomas., 2008; ibrahim et al., 2001; menendez-requejo, 2005). assuming the topic of succession is one of the most critical challenges in the family business literature, this paper attempts to address the factors that act as driving forces for the successor to become a leader of international family businesses. the following research questions are posted: rq1: what are the factors that facilitate or inhibit the process of becoming the leader for international family business? rq2: what are the major successor’s characteristics enabling successor to be a true leader of international family business? succession planning has scope for the personal approach especially exploring people’s stories and narratives and case histories. working with individuals or small groups in an in-depth interview is the type of research needed in this area. that is why a qualitative approach was used. literature review author selected agency and stewardship theory as the theoretical framework. the conceptual domain of agency theory is one of the dominant organisational theory perspectives applied in current family business research (chrisman et al., 2010, 2010). according to agency theory (jensen & meckling, 1976), agency costs generally arise due to individuals’ self-interest and decision making based on rational thinking and oriented toward own preferences. with more people involved in decision-making, such as through the separation of ownership and management, agency costs occur due to different preferences and information asymmetries between the owner (principal) and the employed management (agent) (jensen & meckling, 1976). in other words, agents take decisions based on their individual preferences (e.g., short-term, financial gains) instead of the owners’ preferences (e.g., long-term, sustainable development). for this research, the principal-principal approach was used. this constellation also raises problems determining who is responsible when successor becomes the true leader of family business? | 79 and has the power to control and make decisions (morck, & yeung, 2003). in family firms, this situation can additionally be complicated by the emotional and relational attitudes of the involved family members (gómez-mejia et al., 2007; schulze et al., 2003), which can eventually lead to a suboptimal economic outcome overall (shukla et al., 2014). to delimit agency theory from other theoretical approaches, an often opposed and more collectivistic theory from the economic literature is stewardship theory (davis et al., 1997). the stewardship perspective addresses the behaviour of controlling family firm owners that behave as far seeing stewards and are guided by superior organisational goals (sharma, 2004). several authors discuss the applicability of agency theory in comparison to stewardship theory in family firms and argue that both theories contribute important insights to the knowledge about family firms (chrisman et al., 2007; corbetta, & salvato, 2004; eddleston, & kellermanns, 2007; kraus, märk, & peters, 2011; le breton-miller, miller & lester, 2011). stewardship theory states that the agents (“stewards”) behave socially, in a self-actualizing manner and with an attitude postulating psychological ownership (pierce et al., 2001). it recognizes that many family leaders are loyal stewards of their firms, contributing to firm performance through citizenship behaviors (drakopoulou et al., 2015. banalieva and eddleston (2011) believe that kinship, a shared family name, and common history promote a shared identity that allows family leaders to build an enduring reputation and social capital that can be passed from one generation to the next. presented case study will show that at the beginning of their career path, successors may act as an agent in family business. however, to become true leaders transformation to “stewards” is needed. author will try to capture factors needed to this passage from agent to steward. succession is a key determinant of generational continuity. however, succession is not just a step of passing the baton, but instead it is a process that develops over several stages that evolve over time and, in some cases, begin even before the successor enters the business (handler, 1994). given the importance of continuity in the family business, the succession process has drawn the attention of researchers who have tried to identify those variables driving an effective succession. it has been predominantly studied through the lens of single organizational source, such as incumbents, successors, and nonfamily employees (decker et al., 2017). the succession process encompasses a number of factors which are usually associated with both the predecessor and successor. due to the purpose of the article, issues relating mainly to the successor will be discussed. among these factors, quality, harmony of family relations, organizational culture and succession planning have been emphasized in relevant literature. after a qualitative study with 32 family businesses, handler (1994) found that mutual respect and a common vision between the founder and successor are very important components of an effective succession. several authors also stress the importance of personal and professional realization of family members (dunn, 1995). existing research on the impact of a succession on the performance of a family firm is still inconclusive. some authors argue, that performance is lower of next-generation family firms, others come to opposite conclusions. moving from one generation to another, means goal change, which can result in stagnation. first generation family firms are more business oriented than are later generation firms, which are more family oriented, and firms with a business orientation have a higher capacity to grow (dunn, 1995; cromie et al., 1995; reid et al., 1999). similarly, martin and lumpkin (2004) find that in successive generations entrepreneurial orientation tends to diminish and give way to family orientation, as stability 80 | alicja hadryś-nowak and inheritance concerns become the business's principal drivers. davis and harveston (i998, 1999) further show that the “generational shadow” cast by the founder is much greater than the generational shadow cast by subsequent generations. they state that the transition between the founder and the second generation can often be seen as the most difficult and turbulent one. lately, business literature has increased its interest in the way of top managers play an essential role in shaping organizational outcomes (carpenter at all.,2004; hambrick & mason, 1984; loane, bell, & mcnaughton, 2007). according to hambrick (2007) the best way to understand why organizations do and/or perform the things they do, it is fundamental to consider the biases and dispositions of their most powerful actors – their top executives. the base of these assumptions is on the upper echelons theory proposed by hambrick and mason (1984). it is based on the idea that managerial characteristics can be a useful measure to predict organizational outcomes. this theory argues that executives act on the basis of their personalized interpretations of the strategic situations they face, influenced by their cognitive base and their values. it indicates a person’s values, skills, knowledge base and information processing abilities influences the decisionmaking process (hambrick, 2007). overall, based on the above literature, the negative effect of succession on firm performance is expected to occur unless the successor is a true family business leader not only appointed manager. successors strongly supported the notion that early exposure to the family business had a positive effect on their commitment to adopt a leadership role (e.g. klein et al., 2005). internal exposure was a greater benefit for them than working outside the family business, because it facilitated idiosyncratic family-business knowledge transfer. all successors highlighted higher education as potentially beneficial to succession, especially if that education was relevant to the business (see morris et al., 1997). both successors and incumbents acknowledged that established protocols, formalized structures, and family culture helped nurture a successful succession (e.g. cabrera-suárez et al., 2001). successors also noted the importance of an accepting, open, transparent communication structure between the incumbent and themselves. however, successor and incumbent perceptions of the value of consistent, formalized structures differed significantly. successors viewed these characteristics as potential barriers to establishing a leadership style and culture and a hurdle for a successful succession. additionally, unlike incumbents, who viewed nonfamily members’ influence as a possible dilution of the fbs characteristics (ensley & pearson, 2005), successors placed importance on the influence of nonfamily employees in the succession process and viewed their contributions as making a positive impact on their succession. as this study was conducted in poland, some specificities of this institutional context need to be pointed out. the polish context is very interesting because with the collapse of the old regime in 1989, the outburst of entrepreneurship resulted in the creation of numerous family businesses which became the backbone of the blossoming free-market economy (bednarz et al., 2017; campbell & jerzemowska, 2017). in 1989 the system changed and private business became legal which resulted in setting up private enterprises at a massive scale. it was the period when many family-owned businesses came into being. a vast majority is still operating and in good condition. within the framework of these studies the distribution of family-owned businesses in poland was checked. the majority of them are the micro firms which have been operating locally for some 10-20 years, when successor becomes the true leader of family business? | 81 whose owner is a man, and which have no separate management board within their organizational structure. these firms operate in the wholesale and retail sector as well as in the industry (“family business is a brand”, ibr 2017). ownership in poland plays a special role in business, and it can be a factor stimulating the internationalization of firms (wach, 2017). in family businesses the family ownership plays a crucial role. most of polish family businesses are still in the first generation phase, so called ‘founder stage”. the first succession process is happening and there is no tradition for family business succession. material and methods in line with recent calls form more qualitative, explorative research on business development processes (davidsson et al., 2010; doern, 2009), a qualitative method was chosen for this study. the data was generated through in-depth, semi structured, open-ended interview with successor, ceo of medium family business (second generation). interview lasted over 3 hours. this qualitative study is the result of previous quantitative studies conducted by the author (ex. hadryś-nowak, 2018; więcek-janka & hadryś-nowak, 2016). interview was more as a story told by the successor supplemented by answers to additional questions made by the author. the interview was divided into two parts. first part corresponded to the question q1: what are the factors that facilitate or inhibit the process of becoming the leader for international family business? the second part corresponded to the question q2: what are the major successor’s characteristics enabling successor to be a true leader of international family business? instead of undertaking the interviews, the author gathered non-participant observations and archival documents, such as: contracts, websites, protocols, strategy book, iso handbook, csr report etc. the author assisted during family and business meetings (ex. in ślesin, poland, 2018-03-06). the selection of the analysed company and its successor was made based on relations built during previous projects. results and discussion presentation of the company the company: hortimex plus sp. z o.o. spółka komandytowa founder: tomasz kowalewski (father), owns 65% of the company successor, current ceo: mateusz kowalewski, owns 35% of the company nowadays, hortimex is a specialised company that is a platform for the exchange of goods, know-how, and experience between the worldwide producers of food ingredients and the polish ones. for about 30 years they have been providing food producers in poland with technological consultancy in the creation of new food products and the selection of the finest ingredients and the best solutions. hortimex is a family company. that is why they rely on trustworthy business relationships, which are beneficial for every party to a deal. they help producers of food ingredients by: − assistance in entering the polish market; − sales & distribution of food ingredients to food producers in the whole country; − development & improvement of business relationships with producers. 82 | alicja hadryś-nowak hortimex also help food producers by: − consultancy in developing unique and appealing recipes for food products; − search for desirable ingredients among products offered by foreign producers; − supply of tested, natural, and appealing food ingredients to food production facilities. hortimex’s customers value them most for: 1. effectiveness. thanks to their experience they have been gaining for almost 30 years they know how to effectively convince food producers in poland to try and use new ingredients. 2. flexibility. each of their customers can be sure that they efficiently tailor their services to individual preferences, plans, and expectations. flexibility is their middle name. 3. promptness. in times of intense competition it is essential to carry out a project promptly. they know that. that is why they act skilfully and timely. mission of the company: „we rely on the education of the food production market and professional consultancy in it. we believe that together we will be able to improve the quality of the polish food production market as well as to create a friendly, healthy, and costeffective market. in fact, we are all consumers“. “we would like to see better and better products on the shop shelves – more delicious, more aromatic, and more healthy and functional. therefore, we help polish companies introduce new food products to the market and worldwide producers of food ingredients present their semi-finished products to polish producers”. how the story begins… “hortimex is a family business managed by the second generation of owners. founded in 1988 by my parents, lucyna and tomasz kowalewski, for many years it was built and managed in the spirit of broadly understood responsibility. both, me and my father who managed the company were very serious to liabilities to contractors, employees, local community and other stakeholders. the years 20092013 are the period of succession in company management. we worked it out then and we implemented the management system strategic and first structured strategy for the company, which we called ‘hortimex 2015’. in addition to obvious business activities it assumed continuation and strengthening values that helped in building enterprise development”. when successor becomes the true leader of family business? | 83 table 1. scale of activities criteria 2014 2015 2016 employees 30 32 30 turnover (net, pln) 46 645 040,32 61 563 795,08 62 747 612,28 capitalization from a perspective own contribution (%) 1,7 1,7 2,1 assets 14 206 197,69 16 309 660,59 16 767 725,87 shareholders tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus tomasz j. kowalewski, mateusz kowalewski, spółka plus value 1 204 898,13 2 484 487,00 2 726 732,53 countries austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, turkey, hungary, great britain, italy austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, turkey, hungary, great britain, italy austria, belgium, china, france, spain, the netherlands, india, ireland, canada, lithuania, germany, norway, poland, united states united states, turkey, hungary, great britain, italy source: own study. values & hr policy the hortimex team is small and quite well integrated. the team composition is shaped primarily on the participants' compliance with the company's culture. competences, however very important, they are not the only one, but one of the employee evaluation criteria. managers are significantly involved in the communication process and shaping attitudes. therefore, we decided that it is not there the need to create additional structures or channels of communication, dedicated to the responsible person proceedings. rules of conduct are shaped by quality policy, management areas policies and individual procedures (under the iso 9001: 2008 system). the owners decided to open debate about values and attitudes. during several workshops in which the whole company was involved, they selected five essential values that recognized the most important. they are: responsibility, openness, respect, honesty and trust. as far as they anticipate the possibility expanding or modifying it. reported by the team as important, it became the subject of a workshop, which took place in october 2016. as a consequence, it was formulated document ”rules of giving and receiving gifts in business relationships”. “if we want to answer what decided our position, i think that it is a mix of many factors. however, i have the certainty that it is decisive that we do a lot of things differently”(employee statement). “what is the key in our activities? why is it worth working together and relations with our partners and recipients are essential for us? is hortimex just a company or something more? i chose nine features and values that are fundamental to us. they represent development directions and areas that we care about especially. 84 | alicja hadryś-nowak they are an internal code of conduct. however, it is not a secret what drives us to the first element” (mateusz about values) clarity “our actions, both for our recipients and partners (suppliers), have clearly defined rules. we run an open policy with companies that cooperate with us. it helps in building trust and free relationships. these in turn help to resolve contentious issues that may arise in a way that does not leave any of the parties with a sense of loss. we communicate the terms and conditions in a clear manner. at the time of any problems, we always strive for dialogue and solution. transparency gives you clear rules on which we will work and is a clear point in defining our common goals”. responsibility “we understand it not only in the context of social responsibility so popular for several years. despite the implementation of the csr strategy, the responsibility in our understanding is much more. for years, hortimex has been providing information on nutrition as well as food additives and ingredients. it is extremely important for us that we provide data from independent organizations, not just our opinions. our publications include guidelines of the european food safety authority. we also work with universities in poland and work for the benefit of consumers’ awareness”. punctuality fast, cheap, good. “we know that it is not possible to fulfil all three obligations. in our business, we always try to fulfil our obligations well. we also define the deadline for implementation. this does not only apply to the logistics of the products supplied, but also to information, trials and joint work on recipes. for us, this is an extremely important element. by combining product design, work on prototypes, we often involve several partners and key service providers. specifying deadlines is a priority. timeliness is a plan that we always design accordingly for projects and commitments”. thanks to the knowledge of technologists, partners and cooperation with scientific and research institutions, proposing solutions is core of hortimex work. hortimex attach great importance to provide information. the new proposals are always the most important element for customers. hortimex want to show not just products or solutions, but what one can achieve and how to achieve this. technology has been the basis of hortimex activity for many years. “we have now expanded our consultancy to the whole range of food production”. aspects related to production technology are currently only a part of hortimex offer. a secure supply chain is their key competence. it does not apply only to the shipment and delivery of goods, but also to secure storage. the timeliness of our deliveries is high. “we obtained this by clearly defining the procedures related to shipping and accepting the goods. the principle is one, we do not promise until we are not sure”. effectiveness the goal of all obligations and relationships with partners is to effectively implement their value propositions. hortimex partners are producers of ingredients and food additives. on the basis of products, they propose solutions that can be of considerable value when successor becomes the true leader of family business? | 85 to customers. hortimex help meet partners’ goals. provide customers in poland with continuous access to new solutions. flexibility hortimex offer addressed to partners and recipients is flexible. hortimex operates in a certain framework, therefore the offer has border points. however, we do not have a template according to which. each of the 18 partners requires a slightly different approach. speed the implementations must be characterized by appropriate dynamics. hortimex establish cooperation with new partners at a specific time. this requires proper concentration and intensification of activities. for recipients, this means that the proposals hortimex present will be implemented in the short term. “nine features and values define a certain framework. is this a description of hortimex? no, it's just part of what our company is. it is impossible to describe the emotions and satisfaction that appear in our work.” (successors statement). clients the two most important stakeholder groups hortimex are ingredients producers usually located outside poland, and food producers located in poland. for producers of food ingredients hortimex is a channel to reach clients in poland. companies that decide for exclusive, long-term cooperation they can count on focus on their business goals, professional service and most importantly – full service transparency. it gives you a sense of control on the processes of product implementation on polish market. regular reporting, joint visits at the clients, current information exchange and understanding cultural differences between poland and partner’s country of origin build long-term relationships and contribute for business development. “we are loyally fulfilling your duties, expecting in return the same”. what customers say about hortimex? jacques maman, marketing manager, tan nisasta. “from the beginning of the relationship we are experiencing a perfect business experience cooperation at all its levels. we meet at the company's headquarters in konin, and we also visit clients throughout poland with the hortimex team. the sales results are huge, we have increased our market share in poland more than 60%. when we opened ours another factory, omnia nisasta, we decided that hortimex will also be distributed the products of this company”. conclusions mateusz’s journey in family business started in 1994 when he stopped his studies because he realized that the one he had chosen where not suitable for him. his father, tomasz, said that if he did not want to learn he must start to work. mateusz did not know what he want to do in his life so the family business was a kind of natural choice, just for the beginning of his professional life. he started with simple things. because mateusz was the only one who spoke english, he started to use “yellow pages” to gain new contacts and potential clients. 86 | alicja hadryś-nowak “that time it was easy…i just put our contact details on web site and in few days someone always contacted us. now the competition is much bigger” mateusz says. “that time it was easy…i just put our contact details on web site and in few days someone always contacted us. now the competition is much bigger” mateusz says. in 1996, mateusz started to work as sales representative. in 90’s, there was a big demand for hortimex’s products (mainly food additives) mateusz results were very impressive. in 2001, his father, appointed him to be a sales director. he realized that sales and purchasing departments were completely unorganized and not integrated, he started to introduce changes to optimize work of this two departments. he created so called “product teams” where two employees, one from sales and other from purchasing, started to work together. he though that he was responsible for some aspects of family business but in fact his father still decided about everything. to gain some power and respect mateusz started to behave like his father: “…i was autocratic and i had impersonal approach…”. between 2006 and 2009, mateusz did well, but from the time perspective, he said that he was more like an administrator of the company than a manager. year 2009 was very difficult for the family, because mateusz’s mother died. his father got ill. he was forced to take the position of ceo of the company. mateusz realized that“…i had no vision what to do next…”. hortimex was in stable position but the problem was that from few years they had no new clients, no new suppliers or partners and the turnover was not improving. mateusz felt that to grow the company need to change. he started to look for the inspiration. he started to read business books, attend business meetings etc. after years he admitted that he really regret that he stopped studies: “ i felt as i opened the open door…it was frustrating…”. on one of business meetings, as an exercise, he was asked to write a letter for himself from the future. he left the meeting with empty page... from one side it was disaster but from the other: “…it was like a discovery…” mateusz said. few days later he sated in his office in front of this white page and he thought that maybe he will ask the employees to do the same but according to hortimex? this was the beginning of his big mental change from autocratic manager to transformational leader. in 2011 he asked external business advisors for help in formulating business strategy. those advisors asked “unconfortable” questions that forced mateusz and his team to change the way they think about hortimex. in few months they created “hortimex 2015 strategy”. mateusz calls it: “a vision for a succession time…”. they transformed business from a wholesaler of food additives to the platform of exchange the knowledge between suppliers of additives and food producers. meanwhile there was a conflict between mateusz’s father and his wife. firstly mateusz tried to be as a mediator. but the conflict intensified. mateusz decided to quit family business. it was the first time in his life that he defied his father. but with help of the external mediator they they have resolved the conflict. going back to business, in years 2010-2018, hortimex, doubled its partners. in 2012 they introduced several corporate governance mechanism and tools, that mateusz’s father could withdraw from the business without feeling lost. mateusz is proud of what happened, but he is most happy that employees are satisfied and motivated. taking into account the above considerations, it is possible to refer mateusz characteristics to the successor’s competencies followed by an assessment of their use in the process of succession proposed by więcek-janka and hadryś-nowak (2016). (table no 2) when successor becomes the true leader of family business? | 87 table 2. list of successor competences vs successor at hortimex education acquired qualifications related to the family business industry yes/no knowledge of ethics practical application of the principles of social coexistence on equal terms. yes diligence willingness to bear additional burdens and perseverance in carrying out activities yes apprenticeship in the profession experiences built in a family business at various positions yes experience business experience yes, at family business creativity ability to create something new yes, implementing in family business new tools and procedures, change the previous business model communicativeness the ability to clearly express thoughts in a way that is understandable to the interlocutor yes, looking for the best pracitices in communicating with the team organizational skills dealing with the organization of own and other people's activitie yes intelligence the ability to perceive, analyze and adapt to changes in the environment yes knowledge of the market the practical ability to assess market opportunities and threats in the context of running a family business yes innovativeness using creativity in transforming opportunities into new ideas and putting them into practice yes accuracy the ability to scrupulously analyze phenomena, draw conclusions along with their practical application yes entrepreneurship a personality trait characterized by openness to changes and the search for opportunities yes independence trait of a person who does not seek help yes commitment taking active and emotional participation in the implementation of tasks yes stress resistance way of coping with difficult situations yes firmness personality trait associated with tenacity yes ambition striving for a goal, the desire to stand out and strive for success yes motivation conscious willingness to undertake specific tasks yes courage attitude to defend one's own arguments (challenges) yes source: own elaboration based on więcek-janka and hadryś-nowak (2016). as we can see from list of successor competences vs successor at hortimex most of them is suitable for mateusz. education is the only the only “element” that does not match 88 | alicja hadryś-nowak to the list of successor’s competences. taking into consideration the results of succession process at hortimex it seems that education, if the rest of the competencies is present, is not that important. mateusz gained the business education not before joining the family business but during succession. mateusz kowalewski believes that at the very beginning the family should agree on the catalog of values and indicate those that are important to it. it means that business family should start with creating a family order, appoint a family council that will create a constitution: a set of rules for a business family. mateusz’s family didn't do it because they didn't know they could. only years later they understand certain matters and values that are important and on which they agree and on which they may disagree. they have left the latter in the private sphere and they are not discussed at the family level. they stick to what is important and what binds family together. the decoding of these values in the family is the key to successful succession. it is difficult and it does not happen by itself. sometimes it is necessary to call in people from the outside who will help not go into dead ends. kowalewski points out that in his case knowledge succession took place from the very beginning of his work in hortimex. there is no person in hortimex today who would know more about the company than mateusz. however, the succession of power was exemplary for hortimex. after the conflict, they understood that if his father was able to trust him, he should guarantee him independence and not interfere in day-to-day management. on the other hand, as a manager, mateusz should treat him not as my dad, but as an owner who wants to know what is going on in the organization without having to look into the nooks and crannies. they have created strategic management tools: a supervisory board led by mateusz father as the ownership body, as well as a clear vision, formulated mission, strategy, management, control and budgeting systems. mateusz call his father when he has a dilemma. he needs it and mateusz also need his support at critical moments. for example, they had several offers to sell the company. the father, who is the majority owner, left these decisions to mateusz. he trusts mateusz, but in the company, they have developed tools that allow mateusz’s father to fire me without harming the business. it would probably be quite a shock to the team, but the company is structured in such a way that anyone else can sit in this chair and lead it. having a sense of a certain uniqueness and value that family bring to the company, they know that they are substitutable. with the study, author aim to contribute to a better understanding of factors connected with successor’s passage from manager to leader in international family business. this endeavor has practical relevance, as many family businesses never embark succession process, and one possible reason is that many family firms do not manage to overcome the challenges of succession. some practical implications can be derived from the results. firstly, the successors need to feel responsibility for the family. secondly, he/she should has the deciding power in some part of the business. as case study shows, conflicts and interactions between family members, when well-managed, might be source of new ideas and solutions. next to qualifications and constant learning and improving skills, there is also a need for being open minded and ready to change. the aim of the study was to identify factors that act as driving forces for the successor to become a leader of international family businesses. based on mateusz example the following characteristics are considered important for successor: integrity, commitment to when successor becomes the true leader of family business? | 89 the family and family business, ability to command the respect of the personnel, decisiveness and interpersonal skills and of course some luck. firstly, there are the leadership qualities, which every manager must have, whereby it is important that the successor be a visionary entrepreneur. secondly come management skills. however, even more is expected from the future leaders of family businesses. thirdly, they must demonstrate commitment and respect for the family. just as important as the competence is the motivation of the successor. successions work out a great deal better when the candidate-successor has a strong desire to lead the family business and also finds this a fascinating challenge. moreover, the successor must have had the freedom to choose to join the family business. once officially designated as successor, the representative of the next generation is confronted with a new challenge. he must prove himself as the new leader. this does not always go smoothly, because the successor generally finds himself in the phase of succession where he shares the management of the family business with the incumbent leader. the great challenge for the successor is to strike a proper balance between continuity of the management on the one hand and innovation/change on the other. such change obviously entails a risk of conflicts with the incumbent leader. some people believe that crises are unavoidable. yet only a minority of successors achieve credibility by resolutely innovating. frequently it is more successful not to make all-too sudden changes, but to introduce innovations around an axis of continuity. in this way, the family network – which is based on trust – remains intact, and the successor will also run into less resistance from the incumbent leader. mateusz admitted that in his path to leadership, above mentioned, there were some important things. firstly he always felt responsible for the family, especially his wife and children. secondly, unfortunately but this is true, his mother death was very important to understand this responsibility. thirdly, when he acted against his father, choosing his wife. this gave him a lot of self-confidence and feeling that he is able to manage things on his own. mateusz also thinks that this was also a signal for his father to see a leader in him. last but not least, the openness for external help and support. a limitation of this study could be seen in its single-country focus on poland. also, one could argue that the single-case is a limitation of this study. while this leads to a lack of generalizability of findings in statistical sense, the qualitative approach chosen allowed to explore in depth the transition from being manager to leader. the research highlights the important role of family and business dynamics in this transition from „agent“ to „steward“. yet, further research is needed to test the findings for larger samples, possibly in relation to different contingency factors. references ali, z., & mehreen, a. (2019). understanding succession planning as a combating strategy for turnover intentions. journal of advances in management research, 16(2), 216-233. banalieva, e.d., & eddleston, k.a. (2011). home-region focus and performance of family firms: the role of family vs non-family leaders. journal of international business studies, 42(8), 1060-1072. bednarz, j., bieliński, t., nikodemska-wolowik, a.m., & otukoya, a. (2017). sources of the competitive advantage of family enterprises: an international approach focusing on china, nigeria and poland. entrepreneurial business and economics review, 5(2), 123-142. bell, r., & pha, t.t. (2020). modelling the knowledge transfer process between founder and successor in vietnamese family businesses succession. journal of family business management, 90 | alicja hadryś-nowak ahead-of-print. bozer,g. levin,l., & santora, j. (2017). succession in family business: multi-source perspective. journal of small business and enterprise development, 24(4), 753-774, doi.org/10.1108/jsbed-10-2016-0163 cabrera-suárez, k., de saá-pérez, p., & garcía-almeida, d. (2001). the succession process from a resourceand knowledge-based view of the family firm. family business review, 14 (1), 37-46. campbell, k., & jerzemowska, m. (2017). contested takeovers of family firms and socioemotional wealth: a case study. baltic journal of management, 12 (4), 447-463. carpenter, m.a., geletkanycz, m.a., & sanders, w.g. (2004). upper echelons research revisited: antecedents, elements, and consequences of top management team composition. journal of management, 30(6), 749-778, doi.org/10.1016/j.jm.2004.06.001. chrisman, j.j., chua, j.h., kellermanns, f.w., & chang, e.p.c. (2007). are family managers agents or stewards? an exploratory study in privately held family firms. family influences on firms, 60(10), 1030-1038. corbetta, g., & salvato, c. (2004). self-serving or self-actualizing? models of man and agency costs in different types of family firms: a commentary on “comparing the agency costs of family and non-family firms: conceptual issues and exploratory evidence. entrepreneurship: theory & practice, 28(4), 355-362. cromie, s., stevenson, b., & monteith, d. (1995), the management of family firms: an empirical investigation.international small business journal, i3(4), 11-34. davidsson, p., achtenhagen, l., & naldi, l. (2010). small firm growth. foundations and trends in entrepreneurship, 6(2), 69-166. davis, j.h., schoorman, f.d., & donaldson, l., (1997). toward a stewardship theory of management. academy of management review, 22(1), 20-47. davis, p.s., & harveston, p.d. (1998). the influence of the family on the family business succession process: a multigenerational perspective. entrepreneurship theory and practice, 22(3), 31-53. decker, c., heinrichs, k., jaskiewicz, p., & rau, s.b. (2017). what do we know about succession in family businesses? mapping current knowledge and unexplored territory. in f.w.kellermanns & f. hoy,(eds.), the routledge companion to family business (pp. 15-44). routledge. doern, r. (2009). investigating barriers to sme growth and development in transition environments. international small business journal, 27(3), 275-305. drakopoulou dodd, s., & dyck, b. (2015). agency, stewardship, and the universal-family firm: a qualitative historical analysis. family business review, 28(4), 312-331. dunn, b. (1995). success themes in scottish family enterprises: philosophies and practices through generations. family business review, 8, 17-28. dzwigol-barosz, m. (2019). prerequisites for successful succession in family company according to its successor. managerial economics, 19(2),1-5, doi:https://doi.org/10.7494/manage.2018.19.2.169 eddleston, k.a., & kellermanns, f.w. (2007) destructive and productive family relationships: a stewardship theory perspective. journal of business venturing, 22(4), 545-565. ensley, m.d., & pearson, a.w. (2005), an exploratory comparison of the behavioral dynamics of top management teams in family and nonfamily new ventures: cohesion, conflict, potency, and consensus. entrepreneurship theory and practice, 29 (3), 267-284. fang, h.c., randolph, r.v.d.g., memili, e., & chrisman, j.j. (2015). does size matter? the moderating effects of firm size on the employment of nonfamily managers in privately held family smes. entrepreneurship theory and practice, 40 (5), 1017-1039. when successor becomes the true leader of family business? | 91 gómez-mejía, l. r., haynes, k. t., núñez-nickel, m., jacobson, k. j. l., and moyanofuentes, j., (2007). socioemotional wealth and business risks in family-controlled firms: evidence from spanish olive oil mills. administrative science quarterly, 52(1), 106-137. graves, c., & thomas, j. (2008). determinants of the internationalization pathways of family firms: an examination of family influence. family business review, 21 (2), 151-167. hadryś-nowak, a. (2018). family entrepreneurship orientation in family owned smes: a key resource for internationalization? entrepreneurship business and economics review, 6(2), 153-169. hambrick, d. (2007). upper echelons theory: an update. academy of management review, 32(2), 334-343. hambrick, d.c., & mason, p. (1984). upper echelons: the organization as a reflection of its top managers. academy of management review, 9(2), 193-206. handler, w.c. (1994). succession in family business: a review of the research. family business review, 7 (2), 133-157. ibrahim, a. b., & ellis, w. (2003). family business management, concepts and practices. kendall/hunt. jensen, m.c., & meckling, w. h. (1976). theory of the firm: managerial behavior, agency costs and ownership structure. journal of financial economics, 3(4), 305-360. klein, s.b. (2007). non-family executives in family businesses – a literature review. electronic journal of family business studies (ejfbs), 1(1), 1796-9360. kraus, s., märk, s., & peters, m., (2011). the influences of family on the everyday business of a family firm entrepreneur. international journal of entrepreneurship and small business, 12(1), 82-100. le breton-miller, i., miller, d., & lester, r. h. (2011). stewardship or agency? a social embeddedness reconciliation of conduct and performance in public family businesses. organization science, 22(3), 704-721. lewandowska a., więcek-janka e., & hadryś-nowak a. (2017). raport z badania: firma rodzinna to marka. instytut biznesu rodzinnego. liu, j. (2018). successors’ characteristics, preparation, innovation, and firm performance: taiwan and japan. international business research, 11(9), 1-12. loane, s., bell, j.d., & mcnaughton, r. (2007), a cross-national study on the impact of management teams on the rapid internationalization of small firms. journal of world business, 42(4), 489-504. martin, w.l., & lumpkin, g.t. (2004). from entrepreneurial orientation to family orientation: generational differences in the management offamily businesses. frontiers of entrepreneurship research. wellesley, ma: babson college. menéndez-requejo, s. (2005). growth and internationalization of family businesses. international journal of globalisation and small business, 1, 122-133. morck, r., & yeung, b., (2003). agency problems in large family business groups. entrepreneurship: theory & practice, 27(4), 367-382. morris, m.h., williams, r.o., allen, j.a., & avila, r.a. (1997). correlates of success in family business transitions. journal of business venturing, 12 (5), 385-401. pierce, j.l., kostova, t., & dirks, k.t. (2001). toward a theory of psychological ownership in organizations. academy of management review, 26(2), 298-310. reid, r., dunn, b., cromie, s., & adams, j. (1999). family orientation in family firms: a model and some empirical evidence. journal of small business and enterprise development, 6(1), 55-66. schulze, w.s., lubatkin, m.h., & dino, r.n (2003). toward a theory of agency and altruism in family firms. journal of business venturing, 18(4), 473-490. 92 | alicja hadryś-nowak sharma, p. (2004). an overview of the field of family business studies: current status and directions for the future. family business review, 17(1), 1-36. shukla, p.p. carney, m., & gedajlovic, e. (2014). economic theories of family firms. in l. melin, m. nordqvist, & p. sharma (eds.), sage handbook of family business studies thousand oaks (pp. 100-118). sage publications ltd. schwartz, m. (2018). wave of successions in german smes: 240,000 successors wanted by 2019, kfw research focus on economics, 197. vera, c.f., & dean, m.a. (2005). an examination of the challenges daughters face in family business succession. family business review,18 (4), 321-345. wach, k. (2017). exploring the role of ownership in international entrepreneurship: how does ownership affect internationalisation of polish firms?. entrepreneurial business and economics review, (4), 205-224. https://doi.org/10.15678/eber.2017.050410 więcek-janka, e., & hadryś-nowak, a. (2016). kompetencje sukcesorskie – profil wstępny. przedsiębiorczość i zarządzanie, xvii (6) cz. iii, 61-72. author alicja hadryś-nowak associate professor of the department of international management at faculty of international business and economics of poznań university of economics. phd in economics. her current research interests include management of family-owned businesses, internationalisation and branding and women entrepreneurship. member of ifera since 2010. visiting professor at lethbridge university (canada), universita politecnica delle marche (italty) and jonkoping business school (sweden). expert in family business institute in poznań. correspondence to: dr hab. alicja hadryś-nowak, poznań university of business and economics, faculty of international business and economics, international management chair, e-mail: alicja.hadrys@ue.poznan.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2684-9910 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-04-04-pp051--1995-grzeszczyk 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.04 development of human capital in institutions from the polish financial sector: towards new technologies and agile business models tadeusz a. grzeszczyk a b s t r a c t objective: the objective of this paper is to present challenges associated with human capital development and need to be addressed in order to improve the effectiveness of implementation of new technologies and agile business models in institutions from the polish financial sector. research design & methods: the study utilizes both qualitative and quantitative research methods: critical literature review, non-participant observation, unstructured interviews, statistical data analysis and comparative research. findings: it was determined how employees of the financial sector are motivated by means of remuneration and what challenges are to be addressed that are associated with implementation of new technologies and agile business models in banking institutions. contribution & value added: the needs for developing objectively verifiable criteria for assessing the success of ai projects and agile models implementation as well as a lack of knowledge about the real benefits of such projects and models resulting from small expenditures on training of employees have been identified. article type: research paper keywords: human capital management; intellectual capital; cost of human capital development; labour costs; financial institutions; new technologies; agile business models jel codes: g20, j24, o15, o33, o34 article received: 18 july 2020 article accepted: 30 september 2020 suggested citation: grzeszczyk, t. (2020). development of human capital in institutions from the polish financial sector: towards new technologies and agile business models. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 5163. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.04 introduction regardless of the dynamic development of information technologies (its) supporting the functioning of financial institutions and an increase in the number of investments in inforinternational entrepreneurship review ri e 52 | tadeusz a. grzeszczyk mation and communication technologies (icts) and artificial intelligence (ai) projects, one should remember about human capital, which is the most valuable element of any organization. in the face of growing competition and professionalism, it is necessary to take care of human resources development and incur considerable costs. digital consumers of financial services, regardless of the need to quickly and relatively easily settle their tasks via ict devices also require contact with human employees, not just avatars. this is often difficult for the decision-maker to accept because employing a large number of experts and specialists represents a significant proportion of costs borne by financial institutions. simple restructuring based on reducing employment in bank branches and wider introduction of increasingly sophisticated ict solutions have their limitations. polish employees are characterized by one of the lowest participation rates in various lifelong learning systems in europe(eurostat, 2019). expenditures on education, improvement and retraining of personnel are insufficient. research conducted in other countries shows that the level of documented education of financial institutions employees has little impact on the effects of their work, while continuous professional training clearly positively affects the growth of their productivity as well as performance, and is necessary for proper human capital development (khan et al., 2014). it is important to note the need to increase support for human capital development in the polish financial institutions. the main research question is as follows: what are the challenges (associated with human capital development) that need to be addressed in order to improve the effectiveness of implementation of new technologies and agile business models in institutions from the polish financial sector? the search for answers to this question is facilitated by the formulation of three sub-questions that guide the empirical research, i.e.: − what are opinions of the bank employees about the challenges related to the implementation of new technologies and agile business models in financial institutions? − are employees of the polish financial sector properly motivated by remuneration to take on these challenges? − are the expenditures on developing human capital through training, improvement and retraining of employees at an appropriate level? in addition to this introduction, next sections include the literature review and presentation of materials and methods applied in the research. the final sections describe achieved results, discussion and in the last one there are conclusions. literature review in the digital era, advanced economies are supported by knowledge management processes and the development of human capital in financial and nonfinancial institutions (clarke & gholamshahi, 2018). many studies have demonstrated the relationship between knowledge management, education, human capital management and economic growth with fostering socioeconomic prosperity at micro and macroeconomic levels (e.g. garzarodriguez et al., 2018; mansion & bausch, 2019). information, e-knowledge as well as intellectual and brainpower activity together build key economic resources of modern financial institutions (hafizi & zawiyah, 2009). their success depends on this kind of resources and human capital which concerns the competences of employees in organizations and human resources of cooperating external entities. development of human capital in institutions from the polish financial… | 53 due to the fact that the role of employees in all types of organizations can be treated from the point of view of their resources, the terms ‘human resources’ and ‘human capital’ are often used interchangeably (osranek & zink, 2014). the first term is more traditional, while the second term is more precise (especially for financial institutions) because it clearly indicates the financial benefits of knowledge related to employees. human capital approach is not yet widely accepted in environments related to the financial sector. it can often be found in academic considerations and scientific publications. some argue that in the past, aversion to this approach sometimes resulted from suspicions of treating people as machines (becker, 2009). in this case, the term ‘human resources’ is even more associated with it. human capital has its own specificity, e.g. it is not tradable (unlike structural capital), it is not owned by institutions employing personnel, because it is the result of the work of minds and depends on the skills of individual employees and the professional knowledge they generate (shih et al., 2010). literature analyzes concerning this capital are therefore usually conducted on two levels: individual or organizational (buzavaite & korsakiene, 2019). the right approach to human capital management and application of knowledge-based solutions ensure sustainable development of financial institutions, achieving high added value and reaching a constant strategic advantage on the market. bibliometric analysis of two key concepts of ‘human capital’ and ‘social capital’, combination of these concepts and their relationship with sustainability are available in the literature (garrigos-simon et al., 2018). institutions from financial sector, e.g., banks, credit unions, investment institutions, insurance companies, mutual funds, intermediate in the cooperation of household and corporate sectors. they perform simultaneously or separately the following two functions: brokerage function (agents providing information for transfer of services and transaction services) as well as asset transformation function i.e. purchasing equities, bonds, debts – claims called primary securities and selling financial claims in the form of deposits, insurance policies etc. (saunders & cornett, 2007). bearing in mind these aspects, it seems obvious expenditures on the development of knowledge and human capital are necessary in order to achieve measurable economic benefits of financial institutions, and the source of this type of key capital is systematically educated and trained employees. investments in human capital as well as an individual’s education and training are analogous to business investments in equipment and fixed assets (becker, 2009). necessary investment in employment and development of human capital can be discouraging, therefore simple solutions such as reduction of employment arise. however, human capital is a key factor in building competitive advantage and achieving right position on the local and global market. financial institutions are, above all, social systems in which the importance of human capital is particularly significant. financial institutions have knowledge-intense and intellectually-intense character and they do not rely on physical resources but on intangible ones (mavridis, 2004; yao et al., 2019). the development, operational success and sustainability of the financial sector are not based on tangible assets, but on human and intellectual capital, as well as on such elements as advanced systems, processes, expertise, supportive culture, skills, knowledge, information and specific environment (haris et al., 2019). 54 | tadeusz a. grzeszczyk human capital is a set of the following elements: knowledge resulting from experience, creativity, social and personality attributes, which together determine the ability to perform tasks leading to the generation of economic value (goldin, 2016).in every organization, the development of human capital requires increasing outlays and, consequently, increasing labour costs. the development of human capital can be based on improving employees’ qualifications, e.g. by organizing training, which usually leads to an increase in their effectiveness as well as efficiency, and is also a strategic factor of the success of financial institutions. this kind of development also contributes to improving the intellectual capital of the organization, which includes total knowledge in the organization providing it with a competitive edge, knowledge, experience, intellectual property, data and information that can be used together to create new value (dumay, 2016). intellectual capital is classified in various ways and it is sometimes referred to as human capital supplemented by structural capital, however, more often it is described as the sum of three types of capital: human, social and organizational (subramaniam & youndt, 2005). research on intellectual and human capital available in the literature is mainly carried out in the following three areas: determinants of disclosure, identification and valuation as well as international reporting comparisons (bryl & truskolaski, 2017). development of these capitals in institutions from financial sector, among others, can be achieved by incurring expenses related to raising professional qualifications, training, education, encouraging greater activity and innovation of employees. therefore, it is necessary to reserve funds for this purpose at an appropriate level as part of labour costs, because it determines the survival and achieving the right competitive position of the organization on the market. as a result of dynamic technological progress, turbulent changes in the environment, introduced innovations in it processes and systems, the requirements for modern financial institutions are constantly elevated and it is increasingly difficult to deal with growing competition in this sector (joshi et al., 2010). the strategy proposed by the european commission is an expression of support for the successful shaping of the digital future based on big data and ai technologies, which will be introduced in small and large enterprises in the coming years, taking into account the principles of a fair and competitive economy, open, democratic and sustainable society as well as people’s needs (european commission, 2020).the development of ai and ict technologies cannot mean giving up on noticing the key importance of human capital in financial institutions, in which people play a fundamental role and by using knowledge resources and financial means support the achievement of the goals of their organizations. attaining these goals and building a competitive advantage is mainly associated with the development of human capital, for which (in the polish financial sector) more funds should be allocated than at present. economic studies covering long periods of time prove that the introduction of new technologies (including ict) does not reduce the number of jobs (e.g. in banking) but contributes to the increase in requirements for employees’ knowledge and qualifications (acemoglu & restrepo, 2016). properly remunerated and motivated employees willingly use the opportunities provided by it systems and do not treat them as competition. it cannot be said that people are slowly becoming redundant and are being replaced by computers. employee participation in financial institutions and the human capital built thanks to them are essential. it devices can replace people only when cardevelopment of human capital in institutions from the polish financial… | 55 rying out relatively simple tasks such as withdrawing money from automated teller machines. highly qualified specialists are needed to ensure relationship banking in modern institutions (autor, 2015). the introduction of new ict technologies on a large scale eliminates staff who are less educated, perform routine tasks (associated with repetitive and codifiable activities) and are poorly motivated (bosio & cristini, 2018). motivating (in other words: leading) is one of the most important functions of classical organization management and one of the key factors contributing to the effective and efficient use of employees’ skills and knowledge in human capital management. this management function should, of course, be analysed on a multifaceted basis, but in some situations, to simplify the demonstrative considerations, incentives can be reduced only to remuneration of employees in cash in accordance with traditional approaches (griffin, 2018). these remuneration and related employee costs play an important role in the financial results of financial institutions. thus, it is worth looking at (based on statistical data) how employees of the financial sector are motivated by means of remuneration, how the labour costs of employees in polish financial institutions are presented, and what are the important elements in the structure of the labour costs of these institutions. it is also necessary to know the results of research on the training participation rate of employees from various european countries and key literature items in this field (danvila-del-valle et al., 2019). material and methods the scope of considerations concerns mainly the institutions dealing in financial and insurance activities. during the study, research methods appropriate to the discipline of management sciences were used in order to support the collection and analysis of quantitative and qualitative data. the research process applied critical literature review, non-participant observation, unstructured interviews, statistical data analysis and comparative study. this type of literature review was chosen because it allows for a thorough reading of the publications, conducting comparative analyses and their assessments carried out from different research perspectives. observation was used to support the preparation of a qualitative description of the phenomena studied and their interpretation consistent with the context and specificity of human capital management in institutions from polish financial sector. the search for answers to the three research questions guides empirical research. the interviews assisted in seeking answers to the following first question: what are the opinions of bank employees on the challenges related to the implementation of new technologies and agile business models in financial institutions? unstructured interviews conducted among several randomly selected employees of polish banks in october and november 2019 were used to elicit their opinions, wishes, views, attitudes, experiences and openness to implement new technologies and agile business models in the financial sector. the second research question – are employees of the polish financial sector adequately motivated by remuneration to take on these challenges – is what drives quantitative analyses, the implementation of which was based on data from public information systems at national level named statistics poland (formerly known as the central statistical office). the third question are the expenditures on developing human capital through training, improvement and retraining of employees at an appropriate level – is related not only to analyses based on data 56 | tadeusz a. grzeszczyk from statistics poland, but also to a comparative analysis taking into account other european countries and data from european statistical office (eurostat). results searching for an answer to the first research question, unstructured interviews were conducted among employees from various polish banks focused on challenges related to their openness to implementation of new technologies and agile business models. among the tasks requiring a solution, they primarily highlighted the needs for developing objectively verifiable indicators and criteria for assessing the success of it and ai projects planned to be implemented as well as reliable estimation of the effects of implementing agile business models. the interviewees expressed anxiety about the possibilities of modernizing traditional organizational structures and pointed to the need for strong involvement of the management board and the hr department. they emphasized the fear of managers making important decisions about incorporating agile principles into the organization’s strategy. among the potentially available solutions, they suggested modifying the business strategy, including change agents in the board (responsible for implementing it and ai projects), providing support of hr departments for the processes of introducing technological changes, cross-functional teams as well as agile and innovative solutions. interviewees pointed out that not everyone knows the real benefits of implementing new ai technologies and agile business models. they reminded that there was a lack of training in this field financed by employers, who often emphasize the high labour costs incurred. then, in connection with the second research question, statistical data was collected on whether employees of the polish financial sector are adequately motivated by remuneration to take on the challenges of effective implementation of new technologies and agile business models. apparently, the diversity of labour costs results from the type and size of financial institutions (table 1). table 1. the average monthly labour cost (in pln) per one employee in polish financial institutions for the private and public sectors specification public sector private sector total more than 49 employees from 10 to 49 employees total more than 49 employees from 10 to 49 employees financial and insurance activities 9 157 9 155 9 241 8 233 8 394 7 101 financial service activities 8 895 8 905 8 586 8 186 8 331 7 173 insurance, reinsurance and pension funding 9 487 9 487 no data 9 238 9 148 14 572 activities supporting financial services as well as insurance and pension funds 14 798 14 827 14 573 7 818 8 152 6 429 source: (central statistical office, 2017). development of human capital in institutions from the polish financial… | 57 the third research question drove the collection of data from the statistics poland on expenditure on human capital development through training, improvement and retraining of employees (table 2). data from the eurostat were collected for the purposes of comparative analyses. table 2. selected components (in %) in the structure of labour costs in financial institutions specification total more than 49 employees from 10 to 49 employees total more than 49 employees from 10 to 49 employees total personal wages and salaries 79.9 80.0 77.7 82.0 81.9 82.5 retirement, pension and insurance contributions paid by employer 13.3 13.3 14.4 13.9 14.0 13.6 expenditures on training, improvement and retraining of employees 0.8 0.8 0.2 0.6 0.6 0.4 source: (central statistical office, 2017). the statistical data presented in table 3 allow for comparative analyses of adult education in selected european countries. table 3. adult learning in selected european countries (in %) country total male female 2013 2018 2013 2018 2013 2018 eu 10.7 11.1 9.7 10.1 11.6 12.1 switzerland 29.3 31.6 30.0 32.4 28.7 30.9 sweden 28.4 29.2 21.5 22.4 35.5 36.1 finland 24.9 28.5 21.1 24.7 28.8 32.4 estonia 12.6 19.7 9.8 16.2 15.3 23.2 netherlands 17.9 19.1 17.4 18.3 18.4 20.0 austria 14.1 15.1 12.8 13.7 15.4 16.5 portugal 9.7 10.3 9.3 9.8 10.1 10.8 germany 7.9 8.2 7.9 8.5 7.9 8.0 italy 6.2 8.1 5.8 7.6 6.5 8.6 cyprus 7.2 6.7 7.0 6.8 7.4 6.6 latvia 6.8 6.7 5.1 4.8 8.2 8.4 lithuania 5.9 6.6 5.2 4.9 6.5 8.3 poland 4.3 5.7 3.8 5.1 4.9 6.3 greece 3.2 4.5 3.3 4.5 3.1 4.5 slovakia 3.1 4.0 2.9 4.2 3.3 3.8 montenegro 2.8 3.2 2.7 3.3 2.8 3.0 croatia 3.1 2.9 3.0 2.4 3.3 3.4 bulgaria 2.0 2.5 1.9 2.4 2.1 2.6 romania 2.0 0.9 2.2 1.0 1.8 0.9 source: (eurostat, 2019). 58 | tadeusz a. grzeszczyk the indicator of adult education is determined by dividing the number of positive responses of people of the said age to the question about their participation in training (during the four weeks preceding the study) by the total number of people in the same age group (for poland it is 5.7% in 2018). discussion the discussion is structured according to the research questions posed. regarding the first research question concerning opinions of bank employees, they mainly indicated the need to develop objectively verifiable criteria for assessing the success of ai projects and the implementation of agile models, as well as the lack of knowledge about the real benefits of such projects and models resulting from small expenditure on employee training. the statistical data collected in connection with the question concerning the appropriate remuneration motivation to take up the challenges allow for the formulation of positive answers. the total labour costs include: remuneration for work performed and for the time of not performing work, all bonuses, social security and health insurance, social benefits, as well as other costs incurred by the employer, such as payments in nature, meals, work clothes, service housing, employee transport, recruitment costs and taxes that are also labour costs. such costs are fundamentally different depending on the type of ownership sector. in public sector units, they are higher compared to the private sector, e.g., in 2016, in the public sector labour costs related to the employment of one employee were 7.3% higher compared to the private sector (central statistical office, 2017). in 2018, in polish banks, employee costs amounted to almost pln 17 billion, which represents 50.8% of their administrative costs. in comparison with 2017, the 1.2% increase was mainly due to an increase in remuneration for employment contracts (statistics poland, 2019). these data confirm that labour and overhead costs have a significant share in the bank budget and therefore play a key role in shaping financial efficiency in institutions from the polish financial sector. labour costs vary considerably depending on the given branch of the national economy – the highest labour costs (average monthly labour cost per one employee in 2016) occur in information and communication branch (pln 9356) as well as mining and quarrying branch (pln 8967). in turn, consistently for several years, the lowest costs occur in accommodation and catering activities (pln 3675). traditionally, there is some dissatisfaction among entrepreneurs in poland associated with, in their opinion, high labour costs representing the total costs they incur in connection with hiring employees. they have seen significant increases in these costs over recent years. still, unit labour costs are markedly lower than the eu average. this situation is used by international investment companies, which often locate outsourcing centres of financial sector services in poland. despite the use of automated financial processes, the demand for highly qualified and professional staff does not decrease. a significant challenge facing the polish financial sector in this context is the current dynamic increase in wages, which in the next few years may cause a significant reduction in the distance in relation not only to the eu average, but also to more prosperous countries. it is not known whether in the future international investment companies will not start moving their outsourcing centres to poorer countries with lower labour costs. institutions related to financial and insurance activities have one of the highest labour costs (pln 8415 pln), and have been recording relatively high dynamics of labour costs for development of human capital in institutions from the polish financial… | 59 years (e.g. in the period 2012-2016, increase of about 12% in the average monthly cost per one employee) (central statistical office, 2017). the collected data proves that the diversity of labour costs results from the type and size of financial institutions. previous studies (grzeszczyk, 2017) showed that labour costs in large organizations exceed those in medium and small organizations, which was caused by the different pay systems, various approaches to the payment of any allowances, bonuses and overtime pay. in recent years, there has been an improvement in the labour market, a decrease in unemployment, an overall increase in wages and better treatment of employees. labour costs in public institutions were still usually higher than in private ones. due to the pandemic, employment conditions can be expected to deteriorate in 2020, and sometimes the statements of banking managers indicate that they miss the times when employers dictated employment conditions to a greater extent. the current negative changes on the labour market usually do not relate to the employment of it specialists and many employees treat it as an opportunity to raise their qualifications in the field of new big data and ai technologies, and even to change their present profession to a more related to this area. a significant increase in the average monthly labour cost per one employee in polish financial institutions also results from the need to attract highly qualified specialists in the fields of ict and ai. at the same time, reductions in less qualified personnel employed in branches of various banks from public and private sector can be observed. laying off these less-paid employees does not compensate for the increase in salaries of the best it specialists. the increase in their wages is additionally accompanied by the emergence of new foreign financial and consulting institutions on the polish market that offer higher wages wishing to attract the best employees. this trend related to the increase in the requirements regarding the qualifications held by staff in human capital management is likely to persist and it is difficult to indicate the reasons for its inhibition. after collecting statistical data and conducting comparative analyses, it is not possible to provide a positive answer to the third research question regarding the level of expenditure on human capital development through training, improvement and retraining of employees. the research conducted by eurostat among 37 european countries shows that polish employees aged 25-64 are characterized by a low value of participation indicator in various lifelong learning systems (eurostat, 2019). in polish financial institutions, the costs associated with the development of human capital are still insufficient. for example, expenditures on training, development and retraining of employees do not exceed 0.6-0.8% of total labour costs. in the case of private organizations, the share of this type of expenditure in labour costs is usually lower compared to institutions in the public sector. in small institutions (from private and public sector) it is usually the worst, and employees are forced to obtain the necessary qualifications and skills on their own. the importance of human capital in financial institutions is visible, regardless of the ict and ai technologies being developed and their increasingly better applications in banking. appropriate management of this capital is one of the most crucial factors of sustainable development. people using knowledge resources are the basis for the functioning of these institutions and, above all, thanks to them, it is possible to achieve the organization’s goals in an efficient and effective manner. the knowledge and competences of employees of financial institutions determine the ability of this type of organization to transform financial capital into services characterized by high cost-effectiveness and adequate quality. 60 | tadeusz a. grzeszczyk appropriate human capital management can also contribute to achieving the desired competitive position. therefore, it is necessary to allocate more funds to its development than at present. employees should be encouraged to acquire knowledge, qualifications and skills, and be motivated by allocating funds for training to improve professional skills. the presented research results show that expenditure on human capital development in polish financial institutions is far too low, and the adult learning rate is generally too low for post-socialist central and eastern european countries (except estonia). it also has a broader meaning associated with developing the intellectual background for socio-economic growth in such countries. empirical research shows that the basis of socio-economic growth of lower-middle-income countries is proper education, and the main factors determining successful development in social and economic fields are knowledge, erudition, intelligence, creativity, emotions and system thinking of people (kuzkin et al., 2019). in addition to increasing expenditures on training and improving human capital, it is desirable to create conditions in the environment of financial institutions conducive to its development. currently, there are no proper tax breaks granted to employers in the case of expenses related to education and raising qualifications by their employees. in the longer term, such reliefs may bring benefits not only for financial institutions, but also increase funds allocated to, e.g., state social programs. due to the fact that people participating in lifelong learning systems become more creative, productive and can help their organizations more in obtaining higher revenues from invested capital, as a result they contribute to increasing budget revenues from taxes. therefore, it is worth proposing appropriate legal regulations supporting the activities of financial institutions related to bearing the costs of human capital development. conclusions the article presents the challenges related to the development of human capital that should be taken in order to improve the effectiveness of implementing new technologies and agile business models in institutions from the polish financial sector. using both qualitative and quantitative research methods, it was determined how employees in the financial sector are motivated by remuneration and what the main challenges in this field are for them. first of all, the need to develop objectively verifiable criteria for assessing the success of ai projects and the implementation of agile models was identified, as well as a lack of knowledge about the real benefits of such projects and models resulting from low expenditure on employee training. the results of this type of research can be used to improve the personnel strategy as an important element of human capital management processes in financial institutions. properly qualified and motivated employees can significantly contribute to achieving the goals of organizations of strategic importance and be a determinant of their competitiveness. increasing expenditures on employee education may not only improve the current efficiency of financial institutions, but also increase their long-term strategic potential. it is necessary to have adequate human capital management in institutions from the polish financial sector and to allocate larger funds focused on education and improving qualifications of employees, in accordance with the requirements arising from the agile implementation of advanced ict and ai projects. currently, there are times of highly paid specialists able to use technologies resulting from digitization of financial institudevelopment of human capital in institutions from the polish financial… | 61 tions, adoption and applying new ict and ai technologies by them, as well as by clients and society in general. recently conducted research have some limitations and it is worth continuing using more carefully selected research methods, such as: qualitative, quantitative and mixed, which will increase the objectivity and credibility of formulated research conclusions. future study should be multifaceted and cover a wide spectrum of issues related to human capital management in financial institutions. it would be interesting to identify other effective research methods particularly useful for study in this field. references acemoglu, d., & restrepo, p. (2016). the race between machine and man: implications of technology for growth, factor shares and employment.no. 22252. national bureau of economic research. autor, d. (2015). why are there still so many jobs? the history and future of workplace automation. the journal of economic perspectives, 29(3), 3-30. becker, g. (2009). human capital a theoretical and empirical analysis, with special reference to education. university of chicago press. bosio, g., &cristini, a. (2018). is the nature of jobs changing? the role of technological progress and structural change in the labour market. in g. bosio, t. minola, f. origo, s. tomelleri (eds.), rethinking entrepreneurial human capital. the role of innovation and collaboration (pp. 1541). springer. bryl, ł., &truskolaski, s. (2017). human capital reporting and its determinants by polish and german publicly listed companies. entrepreneurial business and economics review, 5(2), 195-210. buzavaite, m., &korsakiene, r. (2019). human capital and the internationalisation of smes: a systemic literature review. entrepreneurial business and economics review, 7(3), 125-142. central statistical office. (2017). labour costs in the national economy in 2016. central statistical office warsaw. clarke, t., &gholamshahi, s. (2018). developing human capital for knowledge based economies. in t. clarke & k. lee (eds.) innovation in the asia pacific (pp.247-270).springer. danvila-del-valle, i., estévez-mendoza, c., & lara, f. j. (2019). human resources training: a bibliometric analysis. journal of business research, 101, 627-636. dumay, j. (2016). a critical reflection on the future of intellectual capital: from reporting to disclosure. journal of intellectual capital, 17(1), 168-184. eurostat. (2019). participation in education and training. adult learning statistics: tables and figures. https://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/en/trng_lfs_4w0_esms.htm on may 10, 2020. european commission.(2020).shaping europe’s digital future, communication from the commission to the european parliament, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions, brussels. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/communicationshaping-europes-digital-future-feb2020_en_3.pdf on july 15, 2020. garrigos-simon, f. j., botella-carrubi, m. d., & gonzalez-cruz, t. f. (2018). social capital, human capital, and sustainability: a bibliometric and visualization analysis. sustainability 10(12), 4751. garza-rodriguez, j., almeida-velasco, n., gonzalez-morales, s., & leal-ornelas, a.p. (2018). the impact of human capital on economic growth: the case of mexico. journal of the knowledge economy, october, 660-675. 62 | tadeusz a. grzeszczyk goldin, c. (2016). human capital. in handbook of cliometrics, heidelberg (pp. 55-86). springer verlag. griffin, r.w. (2018). fundamentals of management. cengage learning. grzeszczyk, t. a. (2017). costs of human capital development in financial institutions (in polish: kosztyrozwojukapitałuludzkiego w instytucjachfinansowych). in: m.a. paszkowicz et al. (ed.), człowiek – spoleczenstwo – gospodarka. problemy zatrudnienia w organizacjach (pp. 99108).zielona góra: wydawnictwo naukowe polskiego towarzystwa profesjologicznego, uniwersytet zielonogorski. hafizi, m.a., & zawiyah, m.y. (2009). knowledge-based banking: the bankers’ experience on oks (online knowledge sharing). international journal of business and management, 4(2), 31-35. haris, m., yao, h., tariq, g., malik, a., & javaid, h.m. (2019). intellectual capital performance and profitability of banks: evidence from pakistan. journal of risk and financial management, 12, 56, 1-26. joshi, m., cahill, d.,& sidhu, j. (2010). intellectual capital performance in the banking sector: an assessment of australian owned banks. journal of human resource costing accounting, 14, 151-170. khan, n., ahmad, n., iqbal, n., & haider, n. (2014). relationship of training and education with employee performance in financial institutions. international letters of social and humanistic sciences, 30(2), 150-156. kuzkin, y., cherkashyna, t., nebaba, n., & kuchmacz, b. (2019). economic growth of the country and national intellectual capital (evidence from the post-socialist countries of the central and eastern europe). problems and perspectives in management, 17(1), 348-359. mansion, s.e., & bausch, a. (2019). intangible assets and smes’ export behavior: a meta-analytical perspective.small business economics. june, 1-34. mavridis, d.g. (2004). the intellectual capital performance of the japanese banking sector. journal of intellectual capital, 5(1), 92-115. osranek, r., & zink, k.j. (2014). corporate human capital and social sustainability of human resources. in i.ehnert, w. harry, & k. zink (eds.) sustainability and human resource management. csr, sustainability, ethics & governance (pp. 105-126). springer. saunders, a.,& cornett, m. m. (2007). financial institutions management: a risk management approach. mcgraw-hill/irwin. shih, k.h., chang, c.j., & lin, b. (2010). assessing knowledge creation and intellectual capital in banking industry. journal of intellectual capital, 11, 74-89. statistics poland. (2019). banks’ financial results in 2018(in polish: wyniki finansowe banków w 2018 r. warsaw, from https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/default aktualnosci/5503/5/23/1/wyniki_finansowe_bankow_w_2018_r.pdf on may 10, 2020. subramaniam, m., &youndt, m. a. (2005). the influence of intellectual capital on the types of innovative capabilities. academy of management journal, 48(3), 450-463. yao, h., haris, m., tariq, g., javaid, h.m., & khan, m.a.s. (2019). intellectual capital, profitability, and productivity: evidence from pakistani financial institutions. sustainability, july, 11(14), 1-30. development of human capital in institutions from the polish financial… | 63 author tadeusz a. grzeszczyk associate professor in faculty of management at warsaw university of technology, conducts scientific and didactic activity regarding it and ai project management. his interests and research work also include methodology of management sciences and the use of ai methods in decision support. correspondence to: assoc. prof. tadeusz a. grzeszczyk, phd, warsaw university of technology, faculty of management, ul. narbutta 85, 02-524 warsaw, poland, e-mail: tadeusz.grzeszczyk@pw.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-4898-1931 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous reviewers for their scrupulous reading of the manuscript, constructive critiques and mindful comments, which allowed to increase the value of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 64 | tadeusz a. grzeszczyk #ier-06-01-03-pp047--1972-ayegba,lin 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.03 a review on dynamic capacities in strategic management james o. ayegba, zhou lu lin a b s t r a c t objective: the essence of strategic management in every enterprise is targeted at creating value and adding competitive advantage for food and beverage enterprise. in the rapidly changing and complex environment, dynamic capacities play an important role in achieving and sustaining competitive advantage. the main aim of this article is to identify the nature and components of dynamic capacities that have significant effect on strategic management. research design & methods: the research method is based on both theoretical and empirical review of literature. the theoretical review of literature is focusing on dynamic capacities and strategic management. findings: from the empirical review, it was revealed that dynamic capacities and strategic management are very associated as they are embedded in each other. also, the organizations should take cognizance of innovation and efficient decision making which are revealed to be critical dynamic capacities that do enhance value creation and competitive advantage (strategic management). the aftermath of this is the inevitability of organizational profit. contribution & value added: the organizations should focus on product innovation and efficient decision making to enhance value creation and competitive advantage over their competitors. future studies may examine the performance of dynamic capacities on enterprise in a technology turbulent situation vis-à-vis the proposition of happenings in the industry 5.0. article type: research paper keywords: dynamic capacities; strategic management; strength; weakness; profit jel codes: e22, g31. l25,m19 article received: 15 january 2020 article accepted: 31 march 2020 suggested citation: ayegba, j.o., & lin, z.l. (2020). a review on dynamic capacities in strategic management. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 47-61. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.03 international entrepreneurship review ri e 48 | james o. ayegba, zhou lu lin introduction with the changing dynamics towards the knowledge-based economy, competition in many of the enterprises has become more intense. several enterprises are espousing different dynamics for marketing to enhance their competitiveness and keep them thriving into the unforeseeable future. dynamic capacity is the enterprise’s ability to methodically solve the challenges of associated with the capacity to predict strengths or opportunities and threats, and be positive about its in-house factors for the purpose of establishing efficient market decisions to transform its resource base. this concept was at first originated by (teece, pisano, & change, 1994) and was additionally explored by teece et al. (1997),where emphasis was made that an enterprise’s competitive advantage in a dynamic environment rests on the enterprises’ stock of organizational capacities which makes it possible to deliver a constant stream of innovative products and services to customers (ouyang et al., 2016). dynamic capacities the development of the company’s organizational capacities by changing its resource underlying base (eisenhardt & martin, 2000). both organizational and dynamic capacities can be called organizational routines, but with different outcomes. organizational capacities enable services and goods production, whereas dynamic capacities enable development and renewal of organizational capacities. in view of this, this present study aimed at identifying the nature of dynamic capacities that have significant effect on strategic management based on the review of scholastic studies. it is believed that food and beverage companies in lagos nigeria are target of this research. the research method is based on both theoretical and empirical review of literature. the theoretical review of literature focused on dynamic capacities and strategic management. literature review and theory development dynamic capacity (dc) the dc concept has been defined in many different ways in various studies. these definitions range from dcs as the ability to meet changes in the external environment (eisenhardt and martin, 2000; lee et al., 2002; teece et al., 1997; zahra & george, 2002), dcs as the ability to achieve superior performance (griffith & harvey, 2001; gavrea et al., 2011; zollo & winter, 2002), dcs as processes (eisenhardt &martin, 2000), and dcs as the ability to create market change (eisenhardt & martin, 2000; marsh & stock, 2003). dynamic capacities (dcs) were developed in order to provide a framework to understand how enterprises achieve and sustain competitive advantage when faced with rapidly changing environmental conditions(barney & clark, 2007; vanella et al., 2013).it was a framework to inform managerial practice and build theory on enterprise performance, (teece et al., 1997). interest in research on dynamic capacities has created a study focus on the processes within an enterprise that are aimed at developing and renewing its resource bases (di stefano et al., 2010 teece, 2012; teece et al., 1997; wong, 2013). the key implication of the concept of dynamic capacities is that enterprises are competing not only in terms of their ability to activate and exploit their existing resources and organizational capacities, but also in terms of their ability to renew and develop a review on dynamic capacities in strategic management | 49 them. in today dynamic markets, competitive advantage rests on the ability of an enterprise to renew the capacities and constantly develop, that form the basis for products and services offered (c. h. lin et al., 2008)dynamic capacities are enterprise assets that are intangible, which involve identifiable and specific processes, stable and learned patterns of organizational routines and collective activities (ambrosini & bowman, 2009; di stefano & verona, 2010; eisenhardt & martin, 2000). strategies embedded in dynamic capacities dynamic capacities are adopted as an enterprise exhibits her character of adapting, renewing, reconfiguring and re-creating resources and core capacities to respond to changing business environments (wang &ahmed, 2007). new strategies emerge with the combination of those resources and capacities (eisenhardt & martin, 2000). these ultimately facilitate the creation of resources that are valuable, rare, inimitable and no substitutable in competing with others. dynamic capacities thus address a fundamental question of how an enterprise improved performance and builds advantage in a competitive market place (teece, 2007). (soriano et al., 2011) state that “dynamic capacities are necessary for identifying practices and business transformation that develop those capacities.”(wilden et al., 2007)invariably, capability possession, deployment, and upgrading are important for the success of organizations (luo & saltzman, 2000; silva & araújo, 2016). teece (2011) proposed the adoption of dynamic capacities framework to help managers lead their enterprises in highly competitive global markets. this functional and useful framework is universal enough to provide guidance in a variety of situations. it is aimed at providing the intellectual structure for both theoretical and applied analysis of strategic management and other concerns of business managers. dynamic capacities are directed towards aligning the organization with the environment and strategic change (zahra et al., 2006). they are further seen as the enterprises’ capacities to: sense and shape opportunities, seize opportunities, redeploy and reconfigure (create, extend and modify) their resource base (teece, 2007). shaping and sensing opportunities and threats involves searching, scanning and exploration activities across technologies and markets (teece, 2011; k. z. zhou & wu, 2010). this obliges the organization to maintain close relationships with customers, suppliers and randd partners, and to observe best practices in the industry. seizing opportunities entail the evaluation of existing and emerging capacities, gaining access to investments in relevant designs and technologies that are likely to achieve marketplace acceptance which focuses on taking advantage of opportunities for value creation and competitive advantage (harreld, et al., 2007; teece, 2007; zhuang et al., 2006). the enterprise’s capacity to recombine resources and operating capacities reconfigures the resource base which will enable the enterprise to grow, and markets and technologies also to change (,rothaermel & hess, 2007; teece, 2007). it is the alignment of the assets of the enterprise to achieve the best fit, in order for strategy to be aligned with structure for effectiveness. this is depicted in the figure 1. teece’s (2012) framework of dynamic capacities identifies several universal megatrends that influence the contemporary business enterprises operating in hyper competitive environments. this is against the backdrop of the traditional economic mode where competitive advantage is predicated on economies of scale and scope. other basis for competitive advantage not related to economies of scale is the generation, ownership and 50 | james o. ayegba, zhou lu lin management of intangible assets. according to him, the idea of intangible assets has risen to overshadow economies of scale in importance as an enabling factor for organizations to exert a competitive edge and sustain a successful position. intangible assets characterize the ideas and overall intellectual capacity and resource of an enterprise which is utilized to run its business and have a competitive edge. contrasted with tangible assets which are physical, intangible assets are the ideological tools strategically deployed by managers to enhance its operation and remain competitive (kihara et al., 2016). figure 1. dynamic capacity source: teece (2007). teece (2012) stresses intangible assets as a very powerful class of assets with strong implication for establishing and maintaining competitive edge at the level of the enterprise. he identifies several features of intangible assets as hard to build; difficult to manage; difficult to be traded or transferred; costly to transfer and difficult to specify in a contrast. the implications of these features are that intangible assets are more difficult to procure and access than tangible assets. he further identifies two major classes of intangible assets as technological know-how and business model. he further said that these intangible assets ought not to be used alone but combined with other assets and resources for optimal benefits to the organization. since of themselves they are not sufficient to yield value, but combined with other intangible assets or physical assets, they are merged as product to yield value for the customer. on this basis, teece concludes that ownership of resources or the control of complementary assets is necessary for competitive success. as dynamic capability enhances competition, the comprehensive view of the business environment enables enterprises to survive and achieve their potentials. teece et al. (2007) identified that the attainment of sustainable competitive advantage is a function of enterprise’s processes, positions and paths. dynamic capacities are often characterized as idiosyncratic and unique processes that emerge from individual enterprises with path-dependent histories (teece et al., 1997). they are identified as complicated routines comprising a variety of processes (prommaratet al., 2015). they further argued that the competitive advantage of companies lies within their managerial and organizational processes, shaped by specific paths and positions available to them. eisenhardt and martin (2000) perceived dynamic capacities as basically processes in terms of strategic or organizational routines through which enterprises reconfigure their a review on dynamic capacities in strategic management | 51 resources to respond to or create market change. as dynamic capacities enable the enterprise to match its internal strengths with external opportunities through the change of internal resources, they ensure long-term advantages (teece, 2007). enterprises that lack dynamic capacities accrue only short-term benefits from their current resource configuration, which may fail to meet market requirements in the future. dynamic capacities are at the top of many scholars’ research agenda owing to the increasing importance of dynamic market environments in the real world (daniel & wilson, 2003; salvato, 2003; zott, 2003). material and methods the research method of this study is based on both empirical analysis of literature. it is pertinent to note that the theoretical review of literature focused on dynamic capacities and strategic management. empirical literature analysis earlier research approaches, like the resource-based view (barney, 1991; penrose & penrose, 1958), propose matching external organizational opportunities and threats with the internal resources of the company to identify opportunities and risks that will shape unique selling positions. the essence of dcs lies in the emphasis on capacity to renew competencies and to strategically manage internal and external organizational skills, routines and resources as the origin of competitive advantage in changing business environments (banjongprasert, 2013). driven by turbulent competition from the 1990s, various enterprises have attempted to identify the approach that drives competitive advantage in line with dynamic markets which is captured in the notion of dcs, it is believed to provide sustainable and superior enterprise performance (banjongprasert, 2013). various literatures reviewed disclose an emerging pattern of what dynamic capacities really are. they are mostly seen as path dependent and intentional processes that are the result of the managerial decision making that has the goal of creating, expanding, or changing enterprise’s resource configurations with the intention of achieving a particular end result (eisenhardt & martin, 2000). though dc and rbv are both sharing the same assumptions, dcs is seen different in two main ways; firstly, rbv being static in nature, is insensitive to the environmental change while dcs is concerned with the changing environment. secondly, rbv theory’s focus is on the best way of utilizing the enterprise’s resources bundle, unlike dcs that is focusing on the best way to integrate, renew, reconfigure and recreate the resources bundle. it is against this backdrop that teece et al. (1997), from the rbv perspective, an enterprise that create wealth through the selection of rational alternative among the potential set of resource bundle. on the contrary dcs is designed to create wealth for the enterprises operating under rapid technological change environments with the objective of sustaining competitive advantage by changing the resource base. dynamism can be defined as the dynamic heterogeneity that characterizes the organizational environment (pratono et al., 2016). this is manifested by the amount of change in technologies, customer preferences and modes of competition in the enterprise’s principle industries (miller & singh, 1994). environmental context can be important to the analysis of resources and performance as diverse environments entail different valuations of resources (penrose, 1959). moreo52 | james o. ayegba, zhou lu lin ver, teece and associates (teece et al., 1997) expound the meaning of dynamic capacities and their importance for achieving competitive advantage in shifting environments. it is suggested that dynamic capacities are ineffective at providing a basis for sustainable competitive advantage eisenhardt and martin (2000). thus, competitive advantage for the potential for lies in the use of dynamic capacities to create enterprise-specific functional competences that contribute to that advantage. researchers accept the existence of several hierarchical levels of dynamic capacities and their multidimensional aspect (ambrosini & bowman, 2009;eisenhardt & martin, 2000; govender et al., 2002; teece et al., 1997; winter, 2003; zahra et al., 2006). the three (3) capacities levels that are prominent are the higher order capacities, first-order capacities, and zero-order capacities. the zero-order capacities used in the day-to-day processes and operations of enterprises and are often referred to as operational or substantive capacities (coff & economics, 2003; helfatet al., 2007; wang et al., 2006; zahra et al., 2006; zaidi et al., 2011). in this study, the zero-order capacities identified as enterprise’s operations constitute the resource base of the company, together with the resource bundles that the company controls or may access easily (ambrosini & bowman, 2009). these capacities are sought to act in equilibrium as they do not involve any change in how the enterprise operates (helfatet et al., 2007), they comprise enterprise’s operations, such as manufacturing, marketing, or logistics, and define the ways in which the company makes its living without changing any of its existing procedures. for example, the preparation of an annual marketing plan for an existing product constitutes an operational capability. in contrast, the first-order capacities involve changes in ways the company works and interacts with the markets (winter, 2003). the first-order capacities modify the elements of the enterprise’s operations and enable the introduction of changes in day-to-day activities through deployment and reconfigurations of existing enterprise’s assets, that is, the resource base (collis, 1994; helfatet al., 2007; winter, 2003). the first-order capacities are seen as the leveraging dynamic capacities. while the higher-order dynamic capacities have the ability of modifying and regenerating the leveraging capacities to induce deliberate and targeted change in the way a company makes its strategy (ambrosini & bowman, 2009; winter, 2003; zahra et al., 2006; zott, 2003). as the first-order capacities build on the existing resource base, the higher-order capacities are applied in the objective of the extension and the renewal of the resource base. for instance, winter (2003) calls them game-changing capacities and refers to them as deliberate investments in organizational learning. they play important roles in sensing and seizing new opportunities and in search and selection of new resources to incorporate them in the resource base of the company. they allow for indirect renewal and enhancement of the enterprise’s resource base and without them the leveraging capacities (deploying the existing and available resource base) bear the risk of becoming core rigidities of the company (ambrosini & bowman, 2009). the higher-order capacities manifest through the company’s learning practices directed towards the development of innovation in its strategic marketing for a swifter recognition of new market opportunities. it equally manifest through the organizational learning and external knowledge absorption (ambrosini & bowman, 2009; cohen & levinthal, 1990; a review on dynamic capacities in strategic management | 53 winter, 2003; zahra et al., 2005), creating network-based opportunities though the relational capability (capaldo, 2007; kale & singh, 2007)), and developing decision-making processes through dynamic managerial capacities (adner & helfat, 2003; winter, 2003) and reside within the company’s structure. regarding the components of dcs, wang and ahmed (2007) identified three component factors which reflect the common features of dc’s across enterprises, that is, the absorptive capability and innovative capacity, adaptive capacity. wang and ahmed (2007) defined them all. absorptive capability is the ability to identify and apply external information for commercial means (cohen & levinthal, 1990). the enterprises with higher absorptive capability are well able to learn from partners and transform learned knowledge into competences (chou, 2005; gavrea et al., 2011). he further sees innovative capacity as a “enterprises’ ability to develop new products or markets”. the argument is that these factors explain the confusion behind how resources and capacities can be used to sustain long term enterprise performance (wang & ahmed, 2007). additional contributions discuss enablers and antecedents of dynamic capacities. ambrosini and bowman (2009) discuss internal factors and external factors as inhibitors and drivers for dynamic capacity.(talaja & horizons, 2013) on the other hand, identified four(4) basic elements of dynamic capacities as new product development capacity, market disruptiveness capacity, new process development capacity, and idea generation capacity. idea generation capacity can be explained as the development of new and future ideas for entrepreneurial endeavours. market disruptiveness capacity refers to the behavior of companies in the context of aggressiveness and persistence in introducing innovation to the market. it indicates the extent to which the company creates the dynamism of the market. new product development capacity is related to the development of new products and services, the quality of new products and services and the variety of new products and services in relation to the largest competitors. new process development capacity refers to the performance of innovation adaptation and process of tackling existing processes with new technology. new product development capability and new process development capacity from the classes made by mckelvie and davidson (2009) can be seen as parts of innovative capacity considering the definitions from the main authors (miller & cardinal, 1994; wang & ahmed, 2007). ambrosini and bowman (2009) opined that external factors such as the nature of the market and the enterprises’ history for example determine the enterprises’ ability to react to market fluctuations. while the internal factors such as managerial behaviour, social capital and trust for example determine the organizations ability to develop dc’s. (eriksson, 2014)also argued that the creation of dcs rests on internal and external antecedents. internal antecedents; structural and social, and external antecedents; environmental, networks and relationships influence the organization ability to develop and sustain dcs (eriksson, 2014). there is a large variety of available reviews that explains the variables of the dc. dcs consist of several classes of factors that can help determine an enterprise’s distinctive competencies. these factors are processes, positions and paths and they can be considered as the main variables for the theory. essentially these factors explain the enterprise’s dcs and the sources of competitive advantage (brandenburger et al., 1996; teece et al., 1997). 54 | james o. ayegba, zhou lu lin teece et al. (1997) explained in their work that dc are processes shaped by paths and positions, and those processes include integration and co-ordination, learning and reconfiguration. while paths and positions are the external and internal forces enabling and constraining dc. the internal position relates to the company’s assets which includes; its stock of technological, financial, complementary, reputational, and structural assets. the external position refers to the enterprise vice versa its institutional environment and its markets. teece et al. (1997) explain that the company’s position will have a bearing on the company’s strategic standing and how competitive advantage could be gained. processes, positions and paths are the main variables of dynamic capacities, they are subsequently discussed further. processes describe of doing things in the enterprise. they comprise three roles (teece et al., 1997) the first role; coordination/integration is considered a static concept and it presents the idea that managers are in charge of coordinating and integrating activities within the enterprise (teece et al., 1997). the degree to which internal coordination and integration is effective and efficient can explain the difference between an enterprise’s failure and success. evidence shows that the way in which production is organized and managed can determine the differences in enterprise competences (teece et al., 1997). an example could be japanese manufacturing companies like toyota, which are able to maintain competitive positions in global market places through excellent managerial and production practices such as total quality management (andersen, 2001; phan et al., 2011). the second role; learning, is considered to be a dynamic concept and represents a process by which experimentation and repetition aids things to be done better and more quickly (teece et al., 1997). learning involves individual skills and it is organizational and the organizational knowledge brings about learning resides in new patterns of interactions that represents successful solutions to particular problems (teece et al., 1997). the concept of dc’s as coordinative management process provides potential for inter-organizational learning. collaborations and partnerships can be a driver for organizational learning, enabling the recognition of dysfunctional routines as espoused by researchers (teece et al., 1997). ambrosini and martin (2000) further stated that ”learning mechanisms, such as repeated practice guides the evolution of dcs because it helps gain a deeper understanding of processes and thus helps develop more effective routines”(ambrosini et al., 2009, p.29-49). the third role is the reconfiguration and transformation, presents the enterprise’s ability to be aware of the need to reconfigure the enterprises’ asset structure, and the ability to transform internal and external assets (teece et al., 1997). organizations need to observe markets constantly to detect progressions in technologies and they need to be willing to adapt these progressions in order to achieve best practices (teece et al., 1997). karim (2006), found that “organizational structure reconfiguration was a dc because it enables business units to recombine their resources and to adapt to environmental changes, such as changes in customer demand” (el gizawi, 2014, p. 289). paths refer to the alternatives that are strategically available to the organization, its history and path dependencies. path dependencies explain that where an enterprises’ future lies are a function of its current position and its history. the technological opportunities that an enterprise has depend on how fast the industry is evolving and how fast scientific breakthroughs are being made(teece et al., 1997). it can be said that these three variables combined comprise the core model of dcs (teece et al., 1997). the three factors aid the ability to react to market fluctuations a review on dynamic capacities in strategic management | 55 appropriately and efficiently so as to use resources most efficiently in order to outperform competition. in essence, this can be considered as the main hypothesis of the theory as also stated by(latif et al., 2018), that dcs have a positive impact on competitive advantage. the argument behind this idea is that these factors can only provide competitive advantage if they are based on a collection of routines, skills and complementary assets that are difficult to imitate and replicate. the ease of imitation can determine the sustainability of competitive advantage. as discussed earlier, usually these enterprise specific assets cannot be bought, implying that they are embedded within enterprises which limit imitation, making it unique to an enterprise; it enables the enterprise to achieve a competitiveness (ahmad, othman, & lazim, 2014; teece et al., 1997). eisenhardt and martin (2000) posit that dynamic capability processes comprise specific and identifiable routines which have been researched widely. they suggested several processes that are used as examples of dynamic capacities, such as product development, which combines various skills in cross-functional teams; strategic decision making, which entails pooling of diverse business, functional and personal expertise; and alliance and acquisitions routines, which comprises new resources, before and after acquisition routines and many others. in order to study in an integrated way, the impact of dc on company performance it is useful to abstract from specific processes and routines and to consider broader composite dimensions. coordination processes interface and connect single routines through communication, task assignment, scheduling and other related activities. according to teece et al. (1997) the lack of efficient coordinating and combining of different tasks and resources may explain why apparently changes technology have obvious effects on incumbent company and competitive positions in the market. capability to learn can be conceived of as a main means of attaining renewal strategically. renewal necessitates organizations to explore and learn new ways while at the same time exploit what they have already learned(zhou et al., 2020). learning is an essential process which through experimentation and repetition leads to the better and quicker resolution of specific problems and at the same time enables the company to see new opportunities in production. learning processes are multi-level and dynamic (teece et al., 1997). although innovative ideas and insight may occur to individuals, but with individually generated knowledge shared within the organization’s context, it will be institutionalized as an organizational artefact. dynamic capacities have also been found to be an important part in the product innovations and advanced uses of technology in different organizations. it can be realized that the focuses of dynamic capability on the changing needs of both the company as well as its customers and prepares an enterprise accordingly to face the challenges encountered due to the changing business environment. in other words, the concepts of dc help enterprises to adapt to the changes in the business environment. when dynamic capacities (dc) are involved in product technological and innovation changes, the enterprises also get assisted through the solutions available to technical problems and implementation of new processes and techniques (afuah, 2002; shylesh et al., 2010;zhang, 2007) the greater need and importance of dynamic capacities arise owing to the constant changes that are prevailing in the business environment. marketing capacities have been 56 | james o. ayegba, zhou lu lin found to have a great positive influence on the economic performance of an organization in the global market.(k.-w. lin & huang, 2012) conducted a study on the significance of the dynamic capacities as observed in relation to company performances, enterprise networking and accomplishments of objectives and goals, it may be drawn as a conclusion that dc have a major role to play in the organizational management where the managers and leaders are facilitated in their decision making towards organizational success. dc can be observed as focusing on various aspects of an enterprise dealing with technological advances and product innovations, handling and facing challenges from the changing business environment as well as improving the performance of the enterprise as a whole. the development of different propositions also reflects the increasing importance of dynamic capacities in organizations that managers are integrating in their strategic management practices all the more from before. findings following basic characteristics of the dynamic capacities stand out: dynamic capacities are enterprise-specific, which means solutions to enterprise issues are purposefully carried out by human activity. the solutions are created inside the enterprise, built rather than bought in the market. dcs can be acquired over time on the basis of experience, investments made and knowledge accumulated. this way, the enterprise is able to react in a timely fashion to the new opportunities and threats arising from the environment and also create external and internal change. managing the dynamics of the competitive advantage (updating, safeguarding, creation and if needed, dismantle of existing competitive advantage) is realized through resource base modification. this has effect on company performance indirectly, but the impact is not often positive. it is can likewise affect enterprise’s performance negatively providing that dynamic capacities have been inadequately developed. its direct impact on the company’s economic performance as their creation, usage generates expenditure and development. therefore, in order to achieve the organizational targets, dc should be identified whereas benefits, forecast and collectable costs shall be compared and evaluated; dynamic capacities are unique and inimitable of any business entity or organization. uniqueness arises from element combination. we can then say that in the key characteristics of organizations dc demonstrate similarities and specifics in terms of details; dynamic capacities seem to be vibrant in turbulent environment though they tend to develop in response to various circumstances, not just environmental changes. they ensure the long-term survival of the company and its progress(eliasson et al., 2006). conclusions the concept of dcs has gained popularity among scholars in the strategic management field. the main objective of dcs is not just to achieve competitive advantage but most importantly is to sustain the competitive advantage under challenging environment. it is a high order-capability usually in the form of intangible (processes / skills / routines / capacities) assets. the intangible processes/skill/routines/capacities can only be the a review on dynamic capacities in strategic management | 57 source of dcs when they are valuable, rarely available in the market, difficult-to-duplicate by competitors, and non-substitutable that grows from path dependency and heterogeneity between enterprises. the field of strategic management is essentially concerned with how enterprises generate and sustain competitive advantage, while the dynamic capacity perspective emphasizes on improving the capacity of organizations facing rapidly changing environment to create new resources, renew its mix resource. it acknowledges that “the beliefs about organizational evolution and its top management team are fundamental in developing dynamic capacities”. with respect to the policy implication, the organizations should focus on product innovation and efficient decision making to enhance value creation and competitive advantage over their competitors. future studies may examine the performance of dynamic capacities on enterprise in a technology turbulent situation vis-à-vis the proposition of happenings in the industry 5.0. references acikdilli, g., & ayhan, d. y. (2013). dynamic capabilities and entrepreneurial orientation in the new product development. international journal of business and social science,4(11), 144-150. adeniran, a. o., & olorunfemi, s.o. (2020). the essence of knowledge management in the air transportadner, r., & helfat, c. e. j. s. m. j. (2003). corporate effects and dynamic managerial capabilities. strategic management journal, 24(10), 1011-1025. afuah, a. (2002). mapping technological capabilities into product markets and competitive advantage: the case of cholesterol drugs. strategic management journal, 23, 171-179. ahmad, n., othman, s. n.,& lazim, h. m. (2014). a review of technological capability and performance relationship in manufacturing companies. international symposium on technology management and emerging technologies (istmet 2014). ambrosini, v., & bowman, c. (2009). what are dynamic capabilities and are they a useful construct in strategic management? international journal of management reviews,11(1), 29-49. andersen, t. j. (2001). information technology, strategic decision making approaches and organizational performance in different industrial settings. journal of strategicinformation systems, 10, 101-119. ayegba, j. o. (2015). impact of transformational leadership style on organisaitional productivity:a case study of julius berger construction company abuja.jiangsu university library. ayegba, j. o. (2020). ‘the effect of enterprise networks on company performance through a mediating function of dynamic capacities’. jiangsu university library. https://orcid.org/my-orcid bahadir, s. c., bharadwaj, s., & parzen, m. (2009). a meta-analysis of the determinants of organic sales growth. international journal of research in marketing, 26(4), 263-275. banjongprasert, j. (2013). an empirical investigation of dynamic capabilities at the individual level: the context of new service development. a phd thesis of the faculty of humanities of the university of manchester. barney, j. b. (1991). firm resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17, 99-120. barney, j. b. (2001). is resource-based “view” a useful perspective for strategic management research? yes. academy of management review, 26(1), 41-56. barney, j. b., & clark, d. n. (2007). resource-based theory: creating economic rents and competitive advantage. oxford university press. 58 | james o. ayegba, zhou lu lin barreto, i. (2010). dynamic capabilities: a review of past and an agenda for the future. journal of management, 36(1), 256-280. barrett, h., & weinstein, a. (1999). the effect of market orientationad and organizational flexibility on corporate entrepreneurship. international journal of psychology and behavioural research, 3(3), 198-210. brandenburger, a. m., & stuart, h. w. (1996). value-based business strategy. journal of economics and management strategy, 5, 5-24. borch, o. j. (2004). building dynamic capabilities for strategic entrepreneurship in smes. ncsb 2004 conference, 13th nordic conference on small business research, 1-24. bowen, f. e., rostami, m., & steel, p. (2010). timing is everything: a meta-analysis of the relationships between organizational performance and innovation. journal of businessresearch, 63(11), 1179-1185. capaldo, a. j. s. m. j. (2007). network structure and innovation: the leveraging of a dual network as a distinctive relational capability. strategic management journal, 28(6), 585-608. coff, r. w. j. m., & economics, d. (2003). the emergent knowledge-based theory of competitive advantage: an evolutionary approach to integrating economics and management. managerial and decision economics, 24(4), 245-251. da silva, h. c., & araujo, m. a. (2016). emerging strategies and hypercompetitive environments to micro and small companies of information technology. american international journal of contemporary research, 6(4), 83-69. daniel, e., & wilson, h. n. (2003). the role of dynamic capabilities in business transformation. european journal of information systems, 12(4), 282-96. danneels, e. (2002). the dynamics of product innovation and firm competences. strategic management journal, 23, 1095-1121. di stefano, g., peteraf, m., verona, g. j. i., & change, c. (2010). dynamic capabilities deconstructed: a bibliographic investigation into the origins, development, and future directions of the research domain. industrial and corporate change, 19(4), 1187-1204. eisenhardt, k. m., & martins, j. a. (2000). dynamic capabilities: what are they? strategicmanagement journal, 21, 1105 1121. el gizawi, n. (2014). the dynamic capabilities theory: assessment and evaluation as a contributing theory for supply chain management. university of twente. eliasson, j., & mattsson, l.-g. (2006), equity effects of congestion pricing: quantitative methodology and a case study for stockholm, transportation research part a. policy and practice, 40(7), 602-620. eriksson, t. j. s. j. o. m. (2014). processes, antecedents and outcomes of dynamic capabilities. scandinavian journal of management, 30(1), 65-82. gavrea, c., ilies, l., & stegerean, r. (2011). determinants of organizational performance: the case of romania. management and marketing challenges for the knowledge society, 6(2), 285-300. griffith, d. a., & harvey, m. g. (2001). a resource perspective of global dynamic capabilities. journal of international business studies, 32(3), 597-606. harreld, j. b., o'reilly iii, c. a., & tushman, m. l. (2007). dynamic capabilities at ibm: driving strategy into action. california management review, 49(4), 21-43. helfat, c. e., & peteraf, m. a. (2003). the dynamic resource-based view: capability lifecycles. strategic management journal, 24(10), 997-1010. helfat, c. e., finkelstein, s., mitchell, w., peteraf, m., singh, h., & winter, d. (2007). dynamic capabilities: understanding strategic change in organizations. blackwell. a review on dynamic capacities in strategic management | 59 kale, p., & singh, h. (2007). building firm capabilities through learning: the role of the alliance learning process in alliance capability and firm-level alliance success. strategic management journal, 28(10), 981-1000. karim, s. (2006). modularity in organizational structure: the reconfiguration of internally developed and acquired business units. strategic management journal, 27(9), 799-823. kihara, a. s., ngugi, p. k., & ogollah, k. (2016). influence of dynamic capabilities on performance of large manufacturing firms in kenya. international journal of businessstrategy, 2(1), 106-126. latif, z., latif, s., ximei, l., pathan, z. h., salam, s., jianqiu, z. j. t., & informatics. (2018). the dynamics of ict, foreign direct investment, globalization and economic growth: panel estimation robust to heterogeneity and cross-sectional dependence. telematics and informatics, 35(2), 318-328. lee, j., lee, k., & rho, s. (2002). an evolutionary perspective on strategic group emergence: a genetic algorithm-based model. strategic management journal, 23(7), 727-746. li, t., & calantone, r. j. (1998). the impact of market knowledge competence on new product advantage: conceptualization and empirical examination. journal of marketing, 62(4), 13-29. li, y., su, z., & liu, y. (2010). can strategic flexibility help firms profit from product innovation? technovation, 30(5-6), 300-309 lin, k.-w., & huang, k.-p. (2012). dynamic capability and its effects on firm performance. american journal of applied sciences, 9(1), 107. marsh, s. j., & stock, g. n. (2003). building dynamic capabilities in new product development through inter temporal integration. journal of product innovation management, 20(2), 136-48. mcevily, s. k., eisenhardt, k. m., & prescott, j. e. (2004). the global acquisition, leverage, and protection of technological competencies. strategic management journal, 25,713 722. miller, c. c., & cardinal, l. b. (1994). strategic planning and firm performance: a synthesis of more than two decades of research. academy of management journal, 37(6), 1649-1665. osisioma, h. e., nzewe, h. n., & mgbemena, i. c. (2016) dynamic capabilities and performance of selected commercial banks in akwa, anambra state, nigeria. europeanjournal of business and social sciences, 4(10), 98-110. penrose, e. (1959). the theory of the growth of the firm. wiley. phan, a. c., abdallah, a. b., & matsui, y. (2011). quality management practices and competitive performance: empirical evidences from japanese manufacturing companies. international journal of production economics, 133, 518-529. pratono, a. h., al-mashari, m., & del giudice, m. j. b. p. m. j. (2016). strategic orientation and information technological turbulence: contingency perspective in smes, business process managementjournal, 22(2), 1-16. prommarat, p., pratoom, k., & muenthaisong, k. (2015). a conceptual model of strategic organizational flexibility capability and business survival. academy of strategic management proceedings. jordan whitney enterprises, inc. rindova, v.p., & kotha, s. (2001). continuous ‘morphing’: competing through dynamic capabilities, form, and function. academy of management journal, 44, 1263-1278. rothaermel, f. t., & hess, a. m. (2007). buidling dynamic capabilities: innovation driven by individual-, firm-, and network effects. organisation science, 18 (6), 898-921. salvato, c. (2003). the role of micro-strategies in the engineering of firm evolution. journalof management studies, 40, 83-108. 60 | james o. ayegba, zhou lu lin silva, h., & araújo, m.a.v.. (2016). emerging strategies and hypercompetitive environments to micro and small companies of information technology. american international journal of contemporary research, 6(4), 83-89. teece, d. j. (2007). explicating dynamic capabilities: the nature and micro foundations of sustainable enterprise performance. strategic management journal, 28(13), 1319-1350. teece, d. (2009). dynamic capabilities and strategic management: organizing for innovationand growth. oxford university press. teece, d. j. (2012). dynamic capabilities: routines versus entrepreneurial action. journal of management studies, 49(8), 1395-1401.teece, d. j., pisano, g., & shuen, a. (1997). dynamic capabilities and strategic management. strategic management journal, 18(7), 509-533. wang, c. l., & ahmed, p. k. (2007). dynamic capabilities: a review and research agenda. international journal of management reviews, 9(1), 31-51. wang, y., lo, h., zhang, q., &xue, y. (2006). how technological capability influences business performance: an integrated framework based on the contingency approach. journal of technology management in china, 1(1), 27-52. winter, s. (2003). understanding dynamic capabilities. strategic management journal, 24, 991 995. zaidi, m. f. a., & othman, s. n. (2011). understanding dynamic capability as an ongoing concept for studying technological capability. international journal of business andsocial science, 2(6), 224 234. zahra, s. a., sapienza, h. j., & davidson, p. (2006). entrepreneurship and dynamic capabilities: a review, model and research agenda. journal of management studies, 43(4), 917-955. zhang, m. j. (2007). is support for top managers’ dynamic capabilities, environmental dynamism, and firm performance: an empirical investigation. journal of business andmanagement, 13(1), 57-77. zhou, k. z., & wu, f. (2010). technological capability, strategic flexibility, and product innovation. strategic management journal, 31, 547-561. zhuang, y., & lederel, a. l. (2006). (2006). a resources-based view of electronic commerce. information and management, 43, 251261. zott, c. (2003). dynamic capabilities and the emergence of intra-industry differential firm performance: insight from a simulation study. strategic management journal, 24, 97-125. a review on dynamic capacities in strategic management | 61 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. james onuche ayegba phd in strategy and marketing (2020, jiangsu university, china); mba degree in human resourcemanagement (major) of the company (2015, jiangsu university, china); bachelor of science (bsc) (2006, ahmadu bello university, zaria, nigeria). his research interests include small and medium-sized enterprises (smes), electronic commerce, human resource management. correspondence to: dr. james onuche ayegba, jiangsu university, school of management, xuefu road 301, 212013 zhenjiang, china, e-mail: 5103150216@stmail.ujs.edu.cn orcid http://orcid.org/0000-0001-6127-4353 zhou lu lin phd holder in economics and lecturer at the department of health and economics management science and engineering, faculty of management and finance, jiangsu university, zhenjiang jiangsu province post code 212013 china. professor. zhou specialises in economics and international economics. correspondence to: zll62@ujs.edu.cn or zll62@126.com orcid http://orcid.org/0000-0002-5266-2191 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 62 | james o. ayegba, zhou lu lin #ier-06-04-06-pp081--2003-zysk 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.06 fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries wojciech zysk a b s t r a c t objective: the objectives of this paper are as follows: to describe how the fair trade movement supports the achievement of the sustainable development goals (sdgs), also using a theory of change, to analyze the trade fair phenomenon in the global scale, in the v4 countries and make a comparison with selected eu countries as well as an attempt to develop recommendations for the visegrad group countries in terms of the fair trade development. research design & methods: the research methods applied in the article are: studying the literature of the subject, analysis of source texts, the descriptive method and deductive reasoning (the observational method combined with a case study). findings: fair trade development level and the sales level in the analysed countries considerably differ from other developed eu countries. contribution & value added: therefore, it was proposed in the recommendations to use the uk benchmarks and take advantage of the economic potential of the v4 group. article type: research paper keywords: fair trade; visegrad group; sustainable development goals; theory of change; the poor south jel codes: p45, m14, f23, p33 article received: 18 october 2020 article accepted: 11 december 2020 suggested citation: zysk, w. (2020). fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 81-98. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.06 introduction under the current level of internationalization and globalization some disturbing sociocultural, demographic and civilization phenomena, including the allocation of the population of the globe in terms of income and living standards, can be observed in the world. in september 2015, the united nations general assembly adopted a set of 17 overarching global goals to combat poverty and achieve sustainable development by 2030. they were called the sustainable development goals (sdgs). international entrepreneurship review ri e 82 | wojciech zysk covering topics from gender equality to climate change, and education to clean drinking water, they represent a powerful opportunity to improve the lives of 1.3 billion small scale farmers and agricultural workers upon whom the world depends to produce our food and protect our planet (united nations, 2020). this is an urgent call for action by all countries – both the developed and the developing – in a global partnership. many international organizations and programs support the implementation of these ambitious goals. the goals merely provide a framework. it is up to governments, but also businesses and civil societies, to take action in order to ensure they are achieved. fair trade1 is one of the movements supporting the implementation of sdgs. how does fair trade contribute to the sdgs? there is a large amount of cross-over between the sdgs and fair trade’s work. in fact, of the 169 targets underlying the goals, there is barely a single one that is not somehow related to food and farming. this means that smallholder farmers and workers have a central role to play (fairtrade international, 2020a). fair trade has a direct and indirect impact on all 17 goals. a theory called a theory of change was also created. it describes the change that an initiative wishes to see in the world and its understanding of how it will contribute to that change. fairtrade international has developed a theory of change for fairtrade as a part of work to improve the fairtrade monitoring, evaluation and learning – mel system. not only the richest countries in the world, but also the countries of our part of europe should participate in the implementation of sdgs' goals. moreover, it poses a challenge for the visegrad group countries (v4), characterized by a high standard of living of the population, high position in economic rankings – for example with regard to gdp, and human development index – hdi. the fair trade phenomenon has also been developing in the v4 countries for several years. in the face of the processes mentioned above, ideas of responsibility and justice occur more and more often, particularly in the international context. the objectives of this paper are as follows: to describe how the fair trade movement supports the achievement of the sustainable development goals – sdgs, also using a theory of change, to analyze the trade fair phenomenon in the global scale, in the v4 countries and make a comparison with selected eu countries as well as an attempt to develop recommendations for the visegrad group countries in terms of the development of fair trade. in the first part of the article there is a synthetic summary of the selected studies results focused on fair trade, then material and methods that were used, in the next section description of the relationship between fair trade and the sustainable development goals. then we can find fair trade product trading worldwide analysis, fair trade product trading in the v4 countries (very difficult to find data) and finally – very important section – recommendations for the v4 countries with regard to the development of fair trade. literature review the world literature presents numerous studies on fair trade. since the global financial crisis of 2007-2009, the subject of fair trade – and even fair trade tourism – has increase 1 the terms fairtrade, fair trade and others often appear in the literature. “fairtrade” – defines the product certification system owned by fairtrade international. “fair trade” – this concept is broader in meaning than “fairtrade” and refers to the entire fair trade movement, including individual organizations and product certification systems. the last term will be used in the article. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 83 ingly appeared in the economic discourse. analyzing the amount of scientific articles using a popular search engines we can observe that the issue of fair trade is, interestingly enough, relatively more and more frequently found in published economic literature. for example, when the google scholar – a well-known site of the scientific world – search engine was used, after entering the term "fair trade2” 27,300 search results in years 1989-2008 (20 years) were found, while in the period 2009-2020 (only 12 years) as many as 37,700. in the year 2020 alone (three months between january and march) we had 2,050 articles or books. table 1 shows examples of a synthetic summary of the selected studies results focused on fair trade, the articles analyzed below cover the post-crisis period. in the table below we can find subjects and short conclusions of reviewed publications. table 1. summary of some research results focused on fair trade reference subject conclusions audebrand&pauchant 2009, 343-353 can the fair trade movement enrich traditional business ethics? a historical study in mexico historical study of fair trade movement focuses on the originalities and challenges of the ft movement and its contributions to the current theory and practice in business ethics. bezençon&blili 2009, 95-113 fair trade managerial practices: strategy, organization and engagement the motivations of distributors of fair trade products and how they organize and communicate fair trade values (strategies, managerial practices, distribution). doran 2009, 549563 research in the u.s. on fair trade consumption there are significant interactions between personal values and fair trade consumption and that demographics proved to be useless in creating a profile of the american fair trade consumer jaffee & howard 2010, 387-399 corporate cooptation of organic and fair trade standards corporate firms have deployed to further capital accumulation and to defuse threats to their profit margins and to status quo production, pricing, labor, trading and retailing practices. nicholls 2010, 241-255 fair trade as a form of social entrepreneurship a neoinstitutionalist perspective to analyse fair trade not simply as a new exchange model working within existing organisational and economic structures, but rather as an agent of institutional entrepreneurship. wilson 2010, 84-92 long-term indebtedness, rising production costs in nicaragua effort to raise the fair trade minimum price and premium for coffee through fair trade labelling organizations international (flo) in 2008 demonstrated a good first step toward improving farmgate prices. goworek 2011, 74-86 literature on ethical fashion companies description of a significant trend for retailers to offer ethical clothing ranges made from organic cotton or produced by fair trade manufacturers. bondy& talwar 2011, 365-383 fair trade consumers v. global economic recession the results reveal a discrepancy among fair trade consumers in canada, us and uk. 2 quotation marks were used in the search. for example: searching for 'wojciech profit' will give us results as if we combined the words 'wojciech' and 'profit' with the logical conjunction or. a query "wojciech profit" (quotation marks) will give us only those results that contain the string "wojciech profit" in any part of the article or metadata. 84 | wojciech zysk reference subject conclusions pedregal&ozcaglar-toulouse 2011, 655-660 fait trade phenomena in france the lack of access to information and financial resources can explain consumers' refusal to purchase fair trade products andorfer& liebe 2012, 415-435 current state of research on individual consumption of fair trade in the usa and uk compared to other fields of research on ethical decision making, scholars are only just beginning to understand and explain individual ft consumption. raynolds 2012, 276-287 theoretical and empirical parameters of social regulation in global food markets, focusing on the rapidly expanding fair trade initiative fair trade success deepens competition and buyer control and erodes peasant base. growth in new areas creates opportunities for working with labor organizations. yang, hu &mupandawana, liu 2012, 21-34 consumer willingness to pay for fair trade coffee: a chinese case study results show that on average, consumers were willing to pay 22% more for a medium cup of fair trade coffee compared with traditional coffee. shahzad &sillanpää 2013, 29-31 the role of fair trade in developing corporate social responsibility fair trade firms give equal importance to economic, social, and environmental responsibilities. doherty, davies &tranchell 2013, 161-189 the discourse surrounding fair trade mainstreaming, and discusses the potential avenues for the future of the social movement the paper highlights a number of benefits of mainstreaming, not least the continued growth of the global fair trade market. however, the paper also highlights the negative consequences of mainstreaming on the long-term viability of fair trade as a credible ethical standard. stratton & werner 2013, 363-374 in-store field study: consumers purchase behavior of fair trade-labeled coffee in a privately owned coffee shop implications for the use of point-of-purchase advertisements and consumption of products promoting labels such as fair trade were discussed. forno& graziano 2014, 139-157 social movements in the current economic crisis description of analytical framework which will combine social movements and political consumerism theories by focusing on two basic dimensions: consumer culture and organizational resources. dragusanu, giovannucci&nunn, 2014, 217-236. "economic sense" of fair trade critical overview of the economic theory behind fair trade, describing the potential benefits and potential pitfalls jaffee 2014 benefits of fair trade for producers actual effect of fair trade for coffee farmers in mexico ladhari&tchetgna 2015, 469-477 the study investigates the motives underlying the consumption of fair trade (ft) products 3 types of personal values are important: self-directed, equality and social justice, and power and social status. also fair trade advocates are predisposed toward equality and social justice values. child 2015, 601-618 comparison of fair trade and socially responsible investments three hypotheses: the relation motivations hypothesis, the material interests hypothesis, and the organization of credibility hypothesis. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 85 reference subject conclusions bieler 2016, 31-41 the role of tnc in free trade and fair trade in the long-term the way production itself is organized, needs to be transformed (different trade arrangements, challenging more fundamentally the capitalist social relations of production). chatzidakis, kastanakis&stathopoulou 2016,95-109 socio-cognitive determinants of consumers’ support for the fair trade movement the findings suggest that the psychological processes underlying fair-trade consumerism are inherently more complex than assumed in previous research. bailey, bush, oosterveer&larastiti 2016, 59-68 the role of middlemen in fair trade usa fishery: yellowfin tuna from indonesia introduction of fair trade has facilitated a rapid reorganization of value chain structure in the fishery with notable impacts on fisher perceptions of the resource and the market moravčíková&gregová 2016, 340 fair trade as a tool of corporate social responsibility fair trade connects developed countries and social changes are needed most. this is a manifestation of humanity that helps producers to escape acute poverty and lead dignified lives. burnett 2017, 28-29 new perspectives on the fair trade and food sovereignty movement strategies to challenge international trade governance both movements’ strategies are necessary for changing the international agricultural trade regime, and neither alone is sufficient. o'connor, sims & white 2017, 105-112 standard theory of planned behaviour (tpb) v. attitude to purchase fair trade foods first, the reliability of the extended tpb measures was confirmed via confirmatory factor analysis. second, a proposed model predicting people’s fair trade purchasing behaviour showed a good fit via structural equation modelling. miller 2017, 249-269 issue of trade within the broader literature on international and global justice eight different conceptions of ‘fair trade’ and the principles that lie behind them. goff 2018, 521-543 fair trade: global problems and individual responsibilities consumers have duties of fairness that are specific to their roles as participants in global trade, given that their trading partners have unmet claims under present non-ideal conditions rössel& schenk 2018, 266-284 political consumption v. activism for the fair trade political consumption is not only an academic field of research, but an increasingly widespread attempt to influence corporations and politicians by market choices naylor 2018, 1027-1046 literature on diverse and community economies to examine fair trade exchanges – example of mexico explanations of fair trade as “alternative” and multiplying of our understanding of what fair trade is. utilizing data collected in chiapas, mexico with two coffee producing cooperatives and their u.s.-based partner roasters. nunn 2019 causes and consequences of fair trade certification reflections on the impressive growth of fair tradecertified imports over the past two decades wang & chen 2019, 66-72 effects of perceived justice of fair trade organizations on consumers’ practical suggestions to fair trade related businesses and organizations, enabling these entities to 86 | wojciech zysk reference subject conclusions purchase intention toward fair trade products accurately determine directions for the promotion and marketing communications. konuk 2019, 141-147 consumers' willingness to buy and willingness to pay for fair trade food consciousness for fair consumption has the greatest influence on intentions. singh & singh 2020, 1425-1431 fair trade in food sector the article tries to elucidate fair trading in food and agricultural sectors and highlights the recent progress achieved, with a wider goal of achieving a sustainable development especially in the developing countries. bartels, reinders, broersen& hendriks 2019, 1-25 company's fair trade reputation skepticism and consumer brand identification play an important mediating role in the relation among reputation, fit and consumers' electronic word-ofmouth intentions. hur, lee &stoel 2020, 186-206 fair trade advertising this study examined whether and when information type is an effective advertising strategy for fair trade products. advertisers who promote fair trade products should consider the combination of information and visual-written (in)congruency. zhang & liu 2020, 1205-1227 fair trade in china initial investigation into fair trade supply chain management in china, with a focus on its opportunities and challenges. source: own study. material and methods in the face of the processes mentioned in the introduction, ideas of responsibility and justice occur more and more often, particularly in the international context. the aims of this paper are as follows: to describe how the fair trade movement supports the achievement of the sustainable development goals (sdgs), also using a theory of change, to analyze the trade fair phenomenon in the global scale, in the v4 countries and make a comparison with selected eu countries as well as an attempt to develop recommendations for the visegrad group countries in terms of the development of fair trade. the research methods applied in the article are: studying the literature of the subject (scientific articles, books), analysis of source texts(dedicated websites, reports), the descriptive method based on the literature studiesand deductive reasoningbased on the observational method combined with a case study of 4 selected countries belonging to the visegrad group. available statistical data (annual reports) of organizations which deal with the above subjects were used. in addition, to acquire relevant data, the author of the paper established cooperation with entities operating in fair trade in the analyzed v4 countries – fairtrade česko and slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesületeand and fundacja “koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska.through the author's individual contacts, it was possible to gain unique, very difficult to obtain statistical data that was used in this article. it is worth emphasizing that some of this data is not published anywhere and collecting them in one place (as well as scientific study and critical evaluation) is a great added value. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 87 results and discussion fair trade and the sustainable development goals fair trade is one of the movements supporting the implementation of the sdgs. it was decided to prioritize goals and support them. eight main objectives were selected, which are the organization's most dynamic activities. these are the aims and the description of the implemented activities (fairtrade international, 2020b). goal 1: to end poverty in all its forms everywhere this goal is central to the fair trade’s mission. all of operation activities stems from this overarching goal as they seek to ensure that trade enables smallholder farmers and workers to earn a decent living and have a brighter future for themselves and their families. goal 2: to end hunger, achieve food security and improved nutrition, and promote sustainable agriculture small-scale farmers continue to provide a large percentage of the world’s population with food. that means creating robust livelihoods is crucial for achieving this goal. fair trade enables more secure and stable incomes for small-scale farmers and supports them in building strong, resilient businesses. goal 5: to achieve gender equality and empower all women and girls the united nations food and agriculture organization (fao) has identified that overcoming gender inequalities can reduce the number of hungry people in the world by 150 million (fao, 2020). fair trade supports women in equal participation in agriculture, earning better wages and diversification of their income and opportunities. goal 8: to promote sustained, inclusive and sustainable economic growth, full and productive employment and decent work for all in line with the united nations international labour organization (ilo, 2020) fair trade promotes better working conditions, supports workers to negotiate for better pay and is striving to achieve living wages for workers on fair trade plantations. their standards prohibit child and forced labour and they work with young people, communities, producer organisations and governments to enable them to tackle the root causes themselves. goal 12: to ensure sustainable consumption and production patterns fairtrade is the leading ethical label worldwide (fairtrade international, 2020c). through their campaigns and advocacy work, they bring together thousands of communities and millions of consumers worldwide to campaign for fairer trade. they are also developing markets in the south, for instance in in india, to enable the growing consumer base to make sustainable lifestyle choices. goal 13: to take urgent action to combat climate change and its impacts small-scale farmers are already bearing the brunt of a changing climate. fair trade works with producer organizations and climate experts to build farmers’ resilience to climate shocks and stresses and thus be better equipped to adapt to, and mitigate their own impacts on global warming (fairtrade international, 2020d). 88 | wojciech zysk goal 16: to promote peaceful and inclusive societies for sustainable development, provide access to justice for all and build effective, accountable and inclusive institutions at all levels fairtrade focuses on building democracy from the ground up. producers are equal owners of fairtrade. from deciding on how to use their fairtrade premium, right up to determining global fairtrade strategy, producers (including women, men, youth, migrants and people with disabilities) have a strong voice and are empowered to demand accountability of their organizations (fairtrade international, 2020e). goal 17: to strengthen the means of implementation and revitalize the global partnership for sustainable development power imbalances in supply chains that favour companies over small-scale farmers in developing countries can be a barrier to implementing the sdgs. fair trade works with multiple partners – producer organizations, businesses, trade unions, civil society, governments and other multi-stakeholder bodies (fairtrade international, 2020f). the fairtrade theory of change can help achieve these goals (fairtrade international, 2020g). for example: 1. fairtrade international has developed a theory of change for fairtrade as a part of work to improve the fairtrade monitoring, evaluation and learning (mel) system – the key to understanding the outcomes and impact of fairtrade and improving approach. 2. the theory of change is a generic theory which mel staff will use as a guiding framework for the designing of monitoring and research activities. however, by analysing data resulting from these mel activities, it will be possible to test assumptions underlying the fairtrade approach (for example, the assumption that strengthened small organizations.) 3. the theory of change captures the range of activities fairtrade does as a system (i.e. its interventions) and relates these logically to desired immediate, mid-term and longterm changes. it thereby provides a framework for identifying appropriate indicators for measuring the results of fairtrade and progress towards fairtrade’s goals – also connected with the sustainable development goals. 4. the theory of change can also improve communication regarding fairtrade/fair trade, both internally and externally, and help ensure there is a common understanding about goals and approaches. 5. the theory of change has been used as the basis to review existing indicators used by the fairtrade system to monitor results and to develop an expanded set of core indicators that more fully reflect the range of themes that are in the theory of change. 6. the theory stresses the importance of consumer purchasing decisions (behaviour) – the goal is to raise awareness among citizen-consumers of the negative effects of unfair trade, and to enable them to use their purchasing decisions to show their support for small producers and workers in developing countries. so, as can be seen above’ fairtrade/fair trade is closely aligned with the sustainable development goals and together with farmers and workers, civil society, governments and businesses. specific rules such as “make trade fair”, “empower small producers and workers”, “foster sustainable livelihoods”, “consumer behavior modeling” help in achieving the goals set by the united nations and known as the sustainable development goals. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 89 fair trade product trading worldwide the evolution of fair trade has been observed for over half a century. we can distinguish three fair trade concepts that are related to the models of selling products produced by poor farmers (dragusanu et al., 2014; moravčíková & gregová, 2016): 1. an alternative movement – opposition to globalization, 2. resignation from commodification (commodification), 3. liberalization of access to markets of rich countries – availability of goods from countries of the poor south. fair trade products are sold through two distribution channels. the first is the traditional way through an integrated supply chain in which fair trade products (craft products, food, etc.) are manufactured, imported and distributed by certified ft organizations that participate in this process, e.g. wfto members – world fair trade organization (2020) or efta – european fair trade association (2020). the second method uses a product certification system in which goods that meet the standards are marked for identification by retail customers. according to the latest report “choosing a fairer future through trade 2018-2019”, prepared by the international trade fair organization, consumers in over 158 economically developed countries spent about eur 9.8 billion on fair trade products (fairtrade international, 2020h). it means a fivefold increase compared to a decade ago. in 2018, in 73 countries of the world there were already over 1.7 million of small producers and farmers operating in the fair trade model, and within so-called social premiums they obtained about eur 176.5 million (top 7 products: coffee, cocoa, bananas, sugar, flowers, tea, cotton). figure 1 presents changes in the sales of fair trade products worldwide in the years 2004-2018. figure 1. sales of fair trade products worldwide, years 2004-2018, billions of eur source: own calculations based on fairtrade international annual reports (fairtrade,2020). trade in fair trade goods around the world from 2004 to the end of 2018 was more than eleven times higher. currently, over 1.7 million families of small producers and farmers from 73 countries are members of 1,707 producer organizations. it is worth emphasizing that we have over 35,000 types of goods worldwide covered by fair trade rules. 0.83 1.1 1.87 2.64 2.9 3.39 4.28 4.9 4.8 5.5 5.9 7.3 7.9 8.5 9.8 0 2 4 6 8 10 12 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 90 | wojciech zysk fair trade product trading in the v4 countries in the v4 countries that have formed a political relationship since the political transformation in the early 1990s and based on cooperation (e.g. joint accession to the european structures in 2004), the phenomenon of fair trade develops unevenly. the czech market is the most developed fair trade market in the visegrad group region. a rise in sales of fairtrade products in these countries is driven by cafes, gas stations and supermarkets. however, the main factor is an increase in the product range in large retail chains. fairtrade czech republic and slovakia is a non-governmental non-profit organization that brings together organizations and individuals. they have been operating in the czech republic since 2004, originally under the name fair trade association, which was later renamed fairtrade czech republic and slovakia. they have been operating in slovakia since 2014. they are part of fairtrade international, a full member of the world fair trade organization (wfto) and since 2010 they have been a member of the czech forum for development cooperation (fors) in the czech republic (fairtrade cesko, 2020). if we analyze the development of the fair trade phenomenon in poland, it should be noted that the informal fair trade coalition was founded on march 16, 2009 as an initiative of several small businesses and ngos. on september 13, 2013, the foundation was registered in krakow and on january 15, 2016 the foundation changed its name to the fair trade coalition foundation – fairtrade polska because they received the status of a public benefit organization. since april 2015, the foundation has represented fairtrade international in poland, the owner of the fairtrade mark placed on certified fair trade products. fairtrade deutschland provides substantive support (fairtrade polska, 2020a). in hungary, there is an organization called tudatos vásárlók egyesülete (association of conscious consumers). the aim of the association of conscious consumers is to support and strengthen sustainable consumption, ethical (environmentally and socially responsible) consumption and corporate operations, the sustainability of markets, and the knowledge about the rights and obligations of consumers in hungary. this association has been promoting ethical, environmental and socially conscious consumption and lifestyle choices since 2001. the organization has been active (local foods fairs, marketing campaigns, lessons to public and professional audience, eco-map, research, books, magazines and other informational materials). the conscious consumers association (2020) published its first report in 2017, which calculated the value of informed decisions of hungarian consumers. as it was mentioned earlier, in the czech republic the main factor is the increase in the product range in large retail chains, and sales grows in the case of coffee and cocoa. what is interesting, in a large part it is coffee at benzina stations owned by the polish state-owned company pkn orlen. also in slovakia, the largest increases have been recorded as regards the sale of coffee and cocoa. in poland, the main factor is the dynamic increase in the number of fairtrade certified products offered by large retail chains. this coincides with the development of the “fair trade friendly communities” campaign. there is a growing public awareness about the consequences of unfair international trade and the conditions prevailing in agriculture and processing in the countries of the global south, climate change or harmful plastic production. pkn orlen is the largest seller of fairtrade products in poland, which in 2008 introfair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 91 duced fairtrade-certified coffee at all its gas stations. retail chains come second. important players are also online and stationary stores with organic products (both chains and independent sellers). polish companies producing for domestic and foreign brands are expressing an increasing interest in fairtrade certification, especially in the case of sweets. in the case of hungary, the rise in the value of the hungarian market can also be observed. the reason for this was the introduction of fairtrade coffee for sale at ömv gas stations in mid-2016. another growth factor was an increase in fairtrade's offer among large retailers. the so-called initiative of the fair trade towns campaign is worth a mention. formal guidelines have been produced jointly by several fairtrade labelling initiatives. to be awarded fair trade status, an area must meet five criteria: local council passes a resolution supporting fair trade, agrees to serve fair trade tea and coffee at its meetings and in its offices and canteens, a range of (at least two) fair trade products is readily available in the area’s shops and local cafes/catering establishments, target for number of retail outlets, target for number of catering outlets and fair trade products are used by a number of local work places (estate agents, hairdressers, etc.) and community organizations (churches, schools, etc.). a local fair trade steering group is convened to ensure continued commitment to its fair trade town status. it is worth comparing the number of such cities and areas in western european countries and in the analysed v4 countries to realize at what stage of development the fair trade phenomenon is in our part of europe. this comparison can be found in the table 2 below. table 2. fair trade towns in europe (selected countries) country initiative number of ft towns germany kampagne fairtrade towns 648 uk fairtrade towns 425 austria fairtrade-gemeinden 207 belgium (flanders) fair trade gemeenten 200 the netherlands fairtrade gemeente 87 sweden fairtrade city 64 the republic of ireland fairtrade towns 48 belgium (wallonia + brussels) communes du commerce équitable 43 norway fairtrade-kommune 37 luxembourg fairtrade gemeng 32 france territoires de commerce equitable 28 spain ciudad por el comercio justo 19 finland reilunkaupankaupunki 16 czech republic fairtradováměsta 12 poland społeczności przyjazne dla sprawiedliwego handlu 2 source: (fair trade towns international,2020). as we can see, the numbers of cities or areas in the v4 countries differ significantly from those in western europe (germany – 648, uk – 425, austria – 207, czech republic – 12, poland – 2), and in the case of slovakia and hungary there are no such cities at all. 92 | wojciech zysk in the latest report “choosing a fairer future through trade 2018-2019” prepared by the fairtrade international there is no data about retail sales of fair trade products broken down into individual countries of the world. the report was published in november 2019 whereas in the previous report “working together for fair and sustainable trade 20172018” we can find this data for 2017. the report includes data for poland, the czech republic and slovakia together, but unfortunately, there is no data for hungary. in order to obtain the latest available data the author of this article contacted (in march 2020) directly the entities which deal with the problems of fair trade in the analyzed visegrad countries (v4) – fairtrade česko a slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesületeand the foundation “koalicja sprawiedliwego handlu” – fairtrade polska. not all of these organizations have full data concerning the fair trade product trading since not all are at the same stage of the development of the activity conducted. table 3 presents the sales of the fair trade products in the years 2013-2018 in the v4 countries. table 3. the sales of fair trade products in the years 2013-2018 in poland, the czech republic, slovakia and hungary, millions of eur country/year 2013 2014 2015 2016 2017 2018 total poland 4.8 6.4 6.5 8.3 14.4 21.7 62.1 czech rep. 6.6 7.7 7.4 no data 16.9 45.9 84.5 slovakia no data 1.1 1.3 no data 8.7 16.9 28.0 hungary no data 0.2 0.3 1.4 11 3.2* 16.1 * calculated average value over four years: 2014-2017 source: own study based on information (via e-mails) received in march 2020 from fairtrade česko a slovensko, hungarian tudatos vásárlók egyesülete/association of conscious consumers and fairtrade polska/fundacjakoalicja sprawiedliwego handlu. as can be seen in the above table, the leader in the analyzed period was the czech republic (eur 84.5 millions), followed by poland (eur 62.1 millions). the sales of fair trade products in slovakia and hungary were lower in terms of value (eur 28.0 and eur 16.1 million, respectively), however, as it has been already mentioned, the data are incomplete. in order to conduct a deeper comparative analysis, the results of the sales of fair trade products in the visegrad group countries were compared with a few countries in europe which were the eu members – data for 2017 (table 4). what can be seen from the data presented in the table above is that the sales volume of fair trade products in the four visegrad group countries considerably differ in the achieved value from the results in more economically developed countries such as the uk (2,013), germany (1,329), france (561) or sweden (394). to a lesser extent they differ from spain and portugal (fair trade international reports provide joint data from these two countries) – eur 35 million. it seems that the reason for this is a shorter tradition of purchasing fair trade certified goods and having less household's available income, different purchasing power standard (pps3)and lower average wages. table 5 below presents a comparison of these countries in terms of pps, for which sales of ft products in 2017 were previously presented. 3 pps represents a common currency that eliminates the differences in price levels between countries to allow meaningful volume comparisons of gdp. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 93 table 4. the sales of fair trade products in the years 2017 in the v4 countries and selected eu countries, millions of eur country/fair trade sales sales of fair trade products uk 2,013 germany 1,329 france 561 sweden 394 ireland 342 austria 304 netherlands 290 finland 233 belgium 145 denmark 134 italy 130 spain and portugal 35 czech republic 16.9 poland 14.4 luxemburg 13 hungary 11 slovakia 8.7 source: (fairtrade international, 2020i). in fact, as one can see, in the four visegrad group countries under analysis, the pps ratio significantly differs from the value in more developed western european countries, it is often even nearly twice as low. conclusions what can be seen from the data presented in the article the sales volume of fair trade products in the four visegrad group countries considerably differ in the achieved value from the results in more economically developed countries in europe. to increase the sales of fair trade products in the v4 countries, they may use best practice, for example from the uk – the european leader in this field. for instance, a very readable and useful fair trade guide could be developed: “national fairtrade purchasing guide. why and where to buy fairtrade for your business” (fairtrade uk, 2020). there we will find a list of wholesalers dealing with the sale of ft products, larger and smaller stores, cafes, sales outlets, the opportunity to take up work in structures supporting the development of the ft phenomenon, all possible contacts and necessary data. in addition, more international programs should be created along the lines of the example “v4 cooperation for moving forward fair trade as a socially innovative economic model” – the so called visegrad project. it started in 2018 as an international project. apart from the fair trade coalition foundation – fairtrade polska, ngos from the czech republic, slovakia and hungary participate in the project. the goal of the project financed from the international visegrad fund is to tighten cooperation for the development of fairtrade markets in the countries of the visegrad group (fairtrade polska, 2020b). four organizations: the fair trade coalition foundation – fairtrade polska, fairtrade česko a slovensko, 94 | wojciech zysk the slovak organization nadácia integra and the hungarian association of conscious consumers tudatos vásárlók egyesülete joined forces to jointly promote the idea of fair trade and fairtrade certification products and to support shop owners and cafes selling fairtrade certified products as part of the project. czech and polish partners are specialized organizations working to promote the fairtrade brand. the association from hungary represents consumers and the slovak organization cooperates with ten senses africa – a kenyan nut processing plant whose mission is to support small farmers under fair trade. it would be good to know the effects of this program after two years of its duration. as the authors of the theory write in the introduction to their study: “globalization has accelerated the integration of markets, facilitated by improvements in technology, transport and communications. small producers in developing countries have been largely marginalized from the benefits of international trade. although they often account for a high proportion of production (depending on the sector and country), they typically lack the necessary skills, resources, information, institutions, access to markets and bargaining power to secure a decent return for their labour. although there has been renewed interest among national governments and bilateral and multilateral agencies in supporting small-scale production in recent years, this is largely within a political framework which focuses on increasing productivity and does little to address other structural issues outlined above” (francesconi & ruben, 2014). having studied the trade of fair trade products in the visegrad countries in this article, in spite of relatively medium purchasing power standard (pps) positions of the v4 countries the results were obtained which indicate that the value of those indices had no significant influence on the sales of fair trade products, and the sales level in the analysed countries considerably differs from other developed eu countries. it is to be hoped that the proposed recommendations and actions taken in the described countries will bring greater results in the development of the fair trade phenomenon in the coming years. it should be noted that research on the fair trade phenomenon in the visegrad group countries has some limitations. they are related to the lack of certain statistical data, which the author mentions in the article. there is no uniform methodology for collecting, processing and sharing data in these countries. in the reports of organizations and associations dealing with fair trade in the world, these countries very often do not appear at all, which makes it very difficult to conduct research. my planned future research will be a continuation of my previous interests. in particular, i would like to focus on exploring the practical use of "power of big cities" in the development of direct commercial cooperation with agricultural producers in the countries of the global south, constructing a price model for direct import of fair trade products (assuming the elimination of unnecessary intermediaries and shortening the supply chain) and taking attempts to apply my theory of fair trade 3.0 on the markets of the v4 countries of the visegrad group (study of major cities of the region). references andorfer, v.a., & liebe, u. (2012). research on fair trade consumption—a review. journal of business ethics, 106(4), 415-435. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 95 audebrand, l.k., &pauchant, t.c. (2009). can the fair trade movement enrich traditional business ethics? an historical study of its founders in mexico. journal of business ethics, 87(3),343-353. bailey, m., bush, s., oosterveer, p., &larastiti, l. (2016). fishers, fair trade, and finding middle ground. fisheries research, 182, 59-68. bartels, j., reinders, m.j., broersen, c. & hendriks, s. (2019). communicating the fair trade message: the roles of reputation and fit. international journal of advertising, 39(4), 1-25, doi: 10.1080/02650487.2019.1662251. bezençon v., &blili, s. (2009).fair trade managerial practices: strategy, organisation and engagement. journal of business ethics, 90(1), 95-113. bieler a. (2016). from ‘freetrade’ to ‘fair trade’: proposals for joint labour demands towards an alternative trade regime. in a. bieler, r. o’brien & k. pampallis (eds.), challenging corporate capital: creating an alternative to neo-liberalism (pp. 31-41). johannesburg, chris hani institute. bondy, t.,& talwar, v. (2011). through thick and thin: how fair trade consumers have reacted to the global economic recession. journal of business ethics, 101(3), 365-383. burnett k. (2017). navigating the land between religions: new perspectives on the fair trade and food sovereignty movement strategies to challenge international trade governance. retrieved march 21, 2020 fromhttps://uwspace.uwaterloo.ca/bitstream/handle/10012/12456/burnett_kimberly.pdf?sequence=3. chatzidakis a., kastanakis m.,&stathopoulou a. (2016). socio-cognitive determinants of consumers’ support for the fair trade movement. journal of business ethics, 133(1), 95-109. child c. (2015). mainstreaming and its discontents: fair trade, socially responsible investing, and industry trajectories. journal of business ethics, 130(3), 601-618. doherty, b., davies, i.a.,&tranchell, s. (2013). where now for fair trade? business history, 55(2), 161-189. doran, c.j. (2009). the role of personal values in fair trade consumption. journal of business ethics, 84(4), 549-563. dragusanu r., giovannucci d., &nunn n. (2014). the economics of fair trade. journal of economic perspectives, 28(3), 217-236. european fair trade association. (2020). retrieved on march 21, 2020 from http://www.europeanfair-trade-association.org. eurostat. (2020).purchasing power standard (pps) in selected eu countries. retrieved on march 21, 2020 from https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-datasets/-/tec00114. fair trade towns international. (2020). retrieved on march 21, 2020 from http://www.fairtradetowns.org. fairtrade cesko. (2020).retrieved march 21, 2020 from https://fairtrade-cesko.cz. fairtrade international. (2020a).the sustainable development goals. retrieved on march 21, 2020 from https://www.fairtrade.net/issue/sdgs. fairtrade international. (2020b).fairtrade sustainable trade development. retrieved on march 21, 2020 from https://files.fairtrade.net/publications/2020-01-updated_fairtradesustainabletradedevelopment_en.pdf. fairtrade international. (2020c).how fairtrade works. retrieved on march 21, 2020 from https://www.fairtrade.net/about/how-fairtrade-works. fairtrade international. (2020d).climate change. retrieved on march 22, 2020 from https://www.fairtrade.net/issue/climate-change. 96 | wojciech zysk fairtrade international. (2020e).peace, justice and strong institutions. retrieved on march 23, 2020 from https://www.fairtrade.net/issue/sdg16. fairtrade international. (2020f).partnerships for the goals. retrieved on march 24, 2020 from https://www.fairtrade.net/issue/sdg17. fairtrade international. (2020g).fairtrade theory of change. retrieved on march 11, 2020 from https://www.fairtrade.net/library/fairtrade-theory-of-change. fairtrade international. (2020h).annual report: choosing a fairer future through trade. retrieved march 18, 2020 from https://www.fairtrade.net/library/2018-19-annual-report-choosing-afairer-future-through-trade. fairtrade international. (2020i).report: working together for fair and sustainable trade 20172018.retrieved march 18, 2020 from https://www.fairtrade.net/library/2017-18-annual-report-working-together-for-fair-and-sustainable-trade. fairtrade polska. (2020a). o nas – fundacja. retrieved on march 11, 2020 from https://www.fairtrade.org.pl/o-nas/fundacja/. fairtrade polska (2020b). fairtrade polska partnerem w projekcie na rzecz rozwoju fair trade w grupie wyszehradzkiej. retrieved on march 18, 2020 from https://www.fairtrade.org.pl/aktualnosc/fairtrade-polska-partnerem-w-projekcie-na-rzecz-rozwoju-fairtrade-w-grupiewyszehradzkiej/ fairtrade uk (2020).national fairtrade purchasing guide 2019. retrieved on march 17, 2020 from https://www.fairtrade.org.uk. fairtrade (2020). fairtrade international annual reports, years 2003/2004-2018/2019. retrieved march 21, 2020 from https://www.fairtrade.net/library/2018-19-annual-report-choosing-afairer-future-through-trade/. food and agriculture organization (2020).women hold the key to building a world free from hunger and poverty. retrieved on march 16, 2020 from http://www.fao.org/news/story/en/item/460267/icode/. forno f.,&graziano p.r. (2014). sustainable community movement organisations. journal of consumer culture, 14(2),139-157. francesconi, g.n.,& ruben, r. (2014). fair trade’s theory of change: an evaluation based on the cooperative life cycle framework and mixed methods. journal of development effectiveness, 6(3), 268-283. goff, s.c. (2018). fair trade: global problems and individual responsibilities. critical review of international social and political philosophy, 21(4), 521-543. goworek, h. (2011). social and environmental sustainability in the clothing industry: a case study of a fair trade retailer. social responsibility journal, 7(1), 74-86. hur, s., lee, j. e., & stoel, l. (2020). fair trade advertising: influences of information type and emotional appeal congruency. journal of marketing communications, 26(2), 186-206. international labour organization. (2020).introduction to international labour standards. retrieved on march 25 from https://www.ilo.org/global/standards/introduction-to-international-labourstandards/the-benefits-of-international-labour-standards/lang--en/index.htm. jaffee, d. (2014). brewing justice: fair trade coffee, sustainability, and survival. univ of california press. jaffee, d., & howard, p.h. (2010). corporate cooptation of organic and fair trade standards. agriculture and human values, 27(4), 387-399. fair trade phenomenon and its evolution in visegrad countries | 97 konuk, f.a. (2019). consumers' willingness to buy and willingness to pay for fair trade food: the influence of consciousness for fair consumption, environmental concern, trust and innovativeness. food research international, 120, 141-147. ladhari, r., & tchetgna, n.m. (2015). the influence of personal values on fair trade consumption. journal of cleaner production, 87, 469-477. miller, d. (2017). fair trade: what does it mean and why does it matter? journal of moral philosophy, 14(3), 249-269. moravčíková, k., & gregová, e. (2016). fair trade as a tool of corporate social responsibility. cbu international conference on innovations in science and education, praha, 4, 340-345. naylor, l. (2018). fair trade coffee exchanges and community economies. environment and planning a: economy and space, 50(5), 1027-1046. nicholls, a. (2010). fair trade: towards an economics of virtue. journal of business ethics, 92(2), 241255. nunn, n. (2019). the economics of fair trade. nber reporter, 2, 27. o'connor, e.l., sims, l. & white, k.m. (2017). ethical food choices: examining people’s fair trade purchasing decisions. food quality and preference, 60, 105-112. pedregal, v.d.,&ozcaglar-toulouse, n. (2011). why does not everybody purchase fair trade products? the question of the fairness of fair trade products' consumption for consumers. international journal of consumer studies, 35(6), 655-660. raynolds, l.t. (2012). fair trade: social regulation in global food markets. journal of rural studies, 28(3), 276-287. rössel, j., & schenk, p.h. (2018). how political is political consumption? the case of activism for the global south and fair trade. social problems, 65(2), 266-284. shahzad k,.&sillanpää i. (2013).the role of fair trade in developing corporate social responsibility: an empirical examination based on multiple cases. proceedings of 2013 international conference on technology innovation and industrial management, 29-31 may 2013, phuket, thailand, 29-31. singh, d., & singh, j.p. (2020). fair trade in food sector: a feasible way to achieve sustainable development. studies in indian place names, 40(1), 1425-1431. stratton, j.p., & werner, m.j. (2013). consumer behavior analysis of fair trade coffee: evidence from field research. the psychological record, 63(2), 363-374. the conscious consumers association. (2020). retrieved on march 11, 2020 from https://tudatosvasarlo.hu. the fairtrade foundation. (2020). retrieved march 21, 2020 from https://www.fairtrade.org.uk/~/media/fairtradeuk/what%20is%20fairtrade/documents/national%20purchasing%20guide%202019.pdf. united nations. (2020).sustainable development goals.retrieved march 11, 2020 fromhttps://sustainabledevelopment.un.org/?menu=1300. wang, e.s.t., & chen, y.c. (2019). effects of perceived justice of fair trade organizations on consumers’ purchase intention toward fair trade products. journal of retailing and consumer services, 50, 66-72. wilson, b.r. (2010). indebted to fair trade? coffee and crisis in nicaragua. geoforum, 41(1), 84-92. world fair trade organization. (2020). retrieved march 21, 2020 from https://wfto.com. yang, s.h., hu, w., mupandawana, m., & liu, y. (2012). consumer willingness to pay for fair trade coffee: a chinese case study. journal of agricultural and applied economics, 44(1), 21-34. 98 | wojciech zysk zhang, k., & liu, z. (2020). an investigation on fair trade business: opportunities and challenges. in m. khosrow-pour (ed.), supply chain and logistics management: concepts, methodologies, tools, and applications(pp. 1205-1227).hershey, pennsylvania: igi global, doi: 10.4018/978-17998-0945-6.ch057. author wojciech zysk associate professor (prof. uek) in the department of international trade of cracow university of economics (poland). habilitated doctor of economics and finance (2013), phd in economics (2003). he is the author and co-author of several books and over 90 scientific articles. his research interests include fdi, fair trade, sri, csr, international entrepreneurship, e-commerce, foreign trade, european business. correspondence to: prof. wojciech zysk phd, cracow university of economics, department of international trade, ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland, e-mail: zyskw@uek.krakow.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-2231-7941 acknowledgements and financial disclosure the publication was co-financed from funds allocated to cracow university of economics as the part of a grant for maintaining research potential. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-05-04-09-pp141-1961-lee,dolfriandra 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.09 okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta a b s t r a c t objective: labor economics policy instruments, such as gross domestic product (gdp) and unemployment are persistent challenges for every country. as an emerging country, indonesia seeks to reduce unemployment and increase gross domestic product. the aim of this study is to investigate the relationship between gdp and the open unemployment rate in indonesia starting from 1987 to 2017. research design & methods: the data were obtained from indonesia’s central bureau of statistics website. moreover, the econometric model of the granger causality and structural vector autoregression capture the causality of gdp and the open unemployment rate. findings: the granger causality test suggested the open unemployment rate does granger cause gross domestic product, but not vice versa. in line with the structural vector auto-regression, there was a negative relationship between gdp and the open unemployment rate. contribution & value added: this study is in line with okun’s law which explains the more labor used in production will have implications for increasing gdp in the economy. it means this study presents evidence to support the existence of okun’s law in indonesia. also, this study contributes to the literature in an emerging country by using the structural vector autoregression model. article type: research paper keywords: okun’s law; gross domestic product; open unemployment rate; granger causality; structural vector autoregression; emerging country jel codes: c22, e2, jo8 article received: 15 november 2019 article accepted: 30 december 2019 suggested citation: lee, c.-w., & huruta, a.d. (2019). okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 141-161. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.09 international entrepreneurship review ri e 142 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta introduction economic growth and employment are the two important macroeconomic variables (bande & martın-roman, 2017; blázquez-fernández, cantarero-prieto, & pascual-sáez, 2018; rahman & mustafa, 2017; soylu, çakmak, & okur, 2018; pawęta, 2018). therefore, successful development will be seen from the maintenance of economic growth and job availability for society. the study conducted by arthur okun found economic growth had a negative relationship with unemployment. it indicates the higher unemployment rate will reduce economic growth, and vice versa (okun, 1962). as an emerging country, indonesia has discovered and enjoyed high economic growth. during a global financial crisis from 2008 to 2009, the real gross domestic product (gdp) grew positively by 6.0% in 2008 and 4.5% in 2009. from an economic perspective, higher growth contributes to creating employment and reducing unemployment and poverty levels, then causing an increase in welfare. however, the unemployment rate remained high after the financial crisis in 1999. in 2007, the unemployment rate was 9.11% of the total workforce, which was higher than the one before the crisis in 1997 (4.7%) (central bureau of statistics, 2019a). in terms of employment, indonesia still faces the low minimum wage and high unemployment rate (yaumidin, 2009). this indicates the growth of new job seekers is faster than the creation of employment opportunities. before the 1997 crisis, indonesia had the lowest unemployment rate during the 1980s. in indonesia, the economic growth is not always followed by a decline in the unemployment rate from year to year. during the period of 1990 to 2006, the relative unemployment rate increased every year, except in 1995, 1997 and 2000, which was down to 0.12%, 0.16%, and 0.28% respectively. moreover, from 2011 to 2017, unemployment had decreased significantly. however, the decline in the unemployment rate is not always accompanied by an increase in economic growth. job creation, as a result of economic growth, should absorb the workforce, reduce the number of unemployed people and the unemployment rate (sasongko, huruta, & pirzada, 2019; sasongko, huruta, & gultom, 2019; appiah, li, frowne, & donkor, 2019). moreover, the okun’s law can be used to see the relationship between the economic growth and unemployment more deeply which was by looking at the impact on sub-populations and the economic sub-sector (boďa & považanová, 2015; dimian, aceleanu, ileanu, & șerban, 2018; dixon et al., 2016; melguizo, 2016; zanin, 2014, 2016). thus, it can be understood previous researches still show various results of the relationship between unemployment and output. this article has identified the existence of okun’s law in an emerging country particularly indonesia. we use the time-series analysis such as stationary test, lag length test, granger causality, vector autoregression, white noise residual, var stability, cointegration test, and structural var. the observation period starts from 1987-2017, which includes indonesia’s financial crisis in 1998 and the global financial crisis in 2007-2008. in addition, this article is arranged in several sections. in the second section, we provide a literature review. in the third section, we provide materials and methods. in the fourth section, we provide findings. the fifth section, we provide discussion, and the sixth section we provide conclusions include limitation and suggestion for future research. okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 143 literature review okun’s law explains the negative relationship between the unemployment gap (u – un) and the output gap (y – yp). it can be understood when the output is above potential, affect the output gap to be positive. while the unemployment rate will be below the natural rate of unemployment. thus, the unemployment gap becomes negative. theoretically, a tight negative relationship exists between the unemployment gap and output gap which can be explained in equation 1. u − u� = −0.5 x (y − y� ) (1) the plot of the unemployment gap and output gap shows a linear relationship. it can be proved by the solid line with a slope of -0.5. okun’s law describes that for each percentage point where the output is above potential, the unemployment rate is one-half of a percentage point below the natural rate of unemployment. moreover, okun’s law could also be explained that a one percentage point increase in output will lead to a one-half percentage point decrease in unemployment. it reveals that when the output rises, the firms do not increase employment commensurately with the increase in output (e.g., labor hoarding). in fact, the firms were still required their employees to work harder (e.g., increasing their office-hours) (mishkin, 2016). there have been many studies on the causality between unemployment and economic growth. in arab countries, abdul-khaliq et al. (2014) who used the pooled egls stated economic growth had a negative and significant effect on the unemployment rate. the nine arab countries included algeria, egypt, jordan, lebanon, morocco, palestine, sudan, syria, and tunisia. lebanon had the lowest unemployment rate, while palestine, sudan, tunisia, and jordan had generally the highest unemployment rate among these countries. in other countries, some increases could be seen in various periods. in nigeria, adeyeye et al. (2017) who used the toda-yamamoto granger non-causality and generalized method of moments found there was no causality between unemployment and economic growth. it can be understood that okun’s argument of bidirectional causality between unemployment and economic growth is invalid for nigeria. thus, promoting economic growth was such a policy tool for reducing the unemployment rate in nigeria. in jordan, alamro and al-dala’ien (2016) who used autoregressive distributed lag and error correction model stated that economic growth had a weak negative short and longrun effect on unemployment. furthermore, there was a slow response of the labor market to economic development, especially in gaining new skills and suitable training and also the emigrants’ labor to jordan, which made the impact of economic growth to be unsteady in terms of unemployment among the jordanians. in greece, a study by apergis and rezitis (2003) who used hodrick-prescott filter decomposition and the band-pass decomposition proved the okun’s coefficients did not exhibit substantial interregional differences, except for the cases of epirus and north aegean islands. thus, policymakers must place more emphasis on deregulating certain sectors in the economy, particularly, the labor market. in nigeria, arewa and nwakanma (2012) who used the vector autoregressive proved the okun’s coefficient was not significant in the nigerian economy. however, the trade-off between the output and unemployment-gap was shown to be positive. therefore, the nigerian government should provide enabling grounds for a productive minority to operate freely through subsidies, flexible credit facilities, stable, and sustainable electricity. in 144 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta spain, azorín and de la vega (2017) used the spatial seemingly unrelated regressions model stated when the spatial effects were not incorporated, a growth threshold was obtained and could be considered to be notably overvalued. the okun coefficients varied over time and showed clearly differentiated responses by the employment and unemployment to changes in the output. in spain, bande and martın-roman (2017) used ordinary least squares and the generalized method of moments found all of the okun’s coefficients were significant and showed the expected negative sign. all of the spanish regions portrayed the cyclical behavior of the local labor markets to a greater or lesser extent. in nigeria, bankole and fatai (2013) used engle-granger cointegration and fully modified ols stated that there was a positive coefficient in the regression. it means the okun’s law interpretation was not applicable to nigeria. it was recommended that the government and policymakers should employ economic policies that were more oriented to structural changes and would reform in the labor market. in the european union, blázquez-fernández et al. (2018) used the hodrick-prescott (hp) filter and two-way anova revealed an inverse relationship between unemployment and the output hold for the whole sample and subsamples. it can be understood that these countries showed smaller output loss associated with higher unemployment. thus, the policymakers should design various ways to increase employment opportunities for diverse groups, such as on specific age cohorts, for those who were working in particular economic activities or those who were living in specific countries or macro-regions. in the four pigs countries, boďa and považanová (2015) who used the structural vector autoregression stated the output gap instantaneously influenced both the male and female unemployment gaps, and vice versa. it revealed that it was established and admitted that gender was such a factor which resulted in the respective segments of the labor market to respond slightly differently to changes in the real output. in greece, christopoulos (2004) used panel data revealed the okun’s law could be confirmed for six out of the thirteen regions. the sizable structural component of the total unemployment in greece as well as the fact that the greek labor market was still regulated by restricting the adjustment of firms to the desired level. in the netherlands, de la fonteijne (2017) used vector autoregression and revealed that okun’s law was not a suitable tool to estimate unemployment from the gross domestic product growth. it can be understood that the slope of the curve depended strongly on the evolution of the frequency distribution of the gross domestic product. in the mediterranean countries, dimian et al. (2018) used the panel data revealed that agriculture was the less-sensitive sector of activity to the output fluctuations in terms of unemployment and could be a buffer for the unemployed during the recessions. the industry was highly responsive to economic developments and bad specialization could worsen the unemployment situation. in addition, educational mismatches had a significant impact on the unemployment that employed a low educated workforce. in the twenty oecd countries, dixon et al. (2016) used sensitivity analysis revealed the share of temporary workers played a crucial role in explaining changes in the okun coefficient over time. the okun coefficient was not only different for young, prime-age and older workers, but it also decreased with age. thus, an increase in economic growth would not only have the desired outcome of reducing the overall unemployment rate. in the four mediterranean countries of european union, dritsaki and dritsakis (2014) used hodrick and prescott’s filter revealed the cost per unit on unemployment rate from the decrease of real gross dookun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 145 mestic product was higher in italy and lower in greece. it means that the unemployment cost from the viewpoint of the loss of the real gross domestic product was larger in italy. in the thirteen european union countries, economou and psarianos (2016) used panel data and mundlak decomposition provided evidence the okun’s law was robust to alternative specifications. it means that the effect of the output changes to unemployment rates was weaker for countries with increased labor market protection expenditures. also, it was more persistent for countries with low labor market protection. in the eight european union countries, gabrisch and buscher (2006) used panel regressions with instrument variables that proved the transition of labor markets could be considered completed since the unemployment responded to the output changes. the labor market rigidities did not play an important role in explaining high unemployment rates. however, the gross domestic product growth was dominated by productivity progress and the employment-relevant component of aggregate demand was too low to reduce the high level of unemployment substantially. in the twenty-one, oecd countries and thirty-two non-oecd countries, huang and yeh (2013) used cross-country panel data showed the unemployment output linkages were found to be negative and highly significant both in the short and longrun. moreover, these results also proved a similar trade-off existed in the long-run. in the eurozone monetary union countries, hutengs and stadtmann (2013) used a linear regression (ols) model revealed the size of the okun’s coefficients differed quite substantially across countries. thus, the huge gaps between unemployment rates across the emu countries might rise social or political tension. in nigeria, jibir et al. (2015) used the ordinary least squares and granger causality proved there was a negative relationship between unemployment and economic growth. so, the government needs to introduce programs and policies that would create job opportunities for the teeming unemployed youths. in the oecd countries, kargi (2016) used the engle-granger cointegration test to prove the okun’s law existed in the twenty-three countries. it means that an increase in unemployment caused a decrease in the gross domestic product. in addition, the thirty-four oecd countries showed that a reversed relation between unemployment and growth was valid and they were cointegrate in the long-run. in algeria, kori yahia (2018) used the autoregressive distributed lag linear model and a bayesian normal linear regression model proved there was a negative correlation between changes in unemployment and economic growth. the results indicated that there was an okun coefficient of -0.2 and suggested several rigidities of the labor market in algeria. in spain, melguizo (2016) used vector autoregression and panel var proved spain’s provinces showed large differences in their unemployment sensitivity to economic variations. therefore, the provinces with less diversified industries need to develop the services sector. also, the higher rates of labor participation were suffered from higher variations in the unemployment rates. in the g7 countries, moosa (1997) used ols, rolling ols and sur proved the employment was more responsive to the economic growth in the united states and canada than in europe and japan. furthermore, the employment was more responsive to the economic growth in the united states and canada because of the lack of job security provisions and restrictions on layoffs. in malaysia, noor et al. (2007) used granger causality showed there was a two-way causality between the unemployment rate and output growth in malaysia. the existence of these relationships would not solve unemployment problems. policymakers must be creative in creating new jobs to ensure that these jobs matched with the job seeker’s 146 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta talents and skills. in the british area, palombi, perman, and tavéra (2017) used the spatial panel approach provided evidence the regression coefficient was lower than the previously shown by cross-country evidence. also, it was largely attributable to the spatial mechanisms which were at work in a small distance. moreover, the interregional linkages and spillover effects from the labor mobility had important implications for the presence of okun’s law. in the g7 countries, pierdzioch et al. (2011) used panel data showed there was a significant negative relationship between the expected change in the unemployment rate and the expected growth rate of the real output. moreover, the okun coefficient showed some variations over the year. also, the estimated coefficients were significant and largely comparable in size to those found in studies based on the realized data. in romania, ruxandra (2015) used the there was a reverse relation between the gross domestic product and unemployment rates. however, fiscal and monetary policies were not sufficient to reduce unemployment. so, the government needs to promoting mobility to areas where there were vacancies. in the thirteen developed countries, rahman and mustafa (2017) used bivariate errorcorrection model revealed the okun’s law was quite valid only for the usa and south korea. a more flexible labor market would lead to a large output gain and also the employment gain would record a lower unemployment rate. the usa and south korea were likely to succeed in mitigating the unemployment rate by enhancing the real gross domestic product growth through monetary and expansionary fiscal policy. in the united states, silvapulle et al. (2004) used the asymmetric dynamic model provided evidence of the short-run effects of positive cyclical output on cyclical unemployment that were quantitatively different from those of negative ones. overall, the cyclical unemployment was more sensitive to negative than to positive cyclical output. in the eastern european countries, soylu et al. (2018) used panel data analysis revealed an increase in growth could be seen by setting unemployment-reducing measures. in addition, there was a co-integration between unemployment and growth. thus, the governments need to consider the globalization situation, the information society requirements, and technological developments. in the europen countries, tatoglu (2011) used panel error correction model showed the okun’s law exists in the european countries. also, the significance of the relationship between the economic growth rate and the unemployment rate varied between countries. in addition, the long-run coefficients obtained from this study were lower compared to the okun coefficient. in the european countries, zanin and marra (2012) used penalized regression spline, rolling regression, and time-varying coefficient model found the inverse relationship in some european countries was spatially heterogeneous and time-varying. in addition, this finding confirmed that the number of coefficients increased over time, especially for spain, france, portugal, ireland, and italy. furthermore, the coefficients for finland and the netherlands exhibited a change of direction during the last years. therefore, these results had been analyzed in light of the rate of output growth needed for a stable unemployment rate proposed. in the oecd countries, zanin (2014) used traditional ordinary least squares provided evidence the estimated okun coefficients were not always statistically significant for each subgroup of the population. these results also highlighted a general common pattern of higher okun coefficients for the youngest cohorts. this suggested that the young population (e.g., the young male) tended to be most exposed to the business cycle in both developed and emerging oecd countries. okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 147 in italy, zanin (2016) used binary generalized extreme value additive model found the young population was less sensitive to business cycles. as the workforce ages, this gap in sensitivity tended to shrink. in addition, there were no significant differences by gender in the number of okun’s coefficient among the youngest population. in indonesia, yaumidin (2009) used the difference model and the gap model found the difference model of the okun’s law could not be used on the indonesian economy. moreover, astuti (2016) used correlation analysis showed there was no match between the okun’s law and phillip's curve. in order words, the economic growth and unemployment in indonesia had a negative but not significant. however, darman (2013) used the difference version and ordinary least square models showed the okun’s coefficient was different in each country. in indonesia, okun’s coefficient was negative. it indicates there was a relationship between economic growth and the unemployment rate. however, the significance level of okun’s coefficient was quite small. overall, previous studies still show various results of the relationship between unemployment and output. in addition, previous studies also use many kinds of econometric modeling. thus, it can be indicated that there is an uncertain relationship between the rate of unemployment and output in various countries. for example, the economic growth had a negative and significant effect on the unemployment rate (abdul-khaliq et al., 2014; alamro & al-dala’ien, 2016; bande & martın-roman, 2017; blázquez-fernández et al., 2018; darman, 2013; dritsaki & dritsakis, 2014; jibir et al., 2015; kargi, 2016; kori yahia, 2018; noor et al., 2007; pierdzioch et al., 2011; ruxandra, 2015; soylu et al., 2018; tatoglu, 2011; zanin & marra, 2012), the okun’s coefficient was not significant (apergis & rezitis, 2003; arewa & nwakanma, 2012; astuti, 2016; yaumidin, 2009), there were positive coefficients in the regression and it implied that the okun’s legal interpretation did not apply (bankole & fatai, 2013), there was no causality between economic growth and unemployment rate (adeyeye et al., 2017), there was a two-way causality between unemployment and output growth (boďa & považanová, 2015; noor et al., 2007), and the okun’s coefficient was different for each country (azorín & de la vega, 2017; bande & martın-roman, 2017; dixon et al., 2016; hutengs & stadtmann, 2013; moosa, 1997; rahman & mustafa, 2017; silvapulle et al., 2004). based on these findings, the following hypotheses was suggested: h0: the open unemployment has no significant influence on gdp. ha: the open unemployment has a significant influence on gdp. material and methods the secondary data obtained from indonesia’s central bureau of statistics publications. also, we use time-series data extracted from the open unemployment rate and gross domestic product in 1987 to 2017. the open unemployment rate was measured by the percentage of unemployment in the total workforce. while the gross domestic product was measured by the total production of goods and services assessed at constant prices (central bureau of statistics, 2019b). the time-series data must find out the components of existing elements such as trend, seasonal, and cycle. therefore, the stationarity test is needed to be done. so, we develop the stationary model which can be seen in equation 2 (rosadi, 2012). 148 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta δ�� = β� + β�� + δy��� + �� (2) the second equation reveals that y is an observed variable, β is an intercept, δ is trend component, δ is the first difference, t-1 is first lag, t is time and u is residual. after the stationarity assumptions are met, the lag length test was needed to be done. the optimal lag selection was done by selecting the aic value (ivanov & kilian, 2005). moreover, the optimal lag can be used to run the granger causality test. this model can be seen in equation 3 and 4 below. �� = �� + ∑ �� ���� + ∑ �� ���� +���� �!��� (3) �� = �� + ∑ "� ���� + ∑ #� ���� +$��� %�&��� (4) equation 3 and 4 reveals that x is the open unemployment rate, y is the gross domestic product, μt and νt are error terms assumed to contain no serial correlation. besides the granger causality, the var analysis was also used particularly in var (p) with k-endogenous variable (lütkepohl, 2005). in fact, the vector autoregression is based on data and not theories. thus, it can be understood that it’s better to use structural vector autoregression. absolutely indeed that a structural vector autoregression is based on theories. that’s why the theories can be considered in this model. therefore, we begin to develop a reduced-form of vector autoregression (e.g., we assume that a is invertible). therefore, it can be seen in equation 5 below. '� = a�'��� + ⋯ + a*'��& + c,� + ∈� (5) moreover, the simplified form of the error structure can be explained in equation 6, 7, and 8 below. ∈� = a�� bu� = su� (6) 1(∈� ∈� ��) = ∑ ∈� = 2�� 334 2��4 = 55 4 (7) 5 = 2�� 3 (8) based on equation 6, 7, and 8 we derivative the short-run a-b model as can be seen in equation 9, 10, and 11 below. ∈� = a�� 3�� (9) a∈� = 3�� (10) ∑∈ = 2�� 334 2��4 (11) amisano and giannini (1997) stated that the restrictions on a and b take the structure of contemporaneous feedback of variables and the correlation structure of the errors in structural vector autoregression. furthermore, blanchard and quah (1989) stated that the keynesian model consists of aggregate supply (as), aggregate demand (ad), and monetary rule equation. we focus on the as characterizes particularly the relationship between unemployment and output (the okun’s law). the series model will be collected in the 2×1 vector. it can be seen in equation 12 below. '� = ['�� , '�� ]4 = ['� , �� ]4 (12) where: '� gdp; �� open unemployment. okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 149 while the structural disturbances collected in the vector can be seen in equation 13 below. 9� = [ 9�� ]4 (13) where: 9�� shock on aggregate supply. amisano and giannini (1997) also stated that the relationships between yt and structural shocks contained in et are determined by the a and b matrices. it can be seen in equation 14 below. �� = −:�� '� + ;��9�� (14) thus, we can develop the short-term restriction in a structural vector autoregression as can be seen in equations below. a∈� = 3�� (15) < 1 0:12 1? < 1 0 :12 1? @ ∈ '1 ∈ '2a @ ∈ '1 ∈ '2a < ;11 0 0 ;22? < ;11 0 0 ;22? @ �'1 �'2a @ �'1 �'2a (16) ∈b�= ;�� �c� (17) ∈b�= −:�� ∈c�+ ;�� �c� (18) so, it can be understood that equations and matrices show the open unemployment rate is simultaneously related to gdp and instantaneously affected by supply disturbances. findings the results of the time series data’s stationarity test are presented in table 1 below. table 1. stationarity test variable degree of integration p-value conclusion gdp* i(0) 0.9990 the series does not stationary d(gdp)** i(1) 0.0358***** the series does stationary open*** i(0) 0.9775 the series does not stationary d(open)**** i(1) 0.0000***** the series does stationary note: (*) gdp implies the gross domestic product at constant prices. (**) d(gdp) implies the gross domestic product (constant prices) at the first difference. (***) open implies indonesia’s open unemployment rate. (****) d(open) implies indonesia’s open unemployment rate at the first difference. (*****) indicate reject the null hypothesis at the significance level of 1%, 5%, and 10%. source: own study. table 1 indicates that the gross domestic product is stationary at the first difference or i(1). this can be seen from the p-value of 0.0358 which is smaller than the significance level of 1%, 5%, and 10%. while the open unemployment rate is stationary at the first difference or i(1). this can be seen from the p-value of 0.0000 which is smaller than the significance level of 1%, 5%, and 10%. also, the results of the lag length test can be seen in table 2 below. 150 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta table 2. lag length test lag logl lr fpe aic sc hq 0 -444.7281 na 1.14e+13 35.73825 35.83576 35.76530 1 -437.4244 12.85461 8.75e+12 35.47395 35.76648 35.55509 2 -428.1669 14.81202 5.80e+12 35.05335 35.54090 35.18857 3 -421.2028 10.02827* 4.67e+12* 34.81622* 35.49879* 35.00554* 4 -418.8236 3.045373 5.51e+12 34.94589 35.82348 35.18929 5 -418.2222 0.673521 7.69e+12 35.21778 36.29039 35.51527 note: (*) indicate the optimal lag. source: own study. table 2 reveals that lag 3 is the optimal lag that can explain the effect of a variable on its past variables and other endogenous variables. this is supported by the akaike information criterion value of 34.81622 which is smaller than aic value in the other lags. based on the lag length test, the results of the granger causality test are displayed in table 3 below. table 3. granger causality test pairwise granger causality tests sample: 1987 2017 lags: 3 null hypothesis: obs. f-statistic prob. d(gdp) does not granger cause d(open) 27 0.80642 0.5051 d(open) does not granger cause d(gdp) 13.0248 6.e-05* note: (*) do not accept the null hypothesis. source: own study. the null hypothesis proposing that d(open) does not granger causes d(gdp) is not accepted. it means that open unemployment exhibited the granger cause on gross domestic product. the results suggest that d(open) does granger cause d(gdp), but not vice versa. the decision to do not accepted the null hypothesis is based on the probability value of 6.e-05 that is lower than the level significance of 5%. after running the granger causality test, this study continues to examine the vector autoregression test. the results of the var test are displayed in table 4. the dependent variable of the open unemployment rate is significantly affected by d(open)(-1). furthermore, the dependent variable of gross domestic product is significantly affected by d(open)(-1), d(open)(-2), d(open)(-1), and d(gdp)(-1). the estimates of the vector autoregression are also supported by the results of the white noise residual test illustrated in table 5. there is no correlation between residuals (the white noise residual was fulfilled). this can be seen from the p-value which is bigger than the significance level of 1%, 5%, and 10%. the estimates of the white noise residual are also supported by the results of the var stability test illustrated in figure 1. figure 1 reveals there is no root lying outside the unit circle. this means that vector autoregression helps the stability condition as can be seen from the modulus, ranging with an average value of less than one. the estimates of vector autoregression stability are also supported by the cointegration test that can be seen in table 6. okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 151 table 4. var model of d(open) and d(gdp) variables d(open) d(gdp) coefficients t-stat coefficients t-stat d(open)(-1) -0.507064 -2.30130 -451864.1 -2.48228 d(open)(-2) -0.007229 -0.02513 -427920.9 -1.80076 d(open)(-3) 0.018076 0.05858 843913.8 3.31035 d(gdp)(-1) -1.79e-07 -0.78135 0.796596 4.20758 d(gdp)(-2) 4.85e-08 0.27173 -0.235330 -1.59463 d(gdp)(-3) -2.31e-07 -1.38006 0.231356 1.67307 c 1.029478 1.32807 649192.3 1.01370 r2 0.338941 – 0.748524 – f-statistic 1.709080 – 9.921753 – log-likelihood -43.45258 – -411.3154 – aic 3.737228 – 30.98632 – swarz sc 4.073186 – 31.32228 – source: own study. table 5. white noise residual test lags q-stat prob. 1 1.286594 na* 2 1.943286 na* 3 2.872925 na* 4 3.835771 0.4287 5 6.774449 0.5612 6 8.080915 0.7788 7 10.55343 0.8362 8 12.36713 0.9029 9 13.16176 0.9634 10 17.74461 0.9324 source own study. -1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 -1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 inverse roots of ar characteristic polynomial figure 1. the var stability source: own elaboration. 152 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta table 6. unrestricted cointegration rank test (trace) hypothesized no. of ce(s) eigenvalue trace statistic 0.05 critical value prob.** none 0.274224 9.551386 15.49471 0.3168 at most 1 0.045766 1.218016 3.841466 0.2697 note: (*) denotes rejection of the hypothesis at the significance level of 5%. (**) mackinnon-haug-michelis p-values. source: own study. the trace test shows no cointegration at the significance level of 5%. it means that there is no cointegration or long-term relationship between the open unemployment rate and gross domestic product. that’s why we use structural vector autoregression with short-term restrictions. the short-term restriction in the svar modeling using d(open) and d(gdp) can be seen in the matrices and equations below: 2 = < 1 0271127.8 1? (19) 3 = <1.405606 00 1096946.? (20) ∈b�= 1.405606 �c� (21) ∈b�= −271127.8 ∈c�+ 1096946. �c� (22) the matrices and equations show that ey1 is the residual of d(open), while ey2 is the residual of d(gdp). through the formation of restrictions noted on structural vector autoregression, the structural impulse response functions (sirfs) and structural variance decomposition (svd) can be developed. from the first year to the eighth year, the response of d(open) to shock one and two was still very volatile. while from the ninth year to the following year, the d(open) stabilized again. it means that d(open) was no longer volatile like the previous period. in order words, since the ninth year, d(open) had reached an equilibrium. moreover, from the first to the ninth year, the response of d(gdp) to shock one and two was still very volatile. while from the tenth year to the following year, the d(gdp) stabilized again. it means that d(gdp) was no longer volatile like the previous period. in order words, since the tenth year, d(gdp) had reached an equilibrium. the sirfs results were also supported by the svd as can be seen in table 7. table 7 indicates from the first year, the svd of d(open) was strongly affected by shock one was 100%. while shock 2 did not have a significant effect. in this case, when we start from the first to the tenth year, the proportion of shock one to d(open) was 93.20%. while from the first to the tenth year, shock two had only contributed 6.79% to d(open). therefore, it was concluded magnitude of shock one had a greater effect on d(open). also, the svd of d(gdp) can be explained in table 8. table 8 reveals from the first year, svd of d(gdp) was strongly affected by shock two was 89.22%. while shock one did not have a significant effect. starting from first to the tenth year, the proportion of shock two to d(gdp) was 57.24%. however, from first to the tenth year, shock one only contributed 42.75% to d(gdp). therefore, it can be concluded the magnitude of shock two had a greater influence on d(gdp). okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 153 -2 -1 0 1 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 -2 -1 0 1 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 -2,000,000 -1,000,000 0 1,000,000 2,000,000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 -2,000,000 -1,000,000 0 1,000,000 2,000,000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 response to structural one s.d. innovations ± 2 s.e. response of dgdp to shock2response of dgdp to shock1 response of dopen to shock1 response of dopen to shock2 figure 2. sirfs of d(open) and d(gdp) to shock source: own elaboration. table 7. svd of d(open) period s.e.* shock1 shock2 1 1.405606 100.0000 0.000000 2 1.558743 98.41222 1.587784 3 1.626978 98.54211 1.457891 4 1.654801 95.25964 4.740357 5 1.660061 94.71583 5.284173 6 1.688556 94.41344 5.586562 7 1.715651 93.81789 6.182109 8 1.728264 93.75531 6.244689 9 1.733358 93.26494 6.735061 10 1.733907 93.20594 6.794058 note: (*) indicate the standard error source: own study. finally, the results of sirfs and svd reveal that d(open) shock has a greater influence by the shock two, rather than the shock one. on the other hand, the shock of d(gdp) has a greater influence by shock two rather than the shock one. 154 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta table 8. svd of d(gdp) period s.e.* shock1 shock2 1 1161260. 10.77001 89.22999 2 1730114. 34.29132 65.70868 3 2051445. 46.67229 53.32771 4 2211346. 47.84297 52.15703 5 2278907. 46.24159 53.75841 6 2356256. 43.94280 56.05720 7 2379070. 43.25918 56.74082 8 2392129. 42.84185 57.15815 9 2412962. 42.77685 57.22315 10 2422998. 42.75183 57.24817 note: (*) indicate the standard error source: own study. discussion this result is supported by abdul-khaliq et al. (2014); alamro and al-dala’ien (2016); bande and martın-roman (2017); blázquez-fernández et al. (2018); dritsaki & dritsakis (2014); jibir et al. (2015); kargi (2016); kori yahia (2018); noor et al. (2007); pierdzioch et al. (2011); ruxandra, (2015); soylu et al. (2018); tatoglu (2011); zanin and marra (2012) who found a negative relationship between open unemployment rate and gross domestic product. the negative direction indicates a decrease in d(open) which has implications for increasing d(gdp). this condition reveals the number of workers involved in the production process was getting bigger (alamro & al-dala’ien, 2016). this is also supported by the fact there was unemployment based on the education groups which affected the gdp. it can be seen in table 9 below. table 9. the impact of labor forces by education level on eeal gdp variable coefficient std. error t-statistic prob. c 25190310 3594548. 7.007921 0.0000 non-school -39.73537 24.95382 -1.592356 0.1256 not graduate 35.36817 16.07368 2.200378 0.0386 elementary 6.009163 6.007584 1.000263 0.3281 junior -2.091703 7.951573 -0.263055 0.7950 senior -4.716806 6.872989 -0.686282 0.4997 vocational 16.37103 7.734796 2.116543 0.0458 diploma -204.0429 27.44132 -7.435605 0.0000 university 142.0985 22.61086 6.284524 0.0000 r-squared 0.972781 adjusted r-squared 0.962883 source: own study. the increase in unemployment based on people who did not graduate from elementary school which implied an increase in the gdp. it means the increase in the gdp was not caused by the increase in the workforce from these groups. when they left the labor okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 155 market, they were replaced by other education groups (dimian et al., 2018; zanin, 2016). thus, it can be understood an increase in the gdp did not require a workforce from nonschool groups. in line with this group, the increase in unemployment based on the vocational-education level group had implications for the increase in gdp. it means the increase in gdp was not caused by the increase of labor from the vocational-education level groups. basically, their skills were not in accordance with the needs of the labor market. the labor needs that occurred due to an increase in the gdp could not be met by the vocational-education level group. this indicates a miss-match skill from this group (alamro & al-dala’ien, 2016; dimian et al., 2018). thus, it can be understood the group of workers originating from the vocational-education level group was not yet in accordance with the needs of the labor market. moreover, the increase in unemployment based on the university group also had implications for the increase in gdp. it means the increase in gdp was not caused by the increase in the workforce from the university group. when they got out of the labor market, at the same time, the open unemployment rate and gdp actually increased. thus, it can be understood the gdp increased more in labor-saving than labor-intensive (rahman & mustafa, 2017; soylu et al., 2018). however, the decline in unemployment based on the diploma group had implications for the increase in the gdp. it indicates that the diploma group was still needed in the labor market to work as teachers or educators in islamic educational institutions. when the diploma group was involved as labor, it made the gdp increase. thus, it is understood diploma group services were still needed in the labor market. moreover, there was unemployment based on the age groups which affected the gdp. it can be seen in table 10 below. table 10. the impact of labor forces based on age groups on real gdp variable coefficient std. error t-statistic prob. c 35829665 7715317. 4.643965 0.0002 15-19 2.902234 13.02387 0.222840 0.8259 20-24 24.60280 14.17831 1.735243 0.0981 25-29 -111.2787 47.04485 -2.365374 0.0282 30-34 138.7546 103.6864 1.338214 0.1958 35-39 -63.09374 104.9782 -0.601017 0.5546 40-44 111.6198 122.9880 0.907566 0.3749 45-49 23.92157 141.9794 0.168486 0.8679 50-54 -118.4486 159.6167 -0.742081 0.4667 55-59 270.2433 187.0104 1.445071 0.1639 60 + -73.01866 26.19766 -2.787221 0.0114 r-squared 0.757139 – – – adjusted r-squared 0.635708 – – – source: own study. the unemployment of the 25-29 age group had a negative effect on the gdp. it means the decline in the open unemployment rate had implications for the increase in gdp. the decline in the open unemployment rate indicated that the 25-29 age group was involved as labor. moreover, this group actually belonged to the productive age category (zanin, 2014, 2016; zanin & marra, 2012). thus, it can be understood the increase in the number of productive age group had implications for the increase in gdp. 156 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta moreover, the unemployment of the 60+ age group also had a negative effect on the gdp. it means the decline in the open unemployment rate had implications for the increase in gdp. this indicates that the 60+ age group was involved in the labor market. this condition shows the 60+ age group was still able to work in non-formal employment and the agricultural sector. thus, it can be understood the involvement of the 60+ age group as labor had implications for the increase in gdp (zanin, 2016). the one-way relationship from the open unemployment rate to gdp implies that the gdp did not affect the open unemployment rate. it can be seen in figure 3 below. figure 3. working hours average source: central bureau of statistics (2016a, 2016b, 2018, 2019c), processed. the working hours average per week shows an increasing trend. the facts show from 37 hours in 1986, it increases to 41 hours in 2017. when the gdp increases, it should be followed by an increase in labor demand. the increase in the working hours average illustrates the fulfillment of labor needs did not originate from the additional number of workers but from the additional number of working hours (alamro & al-dala’ien, 2016; apergis & rezitis, 2003; arewa & nwakanma, 2012; de la fonteijne, 2017). thus, it is understandable if the increase in gdp did not affect unemployment. conclusions the labor economics policies that aim to overcome unemployment will be effective to increase the gdp in an emerging country such as indonesia. this argument implies that declining unemployment is effective to increase the gdp. it means okun’s law notice that the more labor used in production will have implications for increasing gdp in the economy. this study is in line with okun’s law which explains the more labor used in production will have implications for increasing gdp in the economy. the negative direction showed the low unemployment rate resulted in higher gdp. an increase in gdp implied a high number of workers in the production process. it can be understood when the gdp increased, it should have been followed by an increase in demand for labor. 33.0 34.0 35.0 36.0 37.0 38.0 39.0 40.0 41.0 42.0 1 9 8 7 1 9 8 9 1 9 9 1 1 9 9 3 1 9 9 5 1 9 9 7 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 3 2 0 0 5 2 0 0 7 2 0 0 9 2 0 1 1 2 0 1 3 2 0 1 5 2 0 1 7 okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 157 numerous facts support these findings, especially the increase in working hours average, education groups and age groups involved in the labor market. based on indonesia’s economic structure, the majority of employment is still supported by the agricultural and the informal sector. therefore, the government needs to encourage productive growth and absorb a lot of labor, not capital intensive growth. our findings present evidence to support the existence of okun’s law in indonesia. in addition, this study contributes to the literature in an emerging country by using the structural vector autoregression model. however, the indonesian geographical condition, consisting of thousands of islands, was likely caused by the implementation of labor economics policies to take a longer time. it implies the government needs to adjust to the inter-region differences. due to the current limitations, the hodrick-prescott (hp) filter of the gap model and structural panel vector autoregression method can be used to improve the inference, not only for properties of the sample distribution but also for dynamics of individual members of the panel that lack of adequate data for a conventional time series svar analysis. future research may consider long time-series and panel data to explain the impact of unemployment on the gross domestic product, and vice versa. references abdul-khaliq, s., soufan, t., & shihab, r. a. (2014). the relationship between unemployment and economic growth rate in arab country. journal of economics and sustainable development, 5(9), 56-60. retrieved on august 10, 2019 from https://www.iiste.org/journals/index.php/jeds/article/view/13213 adeyeye, p. o., odeleye, a. t., & aluko, o. a. (2017). investigating okun’s law in nigeria through the dynamic model. journal of economics and behavioral studies, 9(6), 39-46. retrieved on august 10, 2019 from https://www.researchgate.net/publication/322510549_investigating_okun %27s_law_in_nigeria_through_the_dynamic_model alamro, h., & al-dala’ien, q. (2016). validity of okun’s law : empirical evidence from jordan. dirasat, administrative sciences, 43(1), 315-324. retrieved on august 11, 2019 from http://journals.ju.edu.jo/dirasatadm/article/view/6788 amisano, g., & giannini, c. (1997). topics in structural var econometrics (2nd ed.). retrieved on august 10, 2019 from https://www.springer.com/gp/book/9783642644818 apergis, n., & rezitis, a. (2003). an examination of okun’s law: evidence from regional areas in greece. applied economics, 35(10), 1147-1151. https://doi.org/10.1080/0003684032000066787 appiah, m., li, f., frowne, d. i., & donkor, d. t. (2019). foreign investment and growth: a case of selected african economies. international entrepreneurship review, 5(3), 7-18. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.01 arewa, a., & nwakanma, p. c. (2012). potential-real gdp relationship and growth process of nigerian economy: an empiriical reevaluation of okun’s law. european scientific journal, 8(9), 25-33. retrieved on august 12, 2019 from https://eujournal.org/index.php/esj/article/view/143 astuti, p. b. (2016). analisis kurva phillips dan hukum okun di indonesia tahun 1986-2016. fokus bisnis, 15(1), 72-91. retrieved on august 11, 2019 from http://journal.stieputrabangsa.ac.id/index.php/fokbis/article/view/72 azorín, j. d. b., & de la vega, m. d-m. s. (2017). output growth thresholds for the creation of employment and the reduction of unemployment: a spatial analysis with panel data from the spanish provinces, 2000-2011. regional science and urban economics, 67, 42-49. https://doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2017.08.004 158 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta bande, r., & martın-roman, a. l. (2017). regional differences in the okun’s relationship: new evidence for spain (1980-2015). in munich personal repec archive paper (no. 79833). retrieved on august 12, 2019 from https://mpra.ub.uni-muenchen.de/79833/ bankole, a. s., & fatai, b. o. (2013). empirical test of okun’s law in nigeria. international journal of economic practices and theories, 3(3), 227-231. retrieved on august 10, 2019 from http://www.ijept.org/index.php/ijept /article/view/empirical_test_of_okun_law_in_nigeria/pdf blanchard, o. j., & quah, d. (1989). the dynamic effects of aggregate demand and supply disturbances. the american economic review, 79(4), 655-673. https://doi.org/10.1016/01651765(95)00680-e blázquez-fernández, c., cantarero-prieto, d., & pascual-sáez, m. (2018). okun’s law in selected european countries (2005-2017): an age and gender analysis. economics & sociology, 11(2), 263-274. https://doi.org/10.14254/2071-789x.2018/11-2/18 boďa, m., & považanová, m. (2015). gender asymmetry in okun’s law in the four pigs countries. procedia economics and finance, 30, 111-123. https://doi.org/10.1016/s2212-5671(15)01260-5 central bureau of statistics. (2016a). penduduk berumur 15 tahun ke atas yang bekerja selama seminggu yang lalu menurut golongan umur dan jumlah jam kerja seluruhnya, 1986-1996. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2014/09/15/979/penduduk-berumur-15-tahun-ke-atasyang-bekerja-selama-seminggu-yang-lalu-menurut-golongan-umur-dan-jumlah-jam-kerjaseluruhnya-1986-1996.html central bureau of statistics. (2016b). penduduk berumur 15 tahun ke atas yang bekerja selama seminggu yang lalu menurut golongan umur dan jumlah jam kerja seluruhnya, 1997-2007. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2016/04/11/1933/penduduk-berumur-15-tahun-ke-atasyang-bekerja-selama-seminggu-yang-lalu-menurut-golongan-umur-dan-jumlah-jam-kerjaseluruhnya-1997---2007.html central bureau of statistics. (2018). penduduk 15 tahun ke atas yang bekerja menurut lapangan pekerjaan utama 1986-2017. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2009/04/16/970/penduduk-15-tahun-ke-atasyang-bekerja-menurut-lapangan-pekerjaan-utama-1986---2018.html central bureau of statistics. (2019a). tingkat pengangguran terbuka (tpt) menurut provinsi, 1986 2018. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2014/09/15/981/tingkat-pengangguran-terbuka-tptmenurut-provinsi-1986---2018.html central bureau of statistics. (2019b). penduduk berumur 15 tahun ke atas menurut jenis kegiatan tahun 1986 2018. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2009/04/16/969/penduduk-berumur-15-tahun-ke-atasmenurut-jenis-kegiatan-tahun-1986---2018.html central bureau of statistics. (2019c). penduduk berumur 15 tahun ke atas yang bekerja selama seminggu yang lalu menurut golongan umur dan jumlah jam kerja seluruhnya, 2008 2018. retrieved on august 10, 2019 from central bureau of statistics website: https://www.bps.go.id/statictable/2016/04/11/1934/penduduk-berumur-15-tahun-ke-atasyang-bekerja-selama-seminggu-yang-lalu-menurut-golongan-umur-dan-jumlah-jam-kerjaseluruhnya-2008---2018.html christopoulos, d. k. (2004). the relationship between output and unemployment: evidence from greek regions. papers in regional science, 83, 611-620. https://doi.org/10.1016/b0-08-0430767/02507-9 okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 159 darman. (2013). effect of economic growth on unemployment rate: analysis of okun’s law. the winners, 14(1), 1-12. de la fonteijne, m. r. (2017). okun’s law, dead or alive: a fundamental. in munich personal repec archive (no. 83911). retrieved on august 10, 2019 from https://mpra.ub.unimuenchen.de/83911/ dimian, g. c., aceleanu, m. i., ileanu, b. v, & șerban, a. c. (2018). unemployment and sectoral competitiveness in southern european union countries. facts and policy implications. journal of business economics and management, 19(3), 474-499. https://doi.org/10.3846/jbem.2018.6581 dixon, r., lim, g. c., & van ours, j. c. (2016). revisiting the okun’s relationship. in discussion paper (no. 9815). https://doi.org/10.1080/00036846.2016.1245846 dritsaki, c., & dritsakis, n. (2014). okun’s coefficient for four mediterranean member countries of eu: an empirical study. international journal of business and management, 4(5), 18-26. https://doi.org/10.5539/ijbm.v4n5p18 economou, a., & psarianos, i. n. (2016). revisiting okun’s law in european union countries. journal of economic studies, 43(2), 275-287. https://doi.org/10.1108/jes-05-2013-0063 gabrisch, h., & buscher, h. (2006). the relationship between unemployment and outpu in post-communist countries. post-communist economies, 18(3), 261-276. https://doi.org/10.1080/14631370600881804 huang, h. c., & yeh, c. c. (2013). okun’s law in panels of countries and states. applied economics, 45(2), 191-199. https://doi.org/10.1080/00036846.2011.597725 hutengs, o., & stadtmann, g. (2013). age effects in okun’s law within the eurozone. applied economics letters, 20(9), 821-825. https://doi.org/10.1080/13504851.2012.750416 ivanov, v., & kilian, l. (2005). a practitioner’s guide to lag order selection for var impulse response analysis. studies in nonlinear dynamics & econometrics, 9(1), 1-36. retrieved on august 10, 2019 from http://drphilipshaw.com/protected/a practitioners guide to lag order selection for var impulse response analysis.pdf jibir, a., bappayaya, b., & babayo, h. (2015). re-examination of the impact of unemployment on economic growth of nigeria: an econometric approach. journal of economics and sustainable development, 6(8), 116-124. retrieved on august 15, 2019 from https://www.iiste.org/journals/index.php/jeds/article/view/21912 kargi, b. (2016). okun’s law and long term co-integration analysis for oecd countries (1987-2012). emerging markets journal, 6(1), 39-46. https://doi.org/10.5195/emaj.2016.92 kori yahia, a. (2018). estimation of okun coefficient for algeria. in munich personal repec archive (no. 83707). retrieved on august 10, 2019 from https://mpra.ub.uni-muenchen.de/83707/ lütkepohl, h. (2005). new introduction to multiple time series analysis. berlin: springer-verlag berlin and heidelberg gmbh & co. retrieved on august 14, 2019 from http://www.afriheritage.org/ttt/2 new introduction to multiple time series analysis.pdf melguizo, c. (2016). an analysis of okun’s law for the spanish provinces. review of regional research, 37(1), 59-90. https://doi.org/10.1007/s10037-016-0110-7 mishkin, f. s. (2016). the economics of money, banking, and financial markets (11th ed.). retrieved on august 10, 2019 from http://noahc.me/2016 frederic mishkin the economics of money, banking and financial markets%5b11thed%5d%5bglobaled%5d_real.pdf moosa, i. a. (1997). a cross-country comparison of okun’s coefficien. journal of comparative economics, 24(3), 335-356. retrieved from https://doi.org/10.1006/jcec.1997.1433 noor, z. m., nor, n. m., & ghani, j. a. (2007). the relationship between output and unemployment in 160 | cheng-wen lee, andrian dolfriandra huruta malaysia: does okun’s law exist? international journal of economics and management, 1(3), 337344. retrieved on august 10, 2019 from http://psasir.upm.edu.my/id/eprint/671/1/bab02.pdf okun, a. m. (1962). potential gnp: its measurement and significance (no. 190). retrieved on august 10, 2019 from https://milescorak.files.wordpress.com/2016/01/okun-potential-gnp-itsmeasurement-and-significance-p0190.pdf palombi, s., perman, r., & tavéra, c. (2017). commuting effects in okun’s law among british areas: evidence from spatial panel econometrics. papers in regional science, 96(1), 191-209. https://doi.org/10.1111/pirs.12166 pawęta, b. (2018). impact of the global financial crisis on the business cycle in the visegrad group. entrepreneurial business and economics review, 6(3), 43-58. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060303 pierdzioch, c., rülke, j.-c., & stadtmann, g. (2011). do professional economists’ forecasts reflect okun’s law? some evidence for the g7 countries. applied economics, 43(11), 1365-1373. https://doi.org/10.1080/00036840802600400 rahman, m., & mustafa, m. (2017). okun’s law: evidence of 13 selected developed countries. journal of economics and finance, 41(2), 297-310. https://doi.org/10.1007/s12197-015-9351-5 rosadi, d. (2012). ekonometrika dan analisis runtun waktu terapan dengan eviews. yogyakarta: andi. ruxandra, p. (2015). the specifics of okun’s law in the romanian economy between 2007 and 2013. annals – economy series, 1(ii), 50-53. retrieved on august 10, 2019 from http://www.utgjiu.ro/revista/ec/pdf/2015-01.volumul 2/07_pitorac.pdf sasongko, g, huruta, a. d., & pirzada, k. (2019). why labor force participation rate rises? new empirical evidence from indonesia. entrepreneurship and sustainability issues, 7(1), 166-176. https://doi.org/10.9770/jesi.2019.7.1(13) sasongko, g, huruta, a. d., & gultom, y. n. v. (2019). does the phillips curve exist in indonesia? a panel granger causality model. entrepreneurship and sustainability issues, 6(3), 1428-1443. https://doi.org/10.9770/jesi.2019.6.3(26) silvapulle, p., moosa, i. a., & silvapulle, m. j. (2004). asymmetry in okun’s law. canadian journal of economics, 37(2), 353-374. retrieved on august 10, 2019 from http://www.jstor.org/stable/3696151 soylu, ö. b., çakmak, i̇., & okur, f. (2018). economic growth and unemployment issue: panel data analysis in eastern european countries. journal of international studies, 11(1), 93-107. https://doi.org/10.14254/2071-8330.2018/11-1/7 tatoglu, f. y. (2011). the long and short run effects between unemployment and economic growth in europe. doğuş üniversitesi dergisi, 12(1), 99-113. retrieved on august 13, 2019 from https://core.ac.uk/download/pdf/47254185.pdf yaumidin, u. k. (2009). output and unemployment: testing okun’s law in indonesia. review of indonesian economics and business studies, 6(6), 43-74. retrieved on august 10, 2019 from http://jurnalekonomi.lipi.go.id/index.php/riebs/article/view/84/39 zanin, l. (2014). on okun’s law in oecd countries: an analysis by age cohorts. economics letters, 125(2), 243-248. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2014.08.030 zanin, l. (2016). the pyramid of okun’s coefficient for italy. empirica, 45(1), 12-28. https://doi.org/10.1007/s10663-016-9343-5 zanin, l., & marra, g. (2012). rolling regression versus time-varying coefficient modelling: an empirical investigation of the okun’s law in some euro area countries. bulletin of economic research, 64(1), 91-108. https://doi.org/10.1111/j.1467-8586.2010.00376.x okun’s law in an emerging country: an empirical analysis in indonesia | 161 authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. cheng-wen lee professor in the department of international business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interests: management. environmental or technological innovation and transfer, multinational or global strategies (e.g., m & a, strategic alliance, joint venture), and knowledge management. correspondence to: prof. cheng-wen lee, ph.d., department of international business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan, roc, e-mail: chengwen@cycu.edu.tw orcid http://orcid.org/0000-0002-4811-7000 andrian dolfriandra huruta ph.d. student in the ph.d. program in business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interest: macroeconomic policies, international trade, and applied econometrics. correspondence to: andrian dolfriandra huruta, ph.d. program in business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan, roc, e-mail: g10804610@cycu.edu.tw (the corresponding author) orcid http://orcid.org/0000-0001-7676-5294 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous reviewers for their valuable reviews, which have improved the quality of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. pm-03-02-03-037-wyciślak s u g g e s t e d c i t a t i o n : wyciślak, s. (2017). implications of digitalization for value chains. przedsiębiorczość międzynarodowa, 3(2), 37-48 (in: m. maciejewski (ed.), ekonomia międzynarodowa wobec współczesnych wyzwań. kraków: uniwersytet ekonomiczny w krakowie). implications of digitalization for value chains sławomir wyciślak uniwersytet jagielloński, wydział zarządzania i komunikacji społecznej instytut ekonomii, finansów i zarządzania ul. prof. stanisława łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: slawomir.wycislak@uj.edu.pl abstract: the primary goal of the article is to cover the implications of digital technologies for value chains. the hypothesis of the article is as follow digital technologies driving exponential growth translate into companies’ efforts to be both lean and agile. the problem raised in the study is of being both lean and agile facing the digital disruption. the topic of the impact of digital technologies on value chains has gained an increasing attention from business practitioners. scholars also have heavily discussed capabilities required for adaptation to technologies driving nonlinear growth. the applied methods encompasses the literature review combined with diagnostic participant action research. the understanding of lean and agile practices was a starting point to build a tool for covering impact of digital technologies on value chains. the literature review allows us to explain reasons for the fast progress in digitalization, defining the digital technologies driving the exponential growth, providing explanation of what is lean, agile and leagile supply chain. building on the literature review the diagnostic participant action research was applied. the latter allows to verify the assumed hypothesis. while technology and the digital world grow exponentially, the manner in which we operate and organize ourselves is still based on linear models, hierarchical structures and bureaucratic processes. for a reason of this, the deployment of the lean and agile practices would be of benefit to build customer centric solutions. the article provides contribution to models of adaptation of multinationals supply chains towards digital technologies. whilst the practical study proved that absorption of digital technology is in its infancy, the built diagnostic tool allows us to map the absorption of digital technologies with regards to logistics needs of customers. the conducted study proved existing more than two practices defined by covering logistics customers’ requirements. as a recommendation for the further work would be covering transformation from linear to exponential organization. keywords: digitalization; agile; lean; value chain; flexibility; organization; exponential organizations jel codes: o32, l26, l29 1. introduction the moore’s law telling us that the computing power is doubling every 18 months is one of the drivers of the digital revolution. the metcalfe’s law suggesting that the value of a communication network increases with the number of its members in line with law of decentralization saying that decentralization is an approach to manage (increasingly) complex systems could be also considered as 38 sławomir wyciślak triggers of the digital revolution. 3d printing, internet of things, augmented reality, drones, robots, artificial intelligence, mobile application, cloud computing are amongst the technologies fuelling the digitalization wave. we understand digitalization in a simply way as a use of digital technologies in order to add value to business. it is worth noting that terms of digitalization and industry 4.0 or revolution 4.0 overlap each other. the meaning of term industry 4.0 has been under discussion amongst scholars (pfohl, yahsi & kurnaz, 2016). technologies that could have non-linear impact on organizations growth are classified as exponential ones. the book on the exponential organizations attracts a high attention from the business practitioners side and has been a source of inspiration for implementing new business models. the massive transformative purpose is a model of organizational change to reach non-linear – exponential growth (ismail, 2014). the digitalization drives also the widespreading of new business models of sharing economy. the latter has been changing the way we think about assets and manifest itself by business models like sharing platforms, product as a service and consequently translates into businesses like uber, airbnb, instacart. the main goal of the article is to cover the implications of digital technologies for value chains. the understanding of value chains is narrowed to value supply chains (ketchen & hult, 2007). the assumed hypothesis is as follow digital technologies driving exponential growth translate into companies’ efforts to be both lean and agile. the applied methodology encompasses the literature review combined with diagnostic action research (coghlan & brannick, 2014). the latter is amongst tools to be in use to map and solve supply chain problems (coughlan & coghlan, 2002). whilst the literature review focuses on understanding of digital technologies and phenomena of leanness, agility, leagility; interpretation of value supply chains and covering impact of digital technologies on value chains are based on diagnostic action research. the article encompasses the parts as follow: − covering reasons behind the fast progress in digitalization; − defining the digital technologies driving the exponential growth; − explaining understanding of lean, agile and leagile supply chains; − discussing a research methodology; − mapping the lean and agile practices within one of the value chain; − providing a diagnostic tool helping to map how to approach the adaptation towards digital technologies; − conclusions and suggestions for further studies. 2. literature review the plummeting costs of digital technologies means that the world is becoming more connected. the table number 1 highlights costs decline in technologies that potentially would drive the exponential growth. implications of digitalization for value chains 39 table 1. the decrease in prices of technologies having potential for triggering exponential growth of organization technology average cost for equivalent functionality scale 3d lidar sensors 20 000 usd (2009) to 79 usd (2014) 250 x in 5 years 3d printing 40 000 usd (2007) to 100 usd (2014) 400 x in 7 years industrial robots 500 000 usd (2008) to 22 000 usd (2013) 23 x in 5 years drones 100 000 usd (2007) to 700 (2013) 142 x in 6 years smartphone with similar specifications 499 usd (2007) to 10 usd (2015) 50 x in 8 years source: based on ismail (2014). 3d lidar sensors are amongst the key components building the solutions called internet of things. it could be conceptually defined as a dynamic global network infrastructure with self-configuring capabilities based on standard and interoperable communication protocols where physical and virtual things have identifies, physical attributes, and virtual personalities, use intelligent interfaces, and seamlessly integrated into the information network (vermesan, friess, guillemin, gusmeroli, sundmaeker, bassi, et al., 2011). internet of things is the internetworking of physical devices, vehicles, buildings and other items—embedded with electronics, software, sensors, actuators, and network connectivity that enable these objects to collect and exchange data. in the internet of things, “smart things/objects” are active participants in business, information and social processes where they are enabled to interact and communicate among themselves and with the environment by exchanging data and information “sensed” about the environment, while reacting autonomously to the “real/physical world” events and influencing it by running processes that trigger actions and create services with or without direct human intervention. (vermesan, friess, guillemin, gusmeroli, sundmaeker, bassi, et al., 2011). augmented reality is an area of research that aims to enhance the real world by overlaying computer-generated data on top of it. there are three key characteristics of augmented reality systems: mixing virtual images with the real world, three-dimensional registration of digital data interactivity in real time (schmalstieg, langlotz & billinghurst, 2011; zhang & wen, 2016). augmented reality is a live direct or indirect view of a physical, real-world environment whose elements are augmented (or supplemented) by computer-generated sensory input such as sound, video, graphics or gps data. 3d printing was originally developed as an automated method of producing prototypes. although there are several competing technologies, most work on the basis of building up layers of material (sometimes plastic, ceramics or even metal powders) using computer aided design. hence, it is referred to as “additive” process; each layer is “printed” until a three dimensional product is created. the logic for using 3d printing for prototype is compelling. traditional “reductive” manufacturing techniques (where materials are removed) can take longer and are much more expensive. mechanical parts, shoes, fashion items and accessories and other consumer goods, can all be printed for review by the designer or engineers and 40 sławomir wyciślak revisions printed equally as easily. whereas mass production is viable due to economies of scale, it is uneconomical for “one offs” and prototypes. 3d printing will remove this differential, where every item produced is an original (or perfect) copy and tooling for one is as cheap as tooling for many (manners-bell & lyon, 2012). the term “cloud” originates from the world of telecommunications when providers began using virtual private network (vpn) services for data communications. cloud computing deals with computation, software, data access and storage services that may not require end-user knowledge of the physical location and the configuration of the system that is delivering the services. cloud computing is a recent trend in it that moves computing and data away from desktop and portable pcs into large data centres. the definition of cloud computing provided by national institute of standards and technology (nist) says that: “cloud computing is a model for enabling convenient, on-demand network access to a shared pool of configurable computing resources (e.g., networks, servers, storage applications and services) that can be rapidly provisioned and released with minimal management effort or service provider interaction”. with the large scale proliferation of the internet around the world, applications can now be delivered as services over the internet. as a result this reduces the overall cost (jadeja & modi, 2012). industrial robot is a constructed replication of something that uses robotics for the purpose of mimicking something else or achieving a task. robots can be guided by an external control device or the control may be embedded within. robots may be constructed to take on human form but most robots are machines designed to perform a task with no regard to how they look. assuming that digitalization could be a trigger of building customer centric value supply chains, discussion on the customers’ needs and their links with the concepts of agility and leanness would build understanding on how approach adaptation towards digitalization (sambamurthy, bharadwaj & grover, 2003). agility could be called as the ability to renew itself, adapt, change quickly, and succeed in a rapidly changing, ambiguous, turbulent environment. a key characteristic of an agile organization is flexibility. indeed the origins of agility as a business concept lies in flexible manufacturing systems. however, agility should not be confused with leanness. lean is about doing more with less. the term is often used in connection with lean manufacturing. many companies that have adopted lean manufacturing as a business practice are anything but agile in their supply chain (christopher, 2000). while leanness may be an element of agility in certain circumstances, by itself it will not enable the organization to meet the precise requirements of the customer more rapidly. webster’s dictionary makes the distinction clearly when it defines lean as “containing little fat,” whereas agile is defined as “nimble.” one of the biggest barriers to agility is the way that complexity tends to increase as companies grow and extend their marketing and logistics reach. often, this complexity comes through product, brand proliferation, logistics including transportation, warehousing and customer service, but it also can come through the organizational structures and management processes that have grown up over time (christopher, 2000). implications of digitalization for value chains 41 the simultaneous work of lean and agile principles can support the effective and efficient management (olhager, 2003; narasimhan, swink & kim, 2006) and relationships within a supply chain (wikner & tang 2008), balancing efficiency and responsiveness (olhager, selldin & wikner, 2006). researchers have addressed differently the links between agility and leanness. agility was defined as a ‘post-lean paradigm’ (jain, benyoucef & deshmukh, 2008), which incorporates lean principles to cope with a turbulent environment. in some other studies, we can find an approach which highlights the difference between agility and leanness (goldsby, griffis & roath, 2006) where leanness is a philosophy essentially focused on eliminating all waste including time, while agility is a way to use market knowledge to exploit profitable opportunities in a volatile, uncertain, ambiguous and complex environment. some authors point to the differences between lean and agile models by covering criteria as follow: typical products, marketplace demand, product variety, product life cycle, customer drivers, profit margins, dominant costs, stockout penalties, purchasing policy, information enrichment, forecasting mechanism (bruce, daly & towers 2004; mason-jones, naylor & towill, 2000; gaudenzi & christopher, 2016). the summary of attributes of lean and agile options are on the table 2. table 2. the attributes of lean and agile solutions attributes lean agile concept savings finding market opportunities goals gain a larger effect by using less resources ensuring growth and winning competitive advantage background improving of manufacturing processes volatile, uncertain, ambigious and complex environment driver supply demand methodology covering “as-is” physical stream value chain information based value chain vertical and horizontal integration process standarization selforganization forecasting mechanism alghoritmic consultative; implants marketplace demand predictable volatile portfolio constant portfolio, big packaging sizes, large volumes products adjusted to consumers’ needs production high efficiency; high capacity utilization modularity procurement long term contracts spot market stocks minimalization buffers transport low costs lanes responsive lanes warehousing central warehouse shared storage capacities order management static relationships; electronic data interchange orders per store; orders by sales representative; orders during weekend; urgent orders customer service reactive proactive, incentivize new activities kpis productivity and costs customer satisfaction source: based on (bruce, daly & towers, 2004; mason-jones, naylor & towill, 2000; gaudenzi & christopher 2016). 42 sławomir wyciślak following the content of the table 2 the question would be if lean and agile solutions should be applied simultaneously or the behaviours should be differentiated for example with regards to some customers we should deploy lean solutions and for some customers we should apply agile solutions. 3. methodology the applied methodology is an effect of including in thinking on the topic under study a few factors. first of all, the relations between ontology and epistemology. for example, we could address questions as follow: is what do we see constructed by our cognition or world we observe is an objective reality? or what are our cognitions patterns? do we approach a world we study by following system or linear thinking? how do we approach complexity – by applying keep it simply stupid rule or seeking complicated patterns within complexity? including in our thinking interrelations of basic epistemological and ontological aspects we decided to deploy a method of research that follows the diagnostic action research requirements. action research diagnosis is a collaborative effort between practitioners and the researchers. the researchers concentrate on establishment of a sound theoretical framework, a scientific hypothesis that might explain behaviours in the social problem space. the practitioners, relying on their intimate familiarity with the problems, help eliminate unreasonable hypothesis and unlikely theoretic constructs (baskerville, 1997). problems that face the diagnostic action research are actually problems that face social science research. in reality action research shares these problems with the other methods. there are three dilemmas in action research: ethics – personal overinvolvement with research, goals – the two taskmasters in social research (subject and science) and initiatives – the practical pressures that interfere with the conduct of “a disinterested pursuit of knowledge” (rapoport, 1970). scientists who employ other methods, even survey research also know three dilemmas. these are not peculiar to action research, but could be stronger in action research. on the other hand action research has been linked closely to systems theory from its inception. these ideas recognize that human activities are systemic and that action researchers are intervening in social systems. checkland not only used the action research extensively in developing the soft system methodology but action research concepts for gaining professional knowledge permeated the soft systems approach itself (baskerville, 1997). in this sense action research could be perceived as an approach towards analysing “complexity in complexity” which is sometimes called complex sophistication. what is more we assume that having an option of observing and participating in a real business life case builds an opportunity to get in-depth view on researched processes and omit disadvantages of anonymously filled surveys. on the other hand the study will miss the confirmation and potential validation by other peers. however due to the accelerating pace of change in a business life, up to date insights implications of digitalization for value chains 43 could make contribution to the theory. in this study insights derived from diagnostic action research could help to build theory on a digitalized value chain. figure 1. methodology resulting from the assumed ontological and epistemological interrelations source: own elaboration. we made efforts to follow a scientific regime and make sense of sense making. with the respect of this we played the educational role for practitioners (baskerville, 1997). 4. analysis after discussing assumed hypothesis on the topic of digitalization, covering the areas of competency, explaining the understanding of basic terms, conceptualization, we decided to cover logistics requirements of customers and with the respect to the latter we covered impact of exponential technologies on value chains. as we can see on the table 3 there are more than two practices of logistics behaviours within supply chain. apart from lean and agile options we also identified very agile and standard options. mapping logistics customers’ requirements was not only of a reactive character but also proactively covered customers logistics needs that potentially could be required. however the covered numbers and the detailed description of logistics requirements of customers are only indicative. from this mapping exercise came out that creating full flexibility for customers requires four options – very agile, agile, standard, lean. as the next step we attributed the capabilities based on covered technologies to identified four practices. the findings of mapping exercise proved that digital freight matching based on mobile applications and cloud computing would be an appropriate capability for particularly very agile and agile practices but also standard and lean practices on logistics requirements for lead time, delivery notification, the frequency of deliveries, urgent orders ratio, logistics window, delivery point complexity, order placement, visibility of order status. digital freight matching means deploying scalable and cost-efficient software as service architecture to achieve complete information interaction in systems, applications and processes (sap) and point of sale (pos). connecting all transport ontology the reality is a construct of our cognition methodology diagnostic action research epistemology researching „complexity in complexity” 44 sławomir wyciślak table 3. mapping logistics behaviors category very agile agile standard lean lead time <6h <12h 24 or 48hours 72hours delivery notification the same day one day one day two days the frequency of deliveries every day including weekends 20-23 times a month two days a week once a week urgent orders ratio 10% 5% 1-3% 0.50% logistics window one hour slot one hour slot four hours slot same day (or freedom to choose slot) delivery preparation separated by stock keeping unit and shops separated by stock keeping units mixed pallets full pallets only order size case(s) or items >2 pallets >5-10 pallets full trucks picking ratio items cases full layers full pallets only delivery point complexity direct consumer deliveries direct stores deliveries customer distribution centres or cross dock customer distribution centres only pallet heights n/a detopped pallets standard pallets standard pallets information on pallets label per package or per sku label on picked pallets as well label on full pallets no special labelling order placement telesales call center vendor management inventory, fax, e-mail 100% electronic data interchange visibility of order status access to real time order/truck status automatic, real-time alerts on delays order confirmation with estimated time of arrival no data/forecast exchange full electronic point of sales data full electronic point of sales data promo/full forecast shared no source: own elaboration. flows end-to-end would give overview of the actual status of deliveries in real time and allow to react to real time issues. with digital freight matching transportation footprint is fully digitized, providing structured data which could be used to optimize transport flows. equally important is establishing a transport procurement-to-billing process that ensures customers pay accurate invoices. this is now achieved with reciprocal contracting and billing functionality. the verification process is reduced to mere minutes or hours, compared to days or weeks in a traditional not digital model. the further potential benefits would be long-standing customers experience from the new management systems, which enable a much more rapid response. augmented reality for warehouse operations was pointed as required capability for very agile, agile, standard and lean practices. augmented reality allows seeing the digital picking list in a field of vision and – thanks to indoor navigation capabilities – see the best route, reducing travel time by efficient path planning. implications of digitalization for value chains 45 table 4. mapping potential applications of digital technologies category very agile agile standard lean lead time digital freight matching applications /cloud computing/mobile applications digital freight matching applications /cloud computing//mobile applications digital freight matching applications /cloud computing//mobile applications digital freight matching applications /cloud computing//mobile applications delivery notification the frequency of deliveries urgent orders ratio logistics window delivery point complexity order placement visibility of order status delivery preparation augmented reality for warehouse operation; internet of things for forklifts internet of things for forklifts; augmented reality for warehouse operation; cobots for picking automated layer picking; internet of things for forklifts; augmented reality for warehouse operation; cobots for picking augmented reality for warehouse operations; internet of things for forklifts order size picking ratio pallet heights internet of things for forklifts; virtual reality for warehouse operation internet of things for forklifts;virtual reality for warehouse operation internet of things for forklifts;automated layer picking; virtual reality for warehouse operation not digital capabilities information on pallets printers/existing solution printers/existing solution printers/existing solution printers/existing solution data/forecast exchange digital freight matching applications /cloud computing/mobile applications digital freight matching applications /cloud computing/mobile applications digital freight matching applications /cloud computing/mobile applications digital freight matching applications /cloud computing/mobile applications source: own elaboration. using automated barcode scanning capabilities, the system’s image recognition software can check whether the worker has arrived at the right location, and guide the worker to quickly locate the right item on the shelf. the other capability for all mapped practices is installing sensors on forklifts to make maintenance and task as well as distance info visible, which then drives improvements – reduced maintenance time and cost, reduced empty kilometres thus reduced forklift numbers. for standard and lean practices automated layer picking is also pointed as an appropriate capability. automated layer picking based on robots enables lead times to be shortened and inventories to be reduced. for agile and standard practices an easy-toteach co-robot, capable to do repeating tasks, but not moving was pointed as a capability. the conducted study raised the awareness of existing digital solutions and provided impulses for discussion on implementation digital technologies. 46 sławomir wyciślak 5. discussion the article contributes to a discussion on models of adaptation of supply chains towards digital technologies. the built diagnostic tool allows us to map the absorption of digital technologies with regards to logistics requirements of customers. in this way the paper contributes to existing tools on building and improving customer centric value supply chains and helps the organization to adapt to exponential digital technologies. we should also verify assumed hypothesis as following the presented study the differentiation of activities embracing very agile, agile, standard and lean options goes further than the approach of being simultaneously lean and agile in other words leagile. in this way a paper provides the approach which expands the thinking of gattorna (2010) who suggests existing full flexible and collaborative models additionally to lean and agile practices. from the methodological perspective, the study shows that including in research “complexity in complexity” approach could provide us with outcomes that extend existing models on lean and agile practices. on the other hand, the findings are presented in a linear way by using matrixes. the latter reflects a simplification in thinking on finding concrete business solutions. the further study should be on interrelations between the concept of leagility and flexibility. this area should provide promising results both for business practitioners and scientists. strategic, tactical, operational as well as external and internal flexibilities should be discussed with regards to legality or lean, agile, very agile, standard practices. covering the interrelations between the concept of legality and flexibility should provide also recommendations for building solution that could help to adapt to digital exponential technologies. what is more the further discussion on agility with respect to interrelations amongst mindset, values, principles, practices, tools and processes should bring good results. the potentially dynamic capabilities concept should be further discussed on its applications in flexibility and leagility studies (lawson & samson, 2001; helfat, finkelstein, mitchell, peteraf, singh, teece & winter, 2009, rindova & kotha, 2001). the next question would be if exponential solutions should be built in a parallel way to lean, agile, standard, and very agile practices or all practices should be included within one separate, integrated model. on the way from physical towards digitalized assets at least temporary co-existing of old existing approaches and new ones is assumed to be necessary. 6. conclusions in order to adapt to driven by digital technologies disruptive changes companies should build appropriate capabilities. one of these assumed needed capabilities was co-existing of lean and agile practices in a value chain. the conducted diagnostics action research proved existing more than two practices defined by covering logistics customers’ requirements. implications of digitalization for value chains 47 hence the paper makes a contribution to existing theory on both conceptualization and building a diagnostic customer-centric model for mapping impact of digital technologies on value supply chain. as a recommendation for the further studies would be covering models of transformation from linear capabilities to exponential ones. the question with this respect to answer would be if the organization needs to be the first mover, fast follower, late adopter in order to adapt to digital exponential technologies. the next studies should also cover the differentiation of the digital-born organization and organizations that should transform into digital ones. with the respect of digitalization the digital sceptics, operation focused, staged and secure, strivers and digital differentiators models of could be discussed. references akkermans, h., bogerd, p., & vos, b. (1999). virtuous and vicious cycles on the road towards international supply chain management. international journal of operations & production management, 19(5/6), 565-582. baskerville, r. l. (1997). distinguishing action research from participative case studies. journal of systems and information technology, 1(1), 24-43. bruce, m., daly, l., & towers, n. (2004). lean or agile: a solution for supply chain management in the textiles and clothing industry? international journal of operations & production management, 24(2), 151-170. christopher, m. (2000). the agile supply chain: competing in volatile markets. industrial marketing management, 29(1), 37-44. christopher, m. (2011), logistics and supply chain management. harlow: pearson education limited. christopher, m. (2016). logistics & supply chain management. harlow: pearson education. coghlan, d., & brannick, t. (2014). doing action research in your own organization. london: sage publications ltd. coughlan, p., & coghlan, d. (2002). action research for operations management. international journal of operations & production management, 22(2), 220-240. gattorna, j. (2010), dynamic supply chains: delivering value through people. new jersey: prentice hall. gattorna, j.l., & walters, d.w. (1996). managing the supply chain: a strategic perspective. basingstoke: palgrave. gaudenzi, b., & christopher, m. (2016). achieving supply chain ‘leagility’ through a project management orientation. international journal of logistics research and applications, 19(1), 3-18. goldsby, t.j., griffis, s.e., & roath, a.s. (2006). modeling lean, agile, and leagile supply chain strategies. journal of business logistics, 27(1), 57-80. helfat, c.e., finkelstein, s., mitchell, w., peteraf, m., singh, h., teece, d., & winter, s.g. (2009). dynamic capabilities: understanding strategic change in organizations. new york: john wiley & sons. ismail, s. (2014). exponential organizations: why new organizations are ten times better, faster and cheaper than yours (and what to do about it). new york: diversion books. 48 sławomir wyciślak jadeja, y., & modi, k. (2012). cloud computing-concepts, architecture and challenges. 2012 international conference on computing. electronics and electrical technologies (icceet), kumaracoil, 21-22 march 2012, 877-880. jain, v., benyoucef, l., & deshmukh, s.g. (2008). a new approach for evaluating agility in supply chains using fuzzy association rules mining. engineering applications of artificial intelligence, 21(3), 367-385. ketchen, d.j., & hult, g.t.m. (2007). bridging organization theory and supply chain management: the case of best value supply chains. journal of operations management, 25(2), 573-580. lawson, b., & samson, d. (2001). developing innovation capability in organisations: a dynamic capabilities approach. international journal of innovation management, 5(03), 377-400. manners-bell, j., & lyon, k. (2012). the implications of 3d printing for the global logistics industry. transport intelligence, 1-5. mason-jones, r., naylor, b., & towill, d.r. (2000). engineering the leagile supply chain. international journal of agile management systems, 2(1), 54-61. narasimhan, r., swink, m., & kim, s.w. (2006). disentangling leanness and agility: an empirical investigation. journal of operations management, 24(5), 440-457. olhager, j. (2003). strategic positioning of the order penetration point. international journal of production economics, 85(3), 319-329. olhager, j., selldin, e., & wikner, j. (2006). decoupling the value chain. international journal of value chain management, 1(1), 19-32. pfohl, h.c., yahsi, b., & kurnaz, t. (2016). concept and diffusion-factors of industry 4.0 in the supply chain. in: freitag, m., kotzab, h., pannek, j. (eds.), dynamics in logistics. lecture notes in logistics, 381-390. cham: springer international publishing. rapoport, r. n. (1970). three dilemmas in action research: with special reference to the tavistock experience. human relations, 23(6), 499-513. rindova, v.p., & kotha, s. (2001). continuous “morphing”: competing through dynamic capabilities, form, and function. academy of management journal, 44(6), 1263-1280. sambamurthy, v., bharadwaj, a., & grover, v. (2003). shaping agility through digital options: reconceptualizing the role of information technology in contemporary firms. mis quarterly, 27(2), 237-263. schmalstieg, d., langlotz, t., & billinghurst, m. (2011). augmented reality 2.0. in: coquillart, s. et al. (eds.), virtual realities, 13-37. wien: springer-verlag. sodhi, m.s., son, b.g., & tang, c.s. (2012). researchers’ perspectives on supply chain risk management. production and operations management, 21(1), 1-13. vermesan, o., friess, p., guillemin, p., gusmeroli, s., sundmaeker, h., bassi, a., ... & doody, p. (2011). internet of things strategic research roadmap. in: vermesan, o., friess, p. (eds.), internet of things: global technological and societal trends, 9-52. aalborg: river publishers. wikner, j., & tang, o. (2008). a structural framework for closed-loop supply chains. the international journal of logistics management, 19(3), 344-366. zhang, y., & wen, j. (2016). the iot electric business model: using blockchain technology for the internet of things. peer-to-peer networking and applications, 1-12. 15-najda-janoszka_wszendybył-skulska s u g e r o w a n e c y t o w a n i e : najda-janoszka, m., wszendybył-skulska e. (2016). mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 2(1), 215-229. mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej marta najda-janoszka 1 ewa wszendybył-skulska 2 uniwersytet jagielloński wydział zarządzania i komunikacji społecznej katedra zarządzania w turystyce ul. prof. st. łojasiewicza 4, 30-348 kraków e-mail: 1 eknajda@cyfronet.pl; 2 e.wszendybylskulska@uj.edu.pl streszczenie: współczesna teoria i praktyka zarządzania podkreśla kluczowe znaczenie wiedzy dla przetrwania i rozwoju przedsiębiorstw. zwiększająca się mobilność pracowników i związany z nią odpływ wiedzy z organizacji staje się niezwykle trudnym wyzwaniem dla menedżerów. problem odnajduje swój szczególny wyraz w branży hotelarskiej, w której fluktuacja zatrudnienia uznawana jest za immanentną cechę biznesu. w literaturze przedmiotu występuje znaczący niedostatek opracowań zarówno teoretycznych, jak i empirycznych, poświęconych praktykom zatrzymywania wiedzy w przedsiębiorstwach hotelarskich. dlatego celem niniejszego artykułu jest uzupełnienie istniejącej luki poznawczej poprzez analizę problemu retencji wiedzy w branży hotelarskiej. podstawę analizy stanowi przegląd współczesnego dorobku literaturowego związanego z zarządzaniem wiedzą i mobilnością zatrudnienia w branży hotelarskiej. słowa kluczowe: mobilność pracowników; retencja wiedzy; branża hotelarska; utrata wiedzy klasyfikacja jel: l26 1. wprowadzenie zwiększająca się mobilność pracowników i związany z nią odpływ wiedzy z organizacji staje się w ostatnim czasie dużym wyzwaniem dla przedsiębiorców. zatrzymywanie pracowników w organizacjach nie jest i w najbliższych latach nie będzie należało do łatwych procesów gdyż zmiana pokoleniowa pociąga za sobą zmianę w sposobie podejścia do pracy. zatem przedsiębiorcze zarządzanie w tym względzie to takie, które będzie potrafiło postrzegać to zjawisko w kategorii szans a nie zagrożeń dla organizacji. mobilność pracowników zwiększa bowiem możliwości w zakresie networkingu i budowania relacji biznesowych. aby tak się stało, należy dołożyć wszelkich starań, które przyczynią się do zatrzymywania wiedzy w przedsiębiorstwach, co nie musi oznaczać jednocześnie konieczności zatrzymywania pracownika posiadającego tę wiedzę. zadanie to jest o tyle trudne, że dzielenie się 216 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska wiedzą nie leży w ludzkiej naturze. bariery dzielenia się wiedzą nie występują tylko po stronie jednostki, ale wynikają również z kultury organizacyjnej niesprzyjającej szerzeniu wiedzy. stąd też istotnym staje się wdrażanie procesów mających na celu zatrzymywanie wiedzy w organizacjach. szczególnie ważne jest to w branży hotelarskiej, której usługowy charakter powoduje, że jakość kapitału ludzkiego w dużym stopniu warunkuje sukces hotelu. pracownicy każdego z departamentów – począwszy od pokojowych, sprzątaczek, poprzez recepcjonistów, kelnerów, kucharzy, portierów, na kadrze menedżerskiej kończąc – wspólnie budują jakość usługi hotelarskiej, prestiż i reputację hotelu. źródłem wiedzy dla przedsiębiorstw hotelowych są indywidualne doświadczenia i umiejętności wszystkich pracowników (wszendybył-skulska, 2011, s. 765). zdolność do przenoszenia na całe przedsiębiorstwo tego co wiedzą poszczególni pracownicy, jest jedną z podstaw efektywnego funkcjonowania hotelu. niestety branża hotelarska od wielu lat zmaga się z problemem ponadprzeciętnie wysokiej fluktuacji zatrudnienia, konsekwencją której jest niestety utrata wiedzy. odejście pracownika oznacza bowiem ubytek w kapitale wiedzy eksperckiej, strukturze relacji społecznych, pamięci organizacyjnej danego przedsiębiorstwa hotelowego. biorąc pod uwagę istotność i aktualność problematyki zatrzymywania wiedzy, a jednocześnie zauważając wyraźny niedostatek opracowań ujmujących to zagadnienie w kontekście specyfiki branży turystycznej, niniejszy artykuł ma na celu przyczynić się do wypełnienia istniejącej luki poznawczej poprzez analizę problemu retencji wiedzy w warunkach wysokiej fluktuacji zatrudnienia obserwowanej w działalności hotelarskiej. podstawę analizy stanowi przegląd współczesnego dorobku literaturowego związanego z zarządzaniem wiedzą i mobilnością zatrudnienia jako cechą immanentną turystycznego rynku pracy, w tym hotelarskiego. przedstawione w opracowaniu refleksje stanowią część projektu badawczego pt.”dynamika i uwarunkowania procesu zawłaszczania przez przedsiębiorstwo wartości z przedsięwzięć realizowanych w sieciach międzyorganizacyjnych” finansowanego ze środków ncn (umowa nr umo-2013/11/d/hs4/03965) będącego w trakcie realizacji (2014-2016). 2. wiedza w organizacji współczesna teoria i praktyka zarządzania podkreśla kluczowe znaczenie wiedzy dla przetrwania i rozwoju przedsiębiorstw. ten kluczowy zasób definiowany jest jako „płynna kompozycja ukierunkowanych doświadczeń, wartości, informacji kontekstowych i eksperckiego wglądu, która stanowi ramy dla oceny i przyswajania nowych doświadczeń i informacji” (davenport & prusak, 1998, s. 5). zgodnie z podejściem opartym na wiedzy (knowledge-based view), tylko wiedza organizacyjna może stanowić źródło trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa (botha et al., 2008). biorąc pod uwagę, że badania w zakresie zarządzania wiedzą wyróżniają dwie podstawowe kategorie wiedzy: cichą (milczącą, ukrytą) i jawną (nelson & winter 1982), atrybuty vrin (wartość, rzadkość, odporność na imitację mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 217 i substytucję) przypisywane są przede wszystkim pierwszej z wymienionych postaci (afiouni, 2007; droege & hoobler, 2003). wiedza cicha ma charakter intuicyjny, trudno ją wyrazić, jest zakorzeniona w kontekście, tworzona i udostępniana przez doświadczenie (davenport & prusak, 1998), podczas gdy wiedza jawna poprzez kodyfikację jest w swej istocie podatna na replikację, a tym samym argumentuje się, że nie może ona stanowić źródła trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa (droege & hoobler, 2003). niemniej jednak, rozwój przedsiębiorstwa opiera się na kodyfikacji wiedzy, dzieleniu się nią i jej extensywnym użytkowaniu (teece, 2002; marshall & sapsed, 2000). wprowadzanie innowacji, rozszerzanie skali działalności wymaga dogłębnego zrozumienia procesów zachodzących w organizacji, a jeśli w przedsiębiorstwie dominuje wiedza cicha, oznacza to, że występujące zjawiska i procesy nie są w istocie dobrze poznane (teece, 2002, s. 18). tym samym, z perspektywy strategicznej osią problemu jest utrzymanie odpowiedniego balansu między różnymi formami wiedzy. w związku z tą konstatacją, niektórzy autorzy nie zgadzają się z dychotomicznym rozgraniczeniem na wiedzę cichą i jawną. zamiast dychotomii postulowane jest ujmowanie wiedzy w kategorii kontinuum wzajemnie powiązanych wymiarów, począwszy od subiektywnych do obiektywnych form wiedzy. ze względu na istniejące współzależności wszystkich identyfikowanych w literaturze przedmiotu form wiedzy (milcząca, jawna, osadzona, wbudowana itp.) jakakolwiek analiza problemu wiedzy będzie w praktyce obejmować wszystkie jej postaci (botha et al., 2008). należy jednakże podkreślić, że konceptualizowanie wiedzy w ramach kontinuum bynajmniej nie deprecjonuje istotności definiowania różnych wymiarów wiedzy. główny postulat tego podejścia to reorientacja badań z pojedynczych, wyizolowanych kategorii w kierunku wielowymiarowych kompozycji odzwierciedlających złożoność wiedzy (botha et al., 2008). umożliwia to bowiem bardziej dogłębną, a jednocześnie wszechstronną analizę procesów tworzenia, rozwoju, transferu, zatrzymywania wiedzy w organizacji. biorąc pod uwagę, że fundamentem zarządzania wiedzą jest jej udostępnianie i użytkowanie (paulin & suneson, 2012, s. 81), problem dzielenia się i transferu wiedzy personalnej oraz osadzonej w systemach organizacji (horvath, 2000; gamble & blackwell, 2001) stanowi jedno z głównych pól badawczych literatury przedmiotu. autorzy podkreślają, że możliwości generowania nowej wiedzy, jak i ryzyko utraty już posiadanej wiedzy, związane są przede wszystkim z procesem jej artykułowania i przekazywania (paulin & suneson, 2012; ahmad et al., 2014). według bazy danych thomson reuters ssci (social sciences citation index) ponad trzy tysiące opracowań naukowych związanych jest z hasłem przedmiotowym „transfer wiedzy”, a ponad dwa tysiące z hasłem „dzielenie się wiedzą” (na dzień 29 stycznia 2016). niestety, zwraca uwagę raczej skromna liczba publikacji odnoszących problem transferu i dzielenia się wiedzą do turystyki, która rozpoznawana jest w literaturze przedmiotu jako branża oparta na wiedzy (hjalager, 2002; cooper, 2006; bednarczyk & najda-janoszka, 2014). niemniej jednak, przyglądając się bliżej wymiarom znaczeniowym terminów „transfer wiedzy” i „dzielenie się wiedzą” trzeba stwierdzić, że mimo iż są stosunkowo często stosowane wymiennie, 218 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska w większości prac stosowana jest odmienna logika (paulin & suneson, 2012; de kok et al., 2013). w tabeli 1 przedstawiono podstawowe różnice w zakresie stosowania pojęć transferu wiedzy i dzielenia się wiedzą. tabela 1. transfer wiedzy a dzielenie się wiedzą kryteria analizy transfer wiedzy dzielenie się wiedzą thomson reuters’ ssci hasło przedmiotowe ○ odnoszące problem do turystyki tytuł opracowania ○ odnoszące problem do turystyki 3 365 33 778 8 2 074 16 793 3 postrzeganie wiedzy wiedza w formie zmagazynowanej, która odpowiada jej zasadniczej treści, lub definiowana pośrednio poprzez wybór zmiennych analizy statystycznej. (paulin & suneson, 2012, s. 87) wiedza jako konstrukt tworzony w ramach uwarunkowań społecznych, który nie może być w pełni odseparowany od danego kontekstu czy jednostki. (paulin & suneson, 2012, s. 87) tendencja w używaniu pojęcia analiza na poziomie strategicznym analiza na poziomie indywidualnych jednostek intencjonalność podejmowanych działań zdefiniowany zestaw działań zmierzający do realizacji ustalonego celu działania intencjonalne i niezamierzone, cel nie zawsze zdefiniowany kierunek jednokierunkowe działania wielokierunkowe działania źródło: opracowanie własne. w odróżnieniu od danych i informacji, zmiany stanu kapitału wiedzy organizacji związane są przede wszystkim z mobilnością jej uczestników (ahmad et al., 2014). konsekwencje napływu i odpływu pracowników obserwowane są w obszarze potencjału wiedzy eksperckiej (know-how, know-what), struktury relacji służących pozyskiwaniu i rozpowszechnianiu informacji (know-who) oraz pamięci organizacyjnej w odniesieniu do decyzji i wzorców zachowań praktykowanych w danym przedsiębiorstwie (know-why) (parise et al., 2006; daghfous et al., 2013). dynamika zmian na rynku pracy, czyli starzenie się społeczeństwa, rosnąca mobilność pracowników, upowszechnianie się form krótkoterminowego zatrudnienia, stawia przed przedsiębiorstwami szczególne wyzwania związane nie tylko z zatrzymywaniem pracowników, ale przede wszystkim z retencją wiedzy, którą generują (urbancová & linhartova, 2011; parise et al., 2006; droege & hoobler, 2003). ma to szczególne znaczenie dla branży hotelarskiej, charakteryzującej się wysokim poziomem fluktuacji kadr. 3. fluktuacja zatrudnienia w branży hotelarskiej hotelarstwo jest jedną z najszybciej rozwijających się branż na świecie. rosnąca każdego roku liczba hoteli powoduje wzrost konkurencji na rynku hotelarskim mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 219 i wymusza stałe doskonalenie oferowanych usług. poza wymiarem technicznym hotelu, to właśnie pracownicy wpływają w największym stopniu na satysfakcję klientów/gości (borkowski & wszendybył, 2007), ta z kolei jest wynikiem jakości oferowanych usług. w porównaniu z innymi branżami, praca w hotelarstwie jest bardzo pracochłonna, a przy tym charakteryzuje się (wszendybył-skulska, 2011, s. 9-10): − wysokim poziomem elastyczności, co jest w dużym stopniu wynikiem sezonowości popytu na usługi hotelarskie, − zróżnicowanymi umiejętnościami pracowników (od nisko wykwalifikowanych do wysoko wyspecjalizowanych), − zorientowaniem na ciągły kontakt z klientem/gościem przez 24 godziny 7 dni w tygodniu. powyższe cechy wskazują na konieczność pozyskiwania i wykorzystywania przez menedżerów hoteli zróżnicowanej wiedzy, umiejętności, doświadczeń i kompetencji pracowników. pracownicy organizacji, mając bowiem konkretne wykształcenie i kwalifikacje w różnych dziedzinach naukowych (kurowska-pysz, 2013, s. 115), dysponują zróżnicowaną wiedzą. przedsiębiorstwa hotelowe funkcjonują jednak w ciągle zmieniającym się otoczeniu rynkowym, które wymaga szybkiego reagowania na zaistniałe zmiany i umiejętności korzystania ze zgromadzonych informacji. a samo posiadanie wiedzy w dynamicznie rozwijającej się gospodarce światowej jest niewystarczające. tylko umiejętne jej wykorzystanie, stworzenie odpowiedniej kultury organizacyjnej opartej na dzieleniu się wiedzą oraz jakości współdziałania wszystkich jednostek przedsiębiorstwa zapewnia przewagę konkurencyjną. jednak branża hotelarska ma pod tym względem wiele problemów wynikających m.in. z wysokiego wskaźnika fluktuacji pracowników (wszendybył-skulska, 2011; baum, 2008; hinkin & tracey, 2000; walsh & taylor, 2007), co bezpośrednio wiąże się z ryzykiem utraty wiedzy. w stanach zjednoczonych średnia fluktuacja pracowników osiąga poziom 31%, w wielkiej brytanii – 34%. badania prowadzone w australii oraz w polsce wykazały, że najwyższy wskaźnik rotacji pracowników dotyczy poziomu operacyjnego (recepcji, kuchni i restauracji), najmniejszy jest natomiast na stanowiskach kierowniczych i administracyjnych (davidson et al., 2010; ratajczyk, 2014). fluktuacja pracowników już od lat jest wyzwaniem dla branży hotelarskiej na całym świecie. dzieje się tak przede wszystkim ze względu na obserwowane negatywne jej skutki, które można sklasyfikować w dwóch kategoriach: − skutków bezpośrednich – związanych m.in. ze wzrostem kosztów rekrutacji i szkoleń nowych pracowników oraz utratą wiedzy organizacyjnej (davidson et al., 2010; hinkin & tracey, 2006; hinkin & tracey, 2008), warto dodać, że średni koszt zastąpienia pracownika operacyjnego jest wyższy od kosztu zastąpienia pracownika na stanowisku kierowniczym (davidson et al., 2010), − skutków pośrednich – powiązanych m.in. ze spadkiem produktywności pracowników (davidson et al., 2010) oferujących jakość usług niezgodną z wy220 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska maganiami klientów/gości, niskim zaangażowaniem pracowników i ich niezadowoleniem z pracy, obniżonym morale (cho et al., 2009; smith et al., 1996). przyczyn fluktuacji pracowników hoteli upatruje się w niskich wymaganiach, jakie często stawia się pracownikom (najczęściej sezonowym). jest to wynikiem sezonowości popytu na usługi hotelarskie, która wymaga elastyczności, zatrudnienia tymczasowego i dorywczego, umożliwiając pracownikom swobodne wejście i wyjście z organizacji (barron, 2009; milman & ricci, 2004; taylor & finley, 2009). badania prowadzone w obrębie branży hotelarskiej (hughes & rog, 2008; sturman, 2001) wskazują również, iż przyczyną wysokiej fluktuacji kadr w branży hotelarskiej są negatywne uwarunkowania zatrudnienia wyrażające się m.in.: nietypowymi godzinami pracy, niskim bezpieczeństwem pracy, niskimi płacami, niskim statusem społecznym ludzi pracujących w tej branży. badania smitha et al. (1996) pokazały, że satysfakcja z pracy w branży hotelarskiej wśród pracowników spada po 6 miesiącach od podjęcia przez nich pracy. w tym samym okresie odnotowuje się najwyższe wskaźniki rotacji pracowników. można te wyniki powiązać również z wiekiem osób zatrudnionych w branży hotelarskiej. 43% zatrudnionych w branży w ue to osoby młode, które nie ukończyły 35 roku życia. są to więc młodzi ludzie, którzy traktują kolejne miejsca pracy jako okazje do zdobywania nowej wiedzy, doświadczeń, nawet jeśli poprzednia praca była przez nich oceniana pozytywnie. nie przywiązują się do jednego pracodawcy, ponadto: − „cenią w miejscu pracy wartości związane z uczeniem się i rozwojem i traktują zdobywanie nowych kompetencji jako integralną część wymiany z pracodawcą, − cechuje ich niechęć do wykonywania rutynowych zadań, które można byłoby zautomatyzować lub wyeliminować, − mają wykształcone nawyki skłaniające ich do poszukiwania gotowych rozwiązań problemów zawodowych, do których docierają dzięki przeszukiwaniu dużych zbiorów danych i wstępnej, płytkiej selekcji źródeł, − traktują przełożonych, współpracowników i wewnętrzne bazy wiedzy jako źródła informacji potrzebnej w pracy, − intensywnie korzystają z narzędzi internetowych, traktując je w pierwszej kolejności jako źródło informacji – zarówno zawodowej, jak i dotyczącej życia prywatnego, − gromadzą informacje użyteczne w pracy zawodowej, ale nie mają nawyków ich systematyzowania i strukturyzowania” (wszechnica uniwersytetu jagiellońskiego, 2016). branża hotelarska, zdominowana przez młodych pracowników, zmuszona jest zwracać szczególną uwagę na jakość rozwiązań dotyczących zarządzania wiedzą. współcześnie wyzwaniem dla branży staje się nie dążenie do zmniejszenia fluktuacji pracowników (bo ta wydaje się być naturalnym zjawiskiem w xxi wieku), ale mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 221 zatrzymanie wiedzy w organizacji przy dużej fluktuacji pracowników, tak by uniezależnić się od poszczególnych dysponentów wiedzy i ułatwić zastępowanie ich przez nowo przyjęte osoby (wszechnica uniwersytetu jagiellońskiego, 2016). 4. zatrzymywanie wiedzy w przedsiębiorstwie hotelarskim niewątpliwie jedną z podstawowych konsekwencji fluktuacji pracowników jest utrata wiedzy organizacyjnej (hinkin & tracey, 2006; hinkin & tracey, 2008). każdy odchodzący z hotelu pracownik zabiera bowiem ze sobą część jego kapitału wiedzy, najczęściej przenosząc go do konkurencji (buckingham & coffman, 2001). przeprowadzone przez autorki w 2014 r. badania diagnostyczne wśród 54 małych hoteli rodzinnych działających w regionie małopolskim wskazały, że głównym kanałem utraty wiedzy hoteli są ich byli pracownicy, często podejmujący pracę na nowych stanowiskach w innych (konkurencyjnych) hotelach. ponadto wyniki tychże badań pozwoliły na dostrzeżenie problemu silnego uzależnienia badanych hoteli rodzinnych od wiedzy pojedynczych pracowników we wszystkich kluczowych obszarach prowadzonej działalności gospodarczej (por. tabela 2). tabela 2. utrata wiedzy w małych hotelach rodzinnych zmienna ocena średnia odch. stand. max min uzależnienie organizacji od wiedzy pojedynczego pracownika sfera finansów 5 1 3,9 0,93 sfera marketingu i sprzedaży 5 1 3,9 0,80 sfera administracji 5 1 3,9 0,81 główne kierunki odejścia pracowników z aktualnego stanowiska pracy nowe stanowisko w ramach struktury hotelu 5 1 3,1 1,09 nowe stanowisko poza hotelem ale w ramach branży hotelarskiej 5 1 3,7 0,91 nowe stanowisko poza hotelem i poza branżą hotelarską 5 1 2,9 0,98 emerytura 5 1 2,3 1,19 główne kanały utraty wiedzy pracownicy aktualnie zatrudnieni 5 1 2,3 1,11 byli pracownicy 5 1 3,1 1,44 systemy informatyczne 5 1 2,6 1,02 outsourcing 5 1 2,2 1,03 źródło: najda-janoszka & wszendybył-skulska (2015). prowadzenie takich analiz jest niezmiernie istotne z punktu widzenia rosnącej konkurencji na rynku hotelowym, która nie ogranicza się już do lokalnej czy też regionalnej konkurencji, a w coraz większym stopniu do tej globalnej. ponadto identyfikacja głównych ścieżek wycieku kluczowych dla hoteli informacji pozwoli na wdrożenie właściwych sposobów jej zatrzymywania. 222 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska nie należy jednak zapominać, że również każdy nowo zatrudniony pracownik wnosi do organizacji nową, świeżą wiedzę. fluktuacja pracowników może zatem być postrzegana w kategorii szans. przy odpowiednim zarządzaniu, może ona zwiększać możliwości w zakresie networkingu i budowania relacji biznesowych (jurkowska, 2015, s. 102), co bezpośrednio przełoży się na powiększanie i poszerzanie wiedzy organizacji. jednak przedsiębiorstwa hotelarskie muszą zadbać o to, aby odchodzący pracownicy nie zabierali ze sobą swojej wiedzy, nie dzieląc się nią wcześniej z pozostałymi współpracownikami. istnieją już rozwiązania (np. model p-cmm1), które zapewniają elastyczność i pozwalają na opracowywanie planów działania w zakresie przekształcania praktyk firm dotyczących zarządzania kapitałem ludzkim i mają na celu ciągłe doskonalenie pracowników, pozwalające na dostrzeganie pozytywów w mobilności pracowników, tj. m.in. pozyskanie nowej wiedzy (jurkowska, 2015, s. 102). coraz częściej też menedżerowie starają się wprowadzać w hotelach programy, które mają na celu wykształcenie w pracownikach poczucia integracji z firmą, stosując takie narzędzia jak (dejnaka, 2002, s. 31): − dostarczanie pracownikom bieżącej informacji o zamiarach i sukcesach organizacji (poprzez wewnętrzne wydawnictwa, radiowęzeł, pocztę elektroniczną, spotkania z dyrekcją), − stwarzanie miłej, przyjaznej atmosfery pracy (dotyczy fizycznych warunków pracy i stosunków międzyludzkich), − organizowanie spotkań firmowych (z okazji świąt, przechodzenia na emeryturę, przyjęcia do pracy, wyjazdy integracyjne), − prowadzenie działalności socjalnej (oferowanie wczasów, posiłków po preferencyjnej cenie, ułatwionego dostępu do opieki zdrowotnej, wynajmowanie hali sportowej, itp.), − wprowadzenie właściwie skonstruowanego i akceptowanego przez pracowników systemu motywacyjnego, − prowadzenie wewnętrznych szkoleń podnoszących poziom kwalifikacji pracowników, − wspierane klubów zainteresowań, hobby pracowników, − zapewnienie takich warunków pracy, które będą wzbudzać poczucie satysfakcji materialnej, − angażowanie pracowników w planowanie i realizację wszystkich w/w działań, − umożliwienie dostępu do informacji oraz kontaktu z innymi członkami organizacji, zapewnienie otwartej komunikacji. realizacja powyższych działań jest wynikiem dostrzegania problematyki fluktuacji pracowników, która w xxi wieku jest naturalnym stanem rzeczy, wynikającym z rosnącej mobilności społeczeństw. fluktuacja pracowników, będąc podstawowym problemem w hotelarstwie, może przy zastosowaniu odpowiednich rozwiązań okazać się doskonałym sposobem na powiększanie wiedzy organizacyjnej. dowodem na to są wyniki badań 1 people capability maturity model. mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 223 przeprowadzonych w polsce pokazujące, że wraz ze wzrostem poziomu fluktuacji wzrasta liczba pomysłów zgłaszanych przez pracowników (wszendybył-skulska, 2011, s. 108). jak widać, fluktuacja może przynieść wiele korzyści hotelom i nie należy upatrywać w niej jedynie negatywnych aspektów. odpowiednie sterowanie wskaźnikiem fluktuacji może wpłynąć pozytywnie na zwiększenie wiedzy w hotelach. nie oznacza to oczywiście, że wysoką wartość tego wskaźnika w branży należy lekceważyć, wręcz odwrotnie należy w sposób szczególny go przeanalizować i starać się wdrażać rozwiązania mające na celu utrzymanie go na optymalnym poziomie. istotnym jest również analizowanie przyczyn odchodzenia2 pracowników z pracy w danym hotelu i na danym stanowisku, gdyż pozwoli to na identyfikację głównych ścieżek wycieku wiedzy. biorąc pod uwagę, że wiedza stanowi kluczowy zasób hotelu umożliwiający efektywne jego funkcjonowanie, a zarazem jej cechą jest ulotność (odejścia pracowników, zwolnienia), zatrzymanie jej w organizacji jest dużym wyzwaniem, szczególnie w przypadku wiedzy nieskodyfikowanej, utajonej (poszaj, 2012, s. 140). krótkoterminowy, nietrwały stosunek pracy występujący w hotelarstwie stwarza wyjątkowo trudne warunki dla równoważenia dwóch przeciwstawnych kierunków działań związanych z dzieleniem się wiedzą i zapewnieniem jej ochrony (por. rysunek 1). niemniej jednak, ograniczony czas nie powinien być argumentem na rzecz działań doraźnych. potrzebne jest podejście systemowe, wykraczające poza jednorazowe przypadki i zapewniające spójność podejmowanych inicjatyw w zakresie dzielenia się i ochrony wiedzy w czterech głównych obszarach (najdajanoszka, 2013a; najda-janoszka & wszendybył-skulska, 2015): − procedury i wytyczne na poziomie strategicznym, − procesy realizowane zgodnie z wytycznymi strategicznymi na poziomie operacyjnym, − wspierająca infrastruktura technologiczna, − instrumentarium zabezpieczenia prawnego. badania przeprowadzone przez autorki w 2014 r. wśród 54 małych hoteli rodzinnych działających w regionie małopolskim potwierdziły, że wbrew tezom stawianym w literaturze przedmiotu (chalkitki & sigala, 2010), małe podmioty branży hotelarskiej są w stanie skutecznie wdrażać elementy zarządzania wiedzą służące jej zatrzymaniu w organizacji (najda-janoszka & wszendybył-skulska, 2015). oczywiście, podejmowane inicjatywy charakteryzują się mniejszym wyrafinowaniem niż w przypadku dużych, globalnych sieci hotelowych, jednakże korespondują ze wskazanym systemowym podejściem do problemu retencji wiedzy w obliczu wysokiej fluktuacji pracowników. podmioty charakteryzujące się wyższymi wskaźnikami mobilności kadr, w szczególności ich odpływem do konkurencji, w sposób wyraźny wykazały większe zaangażowanie w implementację mechanizmów ochrony wiedzy w ramach wszystkich wyodrębnionych w badaniu obszarów (por. tabela 3). 2 pośród wszystkich odejść z pracy aż 80% ma charakter dobrowolny (to pracownik podejmuje decyzję o zmianie pracy). 224 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska tabela 3. korelacja między fluktuacją zatrudnienia a mechanizmami ochrony wiedzy z m i e n n a odejście pracowników do konkurencji jako główna ścieżka odpływu kadr odejście pracowników do innych branż jako główna ścieżka odpływu kadr chi2 r chi2 r 1. procedury i wytyczne na poziomie strategicznym 32,35** 0,44** 14,41 0,05 2. szkolenia i seminaria nt. poufności, ochrony wiedzy 34,52** 0,51** 9,44 0,01 3. ograniczony dostęp do wiedzy organizacyjnej dla nowozatrudnionych 22,86** 0,19 23,15** 0,34* 4. utrzymywanie zasobów wiedzy w formie cichej, nieskodyfikowanej 25,39* 0,42** 9,66 0,26 5. kodyfikacja wiedzy wrażliwej 21,86* 0,31* 11,32 0,14 6. rozwiązania oparte na technologii informacyjnej 36,57** 0,13 12,64 0,04 7. klauzule poufności w umowach z pracownikami 25,35* 0,29* 13,34 0,13 n=54; * p<0.05; ** p<0.01 źródło: najda-janoszka & wszendybył-skulska (2015). rysunek 1. retencja wiedzy źródło: opracowanie własne. obserwowane tendencje w ramach stosowanych praktyk ochrony wiedzy w przedsiębiorstwach hotelarskich w sposób szczególny podkreślają istotność identyfikacji rodzajów wiedzy organizacyjnej, która może lub nie powinna podlegać rozpowszechnianiu (yiu & law, 2014; najda-janoszka, 2013b). możliwości i umiejętności w zakresie skutecznej ochrony wiedzy wyznaczają również ramy dla optymalnych metod dzielenia się wiedzą tak, aby zwiększony strumień nowej wiedzy mógł być przez dane przedsiębiorstwo hotelarskie zatrzymany w postaci wiedzy organizacyjnej. liebowitz (2009) proponuje wdrożenie – już od pierwszego dnia pracy pracownika – systemowego podejścia do pozyskiwania wiedzy opartej na dzieleniu się wiedzą i obejmującego cztery główne filary: ochrona wiedzy retencja wiedzy dzielenie się wiedzą procedury i wytyczne poziomu strategicznego procesy poziomu operacyjnego infrastruktura technologiczna instrumentarium prawne utrata wiedzy odpływ pracowników pozyskiwanie wiedzy napływ pracowników mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 225 − dwukierunkowy przepływ wiedzy – stworzenie systemu, w którym wiedza przekazywana jest nie tylko przez starszego pracownika młodszemu pracownikowi, ale także odwrotnie, − kodyfikacja i personalizacja – przepływ wiedzy w hotelach powinien być silnie wspierany odpowiednio opracowaną, wdrożoną i wykorzystaną infrastrukturą informatyczną, dzięki której istniejąca w hotelu wiedza może być kodyfikowana i magazynowana, jak również w prosty, ale kontrolowany sposób udostępniana i wykorzystywana przez pracowników. z drugiej strony wdrażane rozwiązania powinny kłaść nacisk na personalną wiedzę ukrytą, skupiać się na pracownikach jako źródle wiedzy. zadaniem hoteli jest więc zachęcanie pracowników do rozwoju ich indywidualnych zasobów wiedzy, dzielenia się nimi z innymi, a także stworzenie sieci powiązań między pracownikami i umożliwienie im kontaktów (wszendybył-skulska, 2011), − struktura uznawania i nagradzania – wypracowanie sposobów rozpoznawania i/lub wynagradzania osób eksponujących chęć dzielenia się wiedzą, − złoty klejnot – wykorzystywanie doświadczonego pracownika, co do którego wiadomo, że w krótkim czasie opuści organizację, jako osoby szkolącej i wspierającej innych członków organizacji. każdy ze wskazanych filarów w sposób bezpośredni i pośredni generuje wyzwania dla zapewnienia skutecznej ochrony zasobów wiedzy organizacyjnej. kwestie zabezpieczenia powinny być bowiem podejmowane nie tyko po fakcie pozyskania wiedzy od pracownika ale w równej mierze przed jego zatrudnieniem, jak i w trakcie procesu dzielenia się z nim wiedzą organizacyjną. zrozumienie wzajemnego przenikania się procesu dzielenia się wiedzą i jej ochrony to warunek wstępny podejmowania wysiłku organizacyjnego ukierunkowanego na retencję wiedzy. 5. podsumowanie współcześnie zarządzanie wiedzą, a szczególnie retencja wiedzy postrzegana jest jako główny filar przedsiębiorczego zarządzania organizacjami. w szczególności dotyczy to branży hotelarskiej, która bardziej niż inne narażona jest na utratę kluczowych pracowników. jest to wynikiem ponadprzeciętnej mobilności pracowników tej branży. jednak przegląd współczesnego dorobku literatury wskazuje dość jednoznacznie, że problem retencji wiedzy w branży hotelarskiej nie jest szczególnie intensywnie eksplorowanym obszarem badań naukowych. istniejące opracowania skupiają uwagę na analizie przyczyn i skutków mobilności pracowników oraz szukaniu sposobów na zahamowanie tego zjawiska. biorąc pod uwagę kierunki zmian społeczno-gospodarczych ten kierunek rozważań staje się dalece nie wystarczający. mobilność to bowiem immanentna charakterystyka pokolenia y, które zaczyna powoli dominować na rynku pracy. tym samym, powinno nastąpić przesunięcie akcentów z retencji pracowników na retencję wiedzy w organizacji. 226 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska problem pozyskiwania wiedzy, jak również jej ochrony wzbudza coraz większe zainteresowanie badaczy. publikowane badania prezentują dość fragmentaryczny obraz zagadnienia zatrzymywania wiedzy w przedsiębiorstwie hotelarskim. brak jest opracowań dotyczących dzielenia się wiedzą i jej ochrony w sposób łączny w ramach koncepcji retencji wiedzy, której istota tkwi w równoważeniu tych procesów, co wymaga zarówno proaktywnej postawy menedżerów, jak również zdolności do podejmowania ryzyka oraz innowacyjnego podejścia do rozwiązywania problemów, czyli orientacji przedsiębiorczej w działaniu. poprzez określenie ram koncepcji, rozważania zawarte w niniejszym artykule powinny przyczynić się do zintensyfikowania wysiłku badawczego zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i empirycznym. literatura afiouni, f. (2007), human resource management and knowledge management: a road map toward improving organizational performance. journal of american academy of business, 11, 124-131. ahmad, a., bosua, r., scheepers, r. (2014). protecting organizational competitive advantage: a knowledge leakage perspective. computers & security, 42, 27-49. barron p., anastasiadou, c. (2009). student part-time employment. implications, challenges and opportunities for higher education. international journal of contemporary hospitality management, 21(2), 140-153. baum, t. (2008), implications of hospitality and tourism labour markets for talent management strategies. international journal of contemporary hospitality management, 20(7), 720-729. bednarczyk, m., najda-janoszka, m. (red.) (2014). innowacje w turystyce. regionalna przestrzeń współpracy w makroregionie południowym polski. cedewu, kraków. borkowski s., wszendybył e. (2007). jakość i efektywność usług hotelarskich. pwn, warszawa. botha, a., kourie, d., snyman, r. (2008). coping with continuous change in the business environment: knowledge management and knowledge management technology. oxford, uk: chandos pub. buckingham, m., coffman, c. (2001). po pierwsze: złam wszelkie zasady. warszawa: mt biznes. chalkiti, k., sigala, m. (2010). staff turnover in the greek tourism industry. international journal of contemporary hospitality management, 22(3), 335-359. cho, s., johanson, m.m., guchait, p. (2009). employees intent to leave: a comparison of determinants of intent to leave versus intent to stay. international journal of hospitality management, 28(3), 374-381. cooper, c. (2006). knowledge management and tourism. annals of tourism research, 33(1), 47-64. daghfous, a., belkhodja, o., angell, l.c. (2013). understanding and managing knowledge loss. journal of knowledge management, 17(5), 639-660. mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 227 davenport, t.h., prusak, l. (1998). working knowledge: how organizations manage, what they know. cambridge: harvard business school press. davidson, m.c.g., timo, n., wang, y. (2010). how much does labour turnover cost? a case study of australian four and five star hotels. international journal of contemporary hospitality management, 22(4), 451-466. dejnaka, a. (2002). crm: zarządzanie kontaktami z klientami. gliwice: wydawnictwo helion – onepress. de kok, a., bellefroid, b., helms, r. (2013). knowledge sharing and channel choice: effects of the new way of working. w: proceedings of the 14th european conference on knowledge mangement eckm 2013. droege, s.b., hoobler, j.m. (2003). employee turnover and tacit knowledge diffusion: a network perspective. journal of managerial issues, 15(1), 50-64. gamble, p.r., blackwell, j. (2001). knowledge management. a state of the art guide. london: kogan page. hinkin, t.r., tracey, j.b. (2000). the cost of turnover. putting a price on the learning curve. cornell hotel&restaurant administration quartely, 41(3), 14-21. hinkin, t., tracey, j. (2006). development and use of a web-based tool to measure the costs of employee turnover: preliminary findings. cornell hospitality report, 6(6). hinkin, t., tracey, j. (2008). contextual factors and cost profiles associated with employee turnover. cornell hospitality quarterly, 49(1), 12-27. hjalager, a.m. (2002). repairing innovation defectiveness in tourism. tourism management, 23(5), 465-474. horvath, j.a. (2000). working with tacit knowledge. w: j.w. cortada, j.a. woods (eds), the knowledge management yearbook 2000-2001 (s. 34-51). butterworth-heinemann. hughes, j.c., rog e. (2008). talent management: a strategy for improving employee recruitment, retention and engagement within hospitality organizations. international journal of contemporary hospitality management, 20(7), 743-757. jurkowska, a. (2015). talent chce być wolny. kompendium hr, 102-103. kurowska-pysz, j. (2013). rola pracowników wiedzy w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. w: m. moszkowicz, r. kamiński, m. wąsowicz (red.), budowa gospodarki opartej na wiedzy w polsce – modele i doświadczenia (s. 115-126). wrocław: wyd. uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu. liebowitz, j. (2009). knowledge retention strategies and solutions. new york: taylor & francis group. marshall, n., sapsed, j. (2000). the limits of disembodied knowledge: challenges of inter-project learning in the production of complex products and systems. paper presented at the conference, knowledge management: concepts and controversies, warwick university, 10-11 february. milman, a., ricci, p. (2004). predicting job retention of hourly employees in the lodging industry. journal of hospitality and tourism management, 11(1), 28-41. najda-janoszka, m. (2013a). zatrzymywanie wartości z innowacji w branży turystycznej. współczesne zarządzanie, 1, 96-105. 228 marta najda-janoszka, ewa wszendybył-skulska najda-janoszka, m. (2013b). zatrzymywanie wartości z innowacji przez mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa turystyczne. przegląd organizacji, 7, 20-26. najda-janoszka, m., wszendybył-skulska, e. (2015). knowledge leakage in the context of staff outflow – the case of small hotels in southern poland. paper presented at the eiasm 5th international conference on tourism management and related issues, kos, greece, 8-9 october 2015. nelson, r.r., winter, s.g. (1982). an evolutionary theory of economic change. bellknap: cambridge mass. parise, s., cross, r., davenport, t.h. (2006). strategies for preventing a knowledge-loss crisis. sloan management review, 47(4), 31-38. paulin, d., suneson, k. (2012). knowledge transfer, knowledge sharing and knowledge barriers – three blurry terms in km. electronic journal of knowledge management, 10(1), 81-91, www.ejkm.com płoszaj, a. (2012). doświadczenia administracji kanadyjskiej. w: s. mazur, a. płoszaj (red.), wspieranie mechanizmu uczenia się w organizacjach publicznych. doświadczenia międzynarodowe (s. 124-143). warszawa: scholar. ratajczyk, m. (2014). personel wciąż za mało doceniany czynnik. raport 2014 rynek hotelarski w polsce. warszawa: brog marketing. smith, k., gregory, s.r., cannon, d. (1996). becoming an employer of choice: assessing commitment in the hospitality workplace. international journal of contemporary hospitality management, 8(6), 3-9. sturman, m.c. (2001). the compensation conundrum: does the hospitality industry shortchange its employees – and itself? cornell hotel and restaurant administration quarterly, 42(4), 70-76. taylor, m., finley d. (2009). acculturation, assimilation, and retention of international workers in resorts. international journal of contemporary hospitality management, 22(5), 681-692. teece, d.j. (2002). managing intellectual capital: organizational, strategic, and policy dimensions. oxford: oxford university press. urbancova, h., linhartova, l. (2011). staff turnover as a possible threat to knowledge loss. journal of competitiveness, 3, 84-98. walsh, k., taylor, m.s. (2007). developing in housecareers and retaining management talent. cornell hotel&restaurant administration quartely, 48(2), 163-182. wszechnica uniwersytetu jagiellońskiego (2016). podręcznik y-box. system zarządzania wiedzą w organizacji. pozyskano z: www.wszechnica.uj.pl/_public/temp/zalaczniki/podrecznikdozarzadzaniawiedza.pdf (12.01.2016). wszendybył-skulska, e. (2011). istota zarządzania wiedzą w hotelarstwie. szczecin: uniwersytet szczeciński. zeszyty naukowe, 651 (ekonomiczne problemy usług nr 68, tom ii), 763-770. yiu, m., law, r. (2014). review and application of knowledge management and knowledge sharing in tourism. asia pacfic journal of tourism research, 19(7), 737759. mobilność pracowników a retencja wiedzy w branży hotelarskiej 229 mobility of employees and knowledge retention in hotel industry abstract: the extant theory and practice of management emphasize the importance of knowledge for the survival and growth of enterprises, yet increasing staff mobility and related outflow of knowledge become the key challenge for managers. given that employment fluctuation is considered to be an inherent feature of the hotel business, hospitality industry appears as a suitable environment for a thorough exploration of the problem. however, there is a significant shortage of both theoretical and empirical studies devoted to knowledge management practices in hotel enterprises. therefore, the purpose of this article is to fill the existing cognitive gap by analyzing the problem of knowledge retention in the hospitality industry. the analysis is based on a review of the extant literature related to knowledge management and staff mobility in this industry. keywords: staff mobility; knowledge retention; hotel industry; knowledge leakage jel codes: l26 #ier-05-04-08-pp123-1951-lee,kusumah 2019, vol. 5, no. 4 10.15678/ier.2019.0504.08 soft skills influencing motivation and their impact on the employee performance: an indonesian company case cheng-wen lee, alum kusumah a b s t r a c t objective: the importance of this study in bridging the gap between existing research literature works of soft skills, motivation and employee performance, and offering an empirical reference to the industry’s experience. research design & methods: this study reflects an empirical analysis by taking a quantitative approach to finding and demonstrating the degree of the influence of variables on the proposed hypotheses. findings: the variables of soft skills, i.e. interpersonal skills and intrapersonal skills have shown a positive influence on motivation and a positive impact on employee performance. these variables have a continuous effect on the overall performance of the company. the analytical results represented empirically through the path analysis conducted in this study. contribution & value added: this study emphasizes the creation of understanding among companies, primarily to strengthen soft skills that go hand in hand with growing hard skills, to promote encouragement to take the effect of the overall performance of employees and organizations to thrive and indeed grow in the current era of global competition. article type: research paper keywords: soft skills; interpersonal skills; intrapersonal skills; motivation; employee performance; path analysis jel codes: j24 article received: 21 october 2019 article accepted: 16 december 2019 suggested citation: lee, c.-w., & kusumah, a. (2019). soft kills influencing motivation and their impact on the employee performance: an indonesian company case. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 5(4), 123-140. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0504.08 introduction manufacturing firms are largely dependent on humans and machines in carrying out their operations and in their efforts to increase the efficiency of their businesses. in addition to increasing the need and awareness of manufacturing industries in the province international entrepreneurship review ri e 124 | cheng-wen lee, alum kusumah of riau, indonesia in general, and the pulp industry in particular. to address the needs of trained and skilled human resources to meet employers’ demands in the face of global challenges, particularly in the smart factory challenge and intelligent technology embodied in industry 4.0 links across diverse aspects of human life. by implementing this application, the manufacturing technology has achieved the inclination towards machine automation and data exchange. this has changed other areas of human life, such as the economy the world of business and lifestyle. the changes introduced with all the implications make the manufacturing sector more compact and efficient. however, other implications, such as the propensity to minimize the use of human resources, are due to the substitution by machines or robots. employee burnout, work stress, health issues, and problems in managing work duties and private life are extremely relevant challenges nowadays. such a scenario leads to hrm being rethought whether companies are willing to have the workers in the future to run the business. some scholars argue that sustainable hrm could serve as a possible solution to restore humanity to hrm (de prins et al., 2014), while sustainability refers to regeneration, development, and renewal of resources (ehnert, harry, & zink, 2013). the need for continuous improvement of employee skills, both soft skills and hard skills, is unavoidable in the presence of these changes. the attributes of soft skills and hard skills play a crucial role in assessing the success of the employee. nevertheless, aspects of hard skills (technical skills) are more concerned than aspects of soft skills, and vice versa. besides, what should be necessary for this global era remains an innovative approach between hard and soft skills. a report published in january 2015 by a global economic research institute (the development economics), which reported that in most cases, if not all, modern workplaces, the contribution of soft skills arises from the significance of collaboration, teamwork, worker interactions. survey responses from senior business leaders that soft skills matter to the vast majority of companies. for instance, a recent survey of businesses undertaken in the u.s discovered that communication skills (83%) and the ability to work within a team (74%) are among the top three qualities employers are currently looking for in new workers. the purpose of this study is to explore the direct and indirect effect on the motivation of soft skills and their effects on employee performance, primarily in the pulp industry. problem statement this study based on the phenomenon identified during the pre-research activities conducted at the pmp company. the pmp company has implemented a policy of rationalization of employees following the implementation of a production automation program. consequently, the initiative to rationalize the number of employees removes 50 % of the total number of employees by investing in the procurement and upgrading of equipment and manufacturing machinery. the management of pmp company strives to maintain and improve the morale and skills of its employees. in particular, the study aimed at identifying the degree to which the soft skills (interpersonal and intra-personal skills) possessed by employees of pmp company affect their motivation to perform their work and have an impact on the performance of their employees. subsequently, the question addressed through this analysis is whether soft skills have a positive influence on motivation to have a positive impact on employee performance. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 125 research gap there are several studies on soft skills, motivation, and employee performance. nonetheless, there are gaps where only a few empirical and relevant types of research are carried out in the manufacturing sector, especially in the pulp manufacturing business, which is introducing programs to streamline the number of employees, modernize and automate production lines. this phenomenon can affect the degree of employee morale and knowledge of developing employees’ skills in the industry 4.0 paradigm. literature review soft skills definition and attributes soft skills in the 20th century are a major differentiator, a vital factor of employability and life achievement. soft skills are characterized as competence and ability to manage themselves properly and to establish successful relationships with others (muqowim, 2012). therefore, as explained by muqowim, soft skills have an intrinsic ability to succeed in doing work, where soft skills have also been defined as personal and interpersonal behaviors needed to develop and optimize human performance. soft skills are the ability to deal with others (interpersonal skills) and the ability to manage oneself (intrapersonal skills) to work effectively and efficiently (firdaus, 2017). employers now attach great importance to interpersonal and intrapersonal skills and offer technical skills somewhat less weight (vijayalakshmi, 2016). soft skill is a concept associated with a collection of personal, positive attributes that improve the relationships, work performance, and market value of an individual. through learning soft skills, each person can adapt to the environment and to any transition that occurs in thinking, talking and acting following relevant norms (okoro et al., 2017). interpersonal skills are needed to be successful in their personal and professional lives. interpersonal skill is an ability to properly understand and react to other people’s feelings, attitudes and behaviors, inspiration, and desires. how someone can create harmonious relationships by understanding people or others and reacting to them (robbins et al., 2012). interpersonal skills are abilities related to the community group’s social environment or work environment and individual experiences. some interpersonal skills examples include; communication skills, leadership skills, negotiation skills, public speaking skills, and teamwork (firdaus, 2017). intrapersonal skills are the abilities in an individual’s mind. the other end of this axis is the interpersonal skills that relate to people’s relationships or communication (vijayalakshmi, 2016). intrapersonal skills are self-regulating skills. before someone forms a relationship with another person, these abilities are essential. some examples of intrapersonal skills include the transformation of character, time management, confidence, and proactive capacity (firdaus, 2017). motivation work motivation was shown to be connected to the provision of service quality by enhancing employee productivity and leading them to individual and group goals (kaba et al., 2013). work motivation is a collection of energetic elements that arise both within and beyond the being of an individual, initiate work-related action, and determine its shape, path, duration 126 | cheng-wen lee, alum kusumah and intensity (pinder, 1998). motivation is widely considered one of the most essential determinants of successful employment (dietrich, parker, & salmela-aro, 2012). most of the last half of the 20th century, work motivation theories were closely aligned with a performance-centric perspective that focuses almost primarily on motivation as a proximal determinant of employee performance (kooij & kanfer, 2019). over the past decades, however, improvements in the nature of work and advancements in motivational theorization have extended and emphasis to include a person-centered perspective that emphasizes the multi-level motivational processes which naturally occur and affect the individual’s constructive role and behavior and the creation of his / her work (kanfer & chen, 2016). modern work motivation concepts explain how people act, and the factors that influence job initiation, orientation, strength, and persistence (kooij & kanfer, 2019). employee performance performance is a notion that describes how an individual can use his or her potential or actual knowledge skills to achieve his or her own goals or expectations (altındağ & kösedağı, 2015). employee performance refers to the task-related behavior required of an employee and how they are performed (goodall jr., 1992). the factors that include an employee’s productivity include happiness, sluggishness, enthusiasm, and dedication to work; while employee fulfillment implies employee satisfaction when he/she is at work (anderson, rungtusanatham, & schroeder, 1994). employee performance is important to the company because it is a reflection of the success of the organization (sadikoglu & zehir, 2010). it evaluates the non-financial indicators of a company such as teamwork, motivation, productivity index, service quality and competency (manzoor et al., 2011). employee performance has been found to increase organizational productivity indirectly through innovation as employees generate ideas for new products or services to increase the competitiveness of the business (sadikoglu & zehir, 2010). traditionally, organizational success has been calculated using financial metrics such as income, the share of the market, profits, and rate of growth (demirbag et al., 2006). however, non-financial indicators, which are usually developed in line with human resources outcomes such as turnover, absenteeism, job satisfaction, productivity, and quality, must also be taken into consideration (abdalkrim, 2013). employee performance is about how employees achieve organizational objectives (imran et al., 2012) as well as the timely, effective and efficient fulfillment of organizational goals (osman et al., 2016). previous study cimatti (2016) conducted research on manufacturing firms in the usa, studied and examined soft skills as personal transversal competencies such as communication skills, teamwork, social interactions and other personality traits that form individual characteristics in their positions in organizations. the results of the study showed that soft skills are a strategic and essential component for a professional to support the business by building an effective team and working environment to boost the competitiveness of the organization. cimatti also emphasized the importance of organizations to choose and improve human resources with the best soft skills, so that enterprises can work effectively and efficiently to deliver products and services in line with what is provided, including in sectors where technology plays a critical role. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 127 dean and east (2019) performed a study on logistics companies in new jersey, usa. this study showed that hard skills are not enough for workers to compete in a globally competitive environment and soft skills are a need and consider being of utmost importance. seetha, 2014) studied several multinational companies in malaysia engaged in manufacturing, stating that the firms’ management valued soft skills is more than hard skills. employers, however, see a lack of staff equipped with deep intellectual capacities and practical skills to be able to carry out their jobs in a more job-oriented manner. employers claim that to develop a learning organization the workforce is equipped with soft skills other than hard skills. from the results of their research on employees working in the home accessories and porcelain industry in indonesia, hendarman and tjakraatmadja (2012) revealed that soft skills are needed for technical innovation. soft skills in this study have a positive impact on technical innovation that is needed to create new products or services. furthermore, hairi et al. (2011) conducted a study focusing on the soft skill requirements needed by entrepreneurs from 150 local and multinational companies in malaysia and found that soft skills are also required and rated “important” by malaysian employers. research hypotheses and framework the proposed research hypotheses framework to examine are as follow: hypotheses: h1: intrapersonal skills and interpersonal skills have a positive influence on job motivation. h2: intrapersonal skills and interpersonal skills have a positive influence on employee performance. h3: intrapersonal skills and inter-personal skills through work motivation have a positive impact on employee performance. figure 1. research framework source: own elaboration. 128 | cheng-wen lee, alum kusumah research methodology this study reflects an empirical analysis by taking a quantitative approach to finding and demonstrating the degree of the influence of variables on the proposed hypotheses. the quantitative analysis starts with validity and reliability testing where both types of tests are required to determine the level of validity of the questionnaire and to evaluate the degree of stability, consistency, predictive capacity and accuracy of the questionnaire submitted. subsequently, after validity and reliability tests have been carried out, it has been expanded by performing a classic assumption test, which aims to provide certainty that the regression equation obtained consistent, unbiased and reliable estimation accuracy. why is the classical assumption test important? because a model can be called a good model in the classical assumption test if the model meets the criteria of the best linear unbiased estimator (blue). blue has been reached if it satisfies the classical assumptions. there are several research practices in the classical hypothesis method, such as multicollinearity, heteroscedasticity, and normality, which have the function and usefulness of each testing. after the classical assumption test, followed by a path analysis with functions to analyze the inherent causes by using path coefficients to determine the amount of influence of exogenous variables on endogenous variables. the structure for the proposed equations of path analysis are as follow: y� � c � py�x� � py�x� � e� (1) y� � c � py�x� � py�y� � py�x� � e� (2) where: c constant; p path coefficient; x� soft skills (intrapersonal skills); x� soft skills (interpersonal skills); y� work motivation; y� employee performance e residual. figure 2. path analysis diagram source: own elaboration. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 129 the study uses information collected based on two types of data categories primary and secondary data obtained from the relevant sources. primary data collected employing a questionnaire exclusively carried out by pmp company employees appointed as production executors by terms of a purposeful sampling method, while secondary data derived from company documentation and scientific and relevant literature for study, in particular, those related to soft skills, motivation, and employee performance. the ordinal scale is used to calculate the outcomes of the questionnaire using the likert summary scale, which provides five elective answers: 1 (strongly disagree); 2 (disagree); 3 (neutral); 4 (agree) and 5 (strongly agree). the case company the pmp company is a company engaged in pulp production in the province of riau, indonesia, with a total workforce of 183 permanent employees (excluding contractors). pmp company produces pulp with an installed production capacity of 30,000 tons per month, which is then used as raw material for the manufacture of domestic paper and tissue that is also imported into various countries in asia, europe and america. research sampling the target population of the study was all pmp employees with 183 employees, while the sample used was employees who worked as process operators with 121 employees in the production area. nonetheless, only 112 respondents were willing to participate in the questionnaire. based on the demographic data of the respondents in tables 1 and 2, from the number of respondents participating in the survey (n=112), 105 male respondents (93.75 %) and only 7 females (6.25 %) participated. in comparison, when viewed from the age category, the average age of workers as respondents remains 36.14 years with a standard deviation of 8.491. in the average, age range of respondents from 20 to 53 years of age. the most influential respondents were between 30 to 40 years of age, 52 (46.43 %) followed by 20 to 30 years of age, 27 (24.11 %). the remaining 40 to 50 years of age, 20 (17.86 %) and only 13 respondents (11.61 %) who are older than 50 years of age. in the education level category, the largest number of respondents for high school education was as high as 50 (44.64 %), 38 (33.93 %) had diploma education certificates, and the remaining 24 (21.43 %) had graduate degree education as their academic degrees. in addition to the work experience of 4 to 25 years, the average working duration is 13.01 years with a standard deviation of 5.519. participants with service years between 10 to 15 with a total of 42 (37.50 %), followed by respondents with service years between 5 to 10 years, 27 (24.11 %). in the meantime, respondents with more than 20 years of experience are 13 (11.61 %) and the workers with 0-5 years of work. subsequently, seen from the class of position held by the respondents who worked as production executors, the lowest level was as a machine operator with a dominant number of 76 (67.86 %) followed by one level higher position, a team leader of 24 (21.43 %). the remains were populated with one level higher than the team leader, with 12 (10.71 %) as supervisors. 130 | cheng-wen lee, alum kusumah table 1. respondent demographics description of respondents (n = 112) frequency percent age 20 30 years 27 24.11 31 40 years 52 46.43 41 50 years 20 17.86 > 50 years 13 11.61 gender male 105 93.75 female 7 6.25 educational level high school 50 44.64 diploma 38 33.93 graduate 24 21.43 work experience 0 5 years 10 8.93 5 10 years 27 24.11 10 15 years 42 37.50 15 20 years 20 17.86 > 20 years 13 11.61 level of job position machine operator 76 67.86 team leader 24 21.43 supervisor 12 10.71 source: pmp company. table 2. the mean and standard deviation of respondent demographics category n mean std. deviation age 112 36.14 8.491 gender 112 1.06 0.243 educational level 112 1.77 0.782 work experience 112 13.01 5.519 level of job position 112 1.43 0.681 n=112. source: own study. research findings & discussion validity test validity analysis carried out to assess valid or invalid questionnaires. this study also uses the pearson correlation coefficient, by measuring the correlation between items with cumulative scores from existing constructs: soft skills 39 statements (consisting of 24 intrapersonal skills and 15 interpersonal skills statements), then 10 statements for motivation variable and 10 statements for employee performance variable. based on the results of the validity test it was noted that four statements of intrapersonal skills variables were invalid because they had a significant value below 0.05 (5 %) and those four statements were omitted from the questionnaire. because there is a reduction, the statement items used for intrapersonal skills adjust from the previous 24 statements to the 20 statements used. subsequently, after measurements, the four measured variables are valid (because the pearson correlation value exceeds 0.05) and can be further analyzed. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 131 reliability test after these variables were tested by the validity test, the consistency test was later performed to evaluate whether or not the questionnaire was considered reliable based on decisions on reliability. assuming the statements made by the respondents are consistent over time, the construct values said to be reliable or consistent if the cronbach alpha value is ≥ 0.60, and vice versa, if the cronbach alpha value is < 0.60, it is considered non-reliable. the reliability test results in table 3 show that the alpha value of cronbach is ≥ 0.60 of the four variables evaluated. it ensures that variables such as intrapersonal skills (cronbach’s alpha = 0.895), interpersonal skills (cronbach’s alpha = 0.848), motivation (cronbach’s alpha = 0.796) and employee performance (cronbach’s alpha = 0.846) are reliable use in data processing. table 3. reliability test result variables cronbach’s alpha intrapersonal skills 0.895 interpersonal skills 0.848 motivation 0.796 employee performance 0.846 source: own study. classic assumption test multicollinearity test multicollinearity testing performed to check whether there are intercorrelations between independent variables in the regression model. interrelation is a linear relationship between predictor variables and other predictor variables. interrelation has shown by the correlation coefficient between the independent variable, the vif value and the tolerance. table 4. multicollinearity test result collinearity stat. intrapersonal skills (x1) interpersonal skills (x2) motivation (y1) tolerance 0.614 0.641 0.819 vif 1.628 1.560 1.221 source: own study. the results of the multicollinearity test indicate that the tolerance values and vifs in table 4, based on the measurement tests, are 0.614, 0.641 and 0.819 for intrapersonal skills (x1), interpersonal skills (x2) and motivation (y1) where the value is > 0.10. the vif value for intrapersonal skills (x1) variables is 1,628, interpersonal skills (x2) are 1,560 and motivation (y1) variables are 1,221. the three values of vif are < 10. subsequently, referring to the decision-making basis found in the multicollinearity test, it concluded that there are no signs of multicollinearity in the regression model. heteroscedasticity test the presence of heteroscedasticity symptoms or problems will result in inaccuracies in the outcome of the regression analysis conducted in this analysis. heteroscedasticity analysis 132 | cheng-wen lee, alum kusumah using the scatterplot diagram by following the requirements where the data form a certain pattern, it is concluded that there is a heteroscedasticity disorder. furthermore, if the data do not form a certain pattern and the point spreads on the y-axis at the top and bottom of the number 0, it was assumed that there was no interference with heteroscedasticity. figure 3. scatterplot diagram – x1 source: own elaboration. figure 4. scatterplot diagram – x2 source: own elaboration. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 133 figure 5. scatterplot diagram – y1 source: own elaboration. figure 6. scatterplot diagram – x1, x2 and y1 source: own elaboration. based on the test results from the scatterplot diagram (as shown in figs. 3, 4, 5 and 6) between sresid and zpred, the y-axis is the y-axis that has been projected and the x-axis 134 | cheng-wen lee, alum kusumah is the residual that has been standardized. showing the point spreading randomly, not creating a certain clear pattern, and scattering the y-axis up and down to zero. the distribution of data points does not form a wave pattern, but then narrows and widens again. this concluded that there were no symptoms of heteroscedasticity in the regression model. as a result, this regression model was good, ideal and feasible to use. normality test table 5. normality test result variables intrapersonal skills interpersonal skills motivation employee performance x1 x2 y1 y2 kolmogorov-smirnov statistic 0.081 0.071 0.118 0.108 sig 0.069 0.200 0.101 0.103 shapiro-wilk statistic 0.99 0.989 0.963 0.957 sig 0.582 0.538 0.103 0.111 df = 112. source: own study. the normality test used to figure out how the data are distributed. the argument is whether the independent and dependent variables in a good regression model are regression models with a normal or near-normal distribution. in the four variables that carried out the normality test in table 5, the significance value (p) of the kolmogorov-smirnov test were intrapersonal skills with sig value. 0.069, intra-personal skills with sig. 0.200, motivation with sig 0.101 and the sig. 0.103 on the performance of employees. based on the kolmogorov-smirnov test results for these variables with output values > 0.05, it was concluded that the data were properly distributed. the assumption of normality in the regression model has therefore been fulfilled. besides, this also confirmed the outcomes of the shapiro-wilk test by evaluating the outcome of each variable as follows: intra-personal skills with sig. 0.582, interpersonal skills 0.538, motivation sig. 0.103 and the performance of employees with sig. 0.111. as a result, with all the values of the importance of variables > 0.05, it is summarized that the data are properly distributed. hypothesis test path coefficient analysis for each variable used to test the hypothesis proposed to assess the direct effect of each of these variables. according to table 6, it is understood that the value of t sig, from variables x1 and x2 to y1, is x1= 0.007 and x2 is 0.1 for the calculation of the path coefficient y1= c + py1x1 + py1x2 + py1x1+ py1. it concluded that only x1 variables partially cause a significant impact on y1 in this regression model. the regression model has an f test value (anova) with a sig value. 0.000, which means that x1 and x2 influence y1 simultaneously. the r square value provided is equal to 0.181, which indicates that the contribution of the influence of x1 and x2 to y1 is 18.1 %, while the remaining is the contribution of other variables not included in this study, while for the value of e1= 0.181= 0.904. therefore, the first regression model developed with a constant value= 18,690: y1 = 18.690c + 0.296 py1x1 + 0.178 py1x2 + 0.904℮1. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 135 table 6. path coefficient – test result model β f sig. t sig. r square intrapersonal skills x1 0.296 0.000 0.007 0.181 interpersonal skills x2 0.178 0.100 motivation y1 – – intrapersonal skills x1 0.303 0.000 0.05 0.219 interpersonal skills x2 0.221 0.037 employee performance y2 – – intrapersonal skills x1 0.286 0.000 0.009 0.221 interpersonal skills x2 0.211 0.049 motivation y1 0.055 0.047 employee performance y2 – – source: own study. in the next regression model, the equation of y2 = c + py2x1 + py2y1 + py2x2 + e2, the value of t sig. the three variables obtained are x1= 0.009, x2= 0.049 and y1= 0.047, then based on the value of t sig. it was found that the variables x1, x2, and y1 partially had a significant effect on y2. in contrast, the f check value (anova) with a value of 0.000 means that the x1, x2, and y1 variables simultaneously have a significant effect on y1. the r square value obtained is equal to 0.221, meaning that the contribution of variables x1, x2, and y1 to y2 is 22.1 %, while the rest of the variables are not examined for contributions from other variables. for the use of the e2 obtained e2= 10.221) = 0.882. regression models built with constant values= 14,876 are as follows: y� � 14.876 ∙ c � 0.286 ∙ py�x� � 0.211 ∙ py�y� � 0.055 ∙ py�x� � 0.882 ∙ e� (3) figure 7. path diagram �� � � � ����� � ����� � �� source: own elaboration. 136 | cheng-wen lee, alum kusumah figure 8. path diagram �� � � � ����� � ����� � ����� � �� source: own elaboration. after the hypothesis test has been completed, the outcome is conceptually summarized in table 7 with the following explanation. table 7. hypotheses test result hypotheses and explanations verification h1 intrapersonal skills and interpersonal skills have a positive influence on work motivation accepted this is shown by the positive value found in the β = 0.296 (x1) and 0.178 (x2) path coefficients. subsequently, the h1 statement is accepted. h2 intrapersonal skills and interpersonal skills have a positive influence on employee performance accepted hypothesis 2 with positive path coefficient values for variables x1 and x2 towards y2, i.e.: x1 = 0.303 and x2 = 0.221, with the result that the statement in h2 is accepted. h3 intrapersonal skills and interpersonal skills through work motivation have a positive influence on employee performance. accepted the path coefficient values of the variables x1, x2 and y1 towards y2 are positive, i.e. x1 = 0.286, x2 = 0.211 and y1 = 0.055. the hypothesis of h3 is therefore accepted. source: own study. the direct and indirect impacts of variables on employee performance the direct and indirect effects discussed in table 8 below indicate that each variable x1, x2, and y1 has a direct impact on the variable y2. the cumulative direct impact value is 0.497 and the indirect impact value is 0.529. it indicates that the indirect impact has a greater impact than the direct impact. soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 137 table 8. direct and indirect impact variables employee performance direct impact indirect impact intrapersonal skills 0.286 0.296 interpersonal skills 0.211 0.178 motivation – 0.055 total influence 0.497 0.529 source: own study. conclusions, implication & limitation conclusion after evaluating the three hypotheses suggested in this report, it concluded: − first, the test of hypothesis 1, which indicates that there is a positive influence on motivation between intrapersonal skills and interpersonal skills, although only partially intrapersonal skills have a significant influence. at the same time, however, the variables of x1 and x2 have a significant influence on motivation. − second, the results of the tests performed on the hypothesis with the statement submitted that there are positive influences of intrapersonal skills and interpersonal skills on employee performance have shown to be accepted. − third, hypothesis 3, which notes that there is a positive influence on motivation between intrapersonal skills and interpersonal skills and has an influence on employee performance, has shown to have a positive path coefficient value. the findings of the partial variable test (t-test) and the simultaneous test (f-test) obtained by achieving significant results. theoretical implication the theoretical implications of this study are the increase in research references on soft skills, motivation and employee performance, primarily in manufacturing firms and in pulp manufacturing companies in particular. another theoretical implication is to promote the development of organizational behavior studies, which can then consider organizational and personal factors that can improve the performance of employees. based on these theoretical implications, it is proposed that future studies may use more varied or more detailed research variables on how the business optimizes its output factors to enhance organizational efficiency. managerial implication potential labor shortages due to soft skills deficiencies due to underinvestment in soft skills are expected to contribute to skill shortages where employers are unable to fill job vacancies, as they are unable to find candidates with appropriate skills and fail to improve existing employees to meet global challenges. this study has implications for the creation of understanding among companies, in particular, those engaged in the field of industry, to change their policy and operational approaches. primarily to strengthen soft skills that go hand in hand with growing hard skills, to promote encouragement to take the effect of the 138 | cheng-wen lee, alum kusumah overall performance of employees and organizations to thrive and indeed grow in the current era of global competition. limitation this study recognizes limitations as it has only been performed in one pulp manufacturing company. the findings of the study may be different if the scope of the research is different and applied to other manufacturing companies. another drawback is that this research gives priority to data processing approaches using information obtained from questionnaires distributed to respondents so that the emotional state of the participants at the time the questionnaire was completed is uncertain and the variables chosen are limited. references abdalkrim, g. m. (2013). the impact of strategic planning activities on private sector organizations performance in sudan: an empirical research. international journal of business and management, 8(10), 134-143. https://doi.org/10.5539/ijbm.v8n10p134 altındağ, e., & kösedağı, y. (2015). the relationship between emotional intelligence of managers, innovative corporate culture and employee performance. procedia – social and behavioral sciences, 210, 270-282. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.11.367 anderson, j. c., rungtusanatham, m., & schroeder, r. g. (1994). a theory of quality management underlying the deming management method. academy of management review, 19(3), 472509. https://doi.org/10.5465/amr.1994.9412271808 cimatti, b. (2016). definition, development, assessment of soft skills and their role for the quality of organizations and enterprises. international journal for quality research, 10(1), 97-130. https://doi.org/10.18421/ijqr10.01-05 de prins, p., van beirendonck, l., de vos, a., & segers, j. (2014). sustainable hrm: bridging theory and practice through the ’respect openness continuity (roc)’-model. management revue, 25(4), 263-284. https://doi.org/10.1688/mrev-2014-04-prins dean, s., & east, j. (2019). soft skills needed for the 21st-century workforce. international journal of applied management and technology, 18(1), 5. https://doi.org/10.5590/ijamt.2019.18.1.02 demirbag, m., tatoglu, e., tekinkus, m., & zaim, s. (2006). an analysis of the relationship between tqm implementation and organizational performance: evidence from turkish smes. journal of manufacturing technology management, 17(6), 829-847. https://doi.org/10.1108/17410380610678828 development of economics. (2015). the value of soft skills to the uk economy. the united kingdom. dietrich, j., parker, p., & salmela-aro, k. (2012). phase-adequate engagement at the post-school transition. developmental psychology, 48(6), 1575-1593. https://doi.org/10.1037/a0030188 ehnert, i., harry, w., & zink, k. j. (2013). sustainability and human resource management – developing sustainable business organizations. in nhrd network journal (vol. 6). https://doi.org/10.1177/0974173920130413 firdaus, i. (2017). urgensi soft skills dan character building bagi mahasiswa. jurnal tapis, 14, 60-73. goodall jr., h. l. (1992). empowerment, culture, and postmodern organizing: deconstructing the nordstrom employee handbook. journal organization change and management, 5(2), 25-30. hairi, f., toee, m. n. a., & razzaly, w. (2011). employers’ perception on soft skills of graduates: a study of intel elite soft skill training. international conference on teaching & learning in higher education (ictlhe 2011) employers’, (ictlhe). soft skills influencing motivation and their impact on the employee… | 139 hendarman, a. f., & tjakraatmadja, j. h. (2012). relationship among soft skills, hard skills, and innovativeness of knowledge workers in the knowledge economy era. procedia – social and behavioral sciences, 52, 35-44. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.09.439 imran, r., fatima, a., zaheer, a., yousaf, i., & batool, i. (2012). how to boost employee performance: investigating the influence of transformational leadership and work environment in a pakistani perspective. middle east journal of scientific research, 11(10), 1455-1462. https://doi.org/10.5829/idosi.mejsr.2012.11.10.741 kaba, r., ogink, a., nketiah-amponsah, e., alhassan, r. k., spieker, n., ostenberg, p. van, … nketiahamponsah, e. (2013). association between health worker motivation and healthcare quality efforts in ghana association between health worker motivation and healthcare quality efforts in ghana. human resources for health, 11(1), 1. https://doi.org/10.1186/1478-4491-11-37 kanfer, r., & chen, g. (2016). motivation in organizational behavior: history, advances and prospects. organizational behavior and human decision processes, 136(september 2016), 619. https://doi.org/10.1016/j.obhdp.2016.06.002 kooij, d. t. a. m., & kanfer, r. (2019). lifespan perspectives on work motivation. in work across the lifespan (pp. 475-493). https://doi.org/10.1016/b978-0-12-812756-8.00020-7 muqowim. (2012). pengembangan soft skills guru. yogyakarta: pedagogia. okoro, e., cwashington, m., & thomas, o. (2017). the impact of interpersonal communication skills on organizational effectiveness and social self-efficacy: a synthesis. international journal of language and linguistics, 4(3), 5. retrieved on september 21, 2019 from www.ijllnet.com osman, s., shariff, s. h., & lajin, m. n. a. (2016). does innovation contribute to employee performance? procedia – social and behavioral sciences, 219, 571-579. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.05.036 pinder, c. c. (1998). work motivation in organizational behavior (1998th ed.). prentice hall. robbins, s. t., judge, t. a., & hasham, e. s. (2012). organizational behavior (13th ed.; f. gibbons, ed.). retrieved on september 21, 2019 from http://www.pearsonmiddleeastawe.com/pdfs/obsample.pdf sadikoglu, e., & zehir, c. (2010). investigating the effects of innovation and employee performance on the relationship between total quality management practices and firm performance: an empirical study of turkish firms. international journal of production economics, vol. 127, pp. 13-26. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2010.02.013 seetha, n. (2014). are soft skills important in the workplace? â “ a preliminary investigation in malaysia. international journal of academic research in business and social sciences, 4(4), 4456. https://doi.org/10.6007/ijarbss/v4-i4/751 vijayalakshmi, v. (2016). soft skills-the need of the hour for professional competence: a review on interpersonal skills and intrapersonal skills theories. international journal of applied engineering research, 11(4), 2859-2864. retrieved on september 23, 2019 from https://pdfs.semanticscholar.org/2ff5/baed1a51942d446110017d9445d538922e24.pdf 140 | cheng-wen lee, alum kusumah authors the contribution share of authors is equal and amounted to 50% each of them. cheng-wen lee professor in the department of international business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interests: international business management, international marketing, international marketing management, and global logistics management. correspondence to: prof. cheng-wen lee, ph.d., department of international business, chung yuan christian university, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, 32023, taiwan, roc, e-mail: chengwen@cycu.edu.tw orcid http://orcid.org/0000-0002-4811-7000 alum kusumah ph.d. student in the department of international business, college of business, chung yuan christian university (cycu) taiwan. research interest: international business management, human resources management, operational management, and organizational behavior. correspondence to: alum kusumah, chung yuan christian university, college of business, 200 chung pei road, chung li district, taoyuan city, taiwan 32023, r.o.c, e-mail: alumkusumah@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-6710-5515 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank the anonymous reviewers for their valuable reviews, which have improved the quality of this paper. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ier-07-01-03-pp033--2017-pilch 2021, vol. 7, no. 1 10.15678/ier.2021.0701.03 the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers bartłomiej pilch a b s t r a c t objective: the aim of this paper is to verify if economic prosperity is related to the number of skyscrapers built and their average height. it was done by examining the dependencies between gdp growth rate, unemployment rate, the gini coefficient and the skyscrapers variables mentioned. research design & methods: in order to investigate the relationship between the number of completed skyscrapers, their average height, and year, a correlation was used. linear regression was used to verify the relationship between macroeconomic variables and those relating to skyscrapers. the macroeconomic data were obtained from the world bank, imf, and wto databases, and the data referring to skyscrapers – from emporis.com. findings: the time variable (year) was positively correlated with the analyzed variables linked to skyscrapers. the research showed a negative impact of the unemployment rate and a positive impact of the gini coefficient, on the number of completed skyscrapers. further, the economic growth was negatively and gini coefficient values were positively related to the average height of skyscrapers. implications & recommendations: this study allows determining the periods in which an increased construction of skyscrapers could be expected. it may be useful for investors, global corporations or potential developers. contribution & value added: the analysis provided empirical confirmation of the hypotheses about the positive correlation between the number and average height of skyscrapers and the degree of economic inequality. also, the negative dependencies between the number of these structures and the unemployment rate and between the average height of completed skyscrapers and the gdp growth rates, based on the example of european countries, were found. article type: research article keywords: skyscrapers; economic growth; gdp growth rate; unemployment rate; gini coefficient jel codes: d63, e24, e30, o40 received: 13 february 2021 revised: 20 march 2021 accepted: 22 march 2021 suggested citation: pilch, b. (2021). the relationships between the chosen macroeconomic data and european skyscrapers. international entrepreneurship review, 7(1), 33-44. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0701.03 introduction skyscrapers, defined as multi-story buildings whose architectural height is at least 100 meters (emporis, 2021), tend to be perceived as a symbol of wealth and power. since their construction became commonplace, the race for the title of the world’s tallest building gradually began. it was an image competition, which is most clearly presented in the 1930s – twice in 1930, and once in 1931 the record for the height of the building put into use was broken. in the case of europe, the race for the tallest building picked up pace already in the 21st century, when the skyscraper’s height record was broken 8 times (including 7 times by russian buildings). a decisive argument in favour of the construction of high-rise buildings is decreasing space in urban areas. therefore, it seems advisable to build higher structures, providing more office or living space (which can be clearly seen in the example of hong kong). however, it is also worth paying attention to the fact that the construction of skyscrapers is often associated with issues that are difficult to overcome. these include, in particular, technological barriers, legal restrictions (for example, the prohibition of the construction of this type of buildings in international entrepreneurship review ri e 34 | bartłomiej pilch certain areas), as well as the need to adjust high-rise buildings to city centers with historic buildings, which is particularly important in europe (begeç & hamidabad, 2015) these issues limit the development of skyscrapers. in the case of europe, skyscrapers were not a particularly popular concept for most of the 21st century, which began to change since the 1970s. this trend is expected to continue and skyscrapers will play an important role in the architectural development of europe (pietrzak, 2014). recently, a multitude of constructions of such structures has been observed, due to the growing demand for business and living spaces. it was particularly noticeable in europe, for example in london, moscow, warsaw or kyiv. recently, the market is quite strongly affected, in a negative way, by the current pandemic situation, however, the trends pointed out above are still working – especially because of the constructions that are started before 2020. in general, skyscrapers are perceived as a sign of success and economic prosperity. however, is this belief supported by the data, based on the example of europe? this study tries to provide an answer to this question. the aim of the article is to verify if economic prosperity is related to “the rise of skyscrapers”, by estimating the relationship between the gdp growth rate, unemployment rate, gini coefficient and the number of skyscrapers completed and their average height, based on the example of europe. the paper presents a brief literature review, trends in the number of skyscrapers in individual european countries and analysis using some statistical tools (like correlation and regression). in the empirical part of the paper, the data related to the number and the average height of the skyscraper built were compared with economic growth rates, unemployment rates and the gini coefficient. literature review skyscrapers: symbols and happiness the figures of skyscrapers are easily seen as symbols, which gives some room for maneuver to companies that want to be seen as synonyms of success and development, not just economic growth. it is easier to create a symbolic value in the form of a skyscraper than to improve general well-being. likewise, skyscrapers are usually associated with corporations as their symbols. typically, objects like shopping malls, culture centres or theme parks are not as clearly associated with corporations like skyscrapers (sklair, 2006). on the other hand, high-rise buildings also have tangible advantages, which are also beneficial for the environment – examples are energy efficiency and environmental friendliness (michaelson, 2014). a kind of excuse for the construction of taller and taller skyscrapers is the idea of “green skyscraper”, which on the one hand can be considered a marketing gimmick, but on the other – as an example of actually beneficial – for the environment, and even for the economy, action (mcneill, 2005). apart from the benefits connected with the environment, the construction of skyscrapers has a positive impact on some countries, for instance emerging markets, in some ways. that is, especially, attracting foreign investors, which, due to the scarcity of natural resources (e.g. the shrinking oil deposits in the middle east), seems to be a fairly good source of stimulating investments in the economy, or the creation of financial districts where many transnational corporations outsource, creating new jobs (formaneck, 2013). the role of skyscrapers in cities seems to be more and more important. with the influx of people to urban areas, there is gradually a shortage of building space. therefore, three possible ways of developing skyscrapers are referenced – horizontal overcrowding, urban sprawl and vertical expansion. it seems necessary not to destroy agricultural lands during the cities’ development processes, and that is the way focused on skyscrapers (al-kodmany, 2018). it is also noted that skyscrapers are not only symbols of power and hierarchy, but also examples of being guided by the organization of the capital accumulation process. on the other hand, they are also often seen as a sign of social inequality (barr, 2016). overall, however, they should be perceived as examples of a good organization (parker, 2013). skyscrapers might have also a correlation with happiness. according to barr and johnson (2020), building high-rises has no significant impact on the level of happiness. however, for skyscrapers, there was found a positive influence of these types of constructions on society happiness. the research showed also that there is no negative influence of skyscrapers on the overall health of society. similarly, an empirical study of the relationship between skyscraper the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers | 35 height and happiness showed a positive one. depending on the regression method adopted, it was either insignificant or statistically significant (barr, 2017). in general, skyscrapers are seen as an image of proper management in the economic sphere and socio-economic development of the country. it is also worth focusing on the relationships between the eponymous structures and quite measurable economic concepts, such as business cycles. skyscrapers and business cycles one of the most famous connections between skyscrapers and business cycles is the skyscraper curse (or the skyscraper effect/the skyscraper index), described by lawrence (1999). the author stated that economic crises were often preceded by breaking the world height record by a skyscraper. however, he also pointed out the exception of this conception – after the woolworth building was put into use in 1913, there was no immediate crisis in the next few years. in general, this conclusion was based on the reasoning that investment in skyscrapers increases throughout a period of cyclical economic growth until it enters a recessionary phase (thornton, 2005). kaza (2010) presented a slightly different, more regional approach to this issue. he analyzed the 20 tallest buildings in chosen us states, concluding, however, that the skyscraper effect “is not meant to be a predictor of either economic contraction or financial crisis”. another analysis was also conducted on the example of great britain. jadevicius (2016) stated that there is a positive correlation between the announcement of the tallest building in uk and a business cycle peak. he also drew attention to the reasons confirming this dependence: low interest rates, easy to obtain a loan, employing a larger number of employees, increasing demand for office and residential space contribute to greater activity in the construction sector, where the skyscrapers are particularly attractive due to the decreasing number of vacant building space in cities. also, a study conducted on the example of the korean market showed a relationship between the construction of skyscrapers and the economy of the region. the differentiation of gross area (a variable related to skyscrapers) turned out to have a temporary negative impact on the gross regional domestic product, which is consistent with the previously mentioned conclusions (heo et al., 2013). further, thornton (2005) took especially the woolworth building into account, as a counterexample of the skyscraper index idea. despite the common belief that there was no crisis in the period immediately after 1913, he noted that in the years 1913-1914 there was a significant economic slowdown, which, however, is often not noticed due to the outbreak of world war i. this period could therefore confirm the idea of the skyscraper effect. what is more, he also suggests a possible interpretation of the issue taken into account – skyscrapers reaching record heights and severe business cycles are related to the instability in debt financing. hence, institutions that are involved in regulating it, ought to be improved or replaced. what is more, it is also worth paying attention to the reasons for possible differences in the assessment of the effectiveness of the skyscraper effect. these include divergent analysis methods, different criteria and different time series. the ideological differences related to the recognition of the causes and effects of business cycles in the economy cannot be overlooked. therefore, the discussion on the skyscraper index might be perceived as an analogy of the dialogue between various ideological trends in economics (kachniarz, 2014). it is also worth mentioning, that there is a correlation between skyscraper construction and investors’ sentiment and market credit terms. over-optimism might lead to the intensification of skyscraper construction and overvalue in stock markets, which may direct towards the economic slump. these findings are quite consistent with the previously mentioned ones (löffler, 2013). the test of the relationship between the height of skyscrapers and output was carried out in 2011 referring to the beliefs that the authors believed were common: 1. the presence of the sharpest growth of height competition near the peak of the business cycle, 2. extreme skyscrapers as an example of irrational actions of investors. a study using the granger causality test indicated that production influences the “height” variable. these variables are correlated, albeit to a small extent, although it can be considered as a certain, partial confirmation of the theses put forward by the authors cited earlier (barr et al., 2011). in general, the connection of high-rise buildings with the macroeconomic situation can be explained as follows: the economic up-turn affects the increase in demand for real estate, which leads, 36 | bartłomiej pilch among others, to increase rents. as a result, a “building boom” can be observed, which increases with economic growth (barras, 1994). then more buildings are built, also of greater height – this is especially true for skyscrapers. it is claimed that “economic fundamentals are a key driver of skyscraper construction” (barr & luo, 2020). this shows, for example, potential links with the number and height of skyscrapers built: positive for economic growth, negative for the unemployment rate. through the prism of the gradually improving general economic situation, as well as improvements in construction technology, this also applies to the hypothesis about the construction of an increasing number of higher and higher buildings in the following years. further, in the case of developed economies, which include many european ones, economic growth may result in an decrease in economic inequalities (kuznets, 1955). hence, one can potentially expect a negative correlation of these inequalities (measured by the gini coefficient) with the variables relating to skyscrapers – their number and height. research methodology as noted, studies focusing on the relationship between skyscrapers and macroeconomic values usually refer to the concept of the skyscraper index. however, there are almost no studies taking into account the correlation between skyscraper measures and economic development. therefore, in the empirical part of the study, it was decided to analyze the relationship between the economic growth rate, unemployment rate (as the most popular macroeconomic variables relating to the real sphere) and the number and average height of completed skyscrapers, which might be considered as the aim of this paper. a measure relating to social inequalities – the gini coefficient – was also taken into account. the analysis was carried out on the basis of european countries, covering the period 1961-2020. however, usually, the study period turned out to be shorter due to the lack of some data, e.g. for russia before 1990. buildings of the office and residential type were considered skyscrapers, the height of which is not less than 100 m. what is more, in the sample there are also buildings, which are topped out (according to the methodology of emporis (2021), from where the data was obtained). research hypotheses were formulated based on common beliefs and a literature review. their content is consistent with the purpose of the study presented above. they are as follows – on the example of european countries: h1a: there is a significant positive relationship between the number of built skyscrapers and a year of their completion h1b: there is a significant positive relationship between the height of skyscrapers and a year of their completion. h2a: there is a significant positive relationship between gdp growth rate and the number of completed skyscrapers, h2b: there is a significant positive relationship between gdp growth rate and the height of skyscrapers. h3a: there is a significant negative relationship between the unemployment rate and the number of completed skyscrapers. h3b: there is a significant negative relationship between the unemployment rate and the height of skyscrapers. h4a: there is a significant negative relationship between the gini coefficient and the number of completed skyscrapers. h4b: there is a significant negative relationship between the gini coefficient and the height of skyscrapers. macroeconomic data (gdp growth rates, unemployment rates, gini coefficient values) were obtained from the world bank, international monetary fund and world health organization databases. the analysis was carried out separately for countries with the largest number of skyscrapers in europe and for the entire sample (european countries with skyscrapers). correlation and regression were used to estimate the relationships presented in the hypotheses. the equations of linear regression used in this study are as follows: the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers | 37 �� = �� ∗ �� ��� + �� ∗ ������� + �� ∗ ������ + �� (1) �� = �� ∗ �� ��� + �� ∗ ������� + �� ∗ ������ + �� (2) where: � the number of skyscrapers built in a given year; �� � growth rate; ���� gini coefficient; ��� unemployment rate; � mean height of skyscrapers built in a given year. it is worth noting that the construction of skyscrapers in european conditions usually takes about 2-2,5 years. hence, the variables relating to the height of skyscrapers and the number of such structures for the year were delayed by 2 years. apart from it, there is no problem of collinearity between the explanatory variables, which allows them to be used together in a linear regression model. it was decided to use the ols method because this analysis can be considered as a signal of the research potential of the area of links between skyscrapers, their number and average height, and macroeconomic variables. as part of further research, it is worth considering using models based on panel data. results and discussion situation and tendencies related to the european skyscrapers before measuring the relationship between the above-mentioned measures, it is also worth taking the trends observed on the european skyscraper market into account. in the beginning, the brief focus was on the tendencies in the construction of skyscrapers observed in european countries over the past years. attention was drawn to the number of skyscrapers completed in the years 19612021, as shown in figure 1. figure 1. the number of completed skyscrapers in a given year in europe in the period 1961-2021 source: author’s own work based on emporis (2021). as stated earlier, the last decade has been full of skyscraper construction in europe. the year 1974, which stands out from the 1960s, 1970s, 1980s and 1990s, is noteworthy. this year, 31 skyscrapers were built, 20 of which were in france. in general, it seems that more and more skyscrapers have emerged in recent years. this view is empirically confirmed – especially in the 21st century, a growing trend in their numbers from year to year was observed. the correlation between the year of construction and the number of skyscrapers was relatively high, at the level of 0.673. for comparison, in the 21st century, 675 skyscrapers have been built in europe so far, while in the years 1961-2000 – only 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 1 96 1 1 96 3 1 96 5 1 96 7 1 96 9 1 97 1 1 97 3 1 97 5 1 97 7 1 97 9 1 98 1 1 98 3 1 98 5 1 98 7 1 98 9 1 99 1 1 99 3 1 99 5 1 99 7 1 99 9 2 00 1 2 00 3 2 00 5 2 00 7 2 00 9 2 01 1 2 01 3 2 01 5 2 01 7 2 01 9 2 02 1 38 | bartłomiej pilch 254. this shows that the scale of construction of the title buildings has increased noticeably in recent years. one may wonder to what extent these changes are driven by economic growth. next, attention was paid to the number of skyscrapers built in individual european countries. the number of these buildings by country is presented in table 1. table 1. number of skyscrapers by european country in 2021 country no. country no. country no. albania 1 france 95 poland 35 austria 16 germany 83 portugal 4 belarus 4 greece 1 romania 5 belgium 20 italy 37 russia 275 bosnia and herzegovina 4 latvia 5 serbia 5 bulgaria 4 lithuania 2 slovak republic 13 croatia 4 luxembourg 4 spain 76 cyprus 5 macedonia 4 sweden 9 czech republic 4 montenegro 5 switzerland 6 denmark 5 netherlands 49 ukraine 38 estonia 4 norway 2 united kingdom 133 finland 2 note: no. – the number of skyscrapers built in a given country. source: author’s own work based on emporis (2021). the european countries where most of the continent’s skyscrapers were built are russia, the united kingdom, france, germany and spain. these countries are usually seen as the economic powers of europe, which would be consistent with the hypothesis of a positive relationship between the strength of the economy and the number of skyscrapers constructed. on the other hand, relatively few skyscrapers were built in scandinavia, despite the high degree of economic development of countries such as norway, sweden and finland. in recent years, a relatively large number of skyscrapers have also been built in poland (especially in warsaw), ukraine (mainly in kiev) and italy. it is also worth paying attention to the relationship between the height of skyscrapers and the year of their completion. it seems, also in line with hypothesis 1, that one can expect a positive correlation between these variables. figure 2 shows this relationship. figure 2. the relationship between the height and the year of completion of european skyscrapers in the period 1930-2021 source: author’s own work based on emporis (2021). 100 150 200 250 300 350 400 450 500 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers | 39 as it can be seen, the vast majority of skyscrapers reach a height of between 100 and 150 m. the largest number of such structures was built in the 1970s and since 2000. the intensified race for the title of the tallest building in europe or the european union began to be observed relatively recently, all european skyscrapers over 300 m were built in the 21st century. in general, there is a statistically significant correlation between the height of the skyscraper and the year of its completion, although the level of correlation between these variables is small (0.171). this result, however, is in line with the common belief in building taller and taller buildings. therefore, in this context, taking also into account the conclusions based on figure 1, hypothesis 1 can be considered as a confirmed one. the decreasing free space in city centers or the willingness to settle in urban areas, based on the example of europe, have in recent years contributed to the intensification of the construction of skyscrapers, characterized by the increasing height of these structures. empirical analysis of the relationships between macroeconomic data and european skyscrapers the next empirical part of this paper is focused on the number of skyscrapers built in a given year and their average heights. initially, the focus was on the correlation between the gdp growth rate, unemployment rate, gini coefficient values and variables referred to the skyscrapers. the calculation results of these measures are presented in table 2. table 2. correlation between macroeconomic indicators and the skyscraper variables in given european countries in the period 1961-2020 country h-dgdp n-dgdp h-une n-une h-gini n-gini france -0.461*** 0.349*** 0.266 -0.494*** -0.099 0.273 germany 0.068 -0.047 -0.224 0.176 0.037 -0.264 italy -0.178 -0.418 0.135 0.180 0.447 0.119 the netherlands -0.496 -0.165** 0.069 -0.432*** -0.412 -0.214 poland -0.355 0.168 -0.249 -0.243 -0.292 -0.160 russian federation -0.009 0.293 -0.414** -0.548*** 0.237 -0.152 spain 0.128 -0.165 -0.007 -0.133 -0.123 -0.267 ukraine 0.265 0.107 0.200 -0.356 0.155 -0.330 united kingdom -0.061 -0.152 0.262 -0.421*** -0.266 -0.101 *; **; *** means in sequence: statistically significant at the level of 0.01; 0.05; 0.10. source: author’s own work based on emporis (2021). the results presented above are somewhat differentiated. on the example of france, along with the ever-higher rates of gdp growth, the average height of the constructed skyscrapers decreased. on the other hand, the number of completed skyscrapers showed a positive correlation with gdp growth. this means that the favorable economic situation is reflected in the growing number of completed skyscrapers, although their average height then decreases. the same signs of estimation are observed in the case of poland and russia, however, they are statistically insignificant. in the case of the netherlands, there was a negative correlation between gdp growth rate and skyscraper variables (height or number). this indicates the negative impact of economic growth on the number and average height of the constructed skyscrapers, which is rather contrary to the assumed hypotheses. likewise, such directions of dependence were also observed for italy and the united kingdom (but they are also not statistically significant). in most cases, unemployment was negatively related to the number of skyscrapers constructed. this conclusion is in line with the expectations and hypothesis 3. this relationship with the greatest strength is observed for russian federation, france, the netherlands and the united kingdom. however, there are other types of observable relationships between unemployment and the average height of skyscrapers, where only in the case of russia such a relationship can be considered significantly negative. as the unemployment rate rises, fewer high-rise buildings can be expected. as for their height – it is impossible to clearly define its average sign for this sample, there is a significant differentiation in this case. on the example of the analyzed sample, no statistically significant relationships were found between the number of skyscrapers completed in a given year or their average height and the gini coefficient. especially in this case, however, one cannot ignore the fact that relatively few observations of the gini 40 | bartłomiej pilch coefficient are available, hence the correlations at an absolute level exceeding 0.4 are still statistically insignificant. however, taking into account the estimates of most of the coefficients, with access to more data, it could be expected that there are negative correlations between the number of skyscrapers and the gini coefficient on average. this conclusion can be considered in line with hypothesis 4, according to which the construction of high-rise buildings is associated with decreasing socio-economic inequalities. overall, the interpretation of statistically significant rates was as expected for russia, 2 out of 3 for france, 1 out of 2 for the netherlands, and 1 for the united kingdom (thus 75% of the rates). on the basis of these observations, it could be concluded that the increase in the unemployment rate negatively influenced the number of skyscrapers, which partially confirms hypothesis 3. in the case of the analysis of relationships between the variables n-dgdp, h-dgdp, h-une and n-gini, the results differed significantly between countries. the “n” variable seems to be negatively related to the gini coefficient on the example of the 9 analyzed countries, which would indicate a linear relationship between the decrease in socio-economic inequalities and the number of skyscrapers constructed, however, these dependencies are statistically insignificant. on the other hand, it is worth bearing in mind that the statistical insignificance of most estimates does not result from the lack of a linear relationship between the variables, but rather from the small amount of available data (e.g. in the case of the gini coefficient or the number of completed skyscrapers in some of the analyzed countries). the correlations between individual variables vary significantly between countries, due to the already mentioned low (and different between countries) data availability or a different period of analysis. hence, the relationships were examined taking into account the average for europe (variables n and h, as well as macroeconomic variables relating to the entire continent). the estimates of the parameters of the models with the sum of constructed skyscrapers as a dependent variable are shown in table 3. table 3. models with n as a dependent variable, estimated on the basis of european data in the period 1961-2020 parameter/feature model 1 model 2 dgdp coefficient 0.5583 – std. error 0.4077 – p-value 0.1981 – gini coefficient 1.2193 1.3233 std. error 0.2219 0.2187 p-value 0.0002 5.75e-05 une coefficient -1.4430 -1.7150 std. error 0.7905 0.8022 p-value 0.0952 0.0538 r2 0.7124 0.6627 adjusted r2 0.6601 0.6346 f test value 607.9978 830.6572 p-value for f test 1.69e-12 1.36e-13 source: author’s own work based on emporis (2021) using gretl. referring to the estimation of the une parameter, it can be concluded that the negative correlation observed between unemployment and the number of skyscrapers in only a few countries is reflected in the entire sample of european countries. the estimation of the gini parameter is also statistically significant, but its value was positive. other conclusions could be drawn initially on the example of selected european countries, however, the regression results indicate that socio-economic inequalities are deepening along with the increase in the number of skyscrapers constructed. on the other hand, gdp growth seems to be positively related to the “n” variable – periods of better economic conditions abounded in high-rise construction, however, it cannot be conclusively stated on the basis of the above model. as a part of backward stepwise regression, the variable with the highest p-value was removed from the model, it was dgdp. the model without this variable was characterized by a lower degree of fit to the data, however, the estimates of other parameters remained similar. in general, on the basis of the above models, it can be concluded that the unemployment rate is negatively related and the the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers | 41 gini coefficient is positively related to the number of skyscrapers. hence, hypothesis 3a can be considered confirmed, whereas hypothesis 4a – rejected. the further part of the study focuses on the relationship between the average height of skyscrapers and macroeconomic variables. models built to estimate these dependencies are presented below. table 4. models with h as a dependent variable, estimated on the basis of european data in the period 1961-2020 parameter/feature model 3 model 4 dgdp coefficient -2.6026 -3.0032 std. error 1.4397 1.4897 p-value 0.0980 0.0668 gini coefficient 2.8738 4.2350 std. error 0.8917 0.1329 p-value 0.0081 5.75e-013 une coefficient 4.9292 – std. error 3.1842 – p-value 0.1499 – r2 0.3415 0.2306 adjusted r2 0.2218 0.1665 f test value 796.0552 758.8241 p-value for f test 3.86e-13 2.33e-13 source: author’s own work based on emporis (2021) using gretl. the parameter estimate for the dgdp variable is below 0. this indicates a negative correlation between gdp growth rates and the average height of european skyscrapers completed in a given year. this is a different result than expected. on the other hand, the relationship between the gini coefficient and the dependent variable is positive, as in the case of 1-2 models. there was no statistically significant correlation between the unemployment rate and the average height of the constructed skyscrapers, however, the estimation of the parameter with the une variable allows to suppose that these variables are positively related. taking everything into account, it can be concluded that the degree of socio-economic inequality, measured by the gini coefficient, is positively related to the average height of the constructed skyscrapers, which allows accepting hypothesis 4b as false. gdp growth turned out to be negatively related to the variable h. hypothesis 2b should also therefore be rejected. the models presented above do not fit the data very well (although the 1-2 models could be considered acceptable in this regard). however, through the prism of this study, it seems that the relationships between the explanatory variables and the number of constructed skyscrapers and their average height are more crucial. conclusions this study provides some empirical insight into how macroeconomic variables are related to the number of skyscrapers built and their height. overall, the number of skyscrapers constructed and their average height turned out to be positively related to the time variable (years). this means that, on the example of europe, in the period 1961-2020, each year on average more skyscrapers of higher height were built. this is in line with the results of the study by ahlfeldt and barr (2020). the relationships between the gdp growth rate, unemployment rate, gini coefficient and the number and average height of skyscrapers constructed in europe were different between the analyzed 9 countries. in the case of the entire sample (where more observations could be distinguished, which makes it more reliable), a positive correlation between the gini coefficient, and a negative relationship between the unemployment rate and the number of skyscrapers constructed were observed, which can be considered consistent with the popular views. however, the conclusion regarding the gini coefficient is inconsistent with the hypothesis based on the theory of kuznets (1955). the average height of skyscrapers turned out to be negatively related to the gdp growth rates, and positively related to the gini coefficient. in times of economic prosperity, when the unemployment rate is lower, more skyscrapers 42 | bartłomiej pilch were built. however, higher economic growth affects the construction of lower average skyscrapers. also, the more socio-economic inequalities deepened, the number of completed skyscrapers, and its average height is higher. the negative correlation between the average height of skyscrapers and the gdp growth can be considered consistent with the result of the study by heo et al. (2013). further, according to löffler (2013), economic over-optimism, for instance, related to the drop in the unemployment rate, may intensify the construction of skyscrapers. this statement is in line with the negative relationship between the unemployment rate and the number of completed skyscrapers. the positive relationship between the gini coefficient and the skyscraper variables is consistent with the work of barr (2016). as indicated, this paper can be treated as a preliminary attempt to confirm theses regarding the connection between economic growth or economic inequalities and the construction of skyscrapers. this study allows determining the periods in which an increased construction of high-rise buildings could be expected. it may be useful from the point of view of investors interested in the office space market in high-rise buildings, global corporations looking for appropriate buildings for their offshore headquarters or for potential developers of this type of housing investments. it is worth bearing in mind that the relationships observed on the basis of data from 1961-2020 do not necessarily repeat in the future. the most significant research limitations include also the relatively low availability of observations for the gini coefficient, which could have influenced the results of the analysis. in addition, some of the countries considered are characterized by a relatively low number of skyscrapers (especially completed in the periods 1960-1970 and 1980-1990), which is also not insignificant. among suggestions for further research, it could be mentioned taking other countries (for instance from asia or north america) into account and also an extension of the analysis period. this may make particular sense in the case of the analysis of skyscrapers in the united states, where the history of such buildings is by far the longest. in the case of research based on several countries, it is worth considering panel models. references ahlfeldt, g. m., & barr, j. m. (2020). the economics of skyscrapers: a synthesis. centre for economic performance discussion paper, 1704. al-kodmany, k. (2018). skyscrapers in the twenty first century city: a global snapshot. buildings, 8(12). https://doi.org/10.3390/buildings8120175. barr, j. m. (2016). building the skyline: the birth and growth of manhattan’s skyscrapers. oxford university press. barr, j. m. (2017). regression results for skyscraper and height happiness. retrieved february, 28 from https://buildingtheskyline.org/wp-content/uploads/2017/12/blog-6-data-and-regressions.pdf. barr, j. m., & johnson, j. (2020). skyscrapers and the happiness of cities. eastern economic journal, 46 (8), 344377. https://doi.org/10.1057/s41302-019-00163-2. barr, j. m., & luo, j. (2020). growing skylines: the economic determinants of skyscrapers in china. the journal of real estate finance and economics, https://doi.org/10.1007/s11146-020-09764-7. barr, j. m., mizrach, b., & mundra, k. (2011). skyscraper height and the business cycle: international time series evidence. rutgers university newark working paper, #2011-003. barras, r. (1994). property and the economic cycle: building cycles revisited. journal of property research, 11(3), 183-197. https://doi.org/10.1080/09599919408724116. begeç, h., & hamidabad, d. s. (2015). is there a limit for the skyscrapers?. 9th international sinan symposium, edirne. 9. emporis (2021). europe. retrieved from https://www.emporis.com/ on february 28, 2021. formaneck, s. d. (2013). skyscrapers and economic strategy of development: the case of bahrain’s proposed murjan tower. journal of economics, business and management. 1(4), 350-354. https://doi.org/10.7763/joebm.2013.v1.76. heo, j.-y., kim, h.-j., & jung, ch.-m. (2013). effects on business cycles by constructing skyscrapers in seoul. journal of the architectural institute of korea planning & design, 29(6), 213-221. the relationships between the macroeconomic situation and european skyscrapers | 43 world health organization (2020). indicators – the gini coefficient. retrieved from https://gateway.euro.who.int/en/indicators/hfa_617-0280-gini-coefficient-income-distribution on february 28, 2021. jadevicius, a. (2016). skyscraper indicator and its application in the uk. entrepreneurial business and economic review, 4(2), 37-49. https://doi.org/10.15678/eber.2016.040204. kachniarz, m. (2014). “skyscraper index” – czy wieżowce wieszczą krach?. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, studia i prace wydziału nauk ekonomicznych i zarządzania, 37(3), 21-31. kaza, g. (2010). note: wolverines, razorbacks and skyscrapers. the quarterly journal of austrian economics, 13(4), 74-79. kuznets, s. (1955). economic growth and income inequality. the american economic review, 45(1),1-28. lawrence, a. (1999). the skyscraper index: faulty towers. property report. dresdner kleinwort waserstein research. löffler, g. (2013). tower buildings and stock market returns. journal of financial research, 36(3), 413-434. https://doi.org/10.2139/ssrn.1787517. mcneill, d. (2005). skyscraper geography. progress in human geography, 29(1), 41-55. https://doi.org/10.1191/0309132505ph527oa. michaelson, ch. (2014). the competition for the tallest skyscraper: implications for global ethics and economics. ctbuh research papers, iv, 20-27. parker, m. (2013). vertical capitalism: skyscrapers and organization. culture and organization, 21(3), 1-18. https://doi.org/10.1080/14759551.2013.845566. pietrzak, j. (2014). development of high-rise buildings in europe in the 20th and 21st centuries. challenges of modern technology, 5(4), 31-38. sklair, l. (2006). iconic architecture and capitalist globalisation. city, 10(1), 21-47. https://doi.org/10.1080/13604810600594613. thornton, m. (2005). skyscrapers and business cycles. the quarterly journal of austrian economics, 8(1), 51-74. https://doi.org/10.1007/s12113-005-1016-3. the world bank (2020). world development indicators. retrieved february, 28 from https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators#. the international monetary fund (2020). world economic outlook. the international monetary fund database. retrieved february, 28 from https://www.imf.org/external/datamapper/datasets/weo. 44 | bartłomiej pilch author bartłomiej pilch bachelor in economics and finance. currently master student of economics and finance at cracow university of economics (poland). correspondence to: bartłomiej pilch, poland, e-mail: bpilch98@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-0081-4050 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland pm-03-01-1-10-175-smigielska_oczkowska s u g g e s t e d c i t a t i o n : śmigielska, g., & oczkowska, r. (2017). retailers’ competitiveness on global markets. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 175-196. retailers’ competitiveness on global markets grażyna śmigielska1 renata oczkowska2 cracow university of economics, department of trade and market institutions ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: 1 smigielg@uek.krakow.pl 2 oczkowsr@uek.krakow.pl abstract: the aim of the chapter is to show that now retail trade is a global sector but because of its specificity new strategies are necessary if global retailers want to sustain their advantage. the concept of globalization is discussed and then referenced to the retail sector. the process of retail internationalization which resulted in the globalization of retail sector is analysed. it is assumed that the retailers were motivated by the goal of sustaining their competitive advantage. so some ideas of the main theoretical views of developing sustainable competitive advantage (sca): environmental view and resource based view, referring to the process of internationalization as well as yip’s description of globalization process are presented. on the examples of some companies, leading the process of retail fast internationalization in xx century, like ikea, benetton, carrefour, wal-mart, it is shown how the resources they developed and external environment contributed to their globalization process. it is found out that there were two stages of the globalization of retail sector: first, in which non-food companies develop on international market and second, when the mass merchandisers offering food and other fast moving consumer goods (fmcg) were involved. the fact that after fast internationalization representatives of both groups face problems leads to the conclusion that to be successful in the contemporary global retail market new capabilities should be developed. keywords: globalization, sustainable competitive advantage, resource based theory, retailing jel codes: f610, m21, l210, l81 1. introduction the notion of globalization is used in different senses resulting from different spheres, that may affect spreading of certain norms, standards, unifying patterns of activity on the global scale. the most important of them include spheres such as: political, legal, ethical, scientific, media, technology, and finally economic (oczkowska, 2013). they affect each other, but also the process of interaction between the most general level of globalization analysis and the next level – the globalization of markets / sectors and the most basic – globalization of enterprises. globalization in the economic sphere of markets / sectors applies not only to goods, but consequently to services, labor and technology. this process is stimulated by com176 grażyna śmigielska, renata oczkowska panies operating in these markets / in these sectors that internationalizes their marketing, purchasing, sales and financial strategies. the aim of these companies is to achieve economies of scale and scope, thus reduce costs and achieve competitive advantage in the market for a particular product without spatial boundaries. although in nineties last century, it was an opinion that retail is not global sector (hout et al., 2001) it seems that nowadays trade sector is also a global industry, which is the result of internationalization processes of trade companies. yet retailers who rapidly developed into foreign markets in the seventies of the last century, and their dynamics was accelerated in the eighties and nineties, are increasingly beginning to encounter problems of development, hence the questions arise what strategies they should undertake to continue growing or they may even have already reached the limits of growth. the article presents the internationalization processes, which resulted in the globalization of the retail industry, theory about development of competitive advantage on global markets, which sought to refer to the retail sector and the problems faced by temporary global retailers. these problems are reflected in the decrease of the growth rate of many of them, including the largest ones like carrefour and wal-mart. 2. globalization – the essence, factors, strategies in recent years, the most important phenomenon in the world economy is a tendency to globalize markets and sectors and a related necessity to globalize management. globalization is a very broad and complex process which progresses both in the economic, socio-cultural and political sphere. as an economic process, it takes place at three levels simultaneously: the level of firms, markets/sectors and the world economy. the fundamental attribute of globalization is the integration of activities, processes and entities into the worldwide (global) system functioning at one of the three levels but linked to the others. globalization is variously defined in the literature, mainly by specifying its causes or factors influencing the globalization process. in most general terms, we can say that globalization is a worldwide, that is global, perspective for specific strategic decisions and the forms of the activeness of businesses participating in the international division of labor, functioning, in various forms, on the arena of the world market (gelbrich, müller, 2011, p. 537; pierścionek, 2003, p. 307). dunning (1992, p. 8) observes gradual formation of the global economy in which economically leading countries are closely interdependent in terms of trade, investments and cooperation of firms. according to narula and dunning (1998), globalization means the mutual dependence, the convergence of consumption patterns and technologies in different countries, increasing internationalization of production via branch office chains, and the shortening of technological cycles. yip (1996, pp. 21-29) considers globalization as the process of mutual adaptation and coordination on various levels of activities of the world economy entities by means of worldwide and multi-factorial integrated competitive strategies.. the european commission defines globalization as a process in retailers’ competitiveness on global markets 177 which markets and production in different countries become more and more interdependent due to the dynamics of the exchange of goods and services, the flow of capital and technologies (annual economic report, 1998). zorska (1998, p. 20), using elements of numerous definitions, defines globalization as “a long-term process taking place in the world, of integrating a bigger and bigger number of national economies beyond their borders, owing to the extension and intensification of mutual links (investment, production, trade, cooperation ones), as a result of which a worldwide economic system emerges, with great interdependence and significant repercussions of activities undertaken/pending even in distant countries”. it is assumed that the major institutional participants of the globalization process are the world bank, the international monetary fund and the world trade organization (marzęda, 2006). the institutions associate the majority of the countries of the world (the world bank and imf – 184 member states, gatt/wto – 146), and the scope of their competences is so broad that they perform a dominant role in the formation of international economic relationships. the globalization process includes an increase in the freedom of the flow of capital, goods, factors of production among countries. thus, we can talk about gradual disappearance of economic borders and the qualitative leap into the mobility of the factors of production. from this point of view, a new market and a new economy have emerged (szymański, 2001, p. 15). the new economy is also an effect of information revolution which has brought about the occurrence of many new sectors and new methods of operations and management in economy. the development of the new economy means the dissemination of new information technologies in management, which leads to a major growth of the management effectiveness, the acceleration of the innovation rate, the reduction of expenditure and an increase in the use of resources. to sum up the above discussion, we can claim that the abolition of border barriers for the flow of capital and other factors of production and the abolition of barriers for locating production, globalization has opened a path to the network-based economy. on the firm level, globalization is a specific concept of firm management, namely management in the global environment, that is oriented to the world markets, global competition and based on global factors of production (kutschker, schmidt, 2011, p. 165). according to this approach, globalization is a strategy of a firm strongly dependent on the international economic environment and the world economic situation. with regard to the quoted definitions of globalization, we can indicate certain features characterizing this process (zorska, 1998, p. 16-18; marzęda, 2006, p. 23-25): − the range – globalization is characterized by a broad international range or activities on a worldwide scale. − many-sidedness – globalization progresses simultaneously in several areas of social life: economy, politics, culture. 178 grażyna śmigielska, renata oczkowska − intensity – consists in the intensification of cooperation, mutual links and interdependencies among countries and societies constituting the worldwide community. − interdependence – mutual and close international cooperation of entities on various levels (international level and the level of individual economies, sectors/markets, firms). − integration – combining the activities of entities, conducted to the international scale on different levels. − compression of time and space – “shrinking” of the world, participation in events on all continents, great mobility of people, the offer of goods from all over the world. numerous works and studies devoted to globalization emphasize the significance of substantial changes in the global environment, shaped by a lot of factors and determining the international expansion of firms. among them we should mention the following factors: political and legal ones determining the level of the liberalization of political and economic relations, of scientific and technical progress (the development of technologies, the growth of the significance of intellectual capital), economic ones, of international competition in particular, social ones (the unification of consumer tastes, education). globalization processes concern the world economy, sectors/markets and firms. it becomes important to indicate the essence of the globalization of markets and sectors, as each of those globalization forms entails different consequences for various aspects of strategies and activities of firms. markets are defined by consumers and their needs, thus, the globalization of markets focuses on consumer needs. the extent to which a market is global depends on the extent to which consumer needs with regard to a given product are similar all over the world. the globalization of sectors concentrates on the ability of firms to configure and coordinate their production activities and those aiming at an increase in the added value in a global way, beyond state borders. globalized sectors are characterized by the world competition, opportunities arising from the economics of scale and scope, fast technological changes, unified technical standards and beneficial trade conditions. therefore, the evolution of firms' activities includes an increasing geographical range, more intense and complementary use of various forms of international expansion (export, foreign direct investments, alliances), as well as greater configuration and coordination of research, production or trade activities. factors which are particularly important in stimulating globalization processes are political and legal factors, as they decide about the internationalization level of international economic exchange. the factors, being a result of specific political decisions of parliaments and governments of individual countries, are of fundamental significance for the internationalization and dynamics of economic cooperation to the global scale. however, it should be remembered that previously those countries introduced trade barriers which protected national markets against foreign products and firms. as the development opportunities based on national retailers’ competitiveness on global markets 179 resources and markets were gradually coming to an end, they started to reduce the barriers, inclining to undertake exports and open their own markets. among scientific and technical factors shaping the globalization process the development of new technologies, especially information technologies, exerting a stimulating impact on the process of international expansion of firms is particularly important. the development of modern means of transport and telecommunications has enabled a decrease in distance and time separating producers, suppliers and consumers all over the world. based on new technologies, fast and relatively cheap processing and flows of information enable efficient coordination of activities to the international scale. as a result of faster and faster changes in the environment time is becoming a very important resource whose value keeps growing. rapid technical and technological development is closely related to the globalization process. the phenomenon is particularly characteristic for high-tech industries: it, electronics, biotechnology, telecommunications. in those industries, manufacturing a new product is so expensive that even a firm which is a market leader cannot incur all the costs connected with the development of the new product on its own, but tries to spread the risk onto a bigger number of partners. according to omahe (1990) the direct cause of the growth of technology costs is the shortening of product lifecycle and the phenomenon of the dispersion of technology. the phenomenon of the dispersion of technology consists in a faster than before dissemination of new, critical technologies and an inability to maintain competitive advantage rooted in the technology invented by the firm for long (zembura, 2000, p. 11-16). fast penetration of inventions and new technologies, accompanied by a shorter and shorter technological cycle result in a fast decline in the value of new technologies and a necessity to accelerate works on new generations of goods. the dispersion of technology causes the loss of the effects of the experiences of leaders in the sectors and the acceleration of the research and development race. high costs incurred on new technologies can be compensated for by fast product commercialization. joint efforts of a few firms can ensure the implementation of such a strategy. owing to technology diffusion, the equalization of technological abilities of firms located in various countries takes place, defined as technological parity (technological convergence on the level of countries). as it arises from empirical analyses, in the first half of the 20th century the average lifecycle of the majority of consumer goods exceeded 20 years, and in dynamic sectors – 10 years. in the 1980s, the lifecycle of many products did not exceed 2 years, and now in the semiconductor industry it is shorter than half a year (szymański, 2001, p. 58; rymarczyk, 2012, p. 38). under the influence of the liberalization of international trade, the unification and liberalization of capital markets, integration processes, unification of consumption patterns, as well technical progress, to great extent also economic transformations are shaping, particularly in international competition. important changes in demand, supply and in the conditions of the activity of firms on the international market are taking place. transformations in demand concern mainly the unification and standardization 180 grażyna śmigielska, renata oczkowska of lifestyles, consumption patterns and needs, among others under the influence of the circulation of information and modern information technologies. in the opinion of the precursors of the globalization concept, levitt (1983) the world has become “a common market” on which people, regardless of their place of residence, buy the same products and seek a similar quality of life. the unification of customer tastes and lifestyles was defined as the “the californiazation of need”. hence, firms operating globally should focus their attention on meeting universal needs and forget about differences dividing individual countries and nations. the thesis about the deepening unification of consumer needs worldwide finds its empirical confirmation, but at the same time there is a distinct tendency for the individual customer approach. changes in supply refer to various aspects of production and trade. changes are taking place in the characteristics of products, which are more and more modern and tailored to the needs of specific groups of customers. what has become a critical element of the new strategy ensuring success in the face of global competition is reaching possibly broadest group of recipients with a proper product in proper time. 3. competition and competiveness on global markets competition is considered as the basic mechanism of the market economy whereas the process of developing a competitive advantage as the main goal of the company. this notation is widely discussed in the literature (wach, 2014). here the focus is on the problem of global competitiveness and development of the competitive advantage by the retailers facing so called hyper-competition. hyper – competition started at the turn of 20th and 21st century and its main characteristic features are intensifying globalization of economies, the escalation of deregulation and privatization, the intensification of technological progress and the revival of the consumer sovereignty. the question is how the retailers which got their position on global markets should compete and how to choose their competitive strategies. the observed changes in competition are both the effect and the condition of globalization. the structure and the level of the fierceness of competitive struggle directly influence international development strategies adopted by firms. global competition creates new systems of links, a new quality of technical progress, new methods of achieving competitive advantage. new organizational models, different methods of configuring activities and new ways of cooperation with the environment are needed. firms have to be flexible enough to be able to quickly adjust to the changing environment, anticipate, and most of all be ahead of the occurring changes. competing to the global scale is possible owing to innovations focused on creating competitive advantages. the concept of a multi-faceted innovation model was presented by drucker (1992, p. 44), who indicated the following sources of innovation: new knowledge, changes in perception, moods, values, demographics, innovations arising from the needs of the process, as well as entrepreneurship (śmigielska, 2007, p. 45-47). its essence, as drucker (1992, p. 44) writes, consists in the interdependence of entrepreneurial and innovative activities by means of which success is retailers’ competitiveness on global markets 181 pursued. in this way, he refers to the concept created by j. schumpeter who believes that the nature of entrepreneurship is expressed precisely by the elements of novelty and innovation. it is not only about the creation of novelty but also the conceptualization of all forces operating in the environment (nowak-far, 2000, p. 19). firms have to develop capacity for fast, strategic responses to changes in the environment. they should, according to bettis and hitt (1995), master three skills: of sensing changes in the environment, of fast conceptualization of the reaction to those changes, of reallocating the resources for the implementation of this response. in cushman and king's (1993) opinion, high speed management serves to achieve competitive advantage. it is characterized by: − innovativeness – a capacity for product and process innovations, but also structural innovations and innovations in the sphere of management methods. − adaptability – an ability to adjust to changes in the attitudes of employees, tastes of buyers, expectations of investors, law regulations, availability of resources and strategies of competitors. − flexibility – an ability to increase and decrease the size of the organization, change the directions for the activities and strategies, assimilate acquired firms fast, implement joint ventures, create coalitions and eliminate ineffective or less effective entities. − effectiveness – an ability to maintain permanent advantage over competitors with respect to products, efficiency, dividends for investors, job satisfaction, customer loyalty, quality of products. − speed – an ability to respond to changes in the environment faster than competitors (grudzewski, hejduk, 2001). the globalization process is contributing to the fast flow of goods, services and capital, migration of people and rapid expansion of transnational corporations. corporations are introducing the principles of strategic planning and optimization of production to the global scale, and moving production to countries and regions of the world with low manufacturing costs (low-cost economies). the new phase of globalization associates with the relocation of workplaces, production and service provision. it is a reaction to changes in the business environment. the emergence of global markets of production, services, capital, labor and knowledge has resulted in the emergence of the globalized society. companies competing on a global scale implement the multinational strategy, where the management of the respective markets is treated independently or global when it is integrated in the international dimension. the basis for the global strategy is cost advantage (the activities are focused on the specific product, product group or segment of buyers), and it is reflected in the market strategy which stresses the low price when at the same time the standard level of technological quality is maintained. enterprises which are multinational also try to keep costs at low level, however, at the same time they differentiate the product, what transfers to adopt the strategy of quality and price preferences at the assumed competitive price level (żabiński, 2000, p.51). 182 grażyna śmigielska, renata oczkowska the globalization of strategy means the introduction of the integrated management of the firm's worldwide resources and its competitive advantage. a. zorska (1998, p. 21-34) defines global strategy as an attempt of coordination and standardization in order to integrate activities, both in the systems of products and in domestic or regional markets. it is of a multidimensional character. it strives for the maximization of worldwide results by divisions and integration. pierścionek (2003) claims that global strategy consists in the formulation of goals and the methods of their implementation in the global conditions, and belongs to the international expansion strategies. the globalization of strategy aims at managing organizations in an integrated way on the worldwide level. participation in the market, global products, global location of activities and global marketing are the instruments of global strategy. the application of global strategy ensures the economies of scale, economies of scope and the effects of the optimum product allocation. it also enables to implement the global strategy of competition. explanations of the sources of cost advantage which global enterprises have over the multinational ones are provided by the concept of porters’ value added chain (hout et al., 2001). the effectiveness of the company is then converted into benefits for buyers. levitt (1983), from the marketing point of view, commented on the global strategy as follow: “if the company lowers costs and prices at the same time increasing the quality and reliability of products – maintaining reasonable concern for meeting the needs – then consumers will prefer products standardized on a global scale”. although he stressed the superiority of standardized marketing policy does not mean that he negated adapting elements of the marketing mix to meet local needs, but only if it is necessary to achieve the objectives set for foreign markets. enterprises seeking sustainable competitive advantage have crucial role in the creation of global markets for products, by making strategic investmentsinitiating global competition where they recognize such a possibility (hout et al., 2001). capital expenditures, however, must be preceded by an analysis of opportunities to gain and maintain a competitive advantage by answering the following questions (hout et al., 2001, p. 364): − is the firm in the best position to implement a global strategy and defend its benefits among other competitors? − what kind of resources does it need and for how long it will need them to acquire a key position. he also draws attention to other factors necessary to compete effectively in the global market, such as the time distance separating the innovator and the followers, and whether the benefits of spending on new technologies, distribution and promotion, create the entry barriers (hout et. al., 2001, p. 375-379). the next important aspect of globalization process is to take a strategic position on the market for the products, so as the company may acquire a dominant position with the suppliers lowering costs of purchase of products thus contributing heavily to an increase in effectiveness. retailers’ competitiveness on global markets 183 the representatives of environmental view of development of the sustainable competitive advantage (sca) state that choosing the strategy should start from the analysis of changes in the environment while the representatives of the mainstream of the resource rbv are in the position that is determined by the available resources. they claim that companies’ resources are heterogenous and imperfectly mobile which could result in developing the sustainable competitive advantage. hunt and morgan (1995), emphasize that the company’s specific advantages as enablers of internationalization. companies enter new markets when they can exploit their resources and develop there a sustainable competitive advantage (andersen, 1997). for companies competing on a global scale representatives of the mainstream of rbv try to identify the resource group that can be the source of sca and key competencies in the global market. fahy (2002) showed, among other things, that in the global environment: − enterprise resources are much more important for the development of sca than exogenous factors (such as, e.g., lower labor costs), as they are more difficult to copy. − capabilities are more important in the development of competitive advantage than assets. theorists of rbv also try to indicate the key, specific resources for developing the sca in the global market (stonehouse et al., 2009). elements of both approaches to develop the sca can be found in yip (1996, p. 24-25) who distinguishes three stages of a globalization process: 1. developing the core strategy, allowing the company to achieve the competitive advantage on its home market. 2. internationalization of this strategy, namely its implementation on foreign markets, which may need its adaptation to the specifics of these markets. 3. globalization of international strategy by introducing trans-national integration mechanisms. yip (1996) takes the view that at the stage of strategy globalization, namely the introduction of integrated management of the global resources of the company and its competitive advantage, the two groups of factors, i.e. both those defining the position and company resources and factors of globalization of the sector which are equally important (see. figure 1). the development of the core strategy is the foundation of the permanence of competitive advantage. usually in the first phase it is a strategy used in the activities on the domestic market. the basic task is to define the area of enterprise activities, namely to determine the target market and the products offered. the core strategy should include the following elements: − type of products offered. − market in the geographical sense (spatial range of the market). − functional strategies for the most important activities within the value chain. − competitive position. 184 grażyna śmigielska, renata oczkowska − investment strategy. when a firm goes outside its domestic market, its core strategy should be internationalized. the first and most important step is to choose foreign markets. it requires to identify the attractiveness of a market, potential competitors and the way of adaptation to the local conditionings and skills to manage a firm operating in a bigger area. figure 1. the framework of global strategy source: yip (1996, p. 28). the global strategy development requires the introduction of the integrated management of the firm's worldwide resources and its competitive advantage. in order to achieve benefits from global strategy, a firm should define the instruments of its global strategy. yip (1996, p. 46) indicates five of them: 1. participation in the market – the choice of domestic markets, engagement level, market share. 2. products and services – the level of standardization or diversification on various markets. 3. location of activities – the arrangement of cells of the added value chain on foreign markets. 4. marketing – the scope of the standardization and adaptation of marketing activities. 5. competitive moves – the level of subordinating competition strategy on individual markets to the global strategy of competition. instruments of the global strategy: participation in the global market global products gobal presence global marketing global competitive actions advantages / costs of the global strategy position and resources of the company and its owner globalization factors of the sector: market costs government competition organizational conditions for global strategy implementation retailers’ competitiveness on global markets 185 an enterprise implementing a global strategy should fully participate in the global market, that is, possess a majority interest in the “triad” market, offer global products, global location, global marketing and global competitive moves. not all of them are possible to achieve in case of retailing due to the fact that it is service activity. 4. globalization processes in retail trade in the context of their internal and external conditions the globalization of retail sector is the result of the process of internationalization, within which retailers successful on home market entered foreign markets. due to the essential function of the trade – purchase for resale at a profit – it covers two spheres (knezevic, szarucki, 2013): − internationalization of activities such as procurement and logistics. − internationalization of formats or stores, in order to pursue sales abroad. yet, this process is influenced by a number of external and internal conditions. external factors could be grouped into: scientific-technical, social, economic, political and legal (katzen, 1993). the fundamental, internal conditions include: the specificity of a sector and its maturity, corporate strategies of companies within it, including their resources necessary for the development on foreign markets. the specificity of the retail sector is expressed by the fact that the majority of retailers are brick & mortar retailers, therefore in the process of internationalization one is forced to (incandela et al., 1999): − find suitable locations for the stores abroad. − organize the supply of these stores. − grapple with many problems associated with the local regulations of economic activity. − have a sound knowledge of local tastes and customs. − effectively manage employees belonging to different cultures. for many years, this specificity had been the factor limiting growth opportunities in foreign markets. as a result, although the process of internationalization of trade began at the end of the nineteenth century and intensified after world war ii, yet the beginnings of globalization must be considered at the late seventies of the last century. this can be divided into two stages: 1. the development of non-food retailers implementing global marketing strategy that is offering a standardized product, which took place in the seventies and the eighties of the last century. 2. the development of food retailers implementing the multilocal strategy (due to the nature of the product), operators of hypermarkets, supermarkets, discount stores and convenience stores since mid-eighties of the last century. some non-food retailers started develop very fast on foreign markets after world war ii. they were successful by offering a standardized product, often own brand, at low prices. 186 grażyna śmigielska, renata oczkowska in the mid of eighties last century the retailers offering fmcg started to follow them. an important factor in their success became the information and communication technologies (ict) that enabled the collection and processing of information from the buyers and efficient management of supply chain based on demand. these innovations allowed retailers to differentiate themselves from competitors by the assortment and reduce logistics costs. ict were effective in the large-scale operations that also contributed to globalization processes. wrigley (2000, p. 506) commented as follows: “global retailing is characterized in the mid-to late 1990s then by the efforts of an elite group of companies that leverage their increasing core market scale and the free cash flow for expansionary investment those markets provided, in order to secure the long term higher growth opportunities offered by emerging markets”. table 1. the largest global retailers in the world, according to the volume of sales on foreign markets in 2008 country of origin the volume of sales on foreign markets (in million dollars) the share of sales on foreign markets to total sales (in%) number of countries wal-mart us 113,020 26 18 carrefour france 91,763 57 33 metro germany 70,724 61 32 ahold the netherlands 49,440 76 9 schwarz grp. germany 43, 931 51 24 auchan france 38,924 53 11 aldi germany 35,269 48 15 tesco uk 32,717 30 13 ikea sweden 29,763 94 37 rewe germany 25,955 33 14 source: wrigley, lowe (2014). so in the nineties there was a change in the factors stimulating processes of internationalization – traditional push motives were replaced by the pull. push motives, associated with the lack of growth opportunities on the home market, include, among others, perceived/imminent saturation in domestics markets, spreading of risk, consolidation of buying power, public policy constrains, economic conditions and format maturity (nicholas, 1995, p. 77-79). they were particularly important at the beginning of retail internationalization process. later, push factors often were replaced by the pull motives, encouraging retailers to enter foreign market. they include inter alia the possibilities of development on a given market e.g. the absence of a specific type (format) of stores, small competition, existence of a market segment that could become a target market, the possibilities of achieving the economics of scale. as a result, at the end of the first decade of the twentieth century, most worlds’ largest retailers, operated outside home countries, and a few even in dozens of countries (table 1). as seen in table 1, the highest sales on foreign markets were achieved by fmcg retailers. this was the result of their dynamic development, which began with the end of the eighties and mastery of the large markets. the only retailers’ competitiveness on global markets 187 retailer in this group, from another industry, was ikea, which dominated the global market of home furnishings goods – in 2008 and was already present in 37 countries around the world. retail internationalization, leading to the sector globalization, looked differently in case of non-food and food retailers. 5. development of retailers on international markets development of global, non-food retailers in the seventies and the eighties., when the globalization process was taking place in many industries, retail companies offering rather cheap, nonfood products e.g. ikea, benetton, body shop inc., toys‘r’us, marks and spencer decided to internationalize their activities (śmigielska, 2008). they entered foreign markets mostly immediately after establishing the core strategies on a home market without trying the other possibilities to differentiate (m&s was the only exception). it was due to favorable environmental conditions encouraging fast internationalization. their core strategy was based on the unique retail format (e.g. toys’r’us) or unique assortment of an own brand merchandise differentiated them from the competitors (like in the case of benetton). due to fast internationalization they got the economics of scale in sourcing, logistics and economics of scope in advertising that discouraged competitors from imitating their strategy. the core strategies of these retailers, determining the success on home markets, were copied on the foreign markets their entered. it means that they rather found outside the home country consumers for their offer than analyzing foreign consumer needs and tried to satisfy them. using marketing tools (competing mostly on price and advertising heavily) they created the demand for their product and finally have created the “global market segment and the global position they become to occupy” (goldman, 1993). for example toys ‘r’us has increased the demand for toys by making the customers aware of toys importance for overall child education and – at the same time – making the wide choice of toys available for them in big stores (tordjman, 1996). as far as ikea is concerned, significant contribution to its success on foreign markets was made by an advertising campaign developed when ikea entered the swiss market, which was copied on the other foreign markets later on (terpstra, sarathy, 1994, p. 11). benetton’s international advertising campaign “united colors of benetton” launched in 1989 “was so successful that worldwide franchisees had to swap the basic benetton sign above their doors for the green logo featured in the campaign” (vignali et al., 1993). the retailers mentioned above are said to shape the demand to fit their capabilities and strategies. their fast development on foreign markets was due to factors related to the companies’ as well as to the external (environmental) changes. the most important internal factors necessary to be mentioned are: − marketing capabilities which enable to create international retailer’s corporate identity and global brand. 188 grażyna śmigielska, renata oczkowska − economics of scale in the process of procurement. − effectiveness of the supply chain management as a result of co-ordination of retailer’s activities on a global scale. these factors were assisted by the process of creating global consumers, forming the common european market and abolition of many barriers to invest in asia and eastern europe. economics of scale and scope achieved by global retailers let them to offer a standard product at a competitive price which was the source of competitive advantage over the retailers in the host countries. it was regardless of the fact if retailers had their own brand (label) merchandise in the assortment (m&s and benetton) or not (toys’r’us). product image created by the retail format, assortment, kind and level of services offered to clients was reflected in the retail brand. a wellknown brand and position had become an important competitive asset in the global market. so global retailers offering standardized product won competitive war at the first stage of their development. but it seems that since the mid of the nineties the next stage has proceeded. since that time some thriving retailers (e.g. toys’r’us, m&s, benetton), started to have problems what was reflected in their decreasing profits; for example in 1995 toys’r’us total profits dropped from $532 million to $148 million (domański, 2001, p. 90). they were caused mainly by growing competition, differentiation of consumers’ needs, new and cheaper sources of supply (china). thus the third stage of globalization which is coordination of all operations on the global scale was found to be the most difficult in practice because of different consumer preferences and conditions in foreign markets. it was the case of toys’r’us which stores turned out to be too big for european markets or m&s which was so occupied by the process of internationalization that it failed to satisfy british consumers, which was its biggest market. the sources of these problems rooted both internally and externally to a company could be classified in three basic groups: − the weakening of the basis for the creation of advantage – organizations’ strengths. − depreciation of the value of the previously used strategies as a result of changing environmental conditions. − the growing competition both in the home and in foreign markets from companies which offer was better adapted to the needs of buyers. sometimes environmental changes challenge the core strategy and cause sweeping changes as it was in the case of benetton (camuffo et al., 2001). benetton core capability had been created by the archetype networks including supplies from more than 100 small producers in italy. this system had to be changed due to the competition from fashion retailers like hennes & mauritz ab sweden (h&m) and zara owned spanish inditex sa, which cooperated with the suppliers from the countries in which the cost of production was lower. it meant a big change in benetton’s strategy because it had to find new suppliers and organize the supply chain from the beginning. the three-year plan was drafted in 2003. it was aimed retailers’ competitiveness on global markets 189 at restoring the distinctive position of the company primarily through increasing price competitiveness as a result of reducing employment, transfer of production to china and increased cost control. at the same time the company is intended to take action to improve the quality of our products and launch new outlets. in spite of these changes, profit’s and share prices of the companies in the years 2002-2005 showed a downward trend (clark, rohwedder, 2003). the globalization the fmcg retailers fmcg sector includes both food products and non-food items. global competitors are running chains of supermarkets, hypermarkets, discount stores and convenience stores, where food accounts for at least 50% in the turnover and operate on a worldwide scale . however, when analyzing the process of internationalization of the sector we refer to the precursors of food retailers such as julius meinl. he founded the company in vienna in 1862, which in 1932 had already stores in poland, hungary, yugoslavia, romania and italy (dawson, 1994, p. 267-282). but the spectacular development of fmcg retailers has been only since the mid-eighties when they developed their core strategy allowing them to benefit from the scale of operations. it involved the implementation of information technology (ict). ict also enabled them coordination and control of operations located in various countries. on the other hand the unit cost of the technology decreased with the increase of the scope of activities. fast internationalization processes involved such companies as inter alia operators of hypermarkets (auchan, carrefour, promodes) and discount stores (aldi and lidl & schwarz). an important factor in the development of fmcg chains in the nineties was the fact that the new possibilities to invest in asia and eastern europe became opened for them. these big, not saturated markets with fragmented retail structures, lacking innovative retail formats like hypermarkets, favorable law and consumers’ sensitiveness to branded product had encouraged the international retailers to open their stores there. to stay competitive they had to invest in the saturated markets of old eu and us as well as in the emerging (not saturated markets) in asia, eastern europe and africa. as a result of exploiting internal resources and external opportunities of entering new, foreign markets, after less than twenty years of internationalization (in the late nineties), some retailers had their activities in many countries, for example in 1999 toys’r’us had 1565 stores in 27 countries. as the result of rapid internationalization process of retail companies the globalization of the sector took place. the global nature of trade sector is testified by the strategies implemented by companies competing on the global scale: − investing in the market in which direct competitor operates. an example is the internationalization of wal-mart, which was not due to the push factors or motivated by the possibilities of gaining higher profits in overseas markets, but was primarily the response to the investment of european businesses in the united states (śmigielska, figiel, 2001). − investing in the same markets as the main foreign competitor, which was attended e.g. by tesco and sainsbury (aleksander, 1995). 190 grażyna śmigielska, renata oczkowska − investing in the markets of the triad, which include north america, asia and the countries of the eu, often not paying attention to profitability of such an investment, as evidenced by some of the investments of retailers in china and india. as a result of the pressure of constant growth and the imperative to participate in global competition, many companies started to invest in more and more remote regions and industries and sometimes they were not necessarily the best possible options to use their resources, as for example was the case of wal-mart in the chinese, german or british markets. for example wal-mart’s decision to invest in china was closely connected to the fact that global competitors had already operated there (śmigielska, 2003). fmcg companies, which rapid development in foreign markets began later than non-food retailers, at the beginning of the twenty-first century were in the phase of growth in the global market. it does not mean that they did not face any problems. royal ahold – a company with a high degree of internationalization – in 2001 was already present in 27 countries and its share of foreign sales in total sales reached 86.5% – has had difficulties since 2003, when the scandal of inflating the company's profits was revealed (śmigielska, 2007, p. 181). since that time, in order to achieve a stable financial position, royal ahold has sold a number of foreign investments, including argentine subsidiary – disco sa, its shares in the spanish market, g. barbosa and bombrero chain in brazil, and bi-lo and brunos chains in us. the consequence of these problems and the low exchange rate of the dollar (revenue from the us market accounted for approximately 70% of total revenues of the company) was the decline in profitability in the first quarter of 2005 by 55% compared to the same period the year before. in this way, ahold, the retailer having one of the strongest positions in the global fmcg market (next to wal-mart, carrefour), lost it to the booming tesco. fmcg companies have begun to face the problems of development, not only in new markets abroad but also in the home countries, which often remained the leading markets. thus, for example, wal-mart and tesco became the subject of harsh criticism and carrefour was faced with the loss of an image of the company offering goods at low prices in france, where price plays a decisive role in the consumers’ choices on fmcg market. in 2004 carrefour faced also problems in foreign markets. the company was founded in france in 1959 but t started to develop very fast in 1963 due to introducing the innovative format – hypermarket. carrefour successful core strategy was based on discount prices, decentralization of power (a lot of freedom was given to the store managers), reduced emphasis on aesthetics, modest equipment, and accelerated rotation of stock. this store was unique in its size which let the consumers meet all their shopping needs under one roof (lal et al., 2004). hypermarket concept was attributed not only to convenience but also to price. the target markets for hypermarkets were “young people and new suburban dwellers as well as the budget-conscious consumers affected by the high inflation rates in the 1960s.”(carrefour sa, 2016). it was pushed to internationalize in 1969, due to the legal restriction on opening big stores. first, it expanded to belgium, then to spain and in 1975 to retailers’ competitiveness on global markets 191 the other continent – latin america, to such countries as brazil and argentina. in asia it started operating in the late eighties by expanding to taiwan. yet the boost of conquering new markets came in the nineties. in europe carrefour entered portugal, italy, greece, turkey and eastern european countries like the czech republic, slovakia and poland, in latin america – columbia and chile and in asia: malaysia, singapore, indonesia, taiwan, china, japan and south korea (bilińska-reformat, 2015). carrefour, which after the merger with promodés, has become the second largest fmcg retail company, despite a significant presence in 30 countries and a systematic increase in sales, announced in 2004, a 15% decline in net profits (śmigielska, 2007, p. 181). it was largely a consequence of losses in japan. despite the pressure on the continuous growth of this retailer there was also a withdrawal from a number of markets in which it had failed to succeed, among the others, in 2003, from the uk and chile, in 2005, japan, mexico, norway and slovakia, in 2006, from czech republic and south korea, in 2007 and 2009, from switzerland, algeria and russia. the main reason for withdrawing from these markets is primarily the lack of achieving intended objectives because of unsuitable offer or too strong competition. multinational fmcg companies having a distinctive position on the global market, at the beginning of the twenty-first century thus began to meet similar problems as global retailers and finding the strategy to solve them was not easy. on the one hand, increasing global market share is essential for them because they could effectively implement new technologies and grasp the benefits of the position reached. on the other hand, to satisfy consumers they have to adapt marketing strategies to the needs of very diverse local markets. as the scale of operations and achieved position is crucial for the effectiveness of fmcg retailers so sometimes they “race” to enter the new foreign markets, without assessing the chances to be successful. it often caused problems. 6. problems and strategies of contemporary retailers competing on global scale due to the growing pressure to enter the new markets, retailers competing on a global scale started to open their stores in a more and more distant markets. apparel/footwear retailers, which were the forerunners of globalization such as benetton, although in 2014 operated on many foreign markets (benetton in 120 countries), were not the biggest global retailers in the terms of sales. they have been overtaken by competitors better responding to the changing environment. the leading group includes retailers such as h & m and inditex sa (the main brand of that retailer is zara) which sales were several times higher than that of benetton (lahouasnia, 2010). thus it is not the number of markets in which a chain operates but its strategy determines the dynamic growth of sales in the global market. the fastest growing apparel retailers keep the costs at low level and at the same time adapt their strategy not only to the changing environment but also to the preferences of the markets on which they operate. an excellent example of this type of strategy is 192 grażyna śmigielska, renata oczkowska provided by zara, known for flexible management of supply chain as well as positioning and differentiation depending on a foreign market. among retailers of fmcg, a dominant position on the global market for many years has been occupied by wal-mart operating in 28 countries around the world but it should be noticed that still the majority of revenue is coming from the us market. the number of countries where the retailer operates has grown over the years 2008-2014 by 10; from 18 to 28. but even the world's biggest retailer, is affected by troubles in a global market. as a consequence wal-mart withdrew from germany and last time decided to close 269 unprofitable stores in the us and brazil (d’innocenzio, 2016). also other european operators managing many formats hypermarkets, discount stores, supermarkets, superstores etc. face problems. since 2008, the number of countries where the leaders of globalization process carrefour, metro and schwarz group almost haven’t changed, and in the case of ahold, there was even a decline – in 2014 when the company operated only in 6 countries. it should therefore be concluded that these companies focus on strengthening their position on the domestic and foreign markets, yet not all of them has been successful. for example, tesco (operating in 13 countries reported drop in sales in 2014 compared to 2013 and reached the value of the index retail revenue cagr of 1.8%. its close competitor on the global market – carrefour reported sales growth, while the cagr for this company was negative and amounted to -2.8% (global powers of retailing, 2016). more successful have been smaller retailers but with more focus strategies like auchan group or casino. contemporary trend in retail globalization is concentration on the large, fragmented markets, having the rapid pace of retail sales growth, such as china, india, russia and brazil. competing in these markets, however, is extremely difficult and requires expertise in adapting to the expectations of buyers. global retailers should take into account that on these markets they will not only compete with other global companies but also with fast learning local competitors. the examples presented in the paper show that for effective competition in the global market occupying the market position as well as having the recognized brand is not enough to compete successfully. on global market effective management of value chain is crucial. in this value chain some elements must be standardized and the others must remain flexible, so that the company could respond effectively to the environmental changes and sustain its competitive advantage. difficulties in maintaining standardized marketing strategy resulting e.g. from the need for continuous improvement of a service level by retailers, according to the growing expectations of customers; hence the problems of m & s, tesco or carrefour on their home markets. another important reason is growing diversity of the markets as the globalization process progressed. adapting the offer to the needs of buyers may cause negative consequences – in addition to reducing economies of scale related to standardization, the company may also lose a clear image, as it happened in the case of benetton (camuffo, et al., 2001). retailers’ competitiveness on global markets 193 7. discussion the issue of retail internationalization and globalization is a widely discussed (yeng, yazdanifard, 2015; páll, hanf, 2013; lahouasnia, 2010; coe, wrigley, 2009). vida and fairhurst (1998) developed the model of retail internationalization in which they discussed the antecedents, the process and its outcome. they have found out that international retailers have advanced strategies, management and marketing expertise. their findings as well as findings of the other authors dealing with the problems of retail internationalization are generally similar to what has been presented in this paper. novelty is the use of the yip’s model combined with the theories of sustainable competitive advantage development which give strong background for the research as well as separation of two branches food and nonfood (or more generally fmcg) retailers and non-food retailers. the limitation of the research is that is does not give the clear answer to the question on limits of growth. although some global retailers have problems with further development the others are boosting. for sure e-commerce will change the rules of competition but now it is difficult to predict the results. 8. conclusions general theory of globalization processes, yip’s model as well as the theories of sustainable competitive advantage development could be applied successfully to analyze the process of the retail sector globalization. yet, in the case of retailing there were two waves of it: development of enterprises implementing a global marketing strategy (non-food retailers) and the development of fmcg retailers. internal factors of this process include development of necessary resources (capabilities and competencies) which enable the successful internationalization. external factors include progress in technology and networking characteristic for the knowledge-based economy, opening up many, non-saturated markets in which the core strategies could be implemented. regardless of the branch (food or non-food), represented by a company operating on the global market, a key role in the success will have the resources allowing them to coordinate spread operations: capacities in supply chain management (it and logistics) and marketing management, developed on the basis of their core competencies. however, they must adopt a new formula, corresponding to the current competitive environment, emerging at the beginning of the twentyfirst century and becoming increasingly fierce. it seems that food retailer have followed the same path as non-food retailers so now some of them are facing problems with sustaining the growth rate. at this point they should decide on their key resources and key markets to develop new competitive strategies. 194 grażyna śmigielska, renata oczkowska references aleksander n. (1995). internationalization: interpreting the motives. in: p. j. mcgoldrick, g. davies (eds.), international retailing: trends and strategies, london: financial times management. andersen o. (1997). internationalization and market entry mode: a review of theories and conceptual frameworks. mir: management international review. 27-42. european commission, (1998). annual economic report for 1997. european economy. 63. bettis, r.a., hitt, m.a. (1995). the new competitive landscape. strategic management journal. 16. bilińska-reformat k. (2015). relacje sieci handlu detalicznego z klientami i dostawcami na tle uwarunkowań globalnych i lokalnych. katowice. camuffo a., romano p., vinelli a. (2001). back to the future: benetton transforms its global network. mit sloan management review. 43(1), 46. carrefour sa (2016). information, business description, history, background information on carrefour sa, http://www.referenceforbusiness.com/history2/52/carrefour-sa.html clark, j., rohwedder, c. (2003). benetton unveils makeover strategy; italian apparel aims to revive sales and profits with three-year overhaul. wall street journal. new york. coe, n.m., wrigley, n. (2009). the globalization of retailing. edward elgar. cushman, d.p., king, s.s. (1993). high-speed management: a revolution in organizational communication in the 1990s. journal annals of the international communication association. 16. dawson, j. (1994). internationalization of retailing operations. journal of marketing management. 10. domański, t. (2001). strategie marketingowe dużych sieci handlowych. warszawa: pwn. drucker, p. (1992). innowacje i przedsiębiorczość, praktyka i zasady. warszawa: pwe. dunning j.h. (1992). the global economy, domestic, governance, strategies and transnational corporation: interactions and policy implications. transnational corporation. 3, 8. d’innocenzio, a. (2016). 269 wal-mart stores set to close around the world; canadian stores non affected, retrieved form: http://globalnews.ca/news/2456011/269-walmart-stores-set-to-close-around-the-world-canadian-stores-not-affected/ fahy, j. (2002). a resource-based analysis of sustainable competitive advantage in a global environment. international business review. 11(1), 57-77. goldman, a. (1993). internationalization of retailing: strategies, technology, and globalscope retailers. gelbrich k., müller s. (2011). handbuch internationales management. münchen: oldenburg verlag münchen. grudzewski, w.m., hejduk, i.k. (2001). konkurencyjność przedsiębiorstw z europy środkowej na rynku europejskim. ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa. 9. hout, t., porter, m., rudden, e. (2001). jak wygrywają firmy globalne. in: m.e. porter (eds.), porter o konkurencji. warszawa: pwe. retailers’ competitiveness on global markets 195 hunt, s.d., morgan, r.m. (1995). the comparative advantage theory of competition. the journal of marketing. 1-15. incandela, d., mclaughlin, k.l., shi, c.s. (1999). retailers to the world. the mckinsey quarterly. 84-84. katzen, l. r. (1993). retailing the global mandate. retailing issues letter. 5(5), 1-5. knezevic, b., szarucki, m. (2013). internationalization of retail in poland and croatia. challenges for the trade of central and southeast europe. 1-18. kutschker, m., schmidt, s. (2011). internationales management. münchen: oldenbourg wissenschaftsverlag. levitt, t. (1983). the globalization of markets. harvard business review. 61. lal, r., bell, d.e., salmon, w.j. (2004). globalization of retailing. the global market: developing a strategy to manage across borders. 288. lahouasnia, l. (2010) internationalization of retailing. success, failure and the importance of adopting to the market. euromonitor international. retrieved from: http://web.euromonitor.com/portals/71592/docs/final_the_internationalisation_of_retail_digitalversion.pdf narula, r., dunning, j.h. (1998). explaining international r&d alliances and the role of governments. international business review. 7. nicholas, a. (1995). internationalization: interpreting the motives, in: p. j. mcgoldrick, g. davies (eds.), international retailing: trends and strategies. london: financial times management. marzęda, k. (2006). proces globalizacji korporacyjnej. warszawa: oficyna wydawnicza brandta, bydgoszcz. nowak-far, a. (2000). globalna konkurencja. strategiczne zarządzanie innowacjami w przedsiębiorstwach wielonarodowych. warszawa: pwn. oczkowska, r. (2013). międzynarodowa ekspansja przedsiębiorstw w warunkach globalizacji. motywy – strategie-tendencje. warszawa: difin. omahe, k. (1990). the borderless world: power and strategy in the interlinked economy. new york-london: harper business. pierścionek z., (2003). strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, pwn, warszawa. páll, z., hanf, j.h. (2013). a multi-perspective analysis of food retail internationalizationinsights from foreign retailers on the development of the hungarian and eastern european markets. management & marketing. 8(4), 593. stonehouse, g., campbell, d., hamill, j., purdie, t. (2009). global and transnational business: strategy and management. john wiley & sons. rymarczyk j. (2012). biznes międzynarodowy. warszawa: pwe. szymański w. (2001). globalizacja, wyzwania i zagrożenia. warszawa: difin. śmigielska, g. (2003). motywy i uwarunkowania ekspansji przedsiębiorstw handlowych na rynki zagraniczne. zeszyty naukowe. 624. śmigielska, g. (2007). kreowanie przewagi konkurencyjnej w handlu detalicznym. wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. 196 grażyna śmigielska, renata oczkowska śmigielska, g. (2008). challenges faced by global retailers. in: j. ďaďo, j. petrovičova (eds.), problems of marketing management in globalisation: proceedings of the papers from the 6th international scientific symposium. banská bystrica. śmigielska, g., figiel a., ocena procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa handlowego na przykładzie wal-marta, statutory research 43/khiir/5/2001/s. terpstra, v., sarathy, r. (1994). international marketing. usa: the dryden press, tordjman a. (1996). toys’r’us. european retail digest. vida, i., fairhurst, a. (1998). international expansion of retail firms: a theoretical approach for future investigations. journal of retailing and consumer services. 5(3), 143-151. vignali, c., schmidt, r.a., davies, b.j. (1993). the benetton experience. international journal of retail & distribution management. 21(3). wach, k. (2014). the theoretical modelling of the firm-level international competitiveness in business studies. in: d. kiendl-wendner, k. wach (eds.), international competitiveness in visegrad countries: macro and micro perspectives. graz: fachhochschule joanneum, p. 101-124. wrigley, n. (2000). the globalization of retail capital: themes for economic geography. in: g.l. clark, m.p. feldman, m.s. gertler (eds.). wrigley, n., lowe, m. (2014). the globalization of trade in retail services. retrieved from http://www.oecd.org/tad/services-trade/46329746.pdf yeng, w.f., yazdanifard, r. (2015). opportunities and challenges in the world of retailing and the importance of adaption to the new markets. international journal of management, accounting and economics. 2(9). yip, g.s. (1996). strategia globalna: światowa przewaga konkurencyjna (total global strategy. managing for worldwide competitive advantage). warszawa: pwe. the oxford handbook of economic geography. oxford: oxford university press, p. 292-313. zembura, r. (2000). koncepcja produktu w marketingu międzynarodowym. kraków: wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie. zorska, a. (1998). ku globalizacji? przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej. warszawa: pwn. żabiński, l. (2000). marketing strategiczny przedsiębiorstw transnarodowych i jego odmiany (na tle niektórych tendencji globalizacyjnych). in: l. żabiński (eds.), modele strategii marketingowych, wybrane ujęcia paradygmatyczne i sektorowe. katowice. acknowledgement and financial disclosure publication was financed from the funds granted to the faculty of management at cracow university of economics, within the framework of the subsidy for the maintenance of research potential. pm-03-01-1-13-229-tome s u g g e s t e d c i t a t i o n : tomé, e. (2017). knowledge management and leadership: the carbon emissions scandal in the automobile industry. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 229-241. knowledge management and leadership: the carbon emissions scandal in the automobile industry eduardo tomé universidade europeia estrada da correia, nº53, 1500-210 lisbon, portugal e-mail: eduardo.tome@clix.pt abstract: this paper analyses the volkswagen scandal from a km point of view. we use a km framework of analysis basing ourselves in the concept of knowledge failures. we describe the vw case of management and then analyse it from the point of view of km. we conclude that in the vw case on carbon emissions a massive operation of km existed, that some consider to be a success, despite the consequences, and others see as a failure. we discuss the conditions that allowed it to happen and how to prevent it in the future. we also discuss the implications of the scandal to the societies it involves and in particularly to the economies of central europe. keywords: knowledge failures; carbon emission scandals; volkswagen; central europe jel codes: f64, d83 1. introduction if there is a good that represents the affluent societies of the 20th century, it is the automobile. cars represented for long social status and economic development as well. henry ford coupled with frederick taylor to signify the second industrial revolution, powered by oil. limousines and rolls royce’s were the features of business men and leaders. developed countries were made around brands like ford, fiat, renault, volkswagen, and british leyland. the emergence of japan was also defined by the raise of toyota and toyotism. the ladas encapsulated the failure of the eastern european countries, and the non-existence of automobile brands in the underdeveloped world was a basic feature of their underdevelopment. when india began to emerge tata saw the light of the day and china’s economic development occurred when bicycles replaced automobiles in many households. there have always been exceptions. einstein famously rode a bike, and the first big warning about the perils of the automobile industry to the global economy came with the meadows report in 1972 – the economic system would be doomed if we continued to rely on oil, and cars were a part of the problem. since the eighties, smaller cars whose consumption rate per 100kms were much 230 eduardo tomé less like honda civic invaded the market, limiting the effect of the increase in the oil prices following 1973 and 1979 crashes. finally in the year 2000 evidence was put forward that carbon emissions due to automobiles were badly damaging the environment causing a ozone hole which might have devastating effects in the world economy. agreements were made and signed by governments, which created responsibilities for companies and organizations in order to introduce in the automobile industry devices that would reduce those emissions and effectively save the planet. if was in those years that corporate social responsibility coupled with sustainability became major world concerns, some would say paramount facets of the ideology of political correctness which prevailed in the world in the first decade of the 21st century. in 2015 some encouraging news emerged, first with the data that showed a reduction in the ozone hole, and second with the singing of the paris agreement by 150 countries including the biggest polluters, like the usa, china, russia and the european union. another very important transformation that occurred in the last 50 years was the emergence of a knowledge based and service led economy. after wwii human resources had become the focus of much investment in advanced societies so that human capital was seen as the counterpart of financial capital and physical capital to generate private success and social prosperity. but with the third industrial revolution knowledge management and intellectual capital became two major fields of analysis, along hrm and hrd. the question was not only anymore how to develop competent people? but also, how to manage these people knowledge? and also how to use those new forms of capital strategically?. the various types of models in fact deal with intangibles, ic being the sum of human, internal and external capital, and the explanatory factor of the difference between market value and book value. all those analysis have dynamic aspects, and relate to technology, people and processes. even with the financial crisis of 2007-8, which may be considered a product of knowledge failures these basic ideas and theoretical background were not affected, because indeed, they are very much grounded in society. however rather shockingly during 2015 and 2016 the world economy was shaken by the surprising revelations concerning the control of emissions in fuel automobiles, starting with the case of volkswagen and rapidly reaching many of the main european car companies. suddenly it became clear that for years one of the most trusted car companies in the world had been cheating the regulators and by consequence the costumers and profiting enormously out of it. analysis have been made on the vw scandal, above all from a newspaper point of view, searching for conspiracy theories and for “who-did-it” situations, looking for criminals and discussing potential geostrategic implications. however in the context of a knowledge economy that we just described above, we strongly believe that the case of volkswagen should be analysed from, a km point of view. following bratianu 2015 and the analysis of the space shuttle disaster as a knowledge failure in this paper we analyse the vw scandal from a km point of view, that one being the research question. knowledge management and leadership: the car-bon emissions scandal in the… 231 for so doing the remaining of paper is divided in six parts. in part one we present the theoretical background. in part two we describe both volkswagen and the carbon emissions scandals. in third part we analyse the carbon scandal from a km point of view. in part four we discus implication of the scandal for km theories. in part five we analyse the implications of the scandal for the economies it relates too and in particular to the economies of central europe, and in part six we present the paper’s conclusions, and suggests ideas to do further research. 2. literature review km is a well-developed area of research. seminal works include reflections on tacit and explicit knowledge (polanyi, 1963), definition of the knowledge cycle and the associate “ba” concept of dialogue (nonaka and takeuchi, 1994), definition of knowledge worker and knowledge company (drucker, 1964), definition of knowledge city and knowledge region (edvinson and bonfour, 2004). other very important studies relate to knowledge dynamics (kianto, 2008; schiuma, 2011) unlearning (moya and cegarra, 2004) and to the stages of km history (edwards, 2011). most of the literature focuses on how getting the best from scarce resources, and on how to improve the use of those scarce resources. there is an urgency to define best practices and ideal frameworks of action. more specifically, and regarding the scope of this paper km has been analysed in relation to the automobile sector. topics analysed covered product development (aoshima, 2002), the technical capabilities (rajadhyaksha, 2005), knowledge creation (pillania, 2008). product performance (laksman and al, 2008), operations management (taylor and taylor, 2008), transfer of knowledge (gentile-lüdecke. and giroud, 2012) balance scorecards (hassan, 2012), strategy (moore, 2012), action learning (strategic direction, 2013), knowledge sourcing and reuse (filieri, and alguezaui, 2015), critical success factors (karami and al, 2015), innovation and knowledge policy (macneil and hughes, 2016), and green innovation (leal milan and al, 2016), the analysis related to countries so different as brazil (laksman and al, 2008), germany (moore, 2012), india ((rajadhyaksha, 2005, pillania, 2008), iran (hassan and al, 2012, karami and al, 2015), italy (filieri, and alguezaui, 2015), japan (aoshima, 2002), taylor and taylor, 2008), poland (gentile-lüdecke. and giroud, 2012), spain (strategic direction, 2013, leal milan and al 2016), and the uk (moore, 2012, macneil and hughes, 2016). the analysis was essentially concerned with cost effectiveness and creating order (aoshima, 2002, rajadhyaksha, 2005, laksman and al, 2008, taylor and taylor, 2008, hassan, 2012, moore, 2012, or karami and al, 2015) or managing knowledge by addressing chaos (pillania, 2008, gentile-lüdecke. and giroud, 2012, filieri, and alguezaui, 2015, strategic direction, 2013, macneil and hughes, 2016, and leal milan and al, 2016). all those analysis were centred in success – how to achieve it and how to replicate it. however in the last years attention began to the paid to failures in the management of knowledge (sterrey and barmet 2000). those failures have been described 232 eduardo tomé in terms of organizational characteristics that make them possible (weber, 2005). well known characteristics of japanese organizations, previously held to be the foundations of innovation, change and flexibility, were found equally be significant barriers to change, innovation and adaptation in turbulent economic environments (collinson and wilson, 2006). more recently, one study highlighted the importance of anonymity while sharing the experience of failures (huerta and al, 2012). furthermore, unexpected accidents are found to be a form of knowledge failure that should be prevented (paltrinieri and al, 2012). muehlfeld and al, 2012, found that the degree of stimulation to deliberate learning was important to learn from failures in acquisition processes which occurred in the newspaper industry. other study centred in analysis of possibility of failures and its effects by interviewing experts (lou and lee, 2014). moreover, failures were also considered important in new product development (npd) (yu and al, 2014). finally, cecez-kecmanovic and al, 2014 analysed failure in information systems as a failure in relational processes described by sociomaterial practices; namely, “the is project and the implemented system as objects of assessment are not given and fixed, but are performed by the agencies of assessment together with the assessment outcomes of success and failure”. km has also been linked with corporate social responsibility in theoretical terms by enhancing processes (preuss, córdoba-pachon, 2009), but also regarding countries like australia (wailes, and michelson, 2008) and vietnam (hi and nguyen, 2016). lately the theory was revised and adjourned to include the notions of km for sustainable development (siltaoja, 2014) and also green intellectual capital (chang and chen, 2014). finally km has been found to be a force of knowledge development by enhancing competitive advantage of those regions (tallman and al, 2004), by creating smart cities (angelidou, 2015) and also by generating knowledge based coalitions between regions (roos, 2014; schebesch and al, 2014; cabrita and cabrita, 2010). all those theories and previous analysis provide the background to the analysis that will follow about the vw case. namely it is evident from the literature: 1. knowledge and km have a decisive impact in organizations, nowadays. 2. knowledge failures exist and are related to information failures and processes which go awfully wrong. 3. km is a factor of csr and sustainability. 4. km is a factor of regional development by the operation of clusters, knowledge cities and coalitions. these four main ideas will base the remaining part of the paper. 3. the volkswagen case and the carbon emissions a winning company volkswagen company was created in the 1937, and after wwii became one of the most important car companies in the world and one of the most important companies in europe. volkswagen brand image was related with the idea of being a “car knowledge management and leadership: the car-bon emissions scandal in the… 233 for the people” so basically middle class and working class, by opposition with some other companies that produced cars that were seen as signs of affluence like rolls royce or the american cars. vw was meant to be made in western democracies unlike the ladas from the eastern block of europe and was meant to be cheap, reliable and resistant. it also should be attractive visually and in the sixties the “beetle” car was the synonym of that features, giving vw an almost unique status. those popular characteristics were responsible for the fact that vw resisted rather well to the disturbing events that took place in the automobile industry during the seventies and the eighties and that were consequence of the rise in oil prices and the increased competition from japanese companies. in the nineties and the first fifteen years of this century the branding of vw and of the automobile industry became increasingly more related with sustainability, green and social responsibility issues. cars should be safe, spend the less oil possible, send to the atmosphere the less carbon emissions – and this should continue to be made with cheap vehicles, even if the living standards and disposable income of the potential costumer in the last decade has been much higher than the one of the costumer in the sixties. an interesting way of analysing that change was to compare the beetle version of the nineties with the version of the sixties – more technological, more aero-dynamic and also more expensive, and with less social impact. in 2015 the automobile industry is an oligopoly of big companies located essentially in europe, japan, the usa and india. those companies are have billions of market value, are hugely profitable and employ millions of workers. also those companies seem to be in fierce competition every year issuing new amazing models that are promoted in fabulous fairs and with highly developed and expensive marketing strategies. of course the automobile industry as described has been the object of papers on the knowledge management field (pillania, 2008, gentile-lüdecke. and giroud, 2012, filieri, and alguezaui, 2015, strategic direction, 2013, macneil and hughes, 2016, and leal milan and al, 2016), and also from a more strategic point of view in the intellectual capital field (aoshima, 2002, rajadhyaksha, 2005, laksman and al, 2008, taylor and taylor, 2008, hassan, 2012, moore, 2012, or karami and al, 2015). the unexpected scandal it was in this context of prosperity, which occurred even considering the last not so good years in the european economy, that suddenly in september 2015 the world heard that the german company had for years concealed the fact that the cars were sending to the atmosphere a much higher amount of emissions than it was declared and expected (holten, 2015). the situation had been detected by the united states environmental protection agency (epa). cars met standards during regulatory testing but emitted up to 40 times more carbon in real-world driving. afterwards if was found that already in 2011 the european commission joint research centre new that volkswagen was emitting more gas than it was expected and a warning was given in 2013. the company first reaction was to say that only technicalities were responsible for what happened but then the company acknowledged it had “screwed up”. up to 11 million cars could be affected and most of them had to be 234 eduardo tomé recalled. in october 2015 and for the first time in 15 years vw had a negative results in a quarter. shares dumped. the ceo resigned. and chancellor angela merkel showed concern about the company urging transparency. more amazingly even, suddenly in 2016 it became apparent the other major companies had also cheated – the mitsubishi president stepped down in may 2016 (top gear 2016) because if was found the company had been wrongdoing since 1991. other similar situations occurred in suzuki and renault until now it seems in a lesser scale. at time of writing (november 2016) the expected amount of losses for vw derived from the scandal is at least of 14.7 billions, imposed by the american courts (atieh, 2016). these are however the direct costs. to them, one must add the loss in sales, the damage to reputation and the reduction of activity. as a consequence the company just announced the dismissal of 30 000 workers, in the next few months (riley, 2016). significantly, the rally division, which was crowned world champion, will cease its operations in december and will not be competing in 2017 (lauraux, 2016). macro-economically the crisis adds to the owes of the german economy: even if the current surplus surpasses the limits admitted by the eu regulations (mitchell, 2015), deutsche bank has problems with its earnings ratio, which are accrued by the volkswagen scandal, and led already to a fall in the share value of around 50 per cent (bird, 2016). the scandal was already the topic of academic works, based on the fraud itself (patra, 2016), or on corporate governance (rhodes, 2016). 4. the vw case from a point of view of km the vw scandal occurred because technical deceit existed and was concealed. the technical device was designed and implemented during years. consumers and regulators were misinformed and cheated. in fact km occurred, although in a malicious and erroneous way at the various stages of the: a) the device was created; b) the device was implemented; c) no information was given about the device’s use; d) eleven million cars were sold with the device and nobody new; e) reports were made in the suggestion of compliance with laws and promotion of csr and sustainability values which were false; f) profits were made in a false basis; g) the company made its name and reputation as being efficient and the device exposed cheating as a basis to that efficiency. h) even if it is not completely clear “who knew what ?” in the company, it all ended in a massive case of fraud and failure of governance. therefore, this scandal should be considered as a massive operation of information and knowledge management with highest implications. we may analyse the scandal according to the various phases of the knowledge cycle or according to the seci model. knowledge management and leadership: the car-bon emissions scandal in the… 235 the knowledge cycle: a) creation: knowledge was created when the device was set, and whenever data that derived from the consequences of that installation were generated. b) sharing: vw being a big multinational the wrong data were profusely disseminated in the world, as also were all the financial and economic consequences and the data they also implied. c) stocking: wrong data about the efficiency of vw and data on the company’s operations based on the false basis were stocked in vast knowledge basis in the vws’ headquarters and subsidiaries. d) renewal: each year the dimension of the fraud was accrued and not even some news that the authorities new about what was happening as early as in 2011 made the alarm bell ring; in fact vw seemed to trust that nobody in the political world wanted to make public that he / she knew what was happening; this fact led to the “conspiracy theories” according to which issue was raised by the americans in order to defend the ailing automobile industry from its german counterparts. e) unlearning: this seems to be the current situation, in which because of the american court ruling, everyone involved from company workers, buyers, sellers, government agencies, shareholders and other stakeholders have to come to their senses and understand that reality was not what it seemed to be and it is necessary to unlearn the reality based in the false date and learn a harsher but more correct one. the seci model: a) socialization – discussions, meetings and brainstorms, happened between people who believed they were using, selling and buying a very performative and clean car. b) externalization – tacit knowledge acquired with wrong basis was made explicit by the writing of reports of memories. c) combination – reports were made combining several types of false data generated by the devices. d) internalization – ideas read or heard about the fake reality created by the device was incorporated in the discourse and minds of millions of individuals who, for more than a decade believed they were buying a non-polluting car when in fact they weren’t. in a word: the scandal was rooted on km and survived because of it. the device was only implemented to generate misleading information and to create wrong or deceptive knowledge. 5. discussion there are at least three ways regarding which the scandal is currently debated, namely as a failure or a success, as a symptom of capitalism and as a show of power. we will analyse those different aspects in succession. 236 eduardo tomé knowledge failure? it is easy to agree that the vw scandal was based in information and knowledge management. but it is not consensual if the vw scandal constituted a knowledge failure. there are at least to ways of analysing the situation, and each one arrives at a different conclusion. according to a more justice prone view of the scandal, the device was indeed a knowledge failure because it led to mistakes and in the end caused massive disruption, whose effects are yet to be seen in their totality, and that may end up affecting the position of germany economy in the european union and in the world, causing massive damage to its people and the their neighbours, like the central european countries. the authors of this paper tend to agree with this version of the facts. but, while writing the paper, and after presenting a draft version of it in a conference, we found out that there is a very different and alternative version of the crisis. according to this second version, that we will call, in inverted commas, the “perverse version” there was no knowledge failure whatsoever, because for more than a decade the device effectively generated massive profits, earnings, wages, dividends and jobs, and now we are only witnessing a small reflux when compared with the big business that was generated by the device in more than 10 years. modern capitalism? that the situation lasted more than 10 years, in age of globalized information should draw our attention about how oligopolies work. the automobile industry is an oligopoly and for more than 10 years players decided to hide their game believing nobody would find out. the vw scandal and also the scandals in other companies should be studied from the point of view of game theory and cartels. the economic theory says cartels put the economy away from efficient and fair solutions; indeed it seems that this time the cartel worked to fool consumers and the state by generating wrong information and misleading knowledge. also, the scandal not only about one emblematic company but about capitalism in the new age of sustainability and corporate responsibility and after the fall of the berlin wall in 1991. karl marx would be probably amused hearing about the ways major companies foul the state in order to make profits nowadays. as usual is seems that new is old and that the vw scandal is only the 21st socially responsible, green, sustainable and clean face of the lawless capitalism marx fought in the 19th century. leadership and power? finally the scandal has clear implications and ramifications on leadership. the scandal could only happen because ceos were not informed or if they knew about the situation, they in fact depended on the engineers to create and implant the device, and this speaks volumes about who really has the power in the companies of the 21st century (tomé 2005). this means that our century company owners are dependent on creators (who in fact are the best, most valuable and less numerous knowledge management and leadership: the car-bon emissions scandal in the… 237 knowledge workers) who in fact are the most powerful persons in the new knowledge economy (tome, 2012, tomé and remenyi, 2017). 6. the central europe case the vw scandal will have major repercussions in germany. but second to the home country there is good reasons to believe that the central european countries will be the most affected. namely: 1. first of all, vw has important factories in many central european countries like poland, slovakia, hungary, the czech republic and bosnia-herzegovina. the closing of a plant in any of these countries would represent a problem with probable massive bad consequences. 2. secondly, in central european countries consumers are used to by vws at comparatively accessible prices, and the scandal will probably use the effect of rising the prices of the german cars. 3. thirdly, central european countries have extremely dense economic ties with germany, and germany is among the first trading partners of those countries. and the same happens regarding tourism, and foreign investment. therefore if the worst case scenario will happen, the vw scandal will have repercussions in germany via deustche bank, causing if not a recession at least a slowdown in the german economy. in this case, all the central european countries will be affected, and the effect will be worse the more connected the country is with germany. additionally small countries would tend to be more affected than larger ones because it is easier for germany to be relatively more important as a partner is a smaller neighbour like slovakia than in a large one as poland. 4. continuing in the worst case scenario the scandal may have a knock out effect in the central europe because vw represented like no other brand the reliability and availability of the goods and services. the fact that the brand might be considered corrupt or at least prone to corruption and fraud, would be very damaging to the image of all the economic space that uses vw as an emblem. 7. conclusions the vw emission scandal was the biggest fraud known to date in the corporate world of advanced economies. that is lasted so long and that it had ramifications in other concurrent companies describes as may be no other fact the capitalism of the first decades of the 21st century. a world in which knowledge and information are the decisive assets, which are used for profits by corporations even if they postulate obeying and believing in major ideas like corporate social responsibility and sustainability. the full consequences of the fraud are yet to be known, but it is well understood that we are dealing with a long string of deceit and misinformation, which lasted for years, and had enormous consequences, first keeping the companies going and now with the backlash. there is a debate about the extent of the knowledge failure and the authors of this paper tend to consider that indeed the deceit was a failure of correctness that generated a scandal when discovered. anyway there is a consensus 238 eduardo tomé about the fact that the scandal was about knowledge, information and ultimately knowledge (mis)management. finally, as usual in these cases, in which corporations or banks act riskly, the society is the ultimate underwriter (sveiby, 2013); and it is in this context that the scandal can still be a problem for central european economies in the near future. references angelidou, m. (2015) smart cities: a conjuncture of four forces. cities, 47, 95-106. aoshima, y. (2002). transfer of system knowledge across generations in new product development: empirical observations from japanese automobile development. industrial relations, 41(4), 605-629. atiyeh, c. (2016). everything you need to know about the vw diesel-emissions scandal, http://blog.caranddriver.com/everything-you-need-to-know-about-the-vw-dieselemissions-scandal/ acessed on november 18, 2016. bird, m. (2016). understanding deutsche bank’s $47 trillion derivatives book. wall street journal, 5 october 2016. bounfour, a. edvinsson, l. (ed.) (2005). intellectual capital for communities, nations, regions and cities. burlington, ma: elsevier butterworth-heinemann. bratianu, c. (2015) nasa as a learning organization in organizational knowledge dynamics: managing knowledge creation, acquisition, sharing, and transformation. igi press. cabrita, m.r., cabrita, c. (2010) the role of creative industries in stimulating intellectual capital in cities and regions. proceedings of the european conference on intellectual capital, 171-179. cecez-kecmanovic, d., kautz, k., abrahall, r. (2014). reframing success and failure of information systems: a performance perspective. mis quarterly. 38(2), 561-588. cegarra navarro, j.g., rodrigo moya, b. (2005). business performance management and unlearning process. knowledge process and management, 12(3), 161-170. chang, c., chen, y. (2012). the determinants of green intellectual capital. management, 50(1), 74-94. collinson, s., wilson, d. (2006) inertia in japanese organizations: knowledge management routines and failure to innovate. organization studies 27(9), 1359-3187. darvish, h., mohammadi, m., afsharpour, p. (2012) studying the knowledge management effect of promoting the four balanced scorecard perspectives: a case study at saipa automobile manufacturing. economic insights trends & challenges, 64(1), 9-23. edvinsson, l., malone, m. (1997). intellectual capital: realizing your company’s true value by finding its hidden roots. new york: harper business. edwards, j. (2010). a process view of knowledge management: it ain’t what you do, it’s the way that you do it. electronic journal of knowledge management, 9(4), 297-306. filieri, r., alguezaui, s. (2015). knowledge sourcing and knowledge reuse in the virtual product prototyping: an exploratory study in a large automotive supplier of r&d. expert systems, 32(6), 637-651. gentile-lüdecke, s., giroud, a. (2012). knowledge transfer from tncs and upgrading of domestic firms: the polish automotive sector. world development. 40(4), 796-807. hotten, r. (2015). volkswagen – the scandal explained, http://www.bbc.com/news/business-34324772 acessed on november 18, 2016. knowledge management and leadership: the car-bon emissions scandal in the… 239 huerta, e., salter, s., lewis, p., yeow, p. (2012). motivating employees to share their failures in knowledge management systems: anonymity and culture. journal of information systems, 26(2), p93-117. karami, m., alvani, s., zare, h., kheirandish, m. (2015). determination of critical success factors for knowledge management implementation (case study: bahman automobile industry). iranian journal of management studies, 8(2), 181-201. kianto, a. (2008). assessing knowledge renewal capabilities. international journal of innovation and regional development, 1(2), 115-129. lakshman, c., parente, r.c. (2008). supplier-focused knowledge management in the automobile industry and its implications for product performance. journal of management studies, 45(2), 317-342. lauraux, m. (2016). c’est official volkswagen quitte wrc fin 2016. http://www.tf1.fr/tf1 /auto-moto/news/officiel-volkswagen-quitte-wrc-fin-2016-7702689.html. assessed november 18, 2016. leal-millán, a., roldán, j., leal-rodríguez, a.., ortega-gutiérrez, j. (2016). it and relationship learning in networks as drivers of green innovation and customer capital: evidence from the automobile sector. journal of knowledge management, 20(3), 444-464. luo, s., lee, g. (2014). applying failure mode and effects analysis for successful knowledge management. total quality management & business excellence, 26(1/2), 62-75. macneill, s., jeannerat, h. (2016). beyond production and standards: toward a status market approach to territorial innovation and knowledge policy. regional studies, 50(2), 245-259. mitchell, b. (2015). germany’s serial breaches of eurozone rules http://bilbo.economicoutlook.net/blog/?p=30887 as assessed on november, 18, 2016. moore, f. (2012). identity, knowledge and strategy in the uk subsidiary of an anglo-german automobile manufacturer. international business review, 21(2), 281-292. muehlfeld, k., rao sahib, p., van witteloostuijn, a. (2012). a contextual theory of organizational learning from failures and successes: a study of acquisition completion in the global newspaper industry, 1981-2008. strategic management journal, 33(8), 938-964. nonaka, i., takeuchi, h. (1995). the knowledge-creating company. oxford: oxford university press. paltrinieri, n., dechy, n., salzano, e. wardman, m., cozzani, v. (2012). lessons learned from toulouse and buncefield disasters: from risk analysis failures to the identification of atypical scenarios through a better knowledge management. risk analysis: an international journal, 32(8), 1404-1419. patra, b. (2016). the deliberate deception: case study on volkswagen emission scandal. the ximb journal of management, 13(1), 139-148. pillania, r. (2008). creation and categorization of knowledge in automotive components smes in india. management decision, 46(10), 1452-1464. polanyi, m. (1966). the tacit dimension. doubleday & co. preuss, l., córdoba-pachon, j. (2009). knowledge management perspective of corporate social responsibility. corporate governance: the international journal of effective board performance, 9(4), 517-527. rajadhyaksha, u. (2005). managerial competence: do technical capabilities matter?. vikalpa: the journal for decision makers, 30(2), 47-56. 240 eduardo tomé rhodes, c. (2016). democratic business ethics: volkswagen’s emissions scandal and the disruption of corporate sovereignty. organization studies, 37(10), 1501-1518. riley, c. (2016). volkswagen to cut 30,000 jobs, cnn money, http://money.cnn.com/2016 /11/18/news/volkswagen-job-cuts/. assessed on november, 18, 2016. roos, g. (2014). regional economic renewal through structured intellectual capital development. proceedings of the international conference on intellectual capital, knowledge management & organizational learning, 337-346. schebesch, k.b., tomé, e., șoim, h. (2014). the potential for regional intellectual capital formation: towards a computational approach. proceedings of the european conference on intellectual capital, 199-208. siltaoja, m. (2014). revising the corporate social performance model towards knowledge creation for sustainable development. business strategy & the environment, 23(5), 289-302. strategic direction (2013). action learning in galicia's automobile industry. strategic direction, 29(11), 19-21. storey, j., barnett, e. (2000). knowledge management initiatives: learning from failure. journal of knowledge management, 4(2), 145 – 156. sveiby, k.e. (2013) challenging the innovation paradigm. conference proceedings of 2013 ecic, helsinki, keynote speech. tallman, st., jenkins, m., henry, n., pinch, s. (2004). knowledge, clusters, and competitive advantage. academy of management review, 29(2), 258-271. taylor, m., taylor, a. (2008). operations management research in the automotive sector. international journal of operations & production management, 28(6), 480-489. tomé, e. (2005). social aspects in knowledge management and intellectual capital. international journal of management concepts and philosophy, 1(4), 350-360. tomé, e. (2011). hrd in the 21st century knowledge based and services driven economy: an introduction. journal of european industrial training, 35(6), 524-539. tome, e. remenyi, d. (2017). actors in the new economy: creators, owners, performers, and customers. proceedings of icgml conference, johannesburg. top gear (2016). emissions scandal latest: mitsubishi president steps down, suzuki involved http://www.topgear.com/car-news/insider/emissions-scandal-latest-mitsubish i-president-steps-down-suzuki-involved assessed on november, 18, 2016. wailes, n., michelson, g. (2008). “the transfer of management ideas to a western periphery: the case of corporate social responsibility in australia.” international studies of management & organization, 38(4), 100-118. weber rosina (2007). knowledge management in call centres. electronic journal of knowledge management, 5(3), 333 – 346. ya, h., nguyen, t. (2016). study on knowledge management and corporate social responsibility in vietnamese manufacturing companies. international journal of recent advances in organizational behaviour & decision sciences, 2(2), 772-787. yu, x., chen, y., nguyen, b. (2014). knowledge management, learning behavior from failure and new product development in new technology ventures. systems research & behavioral science, 31(3), 405-423. #ier-06-03-03-pp037--1991-agbim 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.03 paradigm shift in the management of environmental and social challenges kenneth chukwujioke agbim a b s t r a c t objective: despite the various approaches that have been adopted to control the negative consequences of environmental and social challenges, these consequences have persisted. studies that have critiqued these challenges and the proffered solutions with the intent of offering a more encompassing and result oriented solutions are rare in the literature. thus, based on the unprecedented dimensions the challenges have assumed, this study seeks to propose a holistic and more encompassing approach for managing the challenges. research design & methods: the study adopts a research methodology that is based on a critical review and analysis of 25 related papers. the keywords employed to select the papers that were published between 1980 and 2020 are environmental challenges, social challenges and strategic development goals. findings: the approaches adopted so far to manage environmental and social challenges have not yielded the desired results. this is because: all the stakeholders are not involved in the formulation and implementation of the approaches; the approaches are formulated and implemented as though environmental and social challenges are not interrelated; the approaches vary among the different institutions, countries and regions; in some areas, the level of implementation is partial, while in others it is full. contribution & value added: environmental and social challenges are interrelated. as such the environmental and social responsibility network (esrn) is proposed as a more encompassing approach since it will bring together all those who are directly and indirectly affected by the challenges. article type: literature review keywords: environmental entrepreneurship; social entrepreneurship; corporate social responsibility; social innovation; ngo jel codes: l31, o35, m14, p28, q56 article received: 10 july 2020 article accepted: 30 september 2020 suggested citation: agbim, k.c. (2020). paradigm shift in the management of environmental and social challenges. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 37-48. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.03 international entrepreneurship review ri e 38 | kenneth chukwujioke agbim introduction the externalities of the production processes and consumption patterns in industrialized and developed countries of the world have been of great concern to individuals, organisations, governments and researchers. the same concern is being expressed about the poverty levels in developing and industrializing countries. unarguably, while the affluence in the developed and industrialized economies have given rise to environmental challenges, the poverty in developing and industrializing countries have resulted to both environmental and social challenges. consequently, the world is today confronted by unprecedented, complex, inter-related and interconnected global challenges. the most common of these challenges in the literature are environmental and social challenges. these challenges include climate disruption, ozone depletion, over population, shortage of clean and accessible freshwater, ecosystem degradation, soil erosion, species decline and extinction, poverty, terrorism, and disease outbreak. aside their harmful effects, these challenges have led to the emergence of opportunities for the development of areas of study, businesses, non-governmental organizations (ngos), institutes, and government ministries and agencies. in entrepreneurship, researchers and academics alike have invariably referred to these challenges using various terms namely, environmental business, ecological entrepreneurship, eco-enterprise, social entrepreneurship, sustainable entrepreneurship and green entrepreneurship (armocida et al., 2020; ogionwo, 2016; world health organization, 2020). thirty years after the world commission on environment and development (wced) coined the term “sustainable development”, sustainability discourse within the public sphere has reached unprecedented levels (wced, 1987). this cannot be said of the applied approaches so far. even though so many opportunities have been discovered from the challenges, the end to the challenges themselves is yet to be achieved. owing to the increasing level of poverty in most countries of the world and the unprecedented loss of natural resources; the true capital of any nation, it is therefore important to protect the environment, and to ensure that there are enough resources to fill the needs of both the current population and future generations in general and the poor in particular. this call has been triggered by: current researches in this area; challenges of enforcing environmental standards and laws by governments and ngos; the high cost of waste management; information from individuals, households, communities, organisations, and the market place, the corruption bedevilling the implementation of government welfare programmes; and consequences of man’s activities in the environment. researchers, policy makers, organisations, institutions and individuals have alluded to the persistence of these challenges amidst the proffered different solutions to both the environmental and social challenges. however, undoubtedly, the relatedness of these challenges and the proffered solutions are holistically not well understood in the public glare. moreover, studies that have critiqued these challenges and the proffered solutions with the intent of offering a more encompassing and result oriented solutions are not only rare but have not been sufficiently brought to the fore. upon this thrust and through the review of relevant literature, this paper: examines the typology, causes and effects of environmental and social challenges; examines the previous approaches adopted in managing environmental and social challenges; and makes a case for environmental and social responsibility network. paradigm shift in the management of environmental and social challenges | 39 material and methods the research methodology adopted in this study is critical review and analysis of related literature. papers published between 1980 and 2020 were considered in this study. these papers were generated from ebscohost database using “environmental challenges”, “social challenges” and “strategic development goals” as keywords. journal articles that did not focus on the causes, effects and responses or proffered solutions to the challenges were excluded. in all, 25 papers were selected and analysed in the study. literature review and theory development typology of environmental and social challenges the major environmental issues that the world is facing today are degradation of air and land, water scarcity, deforestation, water pollution, climate change, ozone layer depletion, flooding and a decline in biodiversity. most societies are dealing with social challenges such as food crises, unemployment, aging population, energy problems, health care challenges, poverty, terrorism, inequality, water scarcity, demographic shift, sexual violence, infrastructural inadequacies and economic challenges. there are also social challenges that are consequences of evolving lifestyles, social institutions and structures. these include hunger, illiteracy, epidemic and high rate of population growth (ogionwo, 2016; wess, 2013). more recently, coronavirus disease, codenamed covid19, confined the whole world to several months of compulsory holidays (armocida et al., 2020; world health organization, 2020). causes of environmental and social challenges environmental and social challenges are caused mainly by natural forces and/or human influences (ibimilua & ibimilua, 2014). these challenges result from imbalances, corruption and inequality (dilys et al., 2011). some of the factors behind environmental degradation are population growth, polluting technologies and overexploitation of ecosystems driven by unsustainable consumption and production patterns (unep, 2015). climate change further damages the ecosystems and causes harmful effects on human livelihoods, agricultural productivity and food security (dugarova & gülasan, 2017). as the global population increases and forest land is converted to agricultural and other uses, the world’s forests continue to shrink, which causes loss of habitat for millions of species (fao, 2015, 2016; flower, 2006). coronavirus disease that is plaguing the world originated from severe acute respiratory syndrome (sars-cov-2). however, the pandemic was first noticed in wuhan, china (gript, 2020; human rights watch, 2020). effects of environmental and social challenges the destruction of forests and vegetation cover could bring in its wake surface runoff that erodes the soil, siltation, floods, and local climatic change. people turn to new land and start the process all over again owing to the loss of soil fertility. gases such as water vapour, carbon dioxide, ozone, methane and nitrous oxide together create a natural greenhouse effect. in addition, human activities such as cement production, land use conversion, gas flaring, fossil fuel combustion and bush burning are also contributing to 40 | kenneth chukwujioke agbim the greenhouse gases. the resultant effect is climate change (ipcc, 2015). climate change results in but not limited to flooding, cyclone, fires, hail, windstorm and permafrost melting. climate change affects river flow, with serious implications for human settlements and agriculture. it affects human infrastructure, including transportation, energy demand, human settlements, the property insurance industry, and tourism (flower, 2006). climate change negatively impacts food security and economic growth. it also leads to poverty and increased displacement (ipcc, 2015). the most affected part of the population by climate change are the least responsible for causing them and have limited capacity to cope with the consequences due to the lack of adequate infrastructure, public services and social protection systems. climate change is contributing to various health threats such as malnutrition and outbreaks of infectious diseases, including malaria, diarrhoea (unrisd, 2012, 2016) and more recently covid-19. covid-19 negatively impacts the social, economic, health and educational sectors, and economy of most countries. it poses untold fear and challenges to researchers and health-care providers. the highly contagious nature of the pandemic and the quarantine and social distancing measures adopted to curtail the spread has consequently made some parts of the environment isolated and deserted. some of these places are being used for isolating those who tested positive and/or as burial ground for those who died of the pandemic (armocida et al., 2020; hargreaves et al., 2020; rosenthal et al., 2020; weir, 2020). the role of poverty in deforestation is increased by overpopulation and the search for fuel wood by impoverished people (anand, 2013). the constantly rising world population is shrinking forest reserves, and increasing air and water pollution. crude oil spillage and some of the chemicals used in agricultural production are adversely affecting surface and underground water. rapid population growth also strains school, medical and transportation systems. high population growth and urbanization is gradually reducing the ability of individuals to afford a balanced diet, decent shelter and clothing, and have access to clean water (flower, 2006; khan & chang, 2018). high level of consumption and unacceptable waste disposal practices pose grave risks. many of those who bear these risks do not benefit in any way from the activities that produce the wastes (anand, 2013). as environmental and social challenges are growing, the cost for failing to solve them is increasing dramatically (oecd, 2011). despite the negative consequences of these challenges, opportunities have been created from them. aside the policy shifts and new partnerships that are prompted by responses to these challenges, the technological innovations that led to the use of cell phones for communication, the use of satellite imagery and improved telecommunication mapping systems (gelsdorf, 2010) are some of the manifest positive evidences of these challenges as depicted by the previous approaches adopted in their management. previous approaches adopted in the management of environmental and social challenges strategies such as government ministries, global goals/strategies, ngos, corporate social responsibility (csr) and social innovations have previously been adopted to tackle these problems. paradigm shift in the management of environmental and social challenges | 41 the government ministries until now, the thinking in some quarters is that the main actor to tackle environmental and social challenges is the governments through their respective ministries of environment and social development (fujii & shintani, 2008). in the past, the responsibility for global challenges was placed in environmental ministries and institutions (wced, 1987). these ministries and institutions had little or no control over the destruction caused by agricultural, industrial, urban development, forestry, and transportation policies and practices. however, the governments of various nations particularly in africa have been able to initiate different policies, programmes and schemes to tackle environmental and social challenges. the governments achieved little or no success because most of the programmes usually do not get to the poor, underprivileged and marginalized. moreover, the programmes were diverted from the target areas. in spite of the efforts of the government to preserve and keep the environment clean through its public environmental sanitation, water and waste management enterprises, environmental challenges are increasingly visible in the global south (mbebeb & songwe, 2011; mcfarlane, 2011). global goals and strategies environmental and social challenges cannot be implemented by government alone due largely to limitation in their management ability, and human and financial capital capacity (moses & olokundun, 2014). the millennium development goals (mdgs) and strategic development goals (sdgs) came to be because governments of developing countries were unable to tackle environmental and social challenges like developed countries (dugarova & gülasan, 2017; shintani, 2011). the mdgs was aimed at reducing extreme poverty and other time-bound targets between 2000 and 2015 (united nations millennium project, 2015). during the mdgs, substantial efforts were made to safe guard the environment. for instance, the threats to biodiversity which are caused by environmental degradation, pollution, overexploitation and acidification of ocean and seas are not confined to terrestrial ecosystems. despite increasing actions to safeguard biodiversity, pressures on biodiversity have continued to grow (laffoley & baxter, 2016). furthermore, substantial gains were made in various dimensions of poverty; child mortality rate, maternal mortality ratio and illiteracy rate (un, 2015a). despite these gains, a large proportion of people are still living in poverty across the regions, within countries, between urban and rural areas, and across households. in addition, in spite of the progress made in controlling the outbreak of infectious diseases, there was outbreak of ebola virus disease (dugarova & gülasan, 2017; who, 2016), the middle east respiratory syndrome (mers) outbreak in the arabian peninsula in 2012 and in south korea in 2015, the 2009 influenza pandemic, and the 2015 zika virus disease (who, 2015). similar conclusions were also reached for all other mdgs (un, 2015b, 2015c; world bank group, 2016). consequently, the un came up with a similar set of goals, sdgs 2030 agenda. ending poverty and reducing inequalities are central to the 2030 agenda of the sdgs (un, 2015a, 2015 c). the 2030 agenda also focuses on sustainable management of ecosystems and natural resources, sustainable consumption and production patterns, and urgent action on climate 42 | kenneth chukwujioke agbim change. this is owing to their critical inter-linkages with other goals like eradicating poverty, reducing inequalities, and promoting inclusive and sustainable economic growth (dugarova & gülasan, 2017). non-governmental organisation aside the contributions of governments, the mdgs and the sdgs in tackling these challenges, and the inability of the efforts of governments alone, and the pockets of failures recorded in the implementation of the mdgs, it is equally important to mention the contributions of ngos. mostashari (2005) notes that the term, “ngos”, was used in 1945 owing to the need by the un to differentiate between participation rights for intergovernmental specialized agencies and those for international private organisations in its charter. over the past decades, environmental ngos’ activity within the un processes has intensified. today, some of the innovations introduced by these ngos are now a routine element of intergovernmental deliberations. ngos have made several attempts in providing solutions to mankind challenges. however, in spite of the increasing number of both environmental and social ngos all over the world, their impact with respect to tackling these challenges has not justified the increase. a case in point is the emergence of environmental ngos in china. it has been reported that their emergence has not completely put paid to the environmental challenges in the country (go et al., 2018; wilson, 2017). corporate social responsibility corporate social responsibility (csr) emerged based on the idea that business and society are interrelated, and that csr contributes to corporate reputation and business performance. thus, firms are globalising their activities and practices. this is evident in the increasing number of investments in different communities and underdeveloped countries by firms in developing and developed countries (fujii & shintani, 2008; weber, 2008). the inclusion of environmental protection as one of the dimensions of csr (sweeney & coughlan, 2008) is a pointer that like the social challenges, environmental challenges on a broader sphere should also concern organisations. owing to corporate corruption, the practice and contributions of csr to the society today, leaves much to be desired. agbim (2018) asserts that an organisation is obligated to give to the society part of its profit. this is with respect to the impact of the negative externalities its activity makes on the society’s ecosystem and facilities, and as a way of endearing itself to the society. however, corporate adherence to all the principles of csr does not connote high level of corporate ethicality. the global corporate corruption and unethical corporate practices in corporate giants like arthur anderson, enron, worldcom, tycon, qwest, adelphia and satyam were perpetrated by the management hiding under the cover of csr. social innovations social innovation entails changing certain human consumption pattern, income and lifestyle, creating an environmentally superior production processes, products and services (singh & panackal, 2014), and creating enterprises with an environmental and social mission. social innovation was adopted because it seeks to satisfy new needs not provided for at a defined period of time by the market. it equally seeks to improve the welfare of individuals and communities through social change (incremental or radical). thus, it brings together different kinds of expertise, skills, and tangible and intangible assets. however, paradigm shift in the management of environmental and social challenges | 43 there is a systemic failure in fostering social innovation. this is because social innovation focuses on local challenges, thus excluding global challenges. also, social challenges are multidimensional, multidisciplinary and multi-stake holding (e.g., universities, research institutes, private companies, government, civil society, citizens) in nature (oecd, 2011). to reduce the rate of systemic failure, social norms were applied but failed to yield the much desired results due to the fact that social norms and values shift in complicated and often unexpected ways and respond to myriad forces at both lower and higher levels of social organisation. policy instruments such as penalties, regulations, and incentives also failed on account of corruption (carlson, 2001; house of lords, 2011). employment of education, ingraining of certain behaviours into all those concerned, introduction of micro-finance and social businesses, and all other measures applied by social and environmental ngos, foundations, civil society organisations (csos), religious organisations and philanthropists have not yielded the much desired outcomes (christakis & fowler, 2009; oecd, 2011). the persistence of these problems is a clear proof that man is yet to find the methods and tools with which to apply the interdependence in solving these problems. this suggests that the challenges can be tackled through a network structure. the case for environmental and social responsibility network previous approaches adopted and implemented to manage environmental and social challenges are fragmented and individualistic. that is, the approaches are being formulated and implemented without involving all the stakeholders. the approaches are formulated and implemented as though environmental and social challenges are not interrelated. even though the challenges are global in nature, the different institutions, countries and regions formulate and implement varying approaches to tackle the challenges. again, with respect to implementation, while some institutions, countries and regions embark on full implementation, others carry out partial implementation. this is owing to corrupt practices such as diversion of the interventions by the institutions saddled with the responsibility. as such, these approaches have not helped to control the challenges. environmental challenges are complex and interlinked, not only in themselves but also with social challenges. the solutions for one environmental or social challenge can lead to or create new environmental or social challenges (bierbaum et.al, 2018). for example, global warming and land degradation, and their attendant consequences of damages to firms, homes and arable lands for agriculture can create job losses or unemployment, displacements or loss of shelter, health challenges, hunger and poverty. conversely, poverty can drive a person into illegal felling of trees for the purpose of gathering firewood to sell in the market. such person may as well engage in tree burning in other to make charcoal which can be sold as cooking fuel. thus, such acts can contribute to land degradation, deforestation and ozone depletion. from the foregoing, it can be deduced that acting alone, spirited individuals, philanthropists, companies through their csr, governments or states through their ministries of environment and social development, and institutions can not completely tackle these challenges. in addition, the pockets of achievements by these individuals and organisations have not been sustained. consequently, there is need for a new approach that is born out of a new idea and concept. the failure of the previously proffered solutions can be linked to the absence of collaboration among the stakeholders. the collaboration brings together the objectives of different agencies, enhances synergies, untangles complexity, gives feedbacks and builds whole-system resilience. to address the intercom44 | kenneth chukwujioke agbim nectedness between environmental and social challenges requires systems thinking; the interactions of all the components of the system. it requires the interactions of all the stakeholders (bierbaum et al., 2018). the term that fits this description is “network”. specifically, the individuals and organisations (or institutions) that have hitherto acted alone in tackling these challenges must be actors in this association. this should include all those contributing to the environmental and social challenges, those affected by the network challenges, those who feel they are not affected, owner-managers of both environmental and social ngos, the eco-preneurs and socio-preneurs, the philanthropists, manufacturing firms, institutions (local, national and international) and the governments (local, state, federal). governments should be involved because they make the largest impact on the environment. by this they are supposed to take the lead in tackling these challenges. however, this is not so going by the globescan poll of experts; of all the efforts by businesses, ngos and governments, governments efforts in this regard are ranked last (prahalad & hart, 2002). ngos should be made to actively participate in the joint effort to tackle these challenges owing to their previous roles in environmental activism (mcgann & johnstone, 2006), social and community development. ngos carry out their projects more efficiently and at lower costs than government agencies and work with firms to enhance their csr (nikkhah & redzuan, 2010). ecopreneurs and ecopreneurships promote greener firms and economies, generate decent jobs, and fight to eliminate persistent poverty (choi & gray, 2008; unep, 2011). environmental entrepreneurships disseminate in the market place information that help make consumers more aware of their environment. the operations of ecopreneurships are closely geared to saving, nurturing or restoring the environment (menon, 2017). social entrepreneurs and entrepreneurships focus on the identification of social challenges and the adoption of innovative and entrepreneurial approaches targeted at proffering short and long term solutions (oecd, 2011). social entrepreneurs always seek to eradicate needs rather than respond to them. social entrepreneurs facilitate the surmounting of social challenges (el ebrashi, 2013). the dynamism of social entrepreneurship is undoubtedly a spring board for overcoming social challenges (moses & olokundun, 2014). network relationships at domestic and international level are effective in controlling environmental challenges (gelsdorf, 2010; ibimilua & ibimilua, 2014; karaduman, 2014; khan & chang, 2018). networks promote the use of the old and new or social media for learning and reacting to issues such as environmental and social challenges. networking via social media helps to generate resources that encourages environmental activism and enhances the creation of entrepreneurship (shane & venkataraman, 2000). the quality of a network influences the efforts of the network in tackling social and environmental challenges. similarly, the quality of a network depicts the composition, exposure and connections of the actors. social networks can profoundly affect human behaviour, which is the primary force driving environmental change (baker, 2000). conclusions all the efforts of individuals, the academia, organisations, ngos and governments to manage the global environmental and social challenges have not yielded the much desired end. moreover, in few cases where collaborative approaches were applied, the intervention was not encompassing. the proper management of these challenges is needed most now paradigm shift in the management of environmental and social challenges | 45 that the untold adverse consequences are globally affecting both the rich and the poor. conversely, the poor and the rich will be better off if the challenges are well managed. consequently, this study established that environmental and social responsibility network (esrn) is a more encompassing and appropriate intervention proposed to manage environmental and social challenges. the esrn approach entails bringing all those who are directly and indirectly affected by these challenges (e.g., spirited individuals, community leaders, ceos of organisations, directors of ngos, heads of governments and heads of institutions) to form networks at community, state, national and international levels. this approach is justified on the ground that these challenges are intertwined, interrelated and interdependent as such does not require a fragmented and individualistic approach. it needs to be tackled jointly by every person and organisation concerned. this paper extends existing literature from the previous fragmented and individualistic approaches to tackling these global challenges to esrn; a more holistic and encompassing approach. the findings of this study will spark off debate among spirited individuals, the intelligentsia, development practitioners, scholars and researchers that will generate the modus operandi for esrn in all the suggested operational levels. researchers will also be inspired to investigate why specific environmental and social challenges have persisted. it will equally motivate all those who are directly and indirectly affected by the challenges to be more committed to ending or reducing them to the barest minimum. the conceptual nature of this paper on its own is a limitation. to make the views expressed in the paper more holistic and concrete, it should be contrasted with empirical survey using triangulation method. references agbim, k.c. (2018). effect of ethical leadership on corporate governance, performance and social responsibility: a study of selected deposit money banks on benue state, nigeria. informing science: international journal of community development & management studies, 2, 19-35. anand, s.v. (2013). global environmental issues. open access scientific reports, 2(2), 1-9. doi:10.4172/scientificreports.632 armocida, b., formenti, b., ussai, s., palestra, f., & missoni, e. (2020). the italian health system and the covid-19 challenge. lancet public health, 1. doi:10.1016/s2468-2667(20)30074-8 baker, w.e. (2000). achieving success through social capital: tapping the hidden resources in your personal and business networks. jossey-bass. bierbaum, r., cowie, a., barra, r., ratner, b., sims, r., stocking, m., durón, g., leonard, s., & whaley, c. (2018). integration: to solve complex environmental problems. scientific and technical advisory panel to the global environment facility. un. carlson, a.e. (2001). recycling norms. california law review, 89, 1231-1300. choi, d.y., & gray, e.r. (2008). the venture development processes of “sustainable” entrepreneurs. management research news, 31(8), 558-569. christakis, n.a., & fowler, j.h. (2009). connected: the surprising power of our social networks and how they shape our lives. little, brown and company. dilys, r., david, t., jessica, s., matt, w., & joanna, e. (2011). biodiversity and poverty: ten frequently asked questions – ten policy implications. international institute of environment and development. dugarova, e., & gülasan, n. (2017). challenges and opportunities in the implementation of the sustainable development goals. united nations development programme and united nations research institute for social development. 46 | kenneth chukwujioke agbim el ebrashi, r. (2013). social entrepreneurship theory and sustainable social impact. social responsibility journal, 9(2), 188-209. doi.:10.1108/srj-07-2011-0013 fao (food and agriculture organization of the united nations) (2015). fao and the 17 sustainable development goals. fao. fao (food and agriculture organization of the united nations) (2016). global forest resources assessment 2015: how are the world’s forests changing? fao. flower, l. (2006). environmental challenges in the 21st century. au j.t., 9(4), 248-252. fujii, t., & shintani, d. (2008). asian csr and japanese csr. juse-press. gelsdorf, k. (2010). global challenges and their impact on international humanitarian action. un office for the coordination of humanitarian affairs (ocha). occasional policy briefing series no. 1. policy development and studies branch (pdsb). retrieved december 10, 2018 from https://docs.unocha.org/sites/dms/documents/global_challenges_policy_brief_jan10.pdf go, k., suzuki, m., & qu, x.x. (2018). trial by fire: a chinese ngo’s work on environmental health litigation in china. retrieved december 10, 2018 from https://www.wilsoncenter.org/publication/trial-fire-chinese-ngos-workenvironmental-health-litigation-china. gript (2020, march 31). 60 minutes: wuhan whistle-blower dr ai fen “has disappeared”. gript. retrieved november 25, 2020 from gript.ie/60-minutes-wuhan-whistle-blower-dr-ai-fen-has-disappeared/ on 15 june 2020. hargreaves, s., kumar, b. n., mckee, m., jones, l., & veizis (2020). europe’s migrant containment policies threaten the response to covid-19. business management journal, 368, 1-2. doi: 10.1136/bmj.m1213 house of lords (2011). behaviour change. house of lords, science and technology select committee. hl paper, no. 179. human rights watch (2020). human rights dimensions of covid-19 response. retrieved november 25, 2020 from https://www.hrw.org/news ibimilua, f.o., & ibimilua, a.f. (2014). environmental challenges in nigeria: typology, spatial distribution, repercussions and way forward. american international journal of social science, 3(2), 246-253. ipcc (2015). climate change 2014: impacts, adaptation and vulnerability (part a). global and sectorial aspects. contribution of working group ii to the fifth assessment report of the intergovernmental panel on climate change. cambridge university press. karaduman, i.c. (2014). global challenges for the world. obronność zeszyty naukowe, 2(10), 45-58. khan, m.i., & chang, y. (2018). environmental challenges and current practices in china: a thorough analysis. sustainability, 10(2547), 1-20. doi: 10.3390/su10072547 laffoley, d., & baxter, j.m. (eds.) (2016). explaining ocean warming: causes, scale, effects and consequences. international union for conservation of nature and natural resources. mbebeb, f.e., & songwe, o. (2011, dec. 5-8). promoting ecopreneurship behaviours in sustainable resources exploitation: greening youths for green business in cameroon [conference session]. international conference on sustainable development of natural resources in africa, unuinra, accra, ghana. mcfarlane, c. (2011). learning the city: knowledge and translocal assemblage. john wiley and sons. mcgann, j., & johnstone, m. (2006). the power shift and the ngo credibility crisis. international journal of not-for-profit law, 8(2), 65-77. menon, r.b. (2017). students’ attitude towards ecopreneurship. commerce spectrum, 4(2), 1-3. paradigm shift in the management of environmental and social challenges | 47 moses, c.l., & olokundun, m.a. (2014). social entrepreneurship: an effective tool for meeting social challenges and sustainable development. entrepreneurship and innovation management journal, 2(3), 158-169. mostashari, a. (2005). an introduction to non-governmental organizations (ngo) management. iranian studies group at mit. nikkhah, h.a., & redzuan, m.b. (2010). the role of ngos in promoting empowerment for sustainable community development. journal of human ecology, 30(2), 85-92. oecd (organisation for economic co-operation and development) (2011). divided we stand: why inequality keeps rising. oecd. ogionwo, t. (2016). social problems and the rise of terrorism in nigeria: implications for international social work practice. thesis submitted to department of social work and psychology, university of gavle. prahalad, c.k., & hart, s.l. (2002). the fortune at the bottom of the pyramid. strategy+business, 26, (1), 1-14. rosenthal, d. m., ucci, m., heys, m., hayward, a., & lakhanpaul, m. (2020). impacts of covid-19 on vulnerable children in temporary accommodation in the uk. lancet public health, 1-2. doi: 10.1016/s2468-2667(20)30080-3 shane, s., & venkataraman, s. (2000). the promise of entrepreneurship as a field of research. academy of management review, 25(1), 217-226. shintani, d. (2011). the role of business actor for social innovation from csr perspectives. in oecd, fostering innovation to address social challenges, workshop proceedings (pp. 65-68). oecd. singh, a., & panackal, n. (2014). youth ecopreneurship: a key for success of first generation entrepreneurs. annual research journal of scms, pune, 2(1), 1-13. sweeney, l., & coughlan, j. (2008). do different industries report corporate social responsibility differently? an investigation through the lens of stakeholder theory. journal of marketing communication, 14(2), 113-124. un (2015a). we can end poverty: millennium development goals (mdgs) and beyond2015. retrieved november 10, 2018 from http://www.un.org/millenniumgoals/ un (2015b). the millennium development goals report 2015: regional backgrounder: western asia. dpi/2594/5 e. un department of public information. un (2015c). transforming our world: the 2030 agenda for sustainable development (a/res/70/1). un. unep (united nations environmental programme) (2011). towards a green economy: pathways to sustainable development and poverty eradication a synthesis for policy makers. retrieved june 15, 2018 from http://www.unep.org/greeneconomy unep (united nations environment programme) (2015). sustainable consumption and production: a handbook for policymakers: global edition. unep. united nations millennium project (2015). who they are. retrieved november 11, 2018 from http://www.unmillenniumproject.org/goals/ unrisd (united nations research institute for social development) (2012). social dimensions of green economy. unrisd research and policy brief 12. geneva: unrisd. unrisd (united nations research institute for social development) (2016). policy innovations for transformative change: implementing the 2030 agenda for sustainable development. unrisd. wced (world commission on environment and development) (1987). our common future. oxford university press. 48 | kenneth chukwujioke agbim weber, m. (2008). the business case for corporate social responsibility: a company-level measurement approach for csr. european management journal, 26(4), 247-261. doi.: 10.1016/j.emj.2008.01.006 weir, k. (2020). seven crucial research findings that can help people deal with covid-19. retrieved november 25, 2020 from apa.org/news/apa/2020/03/covid-19-research-findings wess (2013). sustainable development challenges. retrieved december 10, 2018 from http://www.un.org/en/development/desa/policy/wess/wess_current/wess2013/wess2013 who (world health organization) (2015). health in 2015: from mdgs, millennium goals to sdgs, sustainable development goals. who. who (world health organization) (2016). ebola situation report: march 30, 2016. who. retrieved december 10, 2018 from http://apps.who.int/ebola/current-situation/ebola-situation-report30-march-2016 wilson, s. (2017). china’s ngo regulations and uneven civil society development. retrieved december 10, 2018 from http://theasiadialogue.com/2017/02/15/chinas-ngo-regulations-and-uneven-civil-societydevelopment/ world bank group (2016). global monitoring report 2015/2016: development goals in an era of demographic change. world bank group and international monetary fund. world health organization (who) (2020). coronavirus. retrieved november 25, 2020 from https://www.who.int/health-topics/coronavirus#tab=tab_1 author kenneth chukwujioke agbim doctoral candidate in the department of management, university of nigeria, enugu, nigeria. he has m.sc. in development studies, mba in management and m.sc. in management. his research interests are in the areas of strategic entrepreneurship, family business development and business ethics. correspondence to: kennethagbim2012@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-9204-3387 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 02-027 narayanan s u g g e s t e d c i t a t i o n : narayanan, v. (2015). theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies. international entrepreneurship review (previously published as przedsiębiorczość międzynarodowa), 1(2), 27-48. theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies vijay narayanan cracow university of economics faculty of economics and international relations doctoral studies in economics, finance and management ul. rakowicka 27, 31-510 kraków, poland e-mail: prvijayan@gmail.com abstract: internationalisation and the involved processes such as globalisation and europeanisation have many different dimensions, horizons, perspectives and levels. as internationalisation is an ongoing process, it is not possible to provide an universal definition for it (wach, 2014, narayanan, 2015) and what is more internationalisation can be researched into at three levels – macro (economy), meso (industry) and micro (firm). in the current generation of increasing internationalisation with advancements in communication, firms around the world are trying to expand into foreign markets. expanding into international markets may provide benefits like new and profitable businesses, facilities to develop new ideas, make innovations in manufacturing and in new technologies (knight, 2000; hollensen, 2007). the main objective of the paper is to discuss the concept of the internationalisation of the firm in business studies. the article is based on in-depth literature review and its critics. keywords: international business; internationalisation; globalisation; mncs; smes jel codes: f20, f23 1. introduction the firm-level internationalisation is explained as the expansion of business operations in geographic locations that are new to the organisations (matanda, 2012; narayanan, 2015). during the internationalisation process, firms are able to exploit their existing potential to new business opportunities in external markets (koksal & ozgul, 2010; matanda, 2012; narayanan, 2015). closeness to foreign markets, reduced growth possibilities in domestic markets, economic expectations, underutilized production capacity and opportunities to diversify and enter new markets are the key motivators for smes to go international (sullivan & bauerschmidt, 1990; ahmed, baalbaki, hadidian, 2006; narayanan, 2015). due to internationalisation, firms must adopt business strategies that balance both domestic and international 28 vijay narayanan requirements through transfer of innovation and learning (bartlett & ghoshal, 1987; klein & wocke, 2009; matanda, 2012; narayanan, 2015). the main objective of the paper is to discuss the concept of internationalisation of the firm in business studies. the article is based on in-depth literature review and its critics. the article consists of six sections. the first section discusses the definition of internationalisation of the firm. the second section includes review of theoretical conceptualisation of various theories on internationalisation. the third section describes the various stimuli and barriers for internationalisation. the fourth section explains the various patterns of internationalisation. the fifth section gives an overview of how to measure internationalisation of firms. the last section provides the summary conclusion on the concept of internationalisation of firms in business studies. 2. defining internationalisation of the firm internationalisation from an economic perspective is connected mainly to international trade. international trade has increased significantly in the last few decades that have given rise to greater economic integration. this has further contributed to the formation of regional trade blocks like nafta, apec, and the eu (rodriguez, 2007). firms generally can slightly influence the level of internationalisation of the industry they belong to. industry level internationalisation is primarily driven by international marketing environment. how the firm reacts in these situations depend on the strategic behaviour of the firm’s international competitive structure (hollensen, 2007). internationalisation is not only restricted to large multinational firms. the entrepreneurship unit of the european commission undertook an empirical study among the twenty seven countries in the union (eu27) and found that 25% of smes belonging to eu27’s export, 7% of them either undertake subcontracting work for other companies or they themselves hire subcontractors. the tendency to export was stronger among larger smes. 53% of the medium-sized smes export followed by 38% of smaller smes and 24% of micro smes (ec, 2010; gubik & bartha, 2014). there is no one universal definition for the internationalisation process of the firm. the widely accepted definition of internationalisation is dunning’s definition “an enterprise that engages in foreign direct investment (fdi) and owns or, in some way, controls value added activities in more than one country” (dunning & lundan, 2008; gubik & bartha, 2014). harvey & novicevic (2002) in their study pointed out various reasons that can be attributed to the increasing internationalisation of firms and they can be broadly classified into four categories. they are i) macro-economic factors, ii) political factors, iii) technological factors, and iv) organisational factors. the macro-economic factors include issues like increased technology transfer among nations, rise in population among developing countries, etc. political factors include changes in laws theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 29 like liberalisation of trade, increased privatisation, increased free trade etc. technological factors include effective increase in communication through technological innovations, advancements in transport sectors through which trade between nations can increase resulting in higher level of internationalisation. organisations like multinational enterprises (mnes) also play a major role as agents of internationalisation. the change in strategy of organisations with more global focus as well as managers viewing the world as a market place have ultimately impacted in increasing firm level internationalisation (thoumrungroje & tansuhaj, 2007). 3. review of theories on internationalisation of the firm in the literature there exist abundant models, concepts or theories that explain the patterns of internationalisation of a firm. there seems to be a common principle of patterns in the firm level internationalisation. still several inconsistencies exist due to the fact that the models can be explained from different perspectives and can be classified in many different ways. the main approaches to firm level internationalisation according to wach (2014) are tabulated below in table 1 (wach, 2014). stages models explain internationalisation as a stage wise development process where the requirements for successful internationalisation occur in gradual steps. the uppsala model was developed in the 1970s by swedish researchers (johanson & wiedersheim-paul, 1975; johanson & vahlne, 1977) from the university of uppsala. their model was based on the internationalisation of the swedish manufacturing firms and their study was influenced by the work of aharoni’s seminal study done in 1966. it is best explained by the figure 1 below which explains that the firms enter new markets based on the psychic distance which includes factors like differences in language, culture and political systems. this means, firms will enter markets that can be easily understood by them (hollensen, 2007). as the firm’s knowledge grows, so does its internationalisation in incremental steps. according to this model, there are four stages of internationalisation namely: (i) no regular export activities, (ii) export via representative in the foreign markets, (iii) sales subsidiary in the foreign market, (iv) production / manufacturing in the foreign market. in the first stage, the firm has no information about the foreign market (knowledge) and hence no presence in the foreign market. in the second stage, by selling through a sales representative the firm has not still made any significant resource commitment. in the third stage, there is a controlled information flow and the fourth stage is when the resource commitment is made. this stage is reached when the firm has accumulated significant amount of knowledge about the foreign market. johanson and vahlne (1977) emphasize that market knowledge leads to resource commitment decisions with the end result being market commitment (johanson & vahlne, 1977; narayanan, 2015). innovation related models (i-models) were derived from the initial work of rogers from 1962 (ruzzier, hisrich & antoncic, 2006). innovation-related models (as 30 vijay narayanan table 1. main approaches to firm level internationalisation according to wach approaches models representatives brief characteristics stages u-model j. johanson & f. wiedersheimpaul (1975), j. johanson & j.e. vahlne (1977) internationalisation is explained in terms of gradual development of stages. knowledge of markets or technical knowhow works as drivers and advancement in each stage enhances the possibility of internationalisation. i-model w.j. bilkey & g. tesar (1977), s.t. cavusgil (1980), s.d. reid (1981), l.h. wortzel & h.v. wortzel (1981), m.r. czinkota (1982), j.s. lim, t.w. sharkey & k.i. kim (1991), r. rei, t.r. rao & g.m. naldu (1992) hybrid models k. yoshihar (1978), r. swedenborg (1982), m. juul & p. walters (1987) resource-based view (rbv) resource-based models, capabilitiesbased models, resources-and-capabilities based models. p. westhead, m. wright & d. ucbasaran (2001), o.n. toulan (2002) resource based view emphasis on development of unique resources that are difficult to copy by competitors and that provide competitive advantage in the market. networking approach theories of network internationalisation j. johanson & l.g. mattsson (1988), h. håkanson & j. johanson (1992) , j. johanson & f. wiedersheim-paul (2009) networking approach explains the advantage of forming formal and informal networks or strategic alliance that helps to reduce risk, enhance synergies and provides access to markets that were previously unknown or not available. international entrepreneurship international entrepreneurship general models (giems) m. ruzzier, r.d. hisrich & b. antoncic (2006), h.etemad (2004), r. schweizer, j.-e. vahlne & j. johanson (2010) international entrepreneurship models discuss about acquiring knowledge / information from a very early stage of their initiation and go global instantly. international new ventures (invs) p.p. mcdougall & b.m. oviatt (1994) born globals (bgs) g.a. knight, t.k. madsen & p. servias (2004), r. mcnaughton & j. bell (2004) rapid internationalisation i. kalinic & c.forza (2012), n. hashai & t. almor (2004) managerial and strategic approach strategies-based models j. bell, d. crick & s. young s. (2004), b. hagen, a. zucchella, p. cerchiello & n. de giovanni (2012) managerial and strategic approach models discuss the strategic orientation and strategic behaviour in decision making and performance linkage to internationalisation. decision-making models r. schweizer (2011) organisation-based models s. andersson& h. florén (2008) integrative approach (protoholistic approach) general holistic models r. flecher (2001), j. bell, s. mcnaughton, s. young & d. crick (2003), h. etemad (2004) the integrative or proto-holistic approach approaches help in explaining an integrative model that incorporates the existence of multiple internationalisation roadmaps. these models attempt to provide a generalized explanation to internationalisation. knowledge-based models k. mejri & k. umemoto (2010), m. kutschker, i. bäurle & s. schmid (1997) source: adapted from wach (2012 cited in 2014, p. 16). theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 31 a sub-group of various stages models) explain internationalisation as stage wise innovation of the firm. various authors distinguish different stages involved in the innovation of the firm and they are determined on export to sales ratio (yenera, doğruoğlu & ergun, 2014, narayanan, 2015). leonidou and katsikeas in their comprehensive study in 1996 of the various existing models (like bilkey and tesar, 1977; cavusgil, 1980; reid, 1981) concluded that there exists definite number of stages between models that are consistent. in general the number of stages may vary from three to six and there exists three stages that are generic to all models (i) pre-export stage, (ii) initial export stage, (iii) advanced export stage (ruzzier, hisrich & antoncic 2006). figure 1. internationalisation of the firm: an incremental (organic) approach source: forsgren and johanson (1975) quoted in; hollensen (2007, p.64). resource-based view (rbv) or theory (rbt) provides insight on the firm’s ability to derive competitive advantages that are valuable and rare. such advantages can seldom be copied and cannot be substituted (barney, wright & ketchen, 2001). these resources can be considered as both tangible and intangible assets like the firm’s management skills, organisational processes and routines and the information and knowledge the firm has with it (barney, wright & ketchen, 2001; armstrong & shimizu, 2007). resource-based view provides the explanation for the optimum conditions under which a firm’s resources can provide the maximum benefits in the form of competitive advantage. such resources obtained must be rare to provide the competitive advantage else these resources will only provide competitiveness for the firm and no distinct advantage (barney, 1991; armstrong & shimizu, 2007). 32 vijay narayanan networking approach helps in overcoming functional problems by formation of strategic alliance or any formal or at least informal networks formation in the internationalisation among entrepreneurial firms (beamish, 1999; lu & beamish 2001). inkpen and tsang (2007) define a strategic alliance as a long term agreement between two or more firms at a strategic level where they together improve their performance level by sharing resources and risks (zhao, 2014; narayanan, 2015). previous researches have pointed out many benefits to alliance formation such as reduction in transaction costs, increased market access, and shared risks, resources, access to information (kogut, 1988; mowery, oxley & silverman, 1996; gulati, nohria & zaheer, 2000; lu & beamish, 2001; narayanan, 2015). strategic alliances help overcome obstacles and help smes reduce their mistakes and help in acquiring market knowledge at a faster pace. they also help the smes overcome deficiencies in resource and capabilities (lu & beamish, 2001; narayanan, 2015). international entrepreneurship (ie), contrary to the stage-wise development model in which knowledge acquisition is a slow and gradual process, focuses on rapid and accelerated internationalisation. international new ventures (invs) or born globals (bgs) based on the international entrepreneurship concept do not exploit prior knowledge, however, are able to exploit current networks and quick acquisition of knowledge to expand quickly and internationalize (coviello & munro, 1997; oviatt & mcdougall, 1994; 2005; casillas & acedo, 2013; narayanan, 2015). such firms from the onset establish sales footprints in several international markets. this new trend of rapid internationalisation has led to several new internationalisation concepts that can be explained under (knight, madsen & servais 2004; madsen & servais, 1997; oviatt & mcdougall, 1994; sleuwaegen & onkelinx, 2014; wach & wehrmann, 2014; narayanan, 2015) (i) invs, (ii) born globals, (iii) born-again globals, (iv) global startups, (v) born regionals (vi) international entrepreneurs. 4. obstacles and stimuli for internationalisation of the firm sheth and parvatiyar (2001) defined the major drivers for global integration in business (internationalisation) that includes both stimulus and obstacles. the stimuli include i) removal of trade barriers (deregulation), ii) development of global key account customers, iii) network organisation (both internal and external), iv) standardisation of worldwide technologies, v) worldwide market – common strategies for a product segment worldwide, vi) global village – growing homogeneity among different cultures, vii) worldwide communication through low cost methods like internet and viii) global cost drivers. the obstacles include i) cultural differences, ii) regional protectionism and iii) deglobalisaton trend – cultures returning to their traditional practices (hollensen, 2007). there exist four types of motivation to indulge in fdi activity namely i) natural resource seekers, ii) market seekers, iii) efficiency seekers and iv) strategic asset or capability seekers. the natural resource seekers primarily invest overseas theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 33 to acquire high quality resources at low cost compared to home market availability. the reason for this kind of investment is to make the enterprise more profitable and competitive in the market to which it belongs to. the resource sought could be physical resource (like raw material, manufactured goods etc), cheap production by skilled and semi-skilled labour and technological alliance or partnership. the market seekers are those firms which invest in markets to serve them and adjacent markets/countries. primarily these markets would have been served by exports. investment would have been justified if transaction costs have risen or the market size would have grown large enough to justify fdi. efficiency seeking fdi is done when it makes sense to rationalize the organisational structure by already established resource based or market seeking firms when it makes sense to maximize benefits through common governance consolidating geographically diversified operations. the strategic assets seekers invest in fdi by acquiring firms to meet their strategic requirements (dunning & lundan, 2008). many of these obstacles are responsible for smaller firms to view exporting with doubt and refuse to enter such markets, new exporters tending to withdraw and seasoned exporters struggling with diminished performance and their survival threatened in international markets (leonidou & katsikeas, 1996; miesenböck, 1988; leonidou, 2004; narayanan, 2015). according to shaw & darroch (2004), barriers to internationalisation can be classified into five categories namely i) financial, ii) managerial, iii) market-based (domestic and international), iv) industry specific and v) firm specific (table 2). 5. patterns of internationalisation going international is an important decision a firm can make to achieve better results with respect to their competitors. depending on the challenges faced during internationalisation with respect to the conditions in the new market, firms might need to take decisions that would not be restricted to one form of entry mode. at times a combination of entry modes would be needed for successful launch as deciding for one entry mode and waiting for it to gain momentum and make progress would be counterproductive (burillo & moreno, 2013). wach (2014) classifies the important patterns of internationalisation such as: (i) entry mode, (ii) entry scope, (iii) entry pace, (iv) entry strategy. 5.1. entry modes the choice of an entry mode is an important decision a firm is to make in its foreign investment strategy as choosing one mode over the other can have an enormous strategic bearing on the firm (chang & rosenzweig, 2001). the mode of entry to a new market, a new country or an industry is a critical strategic decision that involves companies, the target market countries and their regulations as all of them are related. though many entry modes are available, companies tend to choose those modes that are suitable to their characteristics. the entry modes are key to 34 vijay narayanan the understanding of the weakness the firms have and it pays way to the process of correcting them. though the decision on entry mode will be strategic, may other factors like returns, bigger profits, control, risk, resource commitment, assets specificity etc. play an important role in defining the entry mode for internationalisation (burillo & moreno, 2013). according to hollensen (2007), market entry modes may be classified into i) export modes (exporting modes), ii) intermediate modes (contractual modes) and iii) hierarchical modes (investing modes). table 2. summary of barriers to internationalisation according to shaw & darroch no. typology barriers authors 1 financial barriers financial barriers in general burpitt & rondinelli (2000); campbell (1996); ward (1993) resource availability ali & camp (1993); karagozoglu & lindell (1998) cost of operating overseas rhee (2002) limited access to capital and credit ward (1993) 2 managerial barriers managerial attitudes andersson (2001); burpitt & rondinelli (2000); manolova et al., (2002); zahra et al., (2000) lack of international experience and skills chandler & janson (1992) karagozoglu & lindell (1998) manolova et al., (2002); rhee (2002) commitment lamb & liesch (2002) partnership difficulties karagozoglu & lindell (1998) 3 marketbased barriers liability of foreignness chen & martin (2001); lu & beamish (2001); rhee (2002) environmental perception andersson (2001); manolova et al., (2002) government regulations including tariff and non-tariff barriers campbell (1996); karagozoglu & lindell (1998); mcdougall (1989) economic conditions burpitt & rondinelli (2000) lack of market knowledge karagozoglu & lindell (1998); lamb & liesch (2002) cultural differences/psychic distance bell (1995); karagozoglu & lindell (1998) access to distribution karagozoglu & lindell (1998) strong domestic market position autio et al., (2000) 4 industry specific barriers competition karagozoglu & lindell (1998) technology chetty & hamilton (1996); fontes & coombs (1997); karagozoglu & lindell (1998) 5 firm specific barriers liability of newness lu & beamish (2001); rhee (2002) limited resources fillis (2001) size ali & camp (1993); calof (1993); campbell (1996); chetty & hamilton (1996) source: shaw and darroch (2004, p. 330). wach describes that the path chosen for internationalisation depends on both internal and external factors (figure 2) and they can be classified as (i) exporting theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 35 modes like indirect, direct and cooperative export, (ii) contractual modes like contract manufacturing, assembly operations and licensing and (iii) investment modes like foreign branch, joint venture subsidiary and wholly owned subsidiary (wach, 2014). figure 2. classification of market entry modes source: wach (2014, p. 23). 5.2. entry scope the general entry and expansion scope of firms depends on the distance of these markets from their home turfs. the initial target markets tend to be limited to neighbouring countries. many other factors like language, culture, business practices and industrial development also play an important role in identifying and expanding into new markets (johanson & vahlne, 1977; anderson, 1993; liesch & knight, 1999). the expansion in scope of firms is discussed along two dimensions of: 1. geographic scope which is measured by number, spread and diversity of the foreign markets within the scope of the firm and (jones & coviello, 2005; oviatt & mcdougall, 1994; stray, bridgewater, & murray, 2001; (hashai, 2011). 36 vijay narayanan 2. extent of foreign operations that can be seen by the commitment in resources that adds to the value chain (jones & coviello, 2005; oviatt & mcdougall, 1994; stray, bridgewater, & murray, 2001; (hashai, 2011). other scope factors that contribute to the internationalisation process includes addition of export markets (thomas & eden 2004; pangarkar 2008), level of international production (thomas & eden, 2004; jones & coviello, 2005) and product diversification (chang, 2007) are discussed in the literature (cieślik, kaciak & welsh, 2012). 5.3. entry pace the speed or pace of internationalisation are stimulated by many factors. johanson and vahlne (1977, 1990) showed that internationalisation is done in gradual steps as explained in their uppsala model and initially firms target markets to close proximity. over a period of time they target distant markets. other models like knight and cavusgil (1996) and oviatt and mcdougall (1999) emphasis on development of technology like improvements in communication and transportation that enable entrepreneurs to internationalize rapidly. many more factors like environmental influences, industry conditions, and the thinking capability of the entrepreneurs are also considered as primary drivers by oviatt, shrader, and mcdougall (2004). zahra and george (2002) highlighted the organisational influences like characteristics of the entrepreneurs as drivers for speed in internationalisation (oviatt & mcdougall, 2005). the pace of internationalisation in classical literature has been studied as the delay between the initiation of the firm and the start of the international venture. not much has been focussed on the speed (pace) of the internationalisation process itself after initiation. the former deals with the per-internationalisation period and the later focuses on the speed of the international growth (casillas & acedo, 2013). oviatt and mcdougall (2005) discuss factors influencing internationalisation and explain three dimensions to be studied in the speed of internationalisation namely (oviatt & mcdougall, 2005): 1. the time delay between identification of the foreign opportunity and internationalisation of the firm, 2. how rapidly does the business grow in foreign markets and how far are they from the home turf and 3. the speed of commitment to the international business. 5.4. entry strategy the time line on the study of various entry strategies in internationalisation started in the 1960s with the focus on exporting versus fdi. in the 1970s the focus shifted towards other strategic approaches like licensing, franchising and subcontracting. the 1980s saw the revival of mergers and acquisitions as a rapid way to globalise. theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 37 this period saw the choice of selection between green field ventures versus acquisitions. in the 1990s, the role of fdi was on an increasing trend in emerging economies like east and central europe, china, vietnam etc. buckley and casson (1998) further classified twelve basic entry strategies based on entry mode types and their variants (table 3). table 3. twelve entry strategies and their variants according to buckley & casson no. type description variants 1 normal fdi entrant owns foreign production and distribution facilities. 1.1. both facilities are green field. 1.2. both facilities are acquired. 1.3. production in green field and distribution acquired. 1.4. distribution in green field and production acquired. 2 fdi in production entrant owns foreign production, but uses independent distribution facilities. 2.1. production is green field. 2.2. production is acquired. 3 subcontracting entrant owns foreign distribution, but uses independent production facilities. 3.1. distribution is green field. 3.2. distribution is acquired. 4 fdi in distribution entrant exports to own distribution facility. 4.1. distribution is green field. 4.2. distribution is acquired. 5 exporting/ franchising entrant exports to independent distribution facility. – 6 licensing entrant transfers technology to independent integrated firm. – 7 integrated jv entrant jointly owns an integrated set of production and distribution facilities. – 8 jv in production entrant jointly owns foreign production, but uses an independent distribution facility. – 9 jv in distribution entrant jointly owns foreign distribution, but subcontracts production to an independent facility. – 10 jv exporting entrant exports to a jointly owned distribution facility. – 11 fdi / jv combination entrant owns foreign production and jointly owns foreign distribution 11.1 production is green field. 11.2 production is acquired. 12 jv/ fdi combination entrant owns foreign distribution and jointly owns foreign production. 12.1. distribution is green field. 12.2. distribution is acquired. source: buckley & casson (1998, p. 548). 6. measures of internationalisation to measure the level of internationalisation, a wide variety of variables are used in the literature starting from macro-economic variables like fdi, trade and firm level variables like the number of foreign subsidiaries or sales value of the foreign subsidiaries (ietto-gillies, 2009). there are abundant examples of the usage of single or composite indicators in measurement of firm level internationalisation. there are 38 vijay narayanan limitations in using these indicators. single indicators are not able to completely explain the complex internationalisation process and composite indictors on the other hand are a too compromise measures as they try to cover multiple dimensions of internationalisation (cerrato, crosato, & depperu, 2016). dunning and lundan (2008) proposed seven criteria from research on the existing studies on internationalisation and they are (dunning & lundan, 2008, gubik & bartha, 2014): 1. the number and size of the overseas subsidiaries, 2. the total number of different countries the firm operates in, 3. the ratio of foreign assets to total assets, ratio of foreign sales to total sales, ratio of foreign income to total income and ratio of foreign employment to total employment, 4. internationalisation of the firm’s management, 5. the intensity of the activities done in foreign locations like the value of r&d done abroad etc., 6. involvement in the control of international networks in foreign lands, and 7. the extent of financial and marketing decisions made with respect to the foreign locations. figure 3. measures of internationalisation according to dörrenbächer source: dörrenbächer (2000, pp. 2-9). internationalistion measures individual internationalisation indicators structural indicators performance indicators attitudinal indicators internationalisation as regional diversification geographical and cultural distance network extension regional concentration internationalisation indices transnational activities spread index degree of internationalisation scale transnationality index theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 39 majority of the indicators that can be found in the literature are at the level of the firm as firm specific data is easily available. also, indicators and indices are mostly related to larger companies are for the same reason than that for smaller companies. some authors prefer macro and firm level indicators whereas organisations like oced advocate for a more global indicator like fdi activities, international spread of technology and trade (ietto-gillies, 2009). dörrenbächer (2000) in his work on the various measures of internationalisation classified the measures of internationalisation as shown in figure 3 (dörrenbächer, 2000). 6.1. individual internationalisation indicators aharoni (1971) used three dimensions to define the internationalisation of multinational enterprises namely structural, performance and behavioural. dörrenbächer (2000) also classified three dimensions as i) structural, ii) performance and iii) attitudinal. each of these individual indicators has a host of contributors as shown in table 4. table 4. individual internationalisation indicators structural indicators performance indicators attitudinal indicators 1. relating to foreign activities a) number of countries a company is active in b) number or proportion of foreign affiliates c) number or proportion of non-capital involvements abroad (e.g. strategic alliances, franchised operations) d) amount or proportion of foreign assets e) amount or proportion of value added abroad f) amount or proportion of sourcing abroad g) number or proportion of foreign employees 1. foreign sales a) demand: amount of foreign sales by customer location which is exports from the home country + revenues of foreign affiliates – their revenues from exports to the home country. b) supply : amount of sales of foreign affiliates which is sum of revenues of foreign affiliates 1. ‘soft’ indicators a) ethno-, poly-, regioor geocentric management style according to: organisational complexity, authority, decision making, communication flows, recruiting, staffing, control 2. relating to governance structures number of stock markets on which a company is listed a) amount or proportion of shares owned by foreigners. b) number or proportion of nonnationals in the board of directors. 2. operating income abroad sum of operating income of foreign affiliates 2. ‘hard’ indicators international experience of top managers cumulative duration of the years top managers spent working abroad weighted by the total years of their working experience source: dörrenbächer (2000, p. 4). 40 vijay narayanan 6.2. internationalisation as regional diversification as per dörrenbächer (2000), internationalisation can be expressed as the level of regional diversification a firm has (table 5). it can be explained as i) regional concentration – which explains how homogenous or heterogeneous the foreign activities are distributed as well as regional indicator of the firm versus the total distribution of the same indicator in the rest of the world, ii) network spread index which is the ratio of the network affiliates to fdi minus the home country and iii) geographical and cultural distance which is explained by the geographic and cultural diversity the foreign locations have with respect to the home country and psychic dispersion index given by the different zones the company is active in out of the 10 zones identified worldwide (dörrenbächer, 2000). some structural indicators do shed light over geographical issues but they do not differentiate between far away affiliates or firms operating in different countries or cultures. schmidt (1981) developed the herfindahl index to measure the homogeneity and heterogeneity of firms international activities followed by perriard (1995) who developed the gini index to measure regional distribution to global distribution of selected indicators (gubik & bartha, 2014). table 5. the measurement of regional diversification regional concentration network extension geographical and cultural distance 1. homogeneous vs. heterogeneous distribution of foreign activities (schmidt 1981). 2. extent to which the regional distribution of a certain indicator at a given company complies with the total distribution of this indicator in the world (perriard 1995). network spread index: (ietto-gillies 1998) number of foreign countries in which a company owns affiliates as a proportion of total number of countries in which foreign direct investment has occurred – one country (home country of the company. 1. countries are weighted according to their geographic and cultural distance to the home country (kutschker 1993). 2. psychic dispersion index: (sullivan 1994) number of zones with different cognitive maps relating to management principles in which a company is active (out of a total of 10 zones worldwide). source: dörrenbächer (2000, p. 6). 6.3. internationalisation indices many studies have been done in the past using individual indicators. individual indicators can be combined to form indices or composite indicators. it is evident that internationalisation is multidimensional and measuring it using a single indicator only partially represents the whole picture. also due to the multidimensionality effect, studies done in the past have resulted in contradictory conclusions in case to case basis because of the indicator used. last but not the least, the effects of systematic measurement errors, contingent influences and effects of transfer pricing are not effectively captured. from the literature only three composite inditheoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 41 cators have been identified namely i) transnationality index, ii) transnational activities spread index and iii) degree of internationalisation scale as given in table 6 (dörrenbächer, 2000). according to ietto-gillies (2009), from the various available indicators required indices can be developed by applying suitable mathematical and statistical methods. depending on the technique applied, the indices can be simple or complex (ietto-gillies, 2009). table 6. composite indicators used to measure corporate internationalisation transnationality index (unctad 1995) transnational activities spread index (ietto-gillies 1998) degree of internationalisation scale (sullivan 1994) (ratio of foreign sales to total sales + ratio of foreign assets to total assets + ratio of foreign employment to total employment) / 3 (ratio of foreign sales to total sales + ratio of foreign assets to total assets + ratio of foreign employment to total employment) / 3) x number of foreign countries in which a company owns affiliates as a proportion of total number of countries where foreign direct investment has occurred – one country (=home country of the company). ratio of foreign sales to total sales + ratio of foreign assets to total assets + ratio of foreign affiliates to total affiliates + „international experience of top management„ + „psychic dispersion„ of international operations. source: dörrenbächer (2000, p. 9). 7. conclusions firm level internationalisation is a complex ongoing process that is still in the stage of evolution and has no one concrete definition for it. the widely acknowledged definition of internationalisation is dunning’s definition “an enterprise that engages in foreign direct investment (fdi) and owns or, in some way, controls value added activities in more than one country”. various models can be found in the literature explaining the process of internationalisation which includes traditional models like uppsala model to modern concepts like international new ventures and born globals. the literature identifies several facilitators (stimuli) and deterrents (barriers) for internationalisation that are applicable to both mncs and smes. examples of stimuli and barriers include removal of trade barriers, development of global key account customers, network organisation, standardisation of worldwide technologies etc. barriers include cultural differences, regional protectionism, deglobalisaton trend etc. the internationalisation patterns include entry mode, entry scope, entry pace and entry strategy. internationalisation can be measured using individual indicators, regional diversification indicators and internationalisation indices. this study attempts to provide an overview to firm level internationalisation in business studies by bring in a complete frame work based on prior studies done on isolated topics in this field. in this context, this study helps in establishing the fundamentals of firm level internationalisation. as with any study, this study has its limitations. in the attempt to provide a comprehensive overview, the study covers all major topics. in depth analysis of 42 vijay narayanan each topic is beyond the scope of this study as well as empirical analysis in the concerned areas. it is important that the theoretical research continues in this direction so that the fundamentals are clarified and a strong foundation is laid for future research. suggestions for future research include conducting empirical studies to link the different concepts discussed to internationalisation as well as empirically link internationalisation to firm level outputs like performance, regional diversification etc. it will be interesting to see how large scale enterprises and smes differ in their internationalisation attempts as well as how smes fare within their segment (small, medium and micro enterprises). references aharoni y. (1971). definition of a multinational corporation. quarterly review of economics and business, 11(3), 27-37. aharoni y. (1966). the foreign investment decision process. boston: division of research, graduate school of business administration, harvard university. ahmed z.u., julian c.c., baalbaki i., & hadidian t.v. (2006). firm internationalisation and export incentives from a middle eastern perspective. journal of small business and enterprise development, 13(4), 660-669. ali, a.j., & camp r.c. (1993). the relevance of firm size and international business experience to market entry strategies. journal of global marketing, 6(4), 91-108. andersson, s. (2001). the internationalisation of the firms from an entrepreneurial perspective. international studies of management and organization, 30(1), 63-92. andersen, o. (1993). on the internationalization process of firms: a critical analysis. journal of international business studies, 24(2), 209-231. andersson, s., & florén, h. (2009). exploring differences in the work of owner-managers in small international and non-international firms. in 12th mcgill international entrepreneurship conference, hanken school of economics, vaasa, finland september 18-20, 2009 (56). armstrong, c. e., & shimizu, k. (2007). a review of approaches to empirical research on the resource-based view of the firm. journal of management, 33(6), 959-986. autio e., sapiienza, h.j., & almeide, j.g. (2000). effects of age at entry, knowledge intensity, and imitability on international growth. academy of management journal , 43(5), 909-924. bartlett, c.a., & ghoshal, s. (1987). managing across borders: new organizational responses. sloan management review, 29(1), 43-53. barney, j., wright m., & ketchen, d. j. (2001). the resource-based view of the firm: ten years after 1991. journal of management, 27(6), 625-641. beamish, p.w. (1999). the role of alliances in international entrepreneurship. research in global strategic management, 7(1), 43-61. bell, j. (1995). the internationalization of small computer software firms: a further challenge to “stage” theories. european journal of marketing, 29(8), 60-75. theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 43 bell, j., crick, d., & young, s. (2004). small firm internationalization and business strategy an exploratory study of ‘knowledge-intensive’and ‘traditional’manufacturing firms in the uk. international small business journal, 22(1), 23-56. bell, j., mcnaughton, r., young, s., & crick, d. (2003). towards an integrative model of small firm internationalisation. journal of international entrepreneurship, 1(4), 339362. bilkey, w.j., & tesar, g. (1977). the export behaviour of smaller-sized wisconsin manufacturing firms, journal of international business studies, 8(1), 93-98. buckley, p. j., & casson, m. c. (1998). analyzing foreign market entry strategies: extending the internalization approach. journal of international business studies, 29(3), 539-561. burillo, s. j., & moreno, j.j.j. (2013). the role of the top management team in the choice of entry modes-theoretical perspective. entrepreneurial business and economics review, 1(2), 51-58. burpitt, w.j., & rondinell,i d.a. (2000). small firms' motivations for exporting: to earn and learn?. journal of small business management, 38(4), 1-14. calof, j.l. (1993). "the impact of size on internationalization." journal of small business management 31(4), 60-69. campbell, a.j. (1996). the effects of internal firm barriers on the export behavior of small firms in a free trade environment. journal of small business management, 34(3), 5058. cerrato, d., crosato, l., & depperu, d. (2016). archetypes of sme internationalization: a configurational approach. international business review, 25(1), 286-295. casillas, j.c., & acedo, f.j. (2013). speed in the internationalisation process of the firm. international journal of management reviews, 15(1), 15-29. cavusgil, s.t. (1980). on the internationalization process of firms. european research, 8(6), 273-281. chandler, g., & jansen, e. (1992). founder's self-assessed competence and venture performance. journal of business venturing, 7(3), 223-236. chang, j. (2007). international expansion path, speed, product diversification and performance among emerging-market mnes: evidence from asia-pacific multinational companies. asian business management, 6(4), 331-353. chang, s.j., & rosenzweig, p.m. (2001). the choice of entry mode in sequential foreign direct investment. strategic management journal, 22(8), 747-776. chen, r., & martin, m. j. (2001). foreign expansion of small firms: the impact of domestic alternatives and prior foreign business involvement. journal of business venturing, 16(6), 557-574. chetty, s.k. & hamilton, r.t. (1996). the process of exporting in owner-controlled firms. international small business journal. 14(2), 12-25. cieślik, j., kaciak e., & welsh, d.h. (2012). the impact of geographic diversification on export performance of small and medium-sized enterprises (smes). journal of international entrepreneurship, 10(1), 70-93. coviello, n., & munro, h. (1997). network relationships and the internationalisation process of small software firms. international business review, 6(4), 361-386. 44 vijay narayanan czinkota, m.r. (1982). export development strategies: us promotion policy. new york, ny: praeger. dörrenbächer, c. (2000). measuring corporate internationalisation. intereconomics, 35(3), 119-126. dunning, j. h., & lundan, s.m. (2008). multinational enterprises and the global economy. cheltenham – northampton: edward elgar publishing. etemad, h. (2004). "international entrepreneurship as a dynamic adaptive system: towards a grounded theory." journal of international entrepreneurship 2(1-2), 5-59. fillis, i. (2001). small firm internationalisation: an investigative survey and future directions. management decision, 39(9), 767-783. fletcher, r. (2001). a holistic approach to internationalisation. international business review, 10(1), 25-49. fontes, m., & coombs, r. (1997). the coincidence of technology and market objectives in the internationalisation of new technology-based firms. international small business journal, 15(4), 14-35. forsgren, m., & johanson, j., (1975). internationall företagsekonomi. stockholm: norstedts. gubik, a.s., & bartha, z. (2014). sme internalisation index (smini) based on the sample of the visegrad countries (chapter 2). in: gubik, a.s. & wach, k. (eds), international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries. mickolc: university of miskolc, (23-40). gulati, r., nohria, n., & zaheer, a. (2000). strategic networks. strategic management journal, 21(3), 203-215. hagen, b., zucchella, a., cerchiello, p., & de giovanni, n. (2012). international strategy and performance clustering strategic types of smes. international business review, 21(3), 369-382. håkansson, h., & johanson, j. (1992). a model of industrial networks. in: industrial networks. a new view of reality (28-34). harvey, m., & novicevic, m.m. (2002). the hypercompetitive global marketplace: the importance of intuition and creativity in expatriate managers. journal of world business, 37, 127-138. hashai, n., & almor, t. (2004). gradually internationalizing ‘born global’firms: an oxymoron?. international business review, 13(4), 465-483. hashai, n. (2011). sequencing the expansion of geographic scope and foreign operations by “born global” firms. journal of international business studies, 42(8), 995-1015. hollensen, s. (2007). global marketing: a decision-oriented approach. 4th edition. harlow: pearson education. ietto-gillies, g., & london, s.e. (2009). conceptual issues behind the assessment of the degree of internationalization. transnational corporations, 18(3), 59-83. inkpen, a.c., & tsang, e.w. (2007). 10 learning and strategic alliances. the academy of management annals, 1(1), 479-511. johanson, j., & mattsson, l.g., internationalization in industrial systems – a network approach. in: n. hood and j. vahlne (eds), strategies in global competition (287-314). london: croom helm. theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 45 johanson, j., & vahlne, j.e. (2009). the uppsala internationalization process model revisited: from liability of foreignness to liability of outsidership. journal of international business studies, 40(9), 1411-1431. johanson, j., & vahlne, j. e. (1990). the mechanism of internationalisation. international marketing review, 7(4), 11-24. johanson, j., & vahlne, j.-e. (1977). the internationalization process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign commitments. journal of international business studies, 8(1), 23-32. johanson, j., & wiedersheim‐paul, f. (1975). the internationalization of the firm four swedish cases 1. journal of management studies, 12(3), 305-323. jones, m.v., & coviello, n.e. (2005). internationalisation: conceptualising an entrepreneurial process of behaviour in time. journal of international business studies, 36(3), 284-303. juul, m., & walters, p.g. (1987). the internationalisation of norwegian firms: a study of the uk experience. management international review, 58-66. kalinic, i., & forza, c. (2012). rapid internationalization of traditional smes: between gradualist models and born globals. international business review, 21(4), 694-707. klein, s., & wocke, a. (2009). protective incubators and south african mnes. thunderbird international business review, 51(4), 341-354. knight, g. (2000). entrepreneurship and marketing strategy: the sme under globalization. journal of international marketing, 8(2), 12-32. knight, g.a, madsen, t.k., & servais, p. (2004). an inquiry into born global firms in europe and the usa. international marketing review, 21(6), 645-665. knight, g.a., & cavusgil, s.t. (1996). the born global firm: a challenge to traditional internationalisation theory. in: tamer cavusgil s. & tage-koed m. (eds.). export internationalising research—enrichment and challenges, (advances in international marketing, 8) (11-26), ny: jai press inc. kogut, b. (1988). joint ventures: theoretical and empirical perspectives. strategic management journal, 9(4), 319-332. koksal, m.h., & ozgul, e. (2010). the export competitive advantages of turkish manufacturing companies. marketing intelligence & planning, 28(2), 206-222. karagozoglu, n., & lindell, m. (1998). internationalization of small and medium-sized technology-based firms: an exploratory study. journal of small business management, 36(1), 44-59. kutschker, m., bäurle, i., & schmid, s. (1997). international evolution, international episodes, and international epochs: implications for managing internationalization. mir: management international review, 101-124. lamb p.w., & liesch, p.w. (2002). the internationalization process of the smaller firm: re-framing the relationships between market commitment, knowledge and involvement. mir: management international review, 7-26. leonidou, l.c. (2004). an analysis of the barriers hindering small business export development. journal of small business management, 42(3), 279-302. 46 vijay narayanan leonidou, l.c., & katsikeas, c.s. (1996). the export development process: an integrative review of empirical models. journal of international business studies, 27(3), 517551. liesch, p.w., & knight, g.a. (1999). information internalization and hurdle rates in small and medium enterprise internationalisation. journal of international business studies, 30(2), 383-394. lim, j.s., sharkey, t.w., & kim, k.i. (1991). an empirical test of an export adoption model. mir: management international review, 51-62. lu j., w., & beamish, p.w. (2001). the internationalisation and performance of smes. strategic management journal, 22(6-7), 565-586. madsen, t.k., & servais, p. (1997). the internationalization of born globals: an evolutionary process?. international business review, 6(6), 561-583. manolova, t.s., brush, c.g., edelman, l.f., & greene, p.g. (2002). internationalization of small firms personal factors revisited. international small business journal, 20(1), 9-31. matanda, j.m. (2012). internationalization of established small manufacturers in a developing economy: a case study of kenyan smes. thunderbird international business review, 54(4), 509-519. mcdougall, p.p. (1989). international versus domestic entrepreneurship: new venture strategic behavior and industry structure. journal of business venturing, 4(6), 387-400. mcnaughton, r.b., & bell, j.d. (2004). ‘capital structure and the pace of sme internationalization’, in h. etemad (ed.). international entrepreneurship in small and medium-sized enterprises: orientation, environment and strategy, northampton, ma: edward elgar publishing (forthcoming). mejri, k., & umemoto, k. (2010). small-and medium-sized enterprise internationalization: towards the knowledge-based model. journal of international entrepreneurship, 8(2), 156-167. miesenbock, k.j. (1988). small businesses and exporting: a literature review. international small business journal, 6(2), 42-61. mowery, d.c., oxley, j.e., & silverman, b.s. (1996). strategic alliances and interfirm knowledge transfer. strategic management journal, 17, winter special issue, 77-91. narayanan, v. (2015). export barriers for small and medium-sized enterprises: a literature review based on leonidou’s model. entrepreneurial business and economics review, 3(2), 105-123. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (2005). defining international entrepreneurship and modeling the speed of internationalisation. entrepreneurship theory and practice, 29(5), 537-554. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (1999). a framework for understanding accelerated international entrepreneurship. research in global strategic management, 7(1), 23-40. oviatt, b.m., & mcdougall, p.p. (1994). toward a theory of international new ventures. journal of international business studies, 25(1), 45-64. oviatt, b.m., shrader, r.c., & mcdougall, p.p. (2004). the internationalization of new ventures: a risk management model. advances in international management, 16(1), 165-185. theoretical discussion on internationalisation of the firm in business studies 47 pangarkar, n. (2008). internationalization and performance of small-and medium-sized enterprises. journal of world business, 43(4), 475-485. perriard, m. (1995). towards a measure of globalization, institute of economic and social sciences. university of fribourg working paper no. 250. reid, s.d. (1981). the decision-maker and export entry and expansion. journal of international business studies, 12(2), 101-112. rhee, j.h. (2002). an exploratory examination of propensity and performance in new venture internationalization. new england journal of entrepreneurship, 5(1), 51-66. rodriguez, j. (2007). the internationalisation of the small and medium-sized firm. prometheu, 25(3), 305-317. ruzzier, m., hisrich, r.d., & antoncic, b. (2006). sme internationalisation research: past, present, and future. journal of small business and enterprise development, 13(4), 476-497. schmidt, r. (1981). zur messung des internationalisierungsgrades von unternehmen (measuring the degree of internationalization of companies), in: wacker w., haussmann hv, kumar b. (eds.): internationale unternehmensfuhrung: managementprobleme international tatiger unternehmen: festschrift zum 80. geburtstag von eugen hermann sieber. (57-70). berlin: e. schmidt. schweizer, r. (2011). the internationalization process of smes: a muddling-through process. journal of business research, 65(6), 745-751. schweizer, r., vahlne, j.e., & johanson j. (2010). internationalization as an entrepreneurial process. journal of international entrepreneurship, 8(4), 343-370. shaw, v., & darroch, j. (2004). barriers to internationalisation: a study of entrepreneurial new ventures in new zealand. journal of international entrepreneurship, 2(4), 327343. sheth, j.n., & parvatiyar, a. (2001). the antecedents and consequences of integrated global marketing. international marketing review, 18(1), 16-29. sleuwaegen, l., & onkelinx, j. (2014). international commitment, post-entry growth and survival of international new ventures. journal of business venturing, 29(1), 106-120. stray, s., bridgewater, s., & murray, g. (2001). the internationalisation process of small, technology-based firms: market selection, mode choice and degree of internationalisation. journal of global marketing, 15(1), 7-29. sullivan, d., & bauerschmidt, a. (1990). incremental internationalization: a test of johanson and vahlne's thesis. mir: management international review, 30(1), 19-30. swedenborg, b. (1982). the multinational operations of swedish firms. stockholm: almqvist and wiksell. thomas, d.e., & eden, l. (2004). what is the shape of the multinationality-performance relationship?. multinational business review, 12(1), 89-110. thoumrungroje, a., & tansuhaj, p. (2007). globalization effects and firm performance. journal of international business research, 6(2), 43-58. toulan, o.n. (2002). a resource perspective on internationalization responses to market liberalization. emerging markets review, 3(1), 51-68. 48 vijay narayanan wach, k. (2014). theoretical framework of the firm-level internationalisation in business studies (chapter 1). in durendez a. & wach k. (eds.). patterns of business internationalisation in visegrad countries – in search for regional specifics (13-30). cartagena: technical university of cartagena. wach, k., & wehrman, c. (2014). entrepreneurship in international business: international entrepreneurship as the intersection of two fields. international entrepreneurship and corporate growth in visegrad countries, 9-22. ward, e.a. (1993). motivation of expansion plans of entrepreneurs and small business managers. journal of small business management, 31(1), 32-38. westhead, p., wright, m., & ucbasaran, d. (2001). the internationalization of new and small firms: a resource-based view. journal of business venturing, 16(4), 333-358. wortzel, l.h., & wortzel, h.v. (1981). export marketing strategies for nic and ldcbased firms. columbia journal of world business, 16(1), 51-60. yener, m., doğruoğlu, b., & ergun, s. (2014). challenges of internationalization for smes and overcoming these challenges: a case study from turkey. procedia-social and behavioral sciences, 150, 2-11. yoshihara, k. (1978). determinants of japanese investments in southeast asia. international social science journal, 30(2), 363-376. zahra, s.a., & george, g. (2002). international entrepreneurship: the current status of the field and futureresearch agenda. in hitt m.a., ireland r.d., camp s.m., & sexton d.l. (eds). strategic entrepreneurship: creating a new mindset (255-288). oxford, uk: blackwell publishers. zahra, s.a., ireland, r.d., & hitt, m.a. (2000). international expansion by new venture firms: international diversity, mode of market entry, technological learning and performance. academy of management journal, 43(5), 925-950. zhao, f. (2014). a holistic and integrated approach to theorizing strategic alliances of small and medium-sized enterprises. business process management journal, 20(6), 887905. #ier-06-04-03-pp035--1994-kachniewska 2020, vol. 6, no. 4 10.15678/ier.2020.0604.03 boundary conditions for the implementation of smart management systems in tourist destinations magdalena kachniewska a b s t r a c t objective: purpose of this paper is twofold: (1) to indicate the business and technological foundations of smart tourism, as well as prospects for its further development; (2) to indicate factors and barriers to the development of smart tourism management system in poland. the paper then discusses a series of challenges currently neglected in the practical smart tourism agendas and the academic literature. research design & methods: a combination of 3 methods was used: mind mapping, steep analysis and semi-structured interview with 48 experts, representing tourism industry new-tech sector. all the interviewees were interviewed in jan/feb 2020. findings: the article presents the general concept of the smart tourism and smart tourism destination (std) development and identifies opportunities and threads to the development of smart tourism in poland. contribution & value added: the article is an important value from the point of view of tourism industry practitioners (destination managers). the study contributes with valuable insights on how the chances of implementing smart tourism assumptions are perceived in poland. the final diagram gives the idea of big data availability and usability in tourism and its impact on management efficiency. article type: research paper keywords: smart tourism; big data; steep analysis; data-based tourism experience; internet of things; iot; tourism market jel codes: m31, r58, z32 article received: 17 july 2020 article accepted: 27 august 2020 suggested citation: kachniewska, m. (2020). boundary conditions for the implementation of smart management systems in tourist destinations. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(4), 35-50. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0604.03 introduction the concept of “territorial intelligence” (smart city, smart region) has emerged, based on three-element dynamics including: sustainable development; network-based management international entrepreneurship review ri e 36 | magdalena kachniewska and the use of intelligent technologies to collect, process and diffuse information. the aim of the article is: (1) to connect the concept of territorial intelligence and tourism; (2) to analyse the state of research on smart tourist regions; (3) to present the results of a semistructured expert interview, conducted to understand business and technological foundations of smart tourism destination in poland. the first part reviews current scientific research and brings to the concept of smart tourism destination (hereinafter called std), as well as the components of implementation of solutions that make up the smart tourism system. in the second part, the review of the literature was used to discuss the most advanced and promising technological achievements and the possible framework of their application in tourism. the third and fourth parts present the methodology and results of the empirical research carried out with the participation of polish tourism market experts. they presented not only their own opinions on the concept of std and prospects for the implementation of technological solutions in tourism practice, but also the basic requirements for integration and standardization for the efficient use of these technologies (see the final diagram). literature review and theory development the concept of smart tourism destination (std) the analogy between the goals of the development of the city and the tourism destination as well as the possibility of achieving these goals with the support of modern technologies, obviously arises. komninos (2008) believes that a smart city/commune/cluster/region is an area consisting of four main elements: − creative population carrying out intensive use of knowledge, − effective institutions and procedures for creating knowledge that enable it to be acquired and adapted, − developed broadband infrastructure, digital spaces, e-services and online tools for knowledge management, − documented ability to innovate, manage and solve problems that appear for the first time, as innovation and management are crucial to assess intelligence under uncertainty. the terms ‘intelligent tourism’ and ‘intelligent tourist destination’ are already commonly used in literature (baggio& del chiappa, 2014; gretzel et al., 2015). a number of researchers undertake to formulate the technological foundations of this concept and analyze case studies of cities/regions (femenia-serra & perea-medina, 2016; gonzálezreverté, 2019) that more or less correspond to the concept of intelligent destination. numerous studies have been undertaken on std assessment framework (baggio & del chiappa, 2014; femenia-serra & perea-medina, 2016; gretzel et al., 2015; vasavada & padhiyar, 2016; masseno & santos, 2018). the concept of a std refers to the development of ict infrastructure, which is flexible and service-oriented as its purpose is to meet the needs of all stakeholders: local authorities, entrepreneurs, tourists and residents. the data stream is no longer merely an illustration of real processes, but through intelligent technologies it has a real impact on the operation of the entire system. as long as these two spheres (online and offline) do not begin to permeate, there will be no structurally strong, uniform, evolutionary system of the intelligent region (baggio & delchiappa, 2014; gretzel et al. 2015). boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 37 stdcould be defined as “tourism supported by integrated efforts at a destination, to find innovative ways to collect and aggregate data derived from physical infrastructure, social connections, organizational sources and human bodies/minds in combination with the use of advanced technologies to transform that data into enhanced experiences and business value-propositions with a clear focus on efficiency, sustainability and enriched experiences during the trip” (gretzel et al., 2015, p. 180) or “an innovative tourist destination, built on an infrastructure of state-of-the-art technology guaranteeing the sustainable development of tourist areas, accessible to everyone, which facilitates the visitor’s interaction with and integration into his or her surroundings, increases the quality of the experience at the destination, and improves residents’ quality of life” (lopez de avila, 2015, p. 27). stds are characterized by the ability to transform large amounts of data into enhanced tourist experiences and increased destination competitiveness thanks to the interconnection of the different stakeholders through latest ict advancements, which allow a better decision-making (femenia-serra & perea-medina, 2016). the sources and benefits of using big data in tourism the information intensive nature of tourism make it an ideal match for use of ict (kachniewska, 2014; olsen& connolly, 2000). the amount of underdeveloped tourist data results from the frequency of online transactions, a large number of internet searches, the use of price comparators and social networks. the data is irrelevant when it is isolated from the context it becomes the basis for management decisions when it is analyzed together with the entire data set (frederiksen, 2012; hendrik & perdana, 2014;manyika et al., 2011). records of credit card transactions, search engine traffic statistics, and user-generated content (ugc) on social media can reveal trends and complex patterns and provide useful patterns of tourists’ behavior and desires, enable forecasting of certain phenomena, provide the basis for business decisions, and more effective forecasting (mariani et al., 2018). many studies have used structured search-engine data for tourism now casting and forecasting (artola et al., 2015; jeng & fesenmaier, 2002: yang et al., 2015).particularly high hopes are associated with the development of wearable devices and the internet of things (iot), which is already heavily used in the field of tourism industry: e.g.to personalize various settings of the environment (temperature, lighting, water flows, etc.) in hotels, to access control or verification of the operational status of individual elements, to optimize repairs and maintenance).in tourist destinations, iot helps to monitor visitor flows, enables traffic management in the city or region, provides personalized information about the location and available transport connections, attractions, shopping (on the basis of mobile applications and e-guides, or based on beacons) (guttentag, 2010; kurilovas, 2016). cellphone roaming data and bluetooth tracking data can also help understand the pattern of tourist flows at different scales. a group of researchers from estonia utilized a nationwide roaming mobile dataset of the estonian gsm network to study the spatial-temporal pattern of inbound tourists (ahas et al., 2008). bluetooth tracking technology enables to understand tourists’ spatial-temporal movement patterns (versichele et al., 2012). the availability of information allows taking action to counteract the negative aspects of concentration of tourist traffic (relocation of tourist streams to less burdened places), which in turn brings both improvement of economic efficiency and better feelings of tourists. the advantage of this type of solution over the traditional tourist information system (maps, folders, labeling of facilities) lies mainly in the fact that they can 38 | magdalena kachniewska stimulate tourist decisions (“push” messages displayed on the monitor of a mobile device) (cooper & macneil, 2005; kachniewska, 2014). this is especially valuable in those places where no forms of personal support are available (e.g. remote areas, tourist routes), but also in facilities where the scale of tourist traffic exceeds the possibilities of personal contact between staff and visitors (huge events). wearable devices move us towards the data-driven “sensor society” where an individual leaves a huge data footprint during the course of his/her everyday life, which creates opportunities for business development (swan, 2013). some of these devices can exchange stored information via wireless, nfc, and ibeacon technology. they enable to track physical behaviors from the external information provided by tourists and to guess quite accurately the emotional state of tourists at a specific moment (swan, 2013).song and liu (2017) introduced a framework that incorporates big data produced by tourists themselves that increases knowledge of the target market into tourism demand forecasting. main advantages of tourism big data over traditional methodologies include: 1. reliability: big data are based on users’ real actions, not on surveys (meeker & hong, 2014). 2. new information flows: information is produced by tourists themselves; it enriches the knowledge of tourism businesses’ target market and is very useful for analyzing the consumers’ demand for different tourism products and services (hendrik & perdana, 2014). 3. real-time data and now casting: i.e. the use of real-time data to describe contemporaneous activities before official data sources are made available (bollier& firestone, 2010). altogether they are quite useful when designing tourism experience and promoting the destination. data-based tourism experience from a visitor perspective, the availability of mobile tools equipped with the big data solutions and the provision of new personalized information can enrich a tourism experience. an important factor is the strength of the relationship between the message and the context of the tourist’s activities at a given time (time of day, location, activity, company of other people, etc.). the system could use the location(extracted from gps receivers, or through wi-fi, cell-id, rfid, etc.), time of day, current weather conditions and forecast, user profile information (in some case extracted from social networks), user constraints and preferences, attractions already visited, location and opening hours of tourists attractions, collaborative user-generated content (e.g., comments, attractions ranking, photographs/videos (gavalas & kenteris, 2011). a tourist might be assisted with attractions, routes and tours recommendations, tourism services and personalized multiple-days tour planning. monitoring and understanding of the spatial-temporal pattern of tourist movement provides crucial insights for destination planning and capacity management (shoval et al., 2013). with the development of reliable and accessible smartphones with built-in gps, tourists are able to share their user generated contents (ugc) with geo-referenced data (hawelka et al., 2014) and geo-tagged photos (hawelka et al., 2014; shovalet al., 2007; vu et al., 2015) or to monitor travel routes of tourists (ahas et al., 2008). li and yang (2020) used the geo-tagged sina weibo data to understand the nation-wide chinese domestic tourist movement patterns during the national day golden week in 2014. several studies have demonstrated how to use big data sources to explore tourists’ experience, predict tourist demand, and understand expenditure patterns. boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 39 ka´da´r (2014) highlighted tourist hotspots in vienna, prague and budapest using geotagged photos and found a high level of correlation between this data and tourism statistics. vu et al. (2015) introduced a markov chain model for travel pattern mining on the geo-tagged photos in hong kong, and highlighted the travel behavior difference between asian and western tourists. big data analysts capture information of consumer interests from photos posted on social networks: e.g., a tourism provider could push information about local biking routes when they obtain a picture of a mountain bike (song & liu, 2017). girardin et al. (2008) applied analytical tools to disclose tourist travel routes based on georeferenced photos during their travel. social media coverage is proven to impact destination image and to influence international tourism flows (scharl et al., 2020). according to govers et al. (2007), tourists’ cultivated images are considered as the first of the travel decision-making process. predictive analytics can relate to weather phenomena, natural disasters and technical problems (e.g. in aviation) – near-field communication (nfc) allow quick contact with travelers and rapid distribution of information (warnings and evacuation tips).modern tourists like to change the route during travel and combine different travel aims, such as business, vacation, entertainment and education (kachniewska, 2014). the changing surrounding environments may cause changes in decision-making and behavior (lamsfus et al., 2014). travelers often re-negotiate specific details of a trip when a flight is delayed; due to physical fatigue etc. changes in context and subsequent behavior can transform the way travelers interact and/or experience the destination (kim & fesenmaier, 2015).for tourists themselves, an updated information can be critical in some specific situations: while navigating the destination, looking for specific information or planning their activities. profiling customers with big data assistance is beneficial as it provides better services. however, it also possesses a significant thread to users’ privacy (masseno & santos, 2018). gaining concern over users’ privacy; users want control over who has access to their private data and feedback on the use of their data. research approach and methods as the aim of this study is to understand business and technological foundations of smart tourism destination and how this complexity affects the outcomes when realizing destinations’ ambitions, the combination of three qualitative and interpretative methods was used: mind mapping technique, steep analysis and a semi-structured interview with48experts: 26 representatives of tourism industry (11 hotel managers, 2 ota representatives, 3 incoming travel agents, 7 museum/art gallery managers, 3 employees of tourism information centers), 12 dmos representatives, 1 nto representative and 8 ict experts. all the people were interviewed in february 2020. the purpose of the steep analysis was to identify the external environment factors that are opportunities and threats for smart tourism development in poland, and to determine the strength of this impact. the criteria covered by the steep analysis normally include: (1) socio-cultural factors (values, lifestyle, demographic growth, education, employee qualifications, population income, society’s attitude towards a given industry), (2) technological factors (scientific discoveries, patents, technology level in a given industry, impact of new technologies, changes in the organization of production), (3) natural environment (environmental protection, pollution, climate change, renewable energy, recycling), (4) economic factors 40 | magdalena kachniewska (gdp, inflation rate, unemployment rate, budget deficit, market size, interest rates, taxation, exchange rate currency, trade and payment balance, level of wages) and (5) political factors (regulations regarding economic/tourism activity, attitude of the authorities towards the industry, socio-economic ideology of the government, stability of governments, stability of legal regulations, (re) privatization processes, eu membership). the first step of the analysis process was aimed at identification of factors constituting opportunities or threats to smart tourism development in poland, while the second one was devoted to the quantitative assessment of the importance of the enumerated steep factors. the scale adopted for the purpose of the analysis (1-5) indicated: 5 – a very encouraging environment; 4 – encouraging environment; 3 – neutral environment; 2 – non encouraging environment; 1 – strongly discouraging environment. interviewees were also asked to mention the three most negative impacts (outcomes) or unsustainable features of today’s tourism development system in their regions/cities and then, rank them by order of importance from the most influential (1) to the least influential (5). on the last stage of the interview they were asked to suggest (or report) the possible solutions to the addressing the most pressing issues of smart tourism destination development process. the interviewees were asked to consider a social/industry perspective in their responses instead of their personal preferences. findings the research of the opportunities and threats of implementing smart tourism postulates has shown quite different opinions on the importance of different factors. first, the experts have indicated smart tourism development factors, enumerating two groups. they include business and citizen participation, destination leadership and infrastructure, as internal factors. the external factors cover: the availability of data sources, the idea of databased management and decentralized approach to innovation. the main stakeholders of a smart tourism destination (std) include: residents and guests (tourists), local government and destination management organization (dmo), budgetary units, municipal companies, educational units, universities and research centers, business entities. they all should be offered a promotional campaign to build a “front” of interest and support. destination managers are the main actors in building std and delivering services to citizens, tourist and local businesses, while urban residents, travelers and enterprises should become the most direct beneficiaries: citizens and tourists benefit from the improved quality of life and better experience, while local enterprises can benefit from creating new profits by leveraging std infrastructure and reliable municipal services. indirect stakeholders group include providers of smart technology, infrastructure services and applications’ developers. the most important postulates of the experts concerned the following issues: 1. residents’ (including local businesses) participation in std decisions. 2. the leadership of the destination management organization or local governor. the success or failure of a smart tourism initiative depends on the pace of implementation boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 41 and diffusion of technological solutions. the inclusion of an it director into the team responsible for developing a std (digital solutions, appropriate allocation of expertise, employee education, the standardization and interoperability of systems, data sources development and liquidation of data silos). 3. data-based management. the development of intelligent infrastructure that allows data generation, acquisition, exchange and real-time analysis. 4. the “data center”, automatically fed by different destination stakeholders: destinations managers, hoteliers, restaurants, transport companies, museums and other cultural attractions, entertainment and recreation sector, banks, technology companies, etc., and could be the base for making decisions “on-the-go”. the interviewees identified a comparable number of favorable and unfavorable factors, but clearly assigned a higher weight to threats (table 1). on the opportunities side, the interviewees pointed mainly to environmental issues and socio-cultural changes. lower hopes are associated with economic issues (they perceive them mainly in terms of increased costs at the first stage of implementation), political and – the least – technological factors (see figures 1 and 2). within the political factors, interviewees paid attention to public policies, especially developing of a coherent strategy for green energy systems and smart mobility development on a national scale (indicating priority development directions and european guidelines). the overall assessment of these efforts, both at the local and national level, was very low, which reflects the lack of public confidence in the actual involvement of the polish government in environmental projects. meanwhile, the development of std in poland should first of all be oriented on the issues of sustainable development, because they (1) determine the quality of life and rest of local residents and tourists, (2) are an important element of tourist experience, (3) limit the field of conflicts between visitors and local residents, which is particularly important in regions threatened with over tourism. higher weights were given to threatening factors, including: technological, economic and political factors, which – in general – covered insufficient technological competence, low governance transparency, inefficient public-private partnership in destinations, no incentives for launching commercial enterprises with a large “know-how” contribution, and lack of funding for research in the field of smart tourism (figures 3 and 4). the most blocking economic factors covered low businesses awareness and ict readiness, new market structures malevolence (the dominance of new business models based on the disruptive innovations), lack of funding of smart solutions, and low implementation rate and commercialization of innovative technologies. the main obstacle to implementing future-proof solutions is the lack of sufficient funds and the inability to communicate and cooperate with various institutions. therefore, the implemented projects usually are not based on a holistic approach. the most optimistic observations of the interviewees concern social and cultural factors. on the opportunities side, they were given very high importance, while on the threads side they were rated as one of the least blocking the development of std. however, this does not mean that interviewees are not aware of the growing information and technological overload, the growing privacy concern, uneven ict literacy across the society, digital gaps (young vs. senior tourists; developed vs. developing countries), as well as diversity of contexts, needs and preferences of visitors and local residents, which 42 | magdalena kachniewska table 1. opportunities and threats to the implementation of std factor opportunities threats s o c io -c u lt u ra l experience economy/tourism trends interest in mobility solutions improved safety and quality of life social interest in smart city solutions modern lifestyle education level and creativity health awareness participation in decision-making interest in public and social services cosmopolitanism/open-mindness actual enjoyment assessment privacy concerns low ict literacy diversity of contexts, needs and preferences lack of public confidence in modern solutions psychological effects of smart tourism experiences obsolescence and adaptation capacity digital gaps: young vs. senior tourists; developed vs. developing countries t e c h n o -l o g ic a l capacity of data new technologies development path available ict solutions patents, inventions and intellectual property protection level of digital literacy in society growing acceptance and interest in modern solutions in the field of urban mobility systems dependence on data providers property and access to data (governance) real value of data business opportunism smes’ low ict literacy connectivity limitations long internet response time poor technical base e n v ir o n -m e n ta l attractivity of natural conditions sustainable resource management smart systems of tourism flow relocation reduction of environmental losses lower energy consumption reduction of water and air pollution reducing the number of vehicles technology that does not use harmful substances potential increase in environmental risk by introducing unknown solutions the increase in energy consumption associated with new needs production of harmful waste during the operation of equipment e c o n o m ic innovative spirit/entrepreneurship flexibility of labour market international embeddedness development of (small and medium) high technology enterprises availability of funds for the development of environmentally friendly technologies growing indicator of implementation and commercialization of new technologies market size low businesses awareness and ict readiness new market structures malevolence the cost of experts and programmers funding of smart solutions low implementation rate and commercialization of innovative technologies shortage of qualified staff p o li ti c a l political strategies and perspective developing a coherent strategy for the development of green energy systems and smart mobility on a national scale (indicating priority development directions) and european guidelines increase in development financing national scientific and research base inefficient public-private partnership in destinations low governance transparency no incentives for launching commercial enterprises with a large “know-how” contribution lack of funding for research source: own elaboration based on the results of steep analysis. boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 43 requires exceptionally advanced technological solutions and complex algorithms capable of handling a complex system of human behavior. figure 1. opportunities of the implementation of smart tourism system in poland source: own elaboration based on the results of steep analysis. interviewees also noticed a certain area of potential threats and adverse changes in the natural environment as a result of using std solutions. in particular, representatives of national parks paid attention to this, fearing the installation of new devices necessary for data acquisition (beacons, wi-fi routers). undoubtedly, new devices mean environmental costs associated with their production and operation (energy consumption). 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 experience economy/tourism trends interest in mobility solutions improved safety and quality of life social interest in smart city solutions modern lifestyle education level and creativity health awareness participation in decision-making interest in public and social services cosmopolitanism/open mindness actual enjoyment assessment capacity of data new technologies development path available ict solutions patents and intellectual property protection level of digital literacy in society growing interest in modern solutions attractivity of natural conditions sustainable resource management smart systems of tourism flow relocation reduction of environmental losses lower energy consumption reduction of water and air pollution reducing the number of vehicles technology that does not use harmful substances innovative spirit and entrepreneurship flexibility of labour market international embeddedness development of high technology enterprises funds for environmentally friendly technologies growing indicator of ict implementation market size political strategies and perspective strategy for smart (energy/mobility) development increase in tech. development financing national scientific and research base so ci o -c u lt u ra l te ch n o lo g ic a l e n v ir o n m e n ta l e co n o m ic p o li ti ca l 44 | magdalena kachniewska figure 2. key categories of opportunities of the implementation of smart tourism system source: own elaboration based on the results of steep analysis. figure 3. key categories of threats to the implementation of smart tourism system source: own elaboration based on the results of steep analysis. the most desirable solution, suggested by the interviewees, would be cooperation with telecommunications operators in the scope of analyzing the whereabouts of users of a given network and their mobility route (gps signal). nowadays, femtocells enable the location of mobile phone users, so one can visualize and interpret traffic within the city/region. these data should be combined with data from other sources (hotel reservation systems, ticketing tourism attractions, tourists discussions on social media platforms etc.). wireless internet in public transport, tourist attractions, galleries etc. is an additional source of data, which should supply the mobile application informing, e.g. about the location of the nearest points of interests, the best available configuration of transport connections or available parking space (with the possibility of paying a fee). due to the negative aspects of mass tourism dynamic development, sustainable transport is one of the most important elements constituting the std. even small agglomerations face many problems that did not seem so large a few decades ago. neglects in the quality and availability of public transport services in the small urban centers in poland have strongly influenced the mobility behavior of residents and tourists. however, this can be seen as an opportunity: the creation of smart mobility frameworks should at the same time assume appropriate technical and digital infrastructure as well as simultaneous actions to change the communication behavior of residents and tourists. 0 1 2 3 4 5 socio-cultural technological environmental economic political 0 1 2 3 4 5 socio-cultural technological environmental economic political boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 45 figure 4. threats to the implementation of smart tourism system in poland source: own elaboration based on the results of steep analysis. the combined results of the literature review and the discussion with panel participants enabled the development of a complex diagram (see fig. 5) of connections between the elements of the big data system (including all the data available within the digital tourism environment) and smart tourism goals (taking into account wellbeing of the local community, tourists’ experience as well as elementary breakdowns regarding business efficiency economic and sustainable development). the use of digital technologies and their combination with effective organizational models can promote cooperation, knowledge sharing and diffusion of innovation, and as a result provide visitors with innovative integrated tourist-oriented services, highly personalized, which is a source of unique experience and determines the ability of a given tourist region to achieve competitive advantage. at the same time, modern automated methods would allow the better understanding of visitors’ desires and behavior, using huge amounts of data made available through the intensive use of online environments and new technological models of effective tools to achieve their goals (ar, robotics, iot, blockchain applications, etc.). 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 privacy concerns low ict literacy diversity of contexts, needs and preferences lack of public confidence in modern solutions psychological effects of smart tourism… obsolescence and adaptation capacity digital gaps dependence on data providers property and access to data (governance) real value of data business opportunism smes’ low ict literacy connectivity limitations long internet response time poor technical base potential increase in environmental risk the increase in energy consumption (new needs) production of harmful waste low businesses awareness and ict readiness new market structures malevolence the cost of experts and programmers funding of smart solutions low implementation rate shortage of qualified staff inefficient public-private partnership in… low governance transparency no incentives for large "know-how" contribution lack of funding for research in the field of smart… so ci o -c u lt u ra l te ch n o lo g ic a l e n v ir o n m e n ta l e co n o m ic p o li ti ca l 4 6 | m a g d a le n a k a ch n ie w sk a figure 4. threats to the implementation of smart tourism system in poland source: own elaboration based on the results of steep analysis. boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 47 discussion and implication for future research similarities between the results of this study and the results of previous studies could clearly be identified. in smart tourism, business builds on an extensive “infostructure” and the big data however smart service ecosystems require new alliances and new value chains/networks to share risk and circulate knowledge (anttiroiko et al., 2014; gretzel et al., 2015; tachizawa et al., 2015). there is great competitive pressure to be cost-effective and innovative in (re)configuring services. the resulting smart ecosystems are complex with high transaction costs that probably favour informal governance. the necessary creative mutuality and cooperation in these systems might be more difficult to manage than traditional competitive rivalry. on the other hand, it might open up structural holes that can be exploited by businesses. intensive use of data is the most important element connecting modern technological solutions, all the more so because nowadays data can be available in huge quantities because they are generated by the widespread use of online applications. they include not only software available to tourism enterprises (e.g. databases, internet traffic statistics) and tourists (e.g. mobile applications, wearable technologies), but also internet of things, where every object equipped with a sensor and capable of connecting with the so-called cloud, can be used as a source of invaluable data for analyzing tourist flows, and the way tourists use the region’s resources (e.g. energy, water, climate, cultural, etc.). however, technological foundations will not bring the expected economic and social effects without a thorough review of operational and organizational processes at the level of enterprises as well as ways of managing the tourist region. interviewees (representing both, the polish tourism industry and the new technologies industry) are moderately skeptical about the prospects for the development of smart tourism in poland. their fears relate not only to economic and political issues (including the low involvement of the government and local governments in financing and supporting smart projects), but also to socio-cultural challenges, in particular the digital gap that characterizes polish society and polish small and medium entrepreneurs, incapable to face innovative business models. the greatest opportunities for the development of smart tourism should be seen in the changing consumption patterns, increasingly sophisticated expectations of tourists in terms of travel experiences offered to them, and – first of all – the growing amounts of big data, representing huge capital and real market value, which cannot be left aside in the conditions of growing competition on the tourism market. all the concept relies on an abundance of free information; on an access to open technological platforms and on the assumption that data is willingly shared by consumers. as a result, smart tourism infostructure can lead to new information asymmetries that can be commercially exploited as economic power is derived from control over information flows (tachizawa et al., 2015). businesses seeking to operate within smart tourism environments have to consider “value-in-use” (bick et al., 2012). privacy is therefore an obvious concern in the context of smart tourism. especially location-based services, while extremely useful for tourists, also make consumers vulnerable. 48 | magdalena kachniewska conclusions realization of smart tourism and smart tourists clearly depends on the ability to collect large amounts of data, requisite computing power, smart use of algorithms, and making insights available to specific tourists in real time. the massive scale innovation in deriving insights from big data is crucial in success of smart tourism. std definitely provides context aware real-time insights but at the same time it creates challenges in privacy concerns, right to co-created value, socio-psychological implications of ubiquitous connectivity, universal and neutral access to technology, evolving suitable business models, role of governments vis-a-vis private players with conflicting objectives. smart tourism – still in infancy – offers great promise in near and distant future. big data has overwhelmed the imaginations of researchers and business practitioners. it is mindlessly captured and information management costs are rarely calculated. smart tourism concept implementations should force local governments/businesses to carefully think about what data they have and in what way it could be made useful. a major area of research necessary in the context of smart tourism is information management and privacy (ensuring safety and security in open and ubiquitous info-structures). references ahas, r., aasa, a., roose, a., mark, u., & silm, s. (2008). evaluating passive mobile positioning data for tourism surveys: an estonian case study. tourism management, 29(3), 469-486. anttiroiko, a. v., valkama, p., & bailey, s. j. (2014). smart cities in the new service economy: building platforms for smart services. ai and society, 29(3), 323-334. artola, c., pinto, f., & pedraza, p. d. (2015). can internet searches forecast tourism inflows? international journal of manpower, 36(1), 103-116. baggio, r.,& del chiappa, g. (2014). real and virtual relationships in tourism digital ecosystems. information technology and tourism, 14(1), 3-19. bick, m., bruns, k., sievert, j., & jacob, f. (2012). value-in-use of mobile technologies. in a. back, m. bick,m.breunig, k.pousttchi, &f. thiesse, (eds.) mms 2012: mobile und ubiquitäreinformationssysteme (pp. 56-67). köllendruck & verlag. bollier, d., & firestone, c. (2010). the promise and peril of big data. aspen. cooper, m., & macneil, n. j. (2005). virtual reality mapping: it tools for the divide between knowledge and action in tourism. tourism recreation research, 30(3), 61-68. femenia-serra f., & perea-medina, m. j. (2016)., analysis of three spanish potential smart tourism destinations. paper presented at the 6th international conference on tourism (icot). naples. frederiksen, l. (2012). big data. public services quarterly, 8(4), 345-349. gavalas, d., & kenteris, m.(2011). a pervasive web-based recommendation system for mobile tourist guides. personal and ubiquitous computing 15(7), 759-70. girardin, f., fiore, f. d., ratti, c., & blat, j. (2008). leveraging explicitly disclosed location information to understand tourist dynamics: a case study. journal of location based services, 2(1), 41-56. gonzález-reverté, f. (2019). building sustainable smart destinations: an approach based on the development of spanish smart tourism plans.sustainability, 11(23), 1-24. govers, r., go, f. m., & kumar, k. (2007). promoting tourism destination image. journal of travel research, 46(1), 15-23. boundary conditions for the implementation of smart management systems… | 49 gretzel, u., sigala, m., xiang, z., & koo, c. (2015). smart tourism: foundations and developments. electronic markets, 25(3), 179-188. guttentag, d. a. (2010). virtual reality: applications and implications for tourism. tourism management, 31(5), 637-651. hawelka, b., sitko, i., beinat, e., sobolevsky, s., kazakopoulos, p., & ratti, c. (2014). geo-located twitter as proxy for global mobility patterns. cartography and geographic information science, 41(3), 260-271. hendrik, h., & perdana, d. h. f. (2014). trip guidance: a linked data based mobile tourists guide. advanced science letters, 20(1), 75-79. irudeen, r., & samaraweera, s. (2013). big data solution for sri lankan development: a case study from travel and tourism. paper presented at the 2013 international conference on advances in ict for emerging regions, icter 2, colombo. jeng, j., & fesenmaier, d. r. (2002). conceptualizing the travel decision-making hierarchy: a review of recent developments. tourism analysis, 7(1), 15-32. kachniewska, m. (2014). tourism value added creation through a user-centric context-aware digital system.university of szczecin scientific journal, 836, economic problems of tourism, 4 (28), 103-118. ka´da´r, b. (2014). measuring tourist activities in cities using geotagged photography. tourism geographies, 16(1), 88-104. kim, j. j., & fesenmaier, d. r. (2015). designing tourism places: understanding the tourism experience through our senses. in 2015 tourism travel and research association international conference proceedings. portland, oregon. komninos, n. (2008). intelligent cities and globalisationof innovation networks. routledge. kurilovas, e. (2016). evaluation of quality and personalisation of vr/ar/mr learning systems. behaviour& information technology, 35(11), 998-1007. lamsfus, c., wang, d., alzua-sorzabal, a., & xiang, z. (2014). going mobile: defining context for onthe-go travelers. journal of travel research, 54(6), 691-701. li, d., & yang, y. (2020) gis monitoring of traveler flows based on big data.in j.neidhardt, w.wörndl (eds.), information and communication technologies in tourism 2020. united kingdom, january 08-10, 2020. retrieved from: https://enter2020.ifitt.org/ lopez de avila, a. (2015). smart destinations: xxi century tourism. presented at the enter2015 conference on information and communication technologies in tourism, lugano, switzerland, february 4-6, 2015. manyika, j., chui, m., brown, b.,bughin, j., dobbs, r., roxburgh, ch., & hung byers,a. (2011).big data: the next frontier for innovation. mckinsey global institute. mariani, m., baggio, r., fuchs, m., &höpken, w. (2018). business intelligence and big data in hospitality and tourism: a systematic literature review. international journal of contemporary hospitality management, 30(12), 3514-3554. masseno, m., &santos, ch. (2018) between footprints: balancing environmental sustainability and privacy in smart tourism destinations.united world law journal, 1(ii), 96-11. meeker, w. q., & hong, y. (2014). reliability meets big data: opportunities and challenges. quality engineering, 26(1), 102-116. olsen, m., & connolly, d. (2000). experience-based travel: how technology is changing the hospitality industry. cornell hospitality quarterly, 41(1), 30-40. 50 | magdalena kachniewska scharl, a., lalicic, l., &önder, i. (2020). tourism intelligence and visual media analytics for destination management organizations. in j.neidhardt, w. wörndl (eds.), information and communication technologies in tourism 2020. proceedings of the international conference in surrey, united kingdom, january 08-10, 2020. shoval, n., isaacson, m., & chhetri, p. (2013). gps, smartphones, and the future of tourism research. in a. a. lew, c. m. hall, & a. m. williams (eds.), the wiley blackwell companion to tourism (251261). blackwell. song, h., liu, h. (2017). predicting tourist demand using big data. inz. xiang, d. r. fesenmaier (eds.) analytics in smart tourism design. springer. swan, m. (2013). the quantified self: fundamental disruption in big data science. big data, 1(2), 85-99. tachizawa, e. m., alvarez-gil, m. j., & montes-sancho, m. j. (2015). how smart cities will change supply chain management. supply chain management, 20(3), 237-248. townsend, p. (2017).the dark side of technology. oxford university press. vasavada, m., &padhiyar, y. j. (2016). “smart tourism”: growth for tomorrow.journal for research, 01(12). versichele, m., neutens, t., delafontaine, m., & van de weghe, n. (2012). the use of bluetooth for analyzing spatiotemporal dynamics of human movement at mass events: a case study of the ghent festivities. applied geography, 32(2), 208-220. vu, h. q., li, g., law, r., & ye, b. h. (2015). exploring the travel behaviors of inbound tourists to hong kong using geotagged photos. tourism management, 46, 222-232. yang, x., pan, b., evans, j. a., &lv, b. (2015). forecasting chinese tourist volume with search engine data. tourism management, 46, 386-397. author magdalena kachniewska phd in tourism economics. member of tourism research working group and scientific council of e-travelforum. chairperson in “new.tech.new.travel” contest. strategic management and social marketing expert specialising in ict applications in tourism and hospitality. correspondence to: prof. magdalena kachniewska, phd, warsaw school of economics, department of international management, al. niepodleglosci 162, 02-554 warsaw, poland, e-mail: mkachni@sgh.waw.pl orcid http://orcid.org/0000-0003-3163-0868 copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. ier-07-02-05-pp055--2014-balawi 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.05 entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison with qatar and saudi arabia ayman balawi a b s t r a c t objective: this paper aims to investigate and assess the uae’s overall entrepreneurship performance (ecosystem) by applying the global entrepreneurship index (gei). research design & methods: this paper assesses the united arab emirates’ entrepreneurial ecosystem and compares it with qatar and saudi arabia by using the global entrepreneurship index (gei) data collected between 2011 and 2016. the gei approach is applied to measure the entrepreneurship ecosystem at the country level, and it constitutes an appropriate method to encourage a higher level of entrepreneurship by considering its quality aspects. findings: outcomes show an entrepreneurial ecosystem with a gei index of 44.6. technology absorption is a critical bottleneck that suppresses entrepreneurial goals. despite the low score of this pillar, the uae has one of the highest gdp per capita among all participating countries. as a result, the gei score of the united arab emirates and its sub-indices are above the global average trend and count to the most innovation-driven economies worldwide. however, the uae is not performing well compared to other average performers in its category. implications & recommendations: crucial policy interferences are required for the improvement of technology absorption. uae calls for 4% additional resources to expand the gei score by 10%. contribution & value added: using a novel approach incorporating individual and institutional variables into a single model, this paper identifies the weak aspects of uae’s entrepreneurial performance. also, the utilisation of (pfb) is used to identify which entrepreneurial factors should be tackled. article type: research article keywords: entrepreneurship; entrepreneurship ecosystem; entrepreneurship performance; gei; persian gulf; arabian peninsula, qatar, saudi arabia, united arab emirates jel codes: o1, f02, l26 received: 19 february 2021 revised: 21 may 2021 accepted: 24 may 2021 suggested citation: balawi, a. (2021). entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison with qatar and saudi arabia. international entrepreneurship review, 7(2), 55-66. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0702.05 introduction the united arab emirates (uae) is well-known for being one of the most eye-catching places for investments in the world. it is one of the fastest rising economies in the region (the arabian peninsula, the persian gulf), and it has attracted significant investments, new firms, and entrepreneurs. an integrated system of regulations has achieved this inspiring accomplishment, commercial and labour laws, endorsed by the government to boost investments and projects and nurture a suitable environment for entrepreneurs and investors alike (cummings, 2018; hamdan, 2019). before the exploration of oil in the mid-1950s, the emirates’ economy was predominantly driven by agriculture in oases, date palm trading, and fishing. at present, the uae economy is highly dominated by extractive industries – including crude oil and natural gas (29.50%), wholesale and retail trade (11.70%), financial and insurance activities (8.60%), construction and building (8.40%). the uae adopts economic diversification strategies, which have successfully boosted non-oil sectors’ contribution to the international entrepreneurship review ri e 56 | ayman balawi national economy, such as manufacturing, tourism, banking, trade, real estate, services, and renewable energy (uae portal, 2020). furthermore, the uae takes concrete steps to upsurge these sectors’ impact on the national economy to reach 80% in 2021. thus, the oil industry’s contribution is currently about 30% of gdp, compared to 79% in 1980 (uae portal, 2020). based on that, the uae has settled several strategies and plans in line with the best global practices in strategic planning and development. in 2010, the emirates launched the uae vision 2021, which “sets the key themes for the social and economic development of the uae” – a vision that aims to make the uae one of the best countries in the world. to achieve this goal, the country launched the “national agenda”, which includes key performance indicators (kpis) that serve as a guide for the country in achieving its aspirations. these kpis have been sectioned into six national pillars representing the six main sectors of fundamental interest of the uae: health, security, infrastructure, education, economy, and housing. these indicators could be compared with other promising projects in the region, such as saudi vision 2030 (uae portal, 2020; vision2021, 2019). the emirates’ economy has experienced a significant transformation in the last ten years. the gdp has increased from 290 billion usd in 2010 to 414 billion usd in 2018, at an annual growth rate exceeding 9% during 2010-2018. throughout these years, the country’s focus was on establishing a differentiated economy, along with large-scale infrastructure development. as a result, economic growth has led to vital progress in its citizens’ living standards and job opportunities for foreigners. to reinforce its position, the uae has established a framework that is continuously adapting the highest international standards to meet the entrepreneurial community’s requirements. these efforts have created a rich and attractive economic environment for investments, leading to many of the best regional companies setting up their headquarters in the uae. consequently, the uae became a leading economic centre in the middle east (al saiqal, ryan & parcero, 2018). this paper aims to investigate and assess the uae’s overall entrepreneurship performance (entrepreneurial ecosystem) by utilizing the global entrepreneurship index (gei); this unique approach combines institutional and individual variables. we used this methodology to compare the uae profile with the leading economies in the region (qatar and saudi arabia). it the first paper that examines the uae entrepreneurship development by using the gei. furthermore, this structure, in which we have been able to discern and understand the usage of this tool, helps us to recognise and understand the country’s pros and cons and their influence on the economy. the results show that the entrepreneurial performance of the uae is all above the global average trend, that put the country into the world’s innovationdriven economies, where the uae ranked 34th among the total of 95 countries in the index. the paper is structured as follows. first, it shows an overview of the uae situation, followed by a description of the emirates’ current performance regarding entrepreneurship profile and macroeconomics progress. after that, it summarises the concept of the gei methodology and differentiates it over other entrepreneurship measurements. fourth, it analyses the emirates’ overall gei score by clarifying the three sub-index groups, the performance of the 14 pillars in comparison to other neighbouring countries, and the performance of the two main variables (individual vs institutional). the following section suggests policy recommendations to enhance the overall entrepreneurial performance in the uae, while the closing section outlines a brief conclusion. literature review entrepreneurship and small and medium-sized enterprises (smes) are one of the most important factors contributing to economic growth and employment in both developed and developing countries (ubrežiová et al., 2008) in various economies in the world (wach, 2015; lubbadeh, 2019; szerb & trumbull, 2018). entrepreneurship development depends on both internal factors (traits of an entrepreneur) and external factors (business environment) (wach & głodowska, 2021; głodowska et al., 2016). kahn (2016) underscores that the entrepreneurial ecosystem plays a crucial role especially in the persian gulf countries (table 1). similarly, lane (2016) underlines the importance of the environment for entrepreneurship, innovation and creativity, especially in the context of university education. entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison… | 57 table 1. isenberg’s domains of the entrepreneurship ecosystem strategic domain support domain culture domain policy human capital markets finance support services government institutions: financial support laws and rules, e.g. tax benefits developing research institutions businessfriendly laws contract enforcement, labour rights labour: skilled and unskilled serial entrepreneurs colleges and universities entrepreneurship training expertise: expert knowledge and information for dissemination to enterprise micro loans: essential loans for the survival of micro-scale businesses that generate jobs infrastructure: telecoms transportation energy industrial zones incubators clusters success stories: visible success wealth generation for founders international reputation leadership: clear support society support by recognizing the sme/micro business as viable and respectable work networks: personal networks of entrepreneurs diaspora networks around the markets multinational corporations investment (by): angel investors crowd investors institutional investors venture capital private equity pubic capital markets support professions: legal accounting investment advisors societal norms: tolerance of risks, failures and mistakes innovation, creativity and experimentation social status of entrepreneur wealth creation ambition, drive, hunger non-government institutions: business planning contests conferences source: rahatullah (2013) quoted in kahn (2016). in the uae, entrepreneurship is not only linked with various benefits like job creation but promoting social and economic unity, which is vital to competition and productivity improvement, unlocking individual potential and producing jobs that offer a variety of choices to the citizens (al saiqal, ryan & parcero, 2018). from the entrepreneurial ecosystem point of view, the uae has been working well to create a conducive environment for entrepreneurs, from a robust and broad official framework that protects both investors and entrepreneurs to establish policies that connect new firms with other private institutions and public sectors. these actions and drives, combined with fast improvements of the local economy, have converted the uae into one of the first choices of destinations for entrepreneurs in the region (hamdan, 2019). however, to view the nature of entrepreneurship in the uae context, it is vital to consider the various individual characteristics and traits of emirati entrepreneurs. the emirati entrepreneur profile is predominantly male, aged between 25 and 34, of higher income level, employed, and having at least some post-secondary education. the primary drive for 70% of emiratis to launch a business is to expand personal income. furthermore, emirati entrepreneurs have positive views about entrepreneurship and are very optimistic about entrepreneurial opportunities, but they are hesitant towards starting a business as they have a high level of fear of failure (minhas, 2019; el-sokari et al., 2013). due to intense rivalry, entrepreneurs in the uae face problems investing their money in new business ideas. the fear of failure is mainly driven by lack of knowledge about government support, absence of business knowledge and weak skills, and undesirable perceptions of self-employment and risk-taking (hameed et al., 2016; oecd, 2013). on the other hand, khalilov and yi (2021) underscore the importance of studying the relationship between institutions and entrepreneurship. they found that compared with other countries, oecd countries have 58 | ayman balawi more developed institutions and are considered the best entrepreneurial countries. furthermore, a society with developed business activities is having a positive impact on the situation of entrepreneurs. in addition, due to its innovative nature, entrepreneurship has been a key driver of economic growth. also, human capital provides sustainable economic growth as a key source of innovation. research methodology ács et al. (2014) introduced the global entrepreneurship index (gei), it is one of the most renowned measures associated with entrepreneurship and economic development. gei is a complex health indicator of the entrepreneurial ecosystem in a particular country. it has been established to measure entrepreneurship at the country level. moreover, gei offers four unique advantages over other entrepreneurship ecosystem measurements. first, gei is a proper measure that considers the quality aspects of entrepreneurship over the quantity-based approach. second, it considers both the individual and institutional aspects of entrepreneurship and various entrepreneurship elements that interact to make an entrepreneurial ecosystem. third, gei addresses the 14 pillars as the integrated entrepreneurship elements, not as independent elements. fourth, gei provides the entrepreneurship policy point of view through equalising/normalising the same marginal effect for the averages 14 pillars values, and it considers the weakest or bottleneck pillars in the system. (szerb et al., 2018). however, gei has some limitations in terms of accessing data, since part of the data source is based on gem indicators that are only partially publicly available; also, other institutional indicators (13 out of 24 indicators) that gei applied are coming from the world economic forum (wef) which are not available anymore (gem, 2018; ács et al., 2018). szerb and trumbull (2018) argue that the gei’s capability to assess the holistic entrepreneurship ecosystem makes it superior. in its structure, gei comprises the three main sub-indexes; entrepreneurial attitudes (att), entrepreneurial abilities (abt), and entrepreneurial aspiration (asp). each sub-index consists of 4-5 pillars (14 pillars altogether), and each one of these pillars includes both institutional and individual variables that represent all environmental characteristics of entrepreneurship. the pillars are the basic building blocks of the sub-indices, and the value of a sub-index for a given country is the simple average of its penalty for bottleneck (pfb) adjusted pillars for that sub-index multiplied by 100. then gei, the super-index, is just the three sub-indices’ average (szerb et al., 2016). while the previously mentioned measures consider mostly individual variables, the gei combines individual data with contextual institutional factors. thus, we can get a precise representation of the ecosystem by using both institutional and individual variables. moreover, by measuring all pillars and analysing the three sub-indexes (att, abt, asp) on institutional and individual variables, the gei eventually offers the pfb methodology to provide recommended policy directions for participating countries. in the pfb methodology, a bottleneck is defined as the weakest link in the national entrepreneurial dynamic; in other words, it is simply the weakest performing pillar. the pfb will be higher if there are bigger differences among the entrepreneurship variables. therefore, the pfb will be optimised by normalising the values of all index elements, the value of each element is “penalised” by associating it to the score of the indicator with the weakest performance in each country. this simulates the bottleneck concept; if the bottleneck component is optimised, the particular sub-index and, ultimately, the gei index will demonstrate a significant improvement. hence, using the pfb method makes it possible to determine the bottleneck factor that deters system performance, therefore assisting policymakers in deciding how policy resources should be allocated. policies must continuously seek to handle the most poorly performing pillars first (ács et al., 2018). further, the gei index provides countries that want to develop entrepreneurship with the necessary policy tools. even though the gei policy framework is limited in prescribing interventions in the complex policy environment, it provides pointers that indicate existing bottlenecks. according to szerb et al. (2016), this limitation comes from the fact that the gei index only measures the national system of entrepreneurship partially. dealing with these bottlenecks cannot be achieved with universal tools, but in-depth engagement with local policymakers and implementers is ideal (szerb et al., 2016). entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison… | 59 results and discussion entrepreneurship and small business in the united arab emirates this section aims to provide a brief review of the entrepreneurial situation of uae, summarizing the country’s place in popular entrepreneurship, business, economy, and society-related international rankings. small and medium-sized enterprises (smes) are considered the backbone of the uae’s economy, accounting for 94% of all business in the country, which in turn employ 43% of the labor force. the uae pays great attention to improving and supporting the performance of smes and facilitating their work environment. additionally, smes are considered the core for economic growth and a vigorous supporter of the emirates’ gdp. in fact, their contribution to the emirates’ gdp is around 53% (smes report, 2019). however, uae smes’ competitiveness is lower than that of their counterparts, such as south korea and singapore, driven by low technology adoption needed to improve its services and competencies. smes also need to develop their overall corporate governance, particularly financial governance and transparency, to run in international markets and appeal to investors. there is still a lot to be done in the smes sector of uae in enhancing the innovative environment for businesses to flourish and produce new goods and services and gain new market shares (smes report, 2019; uae portal, 2020). one of the most well-known rankings of entrepreneurship for countries is the ease of doing business (edb). uae seems to perform very well in edb. according to the world bank (2019b), 50% of the adult population has an intention to start a new business within the coming three years, which positions the uae first among the 190 participating countries. however, only 3.5% of the adult population has truly pursued a new business. moreover, the uae was ranked 1st among the arab countries and 11th internationally, due to facilities provided by the emirate’s government in terms of ease of paying taxes, issuing building licenses, property registration, getting electricity, and an improved online system for registering a business (uae portal, 2020). it is also among the most developing countries in edb; this makes the uae an entrepreneurial leader among the arabian gulf countries and the middle east region in general. in fact, the uae has a promising opportunity to progress among innovationdriven economies (world economic forum, 2018). on average, the uae’s self-employment stands at 3.9% compared to its neighbours, saudi arabia (kingdom of saudi arabia, ksa) and oman, record 4.8% and 3.4%, respectively. it’s much lower than the 30.58% arab countries average, having shown slight improvement over the past five years. however, females are less active than males in self-employment at 3.6% (world bank, 2019a). the other popular ranking is the global competitiveness index (gci), where uae ranked the uae first in the middle east and 25th worldwide, with its better ranking achieved in 2010 (23rd). the uae witnessed substantial improvements in ict adoption (2nd globally) and skills (39th) and was ranked first among the top 32 economies in a stable macroeconomic environment. further, improvements in education and skills are required to boost the human capital required to drive innovation in the country (world economic forum, 2019). this composite index is part of the global competitiveness report issued by the world economic forum and reflects several areas such as ict adoption, human capital, innovation capability, macroeconomic stability, and business dynamism (world economic forum, 2019). lastly, regarding the human development index (hdi), the uae rates pretty high with 35th place out of 189 participating countries encompassed in the report, and this sits uae among very high human development class. however, uae stills below the average of countries in the very high human development group. this index categories countries based on several indicators such as work, employment, education, usage of technology and communication, and trades and financial flows (undp, 2019). entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates according to gei overall average score between 2012-2016, the uae ranked 34th among the 95 listed countries with a gei index of 44.6, with only one other arab gulf country qatar (55.4), performing in the first-class group of countries, while saudi arabia in a latter class (40.2) (gei, 2018). also, the uae’s gei score is far above the world average trend line. the 14 pillars in table 2 offer a chance to realise how the 60 | ayman balawi emirates’ entrepreneurial ecosystem interacts. generally, the ecosystem shows unequal performance. start-up skills (0.29) and technology absorption (0.18) are the sole pillars with a value below 0.30. all the pillars of the entrepreneurial aspiration sub-index show that the uae is among the top-performing category of countries. it reflects that the country provides an adequate supporting environment for entrepreneurs to introduce new products or processes, connect international markets, and finance their business with venture capitals, which are crucial for pioneering start-ups (ács et al.,2018). table 2. uae’s entrepreneurial profile at sub-indexes and pillars level between 2012-2016 sub-indexes pillars score entrepreneurial attitudes (att) opportunity perception 0.35 start-up skills 0.29 risk acceptance 0.32 networking 1.0 cultural support 0.84 att 40.4 entrepreneurial abilities (abt) opportunity startup 0.60 technology absorption 0.18 human capital 0.87 competition 0.47 abt 35.1 entrepreneurial aspirations (asb) product innovation 1.0 process innovation 0.63 high growth 0.90 internationalization 0.90 risk capital 0.98 asb 58.5 gei 44.6 source: own established based on gei dataset, 2012-2016. technology absorption is a vital issue with a score less than 0.20, it’s evident to be the main bottleneck in the emirates’ entrepreneurial ecosystem, tailed by startup skills (0.29). nevertheless, the uae’s overall performance is doing very well on the rest of pillars, and shortages in “technology absorption” and “startup skills” are probably to hinder the country’s development in employing new opportunities, thus indicating that the country does not provide enough capacity for technology assimilation. proposing that an investment in entrepreneurship practices and research competence might make additional developments in entrepreneurial achievement. table 3 displays additional analysis for the individual and institutional variables of gei sub-indices. generally, the table presents unstable performance between individual and institutional variables in the emirates’ entrepreneurial ecosystem, where all institutional variables perform quite well, compared to individual variables that are witnessing major problems, mostly in the first two sub-indexes. overall institutional score (0.75) is mostly strong, with 7 out of 14 variables among the top 25% of the countries, and 4 variables among the third quartile of the countries. on the contrary, the least performing variables are country risk (0.61), economic complexity (0.47), and education (0.41). however, technology transfer (1.0) ranks at best among the top 25% of countries, which indicates that the business setting in the uae endorses the use of innovation for emerging new products (ács et al., 2018). among individual variables in all sub-indices, the uae has global leading results in “human capital”, “risk capital”, and “high growth”. for these pillars, the uae’s performance is almost optimal, which indicates its financial prosperity and the top resources of human capital. the uae’s situation as a vital trading center certainly delivers to superior scores of high growth and internationalisation in this country. overall, the uae reveals a high rate of “entrepreneurial aspirations” and medium rates of “entrepreneurial abilities and attitudes”. as a result of this, uae has a lower gei score than it should be compared with other innovation-driven countries. entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison… | 61 table 3. the emirates’ gei institutional and individual variables for 2020-1016 pillars institutional variables individual variables opportunity perception 0.35 freedom 0.62 opportunity recognition 0.39 start-up skills 0.29 education 0.41 skill perception 0.67 risk acceptance 0.32 country risk 0.61 risk perception 0.34 networking 1.0 connectivity 0.98 know entrepreneurs 0.97 cultural support 0.84 corruption 0.74 career status 0.86 att 40.4 – – – – opportunity startup 0.60 governance 0.85 opportunity motivation 0.37 technology absorption 0.18 technology absorption 0.88 technology level 0.00 human capital 0.87 labor market 0.90 educational level 0.83 competition 0.47 competitiveness and regulation 0.82 competitors 0.34 abt 35.1 – – – – product innovation 1.0 technology transfer 1.00 new product 0.81 process innovation 0.63 science 0.63 new technology 0.91 high growth 0.90 finance and strategy 0.95 gazelle 0.75 internationalization 0.90 economic complexity 0.47 export 1.0 risk capital 0.98 depth of capital market 0.70 informal investment 1.0 asb 58.5 –(lubbadeh, 2019) – – – gei 44.6 institutional 0.75 individual 0.66 note: white: best 25%; light grey: best 50%; dark grey: worst 50%; most shaded grey: worst 25%. source: own elaboration source: based on gei data 2012-2016 averages. even though the uae technological absorption, which refers to acquisition, development, assimilation, and utilisation of technological knowledge and capability, is high at institutional level, the technology level that indicates technological sophistication at the firm level is not yet remarkable. it indicates the presence of very few new businesses or less percentage of start-ups in the technology sector. getting a very low score in this variable is mainly because emirates are not sufficiently educated and trained on the latest technologies and skills to start their own business (hamdan, 2019; oecd, 2013). it could also be attributed to the lack of innovative and risk-taking people (minhas, 2019; hameed et al., 2016; oecd, 2013; lubbadeh, 2019). a high level of risk-aversion is not surprising; it may have deeper cultural reasons at a national level, if we look at the uae’s relatively high uncertainty avoidance score of 80, which – along with the other cultural dimensions shown in figure 1 (power distance, individualism, masculinity) – go hand in hand with the characteristics of the “emirati entrepreneur profile” described by minhas (2019), el-sokari et al. (2013) and (oecd, 2013). figure 1. hofstede’s cultural dimensions in the uae source: own elaboration based on hofstede insights (2020). 90 25 50 80 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 power distance individualism masculinity uncertainty avoidance 62 | ayman balawi minhas (2019) associates the problem of this variable with the necessity for the proper environment that focuses on entrepreneurship education for individuals as the requirement to implement their business. there is also a large gap, presently, between entrepreneurial intentions and implementation in uae, which is due to the continuing changes in rules, economic situation, rivalry, globalisation, innovation, financial barriers, and practices that make it more challenging for people to execute their intentions (minhas, 2019; oecd, 2013). the lack of the other variables can be attributed to several reasons; one of them is that the uae population cannot recognise opportunities to begin a new business, and the institutional atmosphere does not promote these opportunities. the second one is that emirati people are risk-averse; they are not enthusiastic about establishing a business due to the risky environment in the uae because of instability in oil prices, reduction in the tourism stream, and restricted flexibility of the financial policy – this could be associated to the poor performance in risk perception (global edge, 2019). it is essential to note that “opportunity perceptions” which is one of the components of “opportunity start-up” is considered weak, which interprets that entrepreneurs are driven by necessity entrepreneurship, where the government does not make adequate actions or regulations to motivate entrepreneurs to start businesses. therefore, it is vital to recognise what future entrepreneurs need out of their businesses, specifically, the aspiration to raise and scale up to the global level (ács et al., 2018; minhas, 2019). comparing emirates’ entrepreneurial performance to saudi arabia and qatar figure 2 compares the uae to its neighbouring countries, saudi arabia, and qatar. these countries also belong to the arab states of the persian gulf, intending to enable and develop the economy between the gulf members and across the globe. the major fields include the collaboration of policies and trade investment (uae portal, 2020). in the gulf region, only the uae and qatar are categorised as innovation-driven countries, whereas saudi arabia is an efficiency-driven economy. figure 2. pillar level compression of the uae, saudi arabia, and qatar for 2012-2016 source: own elaboration based on gei 2012-2016 dataset. we can see in figure 2 that the uae and qatar are the highest achievers in the gulf region. they are also the top achievers internationally for several pillars, particularly risk capital, high growth, and human capital. however, all three countries still face a significant bottleneck in technology absorption and risk acceptance, indicating that the technology sector in these countries does not have enough capacity for businesses to absorb new technologies rapidly, and the situation in these countries is relatively at high risk and individuals are not ready to take the risk for establishing businesses (ács et al., 2018). 0,000 0,200 0,400 0,600 0,800 1,000 1. opportunity perception 2. startup skills 3. risk acceptance 4. networking 5. cultural support 6. opportunity startup 7. technology absorption 8.human capital 9. competition 10. product innovation 11. process innovation 12. high growth 13. internationaliz… 14. risk capital united arab emirates saudi arabia qatar entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison… | 63 enhancing entrepreneurship in the uae: a simulation analysis of this paper shows a specific bottleneck that requires intervention from the emirates’ government to make its entrepreneurial ecosystem conducive and enable entrepreneurs to achieve better performance in domestic and international markets. therefore, it is crucial to figure out the bottleneck pillars that hamper the government’s endeavours in this area and make policy priorities. with the gei penalty support for bottlenecks (pfb) methodology, the country can easily single out the bottleneck or the weakest pillars. table 4 depicts the bottleneck variable of uae and required efforts by the government to increase its gei. table 4. reveals that policymakers need to dedicate their efforts to one pillar, “technology absorption”, to boost the country’s gei score by 10%. it is the major persistent bottleneck that demands 100% of the effort. as pointed out by the world bank (2011), a more excellent technology absorption could “raise a country’s economic productivity and strengthen growth competitiveness to gain ground in the global market”. furthermore, yi et al. (2019) stated that technology absorption could be driven by universities, scientific research institutions, governments, and technology service agencies. moreover, the world bank (2011) proposed public policies and policy actions to improve nurturing technology absorption within a country. table 4. simulation of maximising uae gei index average by 10 points for 2012-2016 “sub-indexes new score” pillars required increase in pillar percentage of the total new effort entrepreneurial attitudes opportunity perception 0.0 0% start-up skills 0.0 0% risk acceptance 0.0 0% networking 0.0 0% cultural support 0.0 0% att 40.4 entrepreneurial abilities opportunity start-up 0.0 0% technology absorption 0.09 100% human capital 0.0 0% competition 0.0 0% abt 35.1 entrepreneurial aspirations product innovation 0.0 0% process innovation 0.0 0% high growth 0.0 0% internationalisation 0.0 0% risk capital 0.0 0% asb 58.2 gei 44.6 source: own calculations based on gei index data 2012-2016 averages. in general, public policy should first focus on getting the basics right – through fostering entrepreneurship, improving the investment climate, and strengthening competition. since technology absorption and economic growth are strongly connected (hamdan, 2019; goldberg & kuriakose, 2011), the public policy of the uae should provide a framework to increase technology absorption that focuses on investment climate and technology absorption capacity through training and education by targeting post-secondary schools and the labour force. therefore, to harness all benefits of bolstering technology absorption, the uae government needs to engage universities, scientific research institutions, enterprises, and technology intermediary service agencies in the process. 64 | ayman balawi conclusions this paper aimed to examine the entrepreneurship ecosystem of the uae, qatar, and saudi arabia by using the global entrepreneurship index (gei). the gei proposes the multidimensional explanation of entrepreneurship by joining individual and institutional aspects to identify the ecosystem’s weaknesses and strengths. the penalty for bottleneck (pfb) methodology helped us detect the country’s worst-performing pillars (technology absorption) and recommend policy suggestions. overall, the uae ranked 34th, with 44.6 gei scores, among 95 countries in the index. among other arab gulf countries, the uae’s gei index was relatively higher, except qatar, which scored 55.4. the gei score of the united arab emirates and its sub-indices are all above the global average trend, and it lets the country count to the world’s innovation-driven economies. as for the analysis of the 14 pillars: the uae performs strongest in 7 of the 14 gei pillars, which places the country among the top countries in its category. however, its overall gei performance is hampered by its weakest bottleneck pillar – “technology absorption” – under the entrepreneurial ability sub-index. moreover, the level of gei performance varies between institutional variables and individual variables. uae performs much better in institutional variables than individual variables. especially the individual variables within the entrepreneurial abilities sub-index, namely: opportunity motivation, technology level, and competitors, are the main problem areas that need the utmost attention from the government to strengthen the country’s overall entrepreneurial abilities. moreover, the uae’s has a relatively higher gei index in comparison with other arab gulf countries. finally, we have used a particular feature of the gei, the pfb bottleneck technique, to simulate the country position to boost its effectiveness by allocating more opportunities for advancing the entrepreneurship level in the uae. the simulation indicates that the uae should dedicate its resources on technology absorption to elevate its performance. uae ranked 34th, with 44.6 gei scores, among the total of 95 countries in the index. hence, we were able to deliver a comprehensive and multidimensional picture regarding the entrepreneurial performance in the uae. further to that, creating policy recommendations can assist in escalating its entrepreneurship performance by directing the most susceptible connection in the system. comparing the uae’s performance to the other two countries (qatar and saudi arabia) in the region showed noteworthy results. uae is leading in internationalisation and product innovation. risk capital, high growth, and human capital are the best performing pillars in both the uae and qatar, whereas process innovation and high growth pillars are the worst in the saudi arabia, and start-up skill is the worst performing pillar in qatar. however, all three countries are still facing a significant bottleneck in technology absorption and risk acceptance. overall, the uae is not performing well compared to other average performers in its category of innovation-driven economies. in conclusion, there is a necessity for policy involvement to handle the present bottlenecks, mainly to improve technology absorption. lastly, the uae government has to make more effort in technology absorption, as the country calls for 0.09 extra resources (100% new effort allocation) to enhance the gei score by 10%, which implies that the uae needs to apply a variety of improvements to boost the entrepreneurship ecosystem. as a constraint, the gei data used in the study only cover the 2012-2016 period. hence further analyses are vital to cover a longer or more up-to-date timeframe than the period used in the trial, mainly if there are changes in government policies after that period. we contribute to recognizing the vulnerability in the entrepreneurial profile of uae in the sub-indexes, pillars, and component variables. in particular, the study reveals observational evidence of a lack of entrepreneurship in the population as the basis for moderate success. besides, we employed the pfb approach to underline the country’s bottlenecks and offer estimated recommendations about how uae could improve its bottleneck. references ács, z., autio, e., & szerb, l. (2014). national systems of entrepreneurship: measurement issues and policy implications. research policy, 43(3), 476-494. https://doi.org/10.1016/j.respol.2013.08.016 ács, z., szerb, l., & lloyd (2018). the global entrepreneurship index 2018. the global entrepreneurship and development institute, washington, d.c., usa cham: springer briefs in economics. doi:10.1007/978-3-030-03279-1 entrepreneurship ecosystem in the united arab emirates: an empirical comparison… | 65 al saiqal, n.y., ryan, j.c., & parcero, o.j. (2018). entrepreneurial intention and uae youth: unique influencers of entrepreneurial intentions in an emerging country context. journal of east-west business, 25(2), 144-165. https://doi.org/10.1080/10669868.2018.1536012 cummings, j.c. (2018) ‘the price is rights: getting the united arab emirates up to international speed in the labor law department’. brooklyn journal of international law, (issue 1), p. 410. retrieved from https://brooklynworks.brooklaw.edu/bjil/vol44/iss1/10 on december 12, 2020 el-sokari, h., horne, v., huang, v.z., & awad, a. (2013). entrepreneurship: an emirati perspective. institute of social & economic research (iser)zayed university. isbn: 978-9948-20-041-3 gem global entrepreneurship monitor (gem). (2018). entrepreneurship in the united arab emirates. retrieved from https://www.gemconsortium.org/report/gem-2018-2019-global-report on december 17, 2020. global edge. (2019). united arab emirates: risk assessment. retrieved from https://globaledge.msu.edu/countries/united-arab-emirates/risk on december 19, 2020. goldberg, i., & kuriakose, s. (2011). fostering technology absorption in southern african enterprises. washington, dc: world bank. https://doi.org/10.1596/978-0-8213-8818-1 głodowska, a., pera, b., & wach, k. (2016). the international environment and its influence on the entrepreneurial internationalization of firms: the case of polish businesses. problemy zarządzania, 14(3), 107-130. https://doi.org/10.7172/1644-9584.62.7 hamdan, a. m. m. (2019). entrepreneurship and economic growth: an emirati perspective. the journal of developing areas, 53(1), 65-78. https://doi.org/10.1353/jda.2019.0004 hameed, i., khan, m., shahab, a., hameed, i., & qadeer, f. (2016). science, technology and innovation through entrepreneurship education in the united arab emirates (uae). sustainability, 8(12), 1280. https://doi.org/10.3390/su8121280 hofstede insights (2020). the united arab emirates. retrieved from https://www.hofstede-insights.com/country/the-united-arab-emirates/ on december 15, 2020. khan, m.r. (2016). entrepreneurship ecosystem evolution strategy of saudi arabia. international entrepreneurship review, 2(2), 67-92. khalilov, l., & yi, c.-d. (2021). institutions and entrepreneurship: empirical evidence for oecd countries. entrepreneurial business and economics review, 9(2), 119-134. https://doi.org/10.15678/eber.2021.090208 lane, p. m. (2016). creating the environment for innovation and entrepreneurship. international entrepreneurship review, 2(2), 53-66. lubbadeh, t. (2019). entrepreneurship development in japan: an empirical analysis. international entrepreneurship review, 5(3), 19-33. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.02 minhas, w.a. (2019). advancing entrepreneurship in the united arab emirates: start-up challenges and opportunities. palgrave macmillan. retrieved on dec. 17, 2020, from https://books.google.hu/books?id=ze5adwaaqbaj oecd (2013). the entrepreneurial ecosystem of abu dhabi: boosting the entrepreneurial ecosystem: uae. retrieved from https://www.oecd.org/countries/unitedarabemirates/abudhabi-ecosystem-final-web.pdf on may, 24, 2020. rahatullah, m.k. (2014). role of trust and commitment in building successful franchise business relationships. international journal of knowledge, innovation and entrepreneurship, 2(1), 90-107. smes report. (2019). the state of small and medium enterprises (smes). in dubai sme (pp. 16-20). retrieved from https://sme.ae/sme_file/files/sme%20state%202019%20ar.pdf on july 24, 2020. szerb, l., & trumbull, w.n. (2018). entrepreneurship development in russia: is russia a normal country? an empirical analysis. journal of small business and enterprise development, 25(6), 902-929. https://doi.org/10.1108/jsbed-01-2018-0033 szerb, l., komlosi, e., & páger, b. (2016). measuring entrepreneurship and optimising entrepreneurship policy efforts in the european union. cesifo dice report, 14, 8-23. retrieved from https://www.econstor.eu/bitstream/10419/167269/1/ifodice-report-v14-y2016-i3-p08-23.pdf on december 17, 2020, uae (2020). the united arab emirates’ government portal. retrieved from https://u.ae on december 17, 2020, uae portal. (2019). annual economic report. retrieved from https://u.ae/en/about-the-uae/economy on december 17, 2020. 66 | ayman balawi ubrežiová, i., wach, k., & horváthová, j. (2008). entrepreneurship in small and medium-sized enterprises: comparative study between slovakia and poland for the years 2001-2007. agricultural economics, 54(8), 358-366 undp (2019). human development report. retrieved from http://hdr.undp.org/sites/all/themes/hdr_theme/ country-notes/are.pdf on may 15, 2020. wach, k. (2015). small and medium-sized enterprises in the modern economy (chapter 7). in m.r. contreras loera & a. marjański (eds.), the challanges of management in turbulent times. global issues from local perspective. occidente (méxico): universidad de occidente, pp. 77-101 wach, k., & głodowska, a (2021). how do demographics and basic traits of an entrepreneur impact the internationalisation of firms?. oeconomia copernicana, 12(2). world bank (2019a). united arab emirates. retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/sl.emp.self.zs?locations=ae on may 22, 2020. world bank (2019b). doing business 2019. retrieved from https://www.doingbusiness.org/content/dam/doingbusiness/media/annual-reports/english/db2019-report_web-version.pdf on may 16, 2020. world bank. (2011). fostering technology absorption in southern african enterprises. world bank. washington, dc. usa. world economic forum. (2019). the global competitiveness report. retrieved from http://www3.weforum.org/docs/wef_theglobalcompetitivenessreport2019.pdf on december 17, 2020. yi, m., fang, x., & zhang, y. (2019). the differentiated influence of technology absorption on regional economic growth in china. sustainability, 11(2), 450. https://doi.org/10.3390/su11020450 author ayman balawi phd candidate in business administration at the university of pécs (hungary); master’s in business administration (2017, birzeit university, palestine); bachelor of electronics engineering with minor in physics in (2011, palestine polytechnic university, palestine). his research interests include the relationship between transformational and transactional leadership and their impact on innovative behaviours, entrepreneurship, social media marketing. correspondence to: mr. ayman balawi, faculty of business and economics, pécs, rákóczi út 80, 7622, hungary, e-mail: aymanalb2004@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0002-4500-5337 acknowledgements and financial disclosure the author would like to express his appreciation to prof. lászló szerb, who provided the gei dataset, and for his priceless comments and directions in this paper. conflict of interest the author declare that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-03-04-pp049--1992-kusa 2020, vol. 6, no. 3 10.15678/ier.2020.0603.04 linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization rafał kusa a b s t r a c t objective: the aim of the paper is to examine relational capabilities of an organization in the context of entrepreneurial orientation and to identify potential interconnection between them. research design & methods: the sample consists of 363 smalland medium-sized enterprises (smes) representing both service and manufacturing (highand low tech) industries. the correlation analysis was employed to test the associations among variables. the variables were dimensions of entrepreneurial orientation (i.e., risk-taking, innovativeness, and proactiveness), dimensions of relational capability (i.e., the intensity of inter-organizational relations, resources involved in inter-organizational relations, and management of inter-organizational relations), and firm’s performance. findings: the findings show that all dimensions of relational capabilities are associated strongly with risk-taking, while their associations with innovativeness and proactiveness are weak, however statistically significant. the access to external resources, their utilization, and sharing their resources are the most important aspects of relational capabilities. all variables are significantly correlated with performance. contribution & value added: the study’s results imply that relational capabilities may play an important role in pursuing entrepreneurial opportunities. the findings confirm the importance of behaviours focused on sharing resources (including knowledge). this observation has a practical implication for entrepreneurs. article type: research paper keywords: relational capabilities; inter-organizational cooperation; entrepreneurial orientation; risk-taking; innovativeness; proactiveness jel codes: l14, l22, l26 article received: 13 july 2020 article accepted: 1 september 2020 suggested citation: kusa, r. (2020). linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(3), 49-60. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0603.04 international entrepreneurship review ri e 50 | rafał kusa introduction relational capabilities as well as entrepreneurial orientation is perceived as an important determinant of an organization’s performance. modern models of competitive advantage indicate the role of relational sources in achieving sustainable and inimitable competitive advantage (czakon, 2005). entrepreneurship is also perceived as a source of competitiveness, especially at the initial stage of an organization’s development (bednarczyk 2001). both entrepreneurial approach and relational capabilities are important characteristics of an organization in terms of pursuing entrepreneurial opportunities. moreover, they can occur interconnected. it is displayed through sharing ownership in business start-ups (ruef, 2010) or involvement of entrepreneurs in inter-organizational networks or clusters. identification of entrepreneurship with individuals is presented by morris (1998) as one of the myths regarding entrepreneurship. within an organization, entrepreneurship is practiced by teams morris (1998) and johannisson (2003) presents entrepreneurship as “a collective phenomenon” (ribeiro-soriano & urbano, 2009, p. 422). consequently, entrepreneurial teams and collaboration among employees is a subject of collective entrepreneurship (ribeiro-soriano & urbano, 2009). forming cooperation relationships with external partners can be considered as a manifestation of entrepreneurship of an organization (franco & haase, 2013). moreover, external collaboration enables a firm to be entrepreneurial; in parallel, entrepreneurial organizations have the capacity to form collaborative relationships outside the organization. these characteristics are a subject of collaborative entrepreneurship (ribeiro-soriano & urbano, 2009). collaborative entrepreneurship can lead to the creation of economic value through the sharing of information and knowledge (gupta & govindarajan, 2000). as the basis for collaborative entrepreneurship, companies use relational capital (welbourne & pardo-del-val, 2009). thus, collaboration, both inside and outside the organization, is associated with entrepreneurial activity. relational capabilities (along with, for example, the choice of appropriate partner(s), the management of the partner relationship, the accumulation of relational capital) can determine the effectiveness of inter-organizational collaborations (yao et al., 2009). despite numerous concepts reflecting the role of collaborative relations in entrepreneurial activity, and the role of relational capability in building collaborative relations, links between entrepreneurship and relational capabilities are not fully explained. thus, the general question behind the paper is whether relational capabilities can contribute to the pursuit and exploitation of entrepreneurial opportunities. in this paper, this question will be referred to small and medium-sized enterprises (sme). smes are believed to embody the entrepreneurial spirit. in parallel, smes face many constraints due to their limited resources. in this preliminary study we will attempt to answer the following detailed questions: are entrepreneurial behaviours of smes associated with relational capabilities? what are correlations between dimensions of entrepreneurial orientation and selected dimensions of relational capabilities (that reflect the intensity of inter-organizational relations, how are they focused on resources, and how are they managed)? such questions are in opposition to the entrepreneurs’ image presented often in discussions about entrepreneurship, wherein entrepreneurs are presented as individual heroes who value their autonomy and behave aggressively towards their competitors. this paper aims linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization | 51 to identify the potential interconnection between entrepreneurship and relational capabilities, in particular, to examine the selected dimensions of relational capabilities of an organization in the context of entrepreneurial orientation (eo). this a conceptual paper. however, the theoretical propositions regarding potential links between entrepreneurial orientation, relational capabilities, and firm performance are preliminarily examined with correlations analysis as a part of this study; the sample consists of smalland medium-sized enterprises. the theoretical background is based mainly on the literature on organizational entrepreneurship and relational capacity. specifically, the literature on relational capacity and entrepreneurship, particularly entrepreneurial orientation, is analyzed in terms of mutual connections and common approaches. the remaining article is as follows. first, we identify the main research problems in the fields of entrepreneurial orientation and relational capacity. second, we present our sample, tool, and method. third, we present and discuss our findings. and finally, we conclude and recommend future studies’ development. literature review entrepreneurial orientation entrepreneurship is exhibited in various ways. entrepreneurship can be identified with creating organizations (shook et al., 2003). gartner (1989, p. 47) states that “what differentiates entrepreneurs from non-entrepreneurs is that entrepreneurs create organizations, while non-entrepreneurs do not”. an entrepreneurial act of creating a new organization can take place within an existing organization, which is perceived as one of the manifestations of corporate entrepreneurship (sharma & chrisman, 1999). entrepreneurship is perceived as “a process by which individuals – either on their own or inside organizations – pursue opportunities without regard to the resources they currently control” (stevenson & jarillo, 1990, p. 23), however, mcgrath and macmillan posit that “entrepreneurship is about the relentless pursuit of opportunities as well as resources” (ma & tan, 2006, p. 714). thus, the role of resources is differently presented in the concepts of entrepreneurship. the process of entrepreneurship comprises identification and evaluation of opportunity, development of a business plan, determination of required resources, and management of the resulting enterprise (hisrich et al., 2005). the entrepreneurial process does not end when the organization is founded, and it can repeat periodically (kusa 2017a). entrepreneurship is also presented as a set of attitudes (namely, the desire to achieve, the passion to create, the yearning for freedom, the drive for independence, hard-working, calculated risk-taking, continuous innovation, and undying perseverance [ma & tan, 2006]). one of the most common conceptualizations of firm-level entrepreneurship is the entrepreneurial orientation (eo), which is characterized by “a propensity to act autonomously, a willingness to innovate and take risks, and a tendency to be aggressive toward competitors and proactive relative to marketplace opportunities” (lumpkin & dess, 1996, p. 137). according to eo, the main dimensions of entrepreneurship are risk-taking, proactiveness, and innovativeness (covin & slevin, 1989). anderson et al. (2015, p. 1583) define eo as “a multidimensional construct consisting of two non-interchangeable dimensions – entrepreneurial behaviours and managerial attitude towards risk” where “both di52 | rafał kusa mensions are fundamentally necessary for eo to exist”. other operationalizations augment eo with autonomy and competitive aggressiveness (lumpkin & dees, 1996), interorganizational cooperation (kusa, 2017b), or coopetition (kusa 2020). there is numerous evidence proving the positive impact of eo on firm performance (e.g., hughes & morgan 2007). additionally, firm-level entrepreneurship is perceived as a tool of strategic development of an organization (bednarczyk, 1996) as well as internationalization (narayanan, 2017). eo is also linked with innovation intensity (benazzouz, 2019). dimensions of eo can be associated with inter-organizational relations. in particular, proactiveness, which refers to a firm’s initiatives and actions to ‘shape the environment’ (lumpkin & dess, 1996, p. 147), can require cooperation with other entities. furthermore, an abundance of resources (which is one of the reasons for collaboration) can encourage proactiveness (khan & manopichetwattana, 1989). relational capacity, which enables sharing resources, can interrelate with attitude toward risk-taking. finally, associations between innovativeness and relational capital are evidenced in the literature (e.g., franco & haase, 2013). finally, in the case of limited access to resources, inter-organizational collaboration along with relational capabilities may be necessary to seize the entrepreneurial opportunity or create a new organization. to sum up, inter-organizational relations are not present in the concepts of organizational entrepreneurship (including entrepreneurial orientation), however, they are indirectly related to these concepts. relational capabilities relational capabilities are defined as superior skills to manage resources shared between companies (rodriguez-diaz & espino-rodriguez, 2006). more specifically, czakon (2009, p. 57-58) defines relational capabilities as “purposefully created combination of management and governance structures that allow carrying out value creation and learning processes by two or more parties under conditions of joint resources and capabilities exploitation in order to achieve partners’ objectives”. relational capabilities are associated with relational capital which is an extension of human capital, where the relationships people have with others are important and the most inimitable (welbourne & pardo-del-val, 2009). the theoretical background of analyzing relational capacities lies in the resourcebased view and transactional cost theory. the relational capabilities are crucial for interorganizational cooperation and networking activity of an organization, especially for small and medium-sized enterprises (welbourne & pardo-del-val, 2009). czakon (2009, p. 60) posits that “relational capabilities are numerous, complex, heterogeneous, and equifinal” and its components are governance, asset, knowledge management, value chain management as well as other skills, resources, structures, and processes. more specifically, among components of relational capabilities are the ability to absorb competencies from others, to combine and coordinate the technical dimension of a large number of firms, to combine existing competencies to generate new knowledge (lorenzoni & lipparini, 1999), abilities related to value activities and the value system, capability to exploit current actor competencies through effective knowledge transformation and sharing, open, trusting culture (moller & svahn, 2003), learning and innovation, asset orchestration, bargaining, and contractual competence, efficient governance and incentive alignment (augier & teece, 2007), improving knowledge management, providing internal coordination, facilitating interaction and accountability, maintaining exlinking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization | 53 ternal visibility (dyer & kale, 2007). some antecedents of relational capabilities can be identified within an organization. they lie in the propensity to the commitment of resources, knowledge, and readiness to cooperate (czakon, 2009). welbourne and pardo-del-val (2009) have built the relational capital scale. this scale comprises following measures: (1) the level of customer service (future and to date); (2) the relationship managers have with employees (future and to date); (3) the quality of relationships with clients (future and to date); and (4) the relationships with external firms such as partners (future and to date). ebers and maurer (2014) have built a two-items scale for both interand intra-organizational tie strength. they measured inter-organizational tie strength based on the closeness and communication frequency between project team members and their colleagues at the external project partner firms additionally, they posit the importance of trust and absorptive capacity. to measure inter-organizational trust, they refer to three items: the degree to which project team members and their external colleagues could trust each other (1) to decide and act professionally and competently; (2) to receive all necessary and reliable information; and (3) to keep their promises. they measure absorptive capacity on the basis of the manifestations of external knowledge acquisition processes (as indicators for potential absorptive capacity) and internal knowledge transfer processes (as indicators for realized absorptive capacity). in this study, we will focus on the following dimensions of relational capabilities: resources involved in inter-organizational relations, management of inter-organizational relations, and manifestations and results (intensity) of inter-organizational relations. relational capabilities can be crucial in the case of organizations that have limited resources, for example, small enterprises (welbourne & pardo-del-val, 2009). in this study, relational capabilities will be confronted with dimensions of entrepreneurial orientation and firm performance in the sme context. material and methods the empirical analysis of the paper is based on data that were collected in february 2020. the data were gathered among a population of polish smalland medium-sized enterprises (smes), specifically with 5-249 employees. the sample consisted of the firm representing both manufacturing (highand low tech) and service industries. our choice of sampling was motivated by two criteria. first, we selected smes as they rely to a great extent on external resources than large companies and, consequently, the role of external relationships is significant. second, a multi-industry approach was preferred, because we expect the role of relational capabilities can vary regarding the dominant type of activity. the informants were business owners or general managers or hr managers or r&d managers; all with more than three years of work experience in the company. a total of 363 questionnaires were collected with the papi technique. our variables were firm performance, dimensions of entrepreneurial orientation, and dimensions of relational capabilities. some items employed to measure the eo dimensions (risk-taking, innovativeness, proactiveness) and firm performance were proposed previously by hughes and morgan (2007); some of these items were modified. the coefficient “risk-taking” consists of items related to acceptance of a high level of risk (if it would give a chance for above-average profit), the firm’s courage in the exploitation of risky opportunities, readiness to radically change the plans (if it would give a chance of gaining above54 | rafał kusa average profit), and perception of risk-takers within the organization. the coefficient “innovativeness” comprises items related to active introducing improvements and innovations within the organization, creativity in methods of operation, innovativeness of products, and the role of innovations in the company’s success. the coefficient “proactiveness” includes items related to analyzing the external environment, identifying future trends, opportunities and needs, initiating actions (to which other organizations respond), and taking the initiative in every situation (e.g., against competitors, in projects, and when working with others). the coefficient “performance” comprises items that reflect market share of the company’s product (relative to competing products), the level of income, economic results and the firm’s growth (relative to the firm’s direct competitors), increase in income over the past years, and position (dominance) of the firm in its market. based on a literature review, to measure the relational capability we have separated sub-dimensions of relational capabilities and have built three coefficients. the coefficient “intensity of inter-organizational relations” consists of items related to search and cooperation with partners, participation in networks, and incomes gaining through inter-organizational cooperation. the coefficient “resource-focused inter-organizational relations” comprises items related to access to external resources (including knowledge), as well as utilization of resources and sharing their own resources. the coefficient “inter-organizational relations management system” includes items related to the role of inter-organizational cooperation in every-day operations, policies, procedures, and duties of employees related to collaboration, and adjustments of our operations to the requirements of the cooperation. in total, our questionnaire consists of thirty items measuring the seven variables. each item was assessed by the respondents on a seven-point scale. the overall value of each index was counted as an average of the items included in the index. all variables (coefficients) were tested in terms of reliability; the cronbach’s alpha coefficient for each variable are around or above 0.8, which represents satisfactory strengths of the association regarding its sub-items (nunnally & bernstein, 1967). the variables and results of reliability analysis are presented in table 1. table 1. variables characteristics and cronbach’s alpha characteristics variable abbreviation number of items cronbach’s alpha risk-taking risk 4 0.89 innovativeness inno 4 0.82 proactiveness proact 4 0.79 intensity of inter-organizational relations rel.int. 4 0.83 resource-focused inter-organizational relations rel.res 4 0.87 inter-organizational relations management system rel.mngm 4 0.86 performance perf 6 0.84 source: own study. results the associations among our variables were tested with correlation analysis. the results of the analysis are presented in table 2. linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization | 55 table 2. correlation matrix (n=363; all correlations: p<0.001) variable mean st.dev. risk inno proact rel. int. rel. res rel. mngm perf risk 3.91 1.27 1.00 0.49 0.44 0.49 0.47 0.42 0.54 inno 4.44 1.01 0.49 1.00 0.63 0.27 0.26 0.22 0.46 proact 4.51 0.90 0.44 0.63 1.00 0.20 0.20 0.20 0.49 rel.int. 3.58 1.23 0.49 0.27 0.20 1.00 0.85 0.82 0.40 rel.res 3.80 1.28 0.47 0.26 0.20 0.85 1.00 0.84 0.42 rel.mngm 3.81 1.25 0.42 0.22 0.20 0.82 0.84 1.00 0.42 perf 3.95 0.97 0.54 0.46 0.49 0.40 0.42 0.42 1.00 source: own calculations in statistica. the results of our analysis show that relational capabilities are significantly associated with all dimensions of entrepreneurial orientation as well as firm performance. in particular, coefficients related to relational capabilities are less strongly correlated with performance than dimensions of entrepreneurial orientation, however, all correlations are stronger than 0.4. the correlations between particular dimensions of entrepreneurial orientation are high; the strongest correlation is visible between performance and innovativeness, while the weakest between proactiveness and risk-taking. among the dimensions of eo, risk-taking is correlated with performance most strongly. referring to dimensions of inter-organizational relations, all of them are strongly correlated with each other. all dimensions of inter-organizational relations are correlated with performance in a similar range (0,4-0,42). each variable related to relational capabilities is strongly correlated with risk-taking (stronger than 0.4), while they are less associated with innovativeness and proactiveness (however, the correlations are statistically significant). among variables reflecting relational capabilities, inter-organizational relations management system is associated with eo dimensions in the weaker degree than two others, i.e., resource-focused inter-organizational relations and intensity of inter-organizational relations. thus, the results of correlation analysis confirm our assumption that relational capabilities are associated with entrepreneurial orientation and its dimensions, as well as the performance of a firm. discussion the results of our study imply that entrepreneurs need to develop relational capabilities and employ them when they pursue entrepreneurial opportunities. our findings are in line with welbourne and pardo-del-val (2009) who observed the role of relational capital in small enterprises. in particular, they posit that relational capital, which comprises, among other elements, the relationships (future and to date) with clients and external firms (such as partners) is a fundamental asset for firms. we have observed that the intensity of inter-organizational relations (which relates to search and cooperation with partners, participation in networks, and incomes gaining through inter-organizational cooperation) is significantly correlated with a firm’s performance. additionally, welbourne and pardo-del-val (2009) report that ability to negotiate with others and develop collaborative agreements are specific for high performing companies. in our study, the coefficient “inter-organizational relations management system” 56 | rafał kusa (which reflects policies, procedures, and duties of our employees related to collaborations, and adjustments of our operations to the requirements of the cooperation) is strongly correlated with firm performance. the results of our study confirm the proposition of ebers and maurer (2014) that external embeddedness can strengthen social skills and a relational capability. in our sample, “inter-organizational relations management system” (which includes, among others, items related to the role of inter-organizational cooperation in every-day operations, and duties of employees related to collaboration) is strongly correlated with the intensity of inter-organizational relations. our findings to some extent confirm those of ebers and maurer (2014) showing that the components of absorptive capacity (which relates in their research to gaining knowledge from outside the organization through inter-organizational cooperation) have effects on organizational innovation and performance. our results indicate a weak correlation between dimensions of relational capabilities and innovativeness of a firm (0,22-0,27); the correlations between dimensions of relational capabilities and performance are stronger (0,4-0,42) in our sample. cooperation behaviours based on relational capabilities are in opposition to competitive approach (which is highlighted in entrepreneurial concepts), however, does not exclude it. instead of replacing a competitive approach with collaboration, entrepreneurs may develop coopetition (i.e., simultaneous cooperation and competition). coopetition offers numerous benefits, including strengthening innovativeness (klimas & czakon, 2018) which is directly connected with entrepreneurship. anyway, both collaboration and coopetition rely on relational capabilities. our results tend to confirm the previous observations that entrepreneurship is linked with cooperation. however, these links are sometimes indirect, e.g. bednarczyk (2019) reports that e-entrepreneurship supports the social economy and sharing economy which both are based on cooperation. conclusions the aim of the study was to investigate the links between relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization. this preliminary study shows that relational capabilities are associated with entrepreneurship. thus, they deserve recognition of entrepreneurs when planning the opportunity pursuit. according to the findings of this study and recommendations presented previously in the literature, we can posit that entrepreneurs need to combine the competitive and cooperative approach towards other business entities, which requires relational capabilities. these are the main practical implications of this study. additionally, this study indicates that all dimensions of relational capabilities are associated strongly with risk-taking, while their associations with innovativeness and proactiveness are weak (however statistically significant). our study has some limitations. the main one comes from its method. we use correlation analysis that indicates some associations, however, it does not explain the causal relationships either potential moderating or mediation effects. this indicates the need for more advanced examination of relationships among our variables – this study unveils the validity of such study. the next source of limitation is the sample. it covers enterprises operating in several industries, however, it does not represents a variety of activities of small and medium-sized enterprises. whereas, the industry can affect the performance of linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization | 57 an enterprise. similarly, the size and location can impact performance. thus, the investigation focused on specific types of enterprises is recommended to reflect the possible differences sourced in the characteristics of a company. additionally, different results can be achieved regarding the structure of an organization’s aim. consequently, the above-mentioned associations require examinations in both for-profit and no-profit sector. finally, we introduced the new measures of relational capabilities. these are subjective measures reflecting the opinions of informants. these measures focus on several dimensions of relational capabilities, however, not all aspects of relational capabilities are covered. thus, the construct to measure the relational capabilities may require to be augmented. additionally, proposed measures may require to be tested with other samples and contexts. above-recommended studies would enable to adjust the implications for researchers and practitioners regarding the role of relational capabilities in entrepreneurial activity and to develop the research methodology. this study contributes to the theory of entrepreneurship by unveiling the relationships between entrepreneurial orientation (and its dimensions), relational capabilities (and its dimensions), and a firm’s performance. the finding of this study indicates the possible direction of future studies; specifically, the study’s results suggest the necessity to augment the concept and operationalization of entrepreneurship with dimensions related to relational capabilities and cooperation behaviours. basing on observed correlations between dimensions of relational capabilities and dimensions of entrepreneurial orientation, it is recommended to further study the associations between these factors. additionally, this study contributes to the relational theory by exposing entrepreneurship as a field wherein relational capabilities play an important role. references anderson, b.s., kreiser, p.m., kuratko, d.f., hornsby. j.s., & eshima. y. (2015). reconceptualizing entrepreneurial orientation. strategic management journal, 36(10), 1579-1596. doi: 10.1002/smj.2298 augier, m., & teece, d. (2007). dynamic capabilities and the multinational enterprise: penrosian insights and omissions. management international review, 47, 175-192. doi: 10.1007/s11575007-0010-8 bednarczyk, m. (1996). otoczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą. zeszyty naukowe. seria: monografie nr. 128. akademia ekonomiczna w krakowie. bednarczyk, m. (2001). organizacje publiczne. zarządzanie innowacyjnością. wydawnictwo naukowe pwn. bednarczyk, m. (2019). istota e-przedsiębiorczości w praktyce działań biznesowych i społecznych. in m. najda-janoszka. s. kopera. m. bednarczyk, e-przedsiebiorczość. zasady i praktyka (pp. 1317). wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. benazzouz, n.m. (2019). entrepreneurial orientation and innovation intensity: a synthetic literature review. international entrepreneurship review, 5(2), 23-36. doi: 10.15678/ier.2019.0502.02 covin, j.g., & slevin, d.p. (1989). strategic management of small firms in hostile and benign environments. strategic management journal, 10, 75-87. doi: 10.1002/smj.4250100107 czakon, w. (2005). ku systemowej teorii przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. przegląd organizacji, 5, 5-8. 58 | rafał kusa czakon, w. (2009). relational capability of organizations – theoretical advances. journal of economics and management, 5, 47-65. dyer, j., kale, p., & singh, h. (2001). how to make strategic alliances work. mit sloan management review, 42(4), 37-43. dyer, j., & kale, p. (2007). relational capabilities. drivers and implications. in c.e. helfat, s. finkelstein, w. mitchell, m.a. peteraf, h. singh, d.j. teece, & s.g. winter(eds.), dynamic capabilities. understanding strategic change in organizations (pp. 65-79). blackwell. ebers, m., & maurer, i. (2014). connections count: how relational embeddedness and relational empowerment foster absorptive capacity. research policy, 43, 318-332. doi: 10.1016/j.respol.2013.10.017 franco, m., & haase, h. (2013). firm resources and entrepreneurial orientation as determinants for collaborative entrepreneurship. management decision, 51(3), 680-696. doi: 10.1108/00251741311309724 gartner, w.b. (1989). “who is an entrepreneur?” is the wrong question. entrepreneurship theory and practice, 13(4), 47-67. doi: 10.1177/104225878901300406 gupta, a.k., & govindarajan, v. (2000). knowledge flows within multinational corporations. strategic management journal, 21(4), 481-510. doi: 10.1002/(sici)1097-0266(200004)21:4<473::aidsmj84>3.0.co;2-i hisrich, r.d., peters, m.p., & shepherd, d.a. (2005). entrepreneurship (6th edition). mcgraw-hill irwin. hughes, m., & morgan, r.e. (2007). deconstructing the relationship between entrepreneurial orientation and business performance at the embryonic stage of firm growth. industrial marketing management, 36, 651-661. doi: 10.1016/j.indmarman.2006.04.003 johannisson, b. (2003). entrepreneurship as a collective phenomenon. in e. genescà, d. urbano, j. capelleras, c. guallarte, & j. vergès, (eds.), creación de empresas—entrepreneurship (pp.87109). servei de publicacions de la universitat autònoma de barcelona. khan., a.m., & manopichetwattana. v. (1989). innovative and noninnovative small firms: types and characteristics. management science, 35(5). 597-606. klimas, p., & czakon, w. (2018). organizational innovativeness and coopetition: a study of video game developers. review of managerial science, 12(2), 469-497. doi: 10.1007/s11846-017-0269-5 kusa, r. (2017a). o cykliczności procesu przedsiębiorczości w organizacjach. próba opracowania koncepcji. przegląd organizacji, 5, 31-37. kusa, r. (2017b). interorganisational collaboration in view of the theory of entrepreneurship. studia i materiały, 23(1), 83-93. doi: 10.7172/1733-9758.2017.23.8 kusa, r. (2020). theorizing on coopetition as dimension of entrepreneurial orientation. in j. duda, t. bernat (eds.), business. economics and science. common challenges (pp. 85-91). filodiritto publisher. doi:10.26352/cy29_monograph_busness_economics_krakov2020 ma, h., & tan, j. (2006). key components and implications of entrepreneurship: a 4-p framework. journal of business venturing, 21(5), 704-725. doi: 10.2139/ssrn.1552136 morris, m.h. (1998). entrepreneurial intensity: sustainable advantages for individuals. organizations. and societies. quorum books. lorenzoni, g., & lipparini, a. (1999). the leveraging of interorganizational relationships as distinctive organizational capability: a longitudinal study. strategic management journal, 20(4), 317-338. lumpkin, g.t., & dess, g.g. (1996). clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, 21, 135-172. doi: 10.2307/258632 linking relational capabilities and entrepreneurial orientation of an organization | 59 ma, h., & tan, j. (2006). key components and implications of entrepreneurship: a 4-p framework. journal of business venturing, 21, 704-725. doi: 10.1016/j.jbusvent.2005.04.009 möller, k., & svahn, s. (2003). managing strategic nets – a capability perspective. marketing theory, 3, 209-234. doi: 10.1177/14705931030032002 narayanan, v. (2017). theorizing on entrepreneurial orientation in international business: a synthetic review. international entrepreneurship review, 3(1), 9-23. doi: 10.15678/pm.2017.0301.01 nunnally, j.c., & bernstein, i.h. (1967). psychometric theory. mcgraw-hill inc. ribeiro-soriano, d., & urbano, d. (2009). overview of collaborative entrepreneurship: an integrated approach between business decisions and negotiations. group decision negotiation, 18, 419430. doi: 10.1007/s10726-008-9134-x rodriguez-diaz, m., & espino-rodriguez, t.f. (2006). developing relational capabilities in hotels. international journal of contemporary hospitality management, 18(1), 25-40. doi: 10.1108/09596110610641957 ruef, m. (2010). the entrepreneurial group: social identities, relations, and collective action (in the kauffman foundation series on innovation and entrepreneurship). princeton university press. sharma, p., & chrisman, j.j. (1999). toward a reconciliation of the definitional issues in the field of corporate entrepreneurship. entrepreneurship theory and practice, 23(3), 11-28. doi: 10.1177/104225879902300302 shook, c.l., priem, r.l., & mcgee, j.e. (2003). venture creation and the enterprising individual: a review and synthesis. journal of management, 29(3), 379-399. doi: 10.1016/s01492063_03_00016-3 stevenson, h.h., & jarillo, j.c. (1990). a paradigm of entrepreneurship: entrepreneurial management. strategic management journal, 11(4), 17-27. welbourne, t.m., & pardo-del-val, m. (2009) relational capital: strategic advantage for small and medium-size enterprises (smes) through negotiation and collaboration. group decision and negotiation, 18, 483-497. doi: 10.1007/s10726-008-9138-6 yao, x., wen, w., & ren, z. (2009). corporate entrepreneurship in the enterprise clusters environment —influence of network resources and entrepreneurial orientation on firm performance. frontiers of business research in china, 3(4), 566-582. doi: 10.1007/s11782-009-0027-x. 60 | rafał kusa author rafał kusa assistant professor in the faculty of management at the agh university of science and technology in krakow (poland); phd in economics from the faculty of economics and international relations at krakow university of economics (poland), master degree in management and marketing from the faculty of management at krakow university of economics (poland). he is a member of the local board of the scientific society for management and organization (poland). his research interests include organizational management, organizational entrepreneurship, social entrepreneurship, non-profit organizations, and tourist management. correspondence to: dr rafał kusa, akademia górniczo-hutnicza w krakowie, wydział zarządzania, ul. gramatyka 10, 30-067 krakow, poland, e-mail: rkusa@zarz.agh.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-9819-897x acknowledgements and financial disclosure this study is supported by the national science centre, poland (narodowe centrum nauki); project’s registration number: 2018/02/x/hs4/02934; project’s title: interorganizational cooperation as a manifestation of entrepreneurial orientation (współpraca międzyorganizacyjna jako przejaw orientacji przedsiębiorczej). copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.02 strategic entrepreneurship and performance of nigerian banks: a quantitative approach praise oluwatoyin omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe a b s t r a c t objective: strategic entrepreneurship provides value that allows companies to compete favourably in the market compared to their competitors, especially in the banking sector, and thus influence their performance. therefore, this study examined the impact of strategic entrepreneurship on the performance of nigerian banks. research design & methods: a quantitative approach was adopted for the study, which used a post facto study design. the sample size consists of 10 banks listed before 2009 that were only excluded in 2018 with related data. secondary data collected from annual reports and financial statements of all sample banks over ten years (2010-2019) were analysed. panel data analysis was used to measure the relationship between independent and dependent variables at p< 0.05. findings: the study demonstrates that strategic dimensions of entrepreneurship (strategic renewal, sustainable innovation, and domain renewal) play a key role in joint and significant organizational performance. it has also been confirmed that strategic renewal independently affects business organizational performance, while domain definition has a positive but minor relevance. however, permanent regeneration has the opposite effect on organizational performance. implications & recommendations: this finding means that many nigerian banks have failed to put into practice the knowledge and financial commitment to take advantage of opportunities, which is an important means of strengthening the sector amid the pandemic syndrome and highly turbulent environment. it is therefore imperative that the management of nigerian banks be financially engaged in formulating innovative strategies and activities. contribution & value added: the study has established that strategic entrepreneurship components jointly and independently influence the performance of nigerian banks. it was also discovered that strategic renewal, sustainable innovation, and domain renewal are strong predictors of banks’ performance. article type: research article keywords: strategic entrepreneurship; strategic renewal; sustained regeneration; domain redefinition; firm performance jel codes: j64, m10, m14 received: 6 january 2021 revised: 8 may 2021 accepted: 9 may 2021 suggested citation: omoshagba, p.o., adeyeye, m.m., & sajuyigbe, a.s. (2021). strategic entrepreneurship and performance of nigerianbanks: a quantitative approach. international entrepreneurship review, 7(2), 21-30. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0702.02 introduction the pivotal contribution of the banking sector to the nation’s economy has been documented and acknowledged by scholars, financial analysts, and economists across the globe. consumer news and business channel (nbc, 2020) recently revealed that the market capitalization of the global banking quarter stood at 7.9 trillion dollars as of october 2019. it has been estimated that by 2022, the sector is expected to attain 26.5 trillion (market screener, 2020). according to the national bureau of statistics (2020)’s records, the banking sector contributes 24% to nigeria’s gdp as of the first quarter of 2020. this development shows that the banking sector is one of the fastest developing sub-sectors in international entrepreneurship review ri e 22 | omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe the world economy. in line with this perception, erdal and ekinci (2013) observe that an effective banking sector constitutes an essential portion of the financial system and thus it is fundamental to achieving sustainable economic growth. additionally, naumovska et al. (2015) reiterate that the banking sector has the opportunities to alter useful resource allocation and saving rates with an influence on longterm financial growth. however, the sector combats unhealthy competition challenges, operational and regulatory challenges, and the novel covid-19 pandemic devastation. since lethal diseases have been declared by the world health organization (who) on 11th march 2020, the banking sector has been experiencing dwindling profit. evidently, imf (2020) confirms that the sector’s income has adversely hit hard by the financial shock of the novel covid-19 and the sector will remain under stress through 2025. the consequence of this scenario has made many banks in nigeria opt for the retrenchment of their personnel while others are thinking of mergers and acquisitions. strategic entrepreneurship has been documented as construction related to organizational performance and profitability (adeyeye, 2016; genç, 2012; kuratko et al., 2015). strategic entrepreneurship provides a value that enables companies to compete favorably in a competitive market and thus affect their performance (kuratko & audretsch, 2013;morris et al., 2012; postuła & majczyk, 2018). it expresses a clear sense of strategic vision, focuses more intensely on goals and specifics, and minimizes competitive disadvantages. in addition, it encourages employees to make decisions by giving those instructions on what to do, when, and how to do it and to help them make the journey easier based on positive decisions. finally, it provides a detailed assessment of the company’s internal and external environment, as well as an effective and efficient way to implement measures that affect the company’s organizational performance, especially from the point of view of expanding customer base (bhatti et al., 2020; covin & miles, 2006; dyduch, 2019;hitt et al., 2011;kuratko, 2013). the strategic dimensions of entrepreneurship such as strategic renewal, sustainable revitalization, and redefined domains are researched very intensively in the academic fields and applied to most organizations to gain competitive advantage in advanced countries (genc, 2012; jancenelle et al., 2017; kuratko & morris, 2018; yiu et al., 2014). however, little or no research has linked these parameters to institutional performance, particularly in the nigerian banking sector (adeyeye, 2016). therefore, this current study intends to fill this existing gap in the literature by examining the extent to which strategic entrepreneurship dimensions (strategic renewal, sustained regeneration, and domain redefinition) influence organizational performance with specific reference to the nigerian banking sector. literature review and hypotheses development strategic renewal strategic renewal is an entrepreneurial strategy phenomenon under which the organization seeks to renew its relationships with its markets or industry competitors by radically changing its competitive model (jancenelle et al., 2107; kuratko, 2017; kuratko, & audretsch, 2013). strategic renewal is viewed as the process, content, and outcome of a firm’s freshness or replacement, which has the potential to significantly impact its long-term future. this is a change in the organization (an, et al., 2018; han & park, 2017) in order to change the scope of the business or strategic approach, most often the transformation of organizations through the refinement of those key ideas, which are built (agarwal &helfat, 2009; balasubrahmanyam, et al., 2012; corbett et al., 2013; morris et al., 2012;). this can be discontinued, that is, the continuous effort to change or change the strategic content or the implementation represents a major or sudden change in the strategic content or implementation or enhancement (mazzei, 2018; postuła & majczyk, 2018; riviere et al., 2018). therefore, strategic renewal can occur when a firm develops a “new” strategy and attempts to increase or maintain competition by better executing a specific “pre-existing” strategy and using an environmentally friendly approach for the best performance. in both cases, the internal processes, structures, and/or capabilities of the organization may change. (riviere et al., 2018; sáez-martínez,2011; yiu, et al. , 2014). according to klammer et al. (2017), strategic renewal reflects the strategic and organizational change that involves redefining the business concept, restructuring, and introducing system-wide changes. strategic entrepreneurship and performance of nigerian banks: a quantitative approach… | 23 studies carried out by mohutsiwa (2012), urban and wood (2017) and schmitt et al. (2018) substantiate that strategic renewal enhances firms’ performance by increasing their ability to extend firm capabilities and creatively leverage them to add shareholders’ value. similarly, bierwerth et al., (2015) and kearney and morris (2015) reaffirm that self-renewal programs by banks such as self-service, mobile money that redefine or adapt firms’ business concepts increase their ability to react faster to threats and opportunities in dynamic industries. in the same direction, kuratko (2017) confirms that strategic renewal allows a company to adapt its business structure to alter environmental conditions and to react more efficiently to environmental changes. based on the above empirical studies, the following hypothesis emerged: h1: there is a significant relationship between strategic renewal and firm performance of the banking sector. sustained regeneration sustained regeneration involves the constant introduction of new products, new services, or access to new markets, creating competitive advantages that differentiate others from others (morris et al., 2012). this requires innovation, competitive aggression, and a pro-active approach (chen et al., 2011; kuratko et al., 2015). it is a frequent and less risky approach to the organization’s culture, structure, and systems management. sustained regeneration seeks to maximize existing human and structural existing organizational resources (dess et al., 2003), based on the established organizational context. structures must be flexible and organic to allow them to make quick decisions and make continual innovations (kuratko &morris, 2018; mazzei, 2018). this method is often used by banks to achieve competitive advantage under short product life cycle conditions and constantly changing technical standards (dhliwayo, 2014; kuratko &audretsch, 2013), as it is done by automated teller machines (atms). initially, some banks started using it for customers, each bank has atms but strategically entrepreneurial banks continue to offer different features and security features that attract customers to the disadvantage of other banks. thus, it is hypothesized that: h2: there is a significant relationship between sustained regeneration and firm performance. domain redefinition domain redefinition is the redefining of a firm’s existing domain in terms of location or industry to gain a competitive advantage and improve performance. it is the reintegration of an existing product or target market (kantur, 2016; kuratko et al, 2015; kuratko & morris, 2018; mazzei, 2018; morris et al., 2011). it explores a new market, becoming the first entrant in a new field, to achieve the first proposer (golder &tellis, 1993). for example, banks are usually concentrated in the state capitals of nigeria, however, guaranty trust bank was one of the first commercial banks to have branches in other cities, with other products not available at other banks at the time. this gave it an edge over others in terms of market share and overall performance. domain redefinition is the rarest form of corporate strategy, as it is characterized by active creation in the product market and the discovery of unsolicited status (chen et al., 2011; covin & miles, 1999). this explains what mintzberg and westley (1992) calls revolutionary or overlapping strategic redirection (covin & miles, 1999). research by chan (2017) and dikmen(2016) is consistent with previous research that domain redefinition improves organizational performance. therefore, it hypothesized that: h3: there is a significant relationship between domain redefinition and firm performance. research methodology this study used a quantitative approach using an ex post facto study design with a focus on examining panel data. it is a statistical analysis of data sets of multiple observations for each sample unit at different points in time, as is most appropriate for the study in question. according to a report by nbc (2020), nigeria’s banks consisted of the 22 banks included in the list. the sample size consists of 10 24 | omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe banks listed prior to 2009 and not delisted before 2019 was used to provide an adequate time frame to establish the cause and effect of the incident. secondary data was used from the annual reports and financial statements of all banks in the sample for ten years (2010-2019) each, as reported by the nigerian stock exchange (nse). the nse data has been thoroughly reviewed by various analysts to be reliable, objective, and research-accurate. a panel data analysis was used to measure the relationship between the independent and dependent variables. a fixed-effects model test was performed to show the relationship between the dependent and independent variables within an organization, as each organization has its own individual characteristics that may or may not affect the variables. the random-effects model helped to include time-independent variables, and the hausman test was used to decide which was more appropriate: a fixed or random effect for the study. model specification this model is built on the dynamic capabilities theory adapted from the work of teece (2017), and zhou et al.(2019). the study developed two models to measures the dependent variable, organizational performance by using profit level. consequently, the independent variable (strategic entrepreneurship) utilized three of the measures established in prior literature (kuratko et al., 2015; morris et al., 2012), the strategic renewal (amount spent on the formulation of strategy), sustained regeneration (innovative activities), and domain redefinition (the cost of investing in new markets) with firm age as a control variable (bjornskov & foss, 2013). the study was carried out using multiple linear regressions, the fixed-effect model, the random effect model, and the hausman test. results and discussion this section quantitatively describes the basic features of the data for the studies. it consists of the summaries of the sample under study.table 1 presents the descriptive statistics of the variables in the data analysis that cut across the ten (10) listed commercial banks for a period of ten years. the result of profit (pr), strategic renewal, sustained regeneration, domain redefinition, and firm age (fa) are 23.663, 24.154, 20.931, 23.062, and 24.1 respectively, all in millions of naira. these values fell between the minimum and maximum values of each of the variables. this indicated that the data are normally distributed. the standard deviations of 1.358, 0.856, 1.537, 2.504, and 12.797 for profit, strategic renewal, sustained regeneration, domain redefinition, and firm age (fa) respectively, showed that the deviation from the mean value is marginal or insignificant which indicated that there was less fluctuation in the data suggesting a stable performance in the activities of the banks in the study. the results of the skewness for profits, strategic renewal, sustained regeneration, and domain redefinition are -0.189, -0.505, -0.103, and -.079 respectively, showing that they are skewed to the left which indicated that the distribution is clustered around the maximum value. while the result of firm age is skewed to the right with a value of 0.973, a positive mean value indicated that the distribution of the study is good. table 1. descriptive statistics of the variables variables observations mean standard deviation minimum maximum skewness kurtosis profit 100 23.663 1.358 20.596 26.380 -0.189 2.081 strategic renewal 100 24.154 0.856 21.725 25.620 -0.505 2.485 sustained regeneration 100 20.931 1.537 17.182 23.614 -0.103 2.453 domain redefinition 100 23.062 2.504 16.522 27.398 -1.079 4.111 firm age 100 24.1 12.796 12 48 0.973 2.527 source: own study. heteroskedasticity test the difference in error from registration depends on the values of the independent variable, and a heteroskedasticity test was performed to determine the suitability of the regression model. the presence of heterosexuality is evident when the probability of chi-square is less than 5% and may affect the statistical strategic entrepreneurship and performance of nigerian banks: a quantitative approach… | 25 influences. the results of the heteroskedasticity performed with the corporate strategy variable show that there is no heteroskedasticity. for example, the probability of chi-square in the first model was 0.95955 while the probability of chi-square in the second model was 0.4296. therefore, the study does not require the use of robust ordinary least square for the variables predicted to be variable. hausman specification test the hausman test was performed to determine if the general leased square (gls) regression fixed effect (fe) or random effect (re) method was appropriate for regression. ۔ the result of the chi-square coefficient was 28.92 and was significant at p<0.05. when the p-value was less than 0.05, it thus inferred that the more appropriate model for the analysis was the fixed effect model. the study, therefore, utilized the fixed effect model. table 2 presents the regression analysis of the model, which showed the relationship between the dependent (profit), and the independent variables (strategic renewal, sustained regeneration, and domain redefinition). an r-square value of 0.3322 indicates that the independent variables in the study accounted for 33% of the total variance of the dependent variable, while the remaining 67% of the variance in the dependent variable was explained by the variables that were not included in the study. this means that the strategic dimensions of entrepreneurship add up to 33% of overall corporate performance. the results showed that the model fit well with the study; this is indicated by the result of the f value of 14.42 and is statistically significant at p<0.05. it is necessary to note that firm age was omitted in the regression result as it did not have an effect on the entrepreneurial performance of the commercial banks. table 2. results of the regression analysis variables model (profit ) p-value constant -12.54703 0.000 strategic renewal 1.627 (4.76)* 0.000 sustained regeneration -0.229 (-2.63)* 0.000 domain redefinition 0.73 (0.27) 0.786 r square 0.3322 − f-value 14.42* − note: * p < 0.05. source: own study. table 2 reveals the result of the regression coefficient of 1.627, which indicates a positive relationship between strategic renewal and organizational performance. this means that a unit increase in strategy will increase the profits of the banks by 1.627. additionally, the result is statistically significant with a p-value of 0.000, the value of which is significant at p<0.05. these findings suggest that the more banks come up with new and improved strategies, the more they will be able to position themselves in the market, leading to greater performance and profits, in the long run, thus supporting the theory of dynamic capabilities. this is the theoretical basis of the study. dynamically, banks invest more in strategic innovation, their performance, and it becomes more competitive. corporate entities such as banks must be subjected to regular scrutiny and adapt to their corporate concept and be able to innovate to avoid bankruptcy. it is believed that firms must continually combine, build and redesign external and internal competition to address changes in the dynamic market environment. it was sáez-martínez (2011), bierwerth et al. (2015), dai et al. (2015), and shu et al.(2019), who expressed that strategic innovation has a positive and statistically significant relationship with entrepreneurial performance. hence, the h1 is accepted. a regression coefficient of −0.229 was also detected, indicating a negative and significant relationship between continuous improvement and organizational performance. this negative relationship could mean that the banks did not carry out appropriate new activities. this finding differs from previous studies outside of nigeria and has not supported dai et al. (2015), the findings of kuratko and morris (2018), 26 | omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe mazzei (2018), and tuzovic et al. (2018) that are continuous innovations in the form of new products and services required for a better performance of the organization. this could possibly be due to insufficient investment in innovative resources, such as human resources, that will promote innovative activities, especially in most banks, where the attitude towards employment of employees is slow due to challenges, especially in the sectors financial most banks in nigeria employ contract employees who lack job security and are poorly paid, leading to high employee turnover rates. this in no way affects the quality of hired employees as dynamic capabilities, innovative employees will go to other areas for fulfilment. finally, investment in organizational resources, including employee motivation, is necessary to increase employee commitment to continuous improvement. therefore, the h2 is rejected. the model also revealed a positive but insignificant relationship between domain redefinition and organizational performance, with a regression coefficient result of 0.073, so that a unit increase in domain redistribution would lead to a 0.073 increase in total assets of the banks. also, it shows a pvalue of 0.786 which is statistically insignificant at p>0.05. the findings of this study may be the result of a lack of interest in spending on dynamic opportunities, staying active, and taking risks as pioneers in other fields. this could point to brand finance (2020) which claims that no nigerian bank has been included in the top 10 banks in africa. this finding seems unique because it contradicts bogner and petricevic(2015) finding that domain redefinition requires the deployment of dynamic capabilities in new records, leading to increased organizational productivity. ۔ most commercial banks in nigeria see a threat, especially as new markets are entering, possibly due to the increased risk of insecurity in the north, which has forced some banks to abandon such an environment altogether. and due to repeated bank robberies in nigeria. hence, the h3 is partially accepted. conclusions this study examines the impact of strategic entrepreneurship on the performance of nigerian banks. they found that aspects of strategic entrepreneurship (strategic renewal, sustained regeneration, and domain redefinition) collectively contribute to the performance of an organization. it was also confirmed that strategic renewal independently influences organizational performance, while domain redefinition has a positive relationship but insignificant. however, sustained regeneration has an inverse influence on organizational performance. deduction to be made from this finding is that many nigerian banks have not put in place the necessary knowledge and financial commitment for the exploitation of opportunities, which is an essential tool for them to wax stronger in the midst of pandemic syndrome and in a highly turbulent environment. this implies that strategic entrepreneurship is still at the infancy stage in the nigerian banking sector. it is imperative, therefore, for the management of nigerian banks to be financially committed to strategy formulation, innovative activities, and investment in human resources. managerial implication the study reveals to the nigerian banking administration the important role of business strategy in verifying the sustainability of the sector in an unpredictable, dynamic and competitive business environment. investing in organizational resources such as staff motivation, willingness to spend on dynamic skills, proactivity and risk-taking is an indication of the survival business strategies of nigerian banks. this implies that the sector should be regularly subjected for review and be flexible in terms of their organizational concept, financially committed to strategy formulation, innovative activities, and investment in human resources to be able to become innovative to avoid liquidation. limitations and recommendations for further research this study has several limitations that can be researched for future studies. the first limitation is that the study was limited to the banking sector which can be extended to other sectors such as the manufacturing sector, telecommunication sector, education sector etc. secondly, the study used only questionnaires whereas, interviews can be included for further studies. thirdly, the study used only a quantitative approach, meanwhile, both qualitative and quantitative techniques can be used in future studies. strategic entrepreneurship and performance of nigerian banks: a quantitative approach… | 27 references adeyeye, m.m. (2016).corporate entrepreneurship as a paradigm for successful competition and growth. journal of research in management and social sciences, 2 (2),1-8. agarwal, r., & helfat, c. e. (2009). strategic renewal of organizations. organization science journal, 20(2), 281-293. an, w., zhao, x., cao, z., zhang, j., & liu, h. (2018). how bricolage drives corporate entrepreneurship: the roles of opportunity identification and learning orientation. journal of product innovation management, 35(1), 49-65. balasubrahmanyam, s., kaipa, p., &akhilesh, k. b. (2012). the impact of a firm’s financial flexibility on its strategic renewal: key concepts with evidential support from businesses across industries. global journal of flexible systems management, 13(3), 165-175. bhatti, a., rehman, s. u., &rumman, j. (2020). organizational capabilities mediates between organizational culture, entrepreneurial orientation, and organizational performance of smes in pakistan. entrepreneurial business and economics review,8(4), 85-103. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080405 bierwerth, m., schwens, c., isidor, r., & kabst, r. (2015). corporate entrepreneurship and performance: a metaanalysis.small business economics,45(2), 255-278. bjørnskov, c., & foss, n. (2013). how strategic entrepreneurship and the institutional context drive economic growth. strategic entrepreneurship journal, 7(1), 50-69. bogner, w. c., & petricevic, o. (2015). corporate ventures and knowledge. wiley encyclopaedia of management, 1-5. chan, b. h. (2017). how to build new competitive competencies in transaction banking. journal of digital banking, 2(1), 13-21. chen, g., du, h., & chen, y. (2011). research on entrepreneurial orientation and entrepreneurial behavior: an empirical study. proceedings of 2011 international conference on management and service science, 1-3. corbett, a., covin, g.j., o’connor, g.c.,& tucci, c.l. (2013).corporate entrepreneurship: state-of-the-art, research and future agenda. journal of innovation and management, 30(5), 812-820. covin, j., & miles, m. (1999). corporate entrepreneurship and the pursuit of competitive advantage. entrepreneurship theory and practice, 23, 47-63. covin, j., & miles, m (2006). corporate entrepreneurship and the pursuit of competitive advantage. harvard university press. dai, w.d., mao, z. e., zhao, x. r., & mattila, a. s. (2015). how does social capital influence the hospitality firm's financial performance? the moderating role of entrepreneurial activities. international journal of hospitality management,51, 42-55 dess, g.g., ireland, r. d., zahra, s. a., floyd, s.w., janney, j. j., & lane, p. j. (2003). emerging issues in corporate entrepreneurship. journal of management, 29(3), 351-378. dikmen, c. (2016). a field application measuring healthcare employees’ perceptions toward corporate entrepreneurship. international journal of health administration and education congress (sanitas magisterium), 1, 23-40. dhliwayo, s. (2014). entrepreneurship and competitive strategy: an integrative approach. the journal of entrepreneurship, 23(1), 115-135. dyduch, w. (2019). entrepreneurial strategy stimulating value creation: conceptual findings and some empirical tests. entrepreneurial business and economics review, 7(3), 65-82.https://doi.org/10.15678/eber.2019.070304 erdal, h. i., & ekinci, a. (2013). a comparison of various artificial intelligence methods in the prediction of bank failures. computational economics, 42(2), 199-215. genç, k. y. (2012). the response of the entrepreneurship to the changing business environment: strategic entrepreneurship. international journal of economic and administrative studies, 5(9), 71-83. golder, p.n.,&tellis, g.j. (1993) pioneer advantage: marketing logic or marketing legend. journal of marketing research, 30, 158-170. han, j., & park, c.m. (2017). case study on adoption of new technology for innovation: perspective of institutional and corporate entrepreneurship. asia pacific journal of innovation and entrepreneurship, 11(2), 144-158. hitt, m.a., ireland, r. d., sirmon, d. g., & trahms, c.a. (2011). strategic entrepreneurship: creating value for individuals, organizations, and society. academy of management perspectives, 25(2), 57-75. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080405 https://doi.org/10.15678/eber.2019.070304 28 | omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe imf (2020). policy responses to covid-19. available at https://www.imf.org/en/topics/imf-and-covid19/policyresponses-to-covid-19 jancenelle, v. e., storrud-barnes, s., &javalgi, r. r. g. (2017). corporate entrepreneurship and market performance: a content analysis of earnings conference calls. management research review,40(3), 352-367. kantur, d. (2016). strategic entrepreneurship: mediating the entrepreneurial orientation-performance link. management decision,54(1), 24-43. kearney, c., & morris, m. h. (2015). strategic renewal as a mediator of environmental effects on public sector performance. small business economics,45(2), 425-445. klammer, a., gueldenberg, s., kraus, s., &o’dwyer, m. (2017). to change or not to change–antecedents and outcomes of strategic renewal in smes. international entrepreneurship and management journal,13(3), 739-756. kuratko, d. f. (2013). entrepreneurship: theory, process, and practice. south western publishers. kuratko, d. f. (2017). corporate entrepreneurship 2.0: research development and future directions. foundations and trends in entrepreneurship,13(6), 441-490. kuratko, d. f., & audretsch, d. b. (2013). clarifying the domains of corporate entrepreneurship. international entrepreneurship and management journal, 9(3), 323-335. kuratko, d. f., hornsby, j. s., & hayton, j. (2015). corporate entrepreneurship: the innovative challenge for a new global economic reality.small business economics,45(2), 245-253. kuratko, d. f., & morris, m. h. (2018). corporate entrepreneurship: a critical challenge for educators and researchers. entrepreneurship education and pedagogy,1(1), 42-60. list of banks in nigeria by cbn (2020). google.com. retrieved 28 september 2020, from https://www.google.com/search?q=list+of+banks+in+nigeria+by+cbn&rlz=1c1chwl_enng856ng856&oq =list+of+banks+in+nigeria+by+cbn&aqs=chrome.69i57j0l3.26382j0j7&sourceid=chrome&ie=utf-8 market screener (2020). 2019 global financial services market research reports & industry analysis. retrieved fromhttps://www.marketscreener.com/quote/stock/industrial-and-commercial-6499173/news/ on 5 january 2021. mazzei, m.j. (2018). strategic entrepreneurship: content, process, context, and outcomes. international entrepreneurship and management journal,14(3), 657-670. mintzberg, h., & westley, f. (1992). cycles of organizational change. strategic management journal,13, 39-59. mohutsiwa, m. (2012). strategic entrepreneurship and performance of small and medium enterprises in south africa (doctoral dissertation).university of witwatersrand, johannesburg. morris, m. h., kuratko, d. f.,& covin, j. g. (2012). corporate entrepreneurship and innovation. south-western. national bureau of statistics (2020). selected banking sector data q3 2020. national bureau of statistics, abuja. naumovska, e., jovanovski, k., & gockov., g. (2015). the influence of the banking sector functions on economic activity in macedonia. scientific annals of the alexandruioan cuza university of iaşi economic sciences,62 (2), 207-220. nbc (2020). global stock markets gained 17 trillion dollars in value in 2019. retrieved from https://www.cnbc.com/2019/12/24/global-stock-markets-gained-17-trillion-in-value-in-2019.html on 5 january 2021. postuła, a., & majczyk, j. (2018). managers and leaders in need of entrepreneurial competences. entrepreneurial business and economics review, 6(1), 91-103. https://doi.org/10.15678/eber.2018.060105 riviere, m., suder, g., & bass, a.e. (2018). exploring the role of internationalization knowledge in fostering strategic renewal: a dynamic capabilities perspective. international business review,27(1), 66-77. sáez-martínez, f.j. (2011). strategic renewal, cooperation, and performance: a contingency approach. journal of management and strategy,2(4), 43-55. schmitt, a., raisch, s., & volberda, h. w. (2018). strategic renewal: past research, theoretical tensions and future challenges. international journal of management reviews, 20(1), 81-98. shu, c., de clercq, d., zhou, y., & liu, c. (2019). government institutional support, entrepreneurial orientation, strategic renewal, and firm performance in transitional china. international journal of entrepreneurial behaviour & research, 25(3), 433-456. teece, d. j. (2007). explicating dynamic capabilities: the nature and micro-foundations of (sustainable) enterprise performance. strategic management journal, 28(13), 1319-1350. https://www.marketscreener.com/quote/stock/industrial-and-commercial-6499173/news/ https://doi.org/10.15678/eber.2018.060105 strategic entrepreneurship and performance of nigerian banks: a quantitative approach… | 29 tuzovic, s., wirtz, j., & heracleous, l. (2018). how do innovators stay innovative? a longitudinal case analysis. journal of services marketing, 32(1), 34-45. urban, b., & wood, e. (2017). the innovating firm as corporate entrepreneurship. european journal of innovation management, 20(4), 534-556. zhou, s.s., zhou, a. j., feng, j., & jiang, s. (2019). dynamic capabilities and organizational performance: the mediating role of innovation. journal of management & organization, 25(5), 731-747. yiu, d.w., hoskisson, r. e., bruton, g. d., & lu, y. (2014). dueling institutional logics and the effect on strategic entrepreneurship in chinese business groups. strategic entrepreneurship journal, 8(3), 195-213. 30 | omoshagba, mercy modupe adeyeye, ademola samuel sajuyigbe authors all the authors have equally prepared the conceptualization, introduction, material and methods, literature review and theory development, discussion and conclusion sections. praise oluwatoyin omoshagba post-graduate student at the federal university of technology, minna (nigeria). her research interests include strategic entrepreneurship, small businesses, social entrepreneurship and sustainable entrepreneurship. she has published many articles in both local and international journals. correspondence to: ms. praise oluwatoyin omoshagba, department of entrepreneurship and business studies, federal university of technology, minna, nigeria, e-mail: omoshagbatoyin@gmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-3262-7919 mercy modupeadeyeye phd in entrepreneurship (2013, university of essex, uk). associate professor in the department of entrepreneurship and business studies, federal university of technology, minna (nigeria). her research interest includes social entrepreneurship, strategic entrepreneurship, developing economies and small and mediumsized enterprises. she has published many journal articles to her credit. a team leader in the sdg groups 1 and 5 (no poverty and gender equality) groups. correspondence to: prof. mercy modupe adeyeye, phd, department of entrepreneurship and business studies, federal university of technology, minna, nigeria, e-mail: memoade4real@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0001-9644-9811 ademola samuelsajuyigbe phd in management, a lecturer and the secretary of sdg-1 (no poverty research group) at landmark university in omu-aran (nigeria). his research interests include social entrepreneurship, strategic entrepreneurship, rural entrepreneurship, human resources, and finance. he has published over forty journal publication articles to his credit. he has won tetfund research grants in nigeria and he was also honoured by african – asian journal of rural development organization in india for a research carried out on rural entrepreneurship development in nigeria. correspondence to: dr. ademola samuel sajuyigbe, department of business studies, landmark university, omu-aran, nigeria, e-mail: sajuyigbeademola@yahoo.com orcid http://orcid.org/0000-0001-6120-6908 acknowledgements and financial disclosure the authors would like to thank all of our colleagues in the department for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. conflict of interest the authors have stated that no contending issue in respect to the authorship and publication of this valuable article is allowed. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-02-01-pp007--1973-ayegba,lin 2020, vol. 6, no. 2 10.15678/ier.2020.0602.01 an overview on enterprise networks and company performance james onuche ayegba, zhou lu lin a b s t r a c t objective: this study elucidates the empirical review of enterprise networks on company performance. research design & methods: enterprise networks are also referred to as corporate network which is among the major pillars of any business. the importance of enterprise networks cannot be far-fetched from or beyond its evolving supports through encapsulation of software applications, databases, for the purpose of achieving fully business goals. findings: the empirical covers the essence of enterprise networks, reasons for enterprise networking in company performance, formation of enterprise network, the management of enterprise network, and the interplay between enterprise network and company performance. it was concluded in the previous studies that performance of enterprise networks could entail enterprise network survival, profit maximization, sales maximization, return on investment, sales growth and a number of employees. contribution & value added: hence, it is affirmed in this study that enterprise network performance is a set of financial and nonfinancial indices which offer information on the extent of achieving aim, objectives and better outputs of the enterprise network. article type: research paper keywords: enterprises growth; enterprise network; technology innovation; enterprise efficiency; enterprise performance jel codes: l25,l1,h21,q55 article received: 5 may 2020 article accepted: 29 june 2020 suggested citation: ayegba, j.o., & lin, z.l. (2020). an overview on enterprise networks and company performance. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(2), 7-16. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0602.01 introduction an enterprise network is an enterprise’s communications backbone that creates connection between computer and devices among enterprise’s workgroup and department’s networks; helps facilitate accessibility data and give knowledge to its use. this networking help reduces communication protocols, device interoperability and facilitate system, esinternational entrepreneurship review ri e 8 | james onuche ayegba, zhou lu lin pecially important in view of the decentralization trends in today’s organizations where the network must play a unifying and integrating role, as well as improved external and internal firm data management. (wynekoop et al., 2001) an enterprise network can also be called corporate network. it is one of the pillars of a business: it helps support evolving and existing applications, databases, while helping to fully business goals reliably, and be adaptable and accessible. organizations’ applications development problems are not as great as the infrastructure problems (kern et al., 2000). an enterprise network is an enterprise’s relay system that helps related devices and connect computers across departments and workgroup networks, to facilitate easy access to data and give a good insight. enterprise networking facilitate system that eases communication protocols and systems interoperability, as well as increase external and internal enterprise data flow management (techopedia.com) the various companies which implement the enterprise network system are apple, amazon, arista, and citrix (networkworld.com). the system of an enterprise network support thousands of users all across the company’s at the diverse location geographically. it may involve various switches, routers, and server. each location system looks simply, but the complexity of the increasing network even as the systems are linked together in the topology. enterprise network system increases the data transmission rate across the globe. the key requirement of the enterprise network system is performance (bandwidth, delay and jitter) and security (access and transmission). over the years, business enterprises have been witnessing unparalleled and exceptional degree of transformation, conversion, intense and forceful competition, and tumultuous environment globally. these transformations emanate as a result of market fragmentation, changing technology, dynamic management, the convergence of different business enterprises, supplier attitudes, changing customer demands, changing customer expectations, reduced life cycle of product, etc. which have direct and indirect implication on business performance. according to ahmad et al. (2014), business enterprises are encountering significant challenges because of the dynamic attributes of business enterprise itself, the market, and environmental circumstances. in fact, in the current and widespread competition and challenging economic circumstances, a practicable, feasible, dynamic, and forceful enterprise networks is vital to the economic improvement of a particular country (zahra et al., 2006). in the same vein, ahmad and pirzada (2014) noted that enterprise networks are known to be the mechanism of growth and development which has significant roles in the establishment of laudable economic development. it is believed that this approach is capable of giving a plausible result and the result will be added to the body of literature. performance of enterprise networks for the growth and fortification of the economy. zhu et al. (2013) noted that however, enterprise networks are faced with many challenges and uncertainties in the competitive business environment and inauspicious circumstances in recent years. these have resulted into the challenges of superior and improved business performance. according to kayode (1989) enterprise networks are the heart of any economy. its importance to the growth and survival of the economy cannot be overemphasized. enterprise networks play a crucial role in the economy of most countries. in the study, it was stated that the proceeds are oftentimes products offered to customers that result into empirical review on enterprise networks and company performance | 9 profit making when pooled together by the owners of enterprises networks. obisi (2013) in his study, it was added that the enterprise networks all over the world would continue to be the engine of development and industrialization. recently, much attention has been paid to the lack of knowledge about how information systems are actually developed and how system development methodologies are adapted or used (adeniran & olorunfemi, 2020; wynekoop et al., 2001) little focus has been given to networking using wide area networks (wans) are actually designed (or redesigned) or to the methods used to do so.the aim of the study is to elucidate the empirical review of enterprise networks on company performance as it is among the major pillars of any business. literature review the essence of enterprise network enterprise network can be referred to the virtual, physical and logical design of a network, and how the various software, hardware and protocols work together to transmit data. when it comes to enterprise networking, every organization has several and divers’ needs, and in the digital era of which has led to several changes, modern enterprises are investing and depending more on software-based solutions to enable effective network architecture, automation and design. firms of different sizes are starting to avoid exuberant fee network management tools cost. no doubt the tools have essential functionality, but are it justifiable to spend so much on them? in our hyper-connected world, a stable, reliable network is regarded as a necessity, and the consequences of an unreliable network are only getting more severe. according to gartner, the estimated cost of a downtime in network is 5,600 usd per minutes, which can get much higher for technology-dependent organizations. as the firms networking architectures grow more complex, many organizations then find it difficult to keep up. but with several networking solutions the process can be simplify, with solutions like automated campus, unified wired/wireless infrastructures, and agile data centre networking solutions. company performance the concept of performance of a business enterprise network is based on the premise that an organization is the voluntary association of dynamic assets, as well as physical, human, and capital resources, for the aim of realizing a shared purpose (carton, 2004). performance is one of the most applicable variables in strategic management; a construct commonly used as the final dependent variable in various fields. it is believed that the quintessence of performance is the value creation; therefore, value creation is defined by the resource provider as the indispensable tool for general performance measures for any organization (monday et al., 2015). performance measurement is indispensable to enable managers evaluate the unambiguous actions of their enterprise networks, and how the enterprise networks perform over time (sabina, 2009).the concept of performance has been widely examined by different authors from different perspectives, and consequently there is no consensus on a particular definition. according to gavrea et al. (2011), organization will be able to survive 10 | james onuche ayegba, zhou lu lin if and only if performance is assessed. performance measurement is the heart of any organization. a business organization could measure or determine its performance by adopting the financial and non-financial measures. moullin (2003) defines performance in terms of how well an organization is managed and the value the organization delivers to customers and other stakeholders. in the view of laitinen (2002), performance is the ability of an object to produce results in a dimension determined a priori, in relation to a target”. jamil & mohamed (2011) also define performance as the measure of how managers utilize resources of the organization in an effective and efficient manner to accomplish goals and satisfy stakeholders while richard et al. (2009) also noted performance as real output against expected output which they categorized into financial performance, product market performance and shareholders return. adeniran & olorunfemi (2020) identifies performance as the reflection of how the organization uses its resources in such a way that will make certain the accomplishment of its set objectives. reasons for enterprise networking in company performance the enterprise network system would function efficiently throughout its span of service without any compromises such as lags, delays and jitters. it follows protocols which reduces the downtime which is very essential for any enterprise to function profitably. enterprise network also help facilitates communication between two clients and is also responsible for an exponential growth of the business of the firm. the use of vlan (virtual local area network) provides the network an idea of confinement of network reduction of broadcast traffic. and the transfer of messages is done at a faster rate using eigrp (enhanced interior gateway routing protocol) routing protocol.ssh (secure shell) is also use by companies to provide a secure remote access to a network and also an ease for administration throughout the system. for the networking to work well it needs an efficient handler for the enterprise network system since it is complex in structure. majorly large business embraces this for their performance because its cost of implementing the networking across the different zone can be high. this can still lack robustness if the core file server of a network fails, it might lead to failure of the whole network. enterprise network formation according to pittaway et al. (2004), there are two explanations for the formation of business networks. the first explanation focuses on a resource view according to which firms form network relationships to obtain access to technical or commercial resources (ahuja, 2000). the second explanation is on a theory in which prior relationships facilitate linkage formation (ahuja, 2000).in addition to these two primary explanations, prior studies have found several other positive implications of networking (pittaway et al., 2004). for instance, network relationships can provide emotional support for entrepreneurs who assume risks and thus increase the desires of entrepreneurs to continue conducting business (hoang & antoncic, 2003). they further noted that entrepreneurs can also use networks to gather information, ideas, or advice. more importantly, small business owners can gain access to research and development (r&d) outsourced by major firms; establish joint r&d ventures; and establish other relationships, such as marketing or manufacturing relationships. in conclusion, networks are formed to gain access to resources and support. empirical review on enterprise networks and company performance | 11 management of enterprise network enterprise network management is a key aspect of networking, and the types of network management affect the types of network ties. when there is a relationship between actors evolves from a weak tie to a strong tie over time, the actors within this relationship eventually trust one another, and the relationship provides an effective channel for information flow (larson, 1992). uzzi (1997) finds that trust is especially likely to develop when both sides devote additional effort (typically voluntary effort) to a relationship. this additional effort is typically described as ‘favours’, as official reciprocity (e.g., contracts) cannot be observed. in addition, uzzi (1997) alleges that a trust-managed relationship offers access to otherwise unavailable resources that can increase competitiveness. information flow that is based on trust has been shown to be an integral aspect of a strong, long-term inter-firm relationship (siwangaza et al., 2014). reliance on strict contracts rather than trust between actors has been shown to depend on the culture and the institutional context in which firms operate. in the study of larson (1992), a typology of three distinct governance mechanisms for relationships between organisations was proposed: shared governance, a lead organisation-governed mechanism, and a system that is controlled by nao (network administrative organisation). the shared governance method assumes that the organisations in a network manage the operation of the network by making both strategic and operational decisions together; therefore, no formalised governance body exists. lead organisationgoverned networks typically have one larger or more powerful firm that operates as the lead or hub firm. all of the firms in such a network share a common purpose, but only the lead firm may have the resources or legitimacy that is required to serve in the lead role in the network. nao-governed networks are comparable to lead organisation-governed networks, as both types of networks are managed by one central organisation. in contrast with lead organisation governance, the controlling organisation in nao-governed networks has only a pure governance role. additionally, provan et al. (2004) observe that the nao model is common in some european countries (e.g., germany) because this type of network is believed to simulate interactions between the public sector and the private sector in clusters or networks. the study of prashantham & dhanaraj (2010) review innovation and networks, and concluded that enterprises have the competence to manage their networks, but the level of competence varies widely across enterprises. additionally, the extent to which firms have access to new opportunities is connected to their existing networks and participation in those networks. material and methods this method adopted in this study was solely on empirical review. this enhances the consolidation of research facts from earlier studies on the subject matter. empirical review of enterprise network and company performance there has been no systematic study of how enterprise networks correlate to company performance (and little coverage in the trade covers). although telecommunications as evolve and naturally outgrowth this function in businesses, it is not necessarily sound in 12 | james onuche ayegba, zhou lu lin today’s decentralized and changing business environment (segars et al., 2007). activities observed by matias & andrade (2012), enterprise networking connection can be felt on a company’s performance and the internalization of the enterprise. matias explained that the question of whether the concept of network activity should be divided into two separate factors: consistently high network activity; and increasingly high network activity. consistently high network activity describes long-term embedded relationships, and increasingly high network activity describes the importance of the creation of new relationships and ties. the first factor describes a situation in which network activity does not substantially evolve. by contrast, the second factor describes a process in which the network size increases as the needs of the focal actor evolve, and the increase counteracts decreases in social capital. prashantham & dhanaraj (2010) specifically emphasise is the importance of networking when a firm internationalises its activities. moreover, wright et al. (2007) imply that entrepreneurs must establish network connections to secure access to appropriate resources, knowledge, and learning to form ‘a positive platform for internationalisation’. in addition, andersson & wictor (2003) suggest that entrepreneurial networks are essential assets for ventures that are attempting to internationalise their operations. furthermore, ojala (2009) proposes that knowledge-intensive smes form new network relationships or utilize existing relationships when extending their market presence to new distant markets. in conclusion, the above discussion suggests a positive connection between activity in entrepreneurial networks and internationalisation. hence, there is expected positive connection between network activity and enterprise’s internationalisation. the design and management of enterprise networks is technologically complex, and it observed that only a few people can understand even a single networked information system. because of the complexity and enormity of the task, even fewer people would be able to study more than one such system, resulting in a poor understanding of what practices will reduce or eliminate design and implementation errors or allow networked systems to be designed to offset these errors (macey & schneider, 2008). the planning and control of many enterprise networks are entangled with the challenge to perk up their performance and pact with the changing dynamics of competitive arena (waithaka, 2016). enterprise networks have a crucial role in the daily living, and successful enterprise networks are germane ingredients for developing nations like nigeria. practitioners and academics endeavour to be aware of and explain the differences in enterprise network performance in the face of the complexity of the market, competitive pressures and uncertainties. enterprise networks must be able to adapt with the increasingly challenges from the business environment, in order to boost their capacity to adapt (gavrea et al., 2011). the concept of performance of a business enterprise network is based on the premise that an organization is the voluntary association of dynamic assets, as well as physical, human, and capital resources, for the aim of realizing a shared purpose (barney, 1995; carton, 2004). according to cho & pucik (2005)richard et al. (2009), enterprise network performance is one of the most applicable variables in strategic management; a construct commonly used as the final dependent variable in various fields. it is believed that the quintessence of performance is the value creation, therefore, value creation is defined by the resource provider as the indispensable tool for general performance measures for any organization empirical review on enterprise networks and company performance | 13 (monday et al., 2015). the concept of enterprise network performance has been widely examined by different authors from different perspectives, and consequently there is no consensus on a particular definition. according to gavrea et al. (2011), continuous performance is the heart of any organization which is established only through performance, and the organizations are able to survive. a business organization could measure or determine its performance by adopting the financial and non-financial measures. according to olabisi, olagbemi & atere (2013) enterprise network’s performance is complex, and is characterized by the enterprise network’s ability to create acceptable outcomes and actions. according to adeleke, ogundele & oyenuga, (2008), an enterprise network is said to achieve an effective performance if it makes use of its resources to attain high level of performance. they also noted that enterprise network is that a business enterprise network that is effective if it attains its sales or market share goals which depend on efficiency. moullin (2003) defines enterprise network performance in terms of how well an organization is managed and the value the organization delivers to customers and other stakeholders. in the view of laitinen (2002), enterprise network performance is “the ability of an object to produce results in a dimension determined a priori, in relation to a target”. jones and goerge (2006) also define performance as the measure of how managers utilize resources of the organization in an effective and efficient manner to accomplish goals and satisfy stakeholders while richard et al. (2009) also noted performance as real output against expected output which they categorized into financial performance, product market performance and shareholders return. conclusions this study elucidates the empirical review of enterprise networks on company performance. enterprise networks are also referred to as corporate network which is among the major pillars of any business. performance is an approach that is used in assessing the progress made towards achieving goals, identifying and adjusting factors that will reduce the progress of the organization in the environment. enterprise network’s performance is complex and is characterized by the enterprise network’s ability to create acceptable outcomes and actions. organization achieves its goals by transforming inputs into output at the lowest possible costs. an organization that has the tendency or strength of doing this can be linked to be performing. from the empirical review, it was found that the significance of enterprise networks cannot be far-fetched from or beyond its evolving supports through encapsulation of software applications, databases, for the purpose of achieving fully business goals. it was concluded that enterprise performance could enhance enterprise network survival, profit maximization, sales maximization, return on investment, sales growth and a number of employees. this study perceives enterprise network performance as a set of financial and nonfinancial indices which offer information on the extent of achievement of aim, objectives and results of the enterprise network. this study is limited to the whole of enterprise network and company performance. future studies may breakdown the indicators of enterprise networks and the indicators of company performance for simplicity. 14 | james onuche ayegba, zhou lu lin references adeleke, a., ogundele, o. j. k., & oyenuga, o. o. (2008). business policy and strategy, (2nd ed). concept publications. adeniran, a.o., &olorunfemi, s.o. (2020). the essence of knowledge management in the air transportation sector. international journal human capital urban management, 5(2), 175-186. ahmad, n., othman, s.n., &lazim, h.m. (2014). a review of technological capability and performance relationship in manufacturing companies. international symposium on technology management and emerging technologies (istmet 2014). ahmad, y., & pirzada, d. s. (2014). using analytic hierarchy process for exploring prioritization of functional strategies in auto parts manufacturing smes of pakistan. sage open, 1-12. doi: 10.1177/2158244014553560 andersson, s., & wictor, i. (2003) innovative internationalization in new firms: born global-the swedish case. journal of international entrepreneurship, 1, 249-275. http://dx.doi.org/10.1023/a:1024110806241 ahuja, g. (2000). collaboration networks, structural holes, and innovation: a longitudinal study. administrative science quarterly, 45(3): 425-455. barney, j. b. (1995). enterprise resources and sustained competitive advantage. journal of management, 17, 99-120. bowen, f.e., rostami, m., & steel, p. (2010). timing is everything: a meta-analysis of the relationships between organizational performance and innovation. journal of business research, 63(11), 1179-1185. carton, r.b. (2004). measuring organizational performance: an exploratory study. unpublished phd thesis, university of georgia, athens. cho, h., & pucik, v. (2005). relationship between innovativeness, quality, growth, profitability and market value. strategic management journal, 26, 555-575. http://dx.doi.org/10.1002/smj.461 gavrea, c., ilies, l., &stegerean, r. (2011). determinants of organizational performance: the case of romania. management and marketing challenges for the knowledge society 6(2), 285-300. hashim, n.a.b., raza, s., &minai, m. s. (2018). relationship between entrepreneurial competencies and small firm performance: are dynamic capabilities the missing link? academy of strategic management, journal, 17, 1-10. hoang, h., & antoncic, b. (2003). network-based research in entrepreneurship: a critical review. journal of business venturing, 18(2), 165-187. jamil, c. m., & mohamed, r. (2011). performance measurement system (pms) in small medium enterprise (smes): a pratical modified framework. world journal of social sciences, 1(3), 200212. kayode, m.o. (1989). nigeria since independence: the first 25 years. heinemann books ltd. kern, h., galup, s.d., & nemiro, g. (2000). it organization. upper-saddle river, nj: prentice hall. laitinen, e.k. (2002). financial rating of european technology companies: an international comparison. journal of business finance and accounting, 29(7-8), 871-901. https://doi.org/10.1111/1468-5957.00454 larson, a. (1992). network dyads in entrepreneurial settings: a study of the governance of exchange relationships. administrative science quarterly, 37,76-104. macey, w.h., & schneider, b. (2008). the meaning of employee engagement. industrial and organizational psychology, 1, 3-30. http://dx.doi.org/10.1111/j.1754-9434.2007.0002.x empirical review on enterprise networks and company performance | 15 matias, m., & andrade, c. (2012). the interplay of gender, work and family in portuguese families. work, organization, labour and globalization, 6(1), 11-26. monday, j.u., akinola, g.o., ologbenla, p.,&aladeraji, o.k. (2015). strategic management and enterprise performance: a study of manufacturing companies in nigeria. european journal of business and management, 7(2), 162-171. moullin, m. (2003). defining performance measurement. perspectives on performance, 2(1), 3-15. obisi, c. (2013). nigerian business environment daunting: challenges and suggested solutions. british journal of economics, finance and management sciences, 7 (1), 47-52 ojala, a. (2009). internationalization of knowledge intensive smes: the role of network relationships in the entry to a psychically distant market. international business review, 18(1), 50-5 olabisi, s.y., olagbemi, a.a., & atere, a.a. (2013). factors affecting smallscale business `performance in informal economy: a gendered based analysis. journal of business and general education, 5(1), 25-37. pittaway, l., robertson m., munir, k., denyer, d., & neely, a. (2004). networking and innovation: a systematic review of the evidence. international journal of management review, 5-6(3-4): 137168. https://doi.org/10.1111/j.1460-8545.2004.00101 prashantham, s., & dhanaraj, c. (2010). the dynamic influence of social capital on the international growth of new ventures. journal of management studies, 47(6), 967-994. https://doi.org/10.1111/j.1467-6486.2009.00904.x provan, k.g., kimberley, r.i., & milward, h. b. (2004). cooperation and compromise: a network response to conflicting institutional pressures in community mental health. nonprofit and voluntary sector quarterly, 33, 489-514. richard, p. j., devinney, t.m., george, s.y., & johnson, g. (2009). measuring organizational performance: towards methodological best practices. journal of management, 35(3), 718-804. sabina, e.n. (2009). technology education: a panacea to unemployment in nigeria. multidisciplinary journal of research development (muljored), 12 (3), 31-37. segars, a.h., grover, v., & teng, j. c. (2007). strategic information systems planning: planning system dimensions, internal coalignment, and implications for planning effectiveness. decision sciences, 29(2), 301-341. https://doi.org/10.1111/j.1540-5915.1998.tb01579 siwangaza, l., smit, y., bruwer, j., & ukpere, w. i. (2014). the status of internal controls in fast moving small medium and micro consumer goods enterprises within the cape peninsula. mediterranean journal of social sciences, 5(10), 21-27. uzzi, b. (1997). social structure and competition in interfirm networks: the paradox of embeddedness. administrative science quarterly, 42(1), 35-67. https://doi.org/10.2307/2393808 waithaka, p. (2016). moderating effect of organizational factors between competitive intelligence practices and performance of firms listed on the nairobi securities exchange, kenya. european scientific journal, esj 12 (22), 213-222. wright, m., westhead, p., & ucbasaran, d. (2007). the internationalization of smes and international entrepreneurship: a critique and policy implications. regional studies, 41(7), 1013-1030. doi: 10.1080/00343400601120288 wynekoopet, j., johnson, d., & finan, j. (2001). enterprise network design: how is it done? developing information system, 1, 87-94. doi: 10.1007/978-0-387-35489-7_33 zahra, s.a., saprienza, h.j., & davidson, p. (2006). entrepreneurship and dynamic capabilities: a review, model and research agenda. journal of management studies, 43 (4), 917-955. 16 | james onuche ayegba, zhou lu lin zhu, q., cordeiro, j., & sarkis, j. (2013). institutional pressures, dynamic capabilities and environmental management systems: investigating the iso 9000 environmental management system implementation linkage. journal of environmental management, 114, 232-242. authors the contribution of co-authors is equal and can be expressed as 50% each of the authors: j. o. ayegba selected the relevant literature consulted, wrote and edited the literature review carried out while zhou l. l. structured the article’s title, sub-headings, proofread and approved the research. james onuche ayegba m.b.a holder in management and phd candidate in department of managements, faculty of management and finance, jiangsu university, zhenjiang, jiangsu province. he specializes in strategic management, small and medium-sized enterprise (sme). correspondence to: james onuche ayegba, department of marketing, faculty of management science and engineering, jiangsu university, zhenjiang jiangsu province 212013, china, e-mail: 5103150216@stmail.ujs.edu.cn orcid http://orcid.org/0000-0001-6127-4353 zhou lu lin phd holder in economics and lecturer at the department of health and economics management science and engineering, faculty of management and finance professor. zhou, specializes in economics and international, economics and actively lectures and researches since 2001. correspondence to: zll62@ujs.edu.cn orcid http://orcid.org/0000-0002-5266-2191 acknowledgements and financial disclosure the article came into being within the project no. 71804061 entitled ‘jiangsu young scholars.’ financed by national natural science foundation of china (nsfc) conducted by james onuche ayegba and zhou lu lin in the year 2020. the authors would like to thank the anonymous reviewers for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. #ier-06-01-06-pp093--1976-gryczka 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.06 changing role of middle income economies in contemporary international trade: comparative analysis marcin gryczka a b s t r a c t objective: the purpose of this paper is to analyze selected international trade indicators, and then to verify, if assumption of growing importance of middle income economies (according to the world bank classification) can be justified. research design & methods: article consists of two main parts. in the former some shifts in international merchandise trade in 1995-2018 have been analyzed. in the latter the assessment of selected trade indicators has been included, with particular regard to those, which could be utilized as a basis for verification of growing importance of middle income countries in international trade. findings: between 1995 and 2018 there was a noticeable improvement of middle income countries’ share in global merchandise trade, and their competitive advantage improved dramatically. as confirmed by rca index analysis, middle income economies improved significantly in all manufactures, and was particularly high in labour-intensive and resourceintensive manufactures, as well as in low-skill and technology-intensive manufactures. contribution & value added: analyses concerning economy groupings are still relatively rare, especially in polish economic literature. therefore the presented research can be perceived as a quite fresh approach in this field. finally, usage of wide collection of trade indicators for verification of middle income economies’ international significance should also be treated as a strength of presented paper. article type: research paper keywords: developing countries; middle income economies; international trade; trade structure; trade indicators jel codes: f01, f14, f63 article received: 31 january 2020 article accepted: 3 april 2020 suggested citation: gryczka, m. (2020). changing role of middle income economies in contemporary international trade: comparative analysis. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 93-107. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.06 international entrepreneurship review ri e 94 | marcin gryczka introduction in recent decades there was a noticeable geopolitical shift in global economy, i.e. growing importance of so called newly industrialized, especially asian economies. despite the global protectionism awakening, integration process slowdown (and even its reversion in case of nafta), increasing economic imbalance and social inequality, as well as urgent climate change related problems, another developing countries have strived to catch up not only leading asian economies, but some of developed ones as well. the main purpose of this paper is to analyze selected international trade indicators, and then to verify, if assumption of growing importance of middle income economies (according to the world bank classification) can be justified. research covers the years 1995-2018, where applicable, and utilized data have been derived from different statistical sources, like the united nations conference on trade and development (unctad), world bank, and wto databases. in the article selected methods of descriptive statistics (like analyses of trend, composition, and dynamics), as well as some statistical measures, like international division of labor engagement, trade coverage, revealed comparative advantage (rca) and concentration indices have been employed. the low and lower middle income economies are the primary subjects to be investigated, and selected high income countries and groups are used in some cases for comparative purposes only. literature review according to the united nations, there is no established convention for the designation, if given country or area should be included either in “developed” or “developing” territory group. the terms “developed” and “developing” are intended mostly for statistical convenience and do not necessarily express a judgement about the stage reached by a particular country or area in the development process (unsd, 2019). moreover, it should be explicitly stressed, that so called developing countries are very diversified, if we took into consideration for example gdp per capita, infrastructure development, world trade achievements, poverty and education inequities and so on. nevertheless, one of developing country definitions says, that this is a country with a less developed industrial base and a low human development index (hdi) relative to other countries (o’sullivan & sheffrin, 2003). one could expand this definition by adding relatively low gdp per capita in such countries, but this short description will not be universally agreed upon. naturally, meant in this manner developing countries tend to have some common features, like low levels of access to safe drinking water, sanitation and hygiene, energy poverty, high levels of pollution, poor infrastructure (especially ict infrastructure), low education levels, high rate of corruption, high “climate vulnerability” and its negative implications (bruckner, 2012; fischer et al., 2002; mertz et al., 2009). it’s worthy to mention the most important and perceptible difference between “developed” and “developing” countries. the former are usually considered as quite rich, especially with respect to their gross domestic product per capita, well equipped with physical and human capital, characterized by solid socio-political systems, and most of all – located at the top of world’s most innovative economies (cornell university et al., 2019). changing role of middle income economies in… | 95 therefore their current development stage can be perceived as quite static – they are simply leaders motivated, first and foremost, to defend the status quo. table 1. world bank classification for selected years in 1990-2018 income group gross national product (gnp) per capita(in usd) 1990 2000 2010 2018 low income <= 545 <= 760 <= 975 <= 1,025 lower middle income 546-2,200 761-3,030 976-3,855 1,026-3,995 upper middle income 2,201-6,000 3,031-9,360 3,856-11,905 3,996-12,375 high income > 6,000 > 9,360 > 11,905 > 12,375 source: world bank 2020a. for that reason same years ago the world bank decided to no longer distinguish between “developed” and “developing” countries in the presentation of its data, considering the two-category distinction obsolete. instead, this international organization divides countries into four groups based on one clear criterion, i.e. gross national income per capita.1 although this classification had been internally used for analytical purposes since late eighties of 20th century, only very recently it has turned into world bank official standpoint (prydz& wadhwa, 2019). it should be therefore added, that gni per capita thresholds are verified and amended every year (see table 1). growing importance of middle income economies, especially china and other asian economies, was reflected in the literature on the subject mainly in two recent decades. in addition to the research concerning comparative advantage and global trade shifts of those countries (hanson, 2012; sposiat al., 2018), some analysis of the factors driving their economic growth can also be found (su& yao, 2016).another noticeable area of interest is so called middle-income trap, the phenomenon where rapidly growing economies stagnate at middle-income levels and fail to transform into a high-income economy, and its causal analysis (bulmanat et al., 2016; felipe et al., 2014; griffith,2011). material and methods statistical data used in the paper generally cover the period 1995-2018, where available. results of the conducted research have been presented using mainly composition and dynamics analyses. moreover, in the latter part of the paper, based on the definitions and methodology presented in the literature (nakonieczna-kisiel, 2010; unctad, 2020), the following indicators have been utilized: − average export rate, − international division of labor engagement index, − trade coverage (tc) index, − revealed comparative advantage (rca) index, − product concentration index (herfindahl-hirschmann index), 1 in fy02, a change in terminology was made to be in line with the 1993 system of national accounts (sna); the definition of gni per capita remains the same as the previously used gross national product (gnp) per capita (world bank, 2020b). 96 | marcin gryczka − intra-industry trade index (grubel-lloyd index). shifts in international merchandise trade in 1995-2018 predominance of high income, particularly so called “golden triad” (the usa, european union, and japan), and some upper middle income countries (like brics, but especially china) in the contemporary world economy is unquestionable, although even these economies has to face some serious globalization-related challenges (department of economic and social affairs, 2013; ghosh 1996). some of them are issues connected with climate change, growing power of transnational corporations and conflicts of interest between corporations and the state (with changing role of the latter). advanced internationalization of production leads to creation of extensive supply chains, increasing thereby the overall risks for many stakeholders. problems related to long and sophisticated supply chains can be predominant especially now, in times of ongoing trade wars and regional political instability (dicken, 2011; vangrasstek, 2013). according to the latest world trade organization data, developing economies outperformed or equaled the performance of developed economies in world trade in most of the past ten years, which in turn led to their 44% share in world merchandise trade in 2018.2 on the other hand, at the same time the top ten traders in merchandise trade accounted for a little over half of the world’s total trade (wto, 2019). of course, looking only on those data a straightforward conclusion of still unquestionable predominance of developed countries could be drawn. nonetheless, it’s worthy to mention that only in 2005-2015 the share of developing economies in merchandise exports increased from 33 to 42 percent (wto, 2016), and this was despite the negative consequences of 20082009 financial crisis for the global economy. moreover, since 2011 developing economies’ exports to other developing economies had surpassed its exports to developed economies, and “south-south” trade represented an estimated us$ 4.28 trillion or 52% of total developing economies’ exports in 2018 (wto, 2019). clear confirmation of those trends can be found in figure 1. between 1995 and 2005 merchandise combined share of middle income economy groups was almost the same (in imports) or was increasing in slow pace (in exports). by the end of first decade of xxi century merchandise trade share of economies in question grew by more than 10 percentage points, both in exports and in imports. as a result in 2018 lower middle and upper middle income economy groups were responsible for more than one third of global merchandise trade. it should be also considered that mostly brics countries, especially china, were the main source of upper middle economies advancements in that respect. between 1995 and 2018 there were visible changes in merchandise trade matrix, which have been presented in table 2. in period under scrutiny lower middle and upper middle income countries significantly strengthened their bilateral exports, which in turn led to shrinking share of high income economies in their merchandise exports (by almost 15 percentage points). on the other hand, upper middle income economies increased their share in high income economies exports by ten percentage points. 2 world trade organization still uses quite “blurred” distinction between developed and developing countries, not taking into consideration world bank classification based on income ranges. changing role of middle income economies in… | 97 figure 1. merchandise trade shares in 1995-2018 (exports – upper chart, imports – lower chart) source: unctad database (2020). as concerns merchandise imports matrix, importance of upper middle income economies, measured as a share in given economy group’s imports, increased not only in both middle income groups, but in high income economies as well. in other words, in last 25 years there were at least two noticeable shifts in merchandise trade matrix – growing export and import shares especially of upper middle income economies, and decreasing shares of high income economies in all partner groups. looking at the merchandise export matrix by degree of manufacturing (see table 3), it can be noted that in real terms lower middle income economies increased their exports to the highest extent in medium-skill and technology-intensive manufactures (inside this group and to high income economies) and high-skill and technology-intensive manufactures (to upper middle income economies). as regards upper middle income group, the evident advancements can be observed in all merchandise groups, with the only decline in labor-intensive and resource-intensive manufactures’ exports to high income economies (by almost 30 percent). 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 low-income economies lower-middle-income economies upper-middle-income economies high-income economies 98 | marcin gryczka table 2. merchandise trade matrix in 1995 and 2018 (percentage) 1995 2018 partner economy group li lmi umi hi total li lmi umi hi total exports li 3.8 9.6 18.1 68.5 100.0 8.2 21.7 22.2 47.9 100.0 lmi 1.8 6.9 14.4 76.9 100.0 2.6 13.1 24.4 59.9 100.0 umi 1.0 6.4 12.3 80.3 100.0 1.2 12.8 19.4 66.7 100.0 hi 0.5 4.3 12.7 82.5 100.0 0.5 7.0 22.7 69.8 100.0 imports li 1.9 14.0 24.1 60.0 100.0 3.6 23.7 34.1 38.6 100.0 lmi 0.7 5.7 19.2 74.4 100.0 0.9 10.3 36.7 52.1 100.0 umi 0.5 4.7 13.2 81.5 100.0 0.5 9.1 27.0 63.4 100.0 hi 0.4 4.1 15.2 80.3 100.0 0.3 6.5 29.2 64.1 100.0 li – low-income economies; lmi – lower-middle-income economies; umi – upper-middle-income economies; hi – high-income economies. source: own calculations based on unctad database (2020). table 3. changes in merchandise export matrix between 1995 and 2018, by degree of manufacturing 1995=100, constant 2018 us$ respective index ratios partner economy group li lmi umi hi li lmi umi hi labor-intensive and resource-intensive manufactures li 37 21 8 7 1.0 0.4 0.0 0.1 lmi 54 87 84 41 2.6 1.0 0.2 0.2 umi 166 354 190 72 21.1 4.2 1.0 0.5 hi 96 173 145 107 12.9 4.2 2.0 1.0 low-skill and technology-intensive manufactures li 49 29 22 4 1.0 0.4 0.1 0.1 lmi 68 120 37 89 2.4 1.0 0.2 0.4 umi 182 237 143 109 8.4 6.4 1.0 0.4 hi 58 215 243 170 14.5 2.4 2.2 1.0 medium-skill and technology-intensive manufactures li 43 19 14 14 1.0 0.2 0.1 0.1 lmi 111 148 108 131 5.9 1.0 0.3 0.6 umi 178 331 296 162 12.9 3.1 1.0 0.5 hi 155 224 307 168 10.8 1.7 1.9 1.0 high-skill and technology-intensive manufactures li 23 18 8 12 1.0 0.2 0.1 0.0 lmi 111 103 187 110 6.3 1.0 0.5 0.3 umi 147 361 251 143 19.2 1.9 1.0 0.3 hi 298 389 452 176 24.5 3.5 3.2 1.0 source: own calculations based on unctad database (2020). the right part of table 2 contains the index ratios, which have been calculated as quotient of merchandise export changes for economy group and its respective partner. the changing role of middle income economies in… | 99 higher ratio value, the higher given economy group’s export rate in comparison with respective partner exports change. it’s quite obvious than middle and high income economies have high ratio values for merchandise exports to low income countries. on the contrary, with the higher degree of manufacturing high economies advantage is not so explicit – the ratio values concerning high income countries exports to lower and upper middle income countries are in the range between 2 and 4, the highest in labor-intensive and resource-intensive manufactures (high income countries exports to lower middle income economies) and high-skill and technology-intensive manufactures (high income countries exports to lower and upper middle income economies). the importance of middle income countries in international trade: analysis of selected indicators the role of middle income countries in international trade can be analyzed on the basis of different indicators, but due to paper limitations only selected ones have been included herein. the first is average export rate, presented in figure 2 for 1995-2018. except the low income economies, for which the export rate values were the lowest and have presented noticeably downward trend since 2005, this indicator values for middle and high income economies were quite similar. moreover, in 2000-2008 difference between high income and upper middle income economies was the highest, in favor of the latter. in last decade such difference was really small and for both country groups average export rate varied between 0.2 and 0.25. international division of labor engagement index is a general measure of industrial production specialization degree of given country, which in turn can be understood as an extent of its participation in international trade. the lower this measure value, the smaller country’s engagement in international division of labor and participation in international trade. data presented in figure 3 show that in period under scrutiny only high income economies were steadily increasing their engagement in international division of labor, especially in last decade, when the indicator value grew from 1.2 in 2007 to 1.8 in 2017. in contrast to them, in last twenty years engagement index value for low income economies decreased more than twofold, from 1.8 to 0.7, which could be caused by their persisting specialization mostly in primary commodities production and exports. and again, amongst middle income economies the upper middle income ones have shown evident upward trend – more than twofold growth (from 0.5 to more than 1.0) in the period considered. trade coverage indices for primary commodities and merchandise by degree of manufacturing have been presented in table 4. values greater than 1 mean that particular economy group has gained competitive advantage against abroad. in 1995 low and middle income countries had competitive advantage in primary commodities and labor-intensive and resource-intensive manufactures. on the other hand, high income countries achieved such advantage in all groups of skill and technology-intensive manufactures. after more than two decades situation has changed dramatically. first of all, low and high income economy groups recorded the indicator decline in trade of almost all goods. moreover, they retained tiny competitive advantage in terms of trade coverage only in trade of primary commodities and high-skill and technology-intensive manufactures, respectively. lower middle income economies’ competitive advantage worsened for primary commodities and labor-intensive and resource-intensive manufactures, but was slightly better for skill and technology-intensive manufactures. upper middle income economies 100 | marcin gryczka improved in all goods but primary commodities, and their competitive advantage increased especially in labor-intensive and resource-intensive manufactures, but also to a large degree in lowand medium-skill and technology-intensive manufactures. figure 2. average export rates in 1995-2018 source: own calculations based on unctad database (2020). figure 3. international division of labor engagement index in 1995-2018 source: own calculations based on unctad database (2020). 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 low-income economies lower-middle-income economies upper-middle-income economies high-income economies 0.00 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00 1.20 1.40 1.60 1.80 2.00 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 low-income economies lower-middle-income economies upper-middle-income economies high-income economies changing role of middle income economies in… | 101 table 4. trade coverage indices in 1995 and 2018 product groups economy groups primary commodities labor-intensive and resource-intensive manufactures low-skill and technologyintensive manufactures medium-skill and technology-intensive manufactures high-skill and technologyintensive manufactures 1995 li 1.77 0.48 0.19 0.06 0.21 lmi 1.32 2.33 0.50 0.18 0.38 umi 1.66 1.75 0.94 0.51 0.68 hi 0.82 0.86 1.10 1.13 1.05 2018 li 1.01 0.27 0.12 0.07 0.12 lmi 0.89 1.87 0.57 0.43 0.57 umi 0.96 2.75 1.61 1.18 0.92 hi 0.96 0.65 0.95 0.99 1.01 source: own calculations based on unctad database (2020). table 5. changes of revealed comparative advantage (rca) index between 1995 and 2018 product groups economy groups primary commodities labor-intensive and resource-intensive manufactures low-skill and technologyintensive manufactures medium-skill and technology-intensive manufactures high-skill and technologyintensive manufactures 1995 li 3.45 0.64 0.44 0.08 0.18 lmi 2.11 2.10 0.70 0.20 0.34 umi 1.64 1.37 1.07 0.56 0.70 hi 0.84 0.89 1.00 1.11 1.08 2018 li 2.94 (↓) 0.64 0.40 (↓) 0.12 (↑) 0.18 lmi 1.57 (↓) 2.21 (↑) 0.87 (↑) 0.45 (↑) 0.65 (↑) umi 1.02 (↓) 1.48 (↑) 1.20 (↑) 0.93 (↑) 0.89 (↑) hi 0.93 (↑) 0.69 (↓) 0.93 (↓) 1.09 (↓) 1.08 arrow in parenthesis shows change direction between 1995 and 2018. source: own calculations based on unctad database (2020). confirmation of such trends can be found in table 5, where changes of rca index have been presented. in comparison with 1995 results, low-income economies’ comparative advantage has been retained only for primary commodities. high income countries’ comparative advantage diminished for nearly all goods, and values slightly higher than 1 for mediumand high-skill and technology-intensive manufactures cannot be considered as a success. revealed comparative advantage of middle income economies improved significantly in all manufactures, and was especially high in labor-intensive and resource-intensive manufactures (both lower and upper income countries), as well as in low-skill and technology-intensive manufactures (upper middle income economies). it is possible that administrative restrictions in the area of trade relations with overseas, such as potential 102 | marcin gryczka and effective trade wars between the us, china and the eu, as well as problems with new trade agreement implementation (like trans-pacific partnership) have led to middle income economies rca deterioration (gryczka, 2020; żołądkiewicz, 2017). figure 4. product concentration indices (product hhi) of exports (upper chart) and imports (lower chart) in 1995-2018 source: unctad database (2020). concentration index, also named herfindahl-hirschmann index, has been presented in figure 4. this index value closer to 1 indicates a country’s exports or imports are highly concentrated on a few products (on the contrary, values closer to 0 reflect exports or imports are more homogeneously distributed among a series of products). in 1995-2018 low income economies had the highest hhi values of exports, but they never crossed the level 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 0.04 0.06 0.08 0.1 0.12 0.14 0.16 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 low-income economies lower-middle-income economies upper-middle-income economies high-income economies changing role of middle income economies in… | 103 of 0.3. actually, in last decade product hhi of exports for low and middle income economies were gradually decreasing, reaching in case of middle income countries values very close to those of high income economies. product concentration indices of imports for all economy groups were relatively low in period under scrutiny, and followed the same pattern. the major distinctions were visible mostly in 2005-2015 period, but recent values between 0.06 and 0.09 should be treated as a quite obvious proof of homogenous import distribution among the products. figure 5. distribution of intra-industry trade (iit) index values in 1995 (left charts) and 2018 (right charts) source: own calculations based on unctad database (2020). values of intra-industry trade index (iit) for particular economy groups have been presented in figure 5. this measure, also called grubel-lloyd index, can range from 0 to 1, and iit=0 means that there is no intra-industry trade, only inter-industry one. the closer iit to 1, 104 | marcin gryczka the higher share of intra-industry trade in global overseas turnover of given country or industry. in 1995 there was mostly inter-industry trade in most of products traded by low income and lower middle income economies (i.e. iit values lower than 0.5). the situation didn’t change considerably in 2018 for low income economies, but there was an improvement for lower middle income countries, which iit for majority of products increased to 0.6-0.9. as concerns upper middle income countries, there was the most visible shift from interindustry to intra-industry trade. iit distribution was quite uniform in 1995, but after two decades iit values for more than a half of products were in range from 0.8 to 1.0. it could be expected that distribution for high income economies remained almost the same, but substantial number of products in range 0.6-0.8 implies that their foreign trade is less intra-industry in nature than in the recent past. conclusions on the basis of conducted research the following final conclusions can be formulated: 1. between 1995 and 2018 there was a noticeable improvement of middle income countries’ share in global merchandise trade. this was mostly attributed to the recent economic achievements of brics countries, especially china, and of upper middle income economies in general. these economies have intensified merchandise trade among themselves and with high income group, and also increased their exports in all merchandise groups, especially in lowand medium-skill and technology-intensive manufactures. 2. although in 1995-2018 high income countries’ engagement in international division of labor was still high and indisputable, the competitive advantage of middle income economies improved dramatically. upper middle income economies increased their competitive advantage especially in labor-intensive and resource-intensive manufactures, but also in lowand medium-skill and technology-intensive manufactures. 3. high income countries’ comparative advantage measured by rca index diminished for nearly all goods. on the other hand, middle income economies improved significantly in all manufactures, and their rca values were particularly high in labor-intensive and resource-intensive manufactures, as well as in low-skill and technologyintensive manufactures. 4. positive trends concerning middle income countries have been also proved by respective herfindahl-hirschmann index and grubel-lloyd index changes. especially in last decade product hhi of exports for countries in question reached levels very close to those of high income economies, which meant their exports was much more homogeneous than a few decades ago. another important feature of upper middle income countries was growing number of products with high itt values, indicating their transition to intra-industry trade. recommendations and implications: taking into consideration contemporary global problems, namely coronavirus pandemic, many significant negative effects can be expected to occur not only in 2020, but also in the years to come. one of severe consequences could be shortening and re-orientation of global supply chains. in this respect weakening role of china as a “global factory” can be perceived, but alternatively other middle income economies, i.e. non-asian ones, can possibly benefit from this situation, if manufacturing were transferred closer to the final consumer markets. on the other hand, changing role of middle income economies in… | 105 pandemic-related shifts in global economy and international trade can result, among others, in foreign direct investment decline and trade protectionism boost, thereby impeding the process of catching up with developed, high income countries. research limitations: lack of long term statistical data can be perceived as the main limitation of the further research. moreover, some socio-economic indicators are based on the surveys, so it’s quite obvious that such data are unobtainable especially for low and lower middle income economies. suggestions for further research are as follows: the analysis of middle income economies’ developments in the context of post-covid19 global economy should play a predominant role in the further investigations. green energy revolution, sustainable growth, demography-related issues, climate change implications for middle income countries and their involvement in the fourth industrial revolution (industry 4.0) are another interesting areas for future research. references bruckner, m. (2012). climate change vulnerability and the identification of least developed countries [cdp background paper]. united nations, department of economics and social affairs. bulman, d., eden, m., & nguyen, h. (2016). transitioning from low-income growth to high-income growth: is there a middle-income trap?. adbi working paper 646. tokyo: asian development bank institute. cornell university, insead,& wipo (2019). the global innovation index 2019: creating healthy lives – the future of medical innovation. ithaca, fontainebleau, and geneva. dicken, p. (2011). global shift. mapping the changing contours of the world economy (6thed.). london: sage. department of economic and social affairs (2013). world economic and social survey 2013. sustainable development challenges. united nations. felipe, j., kumar, u., & galope, r. (2014). middle-income transitions: trap or myth? adb economics working paper series no. 421. fischer, g., shah, m.m., & van velthuizen, h.t. (2002). climate change and agricultural vulnerability. iiasa. ghosh, s.r. (1996). reverse linkages: the growing importance of developing countries. finance & development, march, 38-41. griffith, b. (2011). middle-income trap. in r. nallari, s. yusuf, b. griffith, & r. bhattacharya (eds.), frontiers in development policy (pp. 39-43). washington, d.c.: the world bank. gryczka, m. (2020). should the majority of economies be still treated as “developing” – selected socioeconomic indicators analysis based on long-term data. in e. bilewicz, j. brzyska, m. gryczka, & r. knap, international economic flows in the era of global uncertainty (pp. 129149). szczecin: wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego. hanson, g.h. (2012). the rise of middle kingdoms: emerging economies in global trade. journal of economic perspectives, 26 (2), 41-64. lee, d., & zhang, h. (2019). export diversification in low-income countries and small states: do country size and income level matter? imf working paper. international monetary fund. mertz, o., halsnæs, k., olesen, j.e., & rasmussen, k. (2009). adaptation to climate change in developing countries. environmental management (new york), 43(5), 743-752. 106 | marcin gryczka nakonieczna-kisiel, h. (2010). makroekonomiczne aspekty handlu zagranicznego. in j. dudziński (ed.), podstawy handlu zagranicznego (pp. 47-70). warszawa: difin. o’sullivan, a., & sheffrin, s.m. (2003). economics: principles in action. needham, mass.: prentice hall. prydz, e.b., & wadhwa, d. (2019). classifying countries by income. received from https://datatopics.worldbank.org/world-development-indicators/stories/the-classification-of-countries-by-income.html (accessed: 14.03.2020). sposi, m., yi, k., & zhang, j. (2018). accounting for structural change over time: a case study of three middle-income countries. economic dynamics meeting paper 1141. su, d., & yao, y. (2016). manufacturing as the key engine of economic growth for middle-income economies. adbi working paper no. 573. tokyo: asian development bank institute. unctad (2020). trade indicators. received from https://unctadstat.unctad.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx (accessed: 17.03.2020). united nations statistics division (2019). standard country or area codes for statistical use: developed regions. received from https://unstats.un.org/unsd/methodology/m49/ (accessed: 17.03.2020). van grasstek, c. (2013). the history and future of the world trade organization. geneva: world trade organization. world bank (2019). world development indicators 2019. received from https://datacatalog.worldbank.org/dataset/world-development-indicators (accessed: 12.03.2020). world bank (2020a). how does the world bank classify countries? received from https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/378834-how-does-the-world-bank-classifycountries (accessed: 14.03.2020). world bank (2020b). how are the income group thresholds determined? received from https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/378833-how-are-the-income-group-thresholds-determined (accessed: 14.03.2020). wto (2016). world trade statistical review 2016. world trade organization. wto (2019). world trade statistical review 2019. world trade organization. żołądkiewicz, k. (2017). porozumienie transpacyficzne (tpp) bez stanów zjednoczonych. studia i prace wneiz us, 49(2), 105-115. changing role of middle income economies in… | 107 author marcin gryczka master of science in sea engineering (szczecin university of technology, poland); phd in economics – specialization: foreign trade (university of szczecin, poland). his research interests include foreign trade and international economics, technology transfer and knowledge diffusion in digital era, e-commerce, middle income countries’ role in global economy, industry 4.0. correspondence to: marcin gryczka, phd, university of szczecin, faculty of economics, finance and management, ul. mickiewicza 64, 71-101 szczecin, poland, e-mail: marcin.gryczka@usz.edu.pl orcid http://orcid.org/0000-0002-8437-3183 acknowledgements and financial disclosure the project funded under program of minister of science and higher education called “regionalna inicjatywa doskonałości” in the years 2019-2022, project no. 001/rid/2018/19, amount of funding: 10,684,000.00 pln. the author would like to thank the anonymous referees for their useful comments, which allowed to increase the value of this article. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 108 | marcin gryczka pm-03-01-1-07-123-bejakovic_mrnjavac s u g g e s t e d c i t a t i o n : bejaković, p., & mrnjavac, ž. (2017). the education in south-east europe and trade-off between efficiency and equity. in wach, k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 123-138. the education in south-east europe and trade-off between efficiency and equity predrag bejaković institute for public finance smičiklasova 5, zagreb, croatia e-mail: predrag@ijf.hr željko mrnjavac university of split, faculty of economics matice hrvatske 31, split, croatia e-mail: mrnjavac@efst.hr abstract: the article analyses efficiency and equity trade-off in education in observed countries in south east europe countries. efficiency relates to how well an economy allocates scarce resources to meet the needs and wants of consumers, while equity deals with the distribution of resources and is related to fairness and social justice. the aim is to identify those circumstances under which equity and efficiency may not trade-off against each other. at least in theory, education is a means by which democracies attempt to equalize opportunities among citizens for economic success. education and training policies could have a significant positive impact on economic and social outcomes, including sustainable development and social cohesion. it is commonly thought that opportunity equalization, in that dimension, is implemented by the provision of equal access to public resources to all citizens. however, very often this is not the case and often existing public services – like education systems – reproduce or even increase existing inequities. keywords: education; training; trade-off; efficiency and equity; south east europe jel codes: h4, i24 1. introduction across the developed world and in most transition and post-transition countries, in the context of demographic change (particularly population ageing), public budget constraints and the challenges of globalisation, and technological innovation, greater attention has been placed on improving efficiency in providing public services, particularly education. this is, of course, highly desirable but it is frequently assumed that efficiency and equity objectives are mutually exclusive. however, there are situations where equity and efficiency may not trade 124 predrag bejaković, željko mrnjavac off against each other. the goal of the article is to find out the possible reconciliation of equity and efficiency in education. after introductory notes, in section 2 the theoretical basics are given. section 3 is dedicated to the equity and efficiency trade off in education. section 4 explains situation in different south east europe countries regarding the mentioned issue. the paper finishes with conclusions and recommendations for the enhancement of educational and training policy. 2. theoretical basics efficiency relates to how well an economy allocates scarce resources to meet the needs and wants of consumers. efficiency means that all goods or services are allocated to someone and the criterion for economic efficiency is value. a change that increases value is an efficient change and any change that decreases value is an inefficient change. equity concerns the distribution of resources and is inevitably linked with concepts of fairness and social justice. when market equilibrium is efficient, there is no way to reallocate the good or service without hurting someone. head (1993) distinguishes between horizontal equity in the sense of similar individuals being treated in a similar fashion, vertical equity in the sense of taxation in accordance with the ability to pay and the “benefit principle” of equity – taxpayers should pay for public services in the same proportion that they use them. in some fundamental respects, equity is complementary to the pursuit of long-term prosperity. institutions and policies that promote a level playing field – where all members of society have similar chances to become socially active, politically influential, and economically productive – contribute to sustainable growth and development. roemer (1998) believes that there are two views of equality of opportunity. the first, which he calls the non-discrimination principle, states that in the competition for positions in society, individuals should be judged only on attributes relevant for the performance of the duties of the position in question. attributes such as race or sex should generally not be taken into account. the second states that society should do what it can to level the playing field among persons who compete for positions, especially during their formative years, so that all those who have the relevant potential attributes can be considered. common to both positions is that at some point the principle of equal opportunity holds individuals accountable for the achievement of particular objectives, whether they are education, employment, health, or income. the complementarities between equity and prosperity arise for two broad sets of reasons (world bank, 2005). first, there are many market failures, particularly in building human capital. as a result, resources may not flow where returns are highest. for example, some highly capable children may drop-out of regular schooling, while others, who are less able, may finish university and obtain their phd. when markets are missing or imperfect, the distributions of resources and power affect the allocation of investment and developing opportunities. the ideal the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 125 response is to correct the market failures; but where this is not practical, or far too costly, some forms of redistribution and/or ensured access to services, assets, or political influence can increase economic efficiency. the second set of reasons why equity and long-term prosperity can be complementary follows from the fact that high levels of economic and political inequality tend to lead to economic institutions and social arrangements that systematically favour the interests of social strata (groups) with more influence. such inequitable institutions can generate economic costs. when budgetary allocations benefit mainly the politically influential and/or when the distribution of public services favours the wealthy, all other middle and poorer social layers end up with unused possibilities and talent. these adverse effects, of unequal opportunities and political power, on development are all the more damaging because economic, political and social inequalities tend to reproduce themselves over time and across generations. such phenomena are called inequality traps because they cause social immobility that is particularly pronounced for low-income citizens. education is intrinsic value and affects the capacity of individuals to engage in economic, social, and political life. yet children face considerably different opportunities to learn and to lead healthy lives in almost all populations, depending on asset ownership, geographic location, or parental education, among others. these inequities are usually associated with differences in an individual’s “agency” – the socio-economically, culturally and politically determined ability to shape and influence the world around oneself. such differences create biases in the institutions and rules in favour of more powerful and privileged groups because the poor usually have less voice, less income, weaker networks, and finally, less access to services than most other people. the persistence of inequality traps – with mutual reinforcing inequalities in the political, social, economic and cultural areas – has many consequences. the most important is that, because of market failure and the way in which institutions evolve; inequality traps can influence not only the distribution but also the aggregate dynamics of economic growth and socio-political development. this in turn means that, in the long run, equity and efficiency may be complements, not substitutes. at least three considerations are important at the outset. first, while more even playing fields are likely to lead to lower observed inequalities in educational attainment, the policy aim is not equality in outcomes. indeed, even with true equality of opportunities, one would always expect to observe some differences in outcomes owing to differences in preferences, talents, effort and luck. second, a concern with equality of opportunity implies that public action should focus on the distributions of assets, economic opportunities, and political voice, rather than directly on inequality. policies can contribute to the greater and more equal access to public services – largely education – and information. third, there may be various short-run, policy-level trade-offs between equity and efficiency. greater equity implies more efficient economic functioning, reduced conflict, greater trust, and better institutions, with dynamic benefits for investment and growth. it is often stated that equity and efficiency are competing goals: equity is purchased at the expense of efficiency. there are two senses in which this phrase is 126 predrag bejaković, željko mrnjavac uttered. the first is that redistributive taxation may be purchased only at the cost of pareto inefficiency, due to workers’ and firms’ facing different effective wages. this is true. the second sense is that redistribution may lower total output. these two claims are in principle independent. there may be policies which re-allocate income and/or social services (like public education) in a more equitable manner, lower total output, but are not pareto inefficient. roemer and trannoy (2013) used as an example, re-allocating educational funds from tertiary education to secondary education in a poor country. this might have a purely redistributive effect, without significant consequences for pareto efficiency. at least in theory, education is a means by which democracies attempt to equalize opportunities among citizens for economic success. education and training policies could have a significant positive impact on economic and social outcomes, including sustainable development and social cohesion. it is commonly thought that opportunity equalization, in that dimension, is implemented by the provision of equal access to public resources to all citizens. however, very often this is not so and often existing public services – like education systems – reproduce or even compound existing inequities. betts and roemer (1999) examine the relative effectiveness of changing educational expenditures along both the intensive and the extensive margins. their central point is that for the usa mere equalization achieves little. disadvantaged children from families at the bottom of wealth distribution usually do not have the same opportunities as children from wealthier families to receive quality education and achieve higher levels of attainment. because of their minimal education, these disadvantaged children can expect to find badly paid jobs and earn less as adults. as badly educated citizens they will have less voice and power in the political process and will not be able to influence spending decisions to improve public schools for their children. calvò-armengol and jackson (2005) developed a model where an individual sees higher returns to investments in human capital when their neighbours in a social network have higher levels of human capital. they show that the correlation of human capital across generations of a given family is directly related to the sensitivity of individual investment decisions to the state of the social network. increasing the sensitivity leads to increased intergenerational correlation, as well as more costly investment decisions on average in society. as the badly educated mostly socialise with similar badly educated peers, there are only limited possibilities that they will profit in their behaviour from their better educated neighbours. the authors conclude that the dependence on a social channel leads to inefficient human capital investment decisions. if the opportunities faced by children from poor families are so much more limited than those faced by children from rich strata, and if this hurts development progress in the aggregate, then public action has a legitimate role in seeking to broaden the opportunities of those who face the most adverse choices. but how to ensure that actions outlined will respect principles of efficiency and equity? the realisation of an efficiency and equity trade-off in education could be obtained through improving accessibility and enhancing quality. for medium the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 127 level developed countries, with a high participation in primary and secondary education, particular attention should be focused to increase participation in tertiary education and enhance its efficiency. excluding a number of professional and management reforms (such as curriculum reform or teacher training) that do not have an explicit documented impact on distribution, efficiency and equity, tiongson (2005) stresses that there are several broad changes to education policy that are directly related to equity and efficiency of educational systems. they are: − expenditure reform: a government may choose to restructure its expenditures to reallocate spending from higher education to a lower level of education or vice versa. − financing reform: a government may choose to reform the financing of education by introducing user fees (cost recovery). − management and institutional reforms: a country in which there is centralized management of the education system may choose to implement management reforms by decentralizing the administration of education. the bulk of evidence shows that there are usually significant private returns to those who participate in higher education (the average private rate of return from higher education is close to 9% across ten oecd countries – commission of the european communities, 2006), and that these are not entirely offset by progressive tax systems. this can have a reverse redistribution effect. this regressive effect is particularly acute where school systems exacerbate the effects of socio-economic background on educational attainment. in order to bring about a more equitable balance between the costs funded by individuals and society and the benefits accrued by each, and to contribute to providing universities with the extra funding they need, many countries are turning to the main direct beneficiaries of higher education, the students, to invest in their own futures by paying tuition fees. evidence also suggests that the market effects of tuition fees may improve the quality of teaching and management in universities, and reinforce student motivation. most economists maintain that tuition fees – assuming some means tested grants and/or sufficient available students’ loans – are actually more equitable than free higher education in that students are everywhere disproportionately from the middle and upper classes and the taxing systems in most countries tend to be proportional or even regressive (teixeira, johnstone, rosa, vossensteyn, 2008). clearly, the development of tuition fees without accompanying financial support for poorer students risks aggravating inequity in access to higher education. the most disadvantaged are frequently the most risk and debt-averse, and are more likely to baulk at spending time studying, rather than earning, when private returns after graduation are not assured. the costs of higher education could be made more bearable through the availability of various types of student financial support, be it in the form of grants, scholarship, loans or the deferred payment of tuitions fees. other financial incentives could be premium grants to excellent students and/or those who choose science and engineering programmes. 128 predrag bejaković, željko mrnjavac inequities in education and training also have huge hidden costs which are rarely shown in public accounting systems. policies which reduce such costs can deliver both equity and efficiency benefits. thus, to achieve equity, one should take into account all the costs as well as the benefits of successful data collection, analysis and prudent cost-management. according to mckeown-moak (2000), this approach is a self-evident precondition both with regard to enhancing efficiency and cost effectiveness and in making a case for more equitable resources usage. access to schooling matters – especially for very poor families – but very often, it is only a small part of the problem. greater access needs to be complemented by supply-side policies (to raise quality) and demand-side policies (to correct for the possibility that parents may underinvest in the education of their children for various reasons). some of the possible reasons for such underinvestment are that resource constrained households lack money to keep their children healthy and in school and/or that some groups only see insignificant returns to schooling because of discrimination. thus, providing financial possibilities and incentives for education is necessary, but not sufficient because it is important to eliminate the perception of discrimination, conscious or not, that can affect investment in human capital. free access to higher education does not necessarily guarantee equity. to strengthen both efficiency and equity it is necessary to create appropriate conditions and incentives to generate higher investment from public and private sources, including, where possible through tuition fees combined with accompanying financial measures for the disadvantaged. 3. situation in selected south east europe countries in all observed countries furthermore, participation in education and formal education has a positive impact on individual personal as well as social development, social inclusion and social cohesion. for example, among people with upper secondary and tertiary education, the unemployment rate is on average lower than among less well educated people (persons who finished primary school at most). better educated and qualified persons also wait less time (as unemployed) for a job and have a higher income when they find a job and better possibilities for professional promotion. also, the risk-of-poverty rate is significantly lower among better educated persons. 3.1. albania for creating a competitive economy, various national strategies and policies were accepted with aim to segregate responsibilities and functions in the education sector among levels of governance as well as to identify conditions for the increase of accountability for functions expected to be decentralized. generally, access to preuniversity education in albania displays a low level of participation if compared to oecd countries (albanian ministry of education and science, 2003). there is also a variation when regions within albania are compared. an adult in tirana for instance attends education institutions for 3.5 years more compared the average of the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 129 albanian republic. there are huge discrepancies between urban and rural areas, where the later suffer from less access to public services generally and to education in particular. despite the reforms undertaken in the last years this system has a very low reputation from the quality perspective and the percentage of those engaged in such system is very low. future reforms should be oriented towards the conceptualised of education (particularly higher) as a public good, improvements of standards in both teaching and research, strengthening the link of the education with labour market and maintaining diversity in improving the educational standards. furthermore, there is a need to diversify the financial sources by aiming at long term financial sustainability and insure the autonomy of education institutions. 3.2. bosnia and herzegovina the educational system in bosnia and herzegovina (b&h) is highly fragmented with a low level of coordination and cooperation among 13 cantons. furthermore, functions are overlapping and the division of responsibilities is unclear. there is a high percentage (around 40%) of population with a low level of education attainment and the absence of life-long learning policies. persons with primary or less than primary school level of education are most exposed to long-term unemployment and poverty, and the danger to transfer their unfavourable situation and life conditions to their children. the reform of general education in bosnia and herzegovina needs to 1) contribute to the strengthening of a democratic society, 2) support economic and social development, and 3) assist the country’s reintegration in the international community. the purpose of the reform effort is to enhance the quality and ensure the efficient delivery of education as well as to sustain education financing and management. in particular, the reform should focus on institutional development and policy advice aimed at strengthening management, financial planning, and the capacity of institutions within the education system to effectuate reforms; and modernization and quality improvement of primary and general secondary education, aimed at supporting ministries of education in the development of modern core curriculum and improving the quality of teacher training at all levels of primary and general secondary education. this includes emphasis on the relevant knowledge and implementation of countrywide school development projects. 3.3. bulgaria the country joined the european union in 2007. however, the country still has to overcome many obstacles, including a harsh social situation, a low technological level of the economy, a significant productivity gap and low labour remuneration in comparison with the rest of the eu. paradoxically, in many cases bulgaria in spite of (or because of) its socialist past, has paid low-skilled labour as much as high-skilled labour or even higher. the low technological level of the national economy for a long time has created more jobs for people with lower educational and qualification attainments. thus, highly educated and/or people with specific 130 predrag bejaković, željko mrnjavac knowledge and skills happened to be less in demand on the bulgarian labour market, and in many cases they accepted job positions, which did not match their high professional status. thus, educational policy seemed to be controversial and the results demanded happen not to influence social environment and labour market opportunities, which an individual could have. according to the european commission (2015) bulgaria has recently improved its performance as regards basic skills and tertiary education attainment. nevertheless, it still needs to improve the overall quality and efficiency of its school education system and the capacity of education to respond to labour market needs. on the other side, bulgaria has still not adopted its school education act, which will provide a framework for implementing the comprehensive reforms needed in the school system, including modernising curricula and improving teacher training. the quality of vocational education and training in bulgaria is insufficient and inadequate, including in terms of its integration in the general education system. the rate of adult participation in lifelong learning is among the lowest in the eu. 3.4. croatia in croatia education is the most important determinant of employability – more highly educated persons find jobs more easily and faster – but it also doubtlessly carries ancillary non-market effects (for example, easier access to information, greater care for personal health, more active participation in social life which encourages responsible democratic civic behaviour and respect of the rule of law). non-participation in education is especially dangerous for the children of poor citizens because they are very likely to drop out of the schooling system early, and/or differences in access to higher education are now very stark. the lack of access to levels of education that are highly valued on the market tends to lower their employability and increase the danger of staying in poverty. these factors perpetuate existing inequalities in earning prospects between the poor and non-poor and create the potential for the intergenerational persistence of poverty. a considerable number of youths in croatia drop out of secondary and higher educational institutions. this is, among other reasons, caused by a serious lack of a network of “second chance” schools, aimed at young people who have either been excluded from education or are on the verge of exclusion. one of the greatest challenges croatia was addressing through eu accession programmes has been modernisation of curriculum, particularly vet, which are mostly outdated and don’t address labour market needs. as this is a structural problem it is expected that most of the 4-year and higher education graduates will continue coming out of the educational system without adequate modern skills and knowledge which, according to employers’ representatives perspective, cannot be addressed through internship, apprenticeship or on-the-job-training. thus, there is an imperative for a different approach to education, curricula, as well as qualifications standards based on learning outcomes. especially so in vocational education which should provide more hands-on experience and strengthen entrepreneurial skills, by bringing vocational and career guidance and employers closer to the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 131 schools. for this reason the activities on curriculum reform began (www.kurikulum.hr). in accordance with the guidelines defined in the strategy of education, science and technology accepted in 2014, to implement comprehensive curriculum reform the expert working group was established in 2015. the task of this group was to define the project management process during the first stage of the curriculum reform, to determine the main directions of curricular changes and to coordinate the work of other subgroups. unfortunately, mentioned curriculum reform has been halted without the possibility to its protraction in the nearly future. 3.5. kosovo it is the newest state in south-eastern europe and the smallest in terms of territory. the access to primary and secondary education is quite satisfactory, so almost 9 in 10 children of primary education age and about 3 in 4 children of secondary education age are enrolled. despite the high enrolment there are obstacles that prevent establishing a well-educated population. first, there are differences in terms of enrolment between the poorest and richest and between urban and rural families. second, girls’ enrolment in secondary education continues to be at least 20% lower than boys’. and the third reason is that the quality of schooling is generally poor, which is why the drop-out rates are high. education is linked to one’s employment opportunity and the employment of less well educated people is very unlikely. around two thirds of less qualified people will most likely remain unemployed. besides the lack of university qualifications, most unemployed, especially among the youth, lack special training or job experience. the demand for higher skills is increasing and many firms often find it difficult to find people with appropriate skills. there is a general assumption among employers that graduate students lack professional training, since the education system has been very theoretical. in general, reforms are necessary in teaching methods at all levels of education. the education sector faced massive financial and human support from international donors and while aid was not always well located in the beginning, the establishment of responsible institutions and agencies improved the coordination of initiatives. with the downsizing of existing donors’ programmes, the continuation or expansion of qualitative programs on youth participation and gender issues are in particular at risk as they are often easily earmarked as 'non-essential' (wenderoth and moo sang, 2004). 3.6. macedonia the country lags behind other transition countries in student educational performance. in response to such educational challenges, macedonia is working to establish, re-evaluate and improve the quality of its diverse primary and secondary educational systems. while primary education is still solely provided by the state, secondary education is provided by both state and privately owned schools. for the state schools, the state provides targeted funding for books and transport, as well as funds for other administrative costs in state secondary education, so that 132 predrag bejaković, željko mrnjavac all students can complete this educational degree as well. higher education is also offered by both public and private universities. the recent few years show a rise in the numbers of high-school graduates that opt for higher education as well as in the number of higher education institutions in the country. besides the expansion of private investment in the education sector, another reason is the government’s focus on extending the public universities into a dispersed system of studying in multiple cities in the country, trying to improve equal opportunities for all and making higher education closer to the citizens. instead of a more profound improvement of the quality of education vis-à-vis the requirements of the labour market, the policy framework is mainly dealing with making extensive and redundant investments in persons with unwanted skills and capacities. judging by the current feedback from the labour market, it is arguable that there is a need for undertaking more seriously planned reforms in education policy, starting with vocational secondary and higher education. macedonia has received support from various agencies and non-governmental organizations to improve educational outcomes, including material inputs and assistance with curriculum and teacher professional development. education is a high priority for the republic of macedonian government since educational performance affects both economic growth and macedonia’s possibilities for eu membership (holdgreve-resendez, 2014). 3.7. moldova over the past fifteen years, the educational system in moldova has undergone a number of reforms intended to modernize and democratize education, as well as to establish appropriate conditions for making full use of each child’s potential, regardless of its family’s material standing, place of residence, ethnicity, spoken language, or religious beliefs. the major intervention areas of the reform were the changes in the educational system structure and in curriculum, the evaluation concepts and methods, and the management and financing of education. the idea is to ensure the right of every child to a quality education what implies a appropriate and truthful evaluation of education from the perspective of requirements set out for child-friendly schools. access to quality education in the existing conditions depends in most cases upon the number of children in the family, where people living in large households have highest poverty rate and lowest possibility to attain regular education. significant problem is imperfect mechanisms for the remuneration of the teaching staff, based mainly on the seniority of staff and not on performance, leading to the exodus of young teaching staff from the educational system. therefore, the educational financing system needs to be fundamentally streamlined, especially in primary and secondary education. this is directly related to the efficiency/equity dilemma. the new financing mechanism must be based on indicators related to pupils, in accordance with the principle ‘the money follows the child’. the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 133 3.8. montenegro montenegro started its education reform in 2001 by the adoption of the main principles: decentralization of the education system, equal education rights for all, regardless of gender, socio-cultural origins, ethnicity or physical characteristics and choice in accordance with abilities. montenegro’s school system shows evidence of inefficiency, which is expected in a system that produces poor learning outcomes, confirmed in pisa tests for reading, mathematics and science. the major change introduced by the education reform is the development of primary education from eight to nine years, which is expected to affect the overall education system. no matter the legislation some population groups face difficulties in enrolling into the educational system. among those groups are roma population, people with disabilities, children from poor families, the long term unemployed etc. for example, only 7% of the roma school age population has been enrolled in the school system. furthermore, regarding the equity of enrolment and completion of educational programme there are serious problems with ethnic albanian minority. they are often educated in separate classes not schools because the constitution of montenegro provides the right of all citizens to be educated in their mother tongue. the curricula and materials in albanian schools are reported to be of lower quality than montenegrin schools, with obsolete textbooks, poorly translated texts and a history curriculum that does not adequately represent all perspectives on the country’s past (unicef, 2012). thus, there is a need to improving enrolment, attendance rates and quality of education for all children especially for the excluded: roma, children, with disability, poor, and children in institutions. it is also important to increase the quality of and access to pre-primary school, to insure inclusive, quality education at all levels and to help improve learning outcomes. finally, crucial is to develop a national education monitoring and evaluation system. 3.9. romania in romania, education has been a field for uncompleted but permanent reforms, each government having many good intentions but very bad results. different assessments concerning the romanian education system actually failed in providing a clear picture because of missing the larger perspective. different assessments concerning the romanian education system actually failed in providing a clear picture because of missing the larger perspective. there is a permanent lack of trust in the education system; there is no believe that education can ensure personal progress; a large majority of students in universities wants to leave the country immediately after graduation; managers do not wish to organize workplace lifelong learning programmes and qualification courses because, after acquiring the needed skills, many workers look for a job abroad and leave the country. higher expenditure for education and improvement in their efficient usage would have prevented the human resource drain; for many, a good education for their children provision constituted the decisive reason for leaving the country. a particular problem is access and equity to the higher education institutions, so curaj et all (2015) state that 134 predrag bejaković, željko mrnjavac the number of students accessing higher education has steadily decreased what has being coupled with a decreasing number of students that passed the baccalaureate. the national pact for education set ambitious objectives to be reached by 2013 such as curricular reform, enhancements in the management of higher education institutions, achieving full university autonomy, classification of universities by their mission statements and achievements and ranking of study programmes (connected with the financing system), development and introduction of student charter, improving equity in higher education and lifelong learning programmes, as a basis for increasing participation rates in higher education. such policy documents were considered as offering the grounds for adopting a new law in education and research, in order to prepare the necessary legal framework that would facilitate new developments and corresponding competitive outcomes in higher education. however, many of the nicely stated ideas have not been realised or their realisation is seriously prolonged. due to the uniformity of universities, public funding was also highly uniform with little incentive for improving quality and equity of education and/or research outcomes (mainly due to the funding formula). 3.10. serbia the education system has also suffered from inefficiencies and inequities. primary and secondary education suffers from having too many teachers because the school age generational cohorts are smaller and smaller, while the number of teachers has increased. the reason for the overcrowding of teaching in education is largely political: the government behaved economically irrationally because this was one of the ways to create a segment of the electorate that is dependant of governmentcontrolled wages. tertiary (higher) education suffers from the opposite trend: serbian universities have too few teachers, and too little teaching space. this creates inefficiencies such as waste and overcrowding. furthermore, the average number of years of study is very long (7.6 years), whereas 40% of the enrolled students never finish. such a long period of studying hinders teachers from dedicating more time to each student. the overcrowding effect significantly reduces the quality of teaching at universities and adversely affects their “production”: less and less quality students complete their studies as a consequence of overcrowding. the network of institutions of education and training for adults and young people who are outside the regular educational system (both, basic education and vocational training) is very underdeveloped and presents a serious barrier to equity of the access to education. there is an urgent need for the country to develop this subsystem, and ensure that it is enough diversified and flexible. there is also a need to build this educational sub-system, the formal and non-formal education in collaboration with companies that offer training for their workers. as the overall economic situation in the country is unfavourable, the decision makers have trouble supporting financial decentralization because it is difficult to implement it without the efficient equity mechanisms. without these mechanisms, the social services in the numerous poor regions and municipalities in serbia would not be able to function. the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 135 4. conclusions a considerable number of youths in observed countries drop out of secondary and higher educational institutions. this is, among other reasons, caused by a serious lack of a network of “second chance” schools, aimed at young people who have either been excluded from education or are on the verge of exclusion. high dropout rates drive up the costs per graduate. systematic prevention of youth exclusion from education could be realized by optimal flexibility and the passability of the education system at all levels. flexibility implies sensitivity of the educational system to changes in the needs of the environment and the needs of pupils and adult learners. passability implies avoiding “dead ends”, those educational streams (types of programmes) which do not allow for the transfer to a higher degree of education or to a different programme of the same educational level. dead ends decrease the availability (democracy) of education and utilization of human resources. significant problem is also underdeveloped lifelong learning and adult education. for the long-term unemployed population one of the biggest barriers is the lack of education and training necessary to compete on the labour market. in the observed countries only small numbers of the long-term unemployed (less than 10%) are attending some training. others are not motivated or do not have the money to invest in the improvement of their education. thus, although significant efforts have been made to increase access to education, it is evident that the system is still inefficient, as the learning outcomes are very low and labour market needs are not fulfilled. if the ultimate aim of education and training is to maximise the development potential of citizens for their own benefit and that of their society, much remains to be done to achieve this. unfortunately, in many countries education rather attenuates than lowers inequalities at birth. for a long-run and sustainable economic and social development, the situation should be drastically changed, so the acquisition of human capacities should not be driven by circumstances of persons’ birth, although it can and should reflect people’s preferences, tastes, and talents. it is necessary to expand people’s capacities to lead fuller lives through investing in their education, health, employment and professional advance. predetermined circumstances should not constrain anyone’s innovation or professional development opportunities. this implies that a good institutional environment will not block entry into new business activities and the political system will provide access to public services and goods for all. according to the various sources, primarily oecd, in the observed see countries the considerable problems faced by the educational system are: the lack of emphasis on developing analytical and problem-solving abilities, very weak links between education and the professional world, and the partial development of lifelong learning, mostly oriented to vocational education and vocational skills (neglected are non-formal education and key competencies). lacking skills prevents the unemployed from reintegration in the labour market and hampers labour mobility. skills matter even more during the crisis. thus, there is a need to continue with education and curriculum reforms to raise labour productivity. 136 predrag bejaković, željko mrnjavac in see countries there are insufficient links among the education arena, the economy and labour market and not enough attention is given to the estimation of the future trends and needs of the labour force, which causes problems in providing education and skills programmes compatible with the skills and occupations sought on the labour market. the high proportion of workers with fixed term contracts limits the incentives for both firms and employees to develop skills. insufficient opportunities for education are not the principal reason why many adults do not engage in learning: evidence on barriers to participation suggests that under-investment in adult learning is due more to the demand side than to lack of supply of learning opportunities. many adults are simply not interested. this can be because they are not aware of the need for training or because of lack of information, lack of incentives, or a perceived lack of returns. see countries should develop flexible and clear pathways through adult education and lifelong learning to increase employability and assure easy entry (or return) to the labour market. the aggregate effect of any reform, including educational policy reforms on efficiency and equity are not always clear. whether diverse impacts translate into inequalities in opportunities depends on how new activities open up and are accepted by the wider community, but certainly there will be winners and losers. outcomes depend on the ability and willingness of government to mitigate losses to particularly hard-hit social groups, possible by redistributing some of the gains accruing from winners. to prosper, a society must create incentives for the vast majority of the population to invest and innovate. the best specific policy mix is a function of country context. each society must decide the relative weight it ascribes to each of the principles of equity and to the efficient expansion of total production and socio-economic development. acknowledging history as well as social and political institutions is crucial to avoid policy mistakes. references bejaković, p., meinardus, m., (eds.) (2011). equity vs. efficiency – possibilities to lessen the trade-off in social, employment and education policy in south-east europe, sofia: friedrich ebert foundation office bulgaria. betts, j. r., roemer, j. e., (1999). equalizing opportunity through educational finance reform, working paper, san francisco: john d. and catherine t. macarthur foundation and the public policy institute of california. calvò-armengol, a., jackson, m. o., (2005). like father, like son: social networks, human capital investment, and social mobility, social science working paper 1242, pasadena, california: division of the humanities and social sciences, california institute of technology. çela, e., (2011). albania: education, employment and social policies – lost in translation, in bejaković, p., meinardus, m., (eds.) (2011). pp. 37-50. cenić, s., (2011). bosnia and herzegovina: development vs. progress, in bejaković, p., meinardus, m., (eds.) (2011). pp. 51-70. the education in south east europe and trade-off between efficiency and equity 137 ciurea, c., (2011). moldova: system survival vs. long-term viability, in bejaković, p., meinardus, m., (eds.) (2011). pp. 119-136. cretu, g. (2011). romania: the cost of scarce social policies economic failure. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 151-168. curaj, a., deca, l., egron-polak, e., salmi, j. (eds) (2015). higher education reforms in romania between the bologna process and national challenges. london: springer. commission of the european communities, (2006). communication from the commission to the council and to the european parliament: efficiency and equity in european education and training systems, brussels: commission of the european communities. european commission, (2015). education and training monitor 2015 bulgaria. brussels: the european commission. available on https://ec.europa.eu/education/tools /docs/2015/monitor2015-bulgaria_en.pdf. hanushek, e.a., (2005). why quality matters in education. finance and development, june 2005, 42(2). head, j.g., (1993). tax fairness principles: a conceptual historical and practical review (pp. 3-62). in maslove, a. m. (ed.), fairness in taxation: exploring the principles. toronto, ontario: university of toronto press. holdgreve-resendez, r. t. (2014). early literacy and math education reform in macedonia: the context. paper presented at the annual meeting of the 54th annual conference of the comparative and international education society, palmer house hotel, chicago, illinois, available from http://citation.allacademic.com/meta/p401183_index.html institute for public policy, (2008). baseline study on basic education in the republic of moldova from the perspective of child friendly schools chisinau: unicef, available on http://www.unicef.org/moldova/educatia_de_baza_eng.pdf kaludjerović, j., (2011). montenegro: from equity towards efficiency. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 239-249. mckeown-moak, m., (2000). a view from the states: a survey of the collection and use of cost data by states. in: higher education cost measurement: public policy issues, options, and strategies. washington, dc: the institute for higher education policy and tiaa-cref institute. mehmeti, j., (2011). kosovo: new country, old problems. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 97-106. milevska kostova, n., kotevska, b., (2011). macedonia: education vs. unemployment – a way out of poverty? seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 107-118 ministry of education and science, republic of albania, (2003). national education strategy 2004-2015, tirana: albanian ministry of education and science. okun, a., (1975). equality and efficiency: the big trade-off, washington, d.c.: the brookings institution. pavlović, d., arandarenko, m., (2011). serbia: equity and efficiency – hand in hand. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 163-176 petkov, k., vladikov, a., (2011). bulgaria: transition revised – social fragmentation and poverty increase. seer: journal for labour and social affairs in eastern europe, 14(2), 71-86. 138 predrag bejaković, željko mrnjavac roemer, e. j., (1998). equality of opportunity, boston: harvard university press. roemer, e. j., trannoy a., (2013). equality of opportunity, cowles foundation discussion paper no. 1921, new haven, connecticut: cowles foundation for research in economics yale university, available on http://cowles.econ.yale.edu/ taubman, p. (1989). role of parental income in educational attainment, the american economic review, 79 (2): 57-61. teixeira, p.n., johnstone, d.b., rosa, m.j., vossensteyn, h., (eds.) (2008). cost-sharing and accessibility in higher education: a fairer deal? dordrecht: springer. tiongson, e. r., (2005). education policy reforms. in coudouel, a., paternostro, s. (eds.), 2005. a user’s guide to poverty and social impact analysis, volume 1, washington, dc: international bank for reconstruction and development (ibrd) – the world bank, poverty reduction group and social development department. pp. 261-294. unicef, (2012). education in montenegro country profile. geneva: unicef, available at http://www.unicef.org/ceecis/montenegro.pdf wenderoth, a., moo sang, b., (2004). situational analysis of education in kosovo. pristina: unicef kosovo. wolf, a. (2002). does education matter? myths about education and economic growth. london: penguin books. world bank, (2005). world development report: equity and development, washington dc.: the international bank for reconstruction and development and world bank wößmann, l., schütz, g., (2006). efficiency and equity in european education and training systems, analytical report for the european commission, brussels: the european commission. pm-03-01-1-04-065-walaszczyk_belina s u g g e s t e d c i t a t i o n : walaszczyk, l., & belina, b. (2017) entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european union funds: a case study on the example of the mazovian region in poland. in wach, k., k., knežević, b., & šimurina, n. (eds.), challenges for international business in central and eastern europe („przedsiębiorczość międzynarodowa” vol. 3, no. 1). kraków: cracow university of economics, pp. 65-83. entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european union funds: a case study on the example of the mazovian region in poland ludmiła walaszczyk1 beata belina2 institute for sustainable technologies, national research institute in radom ul. k. pułaskiego 6/10, 26-600 radom, poland e-mail: 1 ludmila.walaszczyk@itee.radom.pl 2 beata.belina@itee.radom.pl abstract: the main objective of the article is to investigate why entrepreneurs from the mazovian region are not eager to apply for the eu funds. the authors asked the following research questions: why are the entrepreneurs reluctant to apply for the eu funds? how (if) has the situation changed comparing the 2007-2013 and the 2014-2020 perspectives? what should be changed from the side of the eu perspective? in the research a qualitative method – direct interview with entrepreneurs – was used. 171 entrepreneurs were interviewed. purposive sampling was used. the authors chose the companies, which fulfilled the following conditions: they were interested in applying for the eu funds; they had experience in getting support from the european union; they perceive themselves as “innovative”. all enterprises were from the mazovian region in poland. it was stated that a large number of companies wants to apply for the eu funds, but they cannot do it due to many factors such as the necessity to include own funds; no interest to participate in any project; the willingness to purchase the apparatus or appliance or too high bureaucracy. the best way to make the eu funds available for the companies is to meet their problems and expectations first. it should be done in the form of consultations between the government and business world. such consultations would bring ideas, which topics should be included into the proposed programmes. the originality of this work lies in studying factors, which make the entrepreneurs from the mazovian region impossible to apply for the eu funds. it is very important to recognise them as the 2014-2020 perspective offers a huge amount of money, which could be well spent by the entrepreneurs, if they managed with hampering factors. keywords: the mazovian region; entrepreneurship; eu funds; reluctance; project proposal jel codes: l26, l38, o22 1. introduction entrepreneurship plays a significant role in the society (clark, guy, 1998; griffith et al., 2004; acs et al., 2004; audretsch, keilbach, 2004; lee et al., 2010; staniewski et al., 2016). first of all, it contributes to the implementation of innovations 66 ludmiła walaszczyk, beata belina (grabher et al., 2008; shneider, veuglers, 2010; stoner, 2011; huarng, yu, 2011; bettiol et al., 2013; badzińska, 2016). in order to facilitate the development of innovations by enterprises, in the 2014-2020 perspective the european union proposes to undertake a lot of various initiatives, which seem to be very attractive for beneficiaries. in poland there are, among others, national programmes (infrastructure and environment, smart growth, knowledge education development, digital poland, eastern poland, technical assistance), regional programmes (16 programmes – one for each region) and european territorial cooperation programmes. the mazovian region is perceived as one the most developed (annoni, dijkstra, 2013). this is a region with the highest amount of foreign capital. this mainly so because the capital city of poland – warsaw – belongs to this region. moreover, in the region there are 17.3% of innovative enterprises. the position of the mazovian region is similar to regions from old eu members (dziemianowicz et al., 2012). on the other hand, more than 73% of investments are financed from own funds of entrepreneurs. it seems that the support of the eu funds could improve the level of the entrepreneurship in the region. therefore, in order to promote the innovativeness in the region, there is the possibility to use funds, among others, from the regional operational programme for the mazovian district 2014-2020. the basic aim of the programme is to strengthen innovativeness, competitiveness and entrepreneurship of the mazovian region. it is planned that 23% (c.a. 491.5 million eur) of the programme budget should be directed towards entrepreneurial development. the emphasis is put on the r&d – business links, higher engagement of enterprises in r&d activities and the application of innovative products in companies. the programme offers the project calls, which are strongly linked with regional “smart specialisation strategies” (european commission, 2014; rusu, 2013; jucevičius, 2014; capello, kroll, 2016; mccann, ortega-argiles, 2016), i.e. the areas particularly popular and important in the region. the programme promotes the projects supporting these smart specialisations. in the mazovian region there are four smart specialisations distinguished: high quality of life, safe food, intelligent management systems and innovative services for business. selected smart specialisations for the mazovian region result from the regional innovation strategy for the mazovian district till the year 2030. this is the basic document for the units, which want to apply for funds. it includes directions that should be included in the projects. in total, in 2016 there are nearly 50 project calls for entrepreneurs. the scope of the support is huge. the funds are offered to entrepreneurs for the development of innovations and investment in the area of r&d. thanks to the eu funds the mazovian region wants not only to integrate scientific environment with enterprises, but to strengthen economic potential in the region as well. apart from regional programmes, entrepreneurs from the mazovian region have the opportunity to apply for national funds, mainly from the national centre for research and development or the ministry for development. such an interesting and rich offer should attract entrepreneurs to use funds for the improvement of entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 67 their activity (tloczynski, 2016; massimo et al., 2016; scholleova, 2014). unfortunately, many enterprises are not interested in obtaining support from the eu funds (tödtling–schönhofer et al., 2012). the article presents the reasons why mazovian entrepreneurs do not often apply for the eu funds. 2. background since poland joined the european union in 2004, it has been successfully catching up with the old eu member countries. the main aim of the structural funds is to decrease differences in the development of countries and regions and at the same time to increase in the competitiveness of member countries and the european union on the global market. the aim of structural funds is also to create companies more innovative. in literature we can meet different definitions of the innovativeness of an enterprise. to be the most general, it is the motivation to search and to use commercially the results of scientific research, new concepts, which lead to the increase in novelty and competitiveness position of a company. the companies can be seen as innovative if they are able to create, absorb and achieve new products (services) and these ones, which are able to adopt changes from the market (janasz, leśkiewicz, 1995). the polish economy has been trying to converge to eu-15 economies, however in terms of innovation and r&d, poland is even behind the czech republic and hungary – its two closest regional peers. polish enterprises do not readily spend funds for r&d. the data show that the 2007-2013 perspective supported approximately 28.000 enterprises (c.a. 15.000 micro, 7.500 small, 3.750 medium, c.a. 1.500 big enterprises), but it gives only 1%-2% of the total enterprises in poland (european commission, 2015a). many evaluation reports of the 2007-2013 perspective show that in europe this indicator is not high. similarly to poland, c.a. 2% of total number of the european enterprises used the european funds (european commission, 2015). what are the reasons that the companies do not apply for eu funds? it seems that there are many. first of all, we have to be aware that we can distinguish on the market companies so called “innovative” and traditional companies. surely these first ones are mainly engaged in receiving the eu funds. the traditional companies are less competitive and they make investment with the use of own funds (european commission, 2015a). to see more deeply if there is the majority of innovative or traditional companies, the authors present the chart of companies in europe (figure 1). it can be seen from the figure that the traditional companies constitute the majority. regarding the second group, in poland there are c.a. 23% of innovative companies. it is not a high number comparing e.g. to germany or luxemburg. even turkey and serbia have more companies of this type. the companies can treat themselves as “innovative”, but a very important aspect is how much they spend on r&d (figure 2). as it can be seen, although polish companies think they are innovative, they spend very low amount of money for r&d. 68 ludmiła walaszczyk, beata belina the situation has not changed during the period of ten years: from 0.54% to 0.87%. the countries, which spend the highest money for r&d, are germany and sweden. figure 1. share of innovative enterprises in europe in 2010-2012 (% of all enterprises) source: eurostat – community innovation survey 2012. moreover, as it was stated before, only a small rate of companies were supported from the eu funds (figure 3). it can be seen here that companies so called “innovative” do not get high funding from the european commission. regarding poland it is c.a. 15.6% of innovative companies, what gives c.a. 3% of all enterprises in the country. the situation in other countries is similar as aforementioned the czech republic – c.a. 16.4% and hungary – 20.6% of innovative companies. 0 10 20 30 40 50 60 70 eu-28 germany luxembourg ireland italy sweden belgium portugal austria france finland greece netherlands malta denmark united kingdom estonia slovenia czech republic cyprus croatia slovakia spain lithuania hungary latvia bulgaria poland romania turkey serbia norway entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 69 figure 2. gross domestic expenditure on r&d, 2003-2013 (% of gdp) source: eurostat science, technology and innovation in europe. figure 3. product and / or process innovative enterprises that received public financial support for innovation activities in 2008–2010 (% of the total of product and/or process innovative enterprises) source: eurostat science, technology and innovation in europe. what causes then that the companies use the eu funds in a very little scope? a response can be partly found in the report of the european union on “support to smes – increasing research and innovation in smes and sme development” (2015), in which it is stated that the main reasons, which did not allow for applying eu funds were: innovation backwardness, limited access to capital, lack of r&d and 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 e u -2 8 g er m an y l u x em bo u rg ir el an d it al y s w ed en b el g iu m p o rt u g al a u st ri a f ra nc e f in la n d g re ec e n et he rl an ds m al ta d en m ar k u n it ed … e st o n ia s lo v en ia c ze ch … c y pr us c ro at ia s lo v ak ia s p ai n l it hu an ia h u n ga ry l at vi a b u lg ar ia p o la n d r o m an ia t u rk ey n o rw ay 2003 2013 0 5 10 15 20 25 30 35 40 70 ludmiła walaszczyk, beata belina ict infrastructure, insufficient cooperation among firms and between firms and research centres, low internationalization of polish smes (european commission, 2015). according to another report “how to make business in poland? the truth about the most important sector in polish economy” (tomczyk, 2014) the reasons, which contributed not to apply for funds were: the lack of need, the lack of belief that the funds could have been received, very weak information and access to knowledge on european programmes, the lack of funds in specialised branch, the lack of time, too high requirements concerning own equity. the report also made research on the issue if the entrepreneurs intended to apply for funds in the 2014-2020 perspective. from the participants 68.5% did not take any decision, 17.8% said they would not apply for funds and 13.7% said they would apply. the reasons for not applying were, among others, the following: very weak access to information on european funds, the lack of receiving funds in specialised branch, the lack of time, too high requirements concerning own equity, the lack of appropriate support (counselling). the reasons, which make the entrepreneurs reluctant, are similar in other countries. again, in the czech republic entrepreneurs are open to apply for the eu funds, but they meet obstacles such as a complicated system of subsidy drawing and a lack of methodology and rules. it makes almost impossible to use available money (entrepreneurs would appreciate easier drawing from eu funds, 2014). the czech entrepreneurs however agree that the money had a positive impact on their business and the eu funds are very important for companies. among the operational programmes, which were available for czech applicants, the operational programme “enterprises and innovation” is perceived as the most successful. 72% of the respondents assessed the programme as very good. on the contrary, regional operational programmes were assessed quite weak, which is a surprising result due to the fact that the regional competitiveness improvement and its attractiveness for investors are the main goals (entrepreneurs would appreciate easier drawing from eu funds, 2014). poland, as one of the main beneficiaries of the eu funds, should take care about proper expenditure of funds. however, it can be again observed that the entrepreneurs are not in favour to apply for funds. what are the reasons? can any obstacles be eliminated? 3. research methodology the main objective of the article is to investigate why entrepreneurs from the mazovian region are not eager to apply for the eu funds. research questions the following research questions were put: − why are the entrepreneurs reluctant to apply for the eu funds? − how (if) has the situation changed comparing the 2007-2013 and the 2014-2020 perspectives? − what should be changed from the side of the eu perspective? entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 71 method in the research a qualitative method – direct interview with entrepreneurs – was used. the qualitative research gives a greater understanding of the reasons why entrepreneurs are not eager to apply for the european funds. qualitative methods enable research aiming at the analysis of processes or structures in order to indicate dependencies and relations in a descriptive way. they are used in situations, when phenomena are difficult to be described with the use of indicators or when data are not available. with the use of qualitative methods a lot of aspects can be tested more efficiently, e.g. through conducting interviews with beneficiaries. there are different types of interviews, e.g. capi – computer assisted personal interview, cawi – computer assisted web interview and cati – computer assisted telephone interview. they can be of the following structure: − structured interviews – when the participants give their opinions according to the questions of the interviewer; − semi-structured interviews – the form of an interview is described, but it can also include additional questions in order to consider selected aspects; − non-structured interviews – the participants give their opinions freely, without any specific questions. before making a non-structured interview, the authors contacted with 250 companies in order to ask if they will to answer the questions regarding the reluctance to apply for eu funds. 171 enterprises (65% of all chosen enterprises) agreed to participate in the research. a non-structured interview was used and the participants were asked questions “why are the entrepreneurs reluctant to apply for the eu funds?” and “how has the situation changed comparing the 2007-2013 and the 2014-2020 perspectives?” these responses enabled the authors to investigate what should be changed in the 2014-2020 perspective. participants 171 entrepreneurs were interviewed and asked why they did not use the european funds, available both at national or regional levels, in order to develop their business activity. purposive sampling was used. the authors chose the companies, which fulfilled the following conditions: − they were interested in applying for the eu funds; − they had experience in getting support from the european union; − they perceive themselves as “innovative”. all enterprises were from the mazovian region in poland. the mazovian region was selected due to the fact, as mentioned before, that it is the region with the capital city of poland and this is the region well developed. on the other hand, from the statistics we can get to know that the eu funds are not spent very actively. the region is not at the top of regions, which are the most involved in the use of the eu funds. that is why the aim of the article is to get to know about the reasons of not being eager to apply for funds. micro, small, medium and big enterprises were considered (table 1). 72 ludmiła walaszczyk, beata belina table 1. types of enterprises taking part in the research type of enterprise number of enterprises participating in the research micro 18 small 75 medium 39 big 39 source: own study. procedure the interviews were conducted between 2015 and 2016 in the mazovian region. all participants were invited to answer the question concerning the reasons for their lack of possibility in applying for the european funds. the authors asked about the reasons of not applying for funds within the programmes offered by the national centre for research and development (ncbir), polish agency for enterprise development (parp) and regional operational programmes, as such programmes are most often offered in this perspective. the programmes indicated by the authors have similar or the same formal requirements and the same management style. regarding the content-related aspect, the programmes aim at developing product or process innovations. each interview lasted about 20 minutes. the same questions were directed to micro, small, medium or big enterprises. the person, who answered the question, was mainly the owner of the company, or in some cases, any other body responsible for management or financial issues. 4. findings the responses received from the companies were coded by the authors in terms of grouping them into four groups: financial, technical, organisational and social. the study showed the following reasons for not applying for the european funds, which were included into one of the aforementioned groups: − financial: the disproportionally high costs of the initiative in comparison with the expected outcomes; the necessity to include own funds; problem with the de minimis rule; − technical: previous purchase of a machine, device etc.; the necessity of undertaking preliminary research before the launch of the project; the willingness to purchase the apparatus or appliance; − organisational: the lack of an appropriate project call; too high bureaucracy; − social: no interest in participating in any project. the results are presented in figure 4. disproportionally high costs of the initiative in comparison with the expected outcomes 13% of the interviewed entrepreneurs were interested in applying for the european funds, but it turned out that the costs, which should be covered by the applicant, are too high in comparison with the expected outcomes. as the example, we can give entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 73 the particular situation in which a small company wanted to find a solution how to heat cost-effectively a production hall. after the discussions with other enterprises and scientific institutions it turned out that the execution of the project would require undertake additional preliminary research and costs and therefore the entrepreneur gave up with the submission of the project. figure 4. the reasons for not applying for european funds in the mazovian region [%] source: own study. necessity to include own funds a big number of participants (43%) mentioned this problem. they would be interested in applying for the european support, only if no own funds were needed. it mainly concerned micro, small and sometimes medium enterprises. in fact, there are a lot of project calls for enterprises, but in all of them, own funding is required. the amount of own funds depends on the size of the enterprise. the example of own funding in the mazovian regional operational programme is presented in table 2. as we can see from table 2, even 20% of own funds for micro or small companies is too much. they would be interested in gaining 100% of the european funds. the reasons, why they do not want to give their input are the following: − they do not have such amount of money; − they do not want to take any risk in the project – mainly economic risks, but technological or legal as well; − they are not aware of the aim of the european funds. own input in regional projects is not very high compared to national project calls. as the example we can give the call offered by the ncbir (the national centre for research and development) – intelligent development operational programme “r&d activity of companies” in which minimal costs are at 0 20 40 60 disproportionally high costs of the initiative in comparison with the expected outcomes necessity to include own funds previous purchase of a machine, device, etc. the necessity of undertaking preliminary research before the launch of the project the lack of an appropriate project call no interest to participate in any project problem with the de minimis rule willingness of purchasing the apparatus or appliance too high bureaucracy 74 ludmiła walaszczyk, beata belina the level of c.a. 1.220.000 eur. the companies have problems to put such amount of money into one project. table 2. requirements on own funding in the mazovian regional operational programme type of enterprise industrial research experimental research max. co-funding max. co-funding with bonus1 max. co-funding max. co-funding with bonus micro 70% 80% 45% 60% small 70% 80% 45% 60% medium 60% 75% 35% 50% big 50% 65% 25% 40% source: own study. problem with the de minimis rule 11% of companies would like to use the european funds, but they had problems with the de minimis rule. de minimis is a kind of public support, which is not notified by the european commission. according to the norm of the roman law de minimis non curat lex – the law does not care for small things, so not significant aid does not disturb the competition on the market. detailed descriptions are included in commission regulation no 1407/2013 from of 18 december 2013, which came into life on 1 january 2014. according to this regulation, the public support at the level not higher than 200.000 eur in the last three years shall not be reported (european commission, 2013). some enterprises used such public support, so they cannot apply for the funds due to the fact that some calls considered the de minimis aid. previous purchase of a machine, device, etc. almost a quarter of interviewed people (27%) do not need the funding, because the equipment, which they needed in their business activity, has already been bought. in this case the project is not needed anymore. necessity of undertaking preliminary research before the launch of the project in order to launch the project, 16% of the companies needed to do preliminary research. in some cases it was not possible to be done, because the company did not have an appropriate staff to execute such research or they did not want to pay additional money for the research. willingness to purchase the apparatus or appliance in some cases (34%) the companies would have been interested in applying for the project if they had had the opportunity to buy apparatus or appliance. unfortunately, the project calls assume that the purchase of apparatus and appliance is not a qualified cost. in the 2014-2020 perspective the project calls are, among others, 1 if the company wants to use this option, it has to guarantee that the achieved results will be published in at least 2 journals of international scope or promoted at conferences or seminars. entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 75 directed at the development of the r&d centres in the companies. on the contrary, the companies are not interested in applying such an approach. lack of an appropriate project call some companies (28%) were interested in applying for the funding, but they were not able to find an appropriate project call. in many cases the topics were so specific that no call was appropriate. therefore, the companies are still waiting for other project calls. too high bureaucracy a lot of the interviewed (40%) stated that they would like to apply for the project, but the procedure is too complicated. they are not able to fill in the application form correctly and attach all necessary appendixes. regarding the regional programme, the biggest problem concerns the business plan, which has to be designed and which requires a lot of information. no interest to participate in any project almost half of companies (57%) are simply not interested in applying for the european funds. one of the reason is linked with the fear of losing own funds. another reason concerned the lack of willingness to take any risk. 5. discussion in interviews there are many different responses observed. it can be stated that the main reasons for not being eager to apply for the european funds are: the necessity to include own funds; no interest to participate in any project; the willingness to purchase the apparatus or appliance and too high bureaucracy. it is in accordance with the report “support to smes – increasing research and innovation in smes and sme development” (2015). taking into account the first mentioned factor, the entrepreneurs are not able to give own input because of insufficient capital (e.g. titman, wessels, 1988; hall et al., 2000; aivazian et al., 2005). in this research 16 micro, 33 small, 20 medium and 5 big enterprises did not decide to submit the project proposals due to the necessity of including own funds into the project (figure 5). the lack of sufficient capital is the factor hampering the development of enterprises (tödtling – schönhofer et al., 2012; wilson, silva, 2013). it can also be confirmed by the research conducted in poland in 2013. a high percentage of companies (26%) proved that they did not have long-term financing; 30% of them indicated the lack of working capital and 38% said that the financing costs were too high (grant thornton, 2013). this fact can be proved by the global competitiveness report 2015-2016 in which poland ranked 41 according to which the most problematic factor for doing business is, among others, access to financing (global competitiveness report, 2016). 76 ludmiła walaszczyk, beata belina in the mazovian region the financial reason is crucial. although the r&d expenditures are the highest in comparison to the rest of regions in poland, the entrepreneurs still hesitate if they should use the eu funds, because they fear about the necessity to include own funding. new technologies and techniques of their production require a large investment. the problem mainly concerns smes in production or service sectors. the lack of own funds is a big barrier to the development of a company (freel, 2007, p. 31; hutton, 2011; mina et al., 2013, p. 883). these problems come from a high interest taken by commercial banks. despite a wide bank’s offer of credit services such as loans, guarantees, invest funds, smes still must have their own funds, because the access to credits is difficult. the main reason any banks do not want to give loans is the lack of assets necessary to secure loans and the documents confirming a long presence of the company on the market. that is why the companies do not want to input their own funds into the projects, as such investments can be sometimes very risky. figure 5. reasons for not applying for eu funds – necessity to include own funds source: own study. the european union wanted to help enterprises to have easier access to bank services and therefore the call “technological credit” at the national level was proposed (duda, 2012). own funding is also required: 45% for micro and small enterprises and 55% for medium enterprises. in the city of warsaw own funding is different: 70% for micro and small and 80% for medium enterprises. in 2015-2016 period only 10% of enterprises from the mazovian region submitted the proposals. another reason, why companies do not apply for the eu funds, is no interest to participate in any project (figure 6). the companies are not interested in engaging in eu funds mainly due to psychological factors. first of all, they state that they simply do not need the support as they perceive themselves as self-sufficient (mainly big enterprises). another serious problem is distrust of the european funds. the entrepreneurs do not believe that they can get the funds without the necessity of returning them when the project is well executed. what is more, they are not aware of the importance of innovation (andersson et al., 2016; autio et al., 2014; herrera, 2016). the lack of need is also 0 10 20 30 40 50 60 micro small medium big necessity to include the own funds [number of companies] entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 77 underlined in the report “how to make business in poland? the truth about the most important sector in polish economy”. in fact the lack of need is met in the whole poland, mainly regarding traditional companies. figure 6. reasons for not applying for eu funds – no interest to participate in any project source: own study. if the companies finally decide to apply for the funds, they want to get something for them, e.g. the apparatus and appliance (figure 7). figure 7. reasons for not applying for eu funds – willingness to purchase the apparatus or appliance source: own study. as we can see in figure 7, companies can be interested in applying for the european funds, but only if, after the termination of the project, they get to purchase new equipment. unfortunately, the idea of the current projects has changed in the last years. now it is almost impossible to purchase the apparatus or appliance. as an example, in the regional operational programme in the mazovian district, the qualified costs concerning the apparatus and appliance are the following: − costs of depreciation of apparatus and appliance during the time in which they are used for the needs of the projects; − costs of commercial use of r&d apparatus; − costs of elements, which must be included in the prototype permanently. 0 20 40 60 micro small medium big no interest to participate in any project [number of companies] 0 20 40 60 micro small medium big willingness to purchase the apparatus and appliance [number of companies] 78 ludmiła walaszczyk, beata belina costs of purchase of apparatus or appliance are not qualified. in programmes at the national level the problem is the same. for example, in the programme financed by the ncbir – the intelligent development operational programme “r&d activity of companies (1.1.1)” the depreciation costs are qualified, whereas the costs of purchase are not qualified. another example, in the programme financed by the ministry of development “support of investments in r&d infrastructure of enterprises, intelligent development (2.1)”, the entrepreneurs can buy apparatus, appliance, technologies and other necessary infrastructure, but only on the condition that they will build or develop an r&d centre in the company and this equipment will be the support for the conduction of r&d work in order to design innovative services and products. such a solution is not convenient for companies as they are not interested in maintaining r&d centre, and paying for additional staff. if they have to do some additional work, they prefer to sub-contract it. a proposed approach discourages them to apply for the european funds in this programme. another aspect, which was taken into account in this research, was too high bureaucracy (figure 8). figure 8. reasons for not applying for eu funds – too high bureaucracy source: own study. the research shows that entrepreneurs are reluctant to participate in applying for the funds because of the necessity to complete very detailed application form, which is often very long and much information needs to be included (wostner, 2008). an example indicated by the entrepreneurs the most often is “business plan”, very difficult to design. there are a lot of tables to be filled in and companies either do not know how to do it or they do not have time. such a detailed document “scares off” the companies. besides the business plan, there are a lot of other documents to be filled, which means that companies would sooner not apply for the project than waste time on filling in the forms. during the interviews the representatives of the companies added that they had propositions from other institutions to apply together (mainly in the partnership) for the eu funds. it could come from the fact that in the 2014-2016 period the project calls are mainly directed to apply for the projects by enterprises. other 0 20 40 60 micro small medium big too high bureaucracy [number of companies] entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 79 institutions like universities or research institutes are not to be applicants and can only be sub-contractors in the projects. they offer the cooperation to the companies as partners or sub-contractors (figure 9). figure 9. propositions for applying for the eu funds coming from other institutions source: own study. as it can be seen from figure 9, many of them rejected such an offer – 8 microenterprises, 52 small enterprises, 25 middle enterprises and 18 big enterprises. it seems that scientists are more interested in such cooperation and there are many reasons for this fact, e.g. conducting additional research, the possibility to verify achieved results in real conditions, the possibility to use machines. in order to develop their own career, they wish to do research in industry. however, entrepreneurs are not so fond of cooperating with the scientific world (fereira et al., 2013). people from the science sector must have the bibliometric results, while the industry is interested in applying the research results in production as quickly as possible. they cannot afford for long tests and research due to a great number of competitive companies on the market. cooperation between scientific world and the companies is very important as it contributes to many benefits for the society (muscio, 2010; ponds et al., 2010). integration of scientists and entrepreneurs is supported by many governmental initiatives, such as regional, national or even international programmes for cooperation. unfortunately, these are mainly scientists, who are interested in cooperating with the industry (ibrahim et al., 2009; siegel et al., 2003). the interviewed people stated that current situation concerning applying for funds (the 2014-2020 perspective) is not significantly different from that one in the 2007-2013 perspective. they indicated that the main reasons of not having applied for funds in the old perspective were: the lack of own funds, too high bureaucracy, need of the cooperation with the scientific world and the lack of calls, which would have been appropriate for the companies. the entrepreneurs did not see a big difference between these two perspectives and that is why many of them gave up with trying to apply for funds. in different report and other publications we can find information about the differences, especially financial management (electronic 0 20 40 60 micro small medium big proposition coming from another institution [number of companies] 80 ludmiła walaszczyk, beata belina documentation of the project, reduction of institutions participating in the project execution process etc.) (european commission, 2015a; jaworska, 2016), but the main problems of the entrepreneurs are still the same. 5. conclusions the polish government offers a lot of initiatives to enterprises from the mazovian region. however a big number of companies cannot use these funds. after having interviewed the representatives of the companies it seems that the best way to make the eu funds available for the companies is to meet their problems and expectations first. it should be done in the form of consultations between the government and business world. such consultations would bring ideas, which topics should be included into the proposed programmes. if the government decides on the topics without asking the business representatives, the results can be the following: − the companies will not use the funds, − the level of the innovativeness and the competitiveness will not increase, − large amount of funds will have to be given back to the european union as not consumed. the programmes should be more convenient for the companies. therefore, the competitiveness and the innovativeness will increase and easier access to the programmes will cause that enterprises will use the eu funds more often. surely, in several publications it is stated that there are significant differences between these two perspectives: 2007-2013 and 2014-2020, mainly in terms of financing and management (jaworska, 2016; european commission, 2015). however, the entrepreneurs still see problems, which make them impossible to apply for funds successfully. references acs, z., braunerhjelm, p., audretsch, d., carlsson, b. (2009). the knowledge spillover theory of entrepreneurship. small business economic. 32(1), 15-30. aivazian, v.a., ge, y., qiu, j. (2005). the impact of leverage on firm investment: canadian evidence. journal of corporate finance. 11(1-2), 277-291. andersson, u., dasí, a., ram, m., pedersen, t. (2016). technology, innovation and knowledge: the importance of ideas and international connectivity. journal of world business. 51(1), 153-162. annoni, p., dijkstra, l. (2013). eu regional competitiveness index. jrc scientific and policy reports. european commission. audretsch, d., keilbach, m. (2004). entrepreneurship capital and economic performance. regional studies. 38 (8), 949-959. autio, e., kenney, m., mustar, p., siegel, d., wright, m. (2014). entrepreneurial innovation: the importance of context. research policy. 43(7), 1097-1108. badzińska, e. (2016). the concept of technological entrepreneurship: the example of business implementation. entrepreneurial business and economics review, 4(3), 5772, doi: http://dx.doi.org/10.15678/eber.2016.040305 entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 81 bettiol, m., de marchi, v., di maria, e., grandinetti, r. (2013). determinants of market extension in knowledge-intensive business services: evidence from a regional innovation system. european planning studies. 21(4), 498-515. capello, r., kroll, h. (2016). from theory to practice in smart specialisation strategy: emerging limits and possible future trajectories. european planning studies. 24(8), 1393-1406. clark, j., guy, k. (1998). innovation and competitiveness: a review: practitioners' forum. technology analysis strategic management. 10 (3), 363-395. commission regulation (eu) no 1407/2013 of 18 december 2013 on the application of articles 107 and 108 of the treaty on the functioning of the european union to de minimis aid. official journal of the european union, l. 352. duda, j. (2012). role and importance of technological credits in financing of innovative investments by small and medium-sized enterprises in poland and lesser poland. agh managerial economics. 12, 25-40. dziemianowicz, w., mackiewicz, m., zaleski, j. (2012). konkurencyjność mazowsza i jej uwarunkowania. trendy rozwojowe mazowsza. 5. european commission (2015). european structural and investment funds 2014-2020. official texts and commentaries. regional and urban policy. european commission. (2013). national/regional innovation strategies for smart specialisation (ris3). european commission (2015a). support to smes – increasing research and innovation in smes and sme development. ex post evaluation of cohesion policy programmes 2007-2013, focusing on the european regional development fund (erdf) and the cohesion fund (cf). fereira, j.m., raposo, j.j., rutten, m., varga, a. (2013). cooperation, clusters, and knowledge transfer. universities and firms towards regional competitiveness. springer. freel, m.s. (2007). are small innovators credit rationed? small business economics. 28(1), 23-35. grabher, g., ibert, o., flohr, s. (2008). the neglected king: the customer in the new knowledge ecology of innovation. economic geography. 84(3), 253-280. grant thornton. (2013). national economy chamber, barriers of the company development. report of the survey conducted during the 2nd forum of entrepreneurs grant thornton. warsaw. griffith, r., redding, s., van reenen, j. (2004). mapping the two faces of r&d: productivity growth in a panel of oecd industries. review of economics and statistics. 86(4), 883-895. hall, g., hutchinson, p.j., michaelas, n. (2000). industry effects on the determinants of unquoted smes' capital structure. international journal of the economics of business. 7, 297-312. herrera, m.e. (2016). innovation for impact: business innovation for inclusive growth. journal of business research. 69(5), 1725-1730. http://www.govdaily.cz/en/news/entrepreneurs-would-appreciate-easier-drawing-from-eufunds/ [access on 07.09.2016]. http://www.esfondi.lv/upload/petijumi_un_izvertejumi/summaries/11_potential_demand_for_financial_support.pdf [access on 07.09.2016]. 82 ludmiła walaszczyk, beata belina huarng, k.h., yu, t.h.k. (2011). entrepreneurship, process innovation and value creation by a non-profit sme. management decision. 49(2), 284-296. hutton, w., nightingale, p. (2011). the discouraged economy. big innovation centre, london. ibrahim, s., fallah, m., reilly, r. (2009). localized sources of knowledge and the effect of knowledge spillovers: an empirical study of inventors in the telecommunications industry. journal of economic geography. 9, 405-431. janasz, w., leśkiewicz, i. (1995). identyfikacja i realizacja procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie. uniwersytet szczeciński, szczecin. jaworska, a. (2016). porównanie perspektyw finansowych 2007-2013 i 2014-2020 w unii europejskiej na przykładzie polski. olsztyn. jucevičius, r., galbuogienė, a. (2014). smart specialisation: towards the potential application of the concept for the local development. procedia – social and behavioural sciences. 156, 141-145. lee, s.j., park, g.m., yoon, b.g., park, j.w. (2010). open innovation in smes: an intermediated network model. research policy. 39(2), 290-300. massimo, g., colombo, d., pirelli, h.l. (2016). the participation of new technology-based firms in eu-funded r&d partnerships: the role of venture capital. research policy. 45(2), 361-375. mccann, p., ortega-argiles, r. (2016). smart specialisation, entrepreneurship and smes: issues and challenges for a results-oriented eu regional policy. small business economics. 46(4), 537-552. mina, a., lahr, h., hughes, a. (2013). the demand and supply of external finance for innovative firms. industrial and corporate change. 22(4), 869-901. muscio, a. (2010). what drives the university use of technology transfer offices? evidence from italy. journal of technology transfer. 35(2), 181-202. ponds, r., van oort, f., frenken, k. (2010). innovation, spillovers and university – industry collaboration: an extended knowledge production function approach. journal of economic geography. 10(2), 231-255. rusu, m. (2013). smart specialization a possible solution to the new global challenges. procedia economics and finance. 6, 128-136. schneider, c. & veugelers, r. (2010). on young highly innovative companies: why they matter and how (not) to policy support them. industrial and corporate change. 19(4), 969-1007. scholleova, h., hajek, j. (2014). effectiveness of innovation support from eu funds program. procedia – social and behavioural sciences. 156, 529-532. stoner j. (2011). management. polish economic publishing. warszawa. staniewski, m., nowacki, r., awruk, k. (2016). entrepreneurship and innovativeness of small and medium-sized construction enterprises. international entrepreneurship and management journal. 12(3), 861-877. titman, s., wessels, r. (1988). the determinants of capital structure choice. the journal of finance. 43, 1-19. tloczynski, d. (2016). development policy of warsaw chopin airport in the light of the european funds for 2014-2020. procedia engineering. 134, 408-414. entrepreneurship development vs. reluctance in applying for the european… 83 tödtling-schönhofer, h., polverari, l., bachtler, j. (2012). barriers for applicants to structural funding. european union. tomczyk, u. (2014). jak w polsce prowadzi się własny biznes? cała prawda o najważniejszym sektorze polskiej gospodarki. nastroje gospodarcze wśród mikroi małych firm w ii połowie 2013 r. i i połowie 2014 r. instytut badań i analiz. van looy, b., debackere, k., andries, p. (2003). policies to stimulate regional innovation capabilities via university – industry collaboration: an analysis and an assessment. r&d management. 33(2), 209-229. wilson, k., silva, f. (2013). policies for seed and early finance: findings from the 2012 oecd financing questionnaire. oecd science, technology and industry policy papers. oecd publishing. 9. wostner, p. (2008). the micro-efficiency of eu cohesion policy. european policy research paper, no 64, eprc, glasgow. ier-07-02-04-pp043--2005-aljazzazen 2021, vol. 7, no. 2 10.15678/ier.2021.0702.04 entrepreneurial ecosystem of luxembourg: empirical insights into barriers and stimuli based on gei data sahoum ali aljazzazen a b s t r a c t objective: the research objective of this article is to evaluate luxembourg’s entrepreneurship position and performance, and compare its entrepreneurship profile with other countries, and then to investigate the main bottleneck that holds back luxembourg’s growth in terms of entrepreneurship. research design & methods: the global entrepreneurship index (gei) approach was employed in this research. this methodology focuses on institutional and individual dimensions of entrepreneurship that are linked to efficiency. furthermore, we used a unique feature of the gei, the penalty for bottleneck (pfb) methodology, to infer which entrepreneurial elements should be tackled and how much effort is needed to alleviate the bottleneck of the luxembourg entrepreneurial profile. findings: the study results show no improvement in luxembourg’s profile in terms of entrepreneurship from 2014 to 2016, although it has a very high gdp per capita than those with gei higher than it. the “start-up skills” were the main bottleneck in terms of entrepreneurship performance, which lowers the overall gei score of luxembourg. therefore, the start-up skills should be improved 100% to become 0.23 in order to enhance luxembourg’s gei score by 10 points; consequently, the new overall gei becomes 68.3. implications & recommendations: to increase and develop entrepreneurship programs in luxembourg, the responsible authorities in luxembourg must adapt entrepreneurship programs that target various groups of society, especially with many immigrants. it should also facilitate access to entrepreneurial and support programs to enable aspiring entrepreneurs to create their businesses. luxembourg should also focus on refugees by strengthening the entrepreneurial programs available to them and cooperating with ngos to overcome obstacles such as the language barrier. contribution & value added: this paper highlights luxembourg’s vulnerable performance using a new approach that combines single and institutional variables in a unique model. additionally, what sets this research apart is the use of pfb, which is also used to uncover the components of entrepreneurship that need to be addressed. article type: research article keywords: entrepreneurship; entrepreneurial ecosystem; bottleneck’s penalty; gei; gem; luxembourg jel codes: l26, r11, f64 received: 2 december 2020 revised: 11 may 2021 accepted: 13 may 2021 suggested citation: aljazzazen, s.a. (2021). entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers and stimuli based on gei data. international entrepreneurship review, 7(2), 43-53. https://doi.org/10.15678/ ier.2021.0702.04 introduction luxembourg is a tiny country with 2500 square kilometres located between belgium, france, and germany. immigrants make up 45.28% (248.900) of the 549.700 total populations in luxembourg. in 2013, the number of cross-border workers was approximately 159,600 (41.1%) of the total employment in luxembourg, where the majority of these workers came from france, belgium, and germany (schinzel, 2016). recently, luxembourg has made several transitional measures in developing the economy to include the mining and steel industries. moreover, luxembourg is considered the fifth largest financial international entrepreneurship review ri e 44 | sahoum ali aljazzazen market in europe and the 20 largest financial markets globally. furthermore, luxembourg’s economic transition included attracting international companies to become the headquarters for major companies, especially in the information technology field, such as amazon, paypal, and google (carr, 2018). the research objective of this article is to evaluate luxembourg’s entrepreneurship position and performance, and compare its entrepreneurship profile with other countries, and then to investigate the main bottleneck that holds back luxembourg's growth in terms of entrepreneurship. the global entrepreneurship index (gei) methodology is used in this paper, which examines and evaluates the nation’s overall business performance and measures the level in the country (ecosystem). this approach is extraordinary because it combines quality-related institutional and individual elements that enable the performance to be calculated on an individual and institutional level in a single model (szerb & trumbull, 2018). the comparison of the studied country with other countries has been done through utilizing this approach. further, with this method, the strengths and weaknesses of country performance could be distinguished and identified (lubbadeh, 2019; ubrežiová et al., 2008). the results show that luxembourg has a significant hold on individual characteristics of entrepreneurship. finally, the bottleneck methodology pfb, a unique feature of the gei, is used to simulate a situation in which a nation can improve its performance by allocating more enterprise resources to the weakest link in the model. in order to increase its performance, the simulation implies that luxembourg should concentrate on start-up skills. we have thus been able to offer the country’s enterprise performance a comprehensive, multi-level view. besides, policy recommendations can help intensify the company’s performance by targeting the system’s most vulnerable link. the rest of this paper is organized as follows: the following section reviews the literature that takes luxembourg’s entrepreneurship into account. the section after it delves into the material and method used in this study has been explained. the following section analyses the luxembourg entrepreneurial profile based on the gei method, compares its profile with other countries, and makes a simulation to leverage its gei scour relying on the fbp technique. the conclusions, limitations, implications, and recommendations for future research are presented in the final section. literature review the prevailing belief is that entrepreneurship is the primary driver of a country’s economic development. therefore, it reduces the unemployment rate, endorses economic growth, and boosts technological innovation (audretsch, 2012). however, the entrepreneurship outcomes become more accurate and effective if it is measured and defined correctly (ács et al., 2014). entrepreneurship, frequently understood as the process of creating new enterprises (reynolds et al., 2005) is considered an essential contribution to innovation and technological growth, driving productivity and economic growth in the end (braunerhjelm et al., 2009). in addition, successful entrepreneurs promote knowledge transmission and create new jobs. as recently as a decade ago, grand-duchy has focused on supporting start-ups, the need for diversification of the economy, and the public sector’s support in luxembourg and the private. this, in turn, affects the start-ups’ ecosystem positively and aids the entrepreneurs in initiating their own business (gancarczyk, 2019). one of the main reasons for developing the ecosystem of entrepreneurship and innovation in luxembourg is the national policy on capacity building and guiding the economy towards knowledge-based industries. this committee made several recommendations include: ease of access to information, creating and facilitating channels of communication with migrants to promote initiatives, improve communication between different groups and adapt programs of initiatives and entrepreneurship for these groups (oecd/european union, 2017). the percentage of immigrants in luxembourg is relatively high, constituting 45% of the population (schinzel, 2016). migrants are an essential economic and socio-economic phenomenon. migrant entrepreneurs are described as people who have come and started their own business in the immigration country. this phenomenon occurs in most developed nations, attracting representatives of poverty-stricken nations. start-up is one of the forms that allow migrant workers to overcome barriers in the host country’s labour market (maj & kubiciel-lodzińska, 2020). entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers… | 45 entrepreneurs face many difficulties because of the national centre for business administration policies in luxembourg, which focuses on technology-based businesses. therefore, some laws do not support entrepreneurs in obtaining the necessary funding to set up their businesses. the youth self-employment rate has been increased as far as a decade ago. however, the other groups remain under the e.u. self-employment average. however, the gap between genders is still exited in terms of self-employment; nevertheless, the percentage of self-employment women grew from 5.7 % in 2008 to 8.0% in 2017. unemployment increased in luxembourg after the global financial crisis in 2008, but it peaked at 6.7 % in 2015 and then fell to almost 5.5 % in 2017 for both genders. however, the unemployment rate remains lower than that of the eu in general, which is 7.8 % in 2017. the unemployment rate among the youth considers high relative to the other e.u. countries. the peak value was 22.6% in 2014; the following year dropped to 18.9%. however, luxembourg’s youth unemployment rate was one and half times the unemployment rate related to the national average (oecd/european union, 2017). research methodology the article is based on the data of the global entrepreneurship monitor (gem) for the years 2012-2016. most of the entrepreneurial activity information used in various international comparative research in economics (macro and micro level) is provided by the global entrepreneurship monitor (głodowska, 2019). in turn, the countries level of growth can be classified based on the statistical analysise.g., linear regression analysisof the provided data, for example, gdp per capita, which explains more than 60% of country entrepreneurship growth (liñán & fernandez-serrano, 2014). gdp per capita plays a crucial role in boosting establishing businesses, where demand for products and opportunities is directly proportional to the income (fritsch & schroeter, 2011). transition economies depend profoundly on the information provided by gei at both levels, institutional and individual. therefore, in order to succeed in transition the economies and emerging new business, a set of actions required to be changed, including changes in the attitudes, abilities, and aspirations for both individuals and institutional level (cieślik & van stel, 2014). entrepreneurs usually gain a sense of respect from society because of their ability to create new business, supply a new product, or develop new technology (thornton et al., 2011). the global entrepreneurship index (gei) has been developed as an indicator to identify and measure the entrepreneurship standardization and the entrepreneurship ecosystem level in the studied country. gei consists of three sub-indexes attitudes, abilities, and aspirations. these sub-indexes divided into fourteen components, called pillars (table 1). the fourteen pillars have been identified due to their importunacy during measuring and strengthening the entrepreneurial ecosystems. these pillars were used to determine the quality of the entrepreneurship ecosystem or the entrepreneurial ecosystem (ee.) in a particular country through both individual and institutional variables. the data collected based on these variables is used in the sub-indexes calculation. therefore, the overall gei mark is calculated based on the sub-indexes scores (ács, szerb, lafuente, & lioyed, 2018). results and discussion luxembourg’s entrepreneurial performance based on gei this section describes luxembourg’s entrepreneurship relatively to other transition countries (table 2), which presents overall gei values for 95 countries, including luxembourg. the countries sorted based on gei value while the united states ranked first with gei 82.5 and gdp per capita 51.884, and burkina faso came in the last of the list with gei 12.5 and gdp per capita 1.560. countries have been divided into three divisions (group 1 consists of the lowest developed countries, group 2 consists of the medium developed countries, and group 3 consists of the highest developed countries) (szerb & trumbull, 2018). it is clear that luxembourg has the second-highest gdp per capita; however, luxembourg comes in rank 19 in terms of gei score. although it is prevalent higher gdp per capita increases start-up rates, which is one of entrepreneurship measurement factors (pinillos & reyes, 2011) 46 | sahoum ali aljazzazen table 1. the gei structure of the entrepreneurial ecosystem of a given economy g lo b a l e n tr e p re n e u rs h ip i n d e x sub-indexes pillars variables (ind. / inst.) a tt it u d e s s u b -i n d e x opportunity perception opportunity recognition freedom startup skills skill perception education risk acceptance risk perception country risk networking know entrepreneur agglomeration cultural support carrier status corruption a b il it ie s s u b -i n d e x opportunity startup opportunity motivation governance technology absorption technology level technology absorption human capital educational level labor market competition competitors competitiveness a sp ir a ti o n s u b -i n d e x product innovation new product techtransfer process innovation new technology science high growth gazelle finance and strategy internationalization export economic complexity risk capital informal investment depth of capital market source: ács et al., (2013, p. 217). the global entrepreneurship monitor (gem) has developed the total early-stage entrepreneurial activity (tea) rate. tea concerns measuring the proportion of the population that runs a new individual business (age less than three and a half years). where the percentage of the population in luxembourg based on the tea rate was somewhat higher than the e.u. average, where it was 8.8%, while the average of the european union was 6.7% during the period 2013-2017, according to reports for the period 2013-2017, the lack of available job opportunities is one of the reasons why people in luxembourg go to entrepreneurship. table 3 demonstrates luxembourg’s overall entrepreneurial profile based on institutional and individual components, the fourteen pillars in general, and the three main sub-indexes (attitudes, abilities, aspirations). we notice that luxembourg is among the worst counties (worst 25%) in only four variables belongs to “entrepreneurial attitudes,” two of them in the individual variables. namely (risk perception, career status), the rest within the institutional variables, namely education and “start-up skills,” is the only pillar within the (worst 25%). only five variables labelled with yelloware within the (worst 50%) and nine variables above the average (light blue). it clears that the majority of luxembourg variables are located within the best 25% of countries. entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers… | 47 table 2. luxembourg in position global entrepreneurship index rank of the country’s 2012-2016 average rank country gdp gei dev rank country gdp gei dev 1 united states 51,884 82.5 3 49 uruguay 19,491 34.1 2 2 switzerland 56,395 78.9 3 50 barbados 15,355 34.0 2 3 canada 42,838 78.3 3 51 south africa 12,385 33.4 2 4 australia 43,881 74.9 3 52 croatia 20,529 32.3 2 5 sweden 44,576 74.7 3 53 costa rica 14,135 31.5 2 6 denmark 44,709 73.7 3 54 lebanon 13,031 31.0 2 7 united kingdom 37,840 72.2 3 55 kazakhstan 23,509 30.0 1 8 ireland 52,558 70.3 3 56 belize 7,941 29.8 2 9 netherlands 45,951 69.2 3 57 namibia 9,113 29.4 2 10 finland 39,355 68.1 3 58 macedonia 12,310 29.1 2 11 hong kong 54,279 67.3 3 59 morocco 7,276 28.2 2 12 france 37,575 65.2 3 60 thailand 15,000 27.7 2 13 austria 44,210 65.2 3 61 peru 11,552 27.4 2 14 germany 43,402 64.2 3 62 mexico 16,520 26.6 2 15 belgium 41,216 63.3 3 63 bulgaria 17,355 26.5 2 16 taiwan 37,832 63.0 3 64 panama 19,824 26.4 2 17 israel 31,676 61.1 3 65 india 5,578 26.3 1 18 chile 22,160 59.0 2 66 georgia 9,008 25.3 2 19 luxembourg 94,277 58.5 3 67 trinidad & tobago 31,592 25.3 2 20 norway 63,173 58.2 3 68 russia 24,732 24.7 2 21 estonia 26,772 56.0 3 69 egypt 10,079 24.2 2 22 qatar 119,538 55.4 3 70 philippines 6,589 23.9 1 23 korea 33,372 53.6 3 71 argentina 19,017 23.8 2 24 slovenia 28,592 52.9 3 72 iran 16,184 22.5 2 25 singapore 78,294 52.1 3 73 ghana 3,720 22.5 1 26 japan 36,946 49.4 3 74 algeria 13,207 22.2 1 27 cyprus 31,196 48.0 3 75 vietnam 5,386 22.2 1 28 portugal 26,208 47.0 3 76 nigeria 5,409 22.0 1 29 poland 24,484 46.9 2 77 jamaica 8,090 21.7 2 30 lithuania 25,150 46.4 2 78 bolivia 6,325 21.4 1 31 spain 31,691 45.6 3 79 indonesia 10,195 21.1 2 32 turkey 21,871 45.0 2 80 el salvador 7,743 20.7 2 33 puerto rico 33,844 44.6 3 81 bosnia and herzegovina 10,224 20.7 2 34 united arab emirates 67,133 44.6 3 82 ecuador 10,630 20.5 2 35 slovakia 27,489 42.8 3 83 brazil 14,922 20.4 2 36 latvia 22,298 42.3 2 84 zambia 3,543 20.3 1 37 czech republic 28,380 40.4 3 85 senegal 2,297 19.7 1 38 saudi arabia 50,458 40.2 2 86 guatemala 7,203 18.4 2 39 hungary 23,946 39.4 2 87 suriname 15,371 17.9 2 40 tunisia 10,577 38.8 2 88 pakistan 4,367 17.5 1 41 colombia 12,592 38.3 2 89 libya 17.2 1 42 italy 34,452 38.1 3 90 malawi 1,051 16.6 1 43 jordan 8,390 36.5 2 91 ethiopia 1,231 15.5 1 44 china 12,765 35.9 2 92 cameroon 740 15.3 1 45 greece 24,092 35.9 3 93 uganda 1,646 13.9 1 46 malaysia 24,132 35.5 2 94 angola 6,148 13.8 1 47 romania 19,376 35.0 2 95 burkina faso 1,560 12.5 1 48 botswana 15,271 34.3 1 source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. 48 | sahoum ali aljazzazen table 3. luxembourg entrepreneurship profile at the variable level and sub-indexes (based on 2014-2016 averages) pillars institutional variables individual variables e n tr e p re n e u ri a l a tt it u d e s opportunity perception 0.77 freedom 0.83 opportunity recognition 0.68 start-up skills 0.15 education 0.34 skill perception 0.47 risk acceptance 0.56 country risk 1.00 risk perception 0.34 networking 0.77 connectivity 0.94 know entrepreneurs 0.54 cultural support 0.66 corruption 0.91 career status 0.35 entrepreneurial attitudes 48.3 e n tr e p re n e u ria l a b il it ie s opportunity startup 1.00 governance 0.99 opportunity motivation 0.90 technology absorption 0.96 technology absorption 0.90 technology level 0.95 human capital 0.56 labour market 0.52 educational level 0.86 competition 0.91 competitiveness and regulation 0.80 competitors 1.00 entrepreneurial abilities 64.9 e n tr e p re n e u ri a l a sp ir a ti o n s product innovation 1.00 technology transfer 0.87 new product 0.94 process innovation 0.62 science 0.67 new technology 0.74 high growth 0.54 finance and strategy 0.88 gazelle 0.51 internationalization 1.00 economic complexity 0.93 export 1.00 risk capital 0.90 depth of capital market 0.57 informal investment 1.00 entrepreneurial aspirations 62.4 gei 58.5 institutional 0.80 individual 0.73 note: dark blue: best 25%, light blue: best 50%, yellow: worst 50%, red: worst 25% source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. figure 1 shows the fourteen-pillars data for luxembourg for 2014 to 2016; we observe that the shapes of the three charts are almost identical, and the values for most of each of the fourteen pillars during this period are almost equal. start-up skills remained the bottleneck with the lowest value equal to approximately 0.13. the value of “high growth” and “human capital” comes in second and third place with a value of less than 0.60 for high growth and approximately 0.60 for human capital. the trend of technology absorption shows a significant fall in the value from 1.00 in 2014 to 0.80 in 2015, then increased slightly in 2016. however, some pillars such as internationalization, opportunity startup, and product innovation maintained stability within the same period with a value of almost 1.00. moreover, there is a slight fluctuation in the value of networking and opportunity perception. figure 1. the time series comparison of luxembourg’s pillar values for the period 2014-2016 source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1. opportunity… 2. startup skills 3. risk acceptance 4. networking 5. cultural support 6. opportunity… 7. technology… 8.human capital 9. competition 10. product… 11. process… 12. high growth 13.… 14. risk capital 2014 2015 2016 entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers… | 49 comparing luxembourg’s entrepreneurial performance to belgium and estonia to investigate luxembourg’s gei position, figure 2 compares the value of the fourteen pillars over the years 2012-2016 for luxembourg with one transition economy – estonia and non-transition economy – belgium (a neighbouring country). these two countries have been chosen for many reasons, including both countries located in the european continent; therefore, they encounter the same circumstances that luxembourg faced. moreover, the luxembourg gdp per capita greater than both countries. however, belgium’s gei value average of 63.1 is higher than luxembourg, while estonia has a gei value of 56 and is considered the highest gei value out of the transition countries (see table 2). estonia is considered one of the most prosperous countries in entrepreneurship; although it was severely affected by the global financial crisis 2008, it achieved rapid growth, which reached almost 8 %in 2011 (szerb & trumbull, 2018). this development was achieved through estonia’s policy for 20142020, which focused on supporting high-growth start-ups and smes. this policy aimed to increase the estonian economy’s growth potential by digitalizing the economy and increasing productivity. but on the other hand, belgium focused on youth leadership through many initiatives, the most recent of which was the 2016 national reform program. these programs aim to sustain business and grow it beyond its initial market goals. there were also state-level initiatives in belgium, such as the brussels program to support youth entrepreneurship and wallonia support, which focused on school and university students’ entrepreneurship (oecd/eu, 2017). again, it is clear that “start-up skills” are the main drawback of luxembourg entrepreneurship growth. the three countries almost had the same values of “high growth” level. the graph shows that belgium’s fourteen pillars almost had equal values around belgium’s overall score, while in luxembourg’s case, there is a big gap between most of the fourteen pillars values to the high gdp per capita in luxembourg. figure 2. the comparison of luxembourg, belgium, and estonia’s pillar values source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. the gei’s analysis results contribute to improving entrepreneurship in the country of interest by clarifying the vulnerability elements in the ecosystem, reducing the differences between the components and promoting the weaker part, and so on until reaching the optimal results term of entrepreneurship. the penalty of bottleneck method was developed to identify factors that lead to a decline in the overall gei level in a particular country. therefore, the impact of reducing the bottleneck factors will help to know the ability of this country to improve its performance (ács et al., 2014). 0,000 0,200 0,400 0,600 0,800 1,000 1. opportunity… 2. startup skills 3. risk acceptance 4. networking 5. cultural support 6. opportunity… 7. technology… 8.human capital 9. competition 10. product… 11. process… 12. high growth 13.… 14. risk capital luxembourg belgium estonia 50 | sahoum ali aljazzazen a simulation for improving entrepreneurship in luxembourg regarding pfb (penalty for bottleneck) analysis, table 4 highlights only the bottleneck feature that constrains luxembourg’s performance. emphasizing the previous section's mentioned section, the table 4. the bottleneck pillar pillar required increase in pillar percentage of the total new effort opportunity perception 0.00 0% start-up skills 0.13 100% risk acceptance 0.00 0% networking 0.00 0% cultural support 0.00 0% opportunity startup 0.00 0% technology absorption 0.00 0% human capital 0.00 0% competition 0.00 0% product innovation 0.00 0% process innovation 0.00 0% high growth 0.00 0% internationalisation 0.00 0% risk capital 0.00 0% source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. table 5. the new overall gei and pillars values based on pfb method calculation target gei change 0.10 pillar required increase in pillar percentage of the total new effort opportunity perception 0.00 0% start-up skills 0.23 100% risk acceptance 0.00 0% networking 0.00 0% cultural support 0.00 0% opportunity startup 0.00 0% technology absorption 0.00 0% human capital 0.00 0% competition 0.00 0% product innovation 0.00 0% process innovation 0.00 0% high growth 0.00 0% internationalization 0.00 0% risk capital 0.00 0% number of pillars changed 1 should be >5 for ‘balance.’ indices new score change % of total new effort att 0.587 0.10 100% act 0.746 0.10 0% asp 0.715 0.09 0% gei 0.683 0.10 100% total change 0.23 total change for ‘dumb’ policy 2.14 source: own elaboration based on gei data 2012-2016 averages. entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers… | 51 critical bottleneck in luxembourg’s entrepreneurship advancement is the start-up skills. to increase luxembourg’s overall gei points by ten; based on the pfb method calculation table 5, the most remarkable improvement can be achieved by alleviating the startup skills pillar 100% to become 0.23 instead of 0.13. in turn, the entrepreneurship attitude sub-indexes average becomes 58.7. therefore, the overall gei becomes 68.3 instead of 58.3, with an increase of 10 points. consequently, luxembourg ranks 10 higher than belgium, which is located in rank 15 with gei 63.3. conclusions the main goal of this paper was to look into luxembourg’s entrepreneurial development and make some suggestions for improving the country’s entrepreneurial results. we examined the country’s development at the institutional and individual levels using the gei methodology. besides, the pfb approach was employed to make policy recommendations by highlighting the system’s worst-performing pillar. we have used a novel gei, the pfb methodology, in which luxembourg can increase its average gei by ten points by targeting the weakest pillars. only one bottleneck, start-up skills in luxembourg, are in the business attitudes sub-index, based on the pfb analysis. this calls for 100% of the entire effort (business policy resources) to be directed in the start-up pillar to improve luxembourg’s gei rankings by ten. people in luxembourg lack the skills to start a business. studies indicate that more than three women in luxembourg lack the skill to start a business, and this percentage is higher than the average rate in the e.u. at the same time, half of the men lack this skill, which is almost the same average in the european union. while a third of the youth believed that they had the skills necessary to succeed in starting a new business, which is also less than the average of the e.u., according to the survey, fear constitutes an obstacle to establishing businesses for half of the population in luxembourg, especially among young people, who reached 52.2%. to increase and develop entrepreneurship programs in luxembourg, the responsible authorities in luxembourg must adapt entrepreneurship programs that target various groups of society, especially with many immigrants. it should also facilitate access to entrepreneurial and support programs to enable aspiring entrepreneurs to create their businesses. luxembourg should also focus on refugees by strengthening the entrepreneurial programs available to them and cooperating with ngos to overcome obstacles such as the language barrier. the gei data used during the analysis are limited to the period 2012-2016. therefore, further investigation must cover a more extended or more current period than the one used in the study. the scarcity of studies on entrepreneurship in luxembourg is also one of the limitations of this study. moreover, only belgium and estonia, and only at the pillar level, were comparable to the profile of luxembourg. more comparison should therefore be made at all levels with different countries in europe. gei is also a good indicator for start-up companies to use. in spite of its limited content, the paper helps to portray the entrepreneurial profile of luxembourg through a unique index combining individual and institutional quality variables in one model. we contribute to the identification by the sub-index, pillars, and level of the variables of the weak aspect of the business profile of luxembourg. the analysis in particular shows empirical evidence that there is a lack of population entrepreneurship as a reason for the modest performance. we have also used the pfb approach to highlight the bottlenecks in the country and offer approximate proposals on how much luxembourg is trying to improve its bottleneck. 52 | sahoum ali aljazzazen references ács, z. j., autio, e., & szerb, l. (2014). national systems of entrepreneurship: measurement issues and policy implications. research policy, 43(3), 476-494. https://doi.org/10.1016/j.respol.2013.08.016 ács, z. j., szerb, l., lafuente, e., & lloyd, a. (2018). global entrepreneurship and development index 2018. in springerbriefs in economics. springer international publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-03279-1 ács, z., szerb, l., & autio, e. (2013). global entrepreneurship and development index 2013. edward elgar publishing. https://doi.org/10.4337/9781782540427 audretsch, d. (2012). entrepreneurship research. management decision, 50(5), 755-764. https://doi.org/10.1108/00251741211227384 braunerhjelm, p., acs, z. j., audretsch, d. b., & carlsson, b. (2009). the missing link: knowledge diffusion and entrepreneurship in endogenous growth. small business economics, 34(2), 105-125. https://doi.org/10.1007/s11187-009-9235-1 carr, c. (2018). sustainability in small states: luxembourg as a post-suburban space under growth pressure in need of a cross-national sustainability. in: brinkmann r., garren s. (eds) the palgrave handbook of sustainability. (727-738). palgrave macmillan, cham.. https://doi.org/10.1007/978-3-319-71389-2_39 cieślik, j., & van stel, a. (2014). comparative analysis of recent trends in private sector development in cee transition economies. entrepreneurship research journal, 4(2), 205-235. https://doi.org/10.1515/erj2013-0054 fritsch, m., & schroeter, a. (2011). why does the effect of new business formation differ across regions? small business economics, 36(4), 383-400. https://doi.org/10.1007/s11187-009-9256-9 gancarczyk, m. (2019). the performance of high-growers and regional entrepreneurial ecosystems: a research framework. entrepreneurial business and economics review, 7(3), 99-123. https://doi.org/10.15678/eber.2019.070306 liñán, f., & fernandez-serrano, j. (2014). national culture, entrepreneurship and economic development: different patterns across the european union. small business economics, 42(4), 685-701. https://doi.org/10.1007/s11187-013-9520-x lubbadeh, t. (2019). entrepreneurship development in japan: an empirical analysis. international entrepreneurship review, 5(3), 19-33. https://doi.org/10.15678/ier.2019.0503.02 maj, j., & kubiciel-lodzińska, s. (2020). entrepreneurial tendencies of migrants working in the care sector in poland. entrepreneurial business and economics review, 8(3), 27-46. https://doi.org/10.15678/eber.2020.080302 oecd/eu. (2017). the missing entrepreneurs 2017: policies for inclusive entrepreneurship. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1787/9789264283602-en oecd/european union. (2017). inclusive entrepreneurship policies, country assessment notes. luxembourg, 2018. retrieved from http://www.oecd.org/industry/smes/latvia-country-note-2017.pdf on november 15, 2020. pinillos, m. j., & reyes, l. (2011). relationship between individualist-collectivist culture and entrepreneurial activity: evidence from global entrepreneurship monitor data. small business economics, 37(1), 23-37. https://doi.org/10.1007/s11187-009-9230-6 reynolds, p., bosma, n., autio, e., hunt, s., de bono, n., servais, i., lopez-garcia, p., & chin, n. (2005). global entrepreneurship monitor: data collection design and implementation 1998?2003. small business economics, 24(3), 205-231. https://doi.org/10.1007/s11187-005-1980-1 schinzel, u. (2016). impact of national culture on e-recruitment practices in luxembourg. world review of entrepreneurship, management and sustainable development, 12(2-3), 318-336. https://doi.org/10.1504/wremsd.2016.074972 szerb, l., & trumbull, w. n. (2018). entrepreneurship development in russia: is russia a normal country? an empirical analysis. journal of small business and enterprise development, 25(6), 902-929. https://doi.org/10.1108/jsbed-01-2018-0033 thornton, p. h., ribeiro-soriano, d., & urbano, d. (2011). socio-cultural factors and entrepreneurial activity: an overview. international small business journal, 29(2), 105-118. https://doi.org/10.1177/0266242610391930 ubrežiová, i., wach, k., & horváthová, j. (2008). entrepreneurship in small and medium-sized enterprises: comparative study between slovakia and poland for the years 2001–2007. agricultural economics, 54(8), 358-366. entrepreneurial ecosystem of luxemburg: empirical insights into barriers… | 53 author sahoum ali aljazzazen bachelor of computer engineering (yarmouk university, jordan); master of business administration (balqa’a applied university, jordan); phd candidate in business administration (university of pécs, hungary). his research interests include quality management and knowledge management in the service organizations. correspondence to: sahoum ali aljazzazen, university of pécs, pécs, rákóczi út 80, 7622, hungary, e-mail: eng.sahoum@hotmail.com orcid http://orcid.org/0000-0003-1333-0802 acknowledgements and financial disclosure the author would like to express his gratitude to prof. lászló szerb and his supervisor dr. roland schmouk, which have invaluable feedback, guidance, and comments, which allowed increasing the value of this article. conflict of interest the author declares that the research was conducted in the absence of any commercial or financial relationships that could be construed as a potential conflict of interest. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by cracow university of economics – krakow, poland #ier-06-01-01-pp007--1966-ervits 2020, vol. 6, no. 1 10.15678/ier.2020.0601.01 quadrants of invention: individual patent applications as unutilized resource of innovative capacity irina ervits a b s t r a c t objective: this paper emphasizes the importance of isolating individual invention from organizational inventors such as private companies or universities. it is an explorative study of the cross-county levels of individual patenting as an indicator of innovative capacity. innovative capacity at the national level is linked to economic development. thus, we investigate the relationship between different types of patent applications and gdp per capita in a sample of developed and developing economies. research design & methods: we screened 600,000 patent cooperation treaty (pct) applications for three years (2013-2015) using a unique selection procedure able to separate different types of filings. findings: countries with higher levels of individual patenting tend to have lower levels of economic development. economic progress is driven by corporate or other forms of organizational inventors and their inventions have a better chance of transitioning into innovation. at the macro level, individual patenting vis-à-vis patents filed by organizations reflects unutilized innovative potential rather than innovative output. contribution & value added: for the first time we demonstrate that high levels of individual patenting are more characteristic of developing rather than developed economies. the percentage of individual patent applications is an important indicator of national innovative capacity. article type: research paper keywords: patent statistics; individual inventors; unaffiliated inventors; invention; innovation; entrepreneurship jel codes: o31, o34, o57, o11 article received: 1 march 2020 article accepted: 8 april 2020 suggested citation: ervits, i. (2020). quadrants of invention: individual patent applications as unutilized resource of innovative capacity. international entrepreneurship review (previously published as international entrepreneurship | przedsiębiorczość międzynarodowa), 6(1), 7-27. https://doi.org/10.15678/ier.2020.0601.01 international entrepreneurship review ri e 8 | irina ervits introduction this paper uses an innovative selection procedure to isolate individual patent applications – applications filed by individuals rather than organizations in the world intellectual property organization (wipo) patent database. we looked at over 600,000 internationally-oriented patent cooperation treaty (pct) applications for three years (2013-2015). this is the first time when pct statistics are used for country-level comparisons with regard to individual patent data. we take a new approach to patent data analysis by looking at the relationship between different groups of patent applications and economic output. the link between individual patenting and gdp is, of course, not direct, since there are several macro, meso and micro conditions in between that determine to what extent different categories of applications generate economic output. the micro prerequisites include individual characteristics of an inventor indicating her ability to commercially realize her invention. mesoand macro-level prerequisites concern the environmental circumstances, including the quality of institutions or the availability of a support network, which determine the successful realization of an invention and its transformation into an innovative product, process or any other form of output. analyzing the cases of great inventions in the nineteenth and the beginning of the twentieth centuries, jewkes et al. (1958) stated that “the industrial laboratory does not appear to be a particularly favorable environment for inducing invention” (jewkes et al., 1958, p. 132). jewkes et al. (1958) believed that it is individual creativity, intuition and thirst for knowledge that drive technological progress, and, thus, they make a case against the institutionalization of invention. the socio-economic environment within which invention takes place, however, has changed dramatically since the beginning of the twentieth century. as khan and sokoloff (2004) note, circumstances changed as technology evolved and the world industrialized. as such, formal training in science became increasingly important for making contributions to technological development, and the cost of pursuing inventions rose (khan and sokoloff, 2004) – in other words, the act of lonely invention transitioned into a corporate lab. today where invention takes place or who initiates it, an unaffiliated inventor or an inventor working at a university or a firm, might be symptomatic of its economic utility. admittedly there is a growing need in the innovation system and ecosystem literature to pay more attention to the nature of actors, public and private organizations, involved in innovation process (mazzucato, 2015; 2018). this paper stresses the importance of understanding the economic effect of patent applications filed by individuals. patenting by firms has been naturally prioritized in business studies and economics, but recently university patents have attracted more attention in terms of historical developments (czarnitzki et al., 2011; mowery & sampat, 2001), or their economic impact (fabrizio, 2007), or co-invention networks connecting universities, research institutes and firms (almeida et al., 2011; perri et al., 2017;). individual patenting activity has received relatively little attention with the notable exceptions of amesse et al. (1991), braunerhjelm and svensson (2010), dahlin et al. (2004), singh and fleming (2010), weick and eakin (2005). this paper stresses the importance of isolating individuals as patenting actors vis-à-vis other types of inventors and tracing their economic effect on the macro level, which, to our knowledge, has not been done before. quadrants of invention: individual patent applications… | 9 when counts of patents are being used as an indicator of innovative output, the question emerges whether individual filings are comparable to the commercialization or diffusion potential of company applications or filings by other types of inventors. we suggest using the percentage of individual patent applications vis-à-vis other types of filings as an important indicator of national innovative capacity or, to be precise, a lack thereof. the reason to question the economic or technological utility of individual patents is the conceptual and practical difference between invention and innovation (fagerberg, 2013). invention, an act of identifying a novel idea and may be materializing it in the form of a patent, is the initial stage of the innovation process. the consequent innovation/commercialization stage is vital for extracting economic value from good ideas. while the role of an individual inventor in conceptualizing this new idea is important, her contribution to its practical realization is unclear. thus, there is a higher chance that unaffiliated patent applications might not reach the stage of commercialization or become innovation compared to their corporate counterparts. this is not to say that individual patent filings are necessarily inferior in technological potential or not novel, but simply because the entrepreneurial impetus, organizational support or necessary infrastructure that a firm offers might be lacking in the case of a “lonely” inventor. furthermore, individual patent applications are especially sensitive to the availability of macro and meso prerequisites, which are lacking in developing economies or emerging markets. if, for example, at macro level, institutional infrastructure creates a discouraging business climate for an act of entrepreneurship or there is little venture capital available, then fewer inventions are turned into innovations and then commercialized. research goals this paper has exploratory goals to understand the dynamics of individual patenting across countries. we use international patent applications1 filed through the patent cooperation treaty (pct) of the world intellectual property organization (wipo) patent database as a measurement of inventive activity on the macro level. the basis of our analysis is the ability to separate individual patent applications from organizational patents in the sample of over 600,000 pct applications for the years 2013, 2014 and 2015. by “organizational patent application” we mean applications filed by companies, government agencies, research institutes and universities. invention can turn into innovation provided that some micro, meso and macro environmental conditions are met. and then innovation translates into economic development. national innovative capacity and economic development are closely interlinked. we look at the relationship between different types of patent applications (reflecting, we believe, different potential for commercialization) and gdp per capita in a sample of developed and developing economies. 1 it should be noted that there is a difference between a patent application and a granted patent. under the pct system, national authorities of countries where property rights are sought grant these rights. wipo publishes patent applications after an international searching authority (isa) screens the application with regard to its novelty, inventiveness and industrial applicability, following which it produces a written opinion (or 18 months after the application date) (wipo, 2015a). for the purposes of this paper, however, the most important characteristic of these applications is not their quality with regard to patentability; this paper is concerned with sources of patenting activity at the national level. 10 | irina ervits literature review invention and innovation pinchot (1985) in his book dedicated to the phenomenon of “intrapreneurship” or an act of innovative entrepreneurship within the confines of a corporation or any type of organization, including government agencies, summarized the distinction between invention and innovation. innovation does not mean invention. invention is the act of genius in creating a new concept for a potentially useful new device or service. in innovation, that is just the beginning. when the invention is done, the second half of innovation begins, turning the new idea into a business success. this second step may be called implementation, commercial development, new venture creation, or any of a host of other names; it is as essential to innovation as thinking of the idea in the first place (pinchot, 1985, p. 11). invention is, therefore, the first stage of the innovation process. similarly, in king et al. (1994, p. 140), innovation is defined as a process that involves moving through three overlapping stages, invention, innovation and diffusion. the division into separate stages goes back to schumpeter, who differentiated between the processes of invention and innovation. in keeping with his definition, as recounted in dosi and nelson (2013), invention concerns the original development of some novel product or process, while innovation entails its application and economic exploitation. diffusion implies its usage by others, including consumers (dosi & nelson, 2013). according to dosi and nelson (2013, p. 30), invention is suggestive of “unexploited potential for technological progress,” while “innovation and diffusion hint at the economically motivated efforts aimed at the incorporation of technological advances into economically exploitable products and processes.” even though the oslo manual, the manual for conducting surveys on the innovative behavior of firms, by the organization for economic co-operation and development (oecd), does not stress the division into different phases of the innovation process,2 it nevertheless emphasizes the practical side of innovation (supposedly vis-à-vis invention), which involves the “utilization of new knowledge or a new use of existing knowledge” (oecd & eurostat, 2005, p. 35). the distinction between invention and innovation goes back to schumpeter who has consistently stressed the distinction between an “inventor” and an “entrepreneur” or innovator (ruttan, 1959). according to schumpeter (1947, p. 152), the inventor produces ideas and the entrepreneur “gets things done,” which may or may not imply a new scientific contribution. in addition, “getting things done” is a critical part of capitalist reality (schumpeter, 1947, p. 152). invention and innovation are produced by different sets of incentives and social processes. innovation is closely linked to the act of entrepreneurship, it is a driver of economic change in a capitalistic society and a reflector of business behavior (schumpeter, 1939). he viewed entrepreneurial activity as a third factor of production, next to labor and land (hagedoorn, 1996), which is in line with the argument made later 2 after all, the oslo manual (oecd & eurostat, 2005) focuses on innovation at the firm level, so the invention stage is implied and the distinction between the two is of little relevance to the authors of the manual or its potential users. quadrants of invention: individual patent applications… | 11 by romer (1986, 1990) about the endogenous role of innovation in productivity and economic growth. schumpeter introduced the concept of “new combinations” as the essence of innovation, and they “refer to the introduction of a new product or a new quality of a product, a new method of production, a new market, a new source of supply of raw materials or half-manufactured goods, and finally implementing the new organization of any industry” (hagedoorn, 1996, pp. 885-886). the context in which innovation takes place is important. schumpeter´s comments on the nature of innovation inspired the literature on technological regimes, which explores the industrial contexts of innovation, differentiating between the schumpeter mark i and mark ii patterns of innovation, as proposed in dosi et al. (1995). schumpeter mark i industries are characterized by dynamic environments of “creative destruction”, where innovations are generated by small entrepreneurial firms. schumpeter mark ii industries are regarded as stable environments, where innovations are generated by large established firms (malebra & orsenigo, 1995, 1997). the term “schumpeter mark i” refers to the so-called early view of innovation advanced by schumpeter in the theory of economic development (1911), in that innovation is driven mainly by the entrepreneur, and “schumpeter mark ii” – to his later conclusion in capitalism, socialism and democracy (1942), namely that innovation can be exercised within large corporations or concentrated industry clusters (fontana et al., 2012). this distinction lies at the heart of the well-known “schumpeterian hypothesis” – the relationship between industrial concentration/firm size and innovation (marsili & verspagen, 2002), which has been empirically tested. castellacci (2007), for instance, finds that schumpeter mark ii sectors are characterized by higher rates of productivity. granstrand and alaenge (1995) conclude that large corporations (schumpeter mark ii) have dominated in introducing innovations in almost all industrial sectors and in all observed periods in sweden. this argument brings us back to the goals of this project to explore the economic effects of different types of patent applications, which serve as proxies of invention and reflect different organizational contexts. specifically we are interested in the effects of individual patenting vis-à-vis other types of patent applicants. economic effects of individual patents for schumpeter (1939, 1942, 1947), the functions of an inventor and innovator/entrepreneur, and the two corresponding processes, were quite distinct. an inventor invents things, while an entrepreneur (who can be an inventor or not) has the specific social and economic function of turning inventions into innovation, which ultimately drives economic growth (schumpeter, 1939). the distinction between invention and innovation, inspired by schumpeter, is important, because it goes to the heart of the debate about the economic benefits of individual patents. trajtenberg (2002) questions the ability of individual or “unassigned” patents to contribute to the national economy. singh and fleming (2010), braunerhjelm and svensson (2010) and dahlin et al. (2004) assessed the economic value of patents generated by individuals without organizational backing and came to similar conclusions. these findings confirm the assertions that individual inventors might lack the organizational support and profit-oriented drive of an entrepreneurial entity, be it a small start-up or a corporation. without the institutional backing of a larger company being able to attract venture capital or contributing its own funds to r&d (or even a government agency financing technological development for public use), 12 | irina ervits the fate of invention might not find economic realization, especially today, when innovation is associated strongly with high capital investments. the private sector is granted a special role in the market economy to drive technological change (oecd & eurostat, 1996). private enterprises turn new ideas into functional forms and commercialize them, therefore fulfilling the entrepreneurial function, according to schumpeter. in a broader, evolutionary sense, schumpeter made an argument that “the creative response of entrepreneurs and entrepreneurial innovation are the primary determinants of economic change,” and without this social and economic function capitalism would stagnate (frank, 1998, p. 513). in a later period, the image of a heroic individual entrepreneur in schumpeter’s writings was replaced by the postulation that large corporate r&d laboratories would undertake an entrepreneurial function in the process of innovation – the inspiration for schumpeter mark ii innovation pattern. ultimately, the role of a lonely inventor, as separated from the function of an entrepreneur, plays a marginal role in economic development (even though it might have meaningful social or cultural implications or inspire an innovation effort performed by somebody else). thus, the chances of successful innovation are determined by different forms of organizational support, a private firm (large or small), especially in free market economies, or government agencies and state-owned enterprises or universities. large corporations usually have more resources to dedicate to innovative activities, while small business relies more on venture capital. even though government-funded research institutes and universities might be focusing more on fundamental rather than applied research, they also enjoy government funding and extensive connections to the private sector, which makes the development and application-driven conceptualization of new technology more feasible (and its commercialization) than in a scenario of a single inventor. therefore, this research endeavour is driven by an assumption that even at the macro level we should be able to see different economic effects of patenting depending on who files for patent protection. economically advanced countries should have higher percentage of private sector filings. while the patenting record of less developed economies might be skewed more toward individual applications implying on one hand, the creative potential of its population but, on the other hand, fewer prospects of commercial realization of these patents. if that is the case, then the proportion of individual patenting must be treated as an important indicator of national innovative capacity and should be properly accounted for in various innovation rankings and indices. material and methods this paper looks at the relationship between different types of patent applications and gdp per capita in a sample of developed and developing economies. the basis of our analysis is the unique categorization procedure of separating individual patent applications from organizational patents in the sample of over 600,000 pct applications for the years 2013, 2014 and 2015. this is the first time when pct statistics are used for country-level comparisons with regard to individual patent data. quadrants of invention: individual patent applications… | 13 data sources this paper follows a long tradition of using patent statistics as a measure of inventive activity (comanor & scherer, 1969; griliches, 1990; griliches & schmookler, 1963; mueller, 1966; scherer, 1965; schmookler, 1966; schmookler & brownlee, 1962).3 a patent satisfies the minimum requirement of invention with regard to its practical orientation and novelty being acknowledged by the national patent office (griliches, 1990). patents have been used as a proxy of innovation, for instance to investigate the link between innovation and national competitiveness (pavitt & soete, 1980; scherer, 1992; sood & dubois, 1995) or as an output indicator of corporate r&d activities (aitken & harrison 1994; cantwell & janne, 1999; cantwell & piscitello, 2005; frost, 2001; zanfei, 2000). the oslo manual treats patents as a “method for maintaining and increasing competitiveness of innovations” (oecd and eurostat, 1996, p. 58). the conversation about the use of patent data as a measure of innovation, as well as methodological implications of this data source, culminated in jaffe and trajtenberg (2002). today, it is often assumed that patent data can be utilized as one of the measures of innovation (bradford university school of management [busm], 2009) alongside expenditure on research and development (r&d), scientific publications, personnel engaged in r&d, numbers of science graduates per capita or high-technology exports. wipo is a united nations (un) agency that monitors the global system of intellectual property (ip) protection. the choice of pct applications is dictated by four reasons. first, the pct application procedure is standardized across all now 152 member countries, with the objective of enabling simultaneous patenting in multiple jurisdictions instead of filing a separate application in each country. so, a pct application is an internationally-oriented application. standardized applications are filed with a national (country of residence of the applicant) or regional patent office or directly with wipo (wipo, 2015a). the standardization of the pct procedure warrants quality homogenization and consistency, as the same formal requirements apply to all applicants regardless of nationality. secondly, applicants pay a standard set of international fees to initiate their application, and wipo provides fee reductions to applicants from developing countries (wipo, 2015a). at a later stage of the application process, the so-called national stage, some national or regional patent-granting authorities also provide fee reductions to individuals, universities, not-for-profit research institutes and smalland medium-sized enterprises (smes) (wipo, 2015a, 2015b). this system of fee reductions has an equalizing effect and encourages a diverse range of applicants to apply. despite the fact that large multinational corporations like huawei, panasonic or samsung have been consistently top pct applicants (as per wipo statistics database4), filing thousands of applications annually, the pct procedure is deemed to be especially attractive to internationalizing smes (wipo, 2015a, 2015b). thus, fee reductions for non-corporate inventors diversify the pct application pool and ensure a high level of individual filings across the 3 the limitations of patent data as a measure of invention are well known. not all novel ideas are patentable, as the quality of patent applications differs significantly. alternative indicators like r&d expenditure or scientific publications have been utilized. surveys at the firm level also serve as a source of data on innovative effort. 4 please see details at patentscope, https://patentscope.wipo.int/search/de/search.jsf. accessed april 2018. 14 | irina ervits board, which might not be the case in some national ip jurisdictions, where corporations dominate. the third reason for choosing pct is the practical matter of data availability, at least for the years 2013, 2014, and 2015. the wipo patent database, patentscope, provides an opportunity, which was essential for this paper, to download lists of all pct applications published in a particular year. the lists provide detailed descriptions of patent applications, including information about the applying body and where the application was filed (based on the two-letter country code assigned to the application). the final reason is a purely intuitive assumption that internationally-oriented pct applications imply a certain level of confidence by an applicant about the prospects of her idea abroad, which in turn might represent an indirect measure of quality. the intention of internationalization imposes quality expectations that might be more demanding than with domestic patenting. for example, for russian inventors it is easier to obtain a domestic patent rather than an international alternative, because domestic requirements are less stringent than requirements abroad (gianella & tompson, 2007). categorization procedures this paper looked at all pct applications published on patentscope in 2013, 2014 and 2015. patentscope assigns a two-letter code to an application based on where the patent was filed. applications with the two-letter code “ep” stand for those filed with the european patent organization (epo),5 and the code “ib” corresponds to patents applied for through the international bureau of wipo (wipo, 2016). since applications in the database can be at different processing stages, all duplicate application numbers were removed to distil the list to the 299,530 applications under investigation.6 pct applications go through the stages of assessment, amendments, corrections, etc. with each additional change being recorded and published.7 on patentscope, a patent application mentions three categories of individuals or organizations: applicants, inventors and agents. applicants file patent applications, and there can be more than one applicant. when a patent is granted, applicants retain ip rights for the invention (wipo, 2015c). inventors are those who conceived and conceptualized the invention described in the patent application (sometimes an applicant and an inventor are the same person). agents provide legal and technical support to applicants, but this paper is concerned only with applicants. when an application was filed 5 currently, there are 38 member states of european patent organization (epo), eu members, albania, croatia, macedonia, iceland, liechtenstein, monaco, norway, san marino, serbia, switzerland and turkey. the list is available here: https://www.epo.org/about-us/foundation/member-states.html. in many cases, the country where the application was filed coincides with the country of residence of the first-named applicant, for example when a french company applies via the domestic patent office. however, many european companies apply through epo. using the two-letter code as a national identification criterion has, however, its limitations. it does not help separate domestic applications from foreign country subsidiaries. an applying company might be a subsidiary or a separate division of a larger company located in a different country. internationalization of r&d activities has become widespread practice especially among large multinational corporations (mnes). as griliches (1990) notes, firm diversification and internationalization strategies, as well as mergers, create technical problems in using patent data (p. 1668). 6 96,197 filings in 2013, 103,018 – in 2014, 100,315 – in 2015. 7 please see details at the wipo website, http://www.wipo.int/patentscope/en/data/kind_codes.html. accessed in march 2018. quadrants of invention: individual patent applications… | 15 by an individual or a group of individuals (as applicants), it was classified as an “individual application.” when an application was filed by a company, it was correspondingly termed a “company application.” in the same manner, applications from government agencies, research centers and universities were grouped into a separate category. we used the regular expression technique when an algorithm written in the perl script language grouped 299,530 pct applications from 92 countries8 for three years (2013, 2014, and 2015) into three categories, 1. companies; 2. government, universities, and research centers; 3. individuals. the selection procedure was based on keywords in table 1. in the process of scanning for errors we also identified additional key words, so the key word list grew organically. for example, company names like “progress, inc.” would be placed in the “company applications” folder. the selection process is essentially a process of extraction. first, based on specific keywords, the group of government and academic applicants was isolated. then, from the remaining filings the companies were removed and formed a separate group. the remaining filings contained “individual applications”. then, we scanned manually the group of individual applications and removed any company or government or academic application and placed them into the appropriate files. then, a random sample of 1000 individual applications was selected and a sampling error of five per cent was identified. of course, this selection method prioritizes efficiency over accuracy, which, we believe, is a necessary compromise when dealing with such a large number of filings. the alternative would be to go through each application manually. table 1. criteria used to classify pct 2013-2015 applications into four categories individual name of an individual as the first applicant9 government, university and research institute/center keywords, “government”, “agency”, “ministry”, “consiglio”, “council”, “federal”, “national”, “nazional”, “european”,10 “secretary”, “uniwers”, “univers”, “instytut”, “institut”, “academ”11, “college”, “school”, “ecole”,“politecnico” company name of a company, also with help of key words, “company”, “incorporated”, “limited”, “incorporée”, “limitée”,“corporation” and abbreviations, ltd., llc., l.l.c., lc, l.c., inc., co., corp., s.p.a., l.l.p., r.l.l.p., llp, rllp,12 8 87 countries and 5 groups of countries, international bureau of wipo, european patent organization (epo), african regional intellectual property organization (aripo), african intellectual property organization (oapi), eurasian patent organization (eapo). 9 this group contained remaining pct filings after removing company, government and academic applications. the group of individual applicants was manually scanned for errors. 10 we tested the appropriateness of using keywords like “national” for “federal” for this category. in many cases, the names of private companies contained these two words, especially in the usa. we preselected the filings based on these key words but then we sorted them out manually and placed into the appropriate group. the word “european” applied mostly to the institutions of the european union. the word “secretary” applied to various public offices, including the administration of the us secretary of state. the word “state”, however, was found to be a poor indicator of government affiliation. 11 “univers” was used to capture foreign words for a university like “université”, “universidad”, “universität”, etc.; “institut” – “institute”, “instituto”; “academ” – “academy”, “academic”, “academia”, “academie”. 12 companies incorporated, general corporate services, inc., corporation, llc, and fictitious name requirements, https://companiesinc.com/start-a-business/corporation/corporation-llc-fictitious-name-requirements accessed 9 march, 2018. 16 | irina ervits individual name of an individual as the first applicant9 gmbh, ag, ug, kgaa,13 ltée,14 s.a.r.f., sarf15 and the list of business entities in 50 countries16 source: own authorship. results and discussion different categories of pct filings and gdp we looked at the relationship between the three categories of pct applications and gdp per capita in 92 countries for 2013-2015. the gdp data come from the world bank and the international monetary fund. we used the gdp per capita for 2015 and 2016 (in current us$, accessed april 2018) from the world bank.17 the gdp data for 2017 (in current us$, accessed may 2018) are from the imf.18 we use a two-year time lag for the gdp data based on the assumption that the effects of the inventive activity on gdp should take time to materialize. we took a two year period as a somewhat arbitrary measure and because pct applications are published and become public no later than 18 months since the filing. table 2 presents the results of the tukey post-hoc test.19 the test shows differences in the group means. in 2013, individual patent applications “contributed” on average less than 5,027 us$ per capita to gdp than company applications and less than 3,595 us$ than government and university applications. in 2014, the indirect contribution of individual pct applications vis-à-vis company and government/university on average was less than 6,234 us$ and less than 5,458 us$ respectively. all of these differences are statistically significant at the 0.01 level, supporting the assumption that individual invention in emerging markets and developing economies, which have lower gdp than developed countries, has a lower probability of transitioning into the innovation and commercialization stage. this transition is conditioned by a number of meso and macro prerequisites, which are frequently lacking in those countries. 13 deditoor, kapitalgesellschaft – was ist eine kapitalgesellschaft? https://debitoor.de/lexikon/kapitalgesellschaft. accessed 8 march, 2018. 14 “ltée” is the equivalent of “ltd.” in french. see at government of canada, bilingual names, https://www.ic.gc.ca/eic/site/cd-dgc.nsf/eng/cs04538.html. accessed 8 march, 2018. 15 desroches mongeo aavocats, quelle est la différence entre une compagnie « inc » ou « ltée », https://desrochesmongeonavocats.com/quelle-est-la-difference-entre-une-compagnie-inc-ou-ltee/. accessed 8 march, 2018. 16 we used the article “the list of business entities” from wikipedia to identify the abbreviations for for-profit business entities in 50 jurisdictions in addition to the abbreviations listed in table 1 from the us, germany and canada. see at https://en.wikipedia.org/wiki/list_of_business_entities#spain. accessed 10 march, 2018. 17 please see details at the world bank data, https://data.worldbank.org/indicator/ny.gdp.pcap.cd?end=2016&start=2015. accessed in april 2018. 18 please see details at the imf, http://www.imf.org/external/datamapper/ngdpdpc@weo/oemdc/advec/weoworld. accessed in may, 2018. 19 this test is suitable because “the type of patent applicant” is a categorical variable. quadrants of invention: individual patent applications… | 17 table 2. results of tukey post-hoc test for three categories of pct applications and gdp per capita (current us$, 2018) for 92 countries,20 2013-2015 x y 2013 2014 2015 category of pct applicant mean difference gdp per capita, 2015 (x-y) mean difference gdp per capita 2016 (x-y) mean difference gdp per capita 2017 (x-y) individual company -5,072.29* -6,234.15* -5,489.11* government/university -3,595.28* -5,458.29* -4,845.84* company individual 5,072.29* 6,234.15* 5,489.11* government/university 1,477.01* 775.86* 643.27* government/university individual 3,595.28* 5,458.29* 4,845.84* company -1,477.01* -775.86* -643.27* * the mean difference is significant at the 0.01 level. source: own authorship based on data from wipo statistics database, the world bank and the imf. micro, meso and macro prerequisites individual patenting has a smaller probability of being commercially realized in developing countries due to a number of lacking meso and macro-level prerequisites. the model of macro, meso and micro conditions for the commercial realization of individual inventions is presented in figure 1 below. at the macro level, the availability of venture capital is a critical condition to turn invention into innovation and then diffuse it. the necessary entrepreneurial infrastructure that connects those who possess financial resources with those who generate ideas is, indeed, a logical prerequisite for the economic realization of those ideas. the inefficiencies of the local venture capital infrastructure in developing economies or emerging markets hinder the ability of isolated inventors and small businesses to commercially realize their inventions (gianella & tompson, 2007). another important prerequisite of innovation is the overall conduciveness of the business environment. such factors as laws protecting property rights and intellectual property (ip) rights in particular, efficient tax system, absence of corruption and mechanisms of contract enforcement create conducive environment for innovation and commercialization of inventions. and when these institutional prerequisites are lacking, then innovation and commercial realization of invention becomes a risky undertaking especially for individual inventors and small businesses, including start-ups initiated by individual inventors to promote their inventions. it has been ascertained that smes (vis-à-vis larger business) in institutionally-challenged countries are less inclined to pursue innovation, due to high risks associated with deficits in the ip rights protection system or high levels of corruption (zhu et al., 2011). government support can also take form of government programs, subsidies and various kinds of initiatives, including financing schemes targeting specific industries or types of innovative firms such as smes or exporting businesses. 20 87 countries and 5 groups of countries, international bureau of wipo, european patent organization (epo), african regional intellectual property organization (aripo), african intellectual property organization (oapi), eurasian patent organization (eapo). 18 | irina ervits to sum up, because of the lack of commercialization potential of individual patent applications due to lacking macro-level prerequisites in developing economies or emerging markets, their economic effects on gdp might be limited. the macro-level conditions for successful realization of invention are summarized in figure 1. at the meso level (also see figure 1), industrial clusters or geographical concentrations of interconnected companies and institutions in a particular field or industry (porter, 1998) are important enhancers of the innovation activity. technological clusters like silicon valley facilitate learning, exchange of information, economies of scale in r&d via high concentrations of capable suppliers and human capital, partnerships, alliances and other forms of synergetic activities boosted by face-to-face interactions. the availability to venture capital infrastructure in places like silicon valley helps aspiring inventors become entrepreneurs and realize their ideas themselves. there is also a market for ideas with big players like google licensing or buying promising technology. the ability to tap into this regional network that offers various resources increases the probability of successful realization of inventions, be it individual inventors or large corporations. another important meso-level factor is the ability to join a networking group, benefit from mentorship or work in cooperation with other inventors (kim et al., 2016). this ability is somewhat related to the concept of industrial clusters, but does not have to be necessarily realized in a regional hub or within one industry. these networking structures take forms of professional associations, clubs, social groups, even internet communities and, thus, can be inter-industry or have national membership, the main condition being that they enable or empower aspiring inventors to become entrepreneurs. an act of entrepreneurship or the process of transformation of ideas into tangible outputs like products or services and then their commercialization normally takes place in some form of an organizational setting. an act of individual entrepreneurship is, of course, possible and there are precedents like hewlett packard or apple, which are the example of highly successful businesses that started in a garage. however, sooner or later an act of a lonely entrepreneur becomes more socially (she is joint by other people) and institutionally embedded. this is, of course, provided that our inventor is an entrepreneur or wants to realize her idea with the help of an entrepreneur. if not, then her options are limited to selling or licensing her technology. also, at the micro level much depends on the individual characteristics of an inventor, her entrepreneurial potential, which could be tied to her socio-economic status, education and experience. plus, the nature of technology can determine its success as well (please see figure 1 below for the summary of micro-level conditions). of course, based on our data, we cannot reach the conclusion that individual patenting leads to economic backwardness. the relationship might be working in the other direction, more economically advanced countries have a better venture capital infrastructure, better institutional environment or simply more internationally-oriented firms engaged in innovation. regardless of the direction of the relationship, the link is there and can be visualized by the pattern that we called “quadrants of invention”. quadrants of invention: individual patent applications… | 19 figure 1. factors affecting commercial potential of individual pct applications source: own authorship. quadrants of invention the association between gdp per capita and the percentage of individual applications from the total number of applications in each country for 36 countries and two groups of countries21 is plotted in figure 2 (pct data for 2013), figure 3 (pct data for 2014) and figure 4 (pct data for 2015).22 the countries are divided into three categories or quadrants, based on gdp per capita and intensity of individual invention. the patterns are clear, plausible and consistent throughout the three years. the way data are distributed cannot be coincidental and demonstrates that countries with lower gdp per capita tend to produce more individual patent applications. this observation embodies the fundamental divide, grounded in the writings of schumpeter, between invention and innovation. innovation presupposes a practical and economically exploitable realization of an idea expressed in a patent application by a company (including an entrepreneur-driven start-up) or, to a lesser extent, as we ascertained above, a government agency or a research institute or university, and should lead to higher levels of productivity and economic development. plus, in developing economies and emerging markets certain macro and meso conditions that help turn invention into innovation are not fulfilled. quadrant 1 in the left top corner is occupied by countries that share high levels of gdp per capita and low levels of individual patent applications (under 20 percent). in 2013, they 21 the two groups of countries are the international bureau of wipo with the “ib” code assigned to a patent application and the european patent organization (epo) members – with the “ep” code. 22 after summarizing patent application data for different categories of pct applications (for 92 countries and groups of countries), the list was then shortened to 38 units, with a significant number of patent applications in at least one category (n>50). 20 | irina ervits include switzerland, norway, us, australia, singapore, denmark, sweden and ib. “ib” stands for international bureau of wipo.23 in 2014, the group contains switzerland, norway, us, denmark, sweden, singapore, ib, australia, netherlands, austria, finland, canada and great britain. in 2015, – switzerland, norway, us, singapore, denmark, australia, sweden and ib. this outcome is expected – more institutionally developed countries are in a better capacity to generate income from invention. the lower-left quadrant – quadrant 2 – is occupied by countries that have less than 50 per cent of individual applications from the total. in 2013, the list includes (along the x axis) japan, ep24, finland, france, great britain, china, malaysia, south korea, israel, austria, canada, portugal, germany, new zealand, czech republic, poland, india, italy, slovenia, spain, hungary, brazil and romania. it is interesting to note that malaysia, china, brazil and india, emerging markets due to high economic growth rates, are grouped together with the new post-2004 eu members poland, hungary, czech republic and slovenia. in 2014, – japan, ep, france, malaysia, south korea, china, israel, czech republic, poland, india, italy, portugal, slovenia, spain, brazil, hungary and turkey. in 2015, – japan, ep, finland, france, netherlands, malaysia, great britain, germany, slovenia, china, south korea, canada, israel, india, austria, new zealand, poland, italy, czech republic, portugal, romania, spain, turkey, brazil, hungary. quadrant 3 has just a few occupants. the countries in the third quadrant have high levels of individual patenting (percentage of individual pct applications is higher than by company and government/university applications combined) and comparatively low levels of economic development (gdp per capita is roughly at the 20,000 us$ or below). in 2013, the group contains russia, turkey, mexico, south africa, greece and ukraine. in 2014, – romania, russia, mexico, south africa, ukraine and greece. in 2015, – russia, south africa, mexico, ukraine and greece. the fact that there are no countries in the upper-right quadrant, confirms the incompatibility of high levels of individual patent activity and high levels of economic development. this supports assumptions in schumpeter about the significance of innovation, in that it is able to develop and exploit economically inventions undertaken by the private sector. innovation is essentially an act of entrepreneurship. it implies practically-oriented conceptualization, development, implementation of an invention, be it new product, process, etc., with the aim of profit maximization. profit maximization is an ultimate motivation of a private enterprise. thus, the type of patent application or whether it is an individual inventor or a commercially-oriented enterprise seems to be an important factor in achieving higher levels of economic development. this relationship is not direct, however. there are specific conditions at the micro (individual characteristics of an inventor and her readiness to commercially realize an invention herself); meso (industrial clusters of innovative activity and embeddedness in social networks); and macro level (business-friendly institutions and venture capital infrastructure). if these conditions are met (not necessarily all of them simultaneously, but at least some serendipitous combination), then invention 23 gdp per capita for “ib” applications were calculated as the average for the highest gdp per capita among the wipo members (monaco) and the lowest (burundi). 24 “ep” stands for the patent application filed with the european patent organization (epo). ep gdp per capita here was calculated as an average for epo members. quadrants of invention: individual patent applications… | 21 figure 2. relationship between gdp per capita 2015 (current us$, 2018) and percentage of individual pct patent applications (2013) source: own authorship based on data from wipo statistics database and the world bank. figure 3. relationship between gdp per capita 2016 (current us$, 2018) and percentage of individual pct patent applications (2014) source: own authorship based on data from wipo statistics database and the world bank. 22 | irina ervits figure 4. relationship between gdp per capita 2017 (current us$, 2018) and percentage of individual pct patent applications (2015) source: own authorship based on data from wipo statistics database and the imf. can turn into innovation and bring economic results. in the case of the countries in the third quadrant, namely russia, south africa, mexico, greece, and ukraine, this serendipitous combination of prerequisites is not materializing due to the nature of patenting (high percentage of individual applications and, hence, lack of corporate/government/academic backing) and due to the inability to meet macro and meso conditions. conclusions the paper explored the sample of roughly 600,000 pct applications for three years (2013-2015). we introduce the concept of “quadrants of invention” reflecting the relationship between the percentage of individual pct applications and gdp per capita. quadrants of invention present a clear picture of countries being divided into three separate groups. quadrant 3 countries produce more individual patent applications as a percentage of the total number of filings. the results of the tukey post-hoc test show that there are variations in the group “contributions” to gdp, with company applications “contributing” the most. our results indicate a link between the three different categories of pct applications and gdp, but the relationship is not direct. the process of transitioning from invention into innovation and commercialization depends on a number of conditions. the specific factors playing a role in the economic realization of invention are institutions and availability of venture capital quadrants of invention: individual patent applications… | 23 (macro), industrial clusters and embeddedness in social network (meso), and, finally, individual potential to commercially realize an invention (micro). who files a patent application is important for its future realization. economic progress is driven by corporate or other forms of organizational inventors because these inventions are backed up by organizational resources and, thus, have a better chance of transitioning into innovation and then being diffused. this argument takes us back to the insights provided by schumpeter on the nature of the innovation process. invention, an act of creativity, according to schumpeter, should be separated conceptually from the process of innovation, as innovation is associated closely with an act of entrepreneurship or the economic realization of inventive ideas and designs. this act of entrepreneurship, i.e. the ability to “get things done” or realize patents economically, is what differentiates organizationally-based or – backed innovation (either a start-up being able to find venture capital or a multinational company, or even a government-funded research institute) from lonely invention. the three quadrants of invention are the result of the association between gdp per capita and the percentage of international patent applications by individuals. these quadrants demonstrate that individual internationally-oriented invention is more characteristic of developing economies or emerging markets like russia or mexico, whilst developed countries with higher levels of economic development, measured by gdp per capita, do not tend to produce similar proportions of individual patent applications. thus, when comparting inventive output of countries, the percentage of individual patenting could serve as an important indicator of the future economic utility of these inventions. who files an application matters. using the total number of applications that a country produces as an indicator does not capture the differences in their commercialization potential. the limitation of this project is its explorative and descriptive nature. future research can look into the reasons behind high levels of individual patenting in such countries as russia, ukraine or mexico. there is a number of possible explanations. first, since pct patents are essentially international patents then high percentage of individual patenting might signal something similar to brain drain – individuals seeking market opportunities for their ideas abroad – with one difference that they do not physically leave their country. their inventive effort is internationally-oriented because the opportunities to commercialize their ideas at home are limited due to deficient business infrastructure, corruption or draconian regulations. however, ervits & zmuda (2018), after analyzing cross-national pct patenting, conclude that poor institutions do not necessarily drive small businesses to file an international patent application. poor institutions translate into fewer filings by small businesses. griliches proposed that low real wages spur individual patenting in developing economies because patenting offers income alternatives (1990), for example, in the form of royalties from licensing. this assumption can be empirically tested. to sum up, for the first time we demonstrate that high levels of individual patenting are more characteristic of developing rather than developed economies. the fact that individual patent applications originate in developing economies or emerging markets implies lower chances of their commercial realization due to the lack of macro and meso prerequisites. the paper suggests using the percentage of individual patent applications vis-à-vis other categories of inventor filings as an important indicator of national innovative capacity. an entrepreneurial effort exercised in some form of organization (preferably a profit-driven organization) is what differentiates innovation from an act of invention. 24 | irina ervits seen through this light, high levels of individual patenting serve as an indicator of potentially unutilized innovative capacity rather than innovative output. in other words, the cross-country levels of individual patenting create a more realistic picture when utilized as a separate assessment criterion of innovative capacity. this conclusion has policy implications with regard to specific measures on the macro and meso levels that can help commercially realize the potential of individual inventions, for instance, enhancement of industrial clusters or overall improvement of institutional conditions. the transformation of invention into innovation does not happen automatically and requires a conscious and concentrated entrepreneurial effort that can, however, be assisted by appropriate business and institutional infrastructure. references aitken, b., & harrison, a. (1994). do domestic firms benefit from foreign direct investment? evidence from panel data. policy research working paper 1248, the world bank policy research department, trade policy division. almeida, p., hohberger, j., & parada, p. (2011). individual scientific collaborations and firm-level innovation. industrial and corporate change, 20(6), 1571-1599. amesse, f., desranleau, c., etemad, h., fortier, y., & seguin-dulude, l. (1991). the individual inventor and the role of entrepreneurship: a survey of the canadian evidence. research policy, 20, 13-27. bradford university school of management (2009). mapping organizational capabilities for innovation and competitiveness: research performance and patenting in small open economies. busm, manchester institute of innovation and research, manchester business school, and university college cork, department of economics. braunerhjelm, p., & svensson, r. (2010). the inventor’s role: was schumpeter right? journal of evolutionary economics, 20(3), 413-444. cantwell, j., & janne, o. (1999). technological globalisation and innovative centres: the role of corporate technological leadership and locational hierarchy. research policy, 28(2/3), 119-144. cantwell, j., & piscitello, l. (2005). recent location of foreign-owned research and development activities by large multinational corporations in the european regions: the role of spillovers and externalities. regional studies, 39(1), 1-16. castellacci, f. (2007). technological regimes and sectoral differences in productivity growth. industrial corporate change, 16(6), 1105-163. comanor, w.s., & scherer, f. (1969). patent statistics as a measure of technical change. journal of political economy, 77(3), 392-398. czarnitzki, d., hussinger, k., & schneider, c. (2011). commercializing academic research: the quality of faculty patenting. industrial and corporate change, 20(5), 1403-1437. dahlin, k., taylor, m.r., & fichman, m. (2004). today’s edisons or weekend hobbyists: technical merit and success of inventions by independent inventors. research policy, 33, 1167-1183. dosi, g., marsili, o., orsenigo, l., & salvatore, r. (1995). learning, market selection and the evolution of industrial structures. in g. dosi (ed.), innovation, organization and economic dynamics (pp. 433-458). edward elgar. dosi, g., & nelson, r. (2013). the evolution of technologies: an assessment of the state-of-the-art. eurasian business review, 3(1), 3-46. ervits, i., & zmuda, m. (2018). a cross-country comparison of the effects of institutions on internationally oriented innovation. journal of international entrepreneurship, 16, 486-503. quadrants of invention: individual patent applications… | 25 fabrizio, k.r. (2007). university patenting and the pace of industrial innovation. industrial and corporate change, 16(4), 505-534. fagerberg, j. (2013). innovation – a new guide. tik working papers on innovation studies, no. 20131119, centre for technology, innovation and culture. fontana, r., nuvolari, a., shimizu, h., & vezzulli, a. (2012). schumpeterian patterns of innovation and the sources of breakthrough inventions: evidence from a data-set of r&d awards. journal of evolutionary economics, 22(4), 785-810. frank, m. (1998). schumpeter on entrepreneurs and innovation: a reappraisal. journal of the history of economic thought, 20(4), 505-516. frost, t.s. (2001). the geographic sources of foreign subsidiaries’ innovations. strategic management journal, 22, 101-123. granstrand, o., & alaenge, s. (1995). the evolution of corporate entrepreneurship in swedish industry – was schumpeter wrong? journal of evolutionary economics, 5(2), 133-156. gianella, c., & tompson, w. (2007). stimulating innovation in russia: the role of institutions and policies. oecd papers, 7(1), 1-47. griliches, z. (1990). patent statistics as economic indicators: a survey. journal of economic literature, 28(4), 1661-1707. griliches, z., & schmookler, j. (1963). inventing and maximizing. american economic review, 53(4), 725-29. hagedoorn, j. (1996). innovation and entrepreneurship: schumpeter revisited. industrial and corporate change, 5(3), 883-896. jaffe, a.b., & trajtenberg, m. (2002). patents, citations, and innovations: a window on the knowledge economy. mit press. jewkes, j., sawers, d., & stillerman, r. (1958). the sources of invention. macmillan. khan, b.z., & sokoloff, k.l. (2004). institutions and democratic invention in 19th-century america: evidence from “great inventors,” 1790-1930. american economic review, papers and proceedings, 94(2), 395-401. kim, p.h., wennberg, k., & croidieu, g. (2016). untapped riches of meso-level applications in multilevel entrepreneurship mechanisms. academy of management perspectives, 30(3), 273-291. king, j.l., gurbaxani, v., kraemer, k. l., mcfarlan, f. w., raman, k. s., & yap, c. s. (1994). institutional factors in information technology innovation. information systems research, 5(2), 139-169. marsili, o., & verspagen, b. (2002). technology and the dynamics of industrial structures: an empirical mapping of dutch manufacturing. industrial and corporate change, 11(4), 791-815. malebra, f., & orsenigo, l. (1995). schumpeterian patterns of innovation. cambridge journal of economics, 19(1), 47-65. malerba, f., & orsenigo, l. (1997). technological regimes and sectoral patterns of innovative activities. industrial corporate and change, 6(1), 83-117. mazzucato, m. (2015). from market fixing to market-creating: a new framework for economic policy. isigrowth working paper, 2. mazzucato, m. (2018). mission-oriented innovation policies: challenges and opportunities. industrial corporate and change, 27(5), 803-815. mowery, d.c., & sampat, b. n. (2001). university patents and patent policy debates in the usa, 1925-1980. industrial & corporate change, 10(3), 781-814. mueller, d.c. (1966). patents, research and development, and the measurement of inventive activity. journal of industrial economics, 15(1), 26-37. 26 | irina ervits organization for economic co-operation and development and statistical office of the european communities (1996). oslo manual: guidelines for collecting and interpreting innovation data. oecd publishing. organization for economic co-operation and development and statistical office of the european communities (2005). oslo manual: guidelines for collecting and interpreting innovation data. 3rd edition. oecd publishing. pavitt, k., & soete, l. (1980). innovative activities and export shares: some comparisons between industries and countries. in k. pavitt (ed.), technical innovation and british economic performance (pp. 38-66). macmillan. perri, a., scalera, v.g., & mudambi, r. (2017). what are the most promising conduits for foreign knowledge inflows? innovation networks in the chinese pharmaceutical industry. industrial & corporate change, 26(2), 333-355. pinchot, g. (1985). intrapreneuring: why you don't have to leave the corporation to become an entrepreneur. joanna cotler books. porter, m.e. (1998). clusters and the new economics of competition, harvard business review, 76(6), 77-90. romer, p. (1986). increasing returns and long-run growth. journal of political economy, 94(5), 10021037. romer, p. (1990). endogenous technological change. journal of political economy, 98(5), 71-102. ruttan v.w. (1959). usher and schumpeter on invention, innovation, and technological change. quarterly journal of economics, 73(4), 596-606. scherer, f m. (1965). corporate inventive output, profits, and growth. journal of political economy, 73(3), 290-297. scherer, f.m. (1992). competing for comparative advantage through technological innovation. business and the contemporary world, summer, 30-39. schmookler, j. (1966). invention and economic growth. harvard university press. schmookler, j., & brownlee, o. (1962). determinants of inventive activity. american economic review, 52(2), 165-176. schumpeter, j. (1911). the theory of economic development. harvard university press. schumpeter, j. (1939). business cycles. a theoretical, historical and statistical analysis of the capitalist process. mcgraw-hill book company. schumpeter, j. (1942). capitalism, socialism and democracy. taylor & francis e-library. schumpeter, j. (1947). the creative response in economic history. the journal of economic history, 7(2), 149-159. singh, j., & fleming, l. (2010). lone inventors as sources of breakthroughs: myth or reality? management science, 56(1), 41-56. sood, j., & dubois, f. (1995). the use of patent statistics to measure and predict international competitiveness. international trade journal, 9(3), 363-379. trajtenberg, m. (2002). innovation in israel 1968-1997: a comprehensive analysis using patent data. in a. b. jaffe and trajtenberg, m. (eds.) patents, citations, and innovations: a window on the knowledge economy 337-375. mit press. weick, c. w., & eakin, c. f. (2005). independent inventors and innovation: an empirical study. the international journal of entrepreneurship and innovation, 6(1), 5-15. quadrants of invention: individual patent applications… | 27 world intellectual property organization (2015a). protecting your inventions abroad: frequently asked questions about the patent cooperation treaty. wipo. http://www.wipo.int/pct/en/faqs/faqs.html#note1. accessed 15 april 2015. world intellectual property organization (2015b). the pct applicant’s guide. wipo. http://www.wipo.int/pct/en/appguide/. accessed 15 april 2015. world intellectual property organization (2015c). glossary, wipo. http://www.wipo.int/ipstats/en/statistics/glossary.html. accessed 15 april 2015. world intellectual property organization (2016). list of wipo standards. handbook on industrial property information and documentation standards – st.3. wipo. www.wipo.int/standards/en/pdf/03-03-01.pdf. accessed 2 june 2016. zanfei, a. (2000). transnational firms and the changing organization of innovative activities. cambridge journal of economics, 24, 515-542. zhu, y., wittmann, x., & peng, m. (2012). institution-based barriers to innovation in smes in china. asia pacific journal of management, 29(4), 1131-1142. author irina ervits irina ervits currently works at the international business department at cologne business school. her research interests are in the areas of innovation management, including work with patent statistics, institutional economics and international economics with a focus on emerging markets. one of her recent publication is ‘geography of corporate innovation: internationalization of innovative activities by mnes from developed and emerging markets’. correspondence to: irina ervits, department of international business, cbs cologne business school, hardefuststraße 1, 50677, köln, germany, e-mail: i.ervits@cbs.de orcid http://orcid.org/0000-0002-4729-9498 acknowledgements and financial disclosure the author would like to thank the anonymous reviewers for their useful comments. copyright and license this article is published under the terms of the creative commons attribution – noderivs (cc by-nd 4.0) license http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/ published by the centre for strategic and international entrepreneurship – krakow, poland the journal is co-financed in the years 2019-2020 by the ministry of science and higher education of the republic of poland in the framework of ministerial programme “support for scientific journals” (wcn) on the basis of contract no. 238/wcn/2019/1 concluded on 15 august 2019. 28 | irina ervits